ابتدا نام بیماری،سپس علاج آن را( از صداع تا بحرانات ردیه) بیان میکند.بخش دوم، مشتمل است بر داروها و خوردنیهای سودمند و درمان بخش است و تقریبا به ترتیب الفبایی(از آشامیدن چوب چینی تا نشوق) است.مولف از طبیبی بنام مولانا نورالله -که رساله ای در فوائد چوب چینی دارد- و سالک الدین و حکیم مومن و نسخه های پدر خود گواه می آورد.

توضیحات نسخه : نسخه بررسی شده .دارای آثار لک و رطوبت،تغییر رنگ کاغذ در لبه ها،پاشیدگی مرکب.

یادداشت کلی : زبان:فارسی

تالیف برای: مولف دیباچه این کتاب را بنام شجاع السلطنه حسنعلی میرزا قاجار کرده است.

منابع اثر، نمایه ها، چکیده ها : دانشگاه(9: 887)، منزوی(1: 495)،مجلس(19: 154).

صحافی شده در این مجلد: : رساله اسهالیه/احمدبن محمدحسین حسینی شریف تنکابنی:هنزک،1265ق.2037011

موضوع : پزشکی سنتی

نشانه شناسی (پزشکی)

[بیماری ها -- درمان]

دسترسی و محل الکترونیکی : http://dl.nlai.ir/UI/24d9eeb4-4356-4cc7-a4b3-2b1bbdbeb7b6/Catalogue.aspx

بصندلی شفق و فلق مداوا فرماید خالقی که از جمیع سلسله موجودات نوع اشرف انسانی را بتشریف شریف و لقد کرمنا بنی آدم و بزینت انّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ مشرف و مزیّن ساخت و قامت قابلیّتش بخلعت نفیس إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً نواخت و درود بی عدد و صلوات نثار مقدم منور مطهر مخاطب لولاک لما خلقت الافلاک و صدر کزین قاب و قوسین او ادنا و مسندنشین صفه صفا ثم دنی فتدلّی مسرور

تذکره العلاج، ص: 6

دار الملک شفاعت و سالار شهرستان رسالت مظهر کریمه ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَهً لِلْعالَمِینَ مخصوص بطغرای عزّای مرحمت پرای؟؟؟ انت شفیع المذنبین اعنی النّبی الامّی العربی القرشی المکّی المدنی المحمود الاحمد حبیب اله العالمین ابا القاسم محمد صلّی اللّه و جواهر زواهر آبدار دلاله ثمینی شاهوار مدح و منقبت بیحد و شمار سزاوار عطر خانه عطار کثیر الاقتدار عالی مقدار اعنی کرّار غیر فرّار مظهر قدرت کردکار و مقتدای اخبار و ابرار که برف آب سلسبیل و کوثر که مزاج و یسقون کاسا مزاجها کافورا دارد تشنه کامان بیابان غفلت و مستقبان زلال رحمت را سیراب می نماید و تحیّات زاکیات و صلوات با برکات بر آل و اطهار او صلوات اللّه علیهم اجمعین اما بعد چنین کوید اقل و احضر ناس و اضعف عباد محمّد مؤمن بن محمّد حسین انخعی الاشتیانی غفر اللّه مهما که چون عرض اصلی و مقصد کلّی از ایجاد اباء علوی و امهات سفلی افرینش بنی نوع انسان است که به پرستش و عبادت قیام و اقدام نمایند چنانچه فرمود وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ و حصول این کمال و صدور این

احوال با وجود صحت بدن متصوّر نمی شود پس بر هر فردی از افراد ناس واجب و لازم است که در محافظت صحّت حاصله استرداد زایله ان کوشیده تا از سعادت دارین و کمال در منزلین محروم نماند کما قال رسول اللّه صلّی اللّه العلم علمان علم الابدان و علم الادیان و بدین سبب حکمای سلف کتابهای شافی و کافی و مدون در این علم نوشته اند نهایت بجهت اختلاف در هوا و بلدان و انقضای زمان و تغیرات ارضی و سماوی و معالجات مسطوره و مدوّنه سلف اکثری متروک باد آنچه معمول بحضرات اطبای این زمان می باشد خلاف

تذکره العلاج، ص: 7

معالجات سابق است و لهذا این زرّه بیمقدار که چندی از عمر را صرف این علم نموده و در خدمت استادان این فن بمباحثه؟؟؟ و مذاکره قیام و اقدام نموده بود بر خود لازم دید که مختصری در دستور قواعد معالجات متداوله این عصر و آنچه معمول باطبّای حاذق این زمان است با آنچه از اطبّای سلف یا استادان تجربه نموده است بنویسد و اشعاری هم بعلامات و احوالات وقوعه و قوانین که علم بانها در حین معالجه بر طبیب لازم و لا بد منه است نماید و او را مسمی بتذکره العلاج نموده و دیباچه او را مزیّن کردانید بالقاب همایون بنده کان؟؟؟ مکذرشان دارا دربان قیصر پاسبان عیوق شان اعلیحضرت قدر قدرت کیوان رفعت برجیس سعادت بهرام صولت خورشید منزلت ناهید عشرت عطارد فطرت قمر طلعت مهر سپهر عظمت و اجلال ماه فلک دولت و اقبال مؤسس اساس عدالت و انصاف مادم بنیان جور و اعتصاف واسطه طلوع امن و امان ناسخ اثار ظلم و طغیان

شیر بیشه جلادت؛ شرر ناحیه شجاعت المؤید بلطف اللّه الملک المنّان الشّجاع السلطنه البهیّه حسنعلی میرزای قاجار داور دوران ملک زاده حسن تا با دم خسرونژاد مستحقّ تاج شاهی تا بجسم وارث ملک کیان تا کیقباد ادام اللّه تعالی ایّام اقباله و دولته و رفعته الی یوم القیمه که خورشید رافتش بر مشارق و مغارب عالم درخشان و سایه همای همتش بر جنوب و شمال آفاق و انفس تابان و کوس شجاعتش را در کنکره قصر سعادت در شش جهه و هفت اقلیم نواخته و آوازه مواهبت و صیت معدلتش را در اطراف ربع مسکون انداخته اند و جناب سلطنت تابش با شواغل جهانداری و داعی کامکاری پیوسته اوقات شریف

تذکره العلاج، ص: 8

بتربیت اهل فضل و مؤنت ارباب عقل و تمهید قواعد و؟؟؟ قوانین سیّد المرسلین مصروف کردانیده این بنده شرمنده نیز دست در؟؟؟ فتراک سعادت زده این رساله را که رجل الجراد من النمل الضعیف برداشته روانه در بار معدلت مدار اشرف والا شده تا بنظر کیمیا اثر حضرت سلطنت پناه که صرّاف بازار دانش و نفاد ارباب بینش مشرف کشته بشرف قبول مقبول کردد معمول از کمال عاطفت آنکه هرکاه بازیافتکان حضور سعادت دستور و خورده بینان در بار فیض کنجور بر سهو و نسیان و خلل ان مطلع شوند؟؟؟ بکزلک عفو محو و بقلم مرحمت مزیّن فرمایند و باللّه تعالی التّوفیق

هر بامداد تقریبا بقدر بیست و پنج درم آب غوره یا کمتر یا بیشتر بقدر مزاج و بنیه و سن و شدّت و ضعف مرض با چاشنی قلیل بنوشد و غذاء ظهر نان و پنیر یا کلابی یا انارین و امثال ذالک و شبها آش غوره و باید که سرکه را مکرّر استشمام کند و با کلاب بر سر طلا نماید و هرگاه چنانچه آب غوره یافت نشود آب لیمو یا زرشک یا انار بخورند و هرکاه فی الجمله امتلائی هم باشد که علامت عدم اشتها و شغل و امتلاء و نفخ در معده و امعاء باشد یا آمدن رطوبت از دهن صبح شیره تخم کشنیز خاکشیر دو مثقال ترنجبین پنج م بنوشد و سه آب از تاجریزی نمک خاکشیر اکلیل الملک مکد دو مثقال کز انکبین شکر سرخ هریک ده مثقال اماله کنند یا آنکه شبها طرف صبح غبا چهار م ل تقریبا هلیله سیاه را خورد نموده به آب کرم و نبات بخورند

تذکره العلاج، ص: 9

و روزها که هلیله خورده اند صبح آب غوره نباید خورد غذای ظهر نخود آب و باقی روزها و شبها بطریق مسطوره بعضی در آب غوره چاشنی دارد و م ل کشنیز شیره کشیده و بعضی بعلاوه دو م ل کشنیز یک م ل تخم خرفه نیز در ان شیره کشیده اند علی ای حال قاعده کلّی در معالجه این مرض تعدیل در هوا و سکون در مساکن بارده رطبه مثل قرص طباشیر و ماء الشّعیر و کاهو و امثال ذالک

بارده و بیاض لون و مثقل و بلادت حواس و میل وجع بعقب سر و استلذاذ و تسکین بهوا و اشیاء حاره و سرد بودن جلد سر علاج هر بامداد چائی خطائی با نبات بنوشد یا قهوه دارچینی یا آب نبات و خاکشیر از این مقوله بخورند یا آنکه در هر بامداد چهل م ل مغیر بنوشند و کل اروانه جوشانیده بخورد؟؟؟ و غبا بحمّام روند و زنجبیل با کلاب طلا نمایند و از اشیاهای حار از قیل کل یاس و میخک و زعفران بنوشند و تنطیل به آب بابونه و اکلیل الملک و مرزنجوش و پودنه نمایند و تدهین بعطریّات حارّه نمایند و تقلیل در غذاء کنند و ظهرها نان و پنیر کزنکبین با نان شربت قند یا مربای بالنگ و یخ دربهشت و امثال ذالک بخورند و شبها نخود آب ادویّه دار یا طعام ادویّه دار بخورند و هرکاه امتلائی نباشد غبا سه آب از تا جزیری اکلیل الملک و خاکشیر و کاوزبان نمک طعام مکد دو م ل شکر سرخ کزنکبین هریک ده م ل با آب پاچه اماله کنند و ظهرهای اماله غذا نخود آب و ایّام دیگر بطریق مسطوره است و جالینوس ذکر نموده که هر الم و مرضی که ساذج

تذکره العلاج، ص: 10

بوده باشد اعم از آنکه حار یا بارد باشد کفایت می کند در معالجه او اندک تبدیلی مثلا در صداع بارد و ساذج تدهینی بروغن سداب و مرزنجوش در اکثر کافی خواهد بود

و اقتضای سن و فصل و بلد و حرارت ملمس و و شقل و تمدد و خشونه در حلق علاج هر بامداد ده عدد عنّاب با تخم کشنیز و تخم کاهو و تخم خشخاش خاکشیر مکد م ل و شیرخشت با ترنجبین یا آنکه طرف صبح اطریفل کشنیزی چهار م ل به آب کرم بخورند و هر سه روز یکدفعه بعوض او چهار م ل هلیله سیاه را خورد نموده بلع نمایند و بعد از صرف هلیله اوّل از دست راست رک قیفال کشوده چهل پنجاه م ل بیشتر یا کمتر بقدر سن و مزاج خون کم کنند و بعد از صرف هلیله دویم نیز از دست چپ بهمین منوال فصد کنند و اکر رفع مرض نشد بود از هلیله سیّم حجامت کنند و باید که صندل سرخ به آب کشنیز یا آب خیار یا آب کاهو بر سر طلا نمایند و اسپرزه با شیر دختر زوجه بر سر بیندازد و لعاب اسپرزه با شیر دختر بکوش و دماغ بچکانند و اکر مقتضیات تنقیه مقتضی باشد تنقیه کامل کنند بدستوری که در صداع صفراوی ذکر می شود و در بین تنقیه در ایّام منضج بقدر حاجت خون کم کنند و غذا در ایّام منضج یا اطریفل نخود آب در اوایل مرض اولی و بعد از ان آب انارین کلابی مغز خیار نارنکی کاهو و در ایّام مسهل و رزماری؟؟؟

هلیله نخودآب و شبها آش غوره و لیمو یا آش کدو و اسفناج و ترچلو و امثال ذالک

دهن و بیخوابی و سرعت نبض و صفای قاروره است و چون اشیاء بارده استعمال نمایند تسکین نمایند علاج هر بامداد تخم خرفه تخم کشنیز هریک م ل در یک پیاله آب غوره شیره کشیده بنوشند یا آنکه صبحها چهار م ل هلیله سیاه بلع نمایند یا آنکه مطبوخ هلیله بخورند و هرکاه شروط متیقه عشره محقّق باشد تنقیه کامل کند باین نوع که در یوم اوّل از تاجریزی بنفشه و نیلوفر خارخسک کاوزبان استخدّوس ریشه خطمی هریک دو م ل عناب سه پستان هریک ده عدد و تخم کشنیز تخم کاهو تخم خرفه تخم خیار هریک یک م ل ترنجبین پنج م ل بنوشد و در یوم دویّم منضج خفیفی از تاجریزی بنفشه نیلوفر تخم کشنیز هریک دو م ل ترنجبین پنج م ل بنوشد و از عقب پنج دفعه حقنه لیّنه نمایند از تاجریزی خبازی کل بنفشه نیلوفر کل خطمی کل سرخ کاوزبان ریشه کاسنی اکلیل الملک مکد دو م ل عناب سه پستان هریک ده دانه آب چقندر بیست م ل بزرگ سفید پنج م ل کافشه جو مقشر شکر سرخ کزنکبین مکد ده م ل مغز فلوس دوازده م ل پوست هلیله زرد سه م ل ریوند نیم ل ترنجبین پنج م ل روغن بادام سه م ل و بهمین ظابطه یک روز منضج خورند و یک روز اماله کنند اکر تب نباشد و الّا مراعات ایّام بحرا ان را نموده در روز بحران استفراغ کلّی نباید کرد و اکر حاجت فتد بعد آنکه چهار پنج یوم اماله شده باشد بعوض روزهای اماله مسهل مشروب میل کنند و ایضا اکر مقتضیات مقتضی باشد

در ایّام منضج بقدر حاجت از رک قیفال خون کم کنند و طلا و ضماد بنوع دمویست

احتقان مسهل مشروب به نسخه که در آخر کتاب ذکر می شود حرف نمایند و غذا در ایّام منضج تا دو روز که حقنه نشده است نخودآب و بعد کلابی آش شربت نارنج و تر طعام و اکر بجزئی معالجه شود نان مربای بالنک نان و کزنکبین شربت قند و امثال ذالک بخورند

اگر دوا بعوض آب یا عرق کاسنی یا شاه تره بجوشانند اولی خواهد بود و اکر مقتضیات فصد مقتضی باشد در این تنقیه بقدر حاجت خون از رک قیفال کم کنند و غذای روزهای اماله و اوایل مرض نخود آب ادویه دار و بواقی چون بلغمی است

اکابر این فن نیز تصریح بان نموده اند

بهم رسد علامت ان تب مطبقه و صداع و عظم نبض و حمره و غلظت قاروره و حمره شدیده در وجه و عین و خشوشه و کمودت لسان و هذیان کفتن و خنده نمودن و از روشنائی متاذّی شده است و شاید که خون از دماغ بسیار آید علاج هرکاه مرض استعدادی نداشته باشد صبحها عناب ده عدد خاکشیر دو م ل شیرخشت سه م ل بنوشند و روزی دو سه احتقان جزئی چنانچه در صداع ساذج حار ذکر شد نمایند و در یوم فصد قیفال نموده بقدر حاجت خون کم کنند و غذاء روزها نارنکی یا مغز خیار با کاهو سکنجبین و شربت نارنج خورند و اکر مرض مستعد باشد تنقیه کامل کنند باین نوع که در یوم اوّل منضج از تاجریزی بنفشه نیلوفر تخم کشنیز هریک دو م ل ترنجبین 5 م ل بنوشند و از عقب پنج دفعه بقسمی که در صداع حار ذکر شد احتقان نمایند و یوم بعد منضجی از تاجریزی بنفشه نیلوفر خارخسک ریشه خطمی تخم کشنیز تخم خیار هریک دو م ل عناب سه پستان هریک ده عدد ترنجبین 5 م ل بنوشند و بهمین ظابطه تنقیه نمایند و در پانزدهم مرض اکر تب تخفیفی بهم رسانیده باشد بعوض احتقان

تذکره العلاج، ص: 16

مسهل مشروب میل نمایند و در این تنقیه دو فصد قیفال کنند و اکر باز هم حاجت باشد حجامت ساقین کنند و بعد از ان پشت کوش را زالو بیندازند و هم چنین رک پیشانی زنند و از آب به و سیب و کشنیز و شیره تخم کشنیز بو داده و صندل سرخ و کافور لخلخه نمایند و

صندل سرخ و آب خیار با آب کشنیز با آب کاهو و سرکه بر سر طلا نمایند و اسپرزه با شیر دختر زده بر سر بیندازند و جل وزغ با کرم خراطینی و آرد جو و تراشه کدو مخلوط نمایند و بر سر بیندازند و غذا بنوعیست که بعد ازین ذکر می شود

روز چهارم در شبانه روزی یکدفعه آش کدو یا اسفناج و بعد الی روز یازدهم یا چهاردهم بحسب استعداد مرض روزها ماء الشّعیر و شبها آش مذکور و بعد ذالک روزها نان با مغز خیار و انارین و کاهو و سکنجبین یا آش شربت نارنج یا آش آب لیمو چاشنی دار و تر طعام و امثال ذالک بخورند و باید مراقب احوال مریض بشوند و این مرض بسیار خطر است چنانچه حکیم بقراط فرموده السّرسام قتال فی جمیع اضافه محمد ذکریّا در این مرض کفته من اصابه درم حار فی دماغه و لم یمت فی ثلثه ایّام تخلص و العلم عند اللّه

العلاج، ص: 18

و مزاج و در بین تنقیه باید که اکلیل الملک کل خطمی خبازی بابونه شنبلیله آرد باقلا جوشانیده صاف نموده آب او را نطول نمایند و ثقل او را ضماد کنند و شیر دختر بکوش و دماغ بسیار بچکانند خلاصه در سرسام بلغمی و سوداوی باید طبیب تدبیری کند که مریض بخواب نرود زیرا که بیخوابی بسیار مفید است؟؟؟ و لمّ او ظاهر است و مدرّات هم بسیار باید استعمال کنند و غذا در ایّام منضج نخودآب و بعد از چهاردهم روزها کلابی و آش سکنجبین و شربت نارنج و امثال ذالک

مسهل مشروب میل نمایند صفه مسهل مشروب در این مرض تاجریزی بنفشه

تذکره العلاج، ص: 19

کاوزبان پرسیاوش اسطوخوددوس بسفائیح کلسرخ هریک دو م ل پوست هلیله زرد سه م ل مغز فلوس دوازده م ل ریوند چینی نیم م ل ترنجبین یازده م ل روغن بادام پنج م ل بنوشد و بعد از آنکه دو سه مسهل صرف شد اکر حاجت باشد چند روزی ماء الجبن و شربت اسطوخودوس و بعد از ان چوب چینی بظابطه که مذکور می شود بیاشامند و نطول و ضماد و معطّرات و غذا بنوع سابق است مکر آنکه مفاصل را بروغن حار طلا نمایند و در روغن ها فلفل و عاقرقرها و نطرون اکر داخل کنند اولیست و ذالک بسیار دهند و اگر حاجت باشد دو فصد قیفال هم بین ثقبه؟؟؟ باید کرد

حار ذکر شد بمنضج و مسهل پرداخته و طرف عصرها بعد از اماله لعاب اسفرزه یک پیاله خاکشیر دو م ل ترنجبین 5 م ل بنوشند و در چهارم مرض یا هفتم بقدر حاجت از رک مذکور خون کم کنند و سرب سفیداب قلع سنک مردار سنک آب کشنیز سبز طلا نمایند و جل وزغ و آرد جو

تذکره العلاج، ص: 20

به بندند و تراشیده کدو نیز به بندند و غذا در ایّام مسهل و اوایل مرض شوربای اسفناج با شش برّه یا کوشت بزغاله و بعد ذالک هم میوه ترشی و چیزها که ذکر شد میل نمایند

بحسب بنیه و سن و استعداد و فصل کم نمایند و در ایّام مسهل عصرها ترنجبین 5 م ل خاکشیر دو م ل با یک پیاله آب کرم بنوشند و غذا در چند یوم اوّل که از معده خواطر جمع باشد نخودآب و شوربای کدو با اسفناج بخورند

که مکرّر نوشته شده است بسفایج 2 م ل پوست هلیله زرد 3 م ل بکنند و در منضج اسطخودوس کاوزبان اصل السّوس تخم رازیانه مکد 2 م ل علاوه بر نسخهای مسطور سابق کنند و غذا در اوایل که از معده خواطر جمع نیستند نخودآب و شوربای جات ادویه دار و بعد روزها آلوچه و نارنکی و شبها نخودآب یا آش سکنجبین و سرکه دوشاب

حجامت ساق نیز نمایند تا آنکه ایّام تنقیه بسر آید وانکهی شروع بخوردن چوب چینی نمایند بظابط که مذکور می شود و می باید که در ایّام مرض کندش مکرر استشمام نمایند تا عطسه آورد و عود صلیب را درکردن بیاویزد و غذا در ایّام مرض نخودآب از کوشت کبوتر یا آهو بره ادویه دار و در ایام تناول غذاء روزها نان و مربای بالنک و شربت قند و امثال ذالک شبها طعام شیرین و نخودآب از این مقوله چیزها بخورند و احتراز بکنند از بسیاری جماع و شراب و طعام بسیار چرب و اصوات قویّه مثل صوت رعد و برق و جمیع بقول فواکه مکر پودنه و شبت و کرفس بالخاصیّه محرّک صرع است چنانچه حکیم احمد تنکابنی در شرح ایلاقی ذکر کرده

مجربست و بارها در خدمت استاد محقّق بتجربه رسیده عود صلیب را نیز بیاویزند و کندش را هم ببویند تا آنکه تنقیه کامل بشود و علاوه آنچه در منضج قبل مذکور شد کل کاوزبان پرسیاوشان شاه تره رازیانه زوفای خشک مکد 2 م اضافه نمایند و در مسهل بعلاوه مذکور است سناء مکی بسفایج تربد اسطوخودوس مکد 2 م ل بکنند و بعد از اتمام تنقیه بنوع مسطور مشغول خوردن چوب چینی شوند بشرایط مذکوره و غذاء و ایّام تنقیه نخودآب ادویه دار و در ایّام چینی بهمان نوع مسطور سابق

که رسد اوّل را با سکنجبین بیست م ل دیّم را با شربت افتیمون 5 م ل و سیّم را با ترنجبین ده م ل بنوشند و روغن بنفشه بادام و روغن تخم کدو و شیر دختر مکرر بدماغ چکانند و شیر دختر را نطول نمایند و غذا در ایام مسهل و ابتدای تنقیه نخودآب ساده و بعد از نارنکی و لیمو و انارین و آلوچه و شبها تر طعام و آش سکنجبین خلاصه طبیب باید که غفلت از تقویه دماغ و تعدیل مزاج دماغ بکنند

بادام تلخ و سایر روغنها در دماغ بچکانند

تذکره العلاج، ص: 25

و شیر دختر نیز در حسّرم برده بر سر نطول نمایند و؟؟؟ غبا بجهه ریوند و دلک نمایند در ایّام و ابتدای تنقیه نخودآب ساده بعد بنوعی که مذکور شد و صرف کردن معجون نجاح مفید هست جمیع اقسام مالیخولیا را بتخصیص دموی را

شوند مبادا جهال از اطبا و یا عوام کالانعام استهزا باین کلام کنند زیرا که شیخ الرّئیس چندین نفر را بهمین نوع معالجه فرموده بودند لیکن این معالجات را همه کس نکنند

تذکره العلاج، ص: 26

که او را پوشح کنند مکر از قبیل حکیم باشی یا شخص مقتدری به هرحال بعد از آنکه بهوش آمد عطوسات بکار برند و تریاق فاروق اکر یافت بشود بقدری نخودی باو بدهند و تنقیه کامل بکنند که در منضجات پرسیاوشان زوفا اصل السّوس رازیانه شاه تره اسطخودوس تخم کشنیز تخم کاسنی مکد 2 م ل کنند و در مسهلات سناء مکی پوست هلیله زرد 2 م ل بسفایح افتیمون تربد مکد 2 م ل نمایند و منضجات را بعوض آب یا عرق کاوزبان بجوشانند غرض تسخین دماغ است بهر نحوی که باشد باید تسخین کردد شنیدم از حکیم تنکابنی که در دار الخلافه یکی از اکابر سکته کرده بود آجر آب ندیده را کرم کردند و بسر او کذاشتند بحدّی کرم شده بود که موی سر او را سوزانید و بهوش آمد

اکر یابس باشد باید مریض را غبا بحمام برند و در انجا شیر کاو با روغن کدو یا روغن بنفشه او را ذالک بسیار نموده و غذاهای بارد رطب از قبیل مغز خیار و کاهو سکنجبین و آلوچه و تر طعام

تذکره العلاج، ص: 27

و تر غلیه کدو با اسفناج بخورند و اکر از نوع رطب امتلائی باشد باید تنقیه کامل بشود باین قسم که در منضجات پرسیاوشان شاه تره زوفاء خشک رازیانه ریشه کاسنی مکد 2 م ل داشته باشد و در مسهلات سناء مکی افتیمون بسفایح تربد استطوخودوس مکد 2 م ل پوست هلیله زرد 3 م ل اضافه کنند و بعد از اتمام پنج مسهل محقون و دو منضج خورده شروع بخوردن مسهل مشروب نماید یا سه مسهل مشروب صرف شود و اکر احتیاج افتد شروع بخوردن چوب چینی بنوعی که مسطور می شود غذا در ایّام تنقیه و مسهل نخودآب ادویه دار از کوشت کبک و آهو و بعد از اتمام تنقیه مربای سیب یا بالنک و شنیدم از بعضی اصلیّه که تشنج امتلائی را بفرو رفتن در آب سرد بدون درنک معالجه فرموده بودند الحق خوب معالجه ایست و سر او طاهر است نهایت باید مریض جوان و فربه باشد

باشد بواسطه استفراغات شدیده و تخلل بسیار و کثرت جماع و یا از کثرت شرب شراب و خوردن آب بسیار سرد نیز حادث شود علاج قوی که نفع بکند جمیع اقسام رعشه را مکر کرسنکی و تشنکی و ریاضت بسیار است و باید تنقیه کامل بکنند به طریقی که منضجات و مسهلات بلغم که در تشنج مذکور شد بکار برند

تذکره العلاج، ص: 28

و غذا نخودآب ادویه دار و طعام شکر و بابونه و پوست نارنج و زنجبیل و روغن کل سرخ طلا نمایند و روغن میخک نیز طلا نمایند و هرروزه طرف عصر در ایام تنقیه قهوه دارچینی بخورند و بعد از اتمام تنقیه با مداومت نماید بخوردن چوب چینی و یا آنکه صبحها قهوه چوب چینی یک کاسه با پنج م ل نبات بخورند و اکر از اعراض نفسانی بود صبحها آب سیب یک پیاله با دو م ل تخم ریحان و چهل م ل عرق بیدمشک و پنج م ل نبات بخورند و غذای روز نان با مربّای سیب یا نان شربت قند و عرق بید مشک بخورند شبها طعام زعفران دار و ادویه دار با شربت به و لیمو و فواکه بخورند هرکاه از یبوست باشد غبا بحمام روند و از شیر کاو و روغن کدو و بنفشه ذالک نمایند و غذای روزها مغز خیار و کاهو سکنجبین یا آلوچه و یا نارنکی و لیموی شیرین بخورند و شبها تر طعام با بزغلیه کدو و اسفناج و امثال ذالک

متغیر باشد و سبب ان یا تشنج یکی از دو جانب وجه باشد و علاج ان علاج تشنج امتلائیست و مذکور شد و یا استرخاء بود و علامت ان استرخاء و ضعف حرکت دهن و کدورت حواس و انحداد جفن اسفل است علاج باید صبحها تاج ریزی بادرنجویه کاوزبان عود صلب اسطخودوس مکد 2 م ل شربت اسطخودوس 5 م ل بنوشد و هر سه روز یکدفعه حب ایارج خورند و طرف عصر قهوه دارچینی بنوشد و یکمن آب را با ده بر عسل بجوشانند تا به نصف

تذکره العلاج، ص: 29

رسد و بعوض آب دهند و غذای روزها و شبها نخودآب ادویه دار از کوشت آهو یا کبوتر یا اینکه تنقیه کامل بکنند و بنوعی که در تشنج مذکور شد و بعد از اتمام تنقیه یا شروع بخوردن چوب چینی نمایند یا صبحها قهوه او را یک کاسه با پنج م ل نبات بخورند و غذا در ایام تنقیه نخودآب مذکور در سایر هم بطریق مسطور خلاصه دایما پوست نارنج و زنجبیل و روغن کردو و روغن قسط کرم کرده طلا نمایند و سیاه دانه را در آتش ریخته و دود او را بخور دهند و هم چنین بخور جوشانیده بابونج و پوست سیر بسیار نافع است و او را در ظرفی نموده مکرر ببویند و جوزبوا را دایم در دهن بکاهد از مذائیت؟؟؟ معالجات متداوله و احمد ابن ذکریّا در حاوی ذکر نموده که البته باید شخص لقوه دار در خانه تاریک بسیار تاریک شب و روز نشیند و هم چنین اکل لحوم رطبه و فواکه را منع کرده است

شود و سبب ان عدم نفوذ روح نفسانی است باعضاء حساسه و محرّکه و یا عدم قبول اعضا باشد و اکثر از انسداد بود و از قطع عضو هم که در عرض عصب واقع شود نیز بهم رسد و علاج پذیر نباشد علاج بمنهجی که در لقوه مذکور شد صبحها ان دو انار را خورده و هر سه روز یکدفعه بعوض انها حب ایارج بخورند و طرف عصر قهوه دارچینی با چائی خطائی یا زنجبیل بخورند و طلا نمودنی و بخوردادنی بنوع مسطور سابق و چند یوم اوّل را بسیار تقلیل در غذا کنند بلکه اقتصار بماء العسل نمایند و هرکاه فصل عادت مانع نباشد بنوعی که در تشنج رطب امتلائی ذکر شد تنقیه کامل کنند نهایت

تذکره العلاج، ص: 30

مغز فلوس در مسهلات پنج م ل بیشتر نکنند و بعد از اتمام پنج مسهل احتقانی عوض او چند یوم بر همان ضابطه حب ایارج بخورد و بعد از اتمام تنقیه مترودیطوس یا تریاق کثیر بخورند و تدهین بروغن بلسان و روغن قط و فرفیون نمایند و اکر در مزاج برودت متولی باشد نشستن در آب کور با خرکوش که همان قسم درست بجوشانند نافع است و رفتن در آبهای کرم کبرتیّه نافع است و از خوردن آب خالص احتیاط نماید بلکه باید آب عسل بخورد و غذا نخودآب لحوم صیدهای بری چون وپازن و کبوتر و امثال ذالک نافع است و چون و صبر بر عطش هم بسیار نافع است شنیدم طبیب تنکابنی در دار الخلافه شخص جوانی استرخاء حاسه داشت او را در کلیم کذاشته پیش او آوردند و سه سال بود باین مرض مبتلا

شده بود معالجه شرب عرق شراب نفت سفید نمود و طلا هم بهمین کرد در مدت چهل روز رفع ناخوشی شده بالمرّه

و شربت بنفشه و زوفاء و حبّ سعال و شورباء جاب کدو و اسفناج و ماش و عدس و حریره و نشاسته و شکر خام در نزله حار مطلقا نافع است و در بارد در اواخر مرض خوبست و خوردن آب سرد و اغذیه چرب مطلقا مضرّ است و ترشی در حار المزاج در ابتداء در بارد المزاج مطلقا مضر است

ردیّ آزاد بدماغ خصوصا که غلبه فکر معشوق و اندیشه وصال جذب مواد و بخار بیشتر می نماید و در احراق و پس می افزاید علاج اولی و اتم و اکمل وصال معشوق و مجامعت نمودن با او و الّا بعد از ان معالجه اصوب از سفر بعیده نیست که در ضمن ان اخبارات قبیحه بد از جانب معشوق بیان کنند و هم چنین مشاکلان مرغوبه و صاحب زلفین مرغوله و اصوات حسنه را نزد او جلوه دادن و باو بیشترک نمودن و کمترک بودن و به شکاره بازیکران چنکلی او را فریفته نمودن و امر به بسیاری جماع نمودن و غذاها و دواهای مقلّل منی چون قهوه تلخ و تریاک دادن و تقویت و ترطیب دماغ نمودن و او را بکارها و امورات بازداشتن و

تذکره العلاج، ص: 33

طبیعت او را مشغول داشتن و سکار بکذاشتن است

بلع نموده آب کرم و نبات از عقب بخورند و یا آنکه هر بامداد عناب ده دانه تخم کشنیز تخم خرفه تخم کاهو تخم خشخاش ریشه خطمی هریک دو م ل بخورند و هر سه روز یکدفعه حب ایارج بخورند و یا آنکه در صورتی که مشروط عشره محقق باشد تنقیه کامل بکنند و شیاف ابیض بالعاب اسفرزه و در چشم طلا نمایند با لعاب اسفرزه نیز در چشم طلا نمایند و شیر دختر بز کاهی طلا نمایند و سرب خصوصا سرب مخرق با سفیداب قلع اب کشنیز سبز بر دور چشم طلا نمایند و حضض مکی افاقیا شیر دختر نیز طلا نمایند و هرکاه دفع مرض نشود انکاه شیاف ابیض و سفیدی تخم و لعاب اسپرزه و شیر دختر را در چشم قطور نمایند و یک فصد قیفال و اکر کفایت نکند دو فصد قیفال نموده چهل پنجاه م ل خون کم کنند و هرکاه اقاقه نشود حجامت پشت نمایند یا آنکه پشت کوش را

تذکره العلاج، ص: 34

زالو بیندازند و هم چنین رک پیشانی و منخرین بزنند و غذا در ایّام اطریفل یا منضج کلابی و انارین و در ایّام هلیله و مسهل نخودآب و ثمر و شبها تر طعام و بر غلیه کدو و اسفناج بخورند

ل شربت اسطخودوس بخورند و هر سه روز یکدفعه حبّ ایارج بخورند و شیاف ابیض ابتدا در شیر دوختر حل نموده در چشم طلا نمایند و لعاب بزر کتان در اواسط قطور نمایند کل بنفشه کل خطمی بزرک سفید اکلیل الملک جوشانیده آب ان را بخور دهند و ثقل او را به بندند و سرب مذکور و سفیداب قلع کشنیز سبز طلا نمایند و شیاف ابیض را هم قطور نمایند و اکر شروط عشره موجود باشد تنقیه کامل بکنند باین نوع که در منضج اسطخودوس پرسیاوشان زوفاء خشک کاوزبان تخم کشنیز تخم کاسنی اصل السوس مکد 2 م ل داشته باشد و در مسهل سناء مکی بسفایح تربد اسطخودوس اصل السوس مکد 2 م ل داشته باشد پوست هلیله زرد 3 م ل غذا در ایّام تنقیه نان و پنیر بی نمک با کلابی و ترچلو و امثال ذالک بخورد

قلع سنک مرده رنک آب کشنیز سبز طلا نمایند شاید که رفع ماده ورم کند و الا عدس را با کشنیز پخته به بندند و اکر کفایت نکرد نشاسته اسپرزه بزرک سفید عرق نیلوفر پخته ببندند تا متقرّح شود انکاه بمرحم لعاب معالجه تقرح ورم کنند و غذا در ایّام اطریفل کلابی یا انارین و در ایام هلیله نخودآب ساده و شبها ترچلو با بر غلیه کدو یا اسفناج و اکر از اخلاط بارده باشد صبحها رازیانه تخم کشنیز تخم کدو بوداده مکد 2 م ل با نبات بخورند و سه روز یکدفعه حب ایارج یا قوقیا بخورند و یا آنکه در صورت تحقیق شروط عشره تنقیه کامل بکند و شیاف مامیشا را با روغن بابونه یا بلسان قطور نمایند و روغن کل سرخ را با سرکه بجوشانند تا سرکه تحلیل رود ان روغن را قطور نمایند بسیار مجربست ایضا افیون و روغن کل سرخ زعفران قطور نمایند ایضا آرد جو باقلا تاجریزی کلبنفشه کل خطمی اکلیل الملک بابونه شیرازی کوبیده و پخته ضماد نمایند

بخورند و غبا بحمام روند و شیر دختر با روغن بنفشه قطور نمایند ایضا آب انار را کرفته در پوست خود کرده قدری سرکه و کندر و روغن کل سرخ داخل نموده بجوشانند تا قوام آید قطور نمایند ایضا آب کاهو تاجریزی قطور نمایند ایضا تاجریزی را با شیر کاو جوشانیده قطور نمایند و غذا مغز خیار بافراط و کاهو سکنجبین باب هندوانه بخورند و اکر از قسم بارده است صبحها قهوه زنجبیل یا قهوه دارچینی پرورده بخورند یا آنکه صبحها تاجریزی کل بنفشه اسطخودوس کاوزبان پر سیاوشان اصل السوس زوفاء خشک تخم کاسنی مکد 2 م ل و نبات پنج م ل و هر سه روز یکدفعه حبّ ایارج یا قوقیا بخورند و کارسک را کرم نموده ضماد نمایند و روغن سرکه قطور نمایند ایضا ابهل را در روغن سرکه جوشانیده تا ابهل سیاه شود بعد از ان قطور نمایند ایضا روغن کل سرخ و ملسان و قط و روغن بادام تلخ و زهره کاو عصاره افسنتین و تخم خطمی قطور نمایند ایضا مرزنجوش سداب قطور نمایند یا آنکه تنقیه کامل نمایند که مسهل منضج سودا و بلغم باشد

نیست از سقوط قوه بهم نرسد یا آنکه علامات امتلا که از ان جمله حمرت صورت وجع است برطرف شده باشد در این صورت انف را باب کشنیز تر و سرکه و کلاب بسیار سرد شده باشد بشویند و پاهای او را به آب بسیار سرد بکذارند انکاه کهربا و سریش کلنار فارسی سائیده و با قلم در دماغ بپاشند و سرکین ماده اولاغ را در آب برک بارهنک شیره کشیده قطور نمایند و کج کاشان خمیر نموده بر سیر بکیرند و ایضا پوست تخم مرغ خانکی را بسیار نرم سائیده با قلم در انف بپاشند ایضا مؤخر افیون و غبار آسیا کلنار فارسی مازو نیز کوفته بشیره سرکین ماده اولاغ سرشته تبار عنکبوت غلطانیده در انف پر کنند ایضا مقدم مازو در خون سیاوش زاج اهک بپاشند و پیشانی را بکلاب و کافور اقاقیا کلنار فارسی افیون صندل طلا نمایند ایضا نشاسته و کل ارمنی سرکه بمالند و جالینوس می فرماید که هرکاه رعاف نه ایستد و قوه قریب بسقوط مبادرت باشد نه فصد قیفال از جانب مقابل پس انکاه از کتف تا کتف و از ران قریب بخصیتین تا قدم را؟؟؟ بر سینه محکم به بندند و بکذار مجاجم را بر سراف تا قطع کند خونرا سریعا

تذکره العلاج، ص: 38

و غذا انار ترش و شربت ریباس و غوره

لا علاج در ورم لسان اکر حار باشد باید تنقیه کامل ملین شود یا هرروزه سر آب جزئی تحقیق بعمل آید و هرکاه که نشاسته اسپرزه بزرک سفید را با عرق نیلوفر جوشانیده مضمضه کند یا آنکه کلنار فارسی پوست کوکنار مامیثا عدس تاجریزی کل خطمی مغز فلوس آب کشنیز سبز نیز مضمضه نمایند و این هر دو را بزبان بکذارند و یک فصد قیفال از دست راست و اکر کفایت نکند دیکری از دست چپ نمایند و غذا روزها نارین یا کلابی آلوده باب هندوانه یا کاهو و اکر بارد باشد بمنضجات و مسهلات بلغم و سودا پرداخته تاجریزی خاکشیر سناء مکی کاوزبان اکلیل نمک شکر سرخ کزنکبین سر آب اماله نمایند دو لک بعسل؟؟؟ و صفر نمایند و غرغره به آب سنپله بذر کتان انجیر فلوس نمایند و بخشهای سابق بر زبان بکذارند و در استرخاء از عسل و دار فلفل سفید عسل تنباکو متصل مضمضه کند و عصرها چهل مغیر بنوشند و غذا در ایّام تنقیه نخودآب ادویه دار بعد نان پنیر کزنکبین و امثال ذالک

چنانچه در ورم لسان مذکور شد بخورند و در انشقاق لب نیز صبحها همین دواها را بدان دستور بخورند و فصد چهار رک کنند و اکر غلبه خون در بدن باشد دو فصد قیفال هم بکنند و پیه بز با موم کافوری بالسویّه در آب هندوانه لعاب به دانه عرق بیدمشک بجوشانند تا آبها تحلیل شود موم روغن بماند از ان قبر دملی نطول نماید ایضا سفیدآب قلع مازو صلایه شده نشاسته کتیرای صلایه شده مجموع مساوی با قدری موم کافوری و روغن کل سرخ بسرشند و طلا کنند و پرده توی نی را بر روی ان بچسبانند ایضا همین پوست نی را بچسبانند و غذا پاچه بره و از این قبیل چیزهای ملین بخورند و حمام غب نیز نافع است و بعضی از اکابر پیه اردک و موم کافوری و سفیده تخم مرغ خانکی و آب پستان و روغن کلسرخ قیروطی ساخته طلا می کنند و تطیفه دم می کنند و رفع مرض می شود

قیفی بر روی چیزی که بخور و در آتش ریخته اند بکذارند و سه بار یک قیف را بر موضع وجع نزدیک کنند که کما ینبغی بخور برسد ایضا از آب جوشانیده تاجریزی عدس کلنار فارسی کلخطمی کل مامیثا پوست هلیله زرد و کوکنار بخورد و مضمضه کند و فصد قیفال و چهار رک و حجامت کنند و اکر از برودت باشد از دار فلفل و عسل مضمضه کنند ایضا شبت بابونه اکلیل کاوزبان ترنجبین مضمضه نمایند و قلونیا بخورند و محمد ذکریّا در سیر السّاعه می کوید که مویزج را در پنبه کهنه پیچیده و تر نموده کوبیده در موضع وجع کذارند فی الحال ساکن شود و ثابت می کوید که در معالجه دندان هیچ بهتر از مضمضه سرکه و نمک نیست و در بارد و حار نافع است و اکر کرم خورده باشد معالجه اسهل و اتمّ قلع است و الا تخم پیار کندنا در روی آتش بکذارند و بنوع مسطور سابق بخور دهند یا آنکه جوال دوز را سرخ نموده ماسوریانی بر دندان موجع کذارد و جوال دوز را از ان نی یا ماسوره داخل نموده بر موضع وجع کذارند و او را داغ کنند و این عمل ماسوره و نی بجهه ان است که جوالدوز سرخ بجای دکر نرسد و یا اینکه مفتولی باین نوع کج نموده سر او را اندکی پنبه پیچیده به تیزابی زده بسعی تمام که بموضع وجع کذارده قدری نکاه دارد فی الحال ساکن شود و ان وقتی عجب المنفعه باشد که در ان موضع کرم خورده کی سوراخی باشد

تذکره العلاج، ص: 41

نهایت در بعضی دندان ریزش نموده کم کم خواهد افتاد

نفوذ نفس باشد برید و قلب و سبب ان ورم لوذتین باشد اکر دمویست علامت ان سرخی ورم و چشم و صورت و امتلاء عروق راس و شیرینی دهن و اکر صفراست شدّت احتناق و مرارت و خشکی دهن است علاج صبحها تخم کشنیز تخم کاسنی تخم کاهو تخم خرفه مکد ل عناب ده دانه بالعاب ریشه خطمی بخورند و روزی دو سه آب جزئی اماله کنند و بقدر حاجت فصد قیفال کنند و هرکاه مقتضیّات تنقیه موجود باشد تنقیه کامل کنند و بعد از اماله دیّم در یوم چهارم فصد قیفال کنند و بعد از فصد ماء الشعیر بدهند و همه روزه تا طرف عصر لعاب اسپرزه بدهند و در هفتم و چهاردهم نیز فصد قیفال کنند و اکر حاجت افتد رک زیر زبان و حجامت ساقین هم کنند و سرب سفیداب مردارسنک و آب تاجریزی آب کشنیز نیز طلا نمایند ایضا عدس و کشنیز سبز را پخته به بندند و بعد از نرم شدن ورم نیشتر بزنند و از لعاب اسپرزه کل ارمنی نشاسته عرق کاوزبان غرغره کنند ایضا تاجریزی عدس جو مقشّر کل خطمی کلنار مامیثا پوست هلیله زرد پوست کوکنار مغز فلوس آب کشنیز سبز غرغره نمایند و اکر توی کلو زخم بشود و چرک بهم رساند اکر از این غراغر چرک برداشته می شود فبها و الّا تخته بر روی زبان کذارده و همراه انکشت از مغز فلوس آب کشنیز چرک را بملایمت پاک کنند انکاه طباشیر کل ارمنی و شادانج مشحوق بپاشند و سر لاک پشت در

تذکره العلاج، ص: 42

در دهن نکاه دارند و غذا آب انار شیرین و آب هندوانه لیموی شیرین

و در صفراوی تعجیل در فصد در ابتدا نکنند

نمایند و در چهارم تنقیه فصد قیفال کنند و دیگری در هفتم دیکری در چهاردهم و غذای روزهای اوّل یکدفعه در شب و روز نخودآب و در چهارم بعد از فصد روزها ماء الشّعیر دهند و از ماء الشّعیر نیز غرغره کنند و عصرها در ایّام تنقیه لعاب اسپرزه با ترنجبین بدهند و جازمات چون بورق قط چند کبریت از خارج ضماد کنند و اکثر تدابیری که در حناق مسطور شد بکار برند زیرا که حناق عسر نفس بود و این عسر بلع است و غذا هم بنوع مسطور قبل و در ثبور نیز بهمین قسم معالجه کنند و حریره نشاسته و روغن بادام و شکر ثیقال و فیروطی و موم کافوری را بر پر مرغ آلوده ان پر را بحلق فرو برده بموضع بثور ضماد کنند و محمد ذکریّا ذکر کرده که اکر عارض شود بحته الصوت از دخان یا غبار یا صیاح نفع می کند باو روغن بنفشه بادام هرکاه بیاشامند در حمام

و در حمیّات حار ماء الشعیر یا بزورات بارده بخورند

تذکره العلاج، ص: 44

اکر بجهه غبار دخان یا سوء مزاج یابس باشد باید بحمام روند و استعمال اشیاء الیه نمایند و حریره نشاسته با روغن بنفشه بادام یا با روغن بادام شبهائی بخورند و هرکاه بجهه بلغم بود که در قصبه ریه بهم رسیده باشد که از سوء مزاج بارد است باید صبحها ده عدد انجیر را در شیر کاو خیسانیده بجوشند و دواء حلّیست و زعفران در زیر زبان نکاه دارند و از آب بابونه و زیره و اکلیل عسل غرغره کنند و حبوب مسخنه زیر زبان نکاه دارند و غذاهای ملیّنات نیز در همه حال پاچه بره حریره و شوربای کدو و انار شیرین و امثال ذالک بخورند

ل جو مقشر مغز خیارین تخم کدو تخم خربزه کرمک سنبل الطّیب تخم خطمی بذر کتان مکد 2 م ل نیمکوب کرده و خیسانیده و جوشانیده با چهار رطل شکر بقوام آورند تا شربت شود و صبحها

تذکره العلاج، ص: 45

هفت م ل از این شربت را بخورند و غذا انار شیرین و لیمو و نارنکی و تر طعام و در سرفه اطفال که عوام سرفه سیاه کویند و بواسطه مواد منزلی و رطوبت در ریه بهم می رسد و صبحها شربت کوکنار و شربت افورا بخورند و عصرها تریاک یا آنکه بقدر یک ماش کوکرد سائیده بر روی زرده تخم مرغ خانکی پاشیده بخورند یا آنکه پوست نخود را با تخم پنیرک مکد م ل جوشانیده با 2 م ل نبات بخورند یا آنکه صبحها کل بنفشه کل نیلوفر کدو کل خشخاش مکد م ل جوشانیده با 2 م ل نبات بخورند و غذا نارنکی و لیموی شیرین و آب هندوانه و خربزه خشخاش

کل کرفته و در زیر آتش نموده تا پخته شود بعد بیرون آورند و سر او را سوراخ نموده نکاه دارند تا آب به تمام آید و بنوشند و این حب را نیز در زیر زبان نکاهدارد بادام شیرین تخم کتان بریان کرده کتیرا حبّ صنوبر صمغ عربی انیسون اصل السّوس ربّ السّوس شکر سفید بالسویّه دواها را خوب صلایه نموده با آب رازیانه خمیر نموده حبها سازند و در

تذکره العلاج، ص: 46

زیر زبان یا آنکه هرگاه مرض مزمن باشد شیر دختر بخورند باین قسم که در یوم اول پانزده م ل دیّم بیست م ل سیّم بیست و پنج م ل بهمین قاعده پنج م ل پنج م ل علاوه نمایند تا چهل م ل خلاصه بعد 5 م ل 5 م ل کم کنند تا به پانزده م ل رسد دو سه روز همان پانزده م ل را بخورد باز هم زیاد کنند تا چهل م ل بهمین ضابطه انکاه ترک کنند و غذا آب هندوانه و لیموی شیرین و نارنکی تر طعام یا بز غلیه کدو یا اسفناج

نداشته باشد سه چهار م ل روغن بادام علاوه منضج نمایند و بعد از ساعتی پنج آب کامل با فلوس اماله نمایند و طرف عصر پنج م ل ترنجبین با یک پیاله آب کرم و روغن بادام بخورند و در یوم چهارم منضجی که اسطخودوس پرسیاوشان زوفاء خشک تخم کدو مکد و م ل بهدانه نیم م ل داشته باشد بنوشند اکر ذات الصّدر بواسطه بلغم باشد و اکر صفراوی باشد منضجی که نوشته شد در امراض حاره بنوشند و بعد از اماله اوّل یا دیّم که از معده خواطر جمع شدند پیش از خوردن غذا هر قدر تشنه بشوند لعاب اسپرزه بعوض آب بدهند و این روزها غذاء روز و شب یکدفعه نخودآب

تذکره العلاج، ص: 47

کردن یا برّه یا خروس بچه با قدری برنج بخورند و در هفتم ماء الشّعیر را با شیره تخم خیار شیرخشت و ترنجبین بعوض دوای عصر با غذای ظهر بنوشند و اکر مقتضی باشد از دست راست رک قیفال کشوده چهل پنجاه م ل خون کم کنند و اکر باز هم حاجت افتد در چهارم و هفدهم یا بیست یکم و یکم رک باسلیق و اصلیه زنند و در نهم یا یازدهم بعوض غذای ظهر سیب را کل کرفته در آتش پخته سه چهار دانه بخورند و شبها آش کدو با کوشت مذکور و بعد از آنکه فی الجمله تسکین یافت روزها آب هندوانه و شبها آش شربت نارنج یا آلوچه بخورند و قیروطی و موم و روغن بسینه و پهلو طلا کنند

معده حادث شود و این ورم می تواند که هم در طرف ایمن و هم در طرف ایسر واقع شود و علامت ان تب لازم و ضیق نفس و وجع طرف راست یا چپ و سرعت نبض و منشاری بودن انبض است علاج باید بقسمی که در ذات الصّدر مرقوم شد عمل نموده همان منضجات و مسهلات را بکار برند و در این مرض هم اکر بواسطه حرارت باشد بعد از اماله اوّل و دویّم که از معده فی الجمله خاطر جمع شدند لعاب اسپرزه را پیش از غذا بدهند و در هفتم نیز ماء الشّعیر و ضابطه در پختن ماء الشّعیر آنکه هفت م ل جو پوست کنده را با یک چهار یک آب بجوشانند تا بنصف برسد انکاه ان آبرا با تخم خیار دو م ل شیرخشت با ترنجبین 5 م ل بخورند و بعد از تسکین مرض فی الحال کل

تذکره العلاج، ص: 48

کرفته سیب پخته بدهند و در یازدهم و چهاردهم آب هندوانه و ترشی بدهند از قبیل شربت نارنج و آش آلوچه و امثال ذالک و قیروطی که مذکور می شود در سینه و پهلو ضماد نمایند و سایر تدابیر مثل ذات الصّدر و اکر بواسطه بلغم باشد دواهائی که نوشته شد در ذات الصّدر و لعاب اسپرزه و ماء الشّعیر ضرر می کند نباید داد عصرها ترنجبین آب گرم بدهند

در این مرض هم بدستور ذات الصّدر و ذات الجنب دو روز اوّل را منضج حقیقی خورده و سه چهار آب جزئی اماله نموده و در سیّم بعد از صرف منضج خفیف اماله با فلوس بنهاج مسطوره قبل نموده و لعاب اسپرزه و ماء الشعیر را بهمان ضابطه بدهند و در هفتم یا یازدهم احتیاج افتد از رک باسلیق و هم چنین اصیله خون کم کند تا ایّام تنقیه تمام شود انکاه چند روزی صبحها از قبیل شربت بنفشه بخورند و پرهیز کنند و غذای او دادن میوه و ترشی بنوع مسطور قبل است و قیروطی از موم کافوری بهدانه عرق کاسنی روغن بادام درست نموده بسینه و پهلو ضماد نمایند و رازی می کوید که ذات الرّیه در اکثر بلغمی است و کاهی دموی هم می شود و صفراوی نادر است

رسیده باید از روی آتش برداشته خرچنگ را شیره کشیده بدهند بخورد و غذای شبها شوربای کدو و خرچنگ دار که بهمان ضابطه در شوربا انداخته در وقت خوردن بیرون آورند و بعد از آنکه تب تخفیفی بهم رسانید ظهرها سیب کل کرفته پخته شده بخورند و شب آش کدو و بعد از چهاردهم شربت هفت میوه بدهند

و اکر بجهه برودت باشد صبحها جوارش که مذکور می شود بخورند یا آنکه شربت به بخورند و مفرّحات حاره نیز بخورند یا آنکه صبحها و عصرها مغیر بنوشند ایضا نوش داروی لؤلؤی بخورند یا آنکه تنقیه کامل نموده که منضجات و مسهلات بلغم که مکرّر ذکر شده داشته باشد در سرشت؟؟؟

معده آمله پرورده در کلاب شسته باشد در طباشیر غلطانیده بخورند و کلاب او را کرم نموده عصر با نبات بنوشند

اکر سبب ان خلط موذی بوده بمسهلات و منضجات ضروریه استفراغ و دفع ان خلط نمایند و پس از تنقیه چوب چینی با شیر بز بدهند و اکر بواسطه بخارات و ضعف قلب باشد شربت به با مفرحات یا قویّه یا حبّ نشاط بخورند و غذای ظهرها کبابی که در شیره تخم کشنیز بوداده آب لیمو ترتیب داده باشند بخورد و شبها طعام لیمو یا آش لیمو و امثال ذالک و اکر بجهه تخمه و امتلاء معده باشد قی و اسهال و بالجمله تنقیه معده و جوعی را بمغلّظات چون هر سه کوشت کاو و شتر و امثال ذالک

است ورق کل سرخ ده درم طباشیر پنج درم هلیله زرد و سماق مکد سه م ل یا قدر ادویّه قند سفید صلابه نموده با عرق بیدمشک یا کلاب تناول نمایند یا آنکه تنقیه کامل نموده بعد از فراق از تنقیه شیر بز یا شربت بزوری و سکنجبین بخورند

که در منضجات افسنتین روفاء خشک بادرنجوبه تخم کاسنی داشته باشد و در مسهلات سناء مکی تربت بسفایج پوست هلیله زرد کنند و غذا در ایام مسهل و اوایل تنقیه نخودآب و بعد از تنقیه مثل ساذج است

بفوق داشته باشد بمسهلات مناسبه باید تنقیه معده شود انکاه در حار بربوبات قابضه و در بارد بشراب ریحانی تبدیل مزاج نمایند

اکثر روزها در خلاء معده باب کرم و سکنجبین قی باید کرد و صبحها زودتر غذای لایق بحال خورد یا آنکه صبحها شربت به لیمو یا فواکه خورد خلاصه باید معده را از مسکنات صفرا خالی نکذارد اگرچه متصلا یکدانه آلوبخارا در دهن نکاه داشته کاه کاهی آب او را برند و ترشی های مقوی معده حار چون آش ناردان و سراق و شربت زرشک و شربت غوره و ربوبات بارده و ادویهای مقویه بکار دارند و اکر صفرا اندک غلیظ باشد که علامت ان تمام واقع نشده و خلط و تسکین تمام نیافتن از قی باید احتمالی در امر قی نموده و اکر حاجت افتد مستفرغ صفرای غلیظ چون ایارج فیقرا بکار برند و اکر صفرا ار عضو دیکر بجهه سدّه یا ضعفی بمعده بریزد به دستور معالجه ان عضو باید نمود وجع معده صفراوی اکر صفرای رقیق اندر قعر معده باشد علامت ان احساس در خله معده یا استداد بسیار و غسیان و تحوّع و افاقه و تسکین حاصل نشدن مریض از قیست و در حین قی نیز دیر برآید علاج باید در اینجا امر بقی کردن بیشتر از نوع سابق باشد بلکه غبّا امر نماید و دواها و غذاهائی بدهند که رقیق دمی خشک و مرخی معده باشد بجهه آنکه به سبب ارخاء دفع ان فزود آسان باشد و اکر رفع مرض باینها نشود معلوم است که جرم معده ماده را

تذکره العلاج، ص: 56

نشرب کرده پس قلیلی ایارج فیقرا با سکنجبین و آب کرم باید خورانیده تا قی بشود و بقضاهای مناسب تسکین طبع نمایند و روز دیکر مسهل صفرا چون مطبوخ که ان شاء

اللّه ذکر می شود و حقّنهائی که ذکر شده است بکار برند و غذا مثل مرض سابق است و بعضی اطبّای این بلده مطلق وجع معده صفراوی صبحها می کویند یکدانه آمله پرورده را در یک پیاله کلاب شسته و آمله را در نیم م ل طباشیر غلطانیده بخورند یا آنکه در شب سی م ل سکنجبین خورد نموده بخورند و ان کلاب را عصر با پنج م ل نبات کرم نموده بخورند و هرکاه دفع نشود تنقیه کامل که در منضجات آب کاسنی آب شاه تره داشته باشد بکار برند و غذا کوشت را در سرکه پخته می دهند و اکر بجهه حرارت مزاج جرم معده باشد علاج سود و حار باید نمود

م ل از این لفوف بایست کلاب و نبات جوشانیده میل نمایند و صفت صفوف این است ابنون تخم کرفس هریک 5 م ل افسنتین ده م ل سلیخه بیست م ل مرّ مکی چند بیدستر فلفل افتیمون هریک پنج م ل قند دو وزن ادویّه و بعضی این قسم وجع معده را بشراب کهنه معالجه می کنند و می کویند مفید است لیکن بنظر حقیر نخواهد بود بچندین جهه نهایت این حقیر مکرّر وجع معده سوداوی را با نمک طعام معالجه کردم باین قسم که روز اوّل نیم م ل روز دیّم یک م ل بهمین منوال تا سه م ل برسد و بعد نیم م ل کم نمایند تا نیم م ل برسد و این در صورتیست که سودا بشرکت بلغم باشد و الّا سوداوی صرف را نمک مشکل است نفع بکند و غذاهای ملطف باید بخورند

این حقیر آن است که صبحها هفت م ل خارخسک و هسته آلوبالو و بادیان

تذکره العلاج، ص: 58

مکد 2 م ل در یک پیاله عرق کاسنی شیره کشیده با پنج م ل نبات با ترنجبین بخورند و خوردن و مداومت کردن معجون کمونی در این باب اولی است و تضمید و تکمید بچیزهای محلل ریاح چون ریشه اریسا و کل سرنکون و روغن کل سرخ و روغن بادام تلخ و امثال ذالک بکار برند و از طعامهای نفاخ و با ترتیب و هر ساعت غذا خوردن احتراز باید کرد بلکه غذا نخودآب زیره دار بخورند و هرکاه ریح در میان طبقه معده باشد آن را بکمادات و ضمادات بادشکن بهمین قسم معالجه فرمایند و کفته است؟؟؟

؟؟؟ محممه بر ناف ساکن می کند وجع معدی را که از رنج باشد و هم چنین مضنع یک م ل کرماد یک فنجان آب داغ یا شراب کرم کرده دفعه ساکن می کند تحقیق بنا بر صدق حدیث شریف المعده؟؟؟ بیت کل داء و سایر احادیث دیکر در اخبارات و اسانیدی که از سایر اطباء سلف رسیده است بباید دانست اغلب و اکثر مرض که در بدن بهم می رسد بجهه آفت معده می باشد زیرا که معده چون حوضیست که جداول و انهار ان حوض آورده ماساریقا و امعاست و هر کیفیّتی که در آب این حوض بهم می رسد بواسطه این حد اوّل و انهار تمام بدن منکتف بدان کیفیّت خواهد شد بلکه عضو اشرف در بدن انسان معده است و ینبوع و چشمه ارواح است بل روح حیوانی اکرچه این سخنان بکوش اطبا کم تتبّع خالی از غراینی نیست درین مختصر هم کنجایش

دلیل و برهان ندارد و علی ای حال چون آفت معده لازم دارد آفت تمام بدن را لهذا بر طبیب لازم و واجبست که در هر باب سوء مزاجی که عارض

تذکره العلاج، ص: 59

معده می شود تفصّلات و اتسامات او مبالغه تمام نمایند نهایت این مختصر کنجایش ان تفاصیل ندارد و بمضمون ما لا یدرک کله لا یترک کلّه دکر پاره سوء مزاجاتی را که ضرورتی تمام داشته باشد نموده و سایر سوء مزاجات را دواله بکتب مدونه مفصله اطباء سلف نموده خاصه کتابی که حکیم بقراط در امراض معده نوشته است و بباید دانست که اکثر مردم که ضعف معده کویند غرض ایشان ضعف قوه هاضمه معده باشد امّا در حقیقت ضعف معده موقوفست بضعف هر قوتی از فوای اربعه که ان جاذبه و ماسکه و دافعه باشد و کیفیات اربع که حرارت و برودت و رطوبت و یبوست باشد چنانچه در کتب مدونه ثبت است خادم این فواها می باشد پس هر غذائی که در کیفیات اربعه قریب اعتدال است جمله قوی اربعه معده بل کل بدن را نفع و اسلم خواهد بود و یا بعکس امّا ضعف قوه جاذبه ان است که از فم معده و برکذارد و سنکینی کند و باشد که اختلاجی در فم معده بهم رسد و این ضعف اکر به سبب غلبه صفرا باشد که بمعده می ریزد و بفم معده می آید علامت ان وقوع غلثان و قی و کرب و التهاب و دوار و سدر و خفقان است و اکر سوء مزاج بارد باشد علامت او مذکور شد امّا ضعف قوه ماسکه ان است که مریض چنان احساس نماید که

هرکاه حرکت کند آنچه خورده است قی خواهد نمود و یا آنکه غذائی که خورده رود از معده بامعا رفته و به برار دفع شود و نیکو هضم نکردد و این هم بان جهه خلطهاء حار باشد یا بارده علامت ضعف قوه دافعه آن است

تذکره العلاج، ص: 60

که طعام با وجود لطافت دیر از معده بکذرد و نفخ کند و رایحه غذا از جشا معلوم شود و تحقیق این ان است که غذا هرچند ثقیل باشد بیش از دوازده ساعت الی پانزده ساعت در معده امحا نماند و بیشتر از هفت ساعت نکذرد و غذای لطیف از چهار ساعت زودتر و از هفت ساعت دیرتر نماند و الّا با قوه دافعه یا ماسکه ضعیف خواهد بود چنانچه بر ارباب بصیرت مخفی نخواهد بود

از اتمام تنقیه شیر بز با سکنجبین و شربت بزوری و ترنجبین بقاعده که مذکور خواهد شد بخورند و تقویه معده بجوارشات دیکر نمایند و غذا در ایام تنقیه و ایام مسهل نخودآب و من بعد انارین و نارنکی و لیمو و نان مربای سیب و به و زرشک و آش غوره و سماق و شربت ریواس و امثال ذالک بخورند

آتش کذارند تا بریده شود انکاه زلال او را مخلوط سکنجبین نموده بخورند پس تقویه معده بربوب قابضه و چیزهای منعنع نمایند و اکر معده بارد باشد جوارش سفر جلی بخورند و غذا نان و مربای پوست پسته و شبها آش آب لیمو و سکنجبین و امثال ذالک بخورند

م ل داخل نموده در وقت حاجت بکار برند

باشد بفم معده علامت ان حرقت فم معده و غلّت عطش و اروغ ترش باشد یا به سبب سوء مزاج بارد باشد که فم معده را کتیف کرداند علامت ان نضج و قلّت عطش و ثقل و تمدد و کثرت لعاب و لین طبیعت باشد یا به سبب حیات و کرم باشد علامت ان احساس حرکت انها با سایر علامات دیکر است علاج در نوع اوّل تنقیه معده بقی نمایند خاصه سکنجبین آب کرم خاکشی و روزها کل قند 5 م ل سکنجبین بیست م ل بخورند و هر سه روز یکدفعه مطبوخ هلیله بخورند و در مطبوخ تربد اضافه نمایند و در فم و نیم کلقند سکنجبین خاکشی بخورند و عصرها کلاب نبات با قهوه دار چینی بنوشند و هر پنج روز یکدفعه 2 م ل حب ایارج بخورند و مقویات معده از جوارشات و معجون نارمشک بکار برند و مصطکی و دارچینی مکرر بخایند در رطوبت او را بیرون کنند و در این قسم بل در هر دو خوردن مغیر 40 م ل صبح 40 م ل عصر مفید است و هم چنین خوردن

تذکره العلاج، ص: 64

ماء الجبن اکر مزاج حرارت داشته باشد مفید است و اکر حاجت افتد تنقیه کامل نمایند و فصد کنند انکاه ماء الجبن دهند و غذا نخودآب چرب ادویه دار چیزهای چرب و شیرین و کوشت طیور بری مفید است و اکر بجهه وجود و بدان باشد باید صبحها سه م ل فارج با دو م ل نبات بخورند و آب برک شفتالو و ترس و فارج بر شکم طلا نمایند و هم چنین درمنه ترکی و سرکه دوشاب خوردن بر

ناشتا بسیار خوبست

صندل انداخته ضماد نمایند و غذاهای مرطبه صرف نمایند ذرب و خلفه در اغلب یا به سبب سوء مزاج بارد رطب است یا به سبب کثرت بلغم در معده است یا به سبب انصاب مره الصفراء است بفم معده علامتش وقوع بعد از حمیات محرقه و اغذیه و ادویه حاره است و خروج صفرا یا براز یا انصاب مره السّوداء است علامتش اروغ فم معده و حموضت در معده؟؟؟ دو حسنست و بهمان آمدن اشتها و یا بجهه سواد نزلیست با کثرت امتلا یا ضعف کبد علاج اکر بواسطه بلغم باشد باید تنقیه معده کنند و منضج و مسهل که در امراض معده بارد مذکور شد و بعد از اتمام تنقیه تقویه معده بجوارش سفرجلی یا جالینوسی کنند و در بین تنقیه عصرها مقدار بیست م ل کلاب و سه م ل نبات بخورند و بعد از تنقیه هم چند روزی مداومت نمایند و غذا روز شب نخود آب ادویه دار و چهار پنج روز از تنقیه کذشته شب آش سرکه شیره نعناع دار خورند و اکر سبب مره الصفراء باشد یکدانه آمله پرورده شیره او را با کلاب شسته نیم م ل طباشیر بخورند و عصرها یک مثقال تخم کشنیز پرورده شیره کشیده با عرق بید بخورند و غذاء روز شب انارین با طباشیر با آش غوره یا آش سماق یا زرشک و می توان معالجه

تذکره العلاج، ص: 66

او را به آب غوره تخم کشنیز بوداده کردد و اکر مره السودا باشد آمله پرورده با سکنجبین بدهند و عصرها کلاب و غذای روز شب آش سرکه شیره در دار السلطنه اصفهان ضعیفه پیش این حقیر آمد و

شکایت از این مرض کرد و کفت دو سال هم بود که مبتلا بود کفتم او را عرق کاسنی خارخسک هفت م ل رازیانه 2 م ل هسته آلوبالو 2 م ل تخم کاسنی 2 م ل شیره کشیده بریده با بیست م ل سکنجبین چند روز خورد رفع شده غذای روزها خربزه و شب آش سرکه و شیره می دادم و اکر بواسطه مواد نزلی باشد هفته دو دفعه سر تراشیدن و کیسه زبر کشیدن نافع است و تریاک هم نفع می کند و اکر امتلا باشد یا ضعف کبد معالجه انها بطریق مذکور شد باید کرد

67

با شربت نارنج یا غوره و آش آب لیمو و تر طعام و امثال ذالک بخورند و بعد از اتمام چند روزی شربت بر دری با سکنجبین یا بزورات بارده بخورند و آرد باقلا و آرد جو کل خطمی کل بنفشه لعاب اسپرزه روغن کل سرخ بروی کبد طلا نمایند و پارچه کتان در آب همیشه بهار آب کاسنی آب صندل سرخ بروی کبد بیندازند و اسپرزه را به آب خوب زده بروی کبد ضماد نمایند و اکابر این فن کفته اند که اکر ورم در محدب کبد باشد مسهلات قویه بکار برند بل بمدرّات معالجه کنند و در مقعر کبد امر بالعکست

انها بکار برند صفت ضمادی در؟؟؟ غنان ذکر نموده است بجهه بارد کبد سبعه مصطکی حماما مکد ده درهم اشق جاوشیر

تذکره العلاج، ص: 68

مکد هفت درهم علک الانباط صبر سه درهم مر نه درهم مقل ده درهم تخم العجل و مغز ساق بقر مکد بیست درهم شمع نصف رطل دواها را کوبیده و آنچه ضموغ است خیسانیده و شحوم را آب نموده و دواها را با صموغ اضافه نموده و مخلوط کرده ضماد نمایند بسی نافع خواهد بود

داده بسیار مفید است و غذاء روزها آب هندوانه و کاهو و سکنجبین و آش تمر و امثال ذالک داده اند و ما دامی که تنقیه کند آب کاسنی هرروزه بیست م ل داخل منضجات نمایند و روزها نخودآب

تذکره العلاج، ص: 69

تمر و کوشت خروس بچه و امثال ذالک بخورند

کل اغذیه غلیظ بارده و خصوصا اکر اطلاق طبیعت نیز با او باشد

با آب بادیان بر موضع کبد ضماد نمایند

هریک 2 م ل آب کاسنی 20 م ل و دواهای عصرها بطریق غسّالی است و غذای ظهر آب هندوانه طباشیر آب انارین طباشیر و شبها مثل سابق و اکر اسهال دموی است علاوه بر منضج مزلق سفوف مغزی یک م ل باید کرد و هرکاه علاوه دواهای عصر کل مختوم کل ارمنی از هریک یک دو م ل بکنند بد نیست و آب کاسنی بعد از چند روز لازم است و غذای او مثل صفراویست و طباشیر قابض بسیار مفید است خصوصا اکر تب هم داشته باشد و کفته است

تذکره العلاج، ص: 72

شخص از اجلّه که در اسهال دموی آب سرد کرده با یخ بقدر 5 م ل شربت خشخاش سه روز صبح بخورد و بسیار مفید است ظاهر این است بد نباشد

ل با روغن بادام 3 م ل بنوشند و هر پنج روز یک دفعه این دواها را باسقاط بزورات و شربت و اضافه کل سرخ 3 م ل ریوند چینی؟؟؟ نیم ل و مغز فلوس دوازده م ل ترنجبین 8 م ل بخورند و بعضی از اطبّای اجله اصفهان در بعضی امرجه فلوس مشربی را جایز نمی دانند بلکه بهتر ان است که بجای فلوس حبّ عصاره ریوند بدهند بخصوص اکر به سبب بروده کبد یا سدّه باشد و باید بوره ارمنی صدف آب لیمو یا آنکه بوره ارمنی آب برک چقندر صندل سرخ کل ارمنی کلاب طلا نمایند و غذا قبل از صرف مسهل روز شب نخودآب و بعد از ان آب هندوانه در صور حرارت مزاج و یا خربزه

تذکره العلاج، ص: 73

بسیار لطیف نازک خوب یا مغز خیار سکنجبین یا کاهو سکنجبین یا آب انارین و شبها نخودآب سکنجبین یا شربت انارین بخورند و عصرها بقدر یک نخود تریاق اربعه بخورند و حکیم بقراط در لحمی و طبلی فصد باسلیق جایز دانسته و محمد ابن ذکریّا در من لا یحضر کفته که هر بامداد ریاضت کشیده و بعد از ان معجون درد شکری یا انیسون و مصطکی نانخواه بخورند و حکیم بقراط می کوید احتیاط کنید در استسقای لحمی از اغذیه مبرّده؟؟؟ و روز قی از آشامیدن آب و سبزیها و در طبلی از حبوبات چون نخودآب و عدس ماش لوبیا و اغذیه نفاخ

طبیعت و تلخی دهن و وقوع در ایّام با حور است و اکر به سبب سوء مزاج حار کبد باشد علامت او شدّت عطش و سرعت نبض و صبغ قاروره و تلخی دهان و زردی رخسار و وجود زبد اصفر در قاروره است علاج هرکاه در ایّام بحران بهم رسد روی نخواهد بود بلکه نیکوست چنانچه بقراط کفته و یونس کفته الیرقان الیاحوری لا یحتاج الی اعلاج اکثر من الحمام و کذالک الیسیر و هرکاه قبل از هفتم یرقان بهم رسد رویست شر است علی ای حال جمیع اقسام تنقیه کامل بکنند بمنضجات و مسهلات صفراء و آب کاسنی چهل م ل در منضجات نمایند و هرکاه التهاب حرارت و عطش بسیار باشد ماء الشعیر دهند و بعد از اتمام ماء الجبین یا شربت بزوری و سکنجبین بخورند و غذا

تذکره العلاج، ص: 74

بعد از دو سه اماله روزها کاهو سکنجبین مغز خیار سکنجبین و آب هندوانه سکنجبین بحدّ افراط و لیمو و نارنکی و شبها آش لیمو یا آب غوره یا تمر یا سکنجبین و بعضی از شبها چلو با کوشت ماهی بخورند و بلع ماهی بحری نیز بالخاصیه مفید است و جالینوس می کوید با یرقان اگر تب نباشد بمدرّات معالجه نمایند و نظر کردن در چیزهای زرد نافع است بجهه میل ماده بظاهر بدن و محمد ابن ذکریّا در من لا یحضر کفته که هر بامداد از آب کاسنی آب رازیانج از هریک سی م ل سکنجبین 200 م ل بنوشند و اکر تب و عطش باشد آب رازیانج نکرده و عوض ان یک دانک ریوند چینی اضافه نمایند و بنظر حقیر اسهال صفرا به 3

م ل پوست هلیله زرد که در یک چهار یک بوزن تبریز آب غوره شب خیسانیده صبح صاف نموده خورده و ریزه ریزه نبات بدهن کذارده که طبیعت آرام کیرد و بسیار نافع خواهد بود

آفتاب هر قدر تشنه شوی از ان بخور تا عرق بسیار آید و رنک بر حال طبیعی برکردد و غذا در اوّل تنقیه نخودآب و بعد ذالک آب انارین و نارنکی و هندوانه و امثال ذالک بخورند و پنج کبر مقل کل سرخ اشق در سرکه حل شده را سائیده بر برک چنار کذارده بر موضع طحال ضماد نمایند

نمایند ایضا لبلاب را با سرکه پخته با آرد جو طلا نمایند و غذا آب انارین و هندوانه و مغز خیار سکنجبین و شبها آش سرکه دوشاب چقندردار نخودآب خاصه از کوشت خروس بچه

طلا نمایند ایضا پارچه کتان را در ان خیسانیده و در موضع ورم بیندازند ایضا آرد جو کل خطمی اکلیل الملک آب کاسنی و سرکه ضماد نمایند و در قسم اوّل در ایام منضج فصد باسلیق از دست چپ نمایند و در قسم ثانی ماء الشّعیر با لعاب اسپرزه شیرخشت عصرها بدهند و این ماسویه و اکثر اطبای سلف کفته اند که در ورم حار طحال باید فصد باسلیق و اسلیم از دست چپ نموده و هر بامداد آب کاسنی آب رازیانج با شکر سفید داده و صاحب معنی می کوید پنج کبر 5 م ل اشق سه م ل اصل السّوس ازرق 2 م ل پس اشق را در آب رازیانج و سداب بخیان؟؟؟ و سایر را کوبیده و قلیلی عسل قرحها ساخته هر بامداد 2 م با 20 م ل سکنجبین بخورند و جالینوس می کوید انفع دواها بجهه حلل طحال قشور کبر است خواه ضماد او خواه با سکنجبین مشروبا و از غذاهای مولد صفراء احتراز نمایند

بعوض احتقان این حب را بخورند صفت ان افتیمون اسقولوقند ریوند تربد قاریقون و ایارج و اشق دواها را کوبیده و پخته با عسل حب نماید و بعد از اتمام تنقیه مداومت بقرص کبر یا قرص فنجنکشت یا قرص قوه نمایند و خاکستر چوب مو و سرکه و روغن بادام تلخ با کل سرخ ضماد نمایند و در نوع سوداوی تنقیه کامل نموده بمسهلات سوداء و اکر مقتضیات فصد مقتضی باشد فصد باسلیق و اسلیم از دست چپ نموده و بعضی کفته اند که در اسلیم این قدر خون بیاید که خودش بایستد و بعد از تنقیه مداومت بشربت بزوری حار نمایند و سداب و فوشح با سرکه طلا نمایند و اغذیه از کوشت کبک و تیهو و امثال ذالک بخورند و در هر نوع بل کل امراض طحال آش سرکه شیره برک چقندر دار و نعناع دار نافع است

زرشک یا انار بخورند و یا آنکه صبحها یکدانه آمله پرورده را در کلاب شسته با نیم ل طباشیر بخورند و کلاب را عصری کرم کرده با نبات بخورند و اکر بجهه ثبور امعاء باشد ادویه مغریه بکار برند مثل صمغ نشاسته کتیرا تخم ریحان بهدانه و احشاء انجیرهای مبرّد چون طحلب تراشیده کدو و آب برک بید و اسپرزه آرد جو ضماد نمایند ایضا صندل سرخ کلنار فارسی کل ارمنی اقاقیا و حضیض پوست خشخال با کلاب با آب برک مورد ضماد نمایند و در اسهال این مالویه می کوید لعاب ریشه خطمی لعاب به دانه با روغن بادام بنوشند پس بعد از آن سفوف طین با لعاب بهدانه و روغن بادام بنوشند یا آنکه قرص طباشیر قابض با شیره تخم فرفخ بخورند و غذاء برنج با شش برّه یا آنکه آش بادام بخورند

80

بارهنک م ل بهدانه نیم ل ترنجبین 2 م ل روغن بادام 3 م ل بنوشند و اکر خون داشته سفوف مقری 2 م ل اضافه کنند و عصرها لعاب اسپرزه عرق بید فادزهر نیم ل طباشیر نیم ل بنوشند و روزی یک آب یا دو آب از لعاب اسپرزه صمغ عربی اقاقیا روغن بادام اماله کنند و اکر خون داشته باشد و الا از لعاب اسپرزه لعاب ریشه خطمی روغن بادام احتقال نمایند و هم چنین اکر خون داشته باشد از شیر دختر زرده تخم مرغ خانکی خاکشیر کاغذ آبی عطاری احتقال نمایند روزی یک دفعه و بعد از دو سه روز هر قدر عطش بهم رسد لعاب اسپرزه لعاب ریشه خطمی با قلیلی روغن بادام بنوشند و هر پنج روز یکدفعه منضج مذکور را بعلاوه مغز فلوس روزها و شبها آش انار و آب انار بخورد و اکر ذحیر کاذب باشد در اوایل استعمال قوابض جایز نیست و بعد از تفتح سدّه و رفع ورم عیبی ندارد و دیدم که استاد المتاخرین میرزا محمد اصفهانی در ذحیر کل ورمی را فصد باسلیق کرد در همان روز افاقه کلّی کرد و رفع ناخوشی شد

غلیظ بود علامت ان انتقال وجع و کاهی ساکن کردد و اروغ ترش آرد و سقوط اشتها و تخمه و قراقر و نفخ در شکم علاج صبحها خارخسک تاجریزی ترنجبین هریک

تذکره العلاج، ص: 81

هفت م ل مغز هسته آلوبالو بادیان هریک 2 م ل بنوشند و اماله کامل نموده که سناء مکی سبوس کندم تربد بابونه مکد 2 م ل ریوند چینی حب النیال هریک م ل پوست هلیله زرد سه م ل روغن کافشه یا بیدانجیر نیم ل آب پاچه یک چارک بوزن شاه داشته باشد و مکرر ترنجبین آب کرم و روغن بادام بنوشند و بعد ریشه اریسا کل سرنکون زهره کاو نخودآب مغز فلوس تاجریزی روغن بادام تلخ کل سرخ بر شکم طلا نمایند و اکر مرض تسکین نیابد از ترنجبین ده م ل نبات 5 م ل کزنکبین 5 م ل روغن کافشه با بید انجیر پنج م ل اماله کنند و اکر از ان هم ساکن نشود از چهل م ل شراب و ده م ل نبات با ترنجبین اماله کنند و اکر باز هم ساکن نشد چهل م ل مغیرا با ده م ل نبات کرم نموده بنوشند و شیافی از کزنکبین شکر سرخ تخم حنطل ریوند نمک خاکشیر ساخته عمل نمایند و محمّد ذکریا کوید که نیست چیزی بهتر از این حقنه مکر نطرون اسکندراتی ثلث اوقیه حقنه بکن باب کرم و زیت که بوده باشد مجموع ان ثلث رطل پس تعجّب خواهی کرد از اخراج ما فی الجوف اعم از بلغم فرج یا ثقل یاس و آشامیدن سرکین کرک را در این باب آیتی است خاصه دوائی

که محمد ذکریّا ترتیب داده صفه ان تخم کرفس انیسون مکد 2 م ل ترید 4 م ل سرکین کرک 3 م ل کوبیده در وقت حاجت دو درهم بخورند جالینوس کفته که دیدم قومی را که آشامیدن سرکین کرک را در قولنج که بی ورم باشد و رفع مرض نموده دیکر عود علی ایّ حال خوردن جوارش سفرجلی مسهل و جوارش شهریاران 5 م ل باب کرم در قولنج یمغمی و معجون کمونی در قولنج

تذکره العلاج، ص: 82

ریحی نفع عظیم دارد و در حین اشتداد وجع فلونیائی رومی بسیار نافع و مجرب است و کماد خاکستر چوب مو و نمک و موی بز خاصه در ریحی نافع است ایضا سرکین چهار پا را کرم نموده کماد نمایند ایضا اکلیل الملک بابونه زیره عرق کاسنی جوشانیده صاف نموده و روغن کلسرخ یا روغن بید انجیر جوشانیده تا روغن نماند و بر شکم طلا نمایند و جالینوس کفته که نافع ترین اشیا در قولنج ریحی ترک طعام و شرابست بقدری که ممکن باشد در این معالجه اصوب از استعمال ادویه حاره است و غذای قولنجی نخودآب خروس بسیار پر است خواصه که او را بسیار دوانیده تا خسته شود انکاه او را بکشند و محمد ذکریا تعریف بسیار از کوشت هدهد نموده بشرطی که در وقت حاجت یافت کردد و شیخ الرئیس می فرماید در قولنج ریحی سداب را با عسل سائیده و بقدر نصف او زیره و ربع او نطرون اضافه نموده و شیافی بقدر عرض شش دانک است درست نموده در وقت حاجت حمول نمایند ایضا حمول از بزر سداب و چند بیدستر و عسل و زهره کاو و

بورق از هریک نیم ل درست نموده بکار برند و کماد و ضماد بنوع مسطوره و ترک غذا نمایند اگرچه سه شبانه روز باشد و در بلغمی شیافی بقدر شش انکشت از نمک ترکی و خاکشیر و تاجریزی و تربد و تخم حنطل و زهره کاو و فضله موش و جند بیدستر و نطرون و بذر الانجره و ریوند چینی و شکر سرخ و نمک هندی و عسل ساخته در حین ضرورت بکار برند

علاوه نموده و سه قسم کرده سه آب اماله کنند ایضا حقنه مجرّب حقیر که باعث تسکین درد می شود از 40 م ل سکنجبین اماله نمایند شیخ الرئیس می فرماید کفایت می کند علاج در قولنج صفراوی تعدیل مزاج و اختلاط و استعمال اغذیه بارده رطبه و اسهال بمثل خوردن آب الو و آب انارین و شربت بنفشه و هم چنین تناول نمودن آب چقندر باذیّت و ابکامه و هم چنین خوردن فضله کرک یا در حقنها داخل کردن و استعمال مخدّرات هم در انجا نافع است و هرکاه بواسطه کرم باشد علامت و علاج او دود مخفی نماند که کرمی که در امعاء متولّد می شود سه قسم است یکی طولانی همچه کرم خراطین و این نوع در امعاء قاق بهم رسد دیّم عریض کوتاه و بجهه مشابهت

تذکره العلاج، ص: 84

حبّ القرع کویند سیّم ریزه و طولانی و ضعیف چون کرم سرکه و این در امعاء مستقیم بهم رسد علامت آنچه مشترک است میان جمله نرمی بزاز است در اغلب و کم رنکی ان و آب ان و آب رفتن از دهن خاصه در شب و جستن در خواب و هذیان کفتن و دندان بهم فشردن علاج صبحها قارچ 2 م ل تخم کشنیز یک م ل نبات 3 م ل کوبیده بلع نمایند و در چهار روز یکدفعه نیم ل و اکر مزاج قوی باشد یک م ل حب النّیل بلع نمایند ایضا خوردن سرکه دوشاب برناستا بسیار نافع است ایضا سه شب یک کاسه شیر کاو نوشیدن و در شب چهارم شیخ برنج کابلی؟؟؟ هندی اضافه نموده بخورند رافع دیدان است ایضا چند روز شیر کاو داده بعد

یک کاسه آب ریشه انار بکیرند و یک م ل ترمس و پنج م ل شکر سفید داخل نموده بخورند زهره کاو بر یک کابلی ریوند ریشه اریسا آب کاهو آب کشنیز سبز بر شکم طلا نمایند ایضا برک شفتالو را کوبیده بر شکم طلا نمایند و هرکاه چنانچه در این مرض مقتضای تنقیه مقتضی باشد تنقیه کامل بکنند باین نوع که قبل از منضج قارج و نبات بخورند و بعد منضج را صرف نمایند و در منضجات تخم کشنیز تخم خرفه پوست پنج خرنوب مکد 2 م ل نمایند و در مسهلات ترس برنک و کابلی قارج مکد 2 م ل حب النّیل م ل نمایند و روزهای منضج یک آب از آب برک شفتالو کزنکبین خاکشی اماله کنند و غذای روزهای مسهل نخودآب ساده یا سرکه دوشاب و شبها آش سکنجبین و سرکه دوشاب و امثال ذالک بخورند

تذکره العلاج، ص: 85

و دواهای حار کشنده و کرم درمنه ترکی فرومانا و قسط افتیمون رازیانه صفر افسنتین تخم کرنب برنک کابلی تخم کنکر تخم تره تیزه سیاه تخم ترمس است و دواهای بارد کشنیز تخم خرفه سماق که برک شفتالو فوفل پوست پنج خرنوب است

جمیع خلیدن و سوزش در موضع وجع و ضعف قوّه جماع و قله اشتها و سوء هضم و زردی رنک و رخسار و کاه باشد به سبب زیادتی صعود بخار بر زنخدان موی بریزد یا بقلب و دماغ و غشی و حادث کند و بصداع علاج صبحها مغز هسته آلوبالو خاکشی هریک 2 م ل سکنجبین 20 م ل عرض کاسنی 40 م ل بنوشند و شیر کاو کرم نموده در ان بنشیند و از شیر کاو اماله کنند و از آب تره بخور دهند و ثقل او را نیز به بندند و کلنار فارسی و کل خطمی زرده تخم بیندازند و روغن نارجیل هسته شفتالو طلا نمایند ایضا روغن مغز قلم کاو و روغن کوهان شتر طلا نمایند و هرکاه خون بند آمده خواهند انفتاح عرق کنند پس از آنکه غبا بلکه یوما بحمام رفته و ترطیب و تلین طبیعت بنوع مذکور نموده باشند آب پیاز زهره کاو و قدری غرطنیشا حمول سازند و فصد صافن نیز نافع است و هرکاه خواهند

تذکره العلاج، ص: 86

که خون بجهه سطوط قوّه بازایستد باید قرص کهربا یا آنکه حبّ مقل ممسک دهند و اکر مزاج حار باشد تخم خرفه بوداده قرص طباشیر دهند یا آنکه قرص کافوری ایضا شیاف مجرّبی کنجید مغز چشم کهربائی با شمع دم الاخوین کلنار فارسی روغن کوهان شتر شیاف سازند بقدر دو انکشت فی الفور خون بند آید و بجهه سقوط بواسیر اکر ظاهر باشد از قماع بادنجان و پنج کبر و مقل و جوز السرو برک معدّ و مرّ مکی تخم حنظل مکرّر بخور دهند و داخل نمودن پوست مار هم نافع

است خواصه در ثولولی و باید مریض را اکر حاجت باشد دو فصد باسلیق نمایند و هم چنین زالو بر دور مقعده بنشانند و هرکاه حرارت غالب باشد شربت زرشک بخورند و غذا کوشت خروس بچه و زرده تخم مرغ و چلو و شوربای خروس بچه و امثال ذالک در ریحی استعمال کاسر الریاح و مدّرات و مسهلات سوداء نمایند و استنجا به آب کرم کنند و هرکاه بواسیر غایر باشد نشیمن را با محجمد بر کردانند و معالجات مذکوره را بکار برند

و غبا تا سه دفعه این عمل نماید و هر قدر ناصور کهنه تر است احتیاج باین عمل بیشتر است و در نوع دیّم که نافذ است بعد از آنکه بمحجمه مصر کرده تقلیب مقعده کرده باشند با خیاطه یا موی محکم مستحکم نابیده به بندند تا بیفتد یا دوای حار بکذارند چون مرهم زنجار و امثال ذالک دوائی که نافع است کبریت حجر القیشور هریک نیم ل پوست مار یک م ل زفت روغن کرد و هریک پنج م ل زفت را با روغن آب نموده ادویّه را بعد ریخته تا مرهم شود و غذا مثل بواسیر است

و صاحب خلاصه البحار می فرماید که جرم غربال کهنه را بر روی آتش نهد تا سوخته شود بعد نرم سائیده بدان موضع بپاشند و رد نمایند چند دفعه تکرار این عمل کنند نافع آید ایضا بخور خورنوب پوست پنج کبر نافع آید ایضا سوخته شاخ کاو کوهی نافع است و غذا مثل بواسیر است

نان مربای سیب و شقاقل و زردک بخورند یا آنکه تنقیه کامل بکنند که در منضجات تخم خربزه کرمک تخم کاسنی هریک دو م ل داشته باشد و در مسهلات بسفایج سناء مکّی پوست هلیله زرد بکند و غذا نخودآب کبد و تیهو و لحوم بری مطلقا خوبست

جو صندل سرخ شیاف یا مثل آب کاسنی طلا نمایند و در اوایل و اکر میل به نضج نموده حلیه بذر کتان بابونه اضافه نمایند و در قسم بارد صبحها تاجریزی خارخسک کل حلوا تخم خربزه کرمک مغز هسته آلوبالو تخم کاسنی هریک دو م ل جوشانیده صاف نموده با پنج ترنجبین یا شیرخشت بنوشند و بدستور سابق قی نموده و اماله نیز کنند و غذا قبل از فصد نخودآب با قلیلی برنج و لبه نخودآب سکنجبین و هم چنین کل خطمی مالونبه؟؟؟ بزرک اکلیل الملک با شیر کاو پخته ضماد نمایند و محمد ذکریا کفته است که شاخ مو را بریده و جوشانیده با قلیلی نمک 3 روز بخورند هم کلیه را نافع است و ماسویه ذکر نموده که صاحب این مرض بحمام نرود مکر بعد از انفجار

هندوانه شیرخشت

تذکره العلاج، ص: 91

طباشیر و شبها شوربای لیمو و غوره و اسفناج و کدو نهایت بی کوشت باشند یا قدری شش بره یا کوشت خروس بچه داخل نمایند لیکن کوشت را بخورند یا آنکه تنقیه جزئی از هلیله جات نموده شروع بخوردن شیر اولاغ و قرص کافور نمایند و خوردن کوشت ماهی بحری در این مرض مفید است و ثابت کفته قرصی بسیار از مامیثا 2 م ل کلسرخ 3 م ل کلنار 4 م ل صمغ م ل کتیرا نیم ل ادویه را کوبیده با لعاب اسپرزه قرص سازند و با کلاب بخورند و خرفه را در کلاب و سرکه بسیار سرد شده تر کرده بیندازند بموضع وجع ایضا خلال کافور ضماد نمایند و بعضی کفته اند که شاید این مرض بجهه استیلاء برودت بر تمام بدن با کلیه به شهائی حاصل شود بسبب ضعف قوه ماسکه که ضبط مائیّت نمی کند و علامت ان عدم علامت مسطوره است سوای عطش علاجش از آب ترب سکنجبین کنند و مثرودیطوس و معاجین حاره بدهند و ارهان حاره ضماد نمایند

راست و دیکری از دست چپ نموده چهل پنجاه م ل خون کم کنند و آبزنی از کل خطمی ناخنک خبازی بزرک سفید کل بنفشه

تذکره العلاج، ص: 92

درست نموده در انجا بنشیند و کل بنفشه آرد باقلی اردک ضماد کنند و خوردن آب کاسنی و سکنجبین یا خوردن شربت بزوری بعد از رفع حمی بجهه تبدّل مزاج سفید است و کاه میسر بشود چند روزی؟؟؟ شیراملج بدستوری که ذکر می شود با قرص کاکنج بخورند نافع است و این سرامون سزاوار نیست اینکه معالجه کنند اورام کلیه و مثانه را بادویه لزاعه و محمد ذکریا کفته است ورم حار در مثانه ممتاج است بارخاء؟؟؟ متوادل بخلاف سایر اعضاء و در ورم صلب باید مدرّات استعمال نموده و در ابرمات محله چون ناخنک بابونه بذر کتان حلبه کل خطمی پرسیاوشان نشسته و از همین آبها نیز نطول نمایند و روغنهای محبل مثل پیه مرغ و اوردک و بابونه بذر کتان مغز قلم کاو و روغن زیتون با قسط نمایند

نمایند و هرکاه مقتضیات مقتضی باشد فصد باسلیق نمایند و ابزنی از جوشانیده پرسیاوشان شبت تخم خطمی کل خطمی خارخسک شنبلیله درست نموده در ان نشینند و ثفل ان را بزیر شکم به بندند و روغن بنفشه با روغن شبت

تذکره العلاج، ص: 93

بزیر شکم و کمر طلا نمایند و بعد از تنقیه چند روز مغز هسته الوبالو تخم کاسنی تخم خیار رازیانه در عرق کاسنی شیره کشیده و با سکنجبین بزوری بنوشند و روزها غذاء نخود آب هندوانه خربزه کرمک مغز خیار شبها آش سکنجبین صاحب دستور حلالی ذکر کرده است که روغن نرکس و قسط بر موضع مثانه و قضیب خلا باید نمود و حجر الیهود با آب کرم باید خورانید دواء عجب در تفتیت حصاه تخم هندوانه نانخواه بذر الکرفس بذر الفجل زیره سعد بادام تلخ بالسویّه قدر شربت از این دو درهم با طبیخ پرسیاوشان و عجب تر از اینها نقل کرده حکیم تنکابنی انحره را با شاخهای کوچک جوشانیده در ظرفی کرده در ان نشیند و ثقل او را به پشت ظهار طلا نمایند و بقدر چهل م ل آب تازه او را با پنج م ل شکر سفید پنج شش روز صبح خوردن تفتج غریبی می کند و چکانیدن روغن عقرب را در احلیل نیز منتفت است معجون مفتت که شیخ الرئیس در کتاب پنجم قانون ذکر نموده است بذر الکرفس فلفل سفید تخم خور حزر انیسون سنبله الطیب سلحه هریک دو م ل معیه کندر اسارون مغز بادام تلخ هریک 3 م ل مر مکی خشخاش سفید هریکی 4 م ل سعد کوفی و عسل مقدار کفایت شربت از یک درم تا

یک م ل و از مجربات شیخ است خرکوش را بسوزانند چنانکه هست و از سوخته ان روزی یک م ل تا دو م ل قند صلایه کرده بنوشند

برنج و امثال ذالک بخورند و هرکاه بجهه ضعف کبد باشد معالجه او معالجه ضعف کبد است که مذکور شد و جالینوس ذکر کرده که هرگاه ورم بعد از خروج چرک بهم رساند دلیل است بر تاکّل قرحه در کلیه و این سرابیون کفته که علاجی افضل تر و نیکوتر از آشامیدن مغز نیست در مطلق امراض کلیه و مثانه

بسیاری از انها کوفتی احسائی؟؟؟ او را دور کردی و تتمه را شستی و با روغن دنبه سرخ کرده هل و میخک دارچینی فلفل ریزه زعفران سوده بدان پاشیدی و چند روز صبح بمریض خورانیدی دفع مرض شدی هرچند مرض مزمن و کهنه بودی خوب شدی و هرکاه بواسطه حرارت باشد صبحها قرص طباشیر با دوغ کاو با سکنجبین بدهند یا آنکه تخم کشنیز تخم خرفه هریک 2 م ل در آب غوره یا آب لیمو شیره کشیده با جاشنی قلیلی بنوشند و خوردن افیون مفید باشد

تذکره العلاج، ص: 96

دار الحوم احساب نمایند و غذاهای بارد یابس خورند و در قسم ثالث بخورد فقره چیزی نافع نیست و بسیار عسر العلاج است

علاج قرحه نمایند باین نوع که شیاف ابیض بچکانند و قرص کاکنج با شربت خشخاش بخورند قال ابن سرابیون اذا احتبس البول من علق او دم امده لم یتخلّص منه الفرد و در قسم اخیر خوردن معاجین حاره نافع است و ترنج بروغنهای حار چون روغن ماروس و قط نمایند علی ای حال آنچه کلبتا در این مرض نافع است ماست کاو بوره ارمنی یا آنکه ماست کاو کافشه ضماد نمایند و سرکین اولاغ ماده را شیره کشیده بچکانند ایضا خرخاکی را شیره کشیده بچکانند اسپرزه شیر دختر صدف آب همیشه بهار کل ارمنی آب

تذکره العلاج، ص: 97

آب کاسنی در حبس البول که بجهه حرارت باشد نافع است

ل بنوشند ایضا آشامیدن 2 م ل کوحی؟؟؟ کریه بیقم که شب او را در 20 م ل آب لیمو ریخته؟؟؟

؟؟؟ مخلوب شود انکاه او را صبح بیاشامند مفید است ایضا شیر اولاغ بچکانند ایضا شیر دختر با شیاف ابیض در این قسم هم مفید است ایضا خوردن دوغ کاو با یک نخود کافور چند روز مفید است و هم چنین دوغ به تنهائی نیز مفید است غذاء روزها انار شیرین آب هندوانه به ندرت و مغز خیار با دوغ و هریک به تنهائی و کاهو و دوغ و شبها شوربای اسفناج و زرده تخم مرغ عسلی بخورند

مربای زردک و حلوای تخم مرغ و زنجبیل پرورده و اکر قلّت منی و حرارت باشد که علامت ان غلظه منی و سهل الخروج بودن منی است تناول مبرّدات نمایند چون دفع کاو و حلوای خرفه نیز مفید است و هرکاه بجهه انتشار باشد تناول غذای نفاخ نمایند مثل خوردن پیاز و لوبیا و انکور و شیر و شکر و هرکاه در وقت خواب یک پیاله آب پیاز سفید را کوفته بنوشند در این باب بسیار مفید است ایضا آشامیدن آب نخود هم نافع است تتمه نقصان الباه هرکاه بجهه استرخاء آلت باشد سبب ان یا ضعف تمام بدن است و علامات و معالجات او مذکور شد و اکر بجهه ضعف نفس آلت باشد علامت ان لاغری قضیب و خصیه و کمی نعوظ

تذکره العلاج، ص: 99

و منی و رقه منی است و هرکاه بجهه ضعف دماغ باشد علامت ان سستی قضیب و کم لذّت یافتن از جماع است و اکر بجهه ضعف قلب باشد علامتش آن است که بجهه وهم یا حیا یا خوف قادر بر جماع نباشد و اکر بجهه ضعف کبد باشد علامت ان علامت ضعف کبد است علاج اکر بجهه ضعف آلت باشد با شیر کوسفند در حمام دلک بسیار نمایند و شاید سبب ضعف از سوداء مزاج باشد پس لقویاتی که ذکر می شود معالجه نمایند و هر بامداد اطریفل کبیر بخورند و اکر بجهه ضعف دماغ باشد تقویت دماغ نمایند خاصه بخوردن تریاق و مشرودیطوس و امثال ذالک هرکاه بعلّت ضعف قلب باشد تقویت قلب نمایند خاصه بخورد دواء المشک و مفرحات یاقوتی و شراب ریحانی و هرکاه بجهه ضعف کبد باشد

تقویت کبد به ماده الحیاه و سایر مقویاتی که ذکر شده نمایند و هرکاه باشد بسبب سوء مزاج کلیه نیز ضعف حادث شود علامت و علاج او ذکر شد دم در یکی از کتب شیخ ابو علی که نقل می کرد از شیخ حسین مصری که شخص جوانی جاریه جمیله جریده بود استرخاء آلت داشت آمد بخدمت شیخ حسین و این معجون را بجهه او ترکیب کرد عاقرقرها زنجبیل فلفل سیاه مکد هفت م ل زرده تخم بیست پنج عدد سرشته با عسل مصفی یک صد و سی م ل مخلوط نموده معجون شود قبل از غذا بقدر فندقی و بعد از غذا بقدر فندقی و عصری هم نیز فندقی و بعد از غذای شب فندقی و حکیم احمد تنکابنی می کفت همین معجون را بارها تجربه کرده ام اثر غریبی مشاهده کردم و ظاهرا چنین باشد در تقویت عدیل نداشته باشد

تذکره العلاج، ص: 100

اغذیه باهیه بباید دانست که هر غذای حار نفاخ کثر الغذا باعث تقویت باه و نعوظ می شود زیرا که تمامیّت امر نعوذ بسه چیز است اوّل ریح دیم روح سیّم دم پس یخنی پیاز که عبارت از کوشت بسیار چرب دو سه چندان پیاز باشد بی آنکه آبی در دیک کنند پخته شود نافع است نهایت بجهه خوش طعمی سرکه دوشاب هم می کنند و بسیار هم لذیذ است ایضا خوردن حلوای زردک و مربای زردک و مربای شقاقل نافع است ایضا خورد حلیمی که در حین پختن شیر میش و پیه اوردک داخل نموده باشند نافع است ایضا حلیم شلجم که مشتمل است بر شلجم و کوشت بسیار نافع است ایضا پیاز را با روغن نیم

سرخ نموده با دوچندان ماست میش مخلوط نموده بخورند ایضا ماهی تازه را با پیاز سرخ نموده با ادویه مناسب بخورند ایضا حلوای زرده تخم مرغ و خوردن اقسام تخم نافع است ایضا حلیمی که از کوشت کنجشک ترتیب دهند بسیار نافع است ایضا آشامیدن شراب خاصه ریحانی ایضا آشامیدن شیر و شکر و ترنجبین ایضا آشامیدن دوغ به تخصیص در مزاج حار دوغ کاو ایضا تخم ماهی تازه با زرده تخم مرغ و تره و روغن سرخ نموده بخورند ایضا نخودآبی که از کوشت بره ترتیب داده اند و ادویه حاره خصوصا جوز داخل نموده باشند نافع است و هم چنین خوردن کوشت کبک و تیهو و انکور و توت سفیدی فندق و بادام شیرین و کردو مغز نارجیل و انجیر و شیربرنج و امثال ذالک

فطراسالیون قرومانا نخود باقلا لوبیا حب الرشاد حب اللسان و روغن او و حب القلقل بسباسر بتواج کتیرا زرنباد اسارون انجره سعد ترمس بزر الفجل حبه الخفرا پیاز عنصل پیاز اصل الحنک مر ادویه زیادکننده لذّه جماع است ادویه که باعث لذّت زن و مرد است کبابه را در وقت جماع در دهن نکاه دارند و آب او را فرو دهند ایضا عاقرقرها در دهن بکیرند یا آنکه بکیرند زنجبیل دارچینی کبانه عاقرقرها هریک م ل مساوی کوبیده با آب صمغ حب نموده در حین جماع در دهن نکاه دارند و آب او فروبرند ایضا بکیرند قرفه قرنفل هریک 3 م ل طالیفر درهم ستره اسقنقور 4 درهم رازیانج 5 درهم بسیار نرم سائیده با عسل کفکر؟؟؟ فته معجونها فلفل نموده در وقت ضرورت در دهن نکاه داشته تعجبّات خواهند کرد

تذکره العلاج، ص: 102

ایضا شیخ از رساله باهیّه کفته است پکر سنبل الطّیب مرز رازیانج هریک پنج درهم کوبیده صلایه نموده با روغن ناردین حب سازند و در وقت حاجت استعمال کنند و چیزهائی که باعث زیادتی لذت زن است این است که چرب بکند و برش را بشیره زنجبیل پرورد لذّت عجیب خواهد یافت ایضا فلفل دارچینی سنبل الطّیب خاولنجان سک بالسّویه کوبیده با شیره زنجبیل پرورده حل بر ذکر طلا نمایند و مجامعت کنند ایضا یکدرهم حلتیت را کوبیده و بقدر ده درهم زیبق بروی ان ریخته بعد از دو سه ماه بر ذکر طلا نموده مجامعت کنند ایضا حکیم مؤمن کفته بکیرند پیاز نرکس عاقرقرها زهره کاو بالسّویه و بر قضیب طلا نمایند ایضا کبانه زنجبیل عاقرقرها سعد یک م ل حسن

لبه کتیرا زهره مرغ هریک نیم ل باب دهن حل نموده طلا کنند ایضا عاقرقرها زنجبیل دارچینی هریک م ل مشک سکچه با عسل سرشته حب سازند و در وقت حاجت در دهن حل نموده بر قضیب طلا نمایند و بعد از خشک شدن جماع کنند

خرکوش مغز قلم کاو و ملک الانباط هریک بالسّویه مخلوط نموده و قضیب را از ان دلک نمایند تا سرخ شود ایضا پکر روغن قط روغن ناردین روغن خیری هریک دو م ل مخلوط نموده روزی دو دفعه ذکر را دلک داده تا سرخ شود

زن و جذب مواد از قدمین و جذب منی مرد می کند این است سداب بسبابه مرزنجوش صعتر بری کندر از خز کل سرخ پوست انار ترش بالسویه با روغن بان یا امثال ان سرشته با لته اول روز حمول نموده آخر شب اخراج نمایند

شد علاج در قسم اوّل تنقیه بدن نماید از رطوبات فواهه با بارجات و قی در این مرض انفع از اسهال است زیرا که اسهال میل می دهد ماده را با سافل بدن و بعد از اتمام تنقیه معجون خبث الحدید دهند صفه ان هلیله هلیله آمله فلفل زنجبیل سعد شبطرج هندی هریک ده م ل بذر الشبت بذر الکرفس هریک چهار م ل خبث الحدید مدبر در سرکه بقدر مجموع با عسل و روغن بادام سرشته دو درهم مشک علاوه نموده معجون سازند و از روغن نرجس و قسط خصبه و عانه را چرب کند و در قسم دیّم صبحها چیزهای بارد یابس چون شربت خشخاش و ربوبات قابضه

تذکره العلاج، ص: 106

مثل ربّ انار و سماق و شربت غوره و امثال ذالک بخورند غذا طعام عدس و حریره خشخاش بخورند و در قسم سیّم که بسبب ضعف اعضاء رئیسه باشد علاج او در نقصان باه مذکور شد شنیدم از حکیم مجربی که می کفت بهترین دواء که منع سهلت انزال بکند خصوصا در حار المزاج این است تخم کاهو تخم خرفه هریک 9 م ل اسپرزه تخم کشنیز هریک 3 م ل کلنار فارسی نیلوفر هریک 2 م ل کافور ربع م ل ادویه را نرم کوفته صبح بصبح 3 م ل او را بنوشند یا شربت زرشک به آب سرد

هریک 2 م ل عناب پستان هریک ده عدد ترنجبین 5 م ل بنوشند و اکر مقتضیات تنقیه مقتضی باشد بهمین دستور تنقیه کامل کند و بقدر احتیاج فصد باسلیق و صافی نمایند و اکر حاجت افتد حجامت ساق کنند و در ابتداء سرب سفیداب قلع سنک مردارسنک تخم لاک پشت آب تاجریزی آب کاسنی آب کشنیز سبز طلا نمایند و در وسط مرض کشنیز سبز و عدس پخته به بندد ایضا آرد جو باقلی نخود به بندند ایضا لعاب اسپرزه با شیر دختر مخلوط نموده ضماد نمایند و در انتها هرکاه که نشاسته بزرک سفید اسپرزه با عرق نیلوفر پخته به بندد ایضا بابونه روغن کلسرخ زرده تخم مرغ ضماد نمایند غذا نخودآب

تذکره العلاج، ص: 107

و انارین و تر طعام و کلابی و در قسم بارده مقل اشق روغن کلسرخ با پیه اردک ضماد نمایند و جالینوس ذکر کرده است که کم ورم اثنین است که باو سعال نباشد بعله مشارک آلات و هرکاه ورم خصیه سفید باشد بچکان در مثانه نفط سفید که ذو و علاج خواهد شد و اکر سرخ باشد طلا کن طوطیا و سرکه و محمد ذکریّا ذکر نموده است حادث شد بجهه من ورم اثنین بیضه راست و استعمال مقیی نمودم و خوب شدم و چیزی بهتر از قی نیست

دارد و هرکاه بجهه نزول رطوبت باشد علامتش امتداد و ثقل و بسیار بزرک شدن اشین است و اکر ورم ریاح باشد چون مریض بر پشت بخوابد و بفشارد فرو می رود نهایت فی الفور برمیکردد با قراقر در قسم اوّل و دیّم بر پشت بخوابد و بهمواری ورق شرب یا امعا را بازکرداند و اکر بازنکردد در آب کرم نشیند تا بازکردد انکاه کندر جوز السرو اقاقیا کلنار مازو پوست انار حضیض زاج کوبیده صمغ را خیسانیده با قیرا به آب کرم مورد جوشانیده بقدر سریش آرد باقلا علاوه نموده مجموع را سرشته بر موضع ضماد کنند و به بندند و 3 روز بلکه هفت روز نکشایند و جوارش کمونی و جوارش کندر در ان روزها نافع است و غذا نخود

تذکره العلاج، ص: 108

نخودآب ادویه دار و نان و پنیر و کزنکبین بخورند و از حموضات و لبنیّات و بقولات و دویدن و حرکات منیف و امتلا و جماع اجتناب کنند و هرکاه انزال رطوبات شد چیزی منشف چون تخم حنظل شبرم حبّ النّیل صبر و مر و سرکین بقر موم ضماد کنند ایضا خاکستر کرنب سعد جوز السّر و ماز و پوست انار جفت حبّ الفار زیره سرکین کاو با روغن زیتون ضماد نمایند و اکر بسیار باشد بشکافند موضع فریب زیر خصیتین چنانچه قصد می کنند تا آبها بیاید انکاه محکم به بندند و در قسم ریحی صبحها آش کمونی بنوشند و ادویه و اغذیه محلل ریاح بکار برند و در اغذیه زیره بسیار کنند و از روغن زنبق با قلیلی چند بیدستر و فرفیون بر خصیه طلا نمایند و در احلیل بچکانند و از اغذیه منفخه

احتراز کنند و آب سرد نخورند محمد ذکریا ذکر کرده است که در کتابی خواندم که هرکاه یک قیضه از قیصوم را بر یک رطل و نصف آبرا در دیک مسدود الرّءس در تنور جوشانیده بماند انکاه صبح سه دفعه در سه ساعت بنوشد رفع فتق می کند که کویا هرکز نبوده

آب کاسنی بر ستره و خاسر طلا نمایند و جل و زق آرد جو بر عانه ضماد نمایند و غذا نخودآب بره و خروس بچه و شورباجات کدو و اسفناس و بعد از ایّام شراید کاهو سکنجبین و مغز خیار و انارین بخورند و اکر ورم منجر بخراج شود که علامت ان شدت حمی و نخس و قشعیره است شنبلیله بزر کتان آرد جو مرد و زق کبوتر ضماد نمایند و روغن سرکه از سره الی عانه طلا نمایند و پیه اوردک بذر کتان مرحمول نمایند و روغن کل سرخ شیر دختر فطور نمایند و در ورم صلب استفراغ سودا نمایند و روغن شنبلیله و شبت و پیه مرغ و اوردک طلا نمایند و از آب بابونه اکلیل خطمی خبازی بنفشه با قدری نطرون؟؟؟ بنایح نمایند سرطان رحم اکثر بعد اورام حاد حادث شود و علامت ان ضربان

تذکره العلاج، ص: 110

وجع و صلابت بود و باشد که منقرح شود و علامت ان وجع شدید در زیر شکم و کثال را نهاد آمدن چرک با رطوبات منعفنه است و علاج او بسیار مشکل است امّا تسکین وجع و منع زیادتی باید کرد علاج باید تنقیه نمود استفراغ سودا بمنضجات و مسهلاتی که مکرّر ذکر شده نمایند و اکر مقتضیات فصد منقضی باشد بجهه تقلیل دم سوداوی فصد باسلیق نمایند و استعمال نمایند مرحم داخلیون نمایند و شنبلیله بابونج بزر کتان برک کلم یا قمرست؟؟؟ را جوشانیده آب او را نطول نموده ثقل او را ضماد نمایند خلاصه باید ترطیب مزاج نموده متفرح باشد انزبی از کل خطمی بنفشه خبازی اکلیل الملک و شنبلیله و بابونه درست

نموده در ان بنشینند و از موم کافوری و روغن بادام تمریح و از شیر دختر رحم را ضماد نمایند ایضا از آب تاجریزی روغن کلسرخ نیم کرم رحم را حقنه نمایند و هرکاه خون بیاید از آب تاجریزی با قلیلی سفیداب قلع و کل ارمنی و تریاک و روغن کل سرخ حقنه نماید ایضا از شیاف شیر دختر حقنه نماید صفه دوائی که تسکین وجع می کند و بجهه اورام رحم هم نافع است خشخاش سفید با شیره انکور جوشانیده تا مهرّا شود انکاه قدری پیه مرغ یا دوغ کوساله اضافه نموده تا غلیظ شود و حمول نمایند و اکر ورم بسیار باشد قلیلی تریاک با مرو اضافه نمایند و غذا شورباجات از اسفناج و کدو و مغز خیار و کاهو

از این آبها رحم را نیز خفته می نمایند و تدهین روغن کل سرخ و روغن بابونه نافع است صفه حبّی که در این مرض مفید است زار آورند جوز بواهل میخک نان خواه تخم کرفس پودینه زنجبیل هریک دو درهم زیره یک روز و یک پیش در سرکه خیسانیده و جوشانیده باشند چهار درهم جند بیدستر نصف درهم تخم حنظل تر به قصور بون سکنج هریک تجیج؟؟؟ درهم کوبیده حب نموده قدر شربت از ان دو درهم غذا نخودآب ادویّه دار و طعام بابونه و شکر و نان مربّای بالنک و امثال ذالک است.

آلوده فرزجه نمایند و اکر سن و مزاج تقاضا نمایند یک م ل روناس را با یک م ل نبات جوشانیده بنوشند که مجربّست و آب روناس زهره کاو و کل سرنکون طلا نمایند جالینوس ذکر کرده است که هرکاه زن از فرفیون شیاف کند فی المکان ادرار طمث می شود و اسقاط ولد هم می کند صاحب کامل الصّناعه ذکر می نماید که زنی که هفت سال باشد که حبث طمث شده باشد این فرزجه ادرار طمث او کند صفه او مرد فوتنج هریک چهار درهم ابهل هشت درهم سدّاب ده درهم مویز بی دانه 20 درهم کوبیده با زهره کاو حب نموده استعمال نماید قال بقراط کان طمث المرءه مغیّر اللون و لا یأتی علی حاته واحده و لا رقت واحده تلک علامه انها یحتاج تنقیه

و باب مورد سرشته و به صوف پاره بردارند و غذا آب انارین و آش سماق و آش غوره بخورند و در قسم دیّم و چهارم صبحها آب زرشک یا شربت زرشک بخورند یا آنکه کلنار فارسی ریشه؟؟؟ انجبار کهربای شمعی تخم کشنیز بوداده با عرق کاسنی و نبات بنوشند و اکر تنقیه مقتضی باشد تنقیه کامل نموده که در منضجات کل حلوا ریشه خطمی تخم خرفه تخم کشنیز هریک 2 م ل ترنجبین پنج م ل داشته باشد و بجای مسهل اکر مقی صرف نماید اولی است چنانچه محمد ذکریّا کفته که قی در این مرض بسیار نافع است چنانچه اسهال در حبس طمث و زیر شکم موضع کبد را بضدلین آب همیشه بهار آب کاسنی آب کشنیز سبز صدف طلا نمایند ایضا صمغ عربی و کل ارمنی و ربّ به تناول نمایند و حمولی مذکور نیز نافع است و اغذیّه و اشربه قابض مغلظ دم مثل انار ترش و آبقوره و سماق و زرشک نافع است و خوردن پالوده با شکر مفید است و در قسم سیّم قرص کلنار

تذکره العلاج، ص: 114

با کل ارمنی و صمغ عربی هریک با رب به تناول کنند و کندر و صبر انزروت هریک سه م ل خون سیاوش کل ارمنی هریک م ل کوبیده به آب مورد سرشته بردارند یا آنکه مازو شاخ کاو کوهی پوست تخم مرغ کاغذ عطاری شادنج لک مجموع را سوخته با کل ارمنی و کهربا اقاقیا و خون سیاوشان بسایند و باب بارهنک سرشته بردارند ثابت ذکر نموده که هرکاه کحل مسحوق و کلنار و شکار هریک جزء خوب سایند پشمی را در آب

مورد تر نموده در این دواها آلوده بردارند شبانه روزی چهار دفعه مفید است

و خصر الثعلب و جند بیدستر و حب البان و حب بلسان مفردا یا مرکبا بردارند نافع است و خوردن و برداشتن؟؟؟ زه و آن کرک و ان سک و کفتار و ان در این باب نفعی عجیب و عظیم دارد و شیاف از مشک و زعفران و دو برابر انها مغز سر کنجشک نر درهم سرشته برحم بردارند بسی نافع است و محمد ذکریّا ذکر نموده که هرکاه زن سنبل الطّیب و مر را بخورند برهم بسیار نافع است ایضا ذکر نموده که حمول صموغ معتدل المراره چون مقل نافع است و هم چنین خوردن بول فیل پیش از جماع نافع است و بعضی از اکابر این فن کویند بارها تجربه شده است امّا قلیل باید خورده شود یعنی بقدر 20 م ل

و تمریخ عانه نمایند بروغن شبت و شیافی از مصطکی و عود قرنفل زعفران سنبل مبعه حمول نمایند و جالینوس ذکر کرده است که زن آبستن سقط می کند طفل را از وجع شدید و از تخمه کثیر و از اکثار آمدن خون و از خوردن مسهل و از حمول نمودن دواء ایضا ذکر نموده که هرکاه زن حامله تب بهم رساند و بشره ان سرخ باشد او عناد ثقل در سر داشته باشد و احساس وجع در قعر عینین نماید سقط خواهد نمود و بقراط در فصول می کوید که هرکاه پستان حامله ضمور بهم رساند دلیل اسقاط است ایضا می کوید که اکر عارض بشود از برای حامله اختلاف یا انشفاق عرفی پس جهد بکن در معالجه که بزودی اسقاط خواهد نمود

وی صافی و ایّام و باقوام بود و بر سران همچون حباب چیزی استاده و در میان همچون حبه پیدا شود و چون بجنبانند بالاتر و شیب تر رود ایضا ذکر نموده که زراوند را بسایند و با عسل بشویند و بر ناشتا زن آن را به پشمی بخود بردارد و تا ظهر هیچ نخورد اکر در ان اوقات طعم دهان خود را شیرین یابد کمان بر ذکور بودن چنین نمایند و اکر طعم دهان خود را تلخ یابد کمان بر اناث بودن چنین نماید و مجربست و اکر هیچ طعمی در دهان نیابد حمل نخواهد داشت و بقراط در مقاله پنجم از فصول ذکر نموده است که هرکاه زن بذکور آبستن باشد رنک بشره او ردی و جنین ذکور در اکثر امر در جانب ایمن از رحم است و هرکاه حرکت کند اکثر در جانب ایمن حرکت کند و اکر اناث باشد امر بعکس کند

روز منضج مذکوره را بنوشند

تذکره العلاج، ص: 118

و یک روز مطبوخ افتیمون خورند علی ای حال اسهال خلط سوداوی نموده و در بین تنقیه دو فصد باسلیق نموده و اکر حاجت افتد از ان عروق ساق هریک که بطوتر باشد کشوده و دست کشیده تا استفراغ تمام دم بشود اکر باز هم حاجت افتد از عروق دیکر خون کم کند و کشودن رک قابض نیز نافع است و از اغذیه مولد سوداوی اجتناب کند و محمد ذکریا ذکر نموده که می باشد در این مرض عروق بساق غلیظ و سرخ و اکثر حدوث ان در حمالان و فیوجت و علاجش فصد باسلیق و اخراج خون سوداوی از نفس عضو است و قال جالینوس اذا قطعت الدّوالی هزل العضو لانّه یفقد طریق الغذاء

اکر آب خاکستر تاک طلا نمایند مفید است و از قدم تا زانو را بعد از طلا نمودن دواها را به پارچه محکم به بندند و منع

تذکره العلاج، ص: 119

از راه رفتن و ایستادن نمایند خاصه هرکاه بسته نباشد و از اغذیه غلیظه متولده سودا اجتناب نمایند و اغذیه لطیفه خورند و در قسم ثانی هر بامداد اطریفل صغیر خورند و هر سه روز یکدفعه حبّ سرنجان کبیر بمقیم الزی بخورند و هفته یکدفعه عوض آب ترب با سکنجبین خورده قی نمایند یا آنکه بدستور غبا منضج و مسهل بطریق متداول بکار برند و مر و صبر و اقاقیا طلا نمایند و آب خاکستر تاک طلا نمایند. قال الرّازی فی داء الفیل هذا ورم یعظم فی القدم و اذا عظم جدّا و استحکم و انفجر و لا علاج له

انکاه در عوض مسهل در قسم حار مطبوخ سورنجان بخورند صفت ان پوست هلیله زرد 4 م ل کلبنفشه هریک 3 م ل تخم کاسنی تخم نرکس هریک 2 م ل سورنجان سفید م ل در 2 رطل آب بجوشانند تا یک ثلث رطل باقی ماند انکاه صاف نموده ترنجبین شیرخشت هریک ده م ل

تذکره العلاج، ص: 120

در ان حمل نموده بنوشند و در قسم بارد سورنجان کثیرا بنوشند صفت ان ایارج فیقرا ده م ل تخم حنظل و قنطوریون در سورنجان و بوزیدان ماهیزهرج هریک پنج م ل بر نخیل شیطرج خردل فلفل چند بیدستر یک م ل کوبیده حب نموده بقدر دو م ل تخمینا بخورند و در حال آب برک چنار ضماد کنند ایضا آب پنج نی طحلب و سرکه طلا نمایند ایضا روغن کلسرخ طلا نمایند و در بارد ترس پودینه عاقرقرها حرقرا کوبیده به آب عسل ضماد نمایند و نفط را طلا نمایند و محمد ذکریّا در برء السّاعه نقل کرده سورنجان نیم ل پوست هلیله زرد 2 م ل صبر زرد حب ساخته بنوشند عدیل ندارد فی الفور وجع را ساکن می کرداند و بعضی اجله هم تصدیق باین مطلب کرده اند

م ل تخم کاسنی تخم خیار دو م ل داشته باشد و اکر چنانچه آب کاسنی 2 م ل داخل منضج نمایند فبها و الّا بعوض آب یا عرق کاسنی دواها را بجوشانند و در مسهلات پوست هلیله زرد نمایند و در دموی طرف عصر کلاب نبات سورنجان و در صفراوی لعاب اسپرزه با ماء الشعیر؟؟؟ بلما بنوشند و سورنجان ریشه اریساء صدف تریاک شیر دختر طلا نمایند ایضا صندلین مامیثا پوش دربندی باب کاسنی و کشنیز

تذکره العلاج، ص: 121

طلا نمایند ایضا در صفراوی اسپرزه با سرکه زده ضماد نمایند و باید در دموی تعجیل در فصد نموده از دست محاذی فصد باسلیق نمایند اکر الم در پا باشد و از دست مخالف فصد کنند هرکاه در دست باشد و اکر متورم باشد از آب برک چنار طلا نمایند و غذا نخودآب ساده و سکنجبین و آب انارین و کلابی و الوچه و آلوی زرد بخورند و محمد ذکریا ذکر نموده که نفع می کند در نقرس حار مدرّات بولی که حار نباشد از قبیل تخم خربزه کرمک و تخم خیار و سورنجان سفید و مغاث هریک یک جزء افیون ثلث جزء باید جمع نموده و قدر شربت از ان چهار درهم شکر سفید بخورند که باعث تسکین وجع می کردد و نفع می کند در ساعت

خشک کاوزبان پرسیاوشان سورنجان تخم کاسنی ریشه کاسنی با اصل السّوس هریک 2 م ل ترنجبین 5 م ل بنوشند و 20 م ل آب شاه تره داخل منضج کند و الّا با عرق کاسنی دواها را بنوشانند و در یوم بعد بدستوری که مکرر ذکر شده منضج خفیف نوشیده و حقنه کامل نموده که پوست هلیله زرد و تربت حب النّیل داشته باشد و بعوض مسهل مشروب هرکاه در بلغمی ایارج فیقر با حبّ سورنجان بخورند و در سوداوی مطبوخ افتیمون بخورند کویا اولی خواهد بود و اکر فصد مقتضی باشد باسلیق کنند و طرف عصرها نیز کلاب

تذکره العلاج، ص: 122

نبات سورنجان بخورند و هرکاه در اوایل تنقیه در نوع بلغمی باب تخم شبت ریشه خربزه و ترب و سکنجبین عسلی دو سه دفعه قی کنند نافع خواهد بود و معه سایله چند بیدستر فرفیون بسر و مرّ اقاقیا طلا نمایند و بعد از ایّام تنقیه خواصه در قسم سوداوی چوب چینی بخورند اکرچه جمعی قایلند که خوردن عشبه در جمیع اقسام مفاصل و نقوس نافع است و بهتر از چوب چینی می باشد نهایت هریک که سهل الحصول باشد بخورند و غذا نخود آب کوشت بره و خروس و نان مربای بالنک و سیب و کزنکبین بخورند و دوائی محمد ذکریّا ذکر نموده که رافع جمیع اوجاع مفاصل و نقرس بارد است و بالمره رفع مرض می کند نان خواه ابهل سدّاب دوقو تخم رازیانج کرفس هریک جزء قوه سنبل بادام تلخ قط راوند مدجرح هریک نصف جزء جمع نموده روزی 2 درهم بنوشند نهایت باید بعد از تنقیه بخورند اقسام

باشد که بجهه انصاب ماده باعضا ظاهر می شود و ماده ان یا اخلاط اربعه باشد یا ماهیّه یا ریح اما ورمی که ماده ان دم باشد آن را فلقمونی کویند و آنچه صفرا باشد حمره کویند و آنچه مرکب از هر دو باشد حمره فلقمونی یا فلقمونی حمره کویند باعتبار زیادتی احد الخلطین اما ورم بلغمی اکر مخالطه عضو باشد رخوه کویند و اکر ممیّز باشد سلعه و ورم سوداوی که اکر داخل و اکر ظاهر نباشد غذا و آنچه از مائیه باشد اکر عام بود استسقای زقی و اکر خاص باشد بو قیله مائی و آنچه از ریح بود اکر مخالطه عضو و لین باشد تهیج کویند و اکر مجتمع بموصلت باشد نفخه کویند و بیان هریک کفته می شود و علی ابن زید

تذکره العلاج، ص: 123

ذکر نموده که ممکن نیست ورم از صفرا بهم رسد بسبب لطافت و رقتش پس اکر ورم سوداوی باشد صلب است و ملمّس ان بارد و رنکش سیاه و اکر از بلغم باشد رخو است و لونش ابیض است و ملمس ان بارد است و هرکاه بانکشت بفشاریم انکشت فرومیرود و یا ورم بلغمی و سوداوی بلغمی و سوداوی وجع می باشد خلاصه توجیهی که از برای این کلام می توان کرد این است که مرادش ان بوده که ورم از صفراوی خالص بهم نمی رسد و امّا بثورات او نیز همچه اورام بود بعضی دموی بود چون ماشر دمامیل و نقاطاط و بعضی ماده ان صفرا باشد همچون غله و نار فارس و حمر و بعضی بلغمی همچون شرا و تالیل و بعضی سوداوی باشد چون جرب و ثالیل و غیر ذالک

و تفصیل انها نیز مذکور خواهد شد

کنند و سایر تدابری که ذکر شده معمول دارند

و در بعضی بلغم غلیظ یا سوداء و بلغمی باشد و او را کیسی و فلافی بود که برآمده و خارج از عضو باشد و بقدر نخودی باشد الی قدر هندوانه باختلاف و چون دست بر وی نهند زیر دست متحرک شود علاج تنقیه کامل نموده که در منضجات کل کاوزبان زوفاء خشک بادرنجوبه پرسیاوشان اصل السوس رازیانه هریک 2 م ل داشته باشد و در مسهلات تربد سناء مکی و بسفایج پوست هلیله زرد نمایند و هرکاه بعوض مسهلات مسهل مشرب ایارج فیقرا یا حب لوغازیا بخواند اولی و انسب خواهد بود و بعد از تنقیه بدن از بلغم و سودا مرحم داخلیون بکذارند یا آنکه خردل نمک و صبر و تخم مرو با سرکه ممزوج نموده بکذارند ایضا خاکستر چوب مو با سرکه ضماد نمایند یا آنکه مرحم باسلیقون بکذارند و هرکاه سلعه عذری باشد لامح باید پوست را بشکافند

تذکره العلاج، ص: 126

بدقت تمام که کیسه پاره نشود و سلعه را با کیسه درست بیرون آورند و هیچ باقی نکذارند و الّا عود خواهد نمود و هرکاه باقی ماند دواهای حاد حار باید کذارد که متعفن نموده رفع ان کند با روغن کاو بر او نهند تا بپوسد و همراهی که مصطلح جراحاتست مرهم کذارند امّا سلعه که در تقدیم کردن آنچه تجربه نموده اند اطبّای سلف در دفع ان این دواست فلفل سیاه فلفل سفید و از فلفل فلقمویه دارچینی هل خولنجان تخم قثاء الحمار نعناع هریک جزء کوبیده نصف مجموع شکر اضافه نموده با شیره کشمش که کوبیده باشد نموده بقدر فندقی و محمد ذکریّا کفته است که هرکاه سلعه بزرک باشد

بشکافند و بیرون بیاورند هر قدر که توانی انکاه روغن بزنبق یا دوائی حاری که متعفن بشود و در چند روز بیرون نیاید

خون بسیار آمده دفع مرض شود و بقراط می کوید اکر معالجه بحدید کنند مهلک است باید محلّل باعتدال استعمال کنند مثلا موم و روغن و مغز کندم و سفیداب با قلیل حدی و اکر متفرح شود مرهم بکذارند

با عسل و سرکه مخلوط نموده ضماد نمایند و هر زمانی که منفجر شود بمداواء قروح و جروح به پردازند و شیخ الرّئیس کوید مار مرده را در دیک سفالین نموده بکل حکمت کرفته آتش دهند تا خاکستر شود انکاه او را با عسل و سرکه بالمناصفه ممزوج نموده و سرشته لطوخ نمایند و

هندوانه و نارنکی بخورند و کوشت نخورند نمله

مجموع آب انارین آب زرشک آب غوره نارنکی و لیمو و آلوچه و کاهو و سکنجبین هندوانه و مغز خیار سکنجبین آش غوره آش تمر آش لیمو خورند

شیطرج کوکرد پوست هلیله زرد فلفل هریک 2 م ل سائیده با 20 م ل روغن دنبه مخلوط یکدیکر نموده شب طلا نمایند و صبح بحمام رفته بشویند ایضا کوکرد را در وسط پیاز کذارده و پیاز را بخمیر کرفته در آتش کرده بنوعی که پیاز نسوزد و صبح پیاز را با کوکرد کوبیده قدری کره کاو مخلوط نموده طلا نمایند و بعد از ساعتی بشویند و از روغن بادام چرب و بعد چند روزی روغن کشنیز با قلیلی سرنج طلا نمایند و هم چنین خاکستر برک انجیر با کره کاو غباء بحمام طلا نمایند و بعد از ساعتی شسته و با روغن کل سرخ چرب نموده بسیار مجربست و تجربه شده

بمراحم

تذکره العلاج، ص: 132

مناسب طلا نمایند و جالینوس ذکر کرده که کاغذ سوخته با سرکه هرکاه در سعفه رطب طلا نمایند انفع اشیاء است و کفته است محمد ذکریا که بهتر از خرق بثور کهنه و نمک و سرکه در سعفه نیست و بعضی از اکابر هم تصریح باین مطلب کرده اند و هم چنین برک کشنیز خشک خرف ثبور برک حنا نرم سائیده با سرکه و روغن کل سرخ طلا نمایند و حکیم احمد شکایتی ذکر نموده که من سعفه رطب در صورت دیدم و علاج او را بفصد رک جبهه و زالو و بخور آب کرم و حمام کرم رفتن کردم کافور کل ارمنی کلاب هم مالیدم

قوی باشد نظر باید نمود هرکاه منفرج شده باشد علاجش چون علاج لکله نمایند و محمد ذکریّا ذکر نموده که سزاوار نیست که فرار نمایند از بلادی

تذکره العلاج، ص: 133

که طاعون در ان باشد اکر در عسکر باشد در موضع بلند که باد بوزد منزل کنند و باید در این ناخوشی اشیاء حامضه بسیار خورند از قبیل انار ترش و نارنج و ترنج و لیمو و ربوبات حامضه و غذاء مغلّظات خون خورند و صاحب خلاصه التّجارب ذکر نموده که بهترین تدابیر خوردن جدوار و کافور است با قلیلی ترشی و بهترین طلاها طلا نمودن جدوار سرکه و آب کشنیز است و کوید طاعون را بریده و با کوشت کوفته و بروغن سرخ نموده بخورند منع ضرر طاعون می کند و مجربّست باید استعمال را دعا و فصد نکنند نهایت صاحب خلاصه می کوید که هیچ تدبیر بهتر از فصد نیست

تنقیه کامل کنند که در منضجات آب کاسنی آب شاه تره داشته باشد و هرکاه بعد از تنقیه شیر اولاغ خورند انفع است درازی در فاخر می کویند که هرکاه در بدن بثوری بهم رسد و بزودی خشک ریشه سیاه یا سبز بهم رساند و حوالی او سرخ باشد نامیده می شود نه نار

تذکره العلاج، ص: 134

فارسی و جمره و باد تلهب شدیدی هست و سزاوار است که فصد کنند از موضع مقابل بحدّی که قریب بفتنی رسد و چیزهائی که مرقق و مرطّب دم است چون ماء الشّعیر و مغز خیار و آب هندوانه و آب کاسنی آب کدو لعاب اسپرزه بنوشند و بر موضع قرحه ادویّه شدیده القبض طلا نمایند و این دوا بسیار نافع است مازوی سبز با سرکه سائیده طلا نمایند یا آنکه شبت و سرکه طلا نمایند یا شب و عشرا و زنجار طلا نمایند

و ترنجبین بنوشند و از روغن کندم طلا نمایند و چرک دندان صایم را طلا نمایند و بادهان و شحوم طلا نمایند ایضا هلیله زرد صمغ درخت آلو و سرکه و آب مورد طلا نمایند مزمن باشد بطلائی که و سعفه ذکر شد بعد از حک موضع و دوا انداختن زالو طلا نمایند یا آنکه شیاف مامیثا زعفران و سرکه طلا نمایند یا آنکه حضض کبریت بوده زرنیخ میعه مازو خریف

تذکره العلاج، ص: 135

کف دریا با سرکه طلا نمایند و جالینوس ذکر نموده که هرکاه قو با قریب العهد باشد کفایت می کند او را رطوبتی که سیلان می کند از کندم هرکاه واقع بشود در طابه آهن و او را نکاه دارد از حوالی آتش و هو؟؟؟ دهن الحنطه

از روغن بنفشه و کدو نموده و بعد از اتمام تنقیه ماء الجبین چند روزی خورده از عقب مشغول بخوردن چوب چینی شوند و بخورات متعدّده نشینند و هرکاه مقتضیات قصد مقتضی باشد فصد باسلیق و اکحل و دواچینی نمایند و هرکاه مزاج حدّت نداشته باشد خوردن مغیّر سودمند بود و صاحب خلاصه التّجارت ذکر نموده که تدوین بدن بروغن نار بسی نافع آید و اهل هند را طریق علاج این مرض خورانیدن زرنیخ است و دستور خوردن او چنانچه جناب والد

تذکره العلاج، ص: 136

این حقیر بجهه امراض سوداوی که در عرض هشت نه سال مبتلا بودند و به مداومت کردن دوا بعد از هفت هشت ماه بالمرّه رفع مرض شد در آخر کتاب ذکر می شود ایضا خوردن کوشت افعی در این مرض بسیار نافع است و دستور خوردن او نیز ذکر خواهد شد و غذاهای حار رطب باید خورانید و اجتناب از چیزهای سرد و خشک و مولد سودا باید نمود و محمّد ذکریّا ذکر کرده است که معالجه کردم جوانی را که مبتلا بود بدین مرض بفصد و اسهال بطبخ افتیمون و حبوب مخرجه سوداء و مداومت کردن و ابزن و اغذیه مرطبه و راحت نمودن در چند روز پس عود باسهال نموده چنانچه در مدّت پنجاه چهل روز را مسهل دادم پس رفع ان مرض بالکلیّه شده و هم چنین ذکر نموده که مکرر تجربه کردم داغ سوزانیدن را در این مرض که نافع بود و خلاصی یافتد جمعی از ان

انتفاخ بشره و ثقل اعضا می باشد و اکر از احتراق صفرا باشد علامات او بثور است صغیره و سوزش و زود مفرّح شدن و بیرون آمدن آب رقیق و قلّه سرخی و سایر علامات صفراست و اکر از احتراق بلغم باشد علامات او بثور است قلیله کبیره و سیلان آب صدیدی از او و سایر علامات بلغم است و اکر از احتراق سوداء باشد علامت او سوداء بشره و قلّت چرک و دیر ملتحم شدن قرحه و سایر علامات سوداء علاج جمیع اقسام در اوایل ان مرض باید هر صبح 20 م عرق شاه تره یک م ل خاکشیر بنوشند

تذکره العلاج، ص: 137

و عصرها عرق گاوزبان 20 م ل فرنجمشک م ل نبات 3 م ل میل نمایند و غبا بحمام رفتن بسیار نافع است و در قسم دموی و سوداوی فصد باید کرد هرچند جلال الدّین محمّد در جمیع اقسام فصد را تجویز کرده است لکن بنظر فقیر درست نیست چنانچه جمعی اجله و جرّاح مجرّبی تصریح بر این مطلب کرده اند و هرچند روزی که می کذرد بنا بکذارند تنقیه کردن آب کاسنی و شاه تره و در هرحال مراعات حال سوداء بکنند و در عوض فلوس؟؟؟ منزوب اکر مطبوخات مناسب هر خلطی داده شود بهتر است یا در قسم بلغمی حبّ ایارج استعمال بشود و بعد از اتمام تنقیه بنا بکذارند بچوب چینی خوردن و یک اربعین هم چینی بخورند و در این مرض در جمیع اقسام از حموضات مطلقا اجتناب باید نمود مکر در دموی و صفراوی که جایز است قلیل حموضتی و مجملا مراقب مزاج باید بود و اکر مزاج حار باشد مبرّدات و

حموضات استعمال باید کرد و الّا جمیع خلط در بدن محترق خواهد شد چنانچه متداول است در میان مردم بخصوص در نزد جراحها که چیزهای حاره استعمال می کنند و قبل از اینکه ماده نضج بیابد و دفع نشود بحسب؟؟؟ حیوه دادن مشغول می شوند و زخم را خشک می کنند و چنان می دانند که دفع مرض کرده اند و بیچاره را بوجع عظیم و درد مفاصل و کدورت بصیر مبتلا می کنند

طلا نمایند و حکیم مؤمن ذکر نموده که بخور برک سفیدار از عجایباتست العهده علی الرّاوی و اکثر ثالیل بسیار متعدّد باشد استفراغ سوداء و فصد نمودن و تدبیر مرطّب نمایند و چیزهای لطیف خورند و بحمام روند و مکرر بعضی از اکابرزاده کان ایشان ثالول بهم رسیده شیره انجیر طلا کردم رفع شد بلکه کل تنوعات چنین است در رفع

رفع آثار برص و؟؟؟ بهیش حکیم هومن کوید مجرّبست قط؟؟؟ ثلج شیطرج هندی زرنیخ سرخ فلفل زنکار بالسویّه در ظرف مس سائیده بکذارند و بعد از یک هفته در آفتاب بمالند ایضا نوشادر با روغن تخم مرغ تا هفت بار زایل می کند ایضا دوائی که برص و آثار زخم را رنک می کند شیطرج حبّ الحدید زاج سیاه زنکار تاس پوست انار شقایق بالسّویه با سرکه مکرّر بمالند مجرّب است

آب قثاء الحمار که بفارسی خیار دشتی می کویند ایضا خاکستر سوزانده افعی فضله کرک و بکف برنج که در حین طنج بهم می رسد طلا نموده ایضا تخم ترب قسط کندس جرچر بالسّویه کوبیده با سرکه کهنه خمیر نموده ضماد نمایند

هریک 2 م ل اشق یک م ل نیم بوره ده م ل مجموع را باب سرشته ضماد نمایند ایضا جهه خیلان و سایر آثار انزروت نبات مغز بادام تلخ مساوی به آب صابون بمالند و محمد ذکریّا ذکر نموده است که این نسخه بسیار نیکوست جهه کلف صفه ان زیبق دو درهم بادام مقشر 3 درهم زنبق را با بادام کوبیده تا کشته شود انکاه تخم هندوانه را هم با او کوبیده و طلا نموده و تا یک هفته نشسته و روزی ده دوازده دفعه طلا کنند و بعد از یک هفته بشویند به یقین رفع شده است

حکیم مؤمن ذکر نموده ضماد مغز سر روباه بالخاصیه عجیب الفعل است و مؤلف حاوی کبیر و حذاق اطّبای متقدمین را اعتقاد آن است که چون کندش را با روغن تخم مرغ ضماد نمایند در همه اعضا موی می رویاند حتّی در پشت دست و محمد ذکریّا ذکر نموده که هرکاه موی لحیه یا ابرو ضعیف باشد؟؟؟ یکر کف دریا و خاکستر منصوم و با روغن زیتون کهنه معجون نموده و دلک موضع نمایند و ثابت کوید که می رویاند در جمیع بدن موی خاصه در حاجین شونیز را اکر طلا نمایند و محمّد ذکریّا می کوید که خبر داد مرا مجرّبی که نیافتم چیزی را ابلغ و احسن دانم در انبات شعر و تطویل شعر از پرسیاوشان که داخل کنند در عسل لتابه؟؟؟ تخصیص تازه او را

روغن آمله یا روغن افستین طلا نمایند ایضا برک آزاد درخت و پرسیاوشان و مرامله جوشانیده از ان آب موضع را بشویند طریق کرفتن روغن مورد را آنکه بکیرند آب برک مورد تازه یا آنکه آب جوشیده او را اکر خشک باشد با یک چارک بوزن شاه روغن کنجد و سه م ل لادن اضافه نموده بآتش ملایم بجوشانند تا آب رفته و روغن نماند طریق کرفتن روغن لادن هفت م ل نیم لادن را در یک چارک بوزن شاه روغن مورد یک روز و یک شب خیسانیده پس در ظرفی نموده و دیکر پرآب نموده ان ظرف را در ان دیک جا داده و آتش بزیر ان دیک نموده تا از بخاران لادن در ان روغن منحل شود و هم چنین است کرفتن روغن مصطکی و سایر صموغ طریق کرفتن روغن آمله بکیرند پوست آمله پوست درخت صنوبر و مورد بالسویّه در آب خیسانیده جوشانیده تا تمام قوّتش کرفته شود انکاه صاف نموده بهمان قدر روغن کنجد اضافه نموده و جوشانیده باقی بماند

ص: 144

بدستورات مذکوره نموده و فصد بقدر حاجت نمایند و سیر و خردل دلک نمایند تا موضع سرخ شود و بعد از ان شافشیا یا آنکه فرفیون با روغن بادام تلخ و روغن بید انجیر طلا نمایند یا آنکه با پیاز دلک نموده انکاه قیصوم پرسیاوشان بارنج را در آب جوشانیده تا روغن بماند و از این روغن بمالند و در صفراوی بایارج فیقرا یا مطبوخ هلیله اسهال صفر نموده سرکه را کرم نموده دلک نمایند و از روغن کل سرخ طلا نمایند و بعد از ان دلک نموده فندق را با پوست سوزانیده با سرکه طلا نمایند یا برعکس در آن موضع بمالند ایضا آب چقندر آب برک بید لعاب خطمی مکرّر آن موضع را بشویند و در بلغمی تنقیه بحسب قوقیا نموده و در سکنجبین عنصلی و خردل قرقره نموده و پوست فندق سوخته پیاز عنصل بادام تلخ حبّ البان طلا نمایند و در سوداوی تلیین به مطبوخ افتیمون و اسطوخودوس کرده و ترکیب بدن نمایند و دلک بصل؟؟؟ انحار و سیر نموده و از پیه خرس و شیر طلا نمایند ایضا کبریت تافیا روغن لادن طلا نمایند رازی کوید تجربه کردم زرا در داء الثعلب پس مستغنی شدم از غیران و رهبرن ذکر نموده که معالجه کردم این مرض را مکرّرا باسهال بدون معالجه عضو و چاق کردم مجموع را

و شکر تناول نمایند و تعب و ریاضت نکشند و با محبوبان و صدّیقان و معشوقان مجالست

تذکره العلاج، ص: 145

و معاشرت نمایند و مداومت حمام کرده در انجا مالش بسیار کرده و آب کرم بر بدن بسیار بریزند و اجتناب از ترشیها و شوریها و تندیها نمایند و استفراغ و فصد کم کنند مکرر در وقت ضرورت و شخص بارد المزاج باید شراب صاف نموده ریحانی نوشیده بلهو و لعب مشغول بوده و سایر تدابیر و غذا بنوع مذکور است جالینوس ذکر نموده که هرکاه اراده داری که سمن بهم رسانی پس بخور شراب و طعام مولد خون و بریاضت خفیفی مشغول شده و بعد از ریاضت دلک معتدل نموده و در سه یا چهار روز زفت بر بدن مطلا نمایند و هم چنین ذکر نموده که بجهه تسمین بدن باید انتقال نمایند به بلاد رطب الهوا و بجهه هزال بدن انتقال کنند به بلاد یابس الهوا ایضا ذکر نموده که هرکاه هزال در عضو هر احدی بهم رسد زفت طلا نمایند پس زیاد می کردد کوشت او زیرا که رفت جمیع می کند خون بسوی ان عضو و ابن ماسویه ذکر نموده که بار او را در شیر کوسفند حل نموده و حفته نمایند بغایت نافع است و روفس می کوید که اشخاص سمین قادر بر کرسنکی و تشنکی نیستند و امراض انها قوی و مستعد می باشد خاصه صرع و فالج ادویه تسمین دوائی که در

و یک چارک آب را بجوشانند تا آب تمام شود انکاه شکر و پیه کلو و روغن کل سرخ اضافه نموده بقدر دو ساعت جوشانیده صبحها بنوشند

ایضا ذکر نموده بکیر طین جزء مازوی سبز و سحق نموده با عسل روزی یکدفعه طلا نمایند و از آب سرد بشویند و ماهی سه دفعه این عمل کنند

تحلیل رطوبت رابعه اصلیه که التصاق و پیوستکی اعضاء اوّل خلقت از ان است و ماده او از منی است مشغول شود مفتّت و مخسّف کویند اکابر اطبا و شیخ ابو علی در قانون مثال زده است رطوبه اولی و ثانوی را که در جلّی نظر یک قسم است بروغنی که در چراغ است و رطوبه ثالثی را بروغنی که فتیله چراغ آن را تشرب نموده است و رطوبت رابعی را برطوبتی که اتّصال اجزای پنبه فتیله از ان است و یک جزو از عنصر پنبه است این است تفصیل

تذکره العلاج، ص: 149

حمّی دق و هرکاه اوّلا و بالذّات حرارت متشبث باخلاط اربعه موجوده در بدن کردد از دو حال بیرون نیست یا مفردا بیکی از انها تعلق پذیرفته یا مرکبا مثل آنکه حرارت بدوغ از خلط کرفته باشد و آنکه مفردا تعلق کرفته یا داخل عروق صوالی قلب است یا داخل عروق بعید القلب است و یا خارج عروق است بنابراین مقدّمات حمیّات خلطی عنفی ده قسم است اکرچه خون در خارج حمّی دمویهم بر دو قسم است غلیانی که بمرتبه عفونت نرسیده که سونوس کویند و حمّی دمویهم که بمرتبه عفونت رسیده که مطبقه کویند اما تفصیل اقسام عشره حمّی این است اوّل سونوخوس دیّم مطبقه سیّم محرقه که حمّی صفراوی داخل عروق قریب القلب است چهارم حمّی صفراوی داخل عروق دور از قلب که عنب لازم کویند پنجم حمّی صفراوی خارج عروق که او را غب خالص کویند ششم بلغمی داخل عروقی است قریب بقلب که ان را محرقه بلغمی کویند و این نه هم از قسم بلغم بهم رسد بلکه مختص

بقسم مالح است هفتم حمّی بلغمی بعید از قلب که او را تنقیه کویند هشتم حمّی بلغمی خارج عروق که او را مواطبه کویند نهم حمّی سوداوی داخل عروق ز این بسیار نادر باشد و هم حمّی سوداوی خارج عروق و این نوع بواسطه نوایب منقسم باقسام چند می شود مثل ربع و خمس و سدس و آنکه حرارت متشبت و متعلّق بر دو قسم از اخلاط شده مطلقا یا ترکیب و اجناس است مثل ترکیب از حمّی قی و تنقیه و یا ترکیب از اصناف یک نوع از یک جنس است مثل مرکّب از دو عنب خالص و یا ترکیب از دو نوع از یک جنس مثل مرکّب از دو عنب خالص یا مرکّب

تذکره العلاج، ص: 150

از دو غب غیر خالص یا ترکیب از دو نوع از یک جنس است چون ترکیب حمّی ربعی و خمسی بالجمله آنچه مرکب است از حمّی بلغمی و صفراوی از دو وجه خالی نیست یا صفرا و بلغم ممزوج و مخلوط بر یکدیکر شده است آن را عنب خالص کویند یا ممتزج و مختلط نیست او را شطر العّب کویند و این تحقیقا یک صد و هشتاد قسم می شود زیرا که اقسام صفرا شش است و اقسام بلغم ده و ضرب شش در ده شصت و شش می شود هریک از اینها یا داخل عروق قریب از قلب است یا داخل عروق بعید از قلب است و یا در خارج عروق است و ضرب شصت در سه یک صد و هشتاد می شود نهایت آنچه را که اطبّا ذکر نموده اند و اعتنائی کرده اند چهار قسم از اینهاست اوّل مرکّب از غب دایر و

بلغمی لازم که؟؟؟ شقه باشد دیّم مرکب از غب دایر و بلغمی دایر که مواظبه باشد سیم مرکّب از محرقه و بلغمی لازم چهارم مرکب از محرقه و بلغمی دایر این است تفاصیل حمیّات نهایت این مختصر کنجایش این تفاصیل و اقسام را ندارد فی حمی الیوم از اسباب بادیه مسخنه حادث کردد مثل ملاقات آتش و آفتاب و تناول اشیاء حارّه و انفعالات بدنی و اعراض نفسانی و در اکثریه نخس و قشعریره ابتدا می کند بدون نقص و برد اطراف و علامت ان کلیّه نضج بول و حسن بیض است و کاهی بجهه خطاء طبیب در ابدان هراریه منتقل می شود بمحرقه یا دق علاج کلیّه صبحها عرق کاسنی با عرق بید یا شیر تخم کشنیز تخم خرفه 2 م ل خاکشی یک م ل نبات 2 م ل بخورند یا آب زرشک یا شربت لیمو یا شربت زرشک بنوشند مکر آنکه سدّی باشد

تذکره العلاج، ص: 151

که در انجا ترنجبین خاکشیر آب کرم باید بنوشد و سوای این قسم در بواقی بخصوص در نوع استحصائی بحمام روند و صندل سرخ آب خیار یا کشنیز سبز یا کاهو یا کاسنی بموضع قلب طلا نمایند و استشمام مشمومات بارده کنند و غذا شوربای کدو و اسفناج خورند و همین که تب رو بانحطاط کذارد و آب انارین آب هندوانه مغز خیار و امثال ذالک بخورند و در قسم غمّی و غضبی رفع غم و غضب کند و اکر امتلائی نیز باو باشد چنانچه مذکور شد ترنجبین آب کرم خاکشی بنوشند و سه آب از تاجریزی خاکشی اکلیل الملک کاوزبان نمک طعام هریک 2 م ل شکر سرخ کزنکبین

هریک هفت م ل اماله کنند و ظهر نخودآب و شب شوربای کدو با اسفناج بخورند و سوای امتلای و سدّی بعضی اجلّه تجویز آب لیمو یا شربت نارنج کرده اند چه ابتدا و چه انتهای تب لکن بنظر حقیر همان شوربای با نخودآب ساده بهتر است بعله اینکه تشخیص دادن باینکه تب تب یومیست مشکل است مجملا تعدیل مزاج روح و حمام در کلّ حمّی یومی لازم است مکر سیری و امتلائی که حمام جایز نیست

نفع بسیار دارد بشرط آنکه عارضه دیکر نباشد مثلا اکر دق مرکّب یا تب خلطی شده باشد جایز نیست لیّنات مطلقا حتی آنکه در وقت ترکیب دوغ هم جایز نیست و غذا آب هندوانه و کاهو و مغز خیار و شوربای اسفناج کوشت ماهی تازه و پاچه بزغاله و امثال ذالک بخورند و صندل آب کافور آب خیار آب کشنیز را استنشاق نمایند و لعاب اسپرزه با پارچه کتان بر سر بیندازند و هرابزن کل بنفشه کل خطمی نیلوفر کاهو بنشینند و بحمام معتدل بروند بادهان بارده چون روغن بنفشه تمزیح نمایند و در فصل صیف در مساکن بارده نشسته برک بید بسیار بریزند در فراش و برجوع و عطش صبر نکنند و اجتناب از تلین طبیعت کنند جالینوس کوید انفع معالجات خوردن شیر زنان است خاصه هرکاه از پستان بخورند و الّا دوشیده کرم بخورند و ثابت کوید که اصحاب دق

تذکره العلاج، ص: 153

اکر التهاب انتها شدّت کند بجهه خوردن شیر پس دوغ کاوی عوض او بده روزی ده درهم زیاد بکن تا سی درهم یا ماء الشعیر السّرطائی که قلیل کدو هم در ان پخته باشند

تخم کدو هریک 2 م ل ترنجبین پنج م ل بنوشند و از عقب حقنه لیّنه از خشایش و غیره که ذکر شده و می شود بعلاوه اکلیل الملک ریشه کاسنی هریک 2 م ل کافشه جو مقشّر بزرک سفید هریک هفت م ل آب چقندر بیست م ل شکر سرخ کزنکبین هریک ده م ل مغز فلوس دوازده م ل ریوند چینی نیم م ل ترنجبین 5 م ل روغن بادام سه م ل پنج دفعه اماله کنند و باید طرف عصر روز اوّل ترنجبین 5 م ل خاکشی 2 م ل باب کرم بنوشند روز دیّم منضجی از تاجریزی بنفشه نیلوفر کاوزبان خارخسک ریشه خطمی تخم خیار با کدو هریک سه م ل عناب سپستان هریک ده دانه ترنجبین پنج م ل بنوشند روز سیّم چون روز اوّل و روز چهارم چون روز دیّم منضج خورده اکر از معده خاطرجمع باشند فصد قیفال کرده بقدر حاجت خون کم کنند و هم چنین در هفتم یا نهم

تذکره العلاج، ص: 154

با یازدهم یا چهاردهم بقدر حاجت خون کم کنند و بهمین ضابطه یک روز مسهل صرف نمایند سوای ایّام بحران که مکرّر ذکر شده باید لا محاله منضج خورند تا یازدهم ناخوشی غذای روز ماء الشّعیر و شب آش کدو یا اسفناج و بعد از ان غذای شب آش آلوچه یا سکنجبین بخورند و در این ناخوشی هر قدر تشنه شوند لعاب اسپرزه و عرق نیلوفر لازم است و صندل سرخ آب کشنیز سبز آب خیار آب کاهو کاسنی کف دستها و پاها و پیشانی بمالند و اکر ماده میل بدماغ داشته باشد لخلخهائی که مکرّر ذکر

شد استعمال نمایند و بعد از اتمام تنقیه و رفع با تسکین مرض چند روزی صبحها سکنجبین مغز خیار سکنجبین آب هندوانه و شب آش سکنجبین و بزورات بارده و خاکشی بخورند و پرهیز بشکنند و غذا اوایل نخود آب و بعد از فصد آب انارین کاهو سکنجبین مغز خیار سکنجبین آب هندوانه و شب آش سکنجبین یا شربت نارنج بخورند

نموده بر روی شکم بیندازند و غذا تا مادامیکه نضج بهم رسیده نخودآب کوشت خروس بچه با کوشت بره با قلیلی برنج و کدو بنوشند و از ترشی اجتناب بلیغ نمایند و بعد از نضج ماده که تقریبا در هفتم یا چهاردهم باشد آب انارین آب آلوچه کاهو سکنجبین و نخودآب دهند و در این مرض روزهای تب باید منضج خورند و روزهای راحت باید اماله کنند و هرکاه مرض باشد که همه روزه تب آید و در بین زلزله اماله نکنند و بعد از اتمام تنقیه چند روزی قرص طباشیر و سکنجبین عرق بید نیلوفر بخورند یا شربت بزوری بخورند و جالینوس کوید صاحب این مرض اکر محتاج بحمّام شود طلا نمایند بر بدنش روغن مسنحی؟؟؟ و بعد از چهار ساعت بحمّام رود

بهم نرسانده و ماء الشّعیر نداده اند غذا یک وقت شوربای کدو همین که ماء الشّعیر دادند این عوض غذای روز است و شب بهمان منوال و بعد از نضج ماده روزها بقدر قوه آب هندوانه یا مغز خیار یا آب انارین یا رنکی بخورند و شبها نخود آب سکنجبین و شربت نارنج و اهرن ذکر نموده که صاحبان این مرض قبل از نضج مادّه آب یخ ننوشند زیرا که غلیظ می کند مادّه را و احداث می کند سدّه و رازی می کوید منع نکند در این مرض مریض را از آشامیدن آب سرد و ربوب فواکه حامضه و شیخ ذکر نموده که هرکاه اسهال در این مرض بهم رسد باقراص طباشیر ممسکه علاج کنند

سناء مکی کل سرخ هریک 20 م ل پوست هلیله زرد 3 م ل مغز فلوس دوازده م ل ریوند چینی نیم ل ترنجبین ده م ل لیکن تخم کاسنی که در منضج بوده نداشته باشد و بعد از اتمام تنقیه صبحها سی م ل سکنجبین با یک م ل قرص درد بنوشند یا آنکه شربت منضج خورند خاصه اکر تهیج صورت نیز نباشد و غذا نخودآب در اوایل و بعد از ان خربزه بسیار نازک شیرین با نهار بخورند و این حقیر جمعی را بآشامیدن سکنجبین و قرص درد معالجه نمودم که از شش هفت سال نوبه نیاید طبیب هندی ذکر نموده که نیکوترین در معالجات در حمّی بلغمی قی است لکن قبل از هضم قی نکند و محمّد ذکریّا کوید اعتماد دارم در حمی بلغمی مثل غافث و شاه تره و اشق و کندر و با اورد و کرسنکی بسیار و بعضی از اکابر این فن نقل کرده اند که هرکاه بعد از اتمام تنقیه باز نوبه باقی باشد صبحها یک م ل شربت بزوری بدهند و وقت نوبه هر قدر ممکن بشود آب کرم بسیار کرم بدهند بحدّی که بعرق بیاورند و بخور آب کرم بدهند مکرّر بسیار مفید است

بکار برند که در این مرض بسیار نافع است بکیرند نانخواه و با عسل معجون و بخورند و انفع و اعجب از ان شونیز با عسل است و هرروزه بنوشند بقراط ذکر کرده که دلک از معالجات نافعه بجهه صاحبان حمی و بلغمی و هر قدر بلغم فرج است دلک انفع است ایضا می نماید که هرکاه صداع عارض شود در این مرض استعمال نطولاب بابونجیه و دست و پا را در آب کرم بکذارند و شدّ ثاقین بقوه تمام و اهرن کوید تشبیه کرده اند اطبا حمّی بلغمی را بچوب ترکه خوانند و دودش بسیار است و شعله اش کم و محمد ذکریّا کوید که در این مرض از تقویت معده خاصّه بمصطکی و سعد و امثال ذالک غافل نباید شد و ثابت در ذخیره از جالینوس حکایت نموده که در اخلوقن می کوید حمّی بلغمی هرروزه می آید و رفع نمی شود مکر بعد از نقاء بدن از خلط مؤلّدان و حادث می شود در اکثر با غلّه در قسم معده همچنانکه ربع حادث نمی شود مکر با علّت طحال

از احتراق خون حادث شوده باشد علامت ان حمرت و غلظه بول و تشنکی و سرمای اندک در عرق بسیار بود بعد از حمیّات اورام حادث شود و آنچه از احتراق صفراء بود علامت ان تلخی دهن و تشنکی بافراط و نبض سریع و متواتر بود بعد از حمیّات صفراوی حال شود آنچه از احتراق بلغم باشد علامه ان لیّن نبض و غلظ و دور درازتر بود و لهیب و اضطراب کمتر و بعد از حمیّات نعمی حادث کردد و آنچه از احتراق سوداوی طبیعی بود علامت ان سوء خلق و صلابت نبض و کدورت قاروره بود و اکر تب سوداوی بود ماده ان در عروق متعفّن شده باشد علامتش ان است که بان لرز قشعریره و عرق نباشد بنوبت ربع اشتداد کند و در باقی از زمان فاتر باشد و او را ربع لازم کویند

کل کاوزبان زوفاء خشک می کنند و چون ماده عصیانی دارد در مرض ربع باید دو روز منضج داده و یک روز مسهل و روز مسهل قبل از نوبه باشد و روزهای نوبه بدواهای مناسب است و پنج یوم اماله دو سه مسهل مشروب با حبّ افتیمون هریک مناسب بوده بخورند و شروع بخوردن ماء الجبین نمایند با شربت بزوری یا شربت افتیمون و سکنجبین او در بین تنقیه در قسم دموی و سوداوی فصد باسلیق نمایند و هرکاه طبیب چندان حذاقت نداشته باشد فصد را کشایند اکر خون سیاه غلیظ آید از کم کنند و اکر رقیق آید فی الفور به بندند و غذا از همه بهتر نخودآب خروس بچه است خاصه که قدری بسفایح در ان و جمعی در ان کنند و جمعی از اجلّه و مخوول اطبّا ذکر کرده اند که حبّ الشّفا در ربع دایر سریع الاثر است و حقیر هم مکرّر تجربه کرده ام و اختلاف در نسخه بسیار است لیکن ترکیبی که متداول حقیر است این است جوز ماثل سه م ل ریوند چینی م ل مصطکی 2 م نرم کوفته با کلاب حبّ سازند و غبا بحمّام روند نهایت عرق نکنند و ذلک بلایم نمایند ابو سهل مسیحی در کتاب شصتم از مایه ذکر نموده که حمام در اوایل مرض که ماده نضج بهم نرسانیده ضرر دارد و شیخ ذکر می نماید که تدبیر چند در این مرض این است که روز نوبه دو روزه کیرند اکر مانع نباشد و چیز نخورد تا منقضی

تذکره العلاج، ص: 161

شود نوبه و روز دایم بحمام روند و اکر ماده نضج بهم رسانیده فبها و الّا قدری آب

کرم بر سر بریزید بقدری که بدن ملتذذ شود نه آنکه خلط را بسوزان درآورد و روز سیّم مقیع استعمال کنند و الا ربع لازم بهمین ضوابط عمل نمایند نهایت فصد در ان ضرور است

لینه ار استفراغ لطیف باستفراغ قوی شروع نموده جالینوس کمان کرده است که عاجزند اکثر مرض از استفراغ مکر بدلک و بهترین دلک ان است که ارزان تا بساقین ابتدا و از کف دست تا به بازو بخرفه خشنی دلک نمایند که موضع سرخ شود و پس از ان سینه و پشت را دلک نمایند و باز عود کنند بمثل اوّل و در نوع صفراوی علاجش چون علاج محرقه است از خوردن لعاب اسپرزه مکرّرا و ماء الشّعیر و لخلخه و سایر تدابیر و صندل و کلاب به پیشانی و کف دست و پاها طلا کنند بموضع قلب و بند دستها و پاها به آب سیب و به و صندلین و کلاب و خیار طلا نمایند و چیزی که نفع عظیم می کنند در این مرض روزی یک دانک فادزهر معدنی صحیح را به آب ریحان با آب بهرامج سائیده 3 روز بنوشند و غذا چند روز اوّل شوربای کدو و کوشت خروس بچه و بعد آب هندوانه طباشیر در صفراوی در آب انار و امثال و شبها آش آب لیمو

قانونی

تذکره العلاج، ص: 163

که در معالجه وبا ضرور است تبرید و تخفیف و تطیب است لهذا ابتدا باید تقلیل اخلاط بدن نموده و موی بفصد و سایر را باسهال و قی و تقلیل در غذا نیز نماید و آبهای کواری بسیار سرد نوشیده و هرکاه آب بلد کلیّا خوب نباشد قلیلی سرکه در ان ریخته بجوشانند و اکر عرق کشند اولی خواهد بود و هم چنین در کوزه سفالین تازه کرده تا قطره کند و همه روزه ربوب بارده قابضه و قرص کافور و لعاب اسپرزه و آش تمر هندی و سماق و انار و کلابی و به و سیب بخورند و صندلین کافور سرکه کلاب آب خیار آب سیب و به بر سینه و موضع قلب طلا نمایند و استشمام کنند و سرکه و کلاب بر اطراف خانه و اوطاق بپاشند و برک بید کل سرخ مورد برک انار کشنیز سبز بر فراش و محل جایگاه بریزند و به و سیب و سرکه و پیاز و سیر در اوطاق نکاه دارند و عود و عنبر لادن مشک کندر میعه مصطکی و صندل سفید مرکبا مکرّر بخور نمایند و از حمّام و جماع و روزه و شیرینی و تعب و کوشت احتراز کنند و محمد ذکریّا کوید پارچه کتان را در کلاب و کافور نموده بر سینه بکذارند و هم چنین در دست کرفته ببویند

ان تب مطبقه و ظهور آبله و درد پشت و خاریدن بینی و؟؟؟ نخس اعضا و سرخی چشم و اضطراب و تشنکی و درد سینه و حلق و ضیّق نفس است

تذکره العلاج، ص: 164

و ماده حصبه صفرا باشد و کوچک تر از آبله باشد و او را ننوی نباشد بلکه با پوست راست آید علاج همین که در ولایتی آبله بهم رسد باید اطفالی را که آبله بیرون نیاورده اند بخوردن مبردّات امر نموده و تطفیه و تصفیه کوشیده فصد حجامت کند و بقدر قوّه خون کم نمایند و اکر حمّی مذکوره حادث شود صبحها عناب پستان هریک پنج عدد و کل بنفشه ل ترنجبین 3 م ل بدهند و غبّا سه آب از کل خطمی اکلیل الملک تاجریزی هریک 3 م ل شکر سرخ کزنکبین هریک پنج ل اماله کنند و غذا شوربای اسفناج با شش برّه یا از کوشت خروس بچه دهند و آب کشنیز سبز و تربت مطهّره در چشم و کوش و دماغ و دهن بچکانند و از هوای سرد و عطریّات و اکثر بوها اجتناب کند بعد از ظهور آبله صبحها خاکشیر با قلیل آب کرم و نبات دهند و دو روزی هم روزی یک آب اماله کند و در هفتم و نهم انار شیرین و از شب چهاردهم الی ما بعده خوردن چلو ضرری ندارد این است آنچه معمول به اوّل انیزمان است نهایت آنچه از اکابر این فن از قبیل جالینوس و شیخ و سایرین رسیده و انصافا سببی بجهه ترک و منع او بهم نمی رسد این است که همین که حمی ظاهر شد فصد و حجامت کنند و روزها ماء الشّعیر

یا لعاب اسپرزه دهند و آب کشنیز کافور بچشم و کوش و دماغ بچکانند و بعد از ظهور آبله فصد و آشامیدن مبرّدات جایز نیست بلکه باید مریض را کرم بپوشانند

سنبل الطّیب مصطکی هریک یک م ل قرص ساخته یا هفت م شربت بزوری یا بیست م سکنجبین بنوشند و غذا در ایّام هفته الی یوم چهاردهم مرض نخودآب ساده بعلاوه ان خربزه بسیار نازک و انار میخوش مرکّبا نافع است و نخودآب سکنجبین و شربت نارنج نیز مفید است و سایر اقسام حمیّات مرکّبه موقوفست بحدس طبیب و ترک معالجات او از مفردات چنانچه محمد ذکریّا ذکر نموده است لا یمکن تصوّر جمیع الحمیّات المرکّبه مع علاجاتها المخصوصه بها بل بیغی للطیب ان تجهد المتعرف

تذکره العلاج، ص: 166

لتصرف الحمیّات المفرده مع علاجاتها ثم تجهد الحدث فی معرفه المرکبات و یمزج علاجها من علاجات المفردات

مانی باشد و مزمن بود آن را هم بحرانی نیست بنا بر کلام سابق چنانچه جالینوس هم در ثالثه ایّام البحران اشاره بدین مطلب نموده است پس بنابراین مقدّمات بحران منحصر است بسوء مزاجات غیر مزمنه و اقسام بحران آنچه از اکثر اکابر این فن حقیر دیده شش است چنانچه جالینوس در ثالثه ایّام البحران ذکر نموده. اضاف تغیر الّذی یکون فی المرض سته لان المرض اما ان ینقل اتی الصّحه وقعه و اما ان ینقل الی العطب وقعه

تذکره العلاج، ص: 167

و اما ان ینقل الیهما قلیلا قلیلا و امّا ان یجتمع فیه الامران و هم چنین ابو مسهل مسیحی در کتاب پنجاه و دیّم از؟؟؟ ناثیه ذکر می کند که اصناف البحران ستّه احدها التغیر الذی یکون دفعته الی الصّحه و یقال له البحران جید و الثانی التغیر یکون فی مدّه طویله الی البرء و یقال له لتحلّل و الرّابع التغیر الّذی یکون فی مدّه طویله الی الموت و یقال له الذبول و الخامس التغیر الذی یکون مرکّبا من الغیر برء الی السّلامه و هو ان تغیر اوّلا البرء دفعه مقدارها ثم تم الباقی فی مدّه طویله و السّادس التغیر الّذی یکون مرکبا من التغیر الی الموت و هو ان؟؟؟ ثعیر اولا الفساد دفعه الی مقدار ما ثم تغیر تمام ذالک الی مدّه طویله نهایت آنچه حقیر را بخواطر می رسد بنابراین تقسیمات باید اقسام بحران هشت باشد و دو قسم دیکر او را ملتفت نکردیده اند یکی تغیری که عارض می شود قلیلا قلیلا پس منحصر بصحه می شود دفعه دیم تغیری که عارض می شود قلیلا قلیلا و منجر بموت می شود دفعه مثلا سوء مزاج که عارض؟؟؟ زید شده

است بر هشت درجه؟؟؟ ثعربیا مزاج او را منحرف ساخته در هفتم طبیعت بحران قلیلی نموده یک درجه از سوء مزاج را رفع نموده در یازدهم نیز قلیلی بحران نموده یک درجه دیکر از سوء مزاج او را رفع نموده و شش درجه باقی ماده بود در چهاردهم بحران نموده بالمره رفع مرض شده او باء العکس پس حدوث تغیر قلیلا قلیلا بود و مال او منجریه تغیر عظیمی دفعتی شده باری تفصیل این مقالات باعث طناب کلام می شود و این مختصر کنجایش آنها را ندارد خلاصه کلام مینوال تشبیه کرد طبیعت و بدن را بدو شخص منازعی که می رود پیش حاکمی بمرافعه و حاکم کواه و شاهد از انها می طلبد بعد از

تذکره العلاج، ص: 168

ان که شاهد اوردند ان حاکم حکم بر اینها خواهد کرد پس حاکم ان طبیب است و شاهد و کواه دلایل یوم اندازد و حکم فصل ان چنان است که در یوم بحران حاصل می کردد و هم چنین اکابر و اطبا تشبیه کرده اند طبیعت را بسلطان و مرض را بدشمن یاغی و بدن را بمملکت و روز بحران را بروز قتال پس اکر در این روز که سلطان طبیعت است بر دشمن که مرض است غالب شود و او را از مملکت براند بحران چند نام کویند و اکر نعوذ باللّه برعکس بود بحران روی نام کویند و اکر بر دشمن فایق آمده و صورت او را شکسته نهایت دشمن بر جای خود تمکّن است و احتیاج بروز قتال دیکر است که بالمرّه او را مضمحل کند و او را بحران چند ناقص کویند و عکس ان را بحران روی

ناقص کویند و هرکاه سلطان بر دشمن غالب شود و او را جنک امورات مایله چون؟؟؟ صیاح و خوف و تغیر می باشد در روز بحران نیز امورات مایله مثل غلق و اضطراب و سوء حال مریض واقع می شود و هم چنانکه آلات جنک متعدد است اسباب بحران نیز پنج است اوّل بحران یقی و علامت ان ضیق النّفس و غشیان و تقلّب نفس و تلخی دهان و وجع فم معده و سقوط نبض و طلبه و غشاوه در چشم است دیّم بحران برعاف و علامت ان حمم و طنین و دوی در اذن و اشتقال در سه و دموع و برق جستن در پیش چشم و سرخی صورت و خارش در بینی سیم بحران بعرق است و علامت ان موجب نبض و نداوت در نبض و انتفاخ و اصمرار جلد خصوصا هرکاه بول در چهارم منصیع باشد و در هفتم غلیظ شده باشد

تذکره العلاج، ص: 169

چهارم بحران باسهال و علامت ان مغص و ثقل در بطن و تمدّد شرّالیف یا سفل و قراقر و نفحه در شکم و وجع طهر و انصاع بزار و عدم علاماتی که دلالت کند بر حرکه ماده بفوق خصوصا هرکاه مرض صفراوی و بول ابیض پنجم بحران بادرار و و علامت ان ثقل در مثانه و غلظ بول و کثره بول از سایر ایّام و عدم علامات میل ماده بسوی جهه دیکر و مخفی نخواهد بود که بحرانی که بعرق و ادرار شود ناقص خواهد بود و بحرانی که در ابتدای مرض واقع شود روی خواهد بود در وقت تزاید ناقص و در وقت انتها تام و روزهای بحران باید قاعده

طبیب حاذق ان باشد که به بیند بچه الت در مقام دفع مرض است از این آلات پنجکانه که ذکر شد بهر آلتی که در مقام دفع می خواهد برآید از همان قماش طریق مدد و کمک به او رساند مثلا اکر علامات رعاف ظاهر است مدد کرده فصد کنند و اکر علامات عرق ظاهر است امر بدلک نمایند و قس علی هذا نهایت حضرات جهال و متطببین این زمان را قاعده آن است که می کویند در روز باید طبیعت را بحال خود کذارد و استفراغ در روز بحران جایز نیست و بدین سبب روز ششم و هفتم و هم چنین در سیزدهم در هر دو روز منضج بمریض می دهند و حال آنکه در اغلب و اکثر امراض دأب حضرات این است که در ایّام بحران فصد می کنند و غافل از این معنی کشته اند که اعظم استفراغات فصد است چنانچه حکیم بقراط و جالینوس تصریح کرده اند که الفصد استفراغ کلّی پس در صورتی که فصد را

تذکره العلاج، ص: 170

جایز دانند چرا در حین ضرورت استعمال مقیی و مسهل و مدّر را جایز نباید دانست که بنای ایام بحران از اهل پنجم منجم است که معیّن نموده اند زیرا که از تغییرات بسیاری در عالم بهم می رسد که یکی از انها قعر در رطوبات عالم است چنانچه می بیند در حین؟؟؟ الشجاع و اجتماع آب در دریاها که می شود و ادمغه حیوانات و چشمها کم می کردد در وقت استفال آبها و ادمعه حیوانات زیاد می کردد و نبض ممتلی می شود و در اکثر نزالات بهم می رسد و هم چنین در نصف دوره که تربیع باشد تغیرات چند نیز لا محاله بهم می رسد و

ماده مرض هم رطوبتی است از رطوبات عالم پس عارض می شود از برای مرض تغیری لا محاله؟؟؟ یجب احوال قمر پس اطبا ایامی را که احساس تغیری در ان نموده اند ان روز را بحران نام نهادند و تفصیل این مطلب آنست که از هنکام اجتماعی تا اجتماع دیکر بیست و سه روز ثلثی تقریبا می شود دو روز نصف و ثلثی که ایّام اجتماع باشد از او کم می نمایند باقی ماند بیست و شش روز نصفی تقریبا لهذا بیست و هفتم را در بحران کرفته اند و نصف او سیزده روز نصف باشد پس روز چهاردهم را بحران کرفته اند و ربع او که نصف ثمن باشد نیز از طرفین بحران کرفته اند که از یک طرف هفتم می شود و از یک طرف بیست و یکم نهایت از تغیرات قمر در رطوبات عالم را لازم دارد و ماده مرض هم چون رطوبت است پس تغیر در احوال مرض را هم لازم دارد پس مریضی که در بیست و پنجم ماه مثلا ناخوش می شود چه مناسبی است او را به تغیرات قمر علی ایّ حال هر بحرانی

تذکره العلاج، ص: 171

لازم دارد روزی را که منذر به روز بحران نیست که بعد از او واقع می کردد و از او استدلال می توان نمود که در فلان روز بحران خواهد شد یا خیر و چنین روزی را اطبا روزانداز کویند و او تقریبا میانه هر تربیع از تمام دور است که عبارت از چهارم و نهم و یازدهم و هفدهم و بیست و چهارم باشد چنانچه منذر بهفتم است اکر علامت او نیک بود و الّا بششم و به نهم نیز تواند منذر باشد

اکر مرض خفیف بود چون غب و نهم منذر بچهاردهم است در اکثر و به یازدهم است در اول و چهاردهم روز بحران است و منذر است بهفدهم یا هجدهم یا بیستم منذر است به بیستم یا بیست و یکم و انداز هجدهم به بیست و یکم بود و اندار بیستم به بیست چهارم و بیست چهارم به بیست هفتم باشد و مخفی نماند که بحسب تجربه چنان یافته اند که امراض حاره مطلق در اکثر روز چهاردهم بحران می کشد و احد از او در هفتم و حاد در غایه قصوی در چهارم و امراض قلیل الحدّه در هفدهم و بیستم و بیست چهارم و امراض حاده مزمنه در بیست هفتم و سی یکم و سی چهارم و سی هفتم و امراض مزمنه در چهلم و شصتم و هشتادم و صد و بیستم و شیخ الرئیس می فرماید که بعضی از امراض مزمنه یافت می شود که بحران او در ماه هفتم و هم چنین در سال هفتم و سال چهاردهم و سال بیست و یکم است و حکیم بقراط می کوید که بحران بر دو قسم است بحران زوجی و بحران افرادی لیکن بحران افرادی اقوی بحارین است در اکثر امر و اکثر عدد مثال بحران از واجی چهار و ششم و هشتم و دیّم و چهاردهم و بیستم

تذکره العلاج، ص: 172

و بیست و چهارم و افرادی مثل سیّم و پنجم و هفتم و نهم و یازدهم و هفدهم و بیست یکم و بیست و هفتم و سی یکم علامات بحرانات محموده ثبات قوّه و اشتها و سلامتی عقل و ذهن و حسن خلق و سحنه و منتفع شدن

از معالجات و ظهور بثورات نزلب و بینی در حمیّات و بحران چند در ایّام بحران و خواب رفتن بیمار در شب و خفت و راحت بعد از خواب و تنفس طبیعی و قوه نبض و استواء حرارت در اجزای بدن و شیخ الرئیس ذکر نموده اقشعرار العارض عقب الاستفراغ من العلامات الجیده علامات بحرانات ردیه عدم علامات مذکوره و دوام صداع در امراض حاده و ضعف قوّه و غورغین و کموده و سفیدی چشم و چشم را دایما در یکجا داشتن و بسیار انکشت در بینی کردن و حدّت بهم رسانیدن بر بینی و کشاده ماندن دهان و تنفس پیاپی و سرد شدن کوش و بینی و پیچیده شدن لب و به پشت باز افتادن و روی از مردم کردانیدن و دست دایما بر جامه و دیوار مالیدن چنانچه کویا خواهد چیزی طلبد و سکوت بسیار و حرف زدن بسیار و اضطراب در روزهای غیر بحران و هر لحظه برجستن و نشستن و از مرک ترسیدن و یرقان پیش از هفته و رعاف مضروبی ظهور و عطسه در اوّل مرض و برهم سودن دندان در حمیّات حاده و برودت اطراف با وجود حرارت و ضعف نبض و وجع احشاء و حدوث رعشه و سواد زبان و بثورات عدسی سیاه و رعاف سیاه اندک و بول سفید و سیاه و نتن بینی و حدوث حناق در غیر ایّام بحران و طالب شدن جاهای

تذکره العلاج، ص: 173

تاریک و سیاه و تیره شدن ناخن و کشیده شدن پوست پیشانی و کشاده ماندن چشم و بسیار بود که نزدیک مرک مرض و وجع ساکن شود بی سبب طاهر سبب

آن است که طبیعت از حیات نومید کردد و ترک تصرّف کند

صرف نمایند و مسهل مشروب عباره از همان منضجی است که بنوشیدند بدوّن بزوراتی که دارد به علاوه کلسرخ 2 م ل مغز فلوس دوازده م ل ریوند چینی نیم ل ترنجبین ده م ل و اکر حاجت باشد بجهه مناسب مرض پوست هلیله زرد و یا آنکه سناء مکّی یا بسفایج یا ترید یا بابونه نیز اضافه کنند و بعد از صرف دو سه مسهل مشروب اعمّ از آنکه رفع مرض شده یا نشده باشد دوا را قطع نموده چند روزی منضج خفیف جزئی مناسب یا شربت مناسب بخورند مثلا یا شربت استخودوس تخم کز بو داده تخم خشخاش تخم خرفه تخم کاهو یک دو م ل تخم خیار تخم کاسنی تخم خربزه کرمک هریک ل ترنجبین پنج م ل بخورند و یا شربت مفرّح تاجریزی کاوزبان کل بنفشه تخم کاسنی تخم خرفه هریک 2 م ل بنوشند و قس علی هذا علی ای حال اکر رفع مرض شده فبها و الّا تا توانند بتدبیرات دیکر کوشند از قبیل شرمات و معاجین و لعوقات و ماء الجبین یا سایر البان مناسبه دیکر یا چوب چینی و عشبه و امثال ذالک اکر تب نبوده باشد مکر حمی ربع که با وجود تب خوردن چوب چینی نافع است و الّا لا بدا عود به منضج و مسهل نموده چند مسهل دیکر صرف نمایند و یا از شربات مناسب دهند و هرکاه در مرضی فصد حاجت افتد در ایام

تذکره العلاج، ص: 175

در ایّام مسهل مطلقا نباید فصد کرد و باید در ایّام انذرات یا بحرانات خون کم کنند و هم چنین قبل از چهاردهم مرض خوردن مسهل ضرر

خواهد نمود نباید مسهل بنوشند دستور اشامیدن چینی مخفی نماناد که چوب چینی در بلاد اسلام در سنوات قبل نبوده تا آنکه در اوایل مائه تاسعه بدستیاری طبیبی مسمّی بمولاناه نور اللّه در این بلاد بهم رسیده و مذکور نموده که از نواحی ظلمات بیاورند و اهل فرنک بسیاری از امراض مزمنه را بدان علاج می کند سیّما مرض آتشک را و برخی دیکر هم می کویند که محلّ انبات او قرب بمعدن کلابی باشد خلاصه بهترین او آن است که چون بشکند رنکش سرخ باشد مانند کل شفتالو و سست نباشد و بسیار سخت و صلبت و سنکین نباشد و سبک نباشد و کم کرده باشد و متوسط در صغر و کبر باشد و چون بجوشانند آب او رنک جزاب ریحانی بود و طعم ان بحلاوت مایل باشد و چون طبخ تمام یابد و هیّنتی بر روی آب ظاهر شود و کهنه و کرم زده نباشد و مزاج او را مولانا نور اللّه و سالک الدّین و سایر اقدمین در درجه اوّل حار رطب دانسته اند و حکیم مؤمن و برخی دیکر از متاخّرین مرکّب القوی دانسته اند مایل بحرارت و یبوست در او غالب بر حرارت علی ای حال جهه آتشک و امراض مزمنه و قروح خبیثه و سایر امراض سوداوی چون جرب و حکّه و تب ربع و نواصیر و درد مفاصل و جذام و داء الفیل و اوجاع بارده و داء الثعلب و الحیّه و آکله و مالیخولیا و سرطان و بهق و برص سیاه و قطع عادت افیون بی نظیر و ملطّف و محلّل و مدّر بول و عرق و مقوی باه و منقّی خون

و

تذکره العلاج، ص: 176

و روح از کثافات و جهه امراض معدی نیز مفید است و دستور آشامیدن او آن است که پس از آنکه استفراغ خلط موذی را نموده باشند ابتدای روزی 2 م ل پنج مذکور را تراشیده با یکمن یا سه چهار یک بوزن شاه آب در دیک سنکی نموده سرد یک را سرپوشی کذارده اطراف او را بخمیر محکم کرفته بآتش ملایمی از چوب چنار و اکر نباشد مو بجوشانند تا به نصف رسد و قاعده آن است که سوراخی در وسط سرپوش دیک نموده ابتدا نصف از آبرا در دیک نموده سرپوش را بر روی دیک کذارند و چوبی از ان سوراخ در دیک نموده به بینند چقدر از چوب تر شده انجا را پنبه به پیچند که نشان باشد و تتمه آبرا ریخته سر دیک را بخمیر کرفته بجوشانند و کاه کاهی چوب مذبور را در دیک کرده هروقت که آب بدانشان رسد دیکر از روی آتش بردارند و آبرا در شیشه نموده صبحها بقدر یک کاسه کرم نموده با چهار پنج م ل نبات بنوشند و باقی را در وقت عطش بعوض آب بخورند و غذا را از آب چینی طبخ نمایند و چوبهای جوشیده را ضبط کنند و بعد از آنکه یک هفته بدین منوال رفتار نمودند انکاه روزی 2 م ل نیم چوب مذکور را طبخ نمایند و بعد از یک هفته دیکر 3 م ل بهمین قاعده زیاد کنند تا چهار م ل و اکر حاجت باشد تا پنج م ل هم جایز است و والد ماجد حقیر بجهه قروحات خبیثه مداومت پنج مذکور نموده روزی دوازده م ل

طبخ نموده میل فرمودند و هم چنین شخص طبیب معتمدی را اعتقاد آن بود که چندان وقت سعی و اهتمام در تحصیل پنج مسطور بصفات مذکوره

تذکره العلاج، ص: 177

لزومی ندارد زیرا که اکر خوب یافت شود سه چهار م ل کافیست و الّا اکر بد باشد چهل م ل یک صد و شصت م ل او را که طبخ کنند اثر سه چهار م ل را البته خواهد داشت و علی ایّ حال بعد از عشر ثانی از ایّام خوردن و مداومت نمودن هر پنج شش روز یکدفعه بخور به نشیند باین ضابطه که بعد از آنکه دیک را از روی آتش برمیدارند و مریض را برهنه نموده بر روی کرسی نشاننده لحاف بر اطراف او کرفته و دیک را آورده در زیر کرسی کذارده اندک اندک سرپوش را از روی دیک دور کرده بقدر دو سه پیاله از ان بهمان کرمی مریض بنوشد و همین دهن را از لحاف بیرون بدارد که باعث غشی و خفقان نکردد تا آنکه آب سرد شده دیکر بخار نداشته باشد انکاه مریض را بهمان لحاف از کرسی بزیر آمده و خود را کرم پوشیده استراحت کند تا عرق او سرد شود و احتیاط از هوا بسیار باید کرد و باید مجموع این آب در یک شبانه روز لا محاله صرف شود و در بین چینی بحمام نروند مکر بوقت ضرورت رفته بزودی برآیند و از لبنیّات و حموضات و بقولات و اکثر میوها اجتناب نمایند و شیرینی بافراط هم خوب نیست بلکه تعدیل در اغذیه اولیست بل پرهیز باید موافق علت باشد چه اکر محرور المزاج را انارین یا بعضی اغذیه بارده و

ترشیهای خفیفه بدهند انفع است و اصلا ضرری نخواهد نمود و در خصوص خوردن نمک اختلافی است بعضی کویند که چون منظور از آشامیدن این چوب ترقیق مواد و تفتیح مسام و تسلیل رطوباتست و ملوحت سبب قضیب اعضا می کردد و چنانچه طفل را در وقت تولد به آب

تذکره العلاج، ص: 178

؟؟؟؟؟؟ تناسب می شویند لهذا مملوح است و برخی دیکر که ترک نفی؟؟؟

نیست و جمعی دیکر و این حقیر به تفصیل قایل شده؟؟؟

؟؟؟ تقلیل کافیست خلاصه بعد از آنکه یک اربعین یا دو اربعین بقدر حاجت بهمین ضابطه پنج مسطور را خوردند انکاه چوبهای جوشیده که ضبط نموده اند نصف رسد ایام آشامیدن نموده مثلا اگر یک اربعین خورده اند انها را؟؟؟

رسد کنند و اکر دو اربعین خورده اند چهل قسم کنند باین قسم که قسمها روز به روز؟؟؟

باشد تا روز آخر 2 م ل افتد و شروع بخوردن اینها بهمان ضابطه قسمت نموده و بعد از فراغ از این هم باید چند روزی بجای آب عرق بیدمشک یا کلاب یا عرق رازیانه بحسب هر مزاجی بنوشند و هرکاه آب خالص را هم جوشانند تا بنصف رسد و بخورند ضرری ندارد خلاصه قبل از یک هفته البّته آب نخورند و هرکاه؟؟؟

کرده باشند بدفعات مداومت کنند و هم چنین بر روی هم جماع نکنند آشامیدن

چوب چینی است از نخوردن آب و نمک و نکردن جماع و نرفتن حمّام

ان کشیده و مراد از ثمر ان دانهای مدوّر خاردار است و هم چنین عرق ریشه خیار که چهار من ریشه را دو شبانه روز خیسانیده یکمن عرق بکیرند بجهه تقویت بدن و ضعف معده و تقویت عصب معهور و تسمین بدن و

تذکره العلاج، ص: 180

امراض بارده و رعشه و؟؟؟ اسنقاء و درد معده نافع است و قوّه بسیار می دهد و چون در امراض بارده استعمال کنند از لبنیّات و حموضات اجتناب نمایند و قدر شربتش ده م ل الی چهل است که صبحها ناشتا باید خورد و مداومت او یک ماه الی شش ماه است و بعد از کشیدن عرق مذکور تا چهل روز استعمال نباید کرد و هر قدر بماند بهتر است و استعمال او قبل از نسبت روز تقریبا مورث زحیر شود و هم چنین است زیاد خوردن او و غذا و سایر تدبیرات مثل آشامیدن عشبه است

ثانیا آتش را تند کنند تا قریب بریختن شود باز هم بهمان طریق سه چهار م ل آب لیمو بپاشد و آتش را سبک کنند تا قرار کیرد باز همین عمل را تجدید کنند که سه دفعه شدید باشد انکاه از روی آتش برداشته سه چهار لا قدک سفیدی را بر روی چهارپا بسته ظرفی در زیر ان کذارند و شیرها را

تذکره العلاج، ص: 181

اندرون کرباس ریزند قدری از ان که صاف شده در ظرف زیرین ریخته چون چشمه کرباس هنوز تنک نشده باشد ان صافها را برداشته در درون کرباس صافی ریزند و دو سه دفعه این عمل کنند تا چشم کرباس تنک شود انکاه بکذارند تا مجموع قطره قطره بیاید و فردا صبح آن را سه حصه نموده حصه اول را با سه م ل الی هفت م ل شربت که مناسب مزاج آن شخص است چون شربت استخودوس در امراض دماغی و شربت افتیمون در امراض صفراوی و شربت بنفشه در امراض آلات صور بنوشند و بقدر چهارصد قدم بی فاصله راه بروند جهه آنکه طبیعت زودتر او را نفوذ بدهد و هرکاه شیر را در وقت نوشیدن کرم نماید اولی است و اسرع نفوذ خواهد بود و از نیم ساعت الی یک ساعت فاصله حصه دیکر را با پنج م ل الی ده م ل ترنجبین یا شیرخشت بنوشند و بلافاصله چهارصد قدم دیکر راه بروند و بهمان فاصله حصه دیکر را هفت م ل الی 20 م ل سکنجبین یا هرچه طبیب صلاح دانند جهه مریض بخورند و بهمان قدر راه بروند و بعد از چهار ساعت غذا خورند از قبیل کاهو سکنجبین

و مغز خیار و نخودآب تمر آش آلوچه و امثال ذالک و شبها تر طعام یا بز غلیه کدو یا اسفناج یا ریواس یا آش سکنجبین و شربت نارنج از این مقوله چیزها بخورند خلاصه باید طبیب تدبیر و تصرّف در دوا و اغذیه کند که شیر بسه مجلس را لا محاله فعل کند و از غذاهای غلیظ منجر و حلویّات و چیزهای شدید الحموضه اجتناب نمایند دستور حقیر اغلب آن است که می کویم چهارصد و هشتاد م ل که یک چارک پنجاه بوزن شاه باشد شیر مذکور را

تذکره العلاج، ص: 182

قلیلی کافشه در ان شیره کشیده تا دلمه شود بقاعده ساختن پنیر وقتی که بسته شد در کیسه ریخته آب او را شب در ظرفی نکاه دارند تا دهینی باز در ان بهم رسد صبح ان دهنیّه را کرفته بطریق مذکور ببرّند این قسم شیر بهتر بریده و صافتر می شود و بهیچ دیکر دهنی و؟؟؟ جنبیّتی در ان باقی نمی ماند و پنیر او هم بی مصرف نشده بکار می خورد[1]

تذکره العلاج ؛ ص182

بهمان قاعده ده ده بالا روند تا یک صد و 20 م ل دو سه روز هم یک صد و 20 م ل را خورند و به دستور اوّل کم کنند تا به 20 م ل برسد و موقوف کنند و غذا و پرهیز مثل ماء الجبن است سوای آنکه بعضی اطبّا در اینجا خوردن نان را تجویز می کنند خلاصه پس از آنکه ده پانزده روز شیر را بدستور مذکور آشامیدن یک روز صبح بعوض شیر ترنجبین و آب کرم یا آنکه خاکشیر و نبات خورده از عقب پنج آب کامل با فلوس بنوعی که در ایّام تنقیه احتقان می نموده که اکر فضولی از شیر باقی مانده باشد دفع شود و هم چنین بعد از تمام شیر یک روز دیکر همین ضابطه را مرعی داشته پنج آب کامل حقنه نمایند

تناول می کنند و می فرمایند که جمیع قوای بدنی را تقویت کرده است و می باید در اوایل از حموضات اجتناب و احتراز نمایند

میل نمایند

آب که جوشیده صاف نموده ان کلها را دور بریزند و یک رطل دیکر کل توی همان آبها بریزند و بجوشانند تا یکرطل دیکر آب بجوشد باز صاف کنند و کل تازه در ان آب بریزند تا چهار رطل کل همین نوع ریخته شود پس باهم وزن آب که ربع پنج رطل است شکر سفید علاوه نموده بجوشانند تا قوام آید و قدر

تذکره العلاج، ص: 220

شربت 7 م ل تا 20 م ل و اکر با سکنجبین بخورند اولی خواهد بود

داشتن اسهال در طبیخ؟؟؟ سماق بدهند

غلیظ سورنجان سفید هلیله زرد از هریک 7 م ل شیطرج قشر ماهیزهرج کمون اصل الکبر بوزیدان از هریک دو م ل ملح هندی فلفل ابیض زبد البحر ورق حنا صغر تخم رازیانج

تذکره العلاج، ص: 232

تخم کرفس از هریک م ل و نیم زنجبیل محموده تربد؟؟؟ مقشر عسل کف کرفته سه وزن مجموع قدر شربت نه م ل الی پنج م ل باب کرم و اکر مداومت کنند دو م ل و نیم کافیست

دانک کاوزبان پنج درم یاقوت م ل تخم فرنجمشک تخم بادروج تخم بادرنجبویه هریک سه م ل بهمن سفید و سرخ عود هندی مجر ارمنی مغسول لاجورد مصطکی سلیخه دارچینی زعفران بل قاقله کبار بسباسه از هرکدام یک م ل افتیمون م ل و نیم استخودوس سه م ل جدوار اکر نباشد از نباد سه م ل عوض ان کنند درونج رومی دو م ل کاسنی پنج درم تخم خیار چهار م ل ترنجبین ده م ل کلسرخ چهار م ل مشک دو م ل کافور م ل سنبل ساذج از هریک دو م ل این ادویه اصل و خمیر است خواهند قرص کنند بقدر یک م ل جهه معتدل المزاج و خواهند با عسل ترکیب کنند هر نوع که سازند جهه معتدل المزاج تغییر ندهند و اکر خواهند که بعد از تخمیر و امتزاج استعمال نمایند درونج افیون پنج م ل جند بیدستر باهم سوده داخل نمایند و این زمان البته بعد از شش ماه استعمال نمایند و عرض از ادخال افیون حفظ مزاج مرکب است و ادخال جند جهه اصلاح افیون که مرکب بر اعتدال خود باشد و اکر کسی را سوء مزاج حار غالب باشد باید زعفران و مشک این ترکیب را نیم ل کنند و افتیمون کم کرده بدل او چهار م ل سناء مکی قط یک درم شاه تره م ل و نیم کنند و در این ترکیب یک درم کل سرخ و هشت درم طباشیر و هشت م ل تخم خرفه دو م ل تخم کاهو سه م ل صندل داخل سازند و باقی ادویه را بحال خود بکذارند و

اکر کسی را سوء مزاج بارد غالب باشد باید در این در این ادویه قشور جوزبوا که بسپاسه است و قشور اترج عود بلسان زنجبیل فلفل

تذکره العلاج، ص: 234

سه م ل جند بیدستر دو م ل و وزن کافور نیم ل باشد و اکر صاحب مزاج حار یک شربت از آن ترکیب با یک م ل طباشیر و رب سیب بخورند و صاحب مزاج بارد شربتی از ان با طوچی جندبیدستر بخورد کافی باشد و احتیاج به تغیر و تبدیل اصل نسخه نیست و از مرحوم حکیم محمد باقر مذکور است که من بعضی از ملوک را علاج کردم در مرض مالیخولیا که منجر بمانیا شده بود باین معجون و در نسخه معتدل این ترکیب م ل و یاقوت رمانی اضافه کردم و نفع عظیم دیدم

شده شاید که بعدم مراعات نهج مناسب المزاج و مرض خواهد بود و بهترین چوب چینی آن است که متصف باوصاف باشد اوّل آنکه املس باشد یعنی نرم و؟؟؟ بقر وصف ان در عرف بخوش قماش می کند دوم آنکه سرخ نیم رنک باشد هرچند رنک سفید غالب باشد سنکین تر باشد نهایت سفیدی دلیل خامی و عدم نضج است سیّم آنکه کم کرده باشد و سطح ظاهر ان مستوی باشد و در همه طرف شاخ جهانیده باشد چه اکر بر

تذکره العلاج، ص: 242

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم در خواص بیخی که موقوفست بچوب چینی و طریق معالجه و استعمال او بدانکه چوب چینی تا چند وقت پیش از این معروف نبود و در کتب طیبه ذکر ان نشده و در اوایل طلوع آفتاب میز اقبال بی زوال سلاطین صفویه مرد مرا اطلاع بران حاصل شده انتفاع بسیار یافته اند و دیکر بتلاصیق انکار و توالی تجارت بسیار بمنافع ان پی برده به هرحال چوب چنانچه قیاس و تجربه شاهد است مایل بحرارت و در یبوست و رطوبت ان خلاف بسیار است و قول بر اینکه

تذکره العلاج، ص: 243

خلاف این باشد معلوم است که یا در زمین کم رطوبت نشونما یافته و یبس بر او غالب شده است اینکه هنوز به کمال رسیده بیرون آورند چهارم آنکه در بزرکی و کوچکی متوسط باشد و اکر در بعضی اوصاف کمیه در اکثر اوصاف خوف باشد بزرکی چندان مزموم نیست پنجم آنکه رنک ظاهر و باطن او مخالف نباشد زیرا که ظاهر و باطن سفید دلیل است بر آنکه رنک به عمل ضعیفی حاصل شده است ششم آنکه سنکین باشد که زیرا که سبک کهنه می شود

و قوّتش برطرف شده است و افراط در سنکینی نیز دلیلی بر غلبه اجزاء ارضیّه است هفتم آنکه کرم نخورده باشد هشتم آنکه مزه نداشته باشد نهم آنکه بوی نداشته باشد دهم آنکه از مغرات و مفسدات او را محافظت کرده باشد مثل آب دریا و نم باران و کرمی آتش و آفتاب و در مجاورت چیزها که مفسد مزاج است مثل کافور و فرفیون و جند و مشک نبوده باشد و این شرط آخر شرط است و اکثر دواها در وقت استعمال ان فصل بهار است و پائیز و تابستان جایز نیست و زمستان هم جایز نیست و تابستان بحار المزاج نامناسب تر است و زمستان بمزاج حار و بارد هیچ یک موافق نیست و آنچه مشهور است بمزاج اطفال و پران مناسب نیست کلیّه نیست و اکر ضرری دیده باشند شاید بعدم مراعات شرایطی و نهجی نامناسب خواهد بود و امّا شرایط استعمال چوب چینی اوّل آنکه تنقیه بدن از اخلاط فاسده خصوصا خلطی که سبب مرض است نکنند تا آنکه این دوا در اصلاح و رفع بقیه مرض اقوی باشد و الّا این پنج باعتبار تلطیف و تنصیج شاید که ازاله مواد نکند و باعث بلیه عظیم شود و این شرط در اکثر ادویّه کلیّه جاری است دوّم آنکه در ایام استعمال این آب نباید

تذکره العلاج، ص: 244

آشامید و بعوض آب همان آب طبیخ چینی را بدستور که مذکور می شود بنوشد و بعد از فراغ تا چند روز نیز آب نخورد و بعوض آب بعد از فراغ بعضی از اطباء عرق بیدمشک و کلاب و عرق کاوزبان و عرق بادیان بحسب هر مزاج فرموده اند

و بعضی دیکر چنین مقرر کرده اند که پنج چوب چینی جوشیده را هر روز ضبط کنند و در سایه خشک نمایند و در کیسه کنند و یا کاغذی بران بنویسند که از فلان روز است مثل روز اوّل و دیم و هکذا تا آخر بار دیکر بهمان طریق جوشانیده عوض آب بنوشند و بکمان حقیر می رسد که هیچ از این دو طریق ضرور نیست چه خوردن دواها بر روی غذا شب متفاسد می باشد دیکر همان ترکیب و عدد ایّام خوردن خوردن چینی بار دیکر و تحمل پرهیز ان کاری است مشکل و خالی از منفعت متعدیه پس بهتر آن است که جوشیده آن را هرچه مضمحل و سیاه نشده باشد ضبط نموده و در سایه خوب کرده که از فساد محفوظ باشد و همه را باهم جمع نموده بعد از فراغ انها را چند بخش کرده هر روز یک بخش آن را بانقدر آب که کفایت مریض کند در دستوری که در اصل چینی مذکور خواهد شد بجوشانند و بعوض آب بنوشند و اکر ده بخش کرده تا ده روز از این آب بخورند بهتر است سیّم آنکه در ایام استعمال ان تا یک هفته بعد از فراغ بحمام نروند و تجدید لباس نکنند و اکر بضرورت شرعی باشد باید رفته بی توقف بیرون آیند و اکر جامه ملاصیق بدن را بضرورتی باید تبدیل کرد جامه را باب تر کنند و بخشکانند و تبدیل کنند چهارم آنکه از جماع کردن در ایام شربت تا ده روز بعد از فراغ اجتناب نمایند پنجم آنکه از حرکات غهیفه و تحمل شاق بدنیّه بهر انواع که باشد احتراز کنند

ششم آنکه از عامه اعتراض نفسانیّه مثل هم و غم و غضب

تذکره العلاج، ص: 245

و الجمله آنچه تالم نفس کردد بر حذر بوده اوقات را به عیش و عشرت و سرور اصدقا و ظرفا و آنچه باعث تلذّذ و فرح قلب و طبع کردد بکذارند بلکه در وقت آلام نفسانیه ترک خوردن دوا اولی بود و ضررش پیش از نفع است هرچند در این زمان را و اوان ترقع غیر از این غلط است چنانچه مضمون بلاغت مشحون این بیست است. لیس البلیّه فی ایامنا عجب.

بل السّلامه فیها اعجب العجب هفتم آنکه باستعمال ان ترک خوردن نمک نمایند که در؟؟؟ بدریت سبب ظهور و انتشار این پنج قحطی عظیم در ان بلاد که؟؟؟ بیخبر از انجا می آورند پیدا شد و مردم روی در صحرا نهادند و اغتذا باصول نباتات نمودند و چون این پنج طعمی و رایحه که سبب تنفّر باشد ندارد مردم بان بیشتر رغبت نمودند اتفاق در میان ایشان صاحبان امراض مزمنه خصوصا امراض سوداوی و قروح کهنه بودند و از خوردن پنج شفای کامل یافتند و چون این حال مشاهده شد از انزمین بدیکر مواضع برده همین اثر را یافتند و چون در ان صحرا خوردن ان بی نمک بود بهرجا که می روند بی نمک می دانند تا آنکه بتوالی تجارب و تلاصیق افکار شربت طبیخ او را بدین نهج که حالا متعارفست معمول شد و چون فعل نمک تصلیب اعضا و تخفیف رطوباتست و این منافی منافع این پنجست قیاس بر مقتضی عقل او را ترک نمودند نهایت چون خوردن اغذیه بی نمک عادی شده است و ترک معتاد دفعه مضر است از این امراض

مزمنه و قروح کهنه خصوصا هرکاه بطریق تعریق خود باشد ترک نمایند هشتم ترک لبنیّات نمایند سوای روغن نهایت در امزجه حاره تقلیل در روغن هم ضرور است نهم آنکه از میوه ها و از سبزهای تازه اجتناب کنند دهم آنکه ترشی

تذکره العلاج، ص: 246

نخورند مکر صاحبان امزجه حاره که استعمال ترشی ملایم چاشنی در او جایز است بلکه سبب تعلیل می شود خصوصا هرکاه بطریق قهوه خورده باشند و در امراض مزمنه و دردهای کهنه نباشد نهایت هرکاه چندان ضرورتی در مزاج نباشد البته ترک نمایند و خوردن شیرینی ملایم حال مشارب این دواست مکر در امزجه حاره که مناسب نیست و افراط در خوردن شیرینی در غیر امزجه حاره هم جایز نیست یازدهم آنکه بدن را از رسیدن هوای سرد نکاه دارند خصوصا هرکاه تعریق بعمل آمده باشد بعد از ان نهایت احتیاط باید کرد زیرا که بدن بواسطه استعمال این دوا نهایت لطافت بهم رسانیده باید کرد که بدن بواسطه استعمال این دوا بعد از عرق مسامات نیز مفتح شده هوای سرد که ضد تحلیل و تلیین است حاصل می شود با وجود آنکه در دو ضدین بدن بتعاقب سبب خلل عظیم می شود قیاس این معنی از این باید کرد که جسم صلب را خواهند که زود کداخته یا کوبیده شود بآتش کرم می کنند و بلا فاصله به آب سرد می اندازند از قبیل اوذبه و سحق زودتر حاصل می شود پس درد و ضدین در معادن این اثر می کند در بدن انسان چه خواهد کرد دوازدهم آنکه احتیاط نمایند از اموری که محدث مرض باشد که معالجه ان منافی خوردن چینی باشد و آن را باید مقدم

داشت و ترک چینی کند که عرض اصلی قوّت نشود و سعی و رنجی که کشیده ضایع نباشد لا طریق استعمال آنچه اشهر و مکرّر بتجربه رسیده است یکی آنکه بطریق تعریق باشد و دیکری قهوه امّا آنچه بطریق تعریق است در امزجه قویه و امراض مزمنه و مواد غلیظه کثیره و قروح رویّه سوداویه مستعمل است و این طریق در شدّت کرما و سردی هوا هیچ یک جایز

تذکره العلاج، ص: 247

نیست و بکمان حقیر از برای صاحبان امزجه حاره نیز مضر است و آنچه بطریق قهوه است با اکثر امزجه موافق و بهیچ مزاج هرکاه مراعات شرایط کند مضر نیست و بهمه امزجه نافع است و در تعدیل و اصلاح امزجه نظیر ندارد و اما دستور استعمال ان با تعریق چنان است که بعد از تنقیه مناسب هر روز از شش م ل تا هشت م ل او را بسیار باریک تخمینا بقدر دم کارد ورق کنند و شب در پیاله عرق کاوزبان و کلاب و بیدمشک و شاهتره بحسب هر مزاج بخیسانند یکمن و نیم بوزن شاه که هزار و هشتصد مثقال باشد و درو یک سنک یا سفال یا مس تازه قلع کرده شده که سرپوش از مذکورات باشد و اطراف او بخمیر کرفته باتش بسیار ملایم بجوشانند تا بنصف رسد و طریق معلوم کردن این آب بنصف رسیده است باین نحو که سوراخی در وسط سرپوش دیک کرده نصف آب مقر را با چوب چینی در دیک کنند و دیک را اندازه نمایند بعد از ان همه را بر دیک بریزند و بعد از جوشیدن بقدری که بقوت امتحان رسیده باشد سوراخ

کشوده معلوم نمایند که بموضع اندازه رسیده است یا نه و چون به نصف رسد دیکر از بار بردارند و بکشایند و مریض در جائی بنشیند و لحاف را بر دوش کیرد تا بخار بتمامی بدن رسد و سر و صورت و دهان باید بتوی لحاف نباشد و اکر علّت در عضو خاص باشد همان عضو را بر روی دیک بردارند تا بخار دیک بر ان عضو مخصوص برسد و از ان آب در همان وقت حده دو پیاله بهمین کرمی با نبات بنوشند پس عضو را پیچیده استراحت کنند تا عرق خشک باشد و اکر بنیه و مزاج تاب تعریق هر روز نداشته باشد بقدر طاقت بعمل آورند نهایت اکر مرض در عضوی خاصی بوده باشد همان عضو را هر

تذکره العلاج، ص: 248

روزه به بخار ان دیک بدارند و تعریق تمام بدن را هرچند روز بعمل بیاورند پس چینی را صاف کرده ضبط نمایند و ثقل او را هرچه سیاه و مضمحل نشده باشد در سایه خشک کرده بنهجی که مذکور شد بعد از فراغ او بعوض آب میل کنند و قدری را در نان و قدری را در طعام داخل نموده تا همکی در تمام شبانه روز صرف شود و اکر آب تمام صرف نشود آتش بیشتر بسوزانند که از نصف کمتر بماند تا بحدّی که یک ثلث بماند و اکر باز زیاد آید آب از یکمن و نیم کمتر جایز نیست چینی را از هشت م ل کمتر نمایند و بدانکه در بعضی از امراض ادویه مناسب این عله چینی ضم می توان کرد چنانچه در امزجه و امراض رطبه مثل فالج و

بعضی مفاصلها دارچینی بارز نباد مکد یک م ل با دو م ل عشبه النّار که یاسمن برّی مغربی است یا چهار م ل و در امراض عود قدری ل هر یک را مثل چینی ریزه کنند داخل نمایند و در این طریق آنچه مذکور شد بعمل آورند و البته در این طریق ترک ترشی و نمک لازم است و تجویز خوردن اینها بنهجی که مذکور شد در خوردن بطریق قهوه جایز است اما دستور استعمال ان بطریق قهوه چنان است که از دو م ل تا شش م ل او را بحسب هر مزاج با نیم من تا یکمن بوزن شاه آب بجوشانند تا به نصف رسد انکاه صاف کنند و ضبط نمایند و صرف صبح و عصر در فنجان او را کرم کرده با نبات سفید از یک م ل تا سه م ل بنوشند و باقی را بعوض آب صرف کنند و ضابطه در تعیین مقدار چینی است که حار المزاج نحیف چینی را تکر کنند و بارد المزاج و هم چنین رطب المزاج چینی را شش م ل کنند و آب در هریک از اینها به قدری که کفایت کند تشنکی را چه نبودن عطش و آب چینی را خوردن و صبر بر تشنکی هر دو مضر است پس ضابطه تعیین مقدار چینی تابع مزاج و حال مریض است که محرور المزاج باید که چینی را کمتر کند

تذکره العلاج، ص: 249

و هم چنین از بسیار خوردن شربتها و ادویّه حار اجتناب کنند و بعضی شربتهای مناسب چنانچه مذکور شد بخورند و صاحب مزاج بارد و رطب چینی را بیشتر کنند و آبرا کمتر

و در این مزاج کاه باشد که بعضی ادویه مناسب عله مثل زرنباد و دارچینی و عود و عشبه چنانچه در طریق تعریق مذکور شد و در این طریق نیز توان ضم کرد چنانچه طریق بعضی در امزجه حاره نیز تجویز خیساندن چینی را در مثل عرق نیلوفر و بید و غیر ذالک کرده اند بلکه دیدم که کرم او را در طرف صبح با طباشیر داده اند و بکمان حقیر ضم او بهیچ چیز خوب نیست و چینی صرف و بحت همین که مذکور شد منافع بیشمار دارد و هرکاه با چیز دیکر ضم بشود از کیفیت و مزاج خود بیرون می رود و لکن آثار بدان مترتب نمی شود امّا در امراض مزمنه و مواد غلیظ که استعمال این با تعریق است هرکاه از رطوبت ان آثار با قلّت تستمین مریض مستقرر؟؟؟ شود ضم با چیز دیکر چنانچه مذکور شد مناسب است و غذای شارب این دوا بحسب امزجه مختلف است چنانچه در ضمن شرایط اشاره شد و پرهیز از آنچه لازم است باز مذکور شد و آنچه باید خورد اینهاست طرف چاشت اکر مطبوخ بخورد کباب با چلاو و قورمه با چلاو و ترپلاو و اکر رغبت بنان داشته باشد و یا از مطبوخ دو وقته متضرر شود نان با مربای بالنک و مربای پوست پسته و فالودج که بی شیر بعمل آورده باشند با شربت قند که آبش از آب چینی بوده باشد یا شربت مذکور بدون فالوذج بوده باشد و صاحب مزاج حاره چنانچه مذکور شد از ترشیهای خوش چاشنی مثل شربت انارین و مربّای آلو و امثال اینها می تواند خورد و هرکاه استعمال چینی بطریق قهوه

باشد غذای ان طرف شام ترپلاو و قلیه پلاو و کباب چلاو میل نمایند

تذکره العلاج، ص: 250

و در هوای کرم آب چینی را در ظرف کرده بر روی یخ بکذارند که از مرتبه بودن بیرون آید و میل نمایند و بدانکه مدّت خوردن چینی در هریک از دو طریق نسبت بامراض و امزجه و احوال مختلف باشد و آنچه در این ازمنه متعارفست چهل روز است کمتر و بیشتر نیز جایز است چه اکر کمتر از چهل روز صحت حاصل شد کافی است و اکر در چهل روز اثر نفع ظاهر نشد و صحت کامل نشده باشد بیشتر بخورند و بالجمله نظر بموقف مزاج باید کرد و از ان قرار عدد ایّام خوردن را باید قرار داد و در پس از امراض یک روز بلکه یکدفعه و دو دفعه کافی است و پس از احوال است که یکدفعه و دو دفعه طبخ چینی را بقدر یک فنجان تخمینا یک م ل او را جوشانیده باید داد و لهذا تعیین مدّت استعمال ان نمی توان کرد تمت الکتاب بعون الملک الوهاب بخط الحقیر الفقیر المذنب اقل خلق اللّه ابن اسکندر علی اکبر همدانی الاصل طهران؟؟؟ لکن در یوم شنبه هجدهم شهر ربیع الاول از برری سرکار میرزا محمد نبی جراح شیرازی باتمام پیوست و کان ذالک تحریر اشهر فوق سنه 125[3]

-------------------------------------------------------------------------------- [1] نخعی آشتیانی، محمد مومن بن محمد حسین، تذکره العلاج، 1جلد، دانشگاه علوم پزشکی ایران - تهران، چاپ: اول، 1387 ه.ش. [2] نخعی آشتیانی، محمد مومن بن محمد حسین، تذکره العلاج، 1جلد، دانشگاه علوم پزشکی ایران - تهران، چاپ: اول، 1387 ه.ش. [3]

نخعی آشتیانی، محمد مومن بن محمد حسین، تذکره العلاج، 1جلد، دانشگاه علوم پزشکی ایران - تهران، چاپ: اول، 1387 ه.ش.