یافته و بزبانهای پهلوی و سریانی آشنا بوده و ترجمه هایی نیز از این دو زبان بعربی داشته است علاوه بر مکتب ریواردشیر مکتب دیگری در شهر بیشابور (نزدیک کازرون فعلی) وجود داشته است بدین ترتیب مسلما عده ای از دانشمندان در همان اوایل قرن سوم در شیراز جمع شده و مکتب پررونق فارس را ایجاد کرده اند هرچند تاریخ در این باره خاموش است اما وجود دانشمندانی بنام چون ابو باهر موسی بن یوسف سیار مبین این نظریه است این دانشمند که مشهورترین اطبای زمان خود بوده در شیراز تحصیل علوم طبی کرده و بدرجه استادی نایل گشته است در نیمه قرن سوم ابو باهر مکتب و مدرس معروفی در شیراز داشته که از نقاط مختلف مملکت اسلامی علاقه مندان بعلوم طبی متوجه شیراز می شده اند علی بن عباس مجوسی اهوازی مؤلف کتاب معروف طب الملکی و ابن مندویه اصفهانی صاحب کتاب الکافی فی الطب زیر نظر این استاد و در شهر شیراز کسب معلومات طبی کرده اند[1]

این مکتب نوبنیاد تا قرون بعد همچنان ادامه یافته است در قرن هشتم طبیبی در این شهر تربیت یافته که در این مقدمه مورد توجه و بحث ماست و او علی بن حسین انصاری شیرازی است

حاجی زین الدین علی بن حسین انصاری متولد 729 ه. ق در شیراز بدنیا آمد پدرش حسین انصاری نیز از اطبای بنام بوده است که از اصفهان بشیراز آمده و فرزندش علی در این شهر متولد شده است.

از زندگانی اولیه حاجی زین العطار اطلاعی در دست نیست مسلما تحت نظر و توجه پدر دانشمندش تربیت یافته و از مکتب دانشمندان شیراز کسب علوم کرده است.

در متن تنها اثر باقیمانده و

معروف وی یعنی اختیارات بدیعی اطلاعات وسیع او در زبان عربی و همچنین از خود تألیف خاصه مقدمه فاضلانه کتاب تبحر وی در زبان فارسی معلوم و مستفاد می گردد

حاجی زین العطار سرآمد اطبای فارس در قرن هشتم هجری بوده است بهمین جهت مورد توجه و احترام بزرگان عصر قرار گرفته است بدوا طبیب مخصوص امیر مبارز الدین محمد سرسلسله دودمان مظفری و بعد از وی مدت شانزده سال (760- 776 ه. ق) بعنوان طبیب مخصوص در دربار شاه شجاع مظفری عهده دار خدمت بوده است

اختیارات بدیعی، ص: 3

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم

اختیارات بدیعی، ص: 4

نام کتاب: اختیارات بدیعی

ناشر: شرکت دارویی پخش رازی

تصحیح و تحشیه: دکتر محمد تقی میر

تیراژ: 2000 جلد

چاپ اول: رستم خانی

لیتوگرافی: هنر گرافیک

حروفچینی: شایان

قیمت: 5250 ریال

این کتاب رایگان در اختیار حرف پزشکی قرار داده خواهد شد

اختیارات بدیعی، ص: 5

و مورخ بوده و از وی کتابی در دست است که بعدا درباره آن گفتگو خواهیم داشت

تألیفات صاحب ترجمه: بنا بنوشته فرزندش حاج احمد کتابهای مؤلف عبارتند از: 1- تحفه السلاطین 2- دستور المتاکلین 3- مفتاح الخزاین که بعدا با تغییراتی تکامل یافته و اختیارات بدیعی نامیده شده است 4- رساله ای در صفت مردان و زنان 5- دستور الزراعه 6- دستور السعدا (در سمنان خردمندان) و بالاخره رساله های کوتاه دیگری که فرزندش نام و شرح آنها را بیان نکرده است.

بفارسی درباره مفردات و مرکبات گیاهان داروئی نوشته شده است[4] کتاب تحفه المؤمنین[5] انتشار یافته و حکیم مؤمن در مقدمه اثر خود بر صاحب اختیارات ایراداتی وارد ساخته و اثر خود را بهتر و کامل تر معرفی کرده است کاملترین و بهترین کتاب در این زمینه دو کتاب مخزن الادیه و قرابادین کبیر است که میر حسین بن میر محمد علوی خراسانی شیرازی الاصل نوشته و تاکنون مورد استفاده اطبای سنتی است

مرکب سیاه محو شده است

4- نسخه کتابخانه ملی پارس به قطع وزیری و با خط نستعلیق خوب و خوانا

جز اینها از نسخ دست نویس و چاپی دو کتاب تحفه المومنین، دو نسخه مخزن الادویه و کتاب چاپی صیدنه ابو ریحان بیرونی و کتب دیگری که در مآخذ از آنها یاد کرده آمده است برای تصحیح و مطابقت با یکدیگر استفاده شده است

باید متذکر شد تصحیح لغاتی که بزبانهای دیگر بوسیله نسخه برداران عامی و کم سواد نوشته شده بسیار مشکل است خاصه اینکه بعلت اختلاف الفبای آن زبانها حتی مؤلفین مختلف به لهجه های خاص زبان خود خوانده و نوشته اند و مترجمین هم تلفظ خاص زبان اصلی را رعایت نکرده چه در تلفظ و چه در املا تصرفهای بی جا کرده اند بدین ترتیب یک اسم در این دست بدست شدنها تحریف و تغییر زیادی پیدا کرده از اصل بسیار دور شده است

نویسنده با همه کوششی که در اصلاح نامها کرده است اذعان دارد کتاب بی عیب و نقص نخواهد بود

چون کتاب مخزن الادویه رعایت اعراب را برای درست خواندن لغات کرده است برای بدست دادن تلفظ صحیح نام گیاهان و داروها اغلب در ذیل مطالب از این کتاب استفاده شده است

اینک نتیجه چند سال زحمت نویسنده در دست شما خواننده است تا چه قبول افتد و چه در نظر آید

بر خود لازم می دانم از دبیرخانه کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران که امکان چاپ این اثر نفیس و بیادماندنی را فراهم آورده اند و همچنین از مدیریت محترم شرکت دارویی پخش رازی جناب آقای دکتر باقری و ریاست محترم واحد علمی آن شرکت، جناب آقای دکتر صدر و همکاران محترمشان که چاپ

این اثر را به عهده داشته اند و آقای جواد رفیع نژاد از اعضای دبیرخانه کنگره که در نمونه خوانی اینجانب را یاری داده اند تشکر و قدردانی نمایم.

دکتر محمد تقی میر

اختیارات بدیعی، ص: 7

خالی از نفعی نباشد و هر چیزی را چنانچه منفعتی در وجود هست مضرتی نیز در مزاج هست و هرچند معرفت ادویه از منفعت و مضرت بتمامها غیر از خالق تعالی شانه بر هیچ کس ظاهر نیست و خود در گنجینه اختراع و خزانه ابداع خالق که راه تواند یافت اما بعضی که کما هی مزاج و خاصیت امتزاج و منفعت و مضرت آن روی از تتق خفا و جلباب حجاب نموده بالهامه تعالی او با علامه تقدس بوده و نیز هرکس از علمای معرفت ادویه کثر الله امثالهم بحسب تجربه خود خلافی کرده اند و غث و سمین از یکدیگر جدا نهاده اند چون این کمترین خلیقه بل لا شی فی الحقیقه کهین اهل دین علی بن الحسین انصاری المشتهر بجاجی زین العطار در این قسم بحسب المقدور و الامکان شروعی نموده و می خواست تا اقوال اصح و تجاریب ارجح بازنماید تا جماعتی را که نایره اشتیاق این علم شریف و فن لطیف در کانون سینه اشتعال یافته باشد بزلال معرفت انی کتاب مستطاب تسکین آتش نزاع کرده و عنان بطریقه اتباع تافته راه سیر گردند و نیز مدتی مدید و عهد بعید است تا مجموع همت مصروف و عنان اشهب نهمت معطوف آن بوده که بوسیله از وسایل و بدست آوری ذیل دلیلی از دلایل خویشتن را از تیه بداختری و فیافی خودسری بسرحد شهرستان مشتری طالع خورشید رائی و بآستان گردون سائی رساند و دیده بخت گران خواب خود را از نومه الغافلین بیدار گرداند و این معنی بی آنکه نسبت بذیل اشفاق و مرحمت و توسل بآستان الطاف صاحب قرانی کند که خاک درگاه گردون اشتباه او کیمیای مس

هر بی خبر و هوای بارگاه عالمیان پناه او حیات بخش علم هر صاحب هنر تواند بود نمی تواند بود و چندانکه عقل بصیرت کیش و رازاندیش و فهم زودکوش تیزهوش در عرصه امکان و فضای دوران دوران کرد بغیر از آستان آسمان رفعت و حضرت جنت خضرت بلقیس زمین و زمان و حریم دین و ایمان حوا صورت عایشه سیرت خدیجه فطرت فاطمه سریرت ملکه تخت نشین سلطان نشان سلطان خواتین جهان

قطعه

آنکه در مهد جلالش مهر را نابوده دست و آنکه بر ستر عفافش ماه را نابوده راه

با وجود دورباش عفت او آفتاب کی تواند کردن اندر سایه چترش نگاه

زهره زهرای دولت اختر برج شرف شمسه ایوان عفت سایه لطف اله

عصمت الدنیا و الدین عفت الزمان و الطین منبع الجود و اکمال بدیع الجمال خلد الله ایام سلطنتها و آبد آثار معدلتها ملاذ و ملجا بدست نیاورد و قانون کلی سعادت خویش و ذخیره اغراض دولت خود بجز از نظر کیمیا خاصیت آن صاحب قران که خاک درگاه او شفای انواع حوادث و اعراض و منهج اسباب دفع اقسام بلایا و اعراض و ممکن اسباب کامرانی و مسکن دفع علامات بی طالعی و منهاج طوق اقبال و مجمع متفرقات حال است نتوانست ساخت امیدوار است که معین عنایتش ملحوظ گشته بر ارباب بصیرت و اصحاب حکمت مبارک باد و لهذا این کتاب را بنام نامی و اسم سامی آن ملکه آفاق مرکبات بدیعی نام نهاد و الله الموفق[14]

این کتاب مشتمل است بر مقدمه و دو مقاله و خاتمه و مقدمه آن در بیان کلیات اخذ ادویه است و مقاله اول در بیان ادویه مفرده و اسامی آنها بلغت هر طایفه از طوایف

و ابدال و اصلاح و منفعت و مضرت آن[15] و مقاله دوم

اختیارات بدیعی، ص: 9

قضبان زبول کمتر بود و در فواکه اکتسار و رزانت بیشتر بود او بهتر و نیکوتر بود و گرفتن ادویه نباتی در هوای صافی اولیتر بود از آنکه در هوای متعفن یا نزدیک بهوای تر اما هرچه از نباتات بری باشد قویتر باشد از نباتات بستانی و نباتات جبلی اقوی بود از نباتات دشتی در خواص و هرکدام از نباتات که در لون خود اصبغ بود و به طعم اظهر و رایحه وی از کی بود در باب خود اقوی بود و اغلب قوت حشایش بعد از دو سال یا سه سال ضعیف می کرد اما وقت گرفتن صموغ همچون با زرد و اشق و جاوشیر و حلتیث و امثال آن بعد از انعقاد و قبل از غایت جفاف گیرند و بیشتر صموغ را قوت بعد از سه سال کامل باطل شود خاصه فرفیون و امثال آن اما گرفتن لحا همچون شیطرج و ماهیزج و سلیخه و امثال آن در وقت رسیدن شجره وی بکمال و پیش از روی آوردن بنقصان گیرند اما گرفتن عصارات مانند اقاقیا و افیون و حضض کمی و مانند آن بعد از رسیدن نبات بکمال و پیش از روی آوردن بنقصان گیرند اما آنچه اقوی بود از هر طبقه از طبقات مذکوره مدت بقای وی بیشتر بود اما وقتی که یکی از این تازه و قوی نیابند اولی آن بود که ضعیف همین قوی را بجای وی خرج کنند و اگر نیابند آنگاه وی را بدل کنند

اما اجزای حیوانی مانند قرون و مرارات و اکباد واجب آن بود که از حیوانات جوان گیرند در زمان ربیع و از اصح المزاج و

از رسیده تر و آنچه از وی گیرند بعد از کشتن گیرند و بحیوانات میته التفات نکنند و از ایشان ادویه نگیرند

اما معدنیات مانند قلقند و قلقطار و زرانیخ و امثال آن اولی آن بود که از معادن معروف گیرند و آن را اختیار کنند که جوهر او پاک باشد و در لون تفاوت نبود و بر همان طعم مخصوص بود

اختیارات بدیعی، ص: 10

اما نگاهداشتن قوی ادویه بر پنج وجه بود اول جمع آوردن اجزای دارو و کوفتن و قرص ساختن و در سایه خشک کردن همچون دارچینی دویم خلط آن دارو با هر چیزی که حافظ وی بود بخاصیت مانند خلط کافور با چشمیزج یا فلفل یا جو و خلط فرفیون با سلت یا باقلا یا پوست بادام تر و خلط فلفل سفید با باقلا و امثال آن بسبب قوت اجزا سیم ظروف چنانکه بعضی ادویه واجب بود که در ظرفی کنند که سر آن تنگ باشد و سر آن ظرف را بموم استوار کنند تا قوت آن بتاثیر هوا تباه نشود مانند مشک و کافور و عنبر پس اولی آن بود که او را در ظرف چینی یا شیشه کنند و اگر یافت نشود درد به کنند و بعضی ادویه را در کوزه کنند و سر کوزه را محکم کنند مانند بذور و اوراق را در انبانه کنند چون خریقین و بسد و کهربا و امثال آن و بعضی را کیسه کرباسی بود مانند اقاقیا و پوست و عصارات چهارم جایگاه آن چنانکه باید مخازن ادویه در موضعی بود معتدل در حرارت و برودت و خالی از رطوبت و در موضعی که نیک گشاده

بود و از ممری ریاح و دخان بدو نگذرد پنج در نهادن ادویه لازم بود که هریک را بجای خود نگاهدارند تا ادویه حاده مانند سقمونیا و افیون و ادویه را که اقوی باشد مانند حلتیث و سکبینج و امثال آن در مجاورت ادویه که استعداد قبول روایح داشته باشد و بسبب آن ناچار قوت وی ساقط گردد مانند بنفشه و نیلوفر و امثال آن ننهند چون این معنی مقرر شد که ادویه از این سه قسم بیرون نیست هرچه از این اقسام بیرون است البته از ادویه بیرون است و این قول کلی است که دوا از غیر دوا تمیز کنند

اکنون بدانکه آنچه ماکول و مشروب آدمی است از پنج قسم بیرون نیست یا غذای مطلق یا دوای مطلق یا اغذیه دوائی یا ادویه غذائی و یا سم و آنچه خورده شود یا سهل الاستحاله بود و قوت بدن دایما بر وی غالب بود و آن را بدل ما یتحلل سازد آن غذای مطلق است مثل نان و گوشت یا چنان بود که اول بدن وی را تغییر کند و باز وی بدن را این را دوای مطلق گویند مانند زنجبیل و قرنفل و سنبل و امثال آن یا چنان بود که اول وی در بدن تأثیر کند تأثیر ظاهر با بدن در وی اثر کند و آن را بدل مایتحلل سازد این را غذای دوایی گویند همچون سرکه و خشخاش و کاهو و امثال آن و اگر قوت دوایی غالب بود آن را دوای غذایی گویند مانند کمون و نانخواه و کرویا و امثال آن و یا چنان بود که قوت وی ثابت

بود دایما کیفیت وی ببدن غالب بود و مفسد بدن باشد آن را سم گویند مانند بیش و سک و شوکران و امثال آن و الله اعلم

چون کلیات معلوم شد روی در بیان مفردات آوریم تا بیان هریک چنانکه التزام کرده ایم گفته شود ان شاء الله تعالی

اختیارات بدیعی، ص: 11

را مورد انتقاد قرار دادند و اولین روش علمی و تجربی را در طب بنیان گذاردند.»

زحمات این اطباء بطور خلاصه عبارتند از:

الف) مرتب نمودن طب پراکنده یونانی، نقد و بررسی این طب. ب) تجربی نمودن طب. ج) بررسی اثر داروها.

از سویی دیگر استفاده از گیاهان به منظور درمان بیماریها نیز با تاریخ زندگی بشر همزمان بوده است. امروزه هیچ گونه سندی وجود ندارد تا بتوان از نحوه استفاده مردم ما قبل تاریخ از گیاهان دارویی اطلاع حاصل نمود. با این

اختیارات بدیعی، ص: 13

وصف، چون وقوف مردم دورانهای گذشته بر خواص درمانی یک گیاه، همیشه بصورت یک کشف مهم تلقی می گردیده است و این گونه اطلاعات نسل به نسل انتقال می یافته، بررسی اصول استفاده از گیاهان دارویی که مصرف آنها در حال حاضر بیشتر در طب عوام، معمول است تا حدی می تواند یک نظر کلی در این مورد ذکر نماید.

نکته دیگر که ذکر آن بسیار لازم می باشد آنست که کتب طبی عموما جامع بوده اند و حاوی نکات ذیل می باشند:

1- کلیات 2- ادویه مفرده 3- امراض اعضاء بدن 4- امراض جزئیه 5- ادویه مرکبه (اقرابادین) بعضی از مولفین، کتبی در زمینه قرابادین[17] نگاشته اند. از این جمله می توان بذکر تنی چند پرداخت:

ضیاء الدین عبد الله بن احمد مالقی اندلسی معروف به ابن بیطار صاحب کتاب جامع المفردات الادویه و الاغذیه، یوسف بن اسمعیل خویی شافعی معروف به «ابن الکبیر» صاحب کتاب ما لا یسمع الطبیب جهله، علی بن حسین الانصاری مشهور بحاجی زین العطار صاحب کتاب «اختیارات البدیعی فی الادویه المفرده و مرکبه» و ...

اختیارات بدیعی کتابی است در طب ایران که تاریخ تألیف آن طبق گفته حاجی خلیفه در

کشف الظنون سال 770 هجری قمری می باشد.

این کتاب حاوی دو مقاله می باشد اولی در باب مفردات و دومی در مورد مرکبات است.

زین العطار یکایک ادویه ها را بترتیب حروف تهجی از الف تا یاء بیان نموده و در هر مورد به منشاء آن پرداخته است (حیوانی، نباتی یا معدنی) و قسمت مؤثر هرکدام را مشخص کرده آنگاه به بیان خواص آنها و اینکه با هرکدام چه نوع دارویی می سازند و در کدام بیماریها استعمال می گردد، پرداخته است. از موارد دیگر ذکر اشکال دارویی ادویه در آن دوران می باشد (مانند شیاف، مرهم، ضماد، گرد، حب، قرص، جوشانده و ...).

این کتاب یکی از مراجع مهم و معتبر عطاران زمان خود بوده است بگونه ای که حتی صاحب کتاب «تحفه المومنین» که در مذمت کتاب سطوری چند نگاشته از ذکر این مطلب خودداری نکرده است.

این کتاب تاکنون چاپ نشده است و این اولین باریست که به دست طبع سپرده می شود. کتابی که چندین قرن منبع مطالعه پزشکان و عطاران پیشین بوده و هم اکنون نیز طرفدارانی دارد که از آن استفاده می نمایند.

این اقدام نظر دانش پژوهانی را که به فرهنگ اسلامی و کهن خود دسترسی ندارند به این سو جلب نموده تا بخش مهمی از زیربنای پزشکی نوین را که همان طب سنتی است در اختیار گیرند.

مجله علمی، اجتماعی رازی افتخار دارد که اولین گام را در این زمینه برداشته و کتاب اختیارات بدیعی دانشمند بزرگ علی بن حسین الانصاری را به چاپ می رساند. امید است این اقدام از طرف دیگر دانش پژوهان پی گیری شده تا هرچه بیشتر همکارانمان در جریان تاریخ طب در اسلام و ایران قرار گیرند.

دکتر سید محمد صدر

صاحب امتیاز

و مدیرمسئول نشریه رازی

و مدیر واحد ژنریک

اختیارات بدیعی، ص: 15

کف گرفته سرشته هر روز دو مثقال به آب گرم بیاشامند تا هجده روز متوالی البته برص بکلی زایل شود و اگر از این گرفته و در بینی زن دمند بچه بیندازد.

______________________________

صاحب تحفه (محمد مؤمن الحسینی معاصر شاه سلیمان صفوی) آطریلال را لغتی بربری بمعنای رجل الطیر دانسته است صاحب مخزن الادویه (حکیم محمد حسین بن محمد هادی عقیلی علوی در کتاب خود تألیف 1185 هق چاپ 1260 در هندوستان) درباره ااطریلال می نویسد: ااطریلال لغتی بربری بمعنی رجل الطیر و رجل الغراب است آن را بعربی حشیشه الارض یا حرز الشیاطین و به هندی کاک چنکی یعنی پای زاغ و مسی نیز و بترکی غازاباغی گویند و در کوهستان و لرستان پای زاغان نامند.

بانگلیسی CROW -FOOT و بفرانسه AUGL

در داروهای چشم بدل، مامیران کمّی اارغیس بکار می دارند

صاحب مخزن الادویه می نویسد: اارغیس به مدّ الف و کسر غین بزبان اهل دمشق و مصر عود الریح و بپارسی پوست بیخ زرشک است- زرشک بانگلیسی BARBERRY

اختیارات بدیعی، ص: 16

الانک هما الرصاص الاسود.

با کدو است.

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ابو خلسا اسم یونانیست و بعربی حناء الغول و خس الحمار و اروسه و رجل الحمار و شنجار که معرب شنکار باشد و شیفارو بسریانی عاقر شمعا و حالوما و کحلا و کحیلا هریک بعربی نوعی از ابو خلسا است و هرقلو و هرقلوی و هقیلوسن نیز گویند و بفارسی هوجویه و بهندی رتن جوت گویند.

بانگلیسی-MELILOT -BUGLOSS

اختیارات بدیعی، ص: 17

معتدل بود و گویند پوشیدن وی شپش پیدا کند و معده را بد بود بخصوص خشن وی مصلح وی رب ریواس و اترج بود.

______________________________

در مخزن الادویه آمده است که: ابریشم با کسر اول و سوم بیونانی برنی- و بعربی قز و بسریانی شتاریه و به ترکی ایپک و بهندی ریشم بحرف همزه نامند.

سرو کوهی است که آن را عرعار و عرعر و بیونانی براثی و ارقوس و بسریانی بروثار و برومی برون و بروثون و بفارسی اورس و ایرس و برس غنچه و بترکی ارروح و بهندی او هیروهوهیر نامند و گویند ابهل هندی را دیودار گویند ...

به لاتینی JUNIPERUS FRUCTUS -JUNIPRUS OXYCEDRUS

به انگلیسی SEED OF THE MOUNTAIN CYPRESS

بفرانسه GENEVRIER یاGRAINE DE JUNIPERUS

و به آب نیمگرم بیاشامند و بشراب اگر بیخته و بکوبند و بر آن موضع طلا کنند نافع بود و ورمها را تحلیل برد و اگر در میان جامه ها کنند جامه را نگاهدارد از خوردن جانوران و دیسقوریدوس گوید دانه وی با دو جزو فلفل سفید سحق کنند و زن که بیاشامد بچه بیندازد و بخور کردن وی بواسیر را نافع بود و قوت ورق آن مجفف و محلل بود طعام را هضم کند و مسخن معده بود و سده بلغمی بگشاید و مسکن نفخ بود و مقوی احشا و معده بود و منفعت آن

اختیارات بدیعی، ص: 19

نزدیک است بقشر اما ورق و فقاح آن لطیف تر از قشر بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: اترج بضم همزه و ضم را بعربی متکه بضم میم و سکون تا و جمع آن متک و ریحان الما نیز و بیونانی مارسیقا و بسریانی اطروغا و بلغت مصری ریحان النعنع و به هندی بجوژه و بفارسی نوع صغیر آن را ترنج و نوع کبیر آن را بالنگ و بفرنگی لیمونیه ماله صغیر آن را و کبیر آن را مبدکه ماله نامند

لاتین CITRUS LIMONIA

انگلیسی ANTIMONY

سفید آن را در عراق شاهلوج به معنی شاه آلو و آلوچه سلطانی و صنفی از آن سرخ بسیار ترش می باشد و سرد است و قایم مقام تمر هندی در تصفیه و ترقیق مواد و آن را کشیه نامند و اجاص چون مطلق ذکر شود مقصود آلوزرد بخارائی است که تازه آن زرد کهربائی شفاف است سیاه آن بعربی مشهور به قلوب الدحج یعنی دل ماکیان است و نوعی از آن طبری است که آن را نیشو گویند در دمشق نوعی آلو است که برومی آن را نقومیلاس نامند و این نوع قابض است

به لاتین PRUNUS DOMESTICA OR COMMUNIS

بفرانسه PRUNE و به انگلیسی BULLACE ,PLUM

وزن آن باد آورد

صاحب مخزن الادویه تحت عنوان آذربو می نویسد: آذربو لغت یونانی است و آذربویه نیز آمده و می فرماید که بغدادی گفته عرطنیشا است و صاحب تحفه می گوید بیخ نباتست سیاه رنگ شبیه به شلغم و گیاه آن خاردار و ثمرش بقدر نخود و زردرنگ و سریانی آن را عرطنیثا و بفارسی چوه صباغان و آن غیر چوه گازران است و قسمی از بخور مریم بود و در بردن چرک از جامه و پشمینه مانند صابون است و آن را فیلاسوس و سطرنیوس نیز خوانند

بیرون آورد و وی مرخی مثانه بود و مصلح وی بزر خرفه یا بزرقطونا بود

صاحب مخزن الادویه مرزنگوش را غیر اذان الفار دانسته است و درباره اذان الفار می نویسد: لغت عربیست بیونانی مروش و بهندی چوهه کنی نامند

حکیم موسی هم در تحفه اذان الفار را غیر مرزنگوش دانسته و می نویسد صاحب اختیارات بدیعی دراین مورد اشتباه فاحش کرده است

در جلاب جهت مفاصل سرد بدهند و جهت تبهای بلغمی با سکنجبین در آخر بدهند و اگر بجوشانند و در آن نشینند موافق بود ورمهای گرم که در رحم زنان بود و در بیخ او قبض زیاده از فقاح بود اما در فقاح تسخین زیاده بود اما قبض موجود است در همه اجزای وی و بدل وی قصب الزیره است و او مضر بود به گرده و مصلح آن گلاب بود و گویند مصدع بود و مصلح آن صندل و گلاب بود یا عرق نیلوفر- اذخر اهالی گرمسیر فارس بریسم گویند

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: اذخر دو قسم بود یکی مکی و آن را بعربی تین مکه و خلال مامونی و طیب الغریب و بلغت رومی سخس و سخیس گویند و بعضی اطبا گفته اند سخیس یونانیست و بهندی کندهیس و کندبیل و کنتول و سوندهی و روس و سوریا و بفارسی گورگیاه و کاه مکه و گزنه دشتی و بیخ آن را اهل مکه غسول نامند و بآن دست می شویند نوع دیگر اذخر اجامی است و بعکس اذخر مکی خوش بو نیست و بپارسی بیخ آن را بیخ والا نامند

انگلیسی THE BOG -RUSH لاتین ANDROPOGON SCHODNANTHUS

بود و بدل آن بادآورد است

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: آذریون بر وزن آذربو بفارسی گل آفتاب پرست است و آذریون بمعنی آذرگون است و گوید که عرب آن را حتوه نامد ... و بعضی گفته اند که نوعی از اقحوان است و بعضی رد کرده اند که نه چنین است و بهندی آن را سورج مکهی نامند حکیم مومن در تحفه آذریون را گل آفتاب می داند

لاتین ANTHEMIS COTULA

فرانسه COMOMILLE PUANTE انگلیسی FETIO CHAMOMILE

بر شریان دریده نهند منع خون رفتن بکند

______________________________

صاحب تحفه می نویسد: ارنب بری را بعربی غور گویند

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ارنب بری به فتح همزه و نون معرب از ارنبای سریانیست و بعربی نمور و بیونانی فروسیمون و اغروس و غرساوس و نیز بسریانی لاعوسی و بفارسی خرگوش و بترکی دوشان و بهندی مساوسسه و کهرهه نامند

خاکستر وی بشویند جهت درد چشم سودمند بود و جلای تمام دهد و شیخ الرئیس گوید چون با زفت بسوزانند قطع نفث دم کند و تازه وی مضر باحشا و مصلح وی رب غوره بود یا ریباس و از خواص اسفنج یکی آنست که اگر شراب باب ممزوج بود وی را در آن اندازند آبها جمله بگیرد و اگر خواهند که همچنان مصرف کنند بمقراض پاره کنند که بهاون نتوان کوفت و سبک و متخلخل بود و مطلقا به خانه زنبور ماند و تجویف بسیار در آن بود و بلغت عرب هرشفه خوانند و بپارسی نشکرد گازران و در مصر گازران آن را در آب می نهند و آب برمیگیرند و بجامه می مالند جهت مهره زدن

صاحب مخزن الادویه می نویسد: اسفنج بیونانی صیفونا و بعربی زبد الطری و سحاب البحر و غمامه و غیم و نشافه و صوف الحجامین و هرشفه و بفارسی ابر مرده و ابر کهن و نشکرد گازران و بهندی موابادل و بترکی بلوط نامند

از سر و مفتح و مقوی دل بود و جمیع اعضای باطن و در تقویت دل و تزکیه فکر بغایت سودمند است و شربتی از وی بمقدار سه درم بود و معده و احشا را از اخلاط پاک گرداند و مغض را نافع بود هرکه زهر خورده باشد و گزندگی جانوران را سودمند بود و اگر طبیخ وی بر مفاصل ضماد کنند درد ساکن گرداند و اگر دو جزء اسطوخودوس و یک جزو پوست کبر کوفته و بیخته و با عسل بسرشند و استعمال کنند جهت سردی معده و خلطهای بد نافع بود و بدل آن فراسیون بود بوزن آن و گویند بدل آن بوزن آن سرو بود و گویند بدل آن افتیمون بود و وی مضر بود به شش و کرب آورد و صاحب منهاج گوید مصلح وی حماما بود و گویند مصلح وی صمغ عربی یا کثیرا بود

اختیارات بدیعی، ص: 29

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: اسطوخودوس بضم همزه و ضم طا و ضم خا و ضم دال لغت یونانیست بمعنی حافظ الارواح و بعربی آنس الارواح و ممسک الارواح گویند و اهالی مکه گیاه آن را ضرم بضم ضاد و گل آن را زهر الضرم و سریانی سخاوس بنام جزیره که از آنجا خیزد نامند و اهل تنکابن تروم و بهندی دهارو و در بنگاله تنتنه نامند.

به لاتین LAVANDULA STOECHAS بفرانسه LAVANDE STOECHADE

و به انگلیسی FRENCH LAVANDER

و نوعی که بزردی زند چون نزدیک زبان برند زبان بگزد منفعت وی آن بود که با آرد باقلا بر نقرس مالند نافع باشد و جهت ورم سپرز چون با گلاب و سرکه طلا کنند بغایت مفید بود و جهت ریش شش چون بعسل لعق کنند نافع بود و قوت زهر وی از حجر زیادت بود و نیکوتر و چشم را قوت دهد و جلا بخشد و سفیدی که در چشم پیدا شود بکلی زایل گرداند چون در چشم کشند

زنبق بجوشانند تا پخته شود و بعد از آن صافی کنند و بردارند و چون خواهند استعمال کنند در هر دو کف پای بمالند و در جامه خواب بخسبند نعوظ تمام آورد اما باید که پای بر زمین ننهند و هفت روز چنین کنند که قوت تمام ببخشد و وی

اختیارات بدیعی، ص: 30

مقوی معده بود و بول براند و صاحب منهاج گوید مضر بود به عصب سلیم و مصلح وی حماما بود و صاحب تقویم گوید مصدع بود و دوار آورد و مصلح وی سکنجبین قندی بود و باید که مشوی کرده استعمال کنند و غیر مشوی استعمال نکنند مگر پخته و مصلح آن شیر تازه بود که بعد از آن بیاشامند و گویند مضر بود به سفل و مصلح آن آرد کرسنه بود که وی در باب خا گفته شود و تخم وی جهت قولنج که صعب بود نافع باشد چون بکوبند خرد و با شراب سرشند و حبها سازند هریک بمقدار نخودی و یک حب از آن استعمال کنند و از عقب آن آب گرم که بوره ارمنی در آن جوشانیده باشند بیاشامند و از خواص ورق وی یکی آنست که اگر گرگ بوی وی بشنود و درنگ کند لنگ گردد و گفته اند امکان آن دارد که بمیرد و بدل آن بوزن آن اسقوردیون و قردمانا نیز بوزن آن و ثلث آن وج و ثلث آن حماما بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: اسقیل بکسر همزه لغت یونانیست و اسقال و اسقیلا نیز گویند و در بعضی لغات اطیطون و بعربی بصل العنصل و بصل الفار و بصل البر و عنصل و عنصلان و بفارسی

پیاز دشتی و پیاز موش و بهندی کانده و کندری نیز نامند و آن بیخی شبیه به پیاز است

در تحفه حکیم مؤمن اضافه می کند که: برگش شبیه ببرگ نرگس و ساقش بی تجویف است

به لاتین URGINEA MARITIMA بانگلیسی WILD ONION

مصلح وی بنفشه تازه بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ااس بمد الف اسم فارسی اسای سریانیست و ریحان نیز نامند و نیز بسریانی کرلنف یعنی خصومت کننده با تن خود و بیونانی اس بستانی را رساایمارس و قیطس و برومی مرسنین و بحبشی ازورا و بهندی ادهیره گویند و حب الاس را بکام و قطوس و عماد و بنگ آس را منطر خوانند و گویند قیطس نیز بنگ آس است و درباره ااس بری نیز می نویسد: آن را اسمارون اسفرم نامند و بعربی زند و ریحان القبور و بیونانی مرسیسا اغریا گویند و مورد اسفرم اسم فارسی آنست در تنکابن جز نامند

لاتین MYRTUS COMMUNIS فرانسه LE MYRTE انگلیسی THE MYRTLE

میان هر دو ورک باه را برابگیزاند و انعاظ تمام آورد و گویند مضر بود به شش و مجفف اعصاب بود و مصلح آن مویزج است و گویند مویز است که بروغن بادام جوشانیده باشند و بدل آن یک وزن و نیم آن وج و دانگی وزن آن حماما است و جالینوس گوید بدل آن زنجبیل و ابن مؤلف گوید که ابن ماسویه آورده که بدل وی در وجع حب بلسان است و در دیگر علتها قرومانا بوزن آن و وج سه یک آن و حماما نیز سه یک

در مخزن الادویه می نویسد: اسارون لغت سریانیست بیونانی سرابیون و بهندی تکر نامند

و بدل آن قرومانا

صاحب مخزن الادویه می نویسد: اشنه بضم همزه و فتح نون بیونانی ابرویون و بعربی شیبه العجوز و مسک القرود و بفارسی دواله و دوالک و دوالی و بهندی چهریله و چریره و اکسیروسیخ نامند و آن چیزی شبیه ریسمانهای باریک و پهن باهم پیچیده و درهم بافته و بر شاخهای درخت بلوط و صنوبر و سایر درختان متکون می گردد

لاتین HALOXYLON MULTIFLORUM

و گل آن زرد و سفید و دانه آن کوچکتر از دانه بادآورد و بیخ آن شبیه به بیخ انجدان

است در دوم بهترین وی آنست که سفید و دانه درشت بود و دیسقوریدوس گوید مفتح سده جگر بود و سنگ گرده بریزاند و تحلیل صلابت سپرز بکند چون بروی طلا کنند و اگر مقدار یک درم با سرکه بخورند ورم سپرز بگدازاند و اگر با عسل لعق کنند مفاصل و عرق النسا و صرع را نافع بود و خنازیر را بغایت سودمند بود و کرم بکشد و اگر با ماء الشعیر خلط کنند و بیاشامند ربو و دشواری نفس را سود دارد و نیم مثقال با عسل صرع را نافع بود و مسهل بلغم شدید و غلیظ بود و چون با ادویه خط کنند آب زرد براند و اگر مژه چشم بدان بمالند جرب چشم و سفیدی و تاریکی زایل گرداند و ریشهای بد را سودمند بود و خناق که از بلغم و مره سودا بود مفید بود و بچه مرده و زنده بیندازد اگر بخورند یا بخود برگیرند و اگر با سرکه حل کنند و بر ورمهای بلغمی صلب و خنازیر و سلع و امثال آن طلا کنند تحلیل کند و اگر با زیت بسرشند و بر کلف و بهق مالند نافع بود و اگر به آب حل کنند و بدان غرغره کنند دماغ را پاک کند از بلغم و خوردن آن درد پشت را سود دارد و فالج و خدر و باد را بشکند اما مضر بود به گرده و مصلح وی زوفا بود و بدل آن سکبینج و گویند خردل سفید

در مخزن الادویه چنین آمده است که: اشق بضم همزه و فتح سین معرب اشه فارسی است و بفارسی اوشه و کلبانی

نیز و بعربی اشج و وشج بتشدید جیم و وشق و لذاق الذهب و بیونانی اثانقون و مونیاقن نیز گفته اند و پرنقش نیز و بلغت مصر قناوشق و کلخ و بهندی کاندر نامند و آن صمغ درختی است

به لاتین DOREMA AMMONIACUM

روغن بنفشه

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: اشتان بضم همزه لغت عربیست و آن را حرض بضم ها و غاسول نیز نامند برای آنکه ثیاب را بدان می شویند

بود جهت صداع سرد و بادها که در دماغ بود بشکند و سده آن بگشاید و باه را زیادت کند خاصه با زنجبیل و زیره و فودنج

عفوضت

بدهند جنون وی زیاده شود

بعربی خترق و برومی ابستیون و بفارسی مروه گویند و بلغت مصر نوع زبون آن را دسیسه و نوع جبلی آن را ربل و بهندی مجتوی و شتارو گویند و آن نباتیست ما بین شجر و گیاه و شبیه باقحوان که بفارسی بابونه گاوچشم نامند

لاتین ARTEMESIA ABSINTHIUM فرانسه GRANDE ABSINTHE انگلیسی ABSINTH

افیون معرب اپیون یونانیست و معنی آن مسبت است یعنی خواب غرق آورنده و بعربی لبن الخشخاش و مرقد و به بربری تریاق و بسریانی دعیامینون و شقیقل بمعنی میراننده اعضا و بفارسی تریاک گویند

به لاتین P APAVERSOMNIFERUM بفرانسه PAVOT SOMNIFERR بانگلیسی OPIUM POPPY

بسریانی سورمور و برومی شیون و بهندی اکاس بیل و امل بیل باشد

به لاتین CUSCUTA EPITHYMUM -CUSCUTA APPROXIMATA انگلیسی DODDE OF THYME

المرضی نیز گویند و بفارسی بابونه گاوچشم نامند و بیونانی اویبانس و اوباینس و بعبرانی فیفانیا و بسریانی فشا و نیز فرابیون و کرکیش و کرکاس گویند و نزد بعضی کافوریه نام اقحون است

صاحب تحفه آن را قسمی از بابونج دانسته است.

لاتین CHRYSANTHEMUM PARTHENIUM فرانسه GRANDE CAMOMILLE انگلیسی PARTHENIUM -COMMON PILLITORY

و بهندی پرنک نامند

به لاتین MELILOTUS OFFICINALIS

اول شب پائیز می کنند مانند پنیر تر است و چون شب برابر قطب نهند سخت می شود مانند سنگ و اگر در تازگی بر دست بمالند فی الحال سوراخ کند و چون سخت شود هرکه را شب کوری باشد بشیر دختران بسایند و در چشم کشند نافع بود و اگر بر گردن اسب بندند هیچ اسب در دویدن از او نتواند گذشت

صاحب مخزن الادویه می نویسد: اکتمکت بفتح همزه و کسر کاف و سکون تا و فتح میم و کسر کاف عوام فارس خایه ابلیس نامند و درخت آن را در کنار مزارع می نشانند بجهت آنکه بواسطه خار زیاد از ورود جانوران جلوگیری می کند و بهندی آن را کرنجوه و کرنج و ساگرگهوله نامند و آن ثمر خارناک درختی پرخار است ثمر آن شبیه بغلاف دسته انبه و پرخار و در جوف آن دو یا سه دانه مثلثی شکل است ...

نیز و بپارسی مغیلان و بهندی کیکروبیول نیز گویند

بدیعی، ص: 45

آن نیم وزن آن صبر است و مصلح آن صمغ عربی

صاحب مخزن الادویه می نویسد: انزروت بفتح همزه و ضم را بعین نیز آمده باصفهانی کنجده و اکروهک و بشیرازی کدرو و بعربی کحل فارسی و کحل کرمانی و بهندی لائی نامند

اختیارات بدیعی، ص: 46

______________________________

انگلیسی SARCOCOLA فرانسه LA SARCOCOLLE

عضوی نهند که خاریانی در آنجا بود بیرون آورد

خوردن گیرد مار اضطراب کند تا جائی از اعضای وی نگیرد و نتواند تا تمام خورد مدتی در گاو شورشی در چشم پیدا شود و آب از چشم وی روان گردد و در کنج چشم گودی هست آنجا جمع شود و ببندد بمرور روزگار مانند وسخی گردد چنانکه در گوش می یابند و چون وی را بکشند آن وسخ برگیرند و در سموم عمل تریاق فاروق می کند صاحب منهاج آورده است که دنبال ایشان مجموع چهارگانه سم آنجا جمع شود خاصه گاو کوهی که دنبال وی سم قاتل بود و اولی آن بود که در وقت کشتن دو مرد باید تا هر دو باهم بقتل او بپردازند چون یکی بکشد یکی دنبال بیندازد جالینوس گوید خونی که از گوشت ایشان حاصل شود غلیظ بود و گوشت ایشان با وجود غلظت زود از معده بگذرد و بول براند و رازی گوید بهترین آنست که تازه بود و در زمان گرم گرم صید کرده باشند و باید که در پختن مهرا شود و با روغن پزند و بعد از آن شراب انجیر و ماء العسل بیاشامند اما قرن ایل دیسقوریدوس گوید چون بسوزانند و دو مثقال از آن با کثیرا بیاشامند جهت نفث الدم و قرحه امعا و اسهال کهن و یرقان و درد مثانه سودمند بود و جهت زنان که سیلان رطوبت از رحم ایشان آید و مزمن شده باشد نافع بود و چون با ادویه که موافق این زحمت باشد بیاشامند و صفت حرق آن آنست که در دیگ کواری کنند و در گل گیرند و در گلخن در زیر آتش نهند تا سفید شود و

مانند اقاقیا بشویند موافق بود جهت چشمی که ماده و ریشی در وی بود و اگر سنون سازند آن را جلا دهد و اگر بخور کنند گزندگان بگریزند و چون بپزند بسرکه و مضمضه کنند درد دندان را نافع بود و در خواص ابن زهر آورده است که قرن ایل سوخته سفید با سرکه بسایند و بر برص و بهق طلا کنند در آفتاب ببرد و اگر بیاشامند سپرزرا زود دفع کند و اگر با روغن گاو بسرشند و بر شقاق دست و پای طلا کنند نافع بود و اگر بر دهان کودکان که فلاع داشته باشد طلا کنند نافع بود و حیض براند چون بر پستان و زهار طلا کنند و گویند چون قرن ایل بر زن آبستن بندند بی درد بزاید دیسقوریدوس گوید پنیر مایه وی چون زن بعد از طهر سه روز بخود برگیرد منع آبستن کند و گویند پیه وی بر تشنج بمالند نافع بود و ابن زهر گوید اگر پاره پوست وی بر خود بندند هیچ مار گرد وی نگردد البته دیسقوریدوس گوید خون وی چون بریان کنند جهت قرحه امعا و قطع اسهال نافع بود و چون بیاشامند جهت سم سهام ارمنی نافع بود و قضیب وی چون خشک کنند و سحق کنند و بیاشامند نافع بود جهت گزندگی افعی و باه را قوت دهد و گویند چون خون وی بیاشامند سنگ گرده و مثانه بریزاند و نعوظ تمام آورد و اگر بر بازود بندند

اختیارات بدیعی، ص: 49

آن کس از هیچ مار نترسد و هیچ گزنده گرد وی نگردد و ابن زهر در خواص آورده است که چون دنبال وی همچنین

با پوست و گوشت و استخوان بسوزانند و سحق کنند با شراب بر قضیب طلا کنند در حال نعوظ آورد و بر هر حیوان که طلا کنند همین عمل کند و گویند ایل را زهره نیست و چون تیر بوی زنند و پیکان در وی بماند چون مشک طرامشیع بخود بیندازد و گویند قرن مجرق ایل درد قولنج را نافع بود تا حدی که گویند درد ساکن کند

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ایل بکسر همزه و فتح یای مشدده لغت عربیست آن را ایل جهت آن گویند که پناهگاه خود را در مفارهای کوه سازد و بفارسی گوزن و گاو کوهی و بهندی باره سینکها نامند و باره بلغت ایشان دوازده و سینکه شاخ است جهت آنکه شاخ آن اکثر منشعب به دوازده شعبه مانند شاخه درخت می باشد و بسیار صلب هست شبیه بدندان در جرم بلکه از آن صلب تر بخلاف شاخ حیوانات دیگر و در تقسیم آنکه در دامن کوهها و درختان بود را وعل و بترکی جوبرو و آنکه در کوههای گرمسیر بود بحمور نامد و گوید طویل العمر است و در گذشتن هر صد سال شانه دیگر در او پیدا شود و از تعداد شانه سن وی را می توان دریافت و از قول حکیم مؤمن می نویسد که جد وی ایلی با هفت شانه دیده است

و سپرز را نافع بود و روغن وی چون در گوش چکانند با سرکه درد ساکن کند و رفع نزلات کند و روغن وی مفتح افواه بواسیر بود و رازی گوید بدل آن در اسهال آب دو دانک وزن آن مازریون با سه اوقیه لبن لقاح بود و اسحق گوید ایرسا مضر شش بود و مصلح وی عسل بود و ایرسا را بپارسی بیخ سوسن صحرائی خوانند و مؤلف کتاب گوید تخم وی از جمله منومات است اگر بیخ وی قدری بر دندانی نهند که درد کند بریزاند و باید که بر دندان دیگر نرسد که اگر برسد ممکن بود که آن را هم بریزاند و السلام

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ایرسا بکسر همزه و سکون یا بلغت یونانی بمعنی قوس قزح باشد جهت مشابهت رنگ گل آن بدان و برومی ایریمون و بسریانی عقارا سوسانی نامند و بفارسی به بیخ بنفشه است

SIRI EHT FO TOOR

اختیارات بدیعی، ص: 50

و باقلا گوشت بدن زیادت کند و چون باقلا بکوبند یا باسیا خرد کنند و رقیق بپزند و روغن بادام و قند اضافت کنند و بیاشامند سرفه و خشونت سینه و حلق را سودمند بود و آنچه با پوست بپزند نفخ وی زیادت بود و خارش بدن پیدا کند و مصلح وی آنست که مقشر کنند و بپزند و در روغن مطبخن کنند و سعتر و زیره و دارچینی و فوتنج بخورند بعد از آن زنجبیل مربا بعضی از جوارشات نافع بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: باقلا بلغت قبطی و مصری فول و بعراق جرجر معرب کرکر و بسریانی و کوفی کرانیس و قراباوس و بلغت سنجری کالوسک و بیتی کوسک نامند

لاتین VICIA FEBA فرانسه FEVE انگلیسی BEAN

گوید محرور مزاج را نشاید که استعمال کند و شیخ الرئیس گوید صداع سرد را سود دهد درد گوش که از سردی بود و ورم آن را تحلیل دهد بی اذیتی و از جهت جرب نافع بود رازی گوید محلل ریاح و منبت لحم بود و شیخ الرئیس گوید مفسد لحم بود و چون حل کنند بعسل و لعق کنند سده گرده بگشاید و سنگ آن بریزاند و زائیدن سهل کند اما مضر بود بسر و مصلح وی باشق است و جالینوس گوید بدل آن دو وزن آن سکبینج است و اسحق گوید بدل آن بوزن آن سکبینج و نیم وزن آن جاوشیر است

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بارزد بعربی قنه و بیونانی خلبانی و بترکی قاسنی و بهندی بریجا و بلغتی کنده بهروزه نامند و باین اسم معروف است و آن صمغ نباتیست برگ آن شبیه ببرگ چنار مشابه نبات سکبینج و آنچه بتحقیق پیوسته صمغ درختی است عظیم بقدر سرو که تنه آن را بخراشند و صمغ از تراشها پدید آید از بنگاله بسیار آرند

و آن را مفرح القلب المحزون خوانند و بدل وی در تفریح بوزن آن ابریشم و چهاردانگ وزن آن پوست اترج بود

در مخزن الادویه می نویسد: بادرنجبویه معرب بادرنگبویه فارسی است و بعربی مفرح القلوب گویند حکیم مؤمن در تحفه می گوید: نباتیست در بو شبیه ببادرنگ و نخود بستانی و اظهار می دارد که آنچه مؤلف اختیارات بدیعی آن را بالنگو گفته است اشتبابه و غلط است چه تخم بادرنجبویه باریکتر از تخم ریحان است و حقیر تخم بالنگو را کشته و گیاه آن را از جمله ریحان مشاهده نموده است ...

لاتین MELISSA CODRONELLA فرانسه MELISSE DE MOLDANIE انگلیسی MOLDANIE CALAMINTH

گویند جواسا است

لاتین CARDANUS BENSDICTUS فرانسه CHARDON BENIT انگلیسی BLESSEA

و طبیعت وی گرم و خشک است در اول منفعت وی آنست که مفتح و ملطف بود و محلل بی جذب بود و ورمهای صلب نرم گرداند و جهت صداع سرد نافع بود و همه تبها را خاصه که از عفونت سودا بود و بلغم و ورمهای احشا و اگر بجوشانند و در آب آن نشینند سنگ گرده بریزاند و حیض و بول براند و بچه در وقت زادن بسهل بیرون آید و بدن را پاک گرداند تنقیه تمام و اگر بر جرب تر ضماد کنند ببرد و قوت اعصاب و دماغ بدهد و ضماد کردن بر ورم جگر نافع بود و بخار وی در آخر نزله ها بغایت نافع بود و اگر به آب سرکه بپزند و در آخر سر بر بخار آن دارند چشم را پاک گرداند و درد زایل کند اگر ادمان کنند و اگر چشم به آب بابونج تنها بشویند درد ساکن کند اما اسحق گوید که مضر است بحلق و مصلح وی عسل است و بدل وی در تقویت دماغ و زایل کردن صداع سر بر نجاسف است

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بابونج بفارسی بابونه و در مغرب بابونق نامند و بابونج طلق مراد گل آنست

لاتین ANTHEMIS NOBILIS بفرانسه CAMOMILLE بانگلیسی CAMOMILLE

که از چشم روانه بود خشک گرداند و اگر بسیار خورند تاریکی چشم آورد و شکم نرم دارد اما باه را برانگیزاند و مولد ریاح بود و بول براند اما دشخوار هضم بود و اگر بر گزندگی زنبور و عقرب ضماد کنند نافع بود و اگر با روغن گل و سرکه و پوست جو بر ورم گرم ضماد کنند نافع بود و خوردن وی کرم در شکم پیدا کند و چون بخایند و در آفتاب نهند کرم از آن تولد کند و شریف گوید چون آفتاب به حمل نزول خواهد کند چون ویرا بخایند پیاپی در آن سال از درد دندان ایمن باشند البته و اگر بخایند و در گوش نهند درد گوش ساکن کند و صاحب کامل آورده است که خوردن وی را هیچ منفعتی نیست ضماد کردن منضج و محلل بود و از خوردن وی خلطی سودایی تر تولد کند و چشم را تاریک کند و مصلح وی بقله الحمقا بود و بدل آن دو وزن آن سیسنبر

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: لغت نبطی است و بعربی جوک و بفارسی ریحان کوهی و تره خراسانی و بهندی بابری و بلغتی تلسی جنگلی نامند

لاتین OCYMUM ALBUM فرانسه BASILIC BIANC انگلیسی WHITE BASIL

خیسانند و خشک کنند ناصور را نافع بود و خاکستر وی آکله را که در دهن باشد سود دارد و حبس نفث دم بکند و آنچه مصری بود غذا دهد چون برکشند و بمکند مانند نیشکر

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بفتح با لغت عربی است بفارسی پیزور و بهندی کوندل و پهته و پیزا و بلغت اهل مصر فاقیر و بلغتی خوص جهت مشابهت برگ آن برگ نخل و بسریانی بانورس نامند و قسمی دیگر از آن است که برگ و ساق آن طولانی و غلیظتر و مدورتر می باشد و در مصر از پنبه آن کاغذ می سازند

و شعر الارض و شعر الجن و شعر الخنازیر و جعده القنا و شعر الکلاب و کزبره البئر و ساق الاسود و ساق الوصیف و بیونانی بولوطونخون یعنی کثیر الشعر و بپارسی پرسیاوشان و بهندی کالی جهانپ و کرجاورتکوت نامند

لاتین ADIANTHUM CAPELUS VENERIS فرانسه CAPILLAIRE COMMUNE انگلیسی ADIANTHUM

با همچندان قند و بروغن گاو چرب کنند و سه روز بیاشامند باه را زیادت کند اما غذا گوشت خرگوش فربه خورد و بدل آن فطراسالیون بود و گویند ده یک افسنتین و نیم وزن آن فطراسالیون

حکیم مومن در تحفه فطراسالیون را بذر کرفس جبلی دانسته است

اختیارات بدیعی، ص: 58

بحث می کند

جرجیر به لاتین SISYMBRIUM NASTURTIUM بفرانسه CRESSON D'EAU بانگلیسی WATER CRESS

دهد چون با سکنجبین بپزند و بدان غرغره کنند گرم خناق را نافع بود و در دفع زهرها و گزندگی جانوران بمنزله تریاق بود و بدل آن حب الرشاد بود

سرفه پیدا کند و مداوای آن شراب بنفشه و جوآب بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: انجره لغت فارسی است بعربی قریض و بلغت دار المرز کرنه و بترکی کجیت و بهندی اتنکن و به لاتینی ارتیک پریم و بلغت گیلان هرتیکه گویند و آن نباتیست پرتشریف و انبوه و پرحار و مستعمل تخم آنست

لاتین URTICA DIVICA فرانسه ORTIC انگلیسی MALE NETTLE

از سردی و بلغم بود و مضر بود به شش و مصلح وی عسل بود و بدل آن تخم جرجیر و گویند کسی که خواهد مجامعت بسیار کند و هیچ اذیت نه بیند بزرکراث با شراب بیاشامد و در خواص آورده است که اگر در میان سرکه اندازند ترشی آن ببرد

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: کراث بضم و فتح کاف هر دو آمده لغت عربیست بفارسی گندنا باصفهانی تره و به دیلمی کوار و به لاتینی کوپرکیو و بیونانی فراسینا و بسریانی عطارا و برومی فقلوتا و بستانی آن را نبطی و جبلی را فراسیون نامند

لاتین ALLIUM PORRUM فرانسه POIREAU انگلیسی LECK

نو کنند و بگل حکمت گیرند و در تنور خباز نهند شب و بامداد بیرون آورند و در وی قبضی بود و تجفیفی و تجفیف وی بیشتر از قبض بود و نزف دم قطع کند و چشم را قوت دهد چون در چشم کشند و آب رفتن از وی بازدارد و باید که بعد از سوختن بشویند و گوشت زیاده بخورد و از جمله ادویه مفرح و مقوی قلب بود و ریش روده را نافع بود و عسر البول را مقدار یک درم مستعمل بود در سنون دندان را جلا دهد و رازی گوید در کتاب خواص که اسکندرانی گوید که بسدّ اگر بر گردن مصروع بندند یا بر پای منقرس نافع بود و هر موضع که خون از وی روانه بسدّ با کهربای سوده بر آن پاشند بازدارد و بدل وی در حبس دم دم الاخرین است و اسحق گوید مضر بود به گرده و مصلح آن کثیرا بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بسدّ بضم با و فتح سین و یا تشدید سین گفته اند معرب نزول النون یونانیست و برومی قولوریون و بلغتی قوالن و بعربی ناشف نامند و آنچه مشهور است که بیخ مرجان است اصلی ندارد بلکه سنگی است سرخ پرسوراخ مانند خانه زنبور

در تحفه حکیم مؤمن می نویسد: بسد به تخفیف سین اسم چیزی احمر است و به سین مشدده بلغت هندی اسم مرجان است و مرجان را بعربی قرول نیز گویند و او معرب از قروالیون یونانیست و بیخ مرجان را بعربی نشف نامند و آن سنگی است با قوت نباتیه که در قعر دریا می روید ...

و گفته شود

اختیارات بدیعی، ص: 66

بگشاید و مصلح وی سرکه و شیر ترش بود و یا با کاسنی خورند

______________________________

لاتین ALLIUM COPA فرانسه OGNON انگلیسی ONION

بخورند و باید که در میان دو طعام نخورند و اگر در معده تباه گردد باید که قی کند و در معده رها نکند و اگر پوست وی در حمام بر خود بمالند اندام را پاک گرداند خاصه لون روی را و اگر خشک کرده عوض اشنان بدان دست بشویند زهومت زایل کند و اگر پوست وی خشک کرده در دیگی که گوشت غلیظ باشد اندازند زود پخته شود و مهرا گردد

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بطیخ لغت رومی است و بیونانی فافس گویند

لاتین CUCUMIS MELO فرانسه MELONE SUCRE انگلیسی MELON PLANT

و گندنا و دارچینی در وی کنند و اندرون وی به گشنیز و کرفس و سداب و یکدو دانه سیر بیاگنند

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بط بفارسی اردک و بهندی چینابدک و بتخ نیز نامند و آن صنفی از طیور آبی است ابلق مختلف الالوان

لاتین ANAS BOSCHAS فرانسه CANARD انگلیسی DUCK

بروده و مصلح وی مصطکی بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بقله الحمقا لغت عربیست و نیز بعربی فرفخ و رجله و حسیب و بقله اللینه و بقله مبارکه و بقله فاطمه و بقله الزهرا و بفارسی خرفه و تورک و بعبرانی ارغیلم و بفرنگی برغال سالی و بهندی خلفه و قسمت کوچک آن را الونیا نامند

لاتین PORTULACA OLESACEA فرانسه POURPRIER COMMON انگلیسی COMMUN PURSLANE

کشند آب رفتن بازدارد و در طبیعت نزدیک است به آملج و بلیلج کابلی و مقدار شربتی از وی سه درم بود و مغز وی نزدیک بود به فندق و اسحق بن عمران گوید بدل آن آملج بود و گویند بدل وی دو دانک وزن آن هلیله سیاه و فاغیه خشک و دو دانک وزن آن آس

صاحب مخزن الادویه می نویسد: هلیلج را بهندی بهیر نامند و آن ثمر درختی است مایل یا ستداره و سر آن اندک باریک و بزرگتر از عفص و پوست آن زرد اغبر و

اختیارات بدیعی، ص: 72

مستعمل پوست آنست

لاتین MYROBALANI BELLERICAE فرانسه MIROBOLANS BELLIRICS انگلیسی BELLERIC MYROBALAN

قاتل بود و گاه باشد که کشنده بود و اگر با مغز گردکان بخورند مضرت نرساند و این از خاصیت وی بود اگر شکر نیز اضافه کنند بهتر بود مداوات کسی که بلادر خورده باشد بدوغ گاو و جوآب و روغن بادام و لعابات کنند و بر آب برف نشانند نافع بود عسل وی مستعمل است در معاجین و عسل وی چنین گیرند که انبری اذرگون کنند و در بن بلادر بیندازند و بلادر در انبری اذرگون نهند و بفشارند تا عسل از وی بیرون آید بعد از آن با روغن گاو جوشانیده بیامیزند و روغن گردکان در معجون کنند دیسقوریدوس گوید بدل وی پنج وزن وی مغز فندوق و دانگ و نیم وزن آن روغن بلسان و شش یک آن نفط سفید بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بلادر بفتح با و لام و ضم دال و سکون را لغت فارسی است مأخوذ از بهلاوه هندی و بعربی حب الفهم و حب القلب و برومی انقردیا نامند و آن ثمری از درختی هندی است

لاتین ANACARDIUM ORIENTAL -SEMECARPUS ANACARDIUM فرانسه NOIX DE MARAIS انگلیسی MARKING -NUT بنوشته SCHLIMMER

در ایران قدما بعلت اثر سوزنده آن در درمان سالک بکار برده اند

را خاماقطا (نسخه ک م خامااقطا) گفته شود و طبیعت وی گرم و خشک است در دوم و گویند در سیم قابض بود احشا را قوت دهد و صلابات عصب و رطوبت آن را نافع بود و مرضهای سر مانند فالج و لقوه و استرخا را مفید بود و قی را بازدارد و در جوارشات شکم به بندد و باد بشکند

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بل بفتح با اسم خیار هندی است بزرگتر از خیار کبر و گویند بهندی آن را کچری و بلغت اهل بنگاله کرمی نامند تخم آن تلخ و پوست ثمر آن پس از رسیدن زرد مخطط بسبزی و بعضی زرد یکرنگ و لحم آن در خامی تلخ و بعد رسیدن اندک ترش می گردد و بسیار خوش بو می باشد و بجای دستنبو آن را نگاه می دارند

به فتح با ثمر درخت خرماست که هنوز از سبزی برنیامده و میل بشیرینی ننموده باشد

سینه ریزد نافع بود یا خوردن و بوئیدن وی و حرقه البول را نافع بود و ورق وی چون تر بکوبند و آب وی بگیرند و با قند بکودکان که مقعدشان بیرون آید دهند نافع است و شریف گوید ورق وی طلا کردن بر جرب صفراوی و دموی بغایت سودمند بود و بدل وی ورق خبازی است یا نیلوفر یا گاوزبان و گویند بدل وی نیلوفر است و پرسیاوشان

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بنفسج بفتح با و نون و سکون فا و فتح سین معرب از بنفشه فارسی است و بعربی فرفیر و بیونانی ابرو نامند

صاحب تحفه المؤمنین یونانی آن را ابزو نوشته است

لاتین VIOLA ODORIFERA فرانسه VIOLETTE -VIOLODORANTE انگلیسی SWEET -VIOLET -VIOLET -COLOUR

یک مثقال بود اما مصدع است و چون بریان کنند دردسر کمتر آورد و مضر بود به مجامعت و مصلح وی صمغ عربی بود

صاحب مخزن الادویه و تحفه هر دو می نویسند پنجنکشت بفارسی اسم اثلق است

آن مغز جوز و گویند جلغوزه بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بندق بضم با و سکون نون و ضم دال معرب از فندق فارسی است و بعربی جلوز نامند

لاتین AVELLANA فرانسه AVELINE -NOISETTE انگلیسی FILBERT

الادویه می نویسد: بندق هندی بهندی ریتهه و به نبطی رته و به بربری اطموط و اطماط نامند

لاتین CAEALPNIA BONDOCELLA -GUILANDIA BONDUCELLA فرانسه CUIGVIA انگلیسی NIKERTREE

در آخر درجه دوم و خشک است در اول درجه سیم جلا بقوت دهد و اخلاط غلیظ قطع کند و مغض ساکن گرداند اگر بکوبند با زیره و می پختج بیاشامند و طبع را نرم دارد و بادها بشکند و بر حکه و برص طلا کنند سودمند بود و چون به آب خلط کنند و در گوش چکانند درد گوش را ببرد و باد که در گوش بود و رطوبتی که از گوش آید مجموع را نافع بود و اگر با سرکه بیامیزند و در گوش چکانند چرک گوش را بیرون آورد و چون سحق کنند با سرکه و بدان غرغره کنند علق که در حلق چسبیده بود بیفتد و با ادویه قاتلات دود کند کرمها را بکشد و بیرون آورد و همچنین بر شکم بمالند و نزدیک آتش نشینند همین عمل کند و اگر با شراب در گوش چکانند کری را سود دهد و ابن مؤلف گوید در خواص آورده اند که اگر بوره با صدف سوده در بینی زنی دمند و آن زن عطسه کند دوشیزه بود و اگر عطسه نکند دوشیزه نباشد و رازی گوید اگر دو درم از وی با سه درم روغن زنبق بسایند و بر قضیب مالند و بر خصیه و گرداگرد آن طلا کنند نعوظی تمام آورد و فولس گوید بواسیر و ناصور که در مقعد بود چون سحق کرده با روغن گل بر آن نهند زایل کند و استسقا را با انجیر ضماد کردن نافع بود و اگر با عسل در چشم کشند سفیدی چشم ببرد که کهن شده باشد و ارسطاطالیس گوید نافع بود رحم زنانی را که

رطوبت بسیار در وی بود و زهرها را نافع بود و داء الحیه و داء الثعلب و برص را مفید بود چون سه روز دو درم از وی معجون ساخته بیاشامند و چون با روغن بنفشه سحق کنند و در گوش چکانند کرم گوش را مفید بود و در حقنه مسهل مستعمل از وی یک درم بود تا دو درم و بسیار خوردن وی لون را سیاه گرداند و مفسد معده بود و مصلح آن صمغ عربی است و گویند که تلنگبین است یا فانید و بدل آن نمک تلخ یا نمک اندرانی و گویند بدل آن یک وزن و نیم نمک بود

صاحب مخزن الادویه می گوید: بورق به ضم با و سکون واو فتح را و سکون قاف معرب بوره فارسی است و بهندی پاپری لون گویند و آن نمکی است که در زمین شوره زار متولد می گردد

لاتین SUBBORAS SODAE فرانسه BORACE انگلیسی BORAX

و جهت جراحت مقعد و خصیه نافع بود و چون با سرکه بپزند شکم به بندد و ذوسنطاریا را نافع بود اما دیرهضم شود خاصه منعقد آن و اگر ادمان خوردن آن کنند کلف آورد و مطجن وی بد بود و سنگ گرده تولد کند و تخمه آورد و قولنج و دفع ضرر او آن بود که فلفل و زیره دارچین با آن خلط کنند و بعد از آن زنجبیل مربا خورند و سفیده آن اگر در گوش چکانند که ورم گرم بود سرد گرداند و درد را ساکن کند و اگر بر سوختگی آتش بمالند سود دهد و اگر صوف بدان تر کنند و بر چشم بندند درد چشم را بغایت نافع بود و اگر تخم مرغ همچنان خام بیاشامند گزندگی مار را نافع بود و نیم گرم آشامیدن قرحه مثانه و قرحه گرده و خشونت سینه و نفث الدم و نزله را سودمند بود

که جرب داشته باشد بدان بشویند البته زایل کند و اگر بجوشانند و بیاشامند بول براند و شکم به بندد و ابن ماسویه گوید نقیع آن نه شکم براند و نه شکم ببندد و بد بود و دشخوار هضم شود و خلطی خام از وی پیدا شود در عروق چون تمام هضم نشده باشد چون تلخی از وی بیرون کنند غلیظتر بود و دیرتر نفوذ کند و آنچه تلخی داشته باشد زودتر از معده بگذرد و باید که با سرکه یا آبکامه و نمک و سعتر و یا با انجدان خورند جالینوس گوید بدل آن در جلا دو وزن آن باقلا بود و گویند بدل آن فوتنج بود و گویند بدل آن شیح ارمنی است و چون با سرکه بپزند و بر مفاصل سرد ضماد کنند نافع بود و ورمهای بلغمی تحلیل دهد و در خواص ابن زهر آورده است که هر دابه که فردان بسیار داشته باشد و فردان بشیرازی کنه خوانند چون به بطیخ ترمس بشویند زایل کند و جرب چارپایان زایل کند و شریف گوید چون بستانند و بلغور کنند و پوست وی جدا کنند و در دیگ مسین کنند و شیر تازه بر آن ریزند چندانکه آن را بپوشاند و بجوشانند تا شیر نشف کند بعد از آن مانند وی روغن گاو بر سردی کنند و بجوشانند تا منعقد گردد و از آن ضماد کنند مسهل مره صفرا و مره سودا و خلط خام لزج بود پس اگر خواهند که مسهل صفرا بود در خرقه کنند گرم و پر از پیه کنند اسهال صفرا بکند و اگر سودا خواهند بر دل ضماد

کنند و اگر خلط خام خواهند ما بین ورکین ضماد کنند و این ضماد از اسرار طب مکتوب است و این معالجه جهت طفلان و پیران که تحمل داروی مسهل نداشته باشند کنند و این مجرب است البته

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ترمس بضم تا و کسر میم بفارسی باقلای مصری گویند و آن تخمی است در باقلا کوچکتر سفید مایل بزردی و تدویر با طعمی تلخ و ثقیل الرایحه (باختصار)

لاتین EUPINUS ALBUS فرانسه FEVE LOVINE ,LUPINE انگلیسی LUPINE

سفید چنانچه صفت کرده شد نافع بود و درد مفاصل که بلغمی بود و رحم را پاک گرداند تنقیه تمام و حقنه کردن نافع بود جهت درد رحم نزدیک حیض آمدن و درد پشت را نافع بود و سرفه که از رطوبت فم معده بود و دماغ پاک کند از بلغم لزج و مفلوج و مصروع را نافع بود و سرفه که از رطوبات فم معده بود سود دهد و علامت این زحمت آن بود که چندان سرفه بیاید که قی کند یا خلطی لزج بیاید بعد از آن ساکن شود و اگر با هلیله کابلی خلط کنند دوایی نافع بود مصروع را و بدل آن نیم وزن آن غاریقون و دانکی و نیم آن صبر و دانکی و نیم آن حنظل بود و گویند بدل آن ترمس است و صاحب جامع در مفرده آورده که بدل آن پوست بیخ درخت توت است بوزن آن شربتی از تربد از نیم درم تا یک درم بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: تربد بضم تا و ها بهندی نسوت نامند و پتروبداره و در بنگاله تپوهری گویند

لاتین CONVOLVULUS EURPETHUM فرانسه و انگلیسی EURBITH

اسحق گوید مضر بود به سپرز و مصلح آن آب تمر هندی بود و گویند بدل آن ماء العسل یا قند بود و گویند بدل آن شیرخشت بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ترنجبین بفتح تا شبنمی است که بر خاری که آن را جاج و خارشتر نامند می نشیند و منعقد می گردد مانند ریزه های نبات و طعم آن شیرین و جالی بود

لاتین MANNA فرانسه و انگلیسی MANNE

بکند و شراب وی جهت گزندگی عقرب و هر زهر که گرم باشد نافع بود و تقویت معده بدهد و تفاح نارسیده مولد عفونات و تبها بود و آنچه بر درخت رسیده بود نیک بود و آنچه نرسیده بود بد بود و مجموع میوه ها همچنین بود و ادمان خوردن وی درد عصب احداث کند خاصه آنچه ربیعی بود و آنچه ترش بود دفع مضرت آن بگوارش نعناع و گلقند کنند و در خواص ابن زهر آورده است که بوئیدن وی موسوسان و ندبولان را سودمند بود و قوت دماغ بدهد اما خوردن آن ریاح در عروق احداث کند و اوجاع که در عضله ها باشد که به سل کشد از بهر آنکه چون هضم شود خونی که از وی حاصل شود منجر شود بریاحی لطیف در عروق و بعضی عضله ها و چون تمددی در عروق پیدا شود اکثر آن بود که بشکافد و چون شکافته شود در شش ریزد و سل پیدا کند بی محال و نادر افتد که نباشد

اختیارات بدیعی، ص: 83

______________________________

لاتین MALUS ORIENTALIS فرانسه POMME انگلیسی APPLE

هندی بعربی صبا و حمار و حوش و حومرا و بهندی انبلی نامند و آن ثمر درختی است هندی در غلافی مانند باقلا الا آنکه از آن پهن تر و پوست آن بعد رسیدن اندک صلب صدفی می گردد و مغز آن پوست دیگر ندارد

لاتین TAMARINDI فرانسه TAMARINS انگلیسی TAMARINAS

باشد و جگر وی چون بخور کنند در شیب مجنون جنون از وی زایل شود و اگر دندان وی که از جانب راست بود بگیرند و بر بازوی راست بندند مجامعت را قوت دهد و محرکی تمام بود باه را و در خواص ابن زهر آورده که همه حیوانات فک زیرین ایشان در حرکت باشد الا تمساح که فک زیرین وی متحرک نیست و پیه وی چون با موم بسرشند و فتیله سازند و برافروزند در نهری یا بیشه که ضفادع در آن باشد قطعا آواز نکنند ما دام که آن افروخته باشد و در خواص آورده اند که چون پوست وی را طرق کنند با پیه وی پس بیاویزند بر سطح دهلیز قریه ای در آنجا دیگر تگرگ نبارد و اگر پیه وی در پیشانی کبش جنگی بمالند که بشیرازی کبش را غوچ خوانند هر غوچ که برابر وی آورند از وی بگریزد و اگر چشم وی بکنند وقتی که زنده بود و بر مجذوم بندند نافع بود و آن علت زایل کند و رها نکند که زیاده شود

فرانسه و انگلیسی CROCODILE

بیاویزند تا خشک شود و آنچه معدنی بود از چشمه بیرون آید و آن دو نوع است یک نوع به یخ ماند و یک نوع ببرف و آنچه بریده باشند آن را برفک گویند و آنچه نبریده بود یخک خوانند و باید بروغن چرب کنند و در جای که باد راه نیابد نگاه دارند تا نپرد و آن را یخک خوانند و آن نیکو بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: تنکار بفتح تا را بهندی مهاکه نامند و آن دو قسم است معدنی آن نوعی از بورق است و آن دو قسم است یکی شبیه به یخ که آن را بوره زبدی و بشیرازی یخک نامند و قسم دیگر شبیه ببرف و آن زبد الورق است سپس درباره مصنوعی آن بحث می کند

مغسول وی و صحت چشم نگاه دارد و در مرهم جهت ریش قضیب و خصیه بغایت نافع بود و جهت مقعد و ورمهای آن و گویند بدل آن بوزن آن شادانه و نیم وزن آن توبال مس است صفت غسل آن بگیرند توتیای کوفته و بیخته و به آب بیامیزند و در صره بندند که تنک باشد نه بغایت و در ظرفی سبز کنند و آب باران بر سر آن کنند و در آب بجنبانند تا آنچه رقیق لطیف بود به آب بیرون آید و آنچه غلیظ و رمل بود و وسخ در خرقه بماند بعد از آن آب را در

اختیارات بدیعی، ص: 86

ظرفی دیگر کند و دیگربار آب بر سر توتیا کنند همچنانکه اول و دیگر همان کند بعد از آن آبها برگیرد و توتیا از وی بگیرد اگر رمل در بن آن باشد بیندازد و توتیا خشک کند و استعمال کند

______________________________

صاحب مخزن الادویه می گوید: توتیا بضم تا و سکون واو و کسر تا از دودیای فارسی است و بیونانی ثمقولس نامند درباره نوع مصنوعی آن می نویسد از دود قلعی و اسرب و شیح که بفارسی شبه و روی توتیا و بهندی جست نامند باشد ...

دندان گیرند از خوردن کرم پاک کند و با عسل در چشم کشیدن ابتدای نزول آبرا نافع بود و در انجیر نفخی بود و مولد مره بود و معده را بد بود و دفع مضرت آن به سکنجبین ساده بکند که پس از آن بخورند

لاتین CARICA فرانسه FIGUE انگلیسی FIG

اختیارات بدیعی، ص: 87

بود و اگر هر بامداد چهار انجیر با سرکه خیسانند چنانکه ذکر رفت بخورند سپرز را بگدازاند و ضماد کردن نیز بغایت سودمند بود بدل وی در نضج حب صنوبر بود

اختیارات بدیعی، ص: 88

اوست و جالینوس گوید بدل وی در داء الثعلب حرف است و وی مضر بود بمثانه و آلات بول و مصلح وی حب الاس و بلوط بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ثافسیا مشتق از اسم جزیره ایست که اول در آن یافته اند و آن جزیره را ثافسیس نامند و لغت مغربی است و بیونانی مراس و به بربری اورباس نامند و آن صمغ نباتیست صلب و سفیدرنگ شبیه به انزروت و تلخ و بسیار تند و گیاه آن شبیه به رازیانه است ... و در تنکابن الموت چون و به دیلمی تملی نامند و بیخ آن را تراشند لبن آن صمغ مورد استعمال است

آن لباس زنان و بلغمی مزاجان و پیران باشد و در خواص ابن زهر آورده است که پیه وی چون طلا کنند بر تازیانه یا چوبی مجموع کیکان بر آن جمع شوند در خانه ای که آن را بنهند و ابن مولف گوید اگر بادام تلخ بکوبند و بر گوشت پراکنند و روباه بخورد بیهوش شود

______________________________

انگلیسی FOX فرانسه RENARD لاتین CANIS VULPES

مخزن الادویه می نویسد: ثوم را بهندی لهسن گویند

صاحب تحفه ثوم مجری را اسقوردیون گوید

لاتین ALLIARIA O FFICINALISALLIUM SATIVUM انگلیسی GARLIC -MUSTARO GARLIC فرانسه ALLIAIRE OFFICINAL -AIL

با زراوند بیاشامند گزندگی جانوران را نافع بود و اگر با شراب بیاشامند زردزخم را نافع بود مقدار شربتی از وی ما بین نیم مثقال بود تا یک مثقال بعد از آنکه در مطبوخ خویسانده باشند و گویند بچه که سه ماه بود یا چهار ماهه و در شکم بمیرد چون فتیله از جاوشیر بسازند و زن بخود برگیرد زود بیرون آید و صرع و ام الصبیان را نافع بود و جاوشیر مضر بود به اعصاب و انثیین و مصلح وی مربا جوز بود و بدل وی سکبینج بود و رازی گوید یدل وی لبن التین بود بوزن وی و گویند بدل آن قنه و گویند دو وزن آن صمغ زیتون و شیخ الرئیس گوید ظن من آنست که اشق نزدیک بان بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: جاوشیر بفارسی جواشیر و کوشیر و نیز بشیرازی جاجوشی نامند

لاتین OPOBALSAMUM فرانسه و انگلیسی OPOPONAX

بیخ پادزهری است و هر دو در یک موضع می رویند و این بیخ چون در پهلوی وی می روید زهربش باطل می شود و اهل آن موضع آن بس می خورند زیان نمی دارد و اگر این بس جایی دیگر می روید که مجاور این بیخ جدوار نیست نیم دانگ آن کشنده است و بش را بعربی بیش می خوانند و ابن مؤلف می گوید ماء فرنین چهار نوع است سفید و سیاه و بنفشجی و زرد و ختائیان بنفش را بوبی خوانند و زرد را کربی گویند و اهل هندبش را هل هل و هلاهل گویند و بدترین مجموع زهرهاست تا بحدی که تریاق فاروق با سمیت آن مقاومت نمی تواند کرد و در شهر ملتان شخصی نیم مثقال بیش بخورد فی الحال لبهای وی اماسیدن گرفت و چشمهایش از جای برخاست و بیخود شد نیم مثقال جدوار صلایت کردند و با یک کاسه شیر بوی دادند بعد از یک ساعت قی کردن آغاز نمود بانواع رنگها چنانچه حاضران از بوی آن مصروع می شدند باز بیخود افتاد دیگربار نیم مثقال جدوار صلایه کردند بشراب انگوری و بوی بدادند باز قی کردن آغاز کرد و بسیار قی کرد بعد از آن خواب بر وی غلبه کرد چون در خواب رفت عرق بسیار کرد چون بیدار شد غذا طلب کرد و از آن زهر قاتل خلاص یافت خواص این دارو بسیار بود اول پازهر بیش بود که ذکر کرده شد دیگر در سجستان که از زمین گرم سیر باشد مار قاتل می باشد شخصی را مار گزید مقدار نیم مثقال جدوار با شراب سائیدند و بخورد وی دادند از زهر آن مار خلاص یافت بفرمان خدای تعالی

و عقرب گزیده را مقدار دو دانگ با شراب بدهند نافع است و در مفردات ابن بیطار و در منهاج البیان ابن جرانه آورده اند هو التریاق السموم باثرها حتی البیس و الافعی و از منافع دیگر وی آنست که مجموع دردها را بنشاند اگر بر اعضاء ظاهر باشد بسرکه یا گلاب یا به آب طلا کنند درد بنشاند و اگر باطن باشد مقدار دانگی یا دو دانگ بسایند و بقدری شراب یا به آب گرم یا به جلاب بحسب مزاج بدهند درد بنشاند چون درد قولنج و درد گرده و درد معده و سنگ مثانه و عسر البول با شیره تخم خیارین بدهند سود دارد و نیز مجموع اورام بلغمی و صفراوی و سودایی در ابتدا و انتها طلا کنند در ابتدا ماده بازگرداند و در انتها تحلیل کند و اگر محتاج نضج باشد نضج بدهد خصوصا اورام مغابن چون زیر بغل و بن ران بسرکه بسایند و طلا کنند ورم را تحلیل دهد و اگر کسی را خیارک بود بگشاید هیچ زحمتی بوی نرسد دیگر در ایام مرض بر هرکس که طلا کنند خلاص یابد باذن الله تعالی دیگر دل را قوت دهد و در ابتدای زحمت خنازیر طلا کنند بغایت مفید بود و بر ریشهای پلید کهنه قدری بکوبند و بر آن پاشند گوشت مرده بخورد و جراحت باصلاح آورد دیگر کسی را که دل ضعیف باشد و خفقان داشته باشد هر روز نیم درم به جلاب یا بشراب بدهند دل را قوت دهد و در

اختیارات بدیعی، ص: 94

تفریح نظیر ندارد و در ایام بیماری و تعفن چنانچه تریاق فاروق ذکر کرده اند که

چون تناول کنند منع عفونت بکند و تقویت دل بدهد و دفع ضرر وبا بکند این داروی مفرد همان خاصیت دارد بلکه زیاده بجهت آنکه قوت تریاقیه در وی هست و چندان گرم نیست دیگر مولانا اصیل الدین که از شاگردان مولانا نجم الدین محمود الیاس شیرازی علیه الرحمه بود مردی فاضل بود و در اکثر علوم ماهر و کلیات شیخ الرئیس را در شرح نوشته می فرمود که هر خاصیتی که در تریاق فاروق هست درین داروی مفرد هست و همو فرمود که مرا درد معده بلغمی بود و هر معالجه که کردم مفید نیفتاد چند عدد از این جدوار بروزگار صلایه می کردم و بجلاب گرم می خوردم آن زحمت زایل شد و شخصی را سده جگر داشت که به استسقا خواست انجامیدن چند روز این دارو با سکنجبین بخورد سده گشاد و رنگ وی که بغایت زرد شده بود باز برنگ اصل خود آمد دیگر شخصی قرحه مثانه داشت و چهار روز بول وی گرفته بود از این بسائیدند و بر مثانه وی طلا کردند و قدری در احلیل وی چکانیدند همان ساعت بول وی بگشاد و ریم بیرون آمدن گرفت و شفا یافت باذن الله تعالی دیگر در زحمت بواسیر این دارو بدان موضع طلا کنند درد ساکن گرداند و ورم را تحلیل دهد دیگر آنکه دشخواری زادن را نظیر ندارد بسایند قدری و بجلاب گرم بخورد وی دهند و قدری دیگر به پشم پاره بخود برگیرد در حال وضع حمل کند دیگر صرع صبیان را بشیر مادر مقدار نیم دانگ یا دانگی بخورد وی دهند نافع بود و ابن مؤلف گوید این خاصیت

در وی هست و این ضعیف را تجربه افتاده و مجرب بوده که طفلی را چهاره شبانه روز ام الصبیان بود که یک زمان از آن خالی نبود این دارو بشیر مادر سوده بوی دادند همان روز شفا یافت بامر الله تعالی دیگر خداوند تب ربع را سود دهد هر روز مقدار دو دانگ با جلاب گرم بدهند هر روز پیاپی نافع بود اما تنقیه بدن باید کرد دیگر آنکه درد دندان را نافع بود مقدار عدسی از این دارو در بن دندان کنند یا بر دندان طلا کنند در حال درد ساکن کند دیگر درد چشم که بلغمی باشد در میان چشم کنند درد بنشاند و اگر صفراوی باشد بر پشت چشم طلا کنند درد بنشاند و آماس و فرق میان بلغمی و صفرایی آنست که بلغمی را درد ساکن تر باشد و صفرایی را درد و سوزش و چکیدن آب بیشتر بود و در تقویت باه اثری عظیم دارد مقدار نیم درم یا نیم مثقال با شراب بخورد نعوظی تمام آورد و حکمای هند می گویند که مردم لاغر را فربه کند و می گویند که اگر بر بهق سفید و برص طلا کنند سودمند بود و حکمای هند آورده اند که درین دارو صد و بیست منفعت است و کسی را که خناق گرفته باشد بر حلق طلا کنند بغایت نافع بود و بتجربه معلوم شده و ابن مؤلف گوید شخصی را که سوء القنیه طاری شد و باستسقا خواست کرد چند روز از این جدوار سوده بدو دادیم حق تعالی صحت بخشید و صاحب منهاج گوید طبیعت وی گرم و خشک بود در سئوم و هم صاحب

تقویم گوید قرحه امعا آورد و مصلح وی شیر حلیب که آهن تافته در آن انداخته باشند بود و صاحب منهاج گوید بدل وی در تریاق سه وزن آن زرنباد بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: جدوار بفتح جیم معرب زدوار عجمی است و بعربی انتله و بیونانی ساطریوس و بمغربی ماء فرفین و ماء فروین و بهندی نربسی نامند زیرا نر بکسر نون و سکون را بلغت ایشان بمعنی دافع و خالص کننده و بس بکسر با بمعنی زهر است

لاتین AMOMUM ZEDOARIA فرانسه ZEDOAIRE RONDE انگلیسی ZEDOARY

و عوام هالم و چند سور و چند سر نامند بری آن را بهقان و بستانی آن را کف عایشه و بفارسی کیکیر و بشیرازی کهرک گویند ... و بستانی سه قسم می باشد یکی شبیه بترب برگ آن با خشونت و در مازندران شاهتره و کورتره و در تنکابن خاص تره نامند و قسمی را رشاد و بفارسی تره تیزک شاهی نامند ...

صاحب تحفه بستانی آن را سه قسم می داند یکی شبیه بترب که در مازندران کوله تره و در تنکابن خاص تره نامند و تخم او سفید و حرف بابلی عبارت از اوست و قسمی را رشاد و بفارسی تره تیزک شاهی گویند ...

لاتین بنوشته شلیمرSYSYMBRIUM NASTURTIUM یاNASTURTIUM OFFIEINALE

فرانسه CRESSON D ,EAU یاCRESSON DE FONTAINE انگلیسی WATER CRESS

ضمنا شلیمر این گیاه را بولاغ اودی و سلماچو و شاهی آبی و کوتین هم می نامد

اختیارات بدیعی، ص: 95

نافع بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: جزر بفتح اول و ثانی و راء مهمله معرب کزر فارسی است و نیز بفارسی زردک و بهندی کاجر نامند بری و بستانی بود بری آن را بیونانی اسطافالیویس و اغریوس نامند

لاتین DAUCUS CAROTA فرانسه CAROTTE انگلیسی CARROT

اربه نامیده می شود و بستانی آن جعده کبیر و بفارسی عنبر بید نامند و مستعمل آن را جبلی می داند

صاحب تحفه می نویسد: گیاهی است کمتر از نیم زرع و برگش مفروش و یکروی آن مزغب و روی دیگر را اطراف محیط به خارهای ریز و اطراف شاخه های او مثل قبه و بر آن خیوط شبیه بموی سفید و پر از تخم

بادام کوهی استعمال می نمایند و حب الصنوبر کبار را هم گویند و این بجهت اشتباه جیم به حاست چه بجای مهمله حب الصنوبر است

اسحق گوید مضر است به سینه و مصلح وی اسقلولوقندریون بود و بدل وی رازی گوید یک وزن و نیم آن اسارون و نیم وزن آن پوست بیخ کبر بود و گویند بدل وی زراوند مدجرج است و ابن زهر در خواص آورده[21] که بر زنی که خون حیض زیادت رود و بازنبندد جنطیانای رومی بکوبد و با حنا بسرشد و بر دست بندد و خون بازایستد[22]

اختیارات بدیعی ؛ ص100

اختیارات بدیعی، ص: 101

بعد از آن خضاب کنند موی سفید سیاه کند و این صبغی عجیب بود و جز از او قوبا بدان بمالند منفعتی تمام بدهد و ابن مؤلف گوید گویند چون جوز در اقلیمی برند که در وی نروید زهر شود قاتل چنانکه دانگی از وی زهری شود و چون جوز به آب بجوشانند و آب آن مضمضه کنند لثه را محکم گرداند و استرخای آن زایل کند و خوردن جوز مضر بود به محروران و مغص آورد و مصدع بود و زبان کودکان گران گرداند و درد دهن و حلق را زیان دارد و مصلح وی سکنجبین بود با خشخاش و بادام و گردکان کهن نباید خورد که بد بود و غثیان و غشی و کرب آورد و نزدیک بود بکسی که عنصل خورده باشد و مداوات وی همچنان کنند که عنصل خورده باشد به رب فواکه ترش مانند رب غوره و ریباس و سیب و مانند آن کنند و بدل آن بوزن آن حبه الخضرا بود و گویند جوز هندی

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: جوز بفتح جیم بفارسی گردکان و چهازمغز و بهندی اخروت گویند

لاتین NUXJUGLANS فرانسه NOIX انگلیسی WALNUT

کوچکتر است ...

صاحب تحفه می گوید: جوزبویا ثمر درختی است هندی بقدر تخم مرغ و درخت آن باندازه درخت انار و بهترین آن تازه خوشبوی تند است که خطوط سیاه داشته باشد

لاتین NUX MOSCHATA فرانسه NOIX DE MUSCADE انگلیسی NUTMEG

ماثا و جوز ماث نیز و درخت آن را درخت مرقد نامند و بفارسی تاتوله و بهندی دهتوره و بلغتی اسرموتیه گویند و معرب از کوزماثل فارسی است

لاتین DATURA METEL وDATURA STRAMMONLUM فرانسه STRAMOINE انگلیسی STRMONY

بود

سحق کنند و با عسل بسرشند و بر سرطان طلا کنند نافع بود و همچنین اگر مجذوم در حمام طلا کنند سود دهد و اسحق گوید مضر بود به شش و مصلح وی نعناع بود و بدل وی یک وزن و نیم سعتر جبلی است و گویند یک وزن و نیم افتیمون و انیسون و شراب وی اشتها بیاورد و هاضم بود مسهل بلغم

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بفتح اول بیونانی ترمس و در مغرب معروف به صعتر الحمیر است و در بیت المقدس و حوالی آن در مواضع سنگلاخ بسیار می روید و آن نوعی از پودنه کوهی است

صاحب تحفه فارسی آن را آویشم دراز نامد

به عقیده صاحب تحفه تخم آن را اگر اواخر قاعدگی زن بخورد مانع آبستنی است

بفارسی انار دانه دشتی و بهندی کوارچکنه نامند و بیخ آن مغاث است و آن نباتی است شبیه به نبات قنب و ساق آن مایل بسرخی است ...

لاتین CASSIAE TORAE SEMINA فرانسه SEMENCES DE CASSE CARREE انگلیسی OVAL LEAVED CASSIASEEDS

خرما یا گل انگبین نافع بود و شریف گوید چون بکوبند و با عسل بسرشند و هر روز ناشتا سه درم بخورند از فالج خلاص یابند و اسحق بن عمران گوید چون با عسل بخورند مجامعت زیادت کند و مثانه را از سنگ و رمل پاک کند و گویند طبیعت وی گرم است در دوم و خشک است در اول و وی مصدع بود و مصلح وی خشخاش و شکر بود و بدل آن حب مجلب مقشر بود بوزن آن و نیم وزن آن بادام سفید کرده و ابن ماسویه گوید بدل وی مغز تخم خربوزه بود و گویند جوز هندی و گویند قایم مقام جلغوزه بادام کوهی بود که آن را بشیرازی بخورک خوانند

صاحب مخزن الادویه تحت عنوان صنوبر بحث مبسوطی درباره انواع آن کرده و انثی آن را دو نوع می کند یکی کبیر که جلغوزه ثمر آن است و دیگری صغیر که آن را تنوب نامند و ثمر آن را قضم قریش و عامه اهل شیراز آن را فستق نامند اما ثمری که معروف است جلغوره است که در حقیقت از اقسام بادام بود

صاحب تحفه پس از بحثی درباره انواع صنوبر جلغوزه را حب انبه می داند که صاحب مخزن الادویه آن را سهو و اشتباه دانسته است

در لاتین و زبانهای خارج صنوبر را کلاABIS EXCELSA یاPINUS ABIES یاABIES و بفرانسه FAUX SAPIN یاSAPIN COMMUN و بانگلیسی FIRTREE یاFIR نامند

ضعف بدن را نافع بود و فربهی آورد و رطوبات فاسد که در شش بود خشک گرداند و قوت معده بدهد چون با افسنتین ضماد کنند چهار درم وی منی زیاد می گرداند خاصه چون کنجد و قند با وی بود گرده و مثانه را قوت دهد مضر بود بسر و در وی گزندگی معده بود و مغص آورد چون در آب خویسانند و با عسل بخورند گزندگی معده را نافع بود و محروری مزاج با قند بخورد بدل وی حب محلب بود مقشر و یا نیم وزن آن مغز بادام مقشر و گویند بدل آن حب صنوبر کبار بود

صاحب مخزن الادویه در شرح صنوبر انثی می نویسد: دو نوع است یکی کبیر که چلغوزه ثمر آن است و دیگری صغیر که آن را تنوب نامند و ثمر آن را قضم قریش و عامه اهل شیراز آن را فستق نامند

حکیم مؤمن درباره صنوبر صغار می نویسد: ثمر آن را تنوب نامند و آن ثمر مثل دل گوسفند و از آن بزرگتر و مغز آن تلخ و سفید و بی پرده رقیق سرخی و قضم قریش عبارت از آن است و در سمنان کثیر الوجود است و راتینج صمغ آنست

شد قوت موی بدهد و موی را از آفات نگاه دارد چون بکوبند خرد و بدان سر بشویند و اگر طلا هم کنند شاید

صاحب مخزن الادویه می نویسد: آن را زبیب الجیل و زبیب بری و اسطاقندماغریا نامند و آن دانه ایست شبیه به مویزج

معده گرم را قوت دهد و عصاره وی خاصه ترش چون بپزند و با عسل بیامیزند نافع بود ریشهایی که در دهن بود و در معده و ریشهای پلید را نافع بود و گوشت زیادت بخورد و اندرون گوش و بینی که ریش شده باشد نیکو بود و بدل وی سماق بود

خاصه موی سر و ورق وی چون خشک کرده بکوبند و بپزند و غلاف سازند بر سر موی را دراز کند و برویاند و نیک گرداند و صمغ وی در منفعت مانند مصطلی بود و در صاد گفته شود و بن مصدع بود و دهن را جوشاند و شهوت طعام ببرد و مصلح وی سکنجبین بود و ربوب فواکه ترش بود و صاحب منهاج گوید مصلح او کثیرا بود و صاحب تقویم گوید مصلح وی خمیر بنفشه بود و در کتاب ابدان آورده اند که بدل وی مغز جوز است و گویند بوزن آن مغز پسته و نیم وزن آن مغز بادام

اختیارات بدیعی، ص: 112

______________________________

لاتین PISTACIAE ACUMINATAE SEMINA فرانسه SENENCES DE TEREBENTHINE انگلیسی PERSIAN TURPENTINE SEEDS

تحفه می نویسد: حباری بپارسی هوبره نامند و آن مرغی است بری خاکستری رنگ و منقش بسیاهی و منقارش دراز

صاحب مخزن الادویه نیز می نویسد: حبا را با ضم حا بفارسی هوبره و بترکی توغدری و بهندی چرز نامند و آن مرغی است بری و منقاران بلند و پایهای دراز

لاتین OTIS TARDA فرانسه OUTARDE انگلیسی BUSTARO

بسایند و بر گزندگی مار طلا کنند در حال درد بنشاند و از مردن ایمن شود و گزیدن همه جانوران را و سمهای نباتی و حیوانی و معدنی خوردن و طلا کردن بغایت مفید بود و ضعف دل و بدن و قوت باه را بغایت نافع بود و شربتی جهت گزندگی جانوران و دفع سمها دوازده جو بود و ضعف دل و قوت اعضا را شربتی دانگی بود و هرکس که همه روزه نیم دانگ بخورد ایمن باشد از همه آفتها و زهرها و محرور مزاج را نیز سودمند بود از بهر آنکه او بخاصیت اثر و عمل می کند نه به طبیعت و ابن مؤلف گوید هر کس ادمان خوردن پادزهر می کند باید که در هر هفته دو روز ترک کند

______________________________

لاتین و فرانسه BEZOARD ANIMAL انگلیسی ANIMAL BEZOAR

و امتحان وی آنست که چون در میان آب لیمو اندازند بحرکت آید و روانه گردد و هر دو نوع بگزندگی مار نافع بود خوردن و با خود داشتن و بر موضع زخم نهادن و مارمهره گزندگی افعی را نافع بود تعلیق کردن و جالینوس گوید چون بسایند نافع بود و گویند

اختیارات بدیعی، ص: 114

هر دو نوع بر سر زخم بچسبد تا سم خنثی گردد

را سفید سازد و جلای تمام بدهد

______________________________

صاحب مخزن الادویه اضافه می کند که: قبل از حکاکی کدورت دارد و بعد از آن سفید و شفاف می گردد شبیه به حجر سلوان و بلور

صاحب تحفه آن را حجر الکزک نامیده است

رازیانه در چشم کشند قوت باصره بدهد و اگر بخورند با ادویه قاتلات دود و حب القرع را بیرون آورد و قولنج را نافع بود و عرق النسا و وجع و رکین چون نطول کنند به آب آن نافع بود سینه و شش را از بلغم پاک کند و باد که در روده بود تحلیل دهد و نافع بود جهت سردی دماغ و بدن را نافع بود و لیکن سده و صداع آورد و مغثی بود و مسکر و مصلح وی صاحب تقویم گوید مصلح وی قرومانا و دارچینی بود و جالینوس گوید نافع بود فالج و لقوه و تشنج سرد و علت گرده و مثانه را و مسهل مرار اسود و بلغم لزج بود و حیض و بول براند و نقیع وی سودا را نیک بود و تحلیل کند و خون سوداوی صافی کند و طبیعت نرم دارد و حبشی گوید مستی وی مانند مستی خمر بود و مجهول گوید لون را صافی کند و محرک جماع بود و فربهی آورد و بول و حیض براند

اختیارات بدیعی، ص: 121

بقوت و ابن واحد گوید نافع بود عاشقان را بسکری که دارد و گویند اگر دوازده شب پیاپی هر شب یک مثقال و نیم سفوف سازند ناسوده عرق النسا را نافع بود و بدل آن بوزن آن قرومانا یا تخم سداب بود و دیسقوریدوس گوید درد پاها و رانها و عرق النسا و نقرس و فالج را عظیم نافع بود اما حرمل عربی سفید بود که آن را بیونانی موالی خوانند بیخ وی مانند بلبوس بود چون سحق کنند و با روغن ایرسا فرزجه سازند و

زن بخود برگیرد افواه رحم بگشاید

______________________________

صاحب تحفه می نویسد نوعی از سداب کوهی است و بفارسی اسپند نامند

لاتین PEGANUM HARMALA -HARMALA .RUXA فرانسه RUE SAUVAGF انگلیسی WILD RUE

و شین لغت قبطی است و بعربی عکوب و سلبین و خربع و بفارسی کنگر نامند

لاتین GUNDELIA TOURNE FORTI فرانسه CARDONNETTE انگلیسی PRICKLY یاARTICHOKE

گرده را نافع بود بریان کرده بلغم لزج معده قطع کند و چون سحق کنند و سفوف سازند برص را نافع بود و چون با سرکه بر بهق سفید مالند سود دهد و چون با عسل بیامیزند سرفه که از خلطی غلیظ بود سود دهد همچنین درد پهلوها که شدت آن از خلط غلیظ بود و چون سحق کنند و با عسل بر نمش طلا کنند یا با صابون نمش زایل کند و بشره را بحال آورد و چون بر گزندگی عقرب ضماد کنند نافع بود ورقش چون خشک کنند بقوت تخم بود و چون تر بود از قوت تخم کمتر بود به سبب رطوبتی که بسیار دارد و وی معده را بد بود و سینه را مضر بود و بچه بیندازد و مصلح وی صاحب منهاج گوید شکر بود صاحب تقویم گوید مصلح وی نبات و بنکو بود بجلاب و بدل وی خردل و تخم خربزه بود و تخم جرجیر و خردل

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: حرف بضم حا و سکون را و فا اسم نبطی حب الرشاد و بسریانی مقلیاثا و بعربی ثغا و به بربری بلاسفین و بفارسی تخم سپندان و اسفند سفید و تخم تره تیزک و شب خیزک و بیونانی قردامون و بهندی هالم نامند و گویند چون آن را بریان کنند آن زمان مثلیاثا نامند و آن از جنس تره تیزک است و بری و بستانی می باشد و رشاد قسم بستانی است.

لاتین LEPIDIUM SATIVUM فرانسه CRESSON ALENOIS انگلیسی GARDEN CRESS

آورده که دل حردون چون در خرقه سیاه بندند و بر صاحب تب رابعه آویزند شفا دهد و جالینوس گوید خون وی چون در چشم کشند روشنایی بیفزاید و دیسقوریدوس گوید که سرگین حردون و عصابه چون زنان بر روی مالند بشره را بغایت نیکو کند و صافی گرداند و مانند صیقلی بود و بهترین پشک وی سفید بود و سبک مانند نشاسته سفید و بشیرازی آن را سرکین بارترنک خوانند

صاحب مخزن الادویه می نویسد: حردون بکسر حا و ضم دال را در طبرستان ماچه کول و در اصفهانی مال مالی و بهندی باهمنی نامند و آن حیوانیست شبیه به وزغه و ورل بری و از آن کوچکتر و با دست و پا باریک و طولانی و در عرض روز چند مرتبه متلون بالوان مختلفه می گردد

نیز گویند و کنیت آن ابو حجاذب و ابو الزیدیق و ابو الشقیق و ابو فادم و بپارسی آفتاب پرست و بهندی ککت بکسر دو کاف نامند

صاحب تحفه می نویسد: او حیوانی است شبیه بموش و دنبالش بلند و موی او افشان و نظر او همیشه بر آفتاب است

بدست مالند برنگ حنا مشابه گردد ...

بر بواسیر طلا کنند زایل کند و بسرفه کهن نافع بود و عصاره آن با سفیداج بر حمره و نمله طلا کردن و بر سوختگی آتش نافع بود و غرغره کردن بعصاره آن ورم لوزتین را نافع بود و در موم و روغن کردن جهت نقرس نافع بود و بسیاری وی محروری مزاج را صداع آورد و مصلح وی نبات و خشخاش بود

صاحب مخزن الادویه می گوید: برومی کسنین و اهل اندلس حبیقه و حبقا گویند و آن گیاهی است که در شوره زار و محوطه ها و خرابه ها بروید و شاخهای آن بسرخی مایل و برگ آن خشن و مزغب بود

حماما بود و مصطلی و شربتی از وی نیم درم بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه درباره حضض می نویسد: بضم حا و ضاد اول دو نوع است مکی و هندی مکی را بیونانی لوفیون گویند و آنچه مشهور است عصاره برگ و تخم گیاهی است خاردار قریب به سه ذرع و برگ آن شبیه به شمشاد و ثمر آن شبیه به فلفل سیاه و املس و طعم آن تلخ حضض هندی را بهندی رسوت گویند صاحب دستور الاطبا نوشته بهترین آن آنست که در نکرکوت و نواحی لاهور از شیره هلیله تازه سازند حکیم عبد الحمید در حاشیه تحفه می نویسد عصاره دارهلد است

و برگهای آن ریزه صنوبری شکل و طعم آن تلخ و بری آن تند و تخم آن لعابی است

لاتین TRIGONELLA FOENUM GRAECUM فرانسه FENUGREC انگلیسی FENUGREK

بود و دفع زهرهای حیوانات بکند و زخم تیر و تیغ زهردار و مقدار نیم مثقال مستعمل بود و بول و حیض براند و بچه بیندازد و اگر اندکی در سوراخ قضیب نهند نعوظ تمام آورد و اگر با روغن زنبق در شیشه کنند و چند روز بگذارند و بعد از آن بر قضیب مالند زن و مرد لذتی عجیب یابند و اگر در سوراخ دندان نهند درد ساکن کند و کرم بریزاند و اگر نیم درم با آب لسان الحمل حل کرده با ادویه که ممسک بود بیاشامند فعل وی اقوی بود و قطع اسهال که از رطوبات بود و خلطهای لزج بکند و اگر نیم درم از وی و نیم درم سکبینج بیاشامند و بدان ادمان کنند فالج و خدر را بغایت نافع بود و درد مفاصل سرد و بواسیر و مغص را نافع بود و حب القرع بکشد و مضر بود بجگر و معده و اسحق گوید مصلح آن اشق است و صاحب تقویم گوید مصلح آن جوزبوا بود با قرفه و بدل آن محروث بعد از آنکه به آب بجوشانند و چند جوش بزند و صافی کنند بوزن آن

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بکسر حا و مهمله بفارسی انکزد و انقوزه و باصفهانی انکشت گنکره و بهندی هینک نامند

لاتین ASA DULCIS فرانسه PRODUIT DE FERULA ASA DULCIS انگلیسی SWEET ASA یک نوع ASA DULCIS ازASA FOETIDA است

بود و تیادق گوید بدل آن بوزن آن اسارون یا بوزن آن وج یا بوزن آن چوب قرنفل و گویند بوزن آن زیره سبز بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: حماما بفتح حا لغت نبطی است و امامومن و امومن نیز گویند و گل آن را بیونانی لوفاین و بشیرازی ماهلو نامند و تخم آن بسیار لذاع و انواع دارد و صاحب تحفه نوشته بهترین آن مائی است

و بر سپرز ضماد کنند بغایت نافع بد و چون بر جرب مالند نیکو بود و اگر بیخ وی در گردن بندند خنازیر دفع کند و چون سحق کنند و زن بخود برگیرد قطع سیلان رطوبت کهن از رحم بکند و اگر با شراب بپزند و بیاشامند یرقان زایل کند و سنگ مثانه بریزاند و حیض براند و اگر یک مثقال بیخ وی بکوبند و با رب سیب بسرشند و به لیسند سجح و اسهال و موی را بغایت مفید بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: حماض به فتح حا بیونانی طوطان اغریون و بشیرازی ترشه و بهندی چوکا نامند و بزبان فرنگی بستانی آن را اشلیه کیاتم و بری آن را اشلیه پاتم گویند و قسمی دیگر که کوچک می شود برگ آن شبیه به سه برگه است آن را اطریفیلن یعنی حماض سه برگه و بعربی حمضیض و بهندی امروله گویند و آن بری و بستانی و مائی بود بستانی آن دو نوع است نوع عریض الورق که آن را سلق بری و بترکی قوزی غلافی و بهندی چوکا و نوعی دیگر رقیق الورق ترش و آن را حماض بستانی نامند و نوع همه بیخ مایل بسرخی و ثمر خوشه دار و متراکم و تخم سیاه و براق دارد

لاتین OXALIS ASETOSELLA فرانسه OSEILLE انگلیسی WILD SORREL

توحش زایل گرداند و خفقان گرم بغایت نافع بود و غثیان دفع کنند و معقد مسترخی بصلاح آورد و چون بپزند و بر اعضا مالند خارش زایل کند و تخم آن ورق آن چون بخایند درد دندان زایل کند و بن دندان محکم دارد و اگر ادمان آن کنند یرقان زایل کند

ملایم طبع منی بود دوم آنکه کثیر الغذا بود سیوم آنکه مولد ریاح و نفخ بود هر غذایی که جهت تقویت باه خورند باید که این سه خصلت داشته باشد و آن نخود است و زرده تخم مرغ نیم برشت اما نخود کسی که قرحه مثانه و گرده داشته باشد بغایت مضر بود و نخودسیاه بچه بیندازد و جذام را نافع بود و گزندگی جانوران و ادویه کشنده و اولی آن بود که میان دو طعام خورند و مضرت وی کم شود به خشخاش و جرم نخود ثقیل بود بمعده و مصلح وی معجون گل بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: حمص بکسر حاء مهمله و فتح میم مشدده و سکون صاد مهلمه بفارسی نخود و بهندی چنه و بلغتی بونت بضم با و سکون واو و نون و بترکی بولچاق نامند

لاتین ACER ARIETINUM فرانسه POIS انگلیسی COMMON CHICKPEA

نافع بود و سر وی همچنان با پر بسوزانند و سحق کرده در چشم کشند تاریکی و شبکوری ببرد و در خواص ابن زهر آورده که در هر خانه که کبوتر بود از خدر و فالج و سکته و جمود و سبات ایمن باشند و این خاصیت در وی بود و ابن مؤلف گوید که زهره کبوتر سفید در چشم کشند تاریکی و غشاوه زایل کند و اگر مداومت بر اکل گوشت کبوتر کنند ذکا آورد و دیسقوریدوس گوید که خون و رشان و ثعابین و حمام گرم در چشم کشند جراحتی که در وی بود زایل گرداند و خون حمام خاصه قطع رعاف که از حجب دماغ بود بکند و بیضه وی بغایت گرم بود و کبوتر بچه سبکتر بود و اولی آن بود که به آب غوره و گشنیز و سرکه بپزند و چون بخورند بعد از آن مغز خیار بخورند یا تخم خیارین

______________________________

لاتین COLUMBA DOMESTICA فرانسه COLOMBE ,PIGEON انگلیسی DOVE ,PIGEON

چند روز مصروع را دهند صرع از وی زایل شود و اگر بر برص طلا کنند قلع کند و در خواص آورده اند که پوست پیشانی وی چون بر کودک بندند که ترسد دیگر نترسد و گویند چرک گوش وی چون بخورد کودکی دهند که گرید دیگر نگرید و در خواص آورده اند که کسی را که عقرب گزیده باشد باواز بلند در گوش خر گوید که عقرب مرا گزیده و واژگونه بر خر نشیند درد از وی زایل گردد و خر درد کند و اگر پوست پیشانی وی تازه با خود نگهدارد یک سال تمام و چون سال نوشد پاره پوست نو از پیشانی خر با خود نگاه دارد تا سال دیگر صرع از وی زایل گردد البته و در خواص ابن زهر آورده که خر را صدای سگ عظیم ناخوش بیاید

صاحب مخزن الادویه می نویسد: حمار اهلی را بفارسی خر و الاغ و بهندی کدهه نامند

لاتین EQUNS ASINUS فرانسه ANE انگلیسی ASS

سر او با کرفس یا انگبین مدقوق را دهند چند نوبت سود دهد و پیه وی چون با روغن قسط بجوشانند درد پشت و گرده را که از بلغم و باد غلیظ بود را سود دهد و با زهره وی اگر بر داء الثعلب و دوالی مالند نافع بود و گوشت وی چون بپزند به آب و نمک و دارچینی و زنجبیل و مرق آن بیاشامند و گوشت چرب آن بخورند درد مفاصل و بادهای غلیظ را سودمند بود و چون گوشت وی بسیار خورند تمدد در معده و بطی در خروج و ثقل پیدا کند اولی آن بود که در پی آن جوارشات مسهله چون سهر یاران و تمری بخورند و امثال آن

لاتین EQUUS ASINUS SYLVATICUS فرانسه ONAGRE انگلیسی ONAQER

و دماغ را از اخلاط پاک کند و تخم وی مسهل بلغم غلیظ بود از مفاصل و اعصاب و مسهل مرار اسود و اصغر بود و قولنج ریحی بگشاید و ورق وی صرع و مالیخولیا و وسواس و داء الثعلب و داء الحیه و جذام را نافع بود خاصه با ادویه که خلط کنند مانند انیسون و افتیمون و نمک هندی و صبر سقوطری و ایارج فیقرا و اگر از طبیخ وی حقنه کنند درست از دو درم تا چهار درم شاید و قولنج را بگشاید و مره سودای خام را بیرون آورد و شحم آن شربتی نیم درم با عسل و با ادویه دانگ و نیم بود و باید که بغایت سحق کنند و اصلاح وی به کثیرا کنند و بیخ وی سودمند بود بگزندگی افعی و عقرب خوردن و طلا کردن و حکایت کنند که اعرابی را عقرب چهار موضع بگزید دو درم از وی بیاشامید در حال صحت یافت و در حقنه جهت کسی که قولنج داشته باشد سود دهد و بخور کردن بواسیر را نافع بود و چون زن بخود برگیرد بچه بکشد و اسحق بن عمران گوید چون بگیرند حنظل و سر آن بردارند و تخم آن بیندازند و روغن زنبق پر کنند و سوراخ آن بخمیر بگیرند یا بگل و در آتش نهند تا چند جوش بزند بعد از آن بگیرند بر موی مالند سیاه کند و رها نکند که زود سفید شود و مسیح دمشقی گوید اصل وی بجوشانند جهت استسقا بغایت نافع بود گزندگی افعی و حنظل باید که در گرمای گرم و سرمای سرد استعمال نکنند

که اسهال خون آورد و مضر بود بمعده و مصلح آن کثیرا بود و مصطلی و بدل آن گویند حب الخروع بود و گویند بدل آن بوزن آن حرمل و چهار دانگ وزن آن قثا بود و گویند چهار دانگ وزن آن قند بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: حنظل بفتح حا و ظاء آن را القم خوانند به سبب کمال مرارت و بعربی کسب و بشیرازی گوشت و بکرمانی خرزهره و بلغتی دیگر خربوزه روباه و به لغتی هندوانه ابو جهل و بهندی اندرین کاپهل و بلغتی مهاکال خوانند و آن ثمر گیاهی است بقدر هندوانه کوچکی و نارنج متوسطی و در نهایت تلخی بود و مستعمل شحم ماده آن است

لاتین COLOCYNTHIDUM FRUCTUS فرانسه COLOGUINTE انگلیسی THE WILD GOURD COLOCYNTH -COLOQUINTIDA

بدان ادمان کنند نیکو گرداند و سودمند بود و اگر پای را بوی خضاب کنند از شب تا بامداد بول آن شخص سرخرنگ شود و مضر بود بحق چون بیاشامند و مصلح وی کثیرا بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: حنا بکسر حا و فتح نون مشدده لغت عربی است و بیونانی ارقان و فقولیون نیز و بهندی مهندی نامند و آن نباتی است معروف ساق آن بقدر یک زرع و زیاده و در هند و بنگاله تا بقدر یکدو قامت انسان می رسد و ساق آن سرخرنگ و برگ آن شبیه ببرگ انار و مورد نازکتر و نرمتر از آن و در اکثر بلاد خزان ندارد و گل آنکه فاغیه نامند سرخ مایل بسفیدی و خوش بو است ...

لاتین LAWSONIA INERMINS فرانسه و انگلیسی HENNA

بدیعی، ص: 132

کند و اگر در طبیخ آن نشینند همین عمل کند وی مهیج باه بود و اگر آب وی بر گزندگی عقرب ریزند درد ساکن کند و چون بر عضو سالم ریزند لذع و وجع پیدا کند و چون عصاره وی سعوط کنند صداع آورد و حندقوقی خناق آورد و درد حلق و مداوای آن به کشنیز و کاهو و کاسنی کنند

______________________________

در مخزن الادویه می نویسد: حندقوقی بفتح حا و سکون نون و فتح دال و ضم قاف و سکون واو و فتح قاف و الف مقصوره اسم نبطی است و آن از جنس یونجه است بری و بستانی می باشد برای را بعربی حباقا و بیونانی لوطوس اغریوس و بفارسی دیواسپست صحرائی و بشیرازی اندقوقو و به لاتینی لوطس سکرار و بهندی بسکهپره و کده پرنه نیز نامند و بستانی را بعربی ذرق و بیونانی لوطوس و بلغتی طریفلن و به لاتینی طریفلم اوراتم و بکسطلان طربول رقاکه و بهندی این نوع نیز بنام بری مشهور است و در اصفهان شبدر و در مازندران شرویت گویند

رطوبت مزمن از رحم بکند و اگر در چشم کشند درد چشم را سودمند بود گویند پنج درم آب وی با سکنجبین چون بیاشامند حدت دم را ساکن کند و صفرا و قوت بدن بدهد و دیسقوریدوس گوید نوع سیوم را بقله الحمقا بریه خوانند و بعضی طیلاقون گویند و اهل روم آبلیو خوانند و این نوع میان سنگستانها روید و طبیعت آن گرم بود و مفرح جلد بود و چون با پیه کهن بر خنازیر ضماد کنند تحلیل دهد و حی العالم مضر بود به سپرز و مصلح وی طین ارمنی بود

طبیعت آن گرم و خشک است در سیوم یعنی در آخر درجه سیوم چون بکوبند و بر گوشت خام فشانند و گرگ بخورد بمیرد

صاحب مخزن الادویه پس از بحث مختصری درباره این گیاه می نویسد ابن ماسویه آن را اسقیل و صاحب اختیارات گوید بتحقیق خربق سیاه باشد

بیخ وی بجوشانند زهرها و ادویه های کشنده و گزندگی رتیلا را ضماد کردن نافع بود و بول براند و تخم وی چون خلط کنند با تخم خندقوقای بری و با شراب بیاشامند درد مثانه ساکن کند و چون ورق وی بپزند و بر دمامیل نهند و ورمها که احتیاج بشکافتن بود بگشاید و ماده بیرون آورد و بدان حقنه کردن گزندگی روده و مقعد و رحم را سود دهد و آنچه بستانی بود معده را بد بود چون تر بود مثانه را نافع بود و جهت خشونتی که در سینه و شش بود و مثانه را سود دارد و اگر بپزند با روغن و ضماد کنند بر ورمهای گرم ساکن کند و خبازی سرفه ای که از خشکی بود و خشونت سینه را نافع بود و بول براند و شکم و ورق وی چون بخایند همچنان خام و با اندک نمکی ضماد کنند بر ناسور که در چشم بود پاک کند و گوشت برویاند و چون ضماد کنند با کمیز بر سر ریشی که سبب آن از تری بود سودمند بود و چون بر گزندگی عقرب ضماد کنند خاصه چون با زیت بود نافع است و گل وی قرحه گرده را سودمند بود آشامیدن و ضماد کردن و قضبان آن نافع بود جهت روده و مثانه و شکم نرم دارد و نوعی از خبازی بری بود که مسهل مره خام بود تا حدی که گاه باشد که خون بیاید

صاحب مخزن الادویه می نویسد که: خبازی بضم خا بفارسی نان کلاغ و پنیرک و خیرو و بترکی ایم کماجی و در مازندران گیاه آن را انحیلک و بشیرازی

خطمی کوچک نامند

لاتین MALVA ROTUNDIFOLIA فرانسه MAUVE انگلیسی MALLOW

هضم و بطوء آن نزدیک به سفید بود و در بیشترین احوال شکم ببندد و اصحاب کد را سودمند بود و معده را قوی کند و دیر هضم شود و مولد ریاح و نفخ بود و سده و سنگ کلیه احداث کند و مصلح وی زنجبیل و اطریفل بود و بعد از آن ماء العسل

اختیارات بدیعی، ص: 138

خوردن و بحمام رفتن و خوابهای دراز کردن مناسب بود نان فرنی بد بود و دیر هضم شود و مزاجهای خشک را سود دهد و مصلح وی چیزهای شیرین بود و نان قطایف شکم ببندد و مولد خلط غلیظ بود و مصلح وی شیرینی بود و نان برنج بهترین آن بود که از برنج سفید خوب بپزند و طبیعت آن سرد و خشک بود غذای روده دهد و شکم ببندد و دیر هضم شود و مصلح وی روغن بادام بود نان جو بهترین آن بود که از جو تازه فربه بپزند طبیعت آن سرد و خشک بود و شکم ببندد و غذا اندک دهد و مصلح وی چیزهای چرب بود

______________________________

در مخزن الادویه می نویسد: خبز بضم خا و بفارسی نان و بترکی چرک و بهندی روتی و بامگربزی بریت نامند

بدل غیر مدبر خزف بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: خبث الحدید بفتح خا بفارسی نوش و ریم آهن و بشیرازی رمه و بهندی لوهه کاکوهه یعنی فضله آهن و مدبر آن را کیت بکسر کاف و سکون یا نامند

و پرروغن است

لاتین RICINUS COMMUNIS یاPLAMA CHRISTI فرانسه RICIN انگلیسی CASTEROIL PLANT

آن گزندگان بگریزند و خوردن وی قطع بلغم بکند و چون با عسل یا با موم گداخته با زیت بر روی مالند روی را پاک گرداند و ورمهای مزمن و خنازیر تحلیل دهد چون با کبریت و سکنجبین بر ورمی طلا کنند و بر جرب و قوبا ضماد کنند سودمند بود مؤلف گوید اگر کسی قوبا داشته باشد بگیرد خردل کوفته وقتی که از حمام بیرون آید و کرباس پاره بانگشت پیچد و بر قوبا مالد چندانکه خون آلود شود بعد از آن خردل کوفته بر آن پاشد زرداب بسیار از آن روانه شود و صحت یابد و رازی گوید جهت درد دندان دایمی چون سحق کنند و بر دندان نهند عجایب بیند و چون بر برص طلا کنند سود دهد و زحمت لیشرغس را بر سر ضماد کردن نافع بود و سده مصفات بگشاید و در داروهای چشم شبکوری را سود دهد خاصه چون بکوبند و در آب بزنند و با عسل در چشم کشند و چون با پودنه یا شراب بیاشامند کرم بکشد و اگر آب وی در گوش چکانند درد ساکن کند و سپرز بگدازاند و اختناق رحم را سود دهد و باه را زیادت کند و تبهای کهن زایل گرداند و مقدار مستعمل از وی دو مثقال بود و خردل بری خلط بد از وی حاصل شود و بترکی آن را قجی خوانند و همه معطش باشد و درد سر آورد و مضر بود بدماغ و مصلح وی آن بود که ببادام و سرکه بپرورند و باید که در خوردن نمک هندی با وی اضافت کنند و بیاشامند و صاحب تقویم گوید

مصلح وی صندل و کافور و گلاب بود و بدل آن دو وزن حب الرشاد بود و گویند دو وزن آن تخم شلغم بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: خردل را بهندی رائی نامند و آن گیاهی است برگ آن شبیه ببرگ ترب و کوچکتر از آن و خشن و اندک تندبوی و ساق آن مربع و گل آن زرد و تخم آن مدور و سرخ و تندطعم و بری و بستانی می باشد بری آن را بعربی حرشا و بترکی قجی نامند و برگ بستانی بزرگتر از بری و نوع سفید آن را حرف ابیض و بفارسی اسپند و سپندان نامند و نوع غیر تخم مدور سرخ تندطعم را بترکی ککج گویند و از مطلق آن مراد بزرگ سرخ رنگ تازه بستانی است که چون بکوبند رنگ آن زرد و بادهنیت و حدت باشد و مستعمل همین نوع است

لاتین SINAPIS فرانسه MOUTARDE انگلیسی MUSTARD

بود و ایمن کسی که بیاشامد و اگر سحق کرده بوی وی بدماغ رسد معطس بود و سعال پیدا کند و اگر سحق کرده بیاشامند خطر بود تشنج و کزاز پیدا کند و قی آورد بقوت و خناق بازدید کند و افراط کردن آدمی بکشد و مقدار مستعمل از وی پنج طسو بود و کسی که وی خورده باشد براز وی چون مرغ بخورد بمیرد و صاحب تقویم گوید مصلح وی دوغ تازه و جلید بود و صاحب منهاج گوید مصلح وی مصطلی بود

جرب مالند نافع بود و چون با سرکه بپزند و بدان مضمضه کنند درد دندان ساکن کند و بخور کردن همین عمل کند و اگر نزدیک درخت انگور بروید اگر از آن انگور شراب سازند مسهل بود و چون در داروهای چشم کنند قوت باصره بدهد و دفع سودا کند از جمیع بدن و مسهل صفرا و بلغم نیز بود و صفرای غلیظ مستفرغ کند زیادت از سقمونیا و در علتهای مزمن که محتاج به داروی مسهل بود مانند مانیا و صداع و شقیقه بغایت نافع بود و مره صفرا و سودا براند و شربتی از وی نیم درم تا نیم مثقال بود با قوتنج و سعتر و ادویهای ملطف گرم که معده را سودمند بود و بعضی در سکنجبین خویسانند یا شراب شیرین بعد از آن بجوآب یا بمرغ یا مرق آن بیاشامند مسهل صفرا و سودا اما مضر بود بگرده و اسهال بسیار آورد و باشد که خناق آورد و مقدار دو درم تشنج احداث کند و مصلح وی در استعمال کردن دو قوا و کثیرا یا فطراسالیون و سعتر بود و بدل آن نیم وزن آن کندش است و بیخ کبر مساوی و گویند بدل وی نیم وزن آن مازریون است و چهار دانک وزن آن غاریقون و گویند بدل آن کبیکج است

اختیارات بدیعی، ص: 143

______________________________

لاتین HELLEBORUS NIGER فرانسه HELLEBORE NOIR انگلیسی BLACK HELLEBORE -CHRISMAS ROSE

و کاهو مضر بود بباه و مصلح وی کرفس و نعناع بود

______________________________

لاتین ACTUCA SATIVA فرانسه LAITUE انگلیسی LETTUCE -CABBAGE -LETTUCE

چون در داروهای چشم استعمال کنند سودمند بود جهت حرارت جگر بغایت نافع بود و مقدار مستعمل از وی نیم درم بود و دیسقوریدوس گوید چون بسوزانند و خاکستر آن با روغن گل و سرکه بر جرب طلا کشد و بحمام روند و بنشینند تا بعرق فرود آید بغایت سودمند بود و مخدر بود و مضر بود به شش و مصلح وی تخم رازیانه بود و صاحب تقویم گوید مصلح وی روغن زنبق و نرگس بود

اختیارات بدیعی، ص: 146

الثعلب بضم خا و سکون صاد و ضم یا ... یونانی ساطیون و ساطیورین و بعضی طرفلن یعنی سه برگ نامند زیرا که گیاه آن سه برگ دارد و آن بیخی است سفید شفاف با طعم شیرین و یا لزوجت و اندک تندی و بوی آن شبیه ببوی منی و انواع دارد

صاحب تحفه می نویسد: بفارسی آن را ثعلب نامند

لاتین ORCHIS MASCULA فرانسه SALEB انگلیسی MALE ORCHIS شلمیر در کتاب خود می نویسد که: در کوههای بلند طالش و در کوه گیلویه و در کرمانشاه فراوان است

بدان و شبیه ببرگ زیتون و نرم تر و نازکتر و بلندتر از آن و گل آن بنفش و بیخ آن شبیه به بیخ بلبوس و بلندتر و باریکتر

حکیم مومن در تحفه می نویسد: بیونانی ارخس نامند و آن بیخ گیاهی است مثل دو زیتون بهم چسبیده یکی ماده و بزرگتر و ممتلی و دیگری نر و کوچکتر و غیر ممتلی و سفید لون و برگش شبیه ببرگ گندنا و ساقش بی برگ و تا نیم زرع و گلش ریزه و باهم متصل شبیه به سرو و بنفش و شبیه بگل اصابع صغیر و نقیر در فیروزکوه هر دو را مشاهده کرده ...

مقوی آن و سه درم از وی قولنج را نافع بود و چون بیاشامند خون حیض فرود آورد و بول براند و اخلاط سوداوی را مفید بود و صداع شقیقه را ضماد کردن نافع بود و به آرد جو و عسل بر ذات الریه ضماد کردن مفید بود و اگر ورق وی با اندکی زیت ضماد کنند بر گزندگی جانوران نافع بود و بر سوختگی آتش همچنین و خطمی سرفه گرم را سودمند بود خاصه چون به آب گرم لعاب وی بگیرند و با قند بیاشامند و ورق وی در ضمادات ذات الجنب و ذات الریه سودمند بود و پوست بیخ وی چون با شراب بیامیزند و بپزند مفاصل و اعضای صلب نرم گرداند و ورق وی چون خشک کنند و بکوبند و بدان سر و ریش بشویند نیکو بود و پاک گرداند و تخم وی یک جزو و استخوان خرما دو جزو بسرکه بسرشند و بر ورم قضیب ضماد کنند تحلیل دهد و مؤلف گوید بیخ خطمی کوهی جهت نقرس گرم ضماد کردن با گلاب بغایت مفید بود و سرفه صفراوی را با نبات سفوف ساختن و با جلاب گرم خوردن نافع بود و ابن مؤلف گوید اگر لعاب خطمی بگیرند و با عسل و روغن گاو زنی را دهند که دشوار زاید آسان بزاید و صاحب منهاج گوید یک مثقال از خطمی قولنج را نافع بود چون بیاشامند و اسحق گوید مضر بود به شش و مصلح آن عسل بود و صاحب تقویم گوید مضر بود بمعده و مصلح آن عصاره زرشک بود و بدل آن خبازی است و گویند بدل خطمی سفید

نیلوفر است

______________________________

صاحب مخزن الادویه خطمی را از انواع خبازی شمرده و نوع سفید را از همه بهتر دانسته و می نویسد نوع ارغوانی کبود آن را بهندی خیرو نامند

در تحفه نیز آمده است که خطمی بالوان مختلف است و آنچه بیگل بود خطمی بری و خطمی نر نامند و جالینوس سرد و تر

شیخ الرئیس گرم باعتدال و اکثر مرکب القوی و مایل بسردی و تری می داند و از انواع خبازی دانسته اند

لاتین ALTHAEA OFFICINALIS فرانسه GUIMAUVE انگلیسی MARSHMALLOWS

اختیارات بدیعی، ص: 149

بآتش بسوزانند و در شراب اندازند هرکس که آن شراب بخورد مست نشود و خون وی چون بخورد زن دهند چنانکه نداند شهوت وی زایل گردد و شیخ الرئیس گوید سرگین وی چون در چشم کشند سفیدی ببرد ارسطاطالیس در منافع اعضای حیوانات گوید زهره پرستوک چون بدان سعوط کنند موی سر و ریش که سفید شده باشد سیاه گرداند و دندان نیز هم سیاه کند پس چون خواهند سعوط کنند دهن پر از شیر تازه کنند تا دندان را سیاه نکند و ابن مولف گوید در خواص آورده که پرستوک برود و موی ایل بیاورد و در آشیانه بنهد تا هیچ حیوان موذی گرد آشیانه او نگردد و سرگین پرستوک چون بزهره گاو بیامیزند و بر موی سیاه طلا کنند بی هنگام سفید شود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: خطاف بضم خا بعربی ابابیل و بفارسی پرستوک و بترکی قرلانقوج و بدیلمی چلچلا و بهندی سیانی و کنهیا و پت دیوری نامند

لاتین HIRUNDO فرانسه HIRONDELLE انگلیسی SWALLOW

طلا کنند و فالج قدیم و رعشه و ورم احشا و ربو بغایت نافع بود و اگر زنی دشوار زاید زهره وی در فرج آن زن بمالند در حال بزاید و اگر دماغ وی در شیب پای بمالند باه را برانگیزد و اگر به آب بجوشانند تا مهرا شود و بر سوراخ قضیب چکانند بول براند و اگر طبیخ وی در آبزن کنند و صاحب فالج در آن نشیند مفید بود و دماغ وی چون بسوزانند و سحق کنند و در چشم کشند سفیدی زیادت که در چشم بود زایل کند و سرگین وی چون بر قوبا طلا کنند سود دهد و دماغ وی به آب پیاز در چشم کشیدن نزول آب را مانع آید و اگر سر وی در شیب جامع خواب پنهان کنند و کسی که بر آن خسبد آن را نداند بخواب نرود و خواب بر وی شوریده گردد و اگر دل وی چنین کنند همین عمل کند و ابن مولف گوید در خواص آورده اند که اگر خفاش را از درخت درآویزند جراد از آن مکان بگریزد و بول او بر مار زهر قاتل بود و اگر سر وی در برج کبوتر پنهان کنند هرچند کبوتر که بود از آنجا نرود و الفت گیرند و اگر در سوراخ موشان بنهند همه موشان از آنجا بگریزند

صاحب مخزن الادویه می نویسد: خفاش به ضم خا و فتح آن بر دو آمده و خشاف و وطواط و بفارسی شب پره و به شیرازی موش کور و بهندی چمکادر و در بنگاله چمکدری نامند

اختیارات بدیعی، ص: 150

لاتین NYCTERIS VESPERTINA یاVESPERTILIO MURINUS فرانسه CHAUVE -SOURIS انگلیسی FLITTER MOUSE

و در بلسان گفته شود

کوه می باشد و فحم از آن می گیرند و آن را درخت کز می خوانند و گل سرخ کوچک دارد و ارغوانی رنگ و طبیعت گل آن خنک بود در دوم و حدتی دارد

و اگر بدن گرم کرده باشد سرکه سرد بدان موضع نهند بغایت سودمند بود جهت دفع مضرت ادویه کشند و گرم کرده بیاشامند خاصه جهت مضرت افیون و شوکران و خانق النمر و شیر که بسته باشد چون با نمک بیاشامند نافع بود جهت دفع مضرت فطر کشنده و چون بدان غرغره کنند قطع سیلان فضول از حلق بکند و خناق و لهاه را سودمند بود و علق که در خلق چسبیده بود بیرون آورد و ملطف اخلاط غلیظ بود و شکم خشک کند و تشنگی بنشاند و سپرز را نافع بود و معده را دباغت کند و ماده نیز دفع کند چون بروی ریزند درد دندان که از سردی و گرمی بود سود دهد آنچه از سردی بود بسبب سردی و آنچه از گرمی بود بسبب تلطیف که در وی است و این خاصیت که در وی است در غیری نیست و سرکه که از انگور گیرند با نمک گزندگی سگ دیوانه را سود دارد اما سرکه مضر بود به سودایی مزاج و بسیار خوردن وی بصر را ضعیف کند و عصب را زیان دارد و اگر ادمان خوردن وی کنند باستسقا انجامد و چون به آب قند ممزوج کنند مضرت وی کمتر بود و صاحب تقویم گوید مصلح وی روغن بادام بود

______________________________

لاتین ACETUM فرانسه VINAIGRE انگلیسی VINEGAR

که در وی بود و چون بناشتا بیاشامند چشم را روشن گرداند و دندان را محکم کند و آواز صافی نماید و درد معده را نیکو بود خاصه چون طعام در معده هضم نشود و مصروع را سودمند بود و کسی که مره سودا بر وی غلبه کرده باشد و سنگ مثانه را بریزاند و اختناق رحم و صلابت سپرز و درد ورکین را بغایت نافع بود و لون را صافی کند خاصه در زمان نقاهت و درد سر و عصب را زایل کند و از دو درم ابتدا کند تا بیست درم هر روز قدری می افزاید صفت آن بستاند اسقیل سفید و بکارد چوبی پاره کنند و در ریسمان کتان کشند و چهل روز در سایه بیاویزند بعد از آن یکمن از آن در هشت من سرکه انگوری اندازند و شصت روز در آفتاب نهند در اول سرطان تا آخر اسد و اگر ضروری رود در سرکه بجوشانند در دیگ سنگی تا عنصل مهرا شود و فروگیرد و صافی کنند و بعضی عنصل در پانزده من سرکه یا شانزده من کنند و در آفتاب نهند و بعضی یک هفته در آفتاب نهند اما آنچه دو ماه در آفتاب باشد قوت وی غالب بود و خاصیت وی زیادت باشد

و خاکستری رنگ باشد

اختیارات بدیعی، ص: 152

و پهن و اغبر جلبان اسود و بشیرازی مشو و بهندی کهساری و اهل اردستان و کرمان کوبنان کرو خوانند

______________________________

صاحب تحفه در این باره شرح بیشتری داده و انواع را پنج نوع دانسته است

لاتین PISUM SATIVUM فرانسه POIS انگلیسی CHICK -PEA

بود لیکن چون بغایت کهن بود و رقیق و سفید بول براند اما مصدع بود و اگر بسیار خورند مضر بود بمعده و آنچه تازه بود بادانگیز و دشخوارهضم بود و بول براند و بهترین آنکه گفته شد در اول سودمند بود جهت شهوت کلبی و رمد بلغمی و غشی و شفای زهرها بود و هضم را نیکو گرداند و چون بمکند تشنگی ساکن گرداند و بول براند و طبع نرم دارد و ابن مؤلف گوید چون شراب بقدر اعتدال خورند طبیعت بدن بر وی مستولی شود لاجرم حرارت غریزی در دل زیادت شود و آن حرارت در همه بدن پراکنده شود و معلوم است که قوتهای جسمانی که در تن کارکننده اند بواسطه حرارت غریزی کار توانند کرد پس چون حرارت غریزی زاید گردد قوت جاذبه کامل تر شود و هضم غذا بهتر کند و چون حرارت غریزی قوی گردد بادهای غلیظ را پخته کند و قوت دافعه بر دفع آن قادرتر شود و چون قوت دافعه بادهای غلیظ را دفع کند و رگها از بادهای غلیظ تهی شود و بلغم از معده زایل گردد و بادها که در امعاء باشد شکسته شود و بادهای فاسد که در گذرگاههای عصب باشد زایل کند لاجرم حواس صافی تر گردد و خون صافی تر شود و رنگ روی خوب شود پس از آن بواسطه قوت هاضمه غذا به قوت تن برسد و فربهی در تن پدید آید و رگها فراخ شود و روح طبیعی و حیوانی و نفسانی در همه اجزای تن ساری شود و اگر افراط کنند در وی مضر عقل بود و سپرز و جگر ضعیف کند و

مبطل باه بود و شهوت غذا ببرد و نسیان آورد و رعشه و ربع و بخر و ضعف بصر و اعصاب و صرع و سکته و مرگ مفاجات آورد و تبها و اگر بناشتا تنها خورند بعد از رنجوری و کارهای سخت خناق آورد و التهاب و اوجاع و مداوای وی به فصد یا به قی بود و ابن مؤلف گوید اگر در شراب افراط کنند رگها پر شود پس حرارت غریزی را نفس زدن ممکن نبود یا فرو ببرد و مرگ مفاجات پدید آید یا کمتر شود همچنانکه چون چراغ را بیش از حاجت روغن بکنند یا فرومیرود یا ضعیف می شود و چون حرارت غریزی ضعیف شود آن شراب نامهضوم بماند و بلغم گردد و مضرت آن در همه تن پراکنده شود اما آنچه از این فضلها در دماغ جمع شود آن دماغ گرم بود یا سرد اگر دماغ گرم بود آن فضلهای سوخته بود و از وی دیوانگی و وسواس پدید آید و رمد و درد گوش و سرسام گرم ظاهر شود و

اختیارات بدیعی، ص: 153

اگر دماغ سرد بود به سبب آن مایه های سرد بلغمی نیک سرد شود و زیادت گردد و از وی صرع و سکته و فالج و رعشه و کابوس و ترسیدن در خواب بیداری بی سببی پدید آید و آنچه از آن ماده ها بجانب پا افتد از وی نقرس و ضعف اعصاب پدید آید اما آنچه از آن فضلها در جگر جمع شود اگر جگر گرم باشد بسبب شراب گرمتر شود و خون را بسوزانند و ماده صفرا زیادت شود و سودا نیز و تبهای صفراوی و سوداوی پدید آید

و اگر جگر در اصل سرد بوده باشد چون شراب خورده باشد بسیار حرارت غزیزی کمتر شود و جگر سردتر شود و اگر شراب را هضم نتواند کرد و فعل نتواند کردن بدین سبب فضله ها گرد آید و در تن پراکنده شود و سده پدید آید و به استسقا انجامد و از این تفصیل که کردیم معلوم می شود که چندانکه در شراب کم خوردن منفعت است در شراب بسیار خوردن مضرت است و اگر خواهد که شراب مستی کمتر کند رب غوره با تخم کرنب تنقل کند و غذا کمتر خورد و فالوده قندی خورد و نیلوفر بوید و اگر محروری مزاج بود تنقل با نارمر کند و سیب مرو کاهو و جماز و طلع و غذا پیشتر از خوردن آش غوره و سماق و اناردانه خوردن است و دفع مضرت وی بشراب اترج یا ریباس کردن

______________________________

فرانسه VIN انگلیسی WINE

و دانگی قند در سی درم آب حل کرده بیاشامند تسکین خمار بکند و تشنگی بنشاند و چون خمیر در آب حل کنند و دانگی و نیم وزن آن روغن بنفشه با آن بیامیزند و بدان غرغره کنند ورم اندرونی حلق را نافع بود و چون در آب حل کنند و از آن چایی سازند و قطره چند سرکه بدان چکانند و بیاشامند قطع اسهال بکند

در مخزن الادویه می نویسد: خمیر به فتح خا و کسر میم بعربی عجین و بفارسی خمیر ترش و خمیرمایه و بهندی ماوا نامند و آن آرد گندم است که با روغن کنجد و یا روغن زیتون و یا روغن گاو یا روغن گاومیش و یا بز و یا گوسفند و شیر و ماست هریک که باشد سرشته بگذارند تا ترش و بدبو گردد و قدری از آن را داخل خمیر نان می نمایند تا برآید و فطیر نماند

فرانسه PATE انگلیسی PASTE

سر شاخی قبه و گل آن سفید مایل بسرخی و ثمر آن شبیه به حبه الخضرا و بنفش مایل بسیاهی و آنکه آن را درخت هندی که ثمر آن بل است دانسته اشتباه کرده است

اختیارات بدیعی، ص: 154

نطرون بیامیزند و بر بهق مالند سودمند بود و صمغ وی موی زیادت که در چشم بود زایل کند و چون با شراب بیاشامند گزندگی افعی را نافع بود و آب وی چون با شراب بپزند و بیاشامند شکم ببندد و صمغ وی چون به آب کاسنی حل کنند و در چشم کشند باد سبل زایل کند و اگر دو درم از وی با خمیر بیاشامند یا بر موضع گزندگی افعی طلا کنند نافع بود و اگر آب ورق وی بر بواسیر طلا کنند قطع کند و لبن وی در چشم همین عمل کند که صمغ کند

آن نان ترتیب می دهند شیرین و لذیذ می باشد و نبات آن شبیه به نی و نیشکر و ذره بزرگ

چکانند درد دندان زایل گرداند و اگر بهق سفید در آفتاب بخرقه پاره بمالند و آن بیخ طلا کنند بغایت سودمند بود و اگر ثمر و گل وی با شراب بیاشامند گزندگی عقرب را نافع بود و شکم براند و بیخ وی چون بر قوبا طلا کنند زایل کند و اگر بزیت بجوشانند و در گوش چکانند درد دندان ساکن کند و اگر سحق کنند با عسل بر شکم مستسقی ضماد کنند نافع بود و ساق وی چون تر بود بپزند و با سرکه و زیت بخورند یرقان را بغایت نافع بود و استسقا هم و بسیاری مرار آورد و مصلح وی آب تمر هندی بود یا غوره

______________________________

صاحب تحفه می نویسد: خنثی به تشدید نون بلغت سریانی گیاهی است شبیه به اسراش که بفارسی سریش نامند و ظاهرا نوعی از آن باشد برگش شبیه به کراث و از آن لطیف تر و ساقش قریب بزرعی و نرم و بر سر او گل سفیدی شبیه ببلوط و ببخش مستدیر مثل بیخ سوسن آزاد و تخم او در قبه مثل تخم پیاز ...

دویم و گویند در سیوم معده را نیکو بود و درد قولنج و درد گرده زایل کند و باه را زیادت کند و بوی دهان خوش گرداند و طعام هضم کند و عرق النسا را سود دهد و بول ببندد چون از سردی گرده و مثانه بود و صرع و صداع که از سردی بود و سرطان و خنازیر و دردهای بلغمی و سوداوی را نافع بود و بادها بشکند و بلغمی مزاج را نیکو بود و رطوبتی که در معده بود نشف کند و تحریک منی کند و هیجان آن و اگر قدری از آن در دهان گیرند نعوظ آورد و صاحب منهاج آورده که یک درم از وی چون سحق کنند و بر چهاریکی شیر گاو افشانند و بناشتا بیاشامند در قوت باه بغایت سود دهد و از خواص وی آنست که

اختیارات بدیعی، ص: 156

در هر دیگ و کاسه بود مگس گرد آن نگردد و جهت معده و جگر سرد بغایت نافع بود و قوت اعضای باطنه بدهد و گویند مضر است به دل و مصلح وی کثیرا بود و چیزها چرب و صاحب تقویم گوید مضر بود به حجاب سینه و مصلح وی صندل و طباشیر بود و بدل وی خرفه و قرنفل بود و اسحق بن عمران گوید بدل وی دارچینی بود و گویند بدل آن قرنفل بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: خولنجان را خسرودارو گویند و بترکی قرغات و بهندی کلیجن و کلاجن نامند و آن بیخی است سرخ تیره پرگره تندطعم تند بود و لذیذ و با حدت و آنچه بتحقیق رسیده بیخ درخت تانبول است که بهندی پان نامند

شلمیر تحت

عنوان خولنجان مصری و ریشه جوز آن را به:

لاتین ALPINIA GALANGA یاGALANGA MAJOR نامند

فرانسه GRANDE GALANGA -GALANGA DE L ,INDE OU G .DEJAVA

انگلیسی GALANGAL

غیر آن را شفتالو کاردی و شفتالو نیز دو نوع می باشد لطیف و شاداب و غیر لطیف و شاداب و همه اجزای درخت آن تلخ می باشد

لاتین PRUNUS PERSICA -BRUGNON -AMYGDALUS PERSICA فرانسه PECHE انگلیسی PEACH -NECTARINE

مصری بود بهترین وی هندی بود که سطبر و سیاه رنگ بود رسیده و فلوس وی براق بود و پوست وی رقیق بود بهترین آن بود که در زمان خرج کردن از قلم بیرون آورند و طبیعت آن معتدل بود در حرارت و تری و گویند گرم بود و گویند سرد بود ملین و محلل بود و ورمهای گرم را نافع بود که در احشایا خاصه در حلق بود و چون بدان غرغره کنند با آب گشنیز تر و لعاب بذر قطونا خناق را نافع بود غرغره کرده و طلا کردن بر نقرس و ورمهای صلب و مفاصل سود دهد و درد جگر را نافع بود و پاک گرداند چون با تمر هندی بیاشامند مسهل مره صفرا بود و چون با تربد بیاشامند مسهل بلغم و رطوبت بود و چون با آب کاسنی یا آب عنب الثعلب بیاشامند یرقان را و درد جگر گرم را نافع بود خاصه چون آب کشوث اضافه کنند و اسهال وی بی زحمت و اذیت بود تا بحدی که اگر زن آبستن بخورد هیچ زیانی نه بیند بلکه مصلح وی بود و زادن بر وی سهل شود و مره محترقه و بلغم براند و شکم نرم گرداند و سینه و قولنج بگشاید و شربتی از فلوس وی پنج درم تا پانزده درم بود و اسهال وی به قوت جاذبه بود و گویند به لزوجت و هرکس که امعاء وی ضعیف بود باید که پیش از استعمال بروغن بادام خویساند یا بر سر شربت ریزد اسحق گوید مضر است به سفل و مصلح وی آب عناب بود و صاحب تقویم گوید مضر بود بمعده

و غثیان آورد و مصلح وی مصطلی و انیسون است و بدل آن صاحب منهاج گوید نیم وزن آن ترنجبین است و سه وزن آن مویز بی دانه و قدری تر بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بکسر خا معرب از خیارچنبر فارسی است و بهندی التاس و کرماله و کرواله و سیال لاتهی نامد و آن ثمر درختی است تا بقدر درخت گردکان چوب آن خالدار و گل آن زرد شبیه بگل یاسمن و ثمر آن دراز تا بقدر زرعی و باریک به سطبری ابهامی و در حرف آن پرده های خشبی و بر آن رطوبت سیاه چسبیده که آن را عسل خیارشنبر نامند و پرده ها را قلوس آن و در هر پرده تخمی اندک پهن صنوبری شکل سفید مایل بزردی و مستعمل عسل آن است

لاتین CASSIA FISTULA فرانسه CASSEIN BATONS انگلیسی PURGING CASSIA

اختیارات بدیعی، ص: 158

را سود دهد چون در آن نشینند بچه مرده و مشیمه بیرون آورد و اگر بیاشامند مضر بود بچه را در مشیمه به سبب حرارتی که در وی هست و قوت تخم وی و گل وی یکسان بود و اگر دو مثقال از تخم وی بیاشامند حیض براند و باد معده و امعاء را نافع بود و فواق را سود دهد و اگر با عسل زن آبستن بخود برگیرد بچه زنده بکشد و مرده بیرون آورد بیخ وی در قوت مانند ایشان بود لیکن غلیظتر و به طبیعت زمین نزدیک بود و چون ویرا خشک کرده با سرکه بر سپرز سخت شده ضماد کنند نافع بود و نقرس و ورمی که در مفاصل پیدا شود و بغایت صلب بود چون ضماد کنند سودمند بود و طبیخ وی بسرکه درد دندان را سود دهد و گل وی چون در موم روغن کنند شقاق مقعد و انگشتان را نافع بود و چون با عسل بیامیزند قلاع زایل کند و خیری سیاه که آن را بشیرازی خطایی خوانند طبیعت وی معتدل است و نافع بود جهت بادی که در سر باشد و غیر از نوع زرد و سرخ که منفعت آن گفته شد انواع دیگر خیری چندان منفعتی که مشهور بود که آن را یاد کنیم ندارند مگر کسی چیزی به تجربه معلوم کرده باشد

______________________________

لاتین VESICARIA GUAPHALOIDES

و نزولات و وسواس سوداوی را بغایت نافع بود و معده را پاک گرداند و اسحق گوید مضر بود بجگر و مصلح وی به دوقو بود و صاحب تقویم گوید مجفف اعصاب بود و مصلح آن صمغ عربی و کثیرا بود و بدل آن دیسقوریدوس گوید در سودمندی استرخای عصب بوزن آن اسارون و چهار دانک آن زراوند و نیم وزن آن درونج بود و شاپور گوید بدل آن کزنارک بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: دارشیشعان اسم فارسی است و آن را قندول و عود البرق نامند و خوشبوتر از عود بود و بهندی آن را کای پهل گویند

لاتین MYRICAE SAPIDAE CORTEX

درم بود و مضر بود به سر و مصدع بود و صاحب منهاج گوید مصلح وی صمغ عربی بود و صاحب تقویم گوید مصلح وی صندل و گلاب بود و بدل آن بوزن آن فلفل و گویند بوزن آن زنجبیل و بوزن آن زرنباد بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بفارسی فلفل دراز و بهندی پیپل و پیپلی نامند و آن ثمر نباتی است پیازه دار و برگ آن شبیه ببرگ تانبول و از آن اندک کوچکتر و با حدت و تلخی و ثمر آن طولانی شبیه به شاه توت و سیاه رنگ و کوچکتر از آن و خشکدانه های وی کوچک و سرخرنگ و پیوسته بهم ...

قوبا طلا کنند سود دهد و چون با عسل بر کلف مالند سود دهد و سرفه کهن و درد گردن و عسر البول را نافع بود و اولی آن بود که با شراب بسرشند و قرص سازند و در سایه خشک کنند قدرت وی تا پانزده سال بماند بقراط گوید قوت انسان را نگاه دارد چندانکه در حیات باشد و ذهن را تیز کند و جالینوس گوید معده و دماغ را از فضول پاک کند و نسیان ببرد و دیسقوریدوس گوید چشم را روشن کند و حیض براند و مشام را قوت دهد و همه تبها را نافع بود و فولس گوید یرقان را نافع بود و صرع و وجعهای سرد را نافع بود و مستعمل از وی یک درم بود و روفس گوید لقوه را نافع بود و استرخای عضله را سودمند بود و گویند مضر بود بمثانه و مصلح وی اسارون بود و گویند مضر بود به سر و مصلح وی خمیره بنفشه بود و بدل وی پوست سلیخه بوزن آن و نیم وزن آن کبابه یا ابهل یا زرنب و گویند بدل آن دو وزن آن کبابه بود و تیادوق گوید بدل وی بوزن وی خولنجان بود و گویند بدل وی دو وزن وی ابهل بود و روغن دارچینی رعشه را بغایت نافع بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می گوید: دارچینی بفتح دال معرب دارچینی فارسی است و دار بمعنی درخت و چوب است و به یونانی آن را افتیمون و بسریانی مرسلون نامند و آن پوست شاخهای درختی است که منبت آن جزیره سیلان که سراندیب نیز نامند ... تند بود تندطعم و سرخرنگ

و شیرین و قلمهای آن باریک و بسیار درهم پیچیده و بلند تا دوسه زرع و راست خصوص که از شاخهای نورسته آن جدا شده باشد

در تحفه می نویسد: درخت آن شبیه بدرخت انار و برگ آن چون ورق گردوست و بی گل و بی شحم

لاتین CINNAOMI CORTEX فرانسه CANELLE DE CEYLAN انگلیسی CINNAMON

در تحلیل ورمهای صلب چهاردانگ وزن آن جوز سرو و نیم وزن آن ابهل بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: دبق به کسر دال و سکون با و قاف آن را قسوس نامند و بفارسی مویزک عسلی و کشمش کاولیا و آن دانه ایست از نخود کوچکتر و سبزرنگ و چون خشک گردد پوست آن درهم پیچیده و مایل بسیاهی شود و در جوف آن رطوبتی چسبنده باشد و دانهای آن بقدر خشخاش و گیاه آن از درخت امرود و

اختیارات بدیعی، ص: 162

غیر آن متوکن می گردد و چندین شاخ از یک مکان می روید و برگ آن شبیه ببرگ مورد و انار و لطیف می باشد و سبز نیمرنگ

شلیمر تحت عنوان مویزک و کشمش لولی لاتین آن راDELPHINIUM STAPHYSAGRIA یاSTAPHYSAGRIA گوید فرانسه STAPHISAIGRE انگلیسی LOUSWORT

گوید سرگین مرغ اگر دود کنند درد دندان را نافع بود و موافق کسی بود که ادویه کشنده خورده باشد و اگر با سرکه بیاشامند خناق را سود دهد

در مخزن الادویه آمده است که: دجاج با کسر دال بفارسی مرغ خانگی و بهندی ککری و مرغی و بعربی نر آن را دیک و بفارسی خروس و بهندی ککرومرغا نیز نامند

مرغ را بفرانسه POULE و بانگلیسی HEN جوجه را بفرانسه POULETTE و بانگلیسی POLLET گویند

دهد و بر گزندگی عقرب و رتیلا با انجیر ضماد کردن و همچنان خوردن نافع بود و تقویت دل بدهد و مفرح بود و تریاق همه زهرها بود و مقوی دل و اولی آن بود که با شراب سیب ممزوج کنند تا سخونت وی کمتر شود و جهت خفقان با قدری کافور خلط کنند نافع بود و خاصیت وی باقی ماند و کیفیت وی بشکند و ابن زهر در خواص آورده است که چون قطعه از وی در اندرون خانه بیاویزند طاعون در آنجا نشود و اگر سوراخ کنند و ریسمان بندند و از میان هر دو ران زن حامله بیاویزند فرزند وی را نگاهدارد از همه آفتی و اگر دشوار زاید زائیدن آسان کند و زود و اگر بیاویزند سوراخ کرده آن را بطول بر وی ایمن باشد از خوابهای بد و از ترسیدن در خواب و این از خواص اوست و سفیان آندلسی گوید مسخن دل و معده و جگر بود و هضم طعام بکند و سودمند بود جهت مالیخولیای امعایی به تحلیل نفخ و تلطیف اخلاط غلیظ و مستعمل از وی یک درم بود و اسحق گوید دو درم و همو گوید مضر بود بسر و مصلح وی رازیانه و قند بود و رازی گوید بدل وی در دفع بادها که در رحم پیدا شود بوزن وی زرنباد و دو دانگ وزن آن قرنفل بود و شاپور گوید بدل وی عاقرقرحا بود و گویند بدل وی دو وزن وی سورنجان بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: درونج بفتح با و ضم را و سکون واو و فتح نون و جیم لغت فارسی است و آن

بیخی است عقربی شکل پوست آن خاکستری رنگ گرهدار و عدد گره آن دو یا سه عدد و بهترین آن با اندک تلخی و خوشبوی و با صلابت و اندرون آن سفید است

لاتین DORONICUM PARDALINAN CHES فرانسه DORANIE انگلیسی ROMAN LEOPARD ,S BANE

مثقال به آب سرد بیاشامند یا با شراب مسهل بلغم بود و ورق وی چون سحق کنند و با سرکه بر جرب ریش شده مالند نافع بود و پوست وی چون بر جراحات پیچند بصلاح آورد و اگر بکوبند و با سرکه بسرشند و بر برص طلا کنند زایل کند و بیخ وی چون بر آتش نهند و بسوزند رطوبتی که از وی بیرون آید بگیرند و در گوش چکانند کری که از رنجوری دراز حادث شده باشد زایل کند و عصاره ورق وی چون در گوش چکانند نیم گرم ورم گوش را نافع بود و اگر با عسل بیامیزند و در چشم کشند تاریکی چشم زایل کند و رطوبت ثمر وی چون در روی مالند جلایی تمام دهد و مسیح گوید ورق وی سرد و خشک بود در درجه اول

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: دردار بفتح دال لغت فارسی است و آن را دارون و سفیدار و درخت پشه نیز نامند جهت آنکه در جوف ثمر آن پشه متکون می گردد و نوعی از غرب است

لاتین ULMUS CAMPESTRIS فرانسه ORME PYRAMIDL انگلیسی COMMON ELM

می گوید: دروبطارس بیونانی بمعنی ولد البلوط است چه گیاه آن بر درخت بلوط کهنه می روید و می پیچد و آن نوعی از بسفایج است

آن کنند و بجوشانند تا آب وی بسوزد و روغن بماند و ثمن رطل موم سفید بر آن روغن نهند مانند مرهم و آن مرهم بر جرب و حکه طلا کنند بغایت مفید بود و اگر ورق وی خشک کرده بکوبند و بر ریشها افشانند خشک گرداند روی ریش را و حوالی آن را و مداوای کسی که دفلی خورده باشد به آشهای چرب و خبیصها و لعاب بذر قطونا و روغن گل و کثیرا و تمر شیرین پرعجیب مفید بود و همچنین انجیر و قند و عسل و حلوات و جلاب درب عنب یعنی دوشاب انگوری و اضافه چیزهای چرب کنند

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: دفلی بیونانی شیریون و بسریانی رودیون و عربی جین و سم الحمار و بهندی کنیر نامند

لاتین NERIUM OLEANDER فرانسه LAURIER ROSE انگلیسی ROSE -BAY

که ورق آن مانند سیف بود بشکل ورق ایرسا بود اما ورق ایرسا باریکتر و کوچکتر بود و ساق وی مقدار یک گز باشد و گل وی سرخ رنگ بود و وی[24]

اختیارات بدیعی ؛ ص167

اختیارات بدیعی، ص: 167

را سقراغانیون گویند و بعضی ماخاریون خوانند و کسیقیون نیز گویند و اصل او مانند دو پیاز کوچک بود زیر یکدیگر آنکه در شیب بود لاغر بود و بالایی فربه بود و در وی قوت جاذبه بود و ملطف و محلل بود و در بغداد آن بیخ را نافوخ خوانند و زنان بغداد جهت فربهی مستعمل کنند و جهت جلای رو چون بدان بشویند بغایت لون را نیکو گرداند و در بغداد بسیار بود و بیخ بالایی وی چون بخود برگیرند حیض براند و چون با شراب بیاشامند شهوت جماع برانگیزد و چون بیخ شیب وی زنان بیاشامند قطع شهوت ایشان بکند و زهراوی گوید چون بیخ وی در شراب خویسانند و صاحب بواسیر هر روز مقدار یک رطل از آن شراب بیاشامد بواسیر خشک گرداند و اگر خشک کنند بیخ وی و هر روز مقدار یک درم با ماء العسل بیاشامند همین عمل کند

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: دلبوث به فتح دال اسم عربی بیخ سوسن سرخ صحرایی است معروف به سیف العراب

صاحب تحفه می نویسد این بیخ مثل دو پیاز است که ملاصق بهم باشند بی پرده هائی که در پیاز است

برانست که تخم گل آنست

صاحب تحفه درباره دلیک می نویسد: ثمر گل صحرایی است مثل بار گل سرخ بستانی و با اندک شیرینی و ععوصت و زرد مایل بسرخی و زیتون و در تنکابن کلیک نامند و بترکی اتب برونی و باصفهانی بن گل نامند نبات او پرخارتر از گل بستانی و گل وی بی بوست

شکم نرم دارد و آنچه بریان کرده بود دیرتر از معده بگذرد از آنچه رسیده بود و مصلح وی نعنع بود و سعتر و فلفل و خردل و دارچینی و سرکه

دیگر و ابن مؤلف گوید در این روزگار هر چند دم الاخرین که آورده اند مغشوش بوده و غش آن به کندر کرده اند مگر اندکی

______________________________

در مخزن الادویه آمده است که: آن را دم التنین و دم الثعبان نیز و بعربی قاطر الدم و بفارسی خون سیاوشان و بهندی همیرادوکهی و رنک برت نیز نامند و آن صمغی است خالص الحمره مأبل به بنفشی و گویند عصاره گیاه سرخی است که از جزیره سقوطره و هند خیزد و صاحب خلاصه التجارب گفته که عصاره هوه جویه است

لاتین SANGUIS DRACONIS فرانسه SANG DE DRAGON انگلیسی DRAGON ,S BLLOD

بکوبند و اگر خواهند که با ادویه مسهله استعمال کنند و اگر با شیر خر و مسکه خورند هم شاید سودمند بود جهت سودا و بلغم و مسهل خلط خام بود و درد مفاصل را تحلیل دهد و سیاهی موی را نگاهدارد و رها نکند که زود سفید شود و عیسی بن علی گوید که وی سحج امعا آورد و باید که بعد از آن شیر تازه خورند غذا آب گوشت با آب سیب و غوره و قدری نبید بر آن افشانند و اگر ماهی خورند شاید و اگر حبوبی سازند از برنج و جو مقشر بروغن گل نافع بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: دند بفتح دال مشهور بحب السلاطین است و بپارسی تخم بید انجیر خطایی و بهندی جیپاکوته و جمال کوته نامند و آن ثمر درختی است در غلافی و اکثر سه عدد در یک غلاف و هریک باز در غلافی بقدر پسته بسیار کوچکی و مغز آن دو پارچه بهم پیوسته مانند مغزهای دیگر و پوست رقیقی در میان آن دو مغز و این پوست و پرده سمی بود و عند الحاجت نه قبلی از آن باید آن را برآورده مدبر کرده بکار برند

لاتین CROTON TIGLIUM فرانسه PIGNON D ,INDE انگلیسی TIGLIA -SEED PLANT

به ضم دال و سکون واو و ضم قاف و سکون واو لغت یونانی است و آن را دوقو اغریا و دوقوبری نیز نامند و ماهیت آن تخم جزر بری است و بیخ آن را مستسقاقل و گیاه آن را خرس گیاه نامند و به شیرازی آن را بدران نامند و آن شبیه به نانخواه است از آن ریزتر و با اندک تندی ...

لاتین DAVCI CAROTAE SEMINA فرانسه SEMENCES DE CAROTTE انگلیسی CARROT SEEDS

خورده باشد بخورد دفع کند و اگر کسی که زهر نخورده باشد بخورد سهم مهلک باشد و اگر بر موضع گزندگی عقرب مسح کنند درد ساکن کند و اگر سحق کنند و قدری با سرکه بگدازانند و بر قوبا که از مره سودا بود بمالند نافع بود و زایل گرداند و سعفه که در سر و مجموع اعضا بود را سود دهد

چون کندنا بدان چرب کنند و به آتش اندازند برافروزد و ابن مؤلف گوید دیدم که غش آن به میعه سایله کرده بودند و کسی فرق نمی کرد و طبیعت وی گرم و خشک بود در سیم و گویند در دوم لطافت وی از حب عود زیاده بود و در چشم کشیدن جهت نزول آب نافع بود و روشنایی چشم بیفزاید و سردی رحم را سود دارد و چون زن بخود برگیرد با موم و روغن گل مشیمه و بچه بیندازد و چون بیاشامند بول براند و عسر البول را نافع بود و دفع سموم بکند مثل خانق النمر و افیون و کسی که قطر خورده باشد و گزندگی جانوران دو دانک از وی با آبی که نانخواه در آن جوشیده باشد بیاشامند بغایت نافع بود و سنگ گرده بریزاند و مرضهای بلغمی را نافع بود و مولف گوید بجهت رعشه مزمن بغایت سودمند بود و بدل آن بوزن آن دهن داوی با نیم وزن آن روغن نارگیل و دانکی و نیم آن زیت کهن و گویند بدل آن روغن رازقی است و نیم وزن آن آب کافور و ابن ماسویه گوید بدل آن یک وزن و نیم آن روغن زیت بود و ابو ریحان در صیدنه گوید بدل آن دو وزن آن زیت خالص بود و حب بلسان چون بکوبند و در روغن رازقی بجوشانند بدل آن بود و گویند بدل آن روغن گاو است که در او مر پخته باشد

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: دهن را بفارسی روغن نامند که از حبوب نباتات گیرند یا از گلها و شکوفه ها و برگها بنابراین دهن البلسان یعنی

روغن بلسان که آن را لبن البلسان و صمغ بلسان نیز گویند و در حقیقت لبن است نه دهن

اختیارات بدیعی، ص: 176

دنکی آب بماند و آن مرق بیاشامند و مرق خروس پیر ربو را سود دهد و چون بسفانج و شبت اضافه کنند قولنج را نافع بود و با خسکدانه مسهل بلغم بود و چون با چیزهای قابض بپزند سجح را نافع بود و چون با شیر بپزند قرحه مثانه را نافع بود و چون بشکافند بعد از آنکه کشته باشد و گویند زنده و بر گزندگی افعی و مار و دد نهند بغایت نافع بود و پوست که در سنگدان وی بود اگر خشک کرده سحق کنند و با شراب بیاشامند درد معده را بغایت نیکو بود و مؤلف گوید با قدری نبات سحق کنند و سفوف سازند همین عمل کند و ابن مؤلف گوید اگر مغز خروس با شکر بخورند قوت باصره بدهد و حفظ بیفزاید و خاطر روشن کند

و ببندد و اگر در آب بمالند همچنانکه گفته شد و سه بامداد بناشتا بیاشامند سپرز را دفع کند و چون بجوشانند و بخورند مسخن بود و بول براند و اگر جوشانیده ضماد کنند بر موضعی که قطع خواهند کرد منع حس بکند

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: دینساقوس بکسر دال لغت یونانی است بمعنی دائم العطش و آن را حس الکلب

و این به خاصیت است و چون وی را بسوزانند و با عسل بر داء الحیه و داء الثعلب طلا کنند موی برویاند و خاکستر وی سرد و خشک بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ذباب بضم ذال و فتح با بفارسی مکس و بترکی شین و به هندی مکهی نامند و حکیم مومن در تحفه معتقد است که اگر مکس را در روغن کنجد انداخته در آفتاب گدازند سپس روغن را صاف کنند جهت رویانیدن موی مجرب است.

بود و اندکی از وی چون با ادویه بود که دفع مضرت وی بکند مدّر بول بود و گویند اگر در زیت بجوشانند موی بر داء الثعلب برویاند و اگر گزندگی عقرب را بوی حک کنند نافع بود و اگر روغن کنند و یک هفته در آفتاب نهند بعد از آن قطره در گوش چکانند درد گوش زایل کند و کری ببرد و اگر در روغن وی محلل ورمهای بلغمی بود و صلب ابن مولف گوید که طسوجی او وی با دو طسوج حنا سحق کنند و کسی را دهند که سگ دیوانه گزیده باشد صحت یابد و از مردن خلاصی یابد هرکس که یک ذراریح بخورد گویند کشنده بود و علامت وی آن بود که ورم قضیب و زهار و نواحی آن پیدا کنند و قرحه مثانه و بول ببندد بعد از آن خون و گوشت پاره بعوض بول بیرون آید و سوزشی سخت و اسهال سجی و غثیان آورد و اخلاط عقل و سوزش حلق و افتادن در وقت برخاستن و غشی و تاریکی چشمها و طعم دهن مانند طعم قطران بود و سه طسوج او وی قرحه مثانه پیدا کند بخاصیت با وجود آنکه سنگ مثانه بریراند و اگر خواهند که در مداوا استعمال کنند یک طسوج با ادویه که مصلح بود مانند کثیرا بدهند و مداوای کسی که آن خورده باشد بقی و حقنه و شیر تازه آشامیدن لعاب و روغن بادام شیرین و جلاب و مرقهای چرب و بیضه نیم برشت کنند و صاحب تقویم گوید مصلح وی به کاکنج بود و طین مختوم و بدل آن گویند طینوث بود و

گویند کرم درخت صنوبر

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ذراریج به فتح ذال بترکی الاکلنک و به دیلمی دارساس نامند و به اصفهانی قمی ارسین است

به فرانسه CANTHARIDES انگلیسی SPANISHFLY

بود و در خواص آورده اند که اگر نرمه گوش بسوزن زرین سوراخ کنند دیگر فراهم نشود و اگر پاره زر خالص بر کودکی آویزند نترسد و صرع گرد وی نگردد و مجرب است و کسی که داخس داشته باشد و داخس بشیرازی خوی درد گویند انگشتری زر در انگشت کند درد ساکن کند و هم در خواص آورده اند که اگر نیم دانک زر سرخ در ده رطل زنبق اندازند غوص کند و اگر هر جسم دیگر که باشد یک رطل دراندازند غوص نکند و ابن مولف گوید شرف زر بر دیگر جواهر گدازنده چنان نهاده اند که شرف انسان بر حیوانات و از خاصیت های وی آنچه بتجربه معلوم شد چشم روشن کند و دل شاد گرداند و نگهداشتن آن خرد را زیادت کند و فهم را تیز گرداند و مردم را دلیر گرداند در کارها و اندیشه را رای صواب نماید و دانش را قوت دهد و جوانی نگاه دارد و پیری دیرتر آورد و عیش خوش کند و عمر بیفزاید و بچشم مردمان عزیز دارد و آرزوها حاصل کند و چون کوردل را بد رود آن دهند در شیر، اراسته سخن آید و بر دل مردمان شیرین بود و بتن خویش مردانه بود و از بیماری و صرع ایمن باشد و آورده اند که چون زنگ زرین در پای بازبندند در شکار دلیرتر باشد و از کوزه زر آب خوردن از استسفا ایمنی دهد

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ذهب مفتح ذال بعربی عقیان و عسجد نیز و بفارسی زر و طلا بترکی آنتون و قزل و بهندی سونا و کنچن نیز نامند

گرگ خاصیتی است که اگر کسی آن دم که گرگ بیند سه نوبت لب بدندان گیرد و سه بار چشم برهم نهد و باز کند و بر گرگ نظر کند از افت و با ایمن باشد سر گرگ چون در برج کبوتر نهند هیچ موذی گرد آن برج نگردد

اختیارات بدیعی، ص: 182

و دماغ وی چون بگدازند باب سداب و روغن زیت و در جسد مالند هر علتی که ظاهر و باطن در بدن باشد از سر وی ببرد و اگر چشم وی بر کودک بندند نترسد و اگر گرگی دفن کنند نزدیک دیهی گرگ نزدیک آن دیه نگردد و اگر سرگین وی در پوست بزی کنند که گرگ پاره از وی خورده باشد و بر خاصره صاحب قولنج نهند بگشاید و سرگین وی چون برران صاحب قولنج بندند بریسمانی که از پشم کبش بود که بعضی از وی گرگ خورده باشد بغایت نافع بود و اگر بعوض پشم قوچ در پوست ایل بندند و از ران وی بیاویزند بهین عمل کند و اگر انبوبی از نقره بسازند و انبوب به شیرازی مشره را گویند و باید که دو گوشه داشته باشد و مقدار باقلایی سرگین وی در آن کنند و صاحب وجع از خود بیاویزد نافع بود و مجرب است و گویند چون سرگین خشک وی سحق کنند و در انبوبی کنند و بر حلق صاحب خناق پاشند که سبب آن رطوبت بود نافع و ابن زهر آورده که گرگ خاک بخورد و گیاه نخورد الا وقتی که زنجور باشد همچنانکه همه حیوانات قضیب ایشان از عضله و عصب بود بغیر از روباه و گرگ

که از استخوان بود و اگر ذنب وی جایی که علفخوار گاو بایویزند ما دام که آن آویخته باشد اگرچه گاو گرسنه بود قطعاً کرد آن محل نگردد و اگر در موضعی سرگین وی بخور کنند موشان آنجا جمع شوند و اگر زن بول بر سر بول گرگ کند هرگز آبستن نشود و اگر خصیه راست او بکوبند یا روغن زیت و پاره صوف بدان بیالایند و زن بخود برگیرد شهوت وی منقطع شود و اگر زهره وی بوزن دانکی با عسل یا شراب بیاشامند بتهای کهن زایل کند و چشم وی کسی که با خود دارد منع صرع بکند و هیچ سباع و کزنده گرد وی نگردد و از راهزنان و دزد ایمن باشد و این از خواص اوست و شیخ الرئیس گوید زهره وی منع تشنج و کزاز بکند و ریشهای عصب خاصه که از سردی بود و چون سعوط کنند بدان نزلهای سخت را نافع بود و در خواص ابن زهر آورده که چون گرگ اسبی را بگزد و از وی جدا شود آن اسب بر مجموع اسبان رفتن سبق گیرد و پیه وی داء الثعلب و داء الحیه را سود دهد چونه بمالند بدان و حافظ گوید اگر آدمی خون آلوده بود و گرگ بوی خون بشنود قصد وی کند اگرچه سلاح تمام داشته باشد و در شجاعت و پهلوانی نظیر نداشته باشد تا بحدی در پی وی رود که او را بخورد و همو گوید اگر سر گرگ در موضعی که گوسفند باشد دفن کنند همه بمیرند و اگر نکاح نامه بر پوست بزی که بعضی از وی گرگ خورده باشد

بنویسد قطعا در میان آن زن و شوهر موافقت نباشد و اگر پوست وی و چشم وی جمع کنند و آدمی با خود دارد بر خصم غالب آید و محبوب خلایق گردد

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ذئب بکسر ذال بفارسی گرگ و بترکی خورد و بهندی هندار و بهیریه و ملفتی یک و بلغتی دیگر بهداری هرهر نامند لاتین CANIS LUPUS فرانسه LOUP انگلیسی WOLF

اختیارات بدیعی، ص: 183

امعا و اسهال و تبهای دایر و سموم و گزندگی جانوران نافع است و شربتی از وی نیم درم بود تا دو درم و گویند از دانکی تا یک درم و اگر با سرکه بر قوبا طلا کنند زایل کند و چون به آب ضماد کنند بر ورمهای گرم مزمن بگدازاند و جالینوس گوید درد جگر و سپرز را نافع بود و سده جگر و امعا بگشاید و خاصیت وی در جگر و وجع آن اگرچه مزمن شده باشد و ورم و صلابت آن و قوت جگر زیاده از همه چیز بود و اربیاسوس گوید نافع بود باسهالی که از ضعف معده بود و شیخ الرئیس گوید چون روغن وی بمالند جهت تشنج که در عضله حادث شود و درد آن و امتداد آن نافع بود و مجهول گوید چون طلا کنند میان هر دو شانه خوف از دل ببرد و سفیان آندلسی گوید مقوی اعضای باطن بود و سده بگشاید و رطوبتهای فاسد خشک گرداند و طبیعت پاک کند از بلغم لزج و خلط خام و استسقا را سود دهد و سنگ گرده و مثانه بریزاند و درد مثانه را بغایت نافع بود و بول براند و اسهال که از سدّه ماساریقا و جگر از رطوبت بسیار بود سود دارد و چون با صبر بود فعل وی اقوی بود و همچنین با هلیله کابلی جهت تنقیه دماغ و تنقبه تام بکند و دهن را نیکو گرداند و صداع بلغمی زایل کند و اگر پاره لوغازیاء کهن با وی اضافه کنند فعل وی قویتر و سودمندتر بود جهت قولنج بلغمی و ریحی اطلاق طبیعت و

تحلیل ریاح کند و تب ربع و تب صفراوی را نافع بود و فولس گوید بدن را پاک گرداند از همه حرارتها و ورمهای گرم و درد جگر و سپرز را نافع بود و یوحنا گوید ورم معده و درد شش و جگر را نافع بود و بواسیر و ناسور که در مقعد بود چون سحق کرده و بر آن پاشند خاصه با انزروت سود بخشد و گویند مضر بود بسفل و مصلح وی صمغ عربی بود و بدل آن نیم وزن آن زراوند و مدحرج بوزن آن ورق گل سرخ و سنبل بود و رازی گوید بدل آن در ضعف جگر و معده یک وزن و نیم آن ورق گل سرخ و پنج یک وزن آن سنبل بود.

اختیارات بدیعی، ص: 184

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: راوند و ریوند هر دو آمده و آن را بیخ جگری نیز نامند و ماهیت ان بیخ ریباس است

لاتین RHEUM OFFICINALIS فرانسه RHUBARBE انگلیسی RHUBARB

و شریف گوید از قول فلدحه نبطی از قول حضرت آدم (4) که تخم رازیانه یک درم با یک درم قند هر روز سفوف سازند از ابتدا آنکه آفتاب به حمل آید تا آنکه ببرج سرطان رسد و مداومت بر آن نمایند در سالی این سه ماه که گفته شد قطعا مریض نشوند البته اگر بسن طبیعی برسند و حواس ایشان بصحت باشد تا انزمان که بمیرند و شیخ الرئیس گوید بطی الهضم بود و غذا بد دهد و تبهای مزمن را نافع بود و اسحق بن عمران گوید رازیانج دابغ معده بود و تخم وی خشک کرده سده مثانه و گرده بگشاید و بادها بشکند و درد پهلو و سینه که تولد از سده کند با ریاحی غلبظ نافع بود و مسخن معده و رطوبت آن بزداید و دمقراطیس گوید گزندگان تخم رازیانه نو چرا کنند تا چشم ایشان قوت گیرد و افعی و مار بعد از زمستان چون از سوراخ بیرون آیند و چشم ایشان ضعیف شده باشد چشم خود بدان مالند جهت روشنایی و تقویت آن محروری مزاج را صداع آورد و مصلح آن صندل و کافور بود و بدل رازیانه تخم کرفس بود اما بری وی اقوی بود و سنگ بریزاند و یرقان را نافع بود و شفا دهد و حیض براند و شکم ببندد و طبیخ وی با شراب جهت گزندگی جانوران نافع بود و بر گزندگی سگ دیوانه طلا کردن نافع بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: رازیانج معرب رازیانه فارسی است و نیز بفارسی بادیان و برومی شمار و بهندی سونف و دالان بزرگ نامند

لاتین ANETHUM فرانسه FENOUIL انگلیسی FENNEL

و گفته شد و رازمانج رومی نیز گویند

عسر البول را سود دهد وقتی که با عسل بود و چون با شراب بپزند و ضماد کنند عرق النسا را سودمند بود و ماسرجویه گوید اگر زن در شیب خود دود کند ترک حیض کند و اگر بکوبند و با عسل بسرشند و یک مثقال بیاشامند مسخن اعضای متالم بود که سبب آن از سردی بود و منصوری گوید سدّه جگر و سپرز بگشاید و بسیار خوردن وی خون را تباه کند و منی کم گرداند و شیخ الرئیس گوید مصدع بود و لیکن درد شقیقه بلغمی ساکن کند خاصه نطول کردن و مصلح وی سرکه بود و گویند مصطلی و خاما بود و گویند خمیر بنفشه بود و بدل وی ایرسا بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: راسن آن را زنجبیل شامی و بیونانی انیون و بلغت اندلس جناح و کلموح نیز نامند و آن بیخ نباتیست خشبی و خوش بو و تند طعم یا قوتی رنگ مایل به سبزی و ساق آن متشعب برگ آن عریض و دراز شبیه برگ قلوس و درازتر و خشن تر از آن ... و گل آن مائل بکبودی و حب آن شبیه به قرطم ...

داند- صاحب بحر الجواهر وی را سوسن سفید دانسته است

پر وی بخور کنند در خانه گزندگان زهردار بگریزند و سرکین وی بسرکه حل کنند و در برص بمالند متغیر شود و جگر وی چون بریان کنند و سحق کنند و با سرکه حل کنند و کسی که جنون داشته باشد بیاشامد هر روز سه نوبت پیاپی صحت یابد و پوست زرد که در اندرون سنگدان وی بود چون خشک کنند و سحق کنند و با شراب بیاشامند سودمند بود در هر سمی که باشد و اگر سر وی بر زنی که دشوار زاید بیاویزند آسان بزاید

اختیارات بدیعی، ص: 188

______________________________

صاحب مخزن الادویه تحت عنوان رخمه می نویسد: رخمه بفتح را لغت عربی است بفارسی مردارخوار و بهندی کدو هرکیله نامند و آن نوعی از کرکس است بزرگ جثه سفید مایل به تیرگی با خطوط سیاه و چشم آن بسیار زرد و در کوهستان و بیابانها می باشد و از مردم خائف است ...

بیرون آورند و در آب و نمک اندازند آن آهن نرم بود و اگر از رخامی که تواریخ بر آن نقش کرده باشند بر سر قبرها بستانند و سحق کنند و کسی که عاشق بود باسم معشوق بیاشامد معشوق ویرا فراموش شود البته و صاحب منهاج گوید گرم بود در دوم و خشک بود در اول سعفه و داء الثعلب را نافع بود

در آنها و ضیق النفس تا بحدی که بخناق کشد و ایلاوس پیدا کند و لون وی رصاصی بود و مداوات وی به قی کند و طبیخ تخم کرفس و شبت و انجیر و بوره و ماء العسل و غذای اسفید باج و نشانه خلاص وی آن بود که ادرار بول و اطلاق طبع حاصل شود و شیخ الرئیس گوید چون حک کنند رصاص با شراب یا زیت ورمهای گرم را نافع بود و ابن زهر در خواص آورده که اگر پاره رصاص در دیگ اندازند هرچند که آتش در زیر آن بر افروزند گوشت که در آن دیگ بود قطعا پخته نگردد و هرکس انگشتری رصاص در انگشت کند بدن وی لاغر گردد و اگر رصاص در روغن بمالند تا زنگ برآورد بعد از آن آن روغن بر آهن طلا کنند هرگز زنگ نگیرد و صاحب فلاحه گوید رصاص از فلزات معروف بود و معادن او در سه موضع بود نخست در طرف مشرق از جانب چین به کشتیها آورند دیگر در حدود بلغار و آن نوعی تنک کرده باشند و آن را قلعی نواله گویند و نوع دیگر از فرنگستان آورند و آن نوع اندک مایه سیاه فام بود و بر صورت مارها کرده به مهر پادشاه آنجا بعضی در یکدیگر پیوسته و آن را نردبان پایه گویند و بهترین آن انواع بلغاری است که آن از همه صافی تر باشد و روشن تر

لاتین PLUMBUM فرانسه PLOMB انگلیسی LEAD

اختیارات بدیعی، ص: 189

بود و اسحق گوید گرم و تر است در دوم و غذای وی زیادت از غذای بسر بود و بهترین آن چینی بود و هیرون و بعد از آن زرد و رطب نفح در شکم پیدا کند مانند انجیر تر و مثال انجیر تر و خشک همچون رطب و خرما بود و رطب معده سرد را نیکو بود و منی بیفزاید و طبع نرم دارد سردمزاج را و رطب و خرما مفسد دندان و گوشت بن دندان بود و مضر بود به حنجره و آواز و خونی که از وی حاصل شود بد بود و زود متعفن شود و مصدع بود و مولد سدّه و مصلح وی بادام و خشخاش بود که با وی بخورند بعد از آن مغز کاهو با خیار بسرکه یا سکنجبین بخورند

آرزوهای زنان آبستن بود و در وی ادرار بول زیاده بود از انار شیرین و سویق وی اسهال صفراوی را نافع بود و قوت معده بدهد و جگر گرم را نافع بود و آب وی با پست جو درد دل را ساکن کند و انار سبز تازه ترش و شیرین پوست از وی جدا کنند و در هاون سنگین بکوبند همچنان با پیه خود و بیفشارند نیم رطل با بیست درم شکر طبیعت براند به قبض و مره صفرا براند و معده را قوت دهد و شراب وی و رب وی خمار را سود دهد و تشنگی بنشاند و غثیان و قی بازدارد خاصه منعنع وی و بسیار خوردن شهوت را مضر بود و انار دانه خشک شکم ببندد و صاحب تقویم گوید انار ترش مضر بود و سینه و آواز را و صاحب منهاج گوید دانه وی بد بود و مخشن حلق و سینه و مضر بود امعا و معده را و مصلح آن حلوای عسلی بود و قندی و هرچه بر آن پاشند اولی آن بود که زنجبیل پرورده یا ترنج پرورده خورند

______________________________

لاتین PUNICA GRANATUM فرانسه GRONADE انگلیسی POMEGRANATE

خورند و مصلح دماغ در صفت دماغ گفته شد اما سرهای ماهی کوچک نمکسود خشک کرده چون بسوزانند جهت شقاق که در مقعد بود و ملازه و گرده و ورم صلب و مانند آن نافع بود

پاهای بلند و غلاف جثه آن صدفی و کوچک و آن بقدر ملخ بزرگی و بزرگ آن تا بیک شبرو و نیم تا دو شبرو زیاده هم و سرخرنگ و گوشت آن نیز سرخرنگ و صلب و دیر پخته بشود و غیر جراد البحر است

اختیارات بدیعی، ص: 194

اعضا رسته باشد طلا کنند و بدان ادمان

اختیارات بدیعی، ص: 195

کنند البته زایل کند و هم این رطوبت اگر بر قوبای خشک مالند نرم گرداند و شش مضر بود بمعده و آلات بول و مصلح وی حب آلاس و شکر بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: ریه بکسر را و فتح یا بفارسی شش و بهندی پهیپره و ترکی ابکمه نامند

به قلقطار بگردانند و در گوش نهند و آکله که در دندان و بینی و دهن بود و ریش آن خاصه سوری سودمند بود و خوردن زاجات مجفف شش بود و سرفه سخت پیدا کند تا بحدی که به سل کشد و مداوای وی به شیر تازه و مسکه و قند و مانند آن کنند و باقی منفعت هریک در باب خود گفته شود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: زاج معرب از زاک فارسی است و معدنیات می باشد سفید آن را قلقدیس و شوغار و زرد را قلقطار و سبز را قلقند و قلقنت سوری و بشیرازی زاج سیاه گویند سپس در شرح یک یک چنین گویند زاج ابیض را بیونانی خلل القیس و بهندی پهتگری و زاج احمر سفید مایل بسرخی که جوف آن سیاه با ثجاریف و ثقبها دانسته و از قول یخ الرئیس می نویسد که آشامیدن یک درم زاج سرخ بلغمی موی سفید را می ریزاند و بجای آن موی سیاه می رویاند و لیکن شخص قوی الزاج مرطوب متخمل آن خواهد شد زیرا که بسیار قوی است زاج اخضر را بهندی میراکسیس و زاج اصفر را بهندی کسیس و زاج کفشکران را سیاه و بهندی کسیس و بیونانی مالیطرنا و ملبطرنا گویند

زاج سیاه به لاتین SULPHAS FERRI فرانسه SULFATE DEFER انگلیسی SULPHATE OF IRON

زاج سفید به لاتین ALUMINIS -POTASSAE SULPHAS فرانسه ALUN انگلیسی ALUM

زاج سیاه مکلس لاتین COLCOTHAR فرانسه و انگلیسی همین املا- این زاج از تکلیس سولفات دوفر ایجاد می شود

شود در پوست مثل جدری و ریشهای شهدیه و عفونات که در مفاصل بود و سرطانات نافع بود و چون ضماد کنند با جاوشیر بر نقرس نافع بود و چون بر ناخنی که جنبد چسبانند زود خلع کند و مویز غذا زیاده از انگور دهد و جلا کمتر از جلای انجیر خشک دهد و اطلاق وی کمتر از اطلاق آن بود غیر از آنکه مویز موافق تر از انجیر خشک بود بمعده و بدل آن کشمش بود

بود و درد گرده و استسقا و درد سپرز را نافع بود و حیض براند و باقی انواع آن منفعتهای دیگر که گفته شد در ایشان باشد و جلای دندان بدهد و موی بر داء الثعلب برویاند چون با نمک یا شراب طلا کنند و انواع زبد البحر موی بسترد و برویاند و یک نوع هست که سفید بود و طبیعت وی گرم بود و تیز و خشک در دوم جلای چشم بدهد و با ادویه که مناسب بود سفیدی که در چشم بود زایل کند البته و مقدار مستعمل از زبد البحر دانکی یا دو دانک بود مضر بود به سپرز و مصلح آن کثیرا بود و گویند مضر بود به سرو مصلح وی روغن کدو و بدل آن بوزن آن حجر القیشور بود و اگر خواهند که وی را بسوزند در دیگ گلی ناپخته نهند و سر وی برنهند و شکاف آن بگیرند و در میان آتش نهند پس چون پخته گردد بیرون آورند و بوقت حاجت استعمال کنند و اگر

اختیارات بدیعی، ص: 199

خواهند که غسل آن کنند مانند اقلیمیا مغسول کنند

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: زبد البحر را بفارسی کف دریا و بهندی سمندر پهین نامند و گفته اند آن جسمی است مرکب از اجزای لطیفه ارضیه و اجزای هوائیه مجتمعه با رطوبت دریا ...

بود و نشاید که تنها استعمال کنند و باید که ادویه با وی خلط کنند که دفع حدت وی بکند و قوت وی اگر محتاج باشد از جهت بیرون شاید که استعمال کنند لیکن از جهت اندرون احتراز واجب دانند به سبب شدت قوت که در وی است و دیسقوریدوس گوید جرب ریش شده و کلف و قوپا بثرها و مانند آن بغایت سود دهد و فی الجمله دوای حاد بود و ثقل مزاج بد که عارض شود نیکو بکند و عرق النسا را سود دهد و رازی گوید چشم را جلا دهد و ورم پستان زایل کند چون کوفته به آب طلا کنند

دخان وی یعنی دوده وی چون بگیرند از چراغ مانند دوده روغن بذر بدان طریقه در ادویه چشم مستعمل کنند مجفف بود و قبضی در وی بود و قطع سیلان ماده چشم بکند و ریش آن پاک بکند و زود بحال صحت آورد

صاحب مخزن الادویه می نویسد: زبد بضم زا و سکون با و دال بفارسی روغن تازه بی نمک و مسکه و روغن و بهندی مکهن نامند و آن روغن گاو و بز و گوسفند و گاومیش است

نشیند بغایت نافع بود و جهت درد شقیقه طلا کنند نافع بود و چون با سرکه بر مستسقی طلا کنند سود دهد و همچنین بود اگر با سکنجبین بیاشامند و سرگین کبوتر سرخ چون دو درم از وی با سه درم دارچینی بیاشامند سنگ گرده بریزاند و چون بسوزانند در خرقه کتان تا مانند خاکستر شود و با زیت بیامیزند و بر سوختگی آتش طلا کنند نافع بود و گویند سرگین کبوتر که بذر کتان خورده باشد سنگ گرده بریزاند و مجرب است و سرگین کبوتر در حقنه قولنج را نافع بود

و بازنگردد و اگر بر صاحب داء الفیل طلا کنند بر حقویه که بشیرازی کوه گویند موافق بود و اگر یک جوز بزرگ درست از وی سوراخ کنند و بیاویزند و حقوی کسی که شهوتش متقطع شده باشد از علتی نه آنکه طبیعی بود بحال صحت بازآورد البته و صاحب منهاج گوید بسیار خوردن وی مضر بود بدل و مصلح وی فوتنج

اختیارات بدیعی، ص: 203

بود و صاحب تقویم گوید مصلح وی سنبل الطیب بود و نبات و بدل آن رازی گوید در مداوای گزندگی جانوران و بادهای غلیظ یک وزن و نیم آن دانه اترج و گویند بدل آن شیطرج و راسن بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: زرنباد بضم را در مکه معظمه مشهور به عرق الکافور و بهندی کچور نامند و آن بیخی است تندبو و یا عطریت ظاهران اخبر و باطن آن اندک مایل بزردی و طعم آن مایل بتلخی

لاتین ZEDOARIA ZERUMBEX فرانسه ZEDOAIRE LONGUE انگلیسی BROAD -LEAVED GINGER

زعفران است بوزن آن

و مقدار مستعمل از وی یک مثقال تا دو درم بود و بدل وی بوزن وی زرنباد و دو دانک آن بسباسه و نیم وزن آن قسط بود و اسحق بن عمران گوید بدل زراوند مدحرج یک وزن و نیم آن زراوند طویل بود و گویند بدل آن راسن است و گویند نیم وزن آن ریوند چینی است

صاحب مخزن الادویه تحت عنوان زراوند می نویسد: لغت فارسی است و به عجمی اندلس مسمقوره و معروف نزد ایشان به مسمقار مسمقران است و نزد اهل مغرب معروف به شجر رستم و بیونانی ارسطو لوخیا و معنی ارسطو الفاضل و معنی لوخیا نفسا است جهت آنکه برای عسر ولادت نافع است و دو قسم می باشد نر و ماده قسم نر آن را طویل و ماده آن را مدحرج نامند و از مطلق آن مراد زراوند طویل است و آن بیخی است

لاتین زراوند مدحرج ARISTOLOCHIA ROTUNDA فرانسه ARISTOLOCHE RONDE انگلیسی ROUND BIRTHWORT

اگر بسرکه بسرشند و طلا کنند سپرز را بغایت سودمند بود و اگر با سکنجبین بیاشامند و یا ضماد کنند بر گزندگی عقرب و همه جانوران موذی و ادویه قتاله سودمند بود و چون با فلفل و مر بیاشامند معا را پاک گرداند و نیز از فضول بسته که در رحم بود و حیض براند و بچه بیرون آورد خواه مرده و خواه زنده اگر فرزجه از وی زن بخود برگیرد و کرم دراز و حب القرع بکشد اگر با روغن بر بدن طلا کنند شپش بکشد جهت تبها نافع بود و معده را سود دهد

اختیارات بدیعی، ص: 204

چون با ایرسا و عسل بیاشامند ریشهای عمیق را هموار کند و اسحق گوید مضر بود بجگر و مصلح وی عسل بود و بدل آن شیطرج بود و گویند بوزن آن زرنباد و نیم وزن آن فلفل و دو دانک آن بسفایج و گویند نیم وزن آن فلفل و نیم وزن آن زرنباد و رازی گوید بدل آن در نضج و تحلیل ریاح آنچه در شکم بود و سپرز بود بوزن آن زرنباد و نیم وزن آن انزروت بود و ابن مولف گوید ورق زراوند گرد که آن را ماده گویند مانند برگ علیق بود در درازی و اصل او را شاخها باشد دراز و شکوفه او سفید بود و اندرون شکوفه گلگون و بوی وی گنده بود و ورق زراوند طویل به سطبری انگشتی بود و درازی وی مقدار یک وجب بود و ابو ریحان در صیدنه آورده که زراوند سه نوع بود دو نوع گفته شد نوع سوم را زراوند خوش خوانند با شاخه های باریک

و دراز و برگ او ستبر و گرد بود و شکوفه بسیار دارد مانند شکوفه سراب

______________________________

لاتین ARISTOLOCHIA LONGA فرانسه ARISTOLOCHE LONGUE انگلیسی LONG BIATHWORT

آن سم الفار بود و اکسیریان آن را زرنیخ سفید خوانند و مداوای آن کس که زرنیخ مصعد خورده باشد به قی و آب گرم و روغن کنند بعد از آن آب گرم و جلاب و روغن کنجد و روغن بادام و طبیخ برنج و مرقهای چرب مانند آبگوشت مرغ با روغن بادام و شیر تازه و لعابات دهند و رازی گوید بدل زرنیخ سرخ نیم وزن آن زرنیخ زرد بود و صاحب تقویم گوید زرنیخ معفن اخلاط بود و مصلح وی هلیله زرد بود و مقدار ماخوذ از وی نیم درم بود و قشویه کردن زرنیخ چنان بود که دیگ نوکواری بستانند و بر سر آتش نهند و زرنیخ در آن کنند و دایم تحریک می دهند تا آن زمان که لون آن تغییر کند و بریان شود بعد از آن فروگیرند و سرد کنند و سحق کنند و استعمال کنند

در مخزن الادویه آمده است که زرنیخ بکسر زا بیونانی فرساطیس و بهندی هرتال و هرتار نامند و آن ماده معدنی است

1- زرنیخ زرد به لاتین S ESQUISULPHURETUM ARSENICI فرانسه ORPIMENT انگلیسی ORPIMENT -YELLOW SULPHIOE OF ARSENIC

2- زرنیخ قرمز به لاتین REALGAR فرانسه PROTOSULFURE D ,ARSENIE انگلیسی REALGAR

سردی بود سود دهد و از تری نیز و در قوت مانند سلیخه بود و کبابه و معده سرد و جگر ضعیف را نافع بود و اوجاع اعصاب بدن را و محلل بادها بود که در مجموع بدن پیدا شود و شکم ببندد و مصلح وی جلاب نیمگرم بود و بدل آن دارچینی و گویند سلیخه و کبابه بود و گویند هیل و گویند بقوت جوزبو است لیکن لطیف تر است از او

اختیارات بدیعی، ص: 205

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: زرنب به فتح زا آن را رجل الجراد نامند و بهندی برهمی و برنبهی نیز و قسمی را مندوپرنی و براهمی و درخت آن را تالیس و برگ آن زرنب است و آن را تالیسپنر گویند و آن نباتیست از برگ صعتر بری عریض تر و مایل بزردی و خوشبوی شبیه بوی ترنج و گل آن زرد و گیاه آن کمتر از ذرعی

دابغ معده بود بسبب عفوضت که دارد و مقوی معده و سپرز بود و مقوی آلات نفس بود و قوت پشت بدهد و درد ورکین و رکبتین را نافع بود و مقوی دماغ بود و مثانه و گرده را پاک کند و سپرز را نافع بود و چون بپزند و آب آن را بر سر ریزند بیخوابی را نافع بود که بسبب بلغمی بود و ورمهای گرم که در بن گوش باشد و چهره چون بدان طلا کنند نافع بود و اگر با ادویه خلط کنند نفوذ آن ادویه ها در جمیع بدن بکند و درد سر که از سردی بود و شقیقه را سودمند بود و اصل وی چون با شراب بیاشامند بول براند و شربتی از وی از نیم درم بود تا یک درم و اسحق گوید مضر است به شش و مصلح وی انیسون بود و منصوری گوید مصدع و مغثی بود و مصلح وی عصاره زرشک بود و صاحب منهاج گوید مظلم حواس بود و مصدع و منوم و چون سه مثقال از وی به آب بیاشامند کشنده بود بتفریح و مسیح گوید هضم طعام بکند و رازی گوید اشتهای طعام ببرد و مغثی بود در خواص ابن زهر آورده است که در هر خانه که زعفران بود سام ابرص در آنجا نرود و رازی گوید بدل آن بوزن آن قسط و بوزن آن دانه اترج و دانکی و نیم آن سنبل و شش یک آن قشور سلیخه بود و صاحب منهاج گوید بدل آن بوزن آن ثفل روغن زعفران بود و ابن مولف گوید مهمترین زعفران مایی بود و آن چنان است که

چون تر بود شعر او را در آب فروبرند سه نوبت آنگاه بسایند و خشک کنند و شعر او ستبر بود و لون آن بغایت سرخ بود و هیچ سفید در او نبود و مغشوش نیست و پس از آن زعفران زرد و آن زعفران پاکیزه شسته بود و پس از آن رازی و زعفران رازی را سفیدی و زردی بسیار بود و شعر او باریک بود و زعفران شامی بدتر از آن رازی و بهتر از مغربی و به از یمانی و فروتر زعفرانها خراسانی بود و زعفران را به شیره انگور بعضی نم کنند تا نرم شود و سرخی او بغایت گردد او را زعفران عصیری خوانند و بعضی به عسل نم کنند و آن را زعفران بعسل خوانند غرض آنست که وزن آن بیشتر شود و در سفرها بزیان نرود و بعضی بروغن چرب کنند

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: زعفران را بسریانی کرکم و جاوی بتشدید یا و بفارسی لوکیماس و بهندی کیسر نامند

لاتین CROCUS SATIVUS فرانسه SAFRAN انگلیسی SAFFRON

و مسمن بود و قوت پشت بدهد و داء الثعلب را نافع بود و لیکن مرخی معده و مصدع بود و مصلح وی گلشکر بود و صاحب منهاج گوید در مداوا سه درم مستعمل بود و مصدع بود و قولنج آورد و گرده را بد بود و مصلح وی انیسون بود و اولی آن بود که بغایت رسیده بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: زعرور بضم عین و ضم را بفارسی کیل و باصفهانی کویج و بترکی یمیشان و در تنکابن کرجیل نامند و از جنس کنوس طبری است

لاتین CRATAEGUS OXYACANTHA فرانسه NOBLE EPINE -EPINE DE MAI انگلیسی MAY -TREE یاMAY -BUSH

بر هر عضو که خواهند طلا کنند فربه گرداند بر شقاق پای طلا کردن سودمند بود و منع نفث دم بکند و مسهل بود و شریف گوید چون بزفت تر حقنه کنند گزندگی مار و عقرب را نافع بود و چون میان سر کسی که علق فروبرده باشد بتراشند و با روغن قطران چرب کنند علق بیرون آید از حلق و صاحب منهاج گوید چون بگیرند از روغن وی تا ده درم و با عسل بیاشامند تریاک زهرها بود و بر گزندگی افعی طلا کردن سود دهد و دود وی مژه را برویاند و ریش را زایل کند و در قوت مانند دخان کندر بود

صاحب مخزن الادویه می نویسد: زفت رطب رطوبتی است که از درخت صنوبر نر برگیرند و آنچه از درخت باردهنده آن غیر چلغوزه است و مسمی به تنوب سیلان می نماید منجمد آن را را تیانج نامند و آنچه از درخت شربین که از اصناف سرو است و ثمر آن مانند ثمر سرو و از آن کوچکتر است حاصل می شود آن را قطران نامند

لاتین PIX NIGRA فرانسه POIX NAVALE -POIX NOIRE انگلیسی COMMON PITCH

اختیارات بدیعی، ص: 208

آنکه برنگ به چغندر تازه می ماند و زنجاری بزنجار ماننده بود و صیقلی و آنکه مصقول بود و ظلمانی آنکه تیره رنگ بود و صابونی آنکه از نرمی در دست بصابون ماند و آسی آنکه مورد رنگ بود و کراتی آنکه برنگ برگ کرات بود و اصم سفیدی تیره که آن دون انواع زمرد بود و عزت و قیمت زمرد در هند بیشتر بود و ریحانی و ذبابی متاع بلاد فرنگ بود و زمرد بسوهان سوده شد و زود شکسته گردد و طاقت آتش ندارد و اگر از وی گردن بندی بسازند یا نگینی و بر خود نگاهدارند دفع صرع بکند چون پیش از آن زحمت نگاه دارند و چون بر کودکان خرد بیاویزند خاصه در زمانی که بزایند از صرع ایمن باشند و ابن ماسویه گوید نافع بود جهت خون رفتن و اسهال چون بیاشامند یا بیاویزند و مجهول گوید زبرجد چون حل کرده بیاشامند جذام را نافع بود و در خواص آورده اند که چون افعی نظر بزمرد اندازد و آب از چشم وی روانه گردد و آنکه گفته اند کور شود خلاف است و چون سحق کرده با ادویه جهت سعفه استعمال کنند بغایت نافع بود و ادمان نظر بدان کردن کندی چشم زایل کند

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: بعضی از خواص که برای زمرد برشمرده اند از قبیل آب از چشم افعی فروریزاند یا او را کور کند اصلی ندارد

فرانسه EMERAUDE انگلیسی EMERALA

شبکوری را زایل کند و سرگین وی چون بر کلف و نمش طلا کنند زایل کند

صاحب مخزن الادویه رمج را بفتح زا و ضم میم بترکی اوتلکو نامد

بود یا دارفلفل و گویند بدل وی یک وزن و نیم وی راسن بود و گویند بدل آن عاقرقرحا بود

______________________________

صاحب مخزن الادویه می نویسد: زنجبیل به فتح زا و فتح جم تازه آن را بهندی ادرک و خشک آن را سونیهه نامند و سندهی نیز گویند و آن بیخی است معروف نبات آن شبیه به نبات شقاقل و از آن کوچکتر و برگهای آن باریک و طولانی و در مازندران هم می روید اما بیشتر از هند آورند

لاتین AMOMUM ZINGIBER -ZINGIBER OFFICINALIS فرانسه GINGEMBRE انگلیسی GINGERPLANT

پر آب کنند تا گرد آن بحلق نرسد و اگر با ادویه که نافع بود جهت چشم بیامیزند ناخنه و سبل که در چشم باشد و

اختیارات بدیعی، ص: 210

سفیدی و جرب و سلاق زایل کند و تیزی چشم زیاده کند و رطوبت آن خشک گرداند و بواسیر و ناصور که در مقعد باشد چون با رازیانه در روغن گل بیامیزند سودمند بود و چون با عسل بسرشند یا با سرکه بپزند سودمند بود جهت ریشهای اعضای خشک مزاج مانند ریش دهن و استرخای لثه و ریش بینی و گوش و بثرها را نافع بود و جهت غلظ اجفان چون با عسل در چشم کشند سودمند بود و مضر بود بحلق و مداوای وی به شیر تازه و مسکه کنند و وی از جمله سموم بود چون بیاشامند از بهر آنکه چون بجگر رسد تفتح کند و مضر بود بمعده از بهر آنکه عصبی بود و عضل از خوردن مغص سخت و لذع قوی در حلق و تقطیع در احشا و ریش ایجاد کند و قی آورد و مداوای وی آن بود که جلاب و آب گرم و روغن بادام و لعابات و مرقهای چرب بیاشامند و بدل آن بوزن آن اقلیمیا و نیم وزن آن زنجیفر بود

______________________________

زنجار به گفته صاحب مخزن الادویه زنگ مس است

لاتین ACETAS CUPRI -CUPRUM ACETICUM -DENTACETUS فرانسه VERDET -VERT DE GRIS انگلیسی VERDIGRIS -ACETATE OF COPPER

که از گوگرد و زیبق سازند و آنچه مخلوق بود از گوگرد چیزی بمعدن زیبق رسد و مستحیل شود به زنجفر قوت زنجفر مانند اسفیداج بود و گویند بقوت شادنج بود و طبیعت او معتدل بود در حرارت و رطوبت و در وی قوت محلله بود و گویند گرم بود و خشک در دوم و گوشت در ریشها برویاند و مبرد ورم حار بود و جالینوس گوید سرد است در دویم و خشک ورم جگر و معده را نافع بود چون با روغن گل و گلاب طلا کنند و قولس گوید نافع بود جهت دانها که در سر و لب پیدا شود چون با اسفیداج رصاص بروغن گل بسرشند و بدان طلا کنند و چون در مرهم کنند سوختگی آتش را سود دهد و جراحتها باصلاح آورد و اگر دود کنند بر آکله نافع بود و بر ریشهای عفن و در داروهای چشم استعمال کنند بقوت تر از شادنج بود از بهر آنکه قابض تر بود از شادنه قطع خون رفتن بکند و وی از سموم قتاله بود چون بیاشامند همان عمل کند که زیبق مصعد کند و مداوای وی به چیزهای چرب کنند و شحمها و آنچه در مداوای زیبق گفته شد و گویند بدل آن مرداسنج است و گویند بقوت شادنج است یا اسفیداج

لاتین SULPHURETUM HYDRARGYRI RUBRUM

فرانسه SULFURE DE MERCURE ROUGE -CINABRE

انگلیسی VERMILION