اسرار آل محمد علیهم السلام: ترجمه کتاب سلیم بن قیس هلالی ، اولین کتاب حدیثی و تاریخی از قرن اول هجری

ص: 2

اسرار آل محمد علیهم السلام

ترجمه کتاب سلیم بن قیس هلالی

اولین کتاب حدیثی و تاریخی از قرن اول هجری

تالیف ابوصادق سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی

ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی

ص: 3

تصویر

ص: 4

بسم الله الرحمن الرحیم

کتاب حاضر، نوشته مرد شمشیر و قلم، ابوصادق سُلیم بن قیس هلالی رضوان الله علیه است. با نگاهی گذرا به گذشته و حال کتاب سلیم، اهمیت شصت سال تلاش علمی او روشن میگردد، و از این رهگذر وظیفهٔ ما در حفظ این میراث دینی هزار و چهارصد ساله معلوم می شود.

سلیم و کتاب او در یک نگاه

سلیم بن قیس در شرائطی اقدام به تألیف این کتاب نمود که پس از رحلت پیامبرصلی الله علیه و آله، در جامعه مسلمین جو رعب و وحشت و اقدامات پیشگیرانه شدید علیه تدوین حدیث پیامبر تمامیه و ثبت و ضبط تاریخ اسلام و معارف دینی ایجاد شده بود و هر گونه فعالیت در این زمینه ممنوع بود، و در همان حال طبقه حاکم برنامه های تحریف و دستبرد به حقایق دین را در پشت نقاب اسلام آغاز کرده بودند. در چنین شرایطی، این مرد فداکار و مخلص دست بکار تألیف این کتاب شد، و در طول شصت سال توانست حقایق مهمی از حدیث و تاریخ اسلام را جمع آوری کند. او برای تألیف و حفظ کتابش زحمات طاقت فرسایی کشید و سفرهای بسیاری

نمود و با افراد زیادی تماس حاصل کرد تا توانست چنین مجموعه ای را آماده کند.

ص: 7

شرایط وحشتناک دیگری که سلیم و کتابش در آن قرار داشته اند، روزگار سیاه معاویه و یزید و زیاد و ابن زیاد و حجاج و امثالشان بوده که اقدامات اساسی برای ریشه کن کردن تشیع انجام می گرفت. این سلیم بود که گاهی با مخفی شدن و گاهی با تقیه و گاهی گرفتاری در دست دشمن، این گذرگاههای خطرناک را پشت سر گذاشت و توانست این امانت عظیم را برای نسلهای بعد از خود به یادگار گذارد.

چنین فرصتهایی کمتر پیش می آید که فردی همچون سلیم بتواند از محضر پنج امام یعنی امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین و امام زین العابدین و امام باقر ایالا علوم آل محمد طبیلا را فرا گرفته و با اصحاب خاص ایشان همچون سلمان و ابوذر و مقداد در تماسی باشد، و از کوچکترین فرصتها حداکثر استفاده را در راه این هدف بنماید.

نام بلند سلیم و کتاب او

اهمیت کار سلیم بن قیس از آنجا معلوم می شود که ائمه ایلا کتابش را تأیید کرده اند و این سند افتخار را به او و کتابش دادهاند. علما و محدثین نیز در نقل و حفظ کتاب او کوشیده اند بطوری که اثر جاودان آن در طول هزار و چهار صد سال بعنوان اولین کتاب در تاریخ اسلام باقی مانده است. اکنون که سلیم عمر خود را وقف راه خدا و پیامبر و ائمه جایزه نموده و آنچه داشته در این راه فدا کرده، خداوند هم نام او و کتابشی را در طول قرنها حفظ کرده و بعنوان یکی از بزرگترین پشتوانه های اسلام ثبت نموده است. سلیم بن قیس هلالی حق عظیمی بر همهٔ ما دارد که این چنین حقایق دینمان را برای ما حفظ نموده است، همانطور که ابان بن ابی عیاش تنها نقل کنندهٔ کتاب از مؤلفش نیز حقی بزرگ بر ما دارد که اگر او این امانت سلیم را بخوبی حفظ نمی کرد و بدست افرادی امین نمی سپرد تا کنون اثری از این کتاب باقی نمانده بود. در همین راستا، همهٔ علمایی که در طول چهارده قرن، بهر صورتی در حفظ کتاب اقدامی

ص: 8

کرده اند و زحمتی متحمل شده اند، حق خاصی بر ما دارند. این ما هستیم که باید با نشر و حفظ و مطالعه این کتاب، قدردانی خود را از زحمات آنان نشان دهیم.

تأثیر انتشار کتاب سلیم

در جامعه اسلامی و در میراث فرهنگی اسلام

با توجه به آنچه ذکر شد تأثیر انتشار کتاب سلیم در اجتماع مسلمین - چه حال و چه آینده - معلوم می شود که اگر پایه های اعتقادی مردم بر تاریخ و حدیث صحیح بنا شود بسیاری از انحرافات فکری و عملی پیش نمیآید و مردم به آسانی راه مستقیم را تشخیصی میدهند. در جنبه فرهنگ دینی هم، هرگاه کتابهای عرضه شده و مورد مراجعه، کتب ریشه دار و اصیل باشند مدارک محکمی برای قوام دین و آبروی آن در مقابل ادیان و مذاهب جهان خواهند بود، و چنین سندهای معتبری است که تشیع را با ابدیت قرین ساخته و سایر فرقه های ضلالت را در معرض اضمحلال و نابودی و شرمندگی در مقابل سایر ملل و ادیان قرار داده است. اکنون که ضرورت تحقیق و معرفی و عرضه هرچه بهتر (کتاب سلیم بن قیس هلالی) روشن شد، خواننده محترم براحتی میتواند قضاوت کند که این مرحله اخیر از ترجمه کتاب سلیم بجا و ضروری بوده و عظمت کتاب و مؤلفش تقاضای چنین

اقدامی را داشته است.

مروری بر تحقیقی عربی و ترجمه فارسی و اردوی کتاب سلیم با مروری بر تاریخچه اقدامات انجام شده در راه انتشار این کتاب، شما را در

جریان برنامه ترجمه حاضر قرار می دهیم: متن عربی کتاب سلیم تاکنون سه بار مورد تحقیق قرار گرفته و به صورتهای مختلف

ص: 9

مکرراً چاپ شده است. ترجمه فارسی آن نیز سه بار انجام شده و در شکلها و اندازه های مختلف به چاپ رسیده است. ترجمه آن به زبان اردو هم یکبار چاپ شده است. تفصیل این چاپها در بخشهای 10 و 11 و 12 از قسمت دوم این مقدمه خواهد آمد. ترجمه فارسی کتاب سلیم اولین بار در سال 100 هجری قمری طبق چاپ اول کتاب سلیم انجام شد، و طی دوازده سال بارها تجدید چاپ شد و بیش از یکصد هزار نسخه از آن بدست خوانندگان رسید. در سال 113 هجری که چاپ اخیر متن عربی در حال آماده شدن بود و هنوز کامل نشده بود ترجمه فارسی از روی متن عربی جدید تکمیل شد و نتیجه آن به چاپهای اخیر ترجمه فارسی کتاب سلیم در 121 صفحه شد. در این چاپ، مقدمه چاپ اول برداشته شد و مقدمه متن عربی جدید -که هنوز ناتمام بود - تلخیص و به فارسی ترجمه شد. در متن هم ترتیب و تعداد احادیث طبق متن عربی جدید قرار داده شد، ولی ترجمه متن از روی متن مقابله شده نبود، و فقط اضافاتی که در متن جدید آمده بود در محل خود اضافه شد و اصلاحاتی نیز انجام گرفت. اشاره مختصری هم به مدارک در آخر هر حدیث شد و چند فهرست به آخر کتاب اضافه گردید.

انگیزه و برنامه کار در ترجمه حاضر

در اواخر سال 11 که تحقیق جدید متن عربی کتاب سلیم در سه جلد برای چاپ آماده بود، تصمیم گرفته شد ترجمه کتاب هم مانند متن عربی آن از هر جهت کامل و تمام عیار عرضه شود، تا ریشه محکم و بنیان پایدار این اولین سند شیعه روشن باشد و در عرصه علمی و دینی آنچنانکه هست جلوه نماید. لذا از روی چاپ عربی سه جلدی ترجمه کاملی انجام گرفت. ابتدا مقدمه آن با

ص: 10

تنظیمی جدید ترجمه شد، و سپس ترجمه متن کتاب بطور کاملی از روی نسخه مقابله شده با چهارده نسخه خطی انجام شد، و نسخه بدلها و توضیحات مربوط به فرازهای تاریخی و غیر آن در پاورقیها ذکر شد. مدارک احادیث هم که در متن عربی بطور جداگانه در جلد سوم آمده در ترجمه فارسی در پایان هر حدیث آورده شد. فهرستها نیز با استفاده از فهرستهای عربی با تنظیمی جدید به آخر کتاب اضافه گردید. آغاز این تصمیم در شب عید غدیر سال 1414 بود و در مدت دو سال مراجیل خود را طی کرد و اینک مقارن عید غدیر سال 1416 نتیجه آن بصورت کتاب حاضر

تقدیم میگردد.

ترسیمی از کتاب حاضر

کتاب حاضر به سه بخشی اصلی تقسیم شده است:

بخش اول: مقدمه

این بخش شامل دو قسمت است:

قسمت اول: خلاصه ای از زندگی سلیم و تاریخچه کتاب

قسمت دوم: تحقیقی و بررسی درباره کتاب سلیم، که شامل دوازده بخشی است.

بخش دوم: متن کتاب

این بخش شامل سه قسمت است:

قسمت اول: متن کتاب سلیم طبق نسخه های (الف) و (ب) و (ج) و (د).

قسمت دوم: تتمه متن کتاب سلیم طبق نسخه (ج).

قسمت سوم: مستدرکات کتاب سلیم، که از کتب حالیتث استخراج شده است.

بخش سوم: فهرستها

این بخش شامل 9 فهرست است که در آخر همین مقدمه بیان می شود.

ص: 11

تذکر این نکته ضروری بنظر می رسد که آنچه در مقدمه کتاب حاضر آورده شده تلخیصی از مقدمه عربی است. لذا کسانی که خواهان تفصیل بیشتر و دستیابی به عین عبارات مدارک هستند به چاپ سه جلدی متن عربی مراجعه نمایند.

به امید آنکه ترجمه حاضر، اثری مثبت در راه احیای علوم آل محمد مبتلائو یاد بزرگ مردی از شاگردان مکتب اهل بیت طبیلا باشد، و بیش از پیش در قلوب شیعیان مؤثر افتد و مورد استفاده قرار گیرد، و باعث هدایت حق جویان در آینده های دور و نزدیک گردد.

با آرزوی قبولی از صاحبان ولایت ائمه معصومین ایالا، چشم امید به توجهات حضرت بقیه الله الاعظم حجه بن الحسن المهدی ارواحنا فداه دوخته ایم.

قم، اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی

عید غدیر 1416 هجری قمری

اردیبهشست ماه 1375 شمسی

ص: 12

ص: 14

ص: 16

ابو صادق سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی (1)، از اصحاب خاصّ امیر المؤمنین و امام حسن و امام حسین و امام زین العابدین علیهم السّلام است و محضر امام باقر علیه السّلام را هم درک کرده است (2).

او از اقدم علمای شیعه و بزرگان اصحاب ائمه علیهم السّلام و مورد وثوق آنان بوده و نزد ایشان از محبوبیّت خاصّی برخوردار بوده است.

کتاب سلیم بعنوان اوّلین کتاب در موضوع حدیث و تاریخ است که پس از رحلت پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله تألیف شده، و با گذشت چهارده قرن محفوظ مانده و بدست ما رسیده است.

ولادت سلیم دو سال قبل از هجرت در منطقه کوفه بوده (1)، و او هنگام وفات پیامبر صلی اللَّه علیه و آله دوازده سال داشته است.

سلیم در زمان حیات پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله و نیز بعد از آن حضرت در زمان حکومت ابو بکر در مدینه نبوده، و در جریانات سقیفه و شهادت حضرت زهرا علیها السّلام شخصا حضور نداشته است. او در سنین نوجوانی که در حدود پانزده سال داشته در اوائل حکومت عمر و قبل از سال شانزدهم هجرت وارد مدینه شده است (2).

مسلمین از حقایق دینشان آگاه باشند، و خیانتها و ضلالتهای حاکمان غاصب مردم را به جهنّم نکشاند، چنان که امام صادق علیه السّلام می فرماید:

(علماء شیعتنا مرابطون فی الثّغر الّذی یلی ابلیس و عفاریته، یمنعونهم عن الخروج علی ضعفاء شیعتنا و عن ان یتسلّط علیهم ابلیس و شیعته النّواصب) (1)، (علمای شیعیان ما در مرزی هستند که در سوی دیگر آن ابلیس و دار و دسته اش هستند. اینان مانع از شیاطین می شوند که به ضعفای شیعیان ما حمله کنند، و از اینکه ابلیس و پیروان ناصبی اش بر آنان مسلّط شوند).

سلیم برای رسیدن به این هدف، پس از شناخت حقیقت، ارتباط خود را با امیر المؤمنین علیه السّلام و اصحاب گرامش سلمان و ابو ذر و مقداد و امثال آنان محکم نمود و از چشمه پر فیض اهل بیت علیهم السّلام سیراب شد.

او به دور از چشم حاکمان، آنچه از ایشان می شنید ثبت می کرد و جزئیات وقایع تاریخی را سؤال می کرد. در همان حال با صحابه دیگر هم تماس می گرفت و از آنان هم می پرسید، تا بدین وسیله اسناد تاریخ را نزد دوست و دشمن محکم کرده باشد.

در این سالها، سلیم بهمراه ابو ذر در سفر حجّ حاضر شد و خطابه او در کنار کعبه را ثبت کرد و همراه او به مدینه باز گشت. همچنین در سال 34 هجری که ابو ذر به ربذه تبعید شد، سلیم در آنجا به دیدن او رفت.

آنجا در طلیعه لشکر آن حضرت عازم صفین شد، و تا سال 38 که جنگ صفین 17 ماه ادامه داشت حاضر در جنگ بود. همچنین در جنگ (یوم الهریر) که شدیدترین و آخرین روز جنگ صفین بود و در یک شبانه روز بیش از هفتاد هزار نفر بقتل رسیدند، سلیم شخصا حضور داشت و حدودا چهل سال از عمر او می گذشت.

او در کتابش، مکاتبات امیر المؤمنین علیه السّلام را با معاویه به دقت ثبت کرد و خطابه های آن حضرت در جنگ را نوشت. همچنین کیفیت جنگ هریر و داستان حکمین و بر نیزه نمودن قرآنها را در کتابش نوشت. در بازگشت از صفّین هم در قضیّه راهبی که مسلمان شد و کتابهای حضرت عیسی علیه السّلام را به امیر المؤمنین علیه السّلام تحویل داد حاضر بود و تمامی جریان را در کتابش نوشت.

او در اواخر سال 38 به ملاقات امام سجّاد علیه السّلام مشرّف شد که در سنّ شیرخوارگی در محضر امیر المؤمنین علیه السّلام بود. در همین ایّام به مدائن رفت و در آنجا با حذیفه ملاقات کرد.

در طول حکومت معاویه، سلیم فعّالیت علمی خود را ادامه داد و بدعتها و جنایات معاویه، و نیز اقدامات او در وضع و تحریف احادیث را به دقّت در کتابش ثبت کرد.

در این سالها که در حجاز جریان ابن زبیر و در عراق جریان مختار ادامه داشت، در کتاب سلیم و تاریخچه زندگی او مطلبی نمی بینیم، ولی ظاهرا تا زمان حجاج سلیم در کوه بوده است.

بنا بر این می توان اذعان داشت که سلیم قسمت اعظم کتابش را از سال دوازدهم هجری تا سال 40 نوشته که از چهارده سالگی تا چهل و دو سالگی او می شود و یک چهارم بقیه را در طول 34 سال اخیر عمرش نوشته است.

بعد از شهادت امیر المؤمنین علیه السّلام که بار دیگر اختناق شدید اجتماعی بر علیه شیعیان در دوران معاویه و یزید و مروانیان حاکم شد، سلیم آنقدر در کتمان کار خود با مهارت عمل کرد که توانست اضافه بر حفظ کتاب خود و ادامه تدوین آن، از اسرار معاویه هم اطلاع پیدا کند و آنها را در کتاب خود ثبت کند که نامه محرمانه معاویه به زیاد از نمونه های آن است.

ابان در باره مدّتی که با سلیم معاشرت داشته چنین می گوید:

(او پیرمردی اهل عبادت بود و چهره ای نورانی داشت. بسیار پر تلاش، صاحب نفسی بزرگوار و حزنی طولانی بود. او استتار را دوست می داشت و از اشتهار پرهیز می کرد).

سلیم هم در باره ابان گفته است:

(من با تو معاشرت داشتم و جز آن گونه که دوست می داشتم چیزی ندیدم).

بدین ترتیب شرائط عقیدتی و فکری بین ابان و سلیم برای تحویل کتاب آماده شده بود.

از سوی دیگر در جنبه های تبرّی شامل پیشگوئی های پیامبر صلی اللَّه علیه و آله در باره اختلافات امّت و فتنه های بعد از آن حضرت و نیز در باره ظلم قریش و غصب حقوق اهل بیت علیهم السّلام، رفتار منافقین در زمان پیامبر صلی اللَّه علیه و آله، اخبار مفصّلی از غصب خلافت و شهادت حضرت زهرا و حضرت محسن علیهما السّلام، ذکر مطاعن غاصبین خلافت بخصوص اصحاب صحیفه ملعونه، گوشه های مهمی از جنگهای جمل و صفین و نهروان، اخباری از فتنه های معاویه بعد از امیر المؤمنین علیه السّلام و جنایات او نسبت به شیعیان بود.

از یک سو با توجه به محتوای کتاب ممکن بود در دسترس ماندن آن، آن را بدست نااهلان برساند و مسأله ای ایجاد کند، و از سوی دیگر از بین بردن آن به قیمت نابود کردن زحمات پرارزش او بود.

بهمین جهت سلیم گاهی بفکر از بین بردن کتابش می افتاد، ولی اقدامی نمی کرد زیرا متوجّه بود که چنین سرمایه علمی گرانبها را نباید بدست تلف سپرد، و از سوی دیگر در پی کسی بود که بتواند امانتش را به او بسپارد.

بالاخره فردی که سلیم توانست بعنوان حافظ کتابش به او اعتماد کند کسی جز ابان بن ابی عیّاش تربیت شده خود سلیم نبود.

ثانیا: سه شرط اساسی با ابان قرار داد و در مورد آنها عهد و پیمان الهی از او گرفت، که آنها از این قرارند:

1. تا سلیم زنده است از کتاب و مطالب آن به کسی خبر ندهد.

2. پس از رحلت او نیز کتاب و مطالبش را جز به موثّقین از شیعه خبر ندهد.

3. هنگام مرگ کتاب را به شخصی موثق و دیندار از شیعه بسپارد.

ثالثا: تمام کتاب را برای ابان قرائت کرد و او به دقت گوش فرا داد تا در مطالب آن جای ابهامی نماند.

رابعا: با دست مبارکش کتاب را بطور رسمی بدست ابان داد و بعبارت دیگر آن را تحویل او داد تا در ادای امانت وظیفه خویش را بطور کامل به انجام رسانده باشد.

او کتاب سلیم را بهمراه خود برداشت و عازم بصره نزدیکترین شهر به منطقه فارس شد. در بصره کتاب سلیم را به حسن بصری نشان داد، و او پس از مطالعه کتاب مطالب آن را مورد تأیید قرار داد و گفت: (تمام احادیث آن حق است که از شیعیان امیر المؤمنین علیه السّلام و غیر ایشان شنیده ام).

ابان، بصره را بعنوان وطن دوّم خود انتخاب نمود و طبق قوانین آن عصر خود را به طایفه (بنی عبد القیس) ملحق نمود و نام او در شمار آن قبیله ثبت شد.

کتاب بفرمایند، ولی شکل رسمی قرائت را اجرا کردند تا هیچ شبهه ای در بین نماند و همه بدانند آن حضرت کلمه کلمه کتاب را مورد توجه قرار داده اند.

پس از قرائت کامل کتاب، همه در انتظار سخن امام علیه السّلام بودند. لبان مبارک حضرت با کلامی نورانی در شأن سلیم و کتابش گشوده شد و فرمودند:

(سلیم راست گفته است، خدا او را رحمت کند. همه اینها احادیث ما است که نزد ما شناخته شده است).

این سخن در حقیقت امضا و مهر تأیید الهی از لسان حجه اللَّه بود، که اصالت و اعتبار کتاب سلیم را به ثبت رسانید و آن را جاودانی ساخت و سندی محکم برای این کتاب بنیادی اسلام گردید.

ابو الطفیل و عمر بن ابی سلمه هم گفتند: (تمام احادیث آن را از امیر المؤمنین علیه السّلام و از سلمان و ابو ذر و مقداد شنیده ایم).

پس از آن، ابان سؤال مهمّی در رابطه با کتاب خدمت امام علیه السّلام مطرح کرد و عرضه داشت: اکنون که مطالب آن صحیح و مورد تأیید است، پس تکلیف امّت اسلامی چه می شود که اکثرشان از راه شما اهل بیت منحرفند؟ آیا واقعا همه آنان که دین شما اهل بیت را نپذیرفته اند در هلاکت اند؟

امام علیه السّلام در پاسخ به این سؤال، دو حدیث متواتر بین همه مسلمانان را مطرح کردند و فرمودند: آیا این حدیث را شنیده ای که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرموده است:

(مثل اهل بیت من چون کشتی نوح است که هر کس بر آن سوار شد نجات یافت و هر کس بر جای ماند هلاک شد، و مثل اهل بیتم همچون باب حطه (1) در بنی اسرائیل است)؟

ص: 31

ابان اقرار کرد که این حدیث را بطور متواتر بنقل از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیده است.

ابو الطفیل و عمر بن ابی سلمه گفتند: ما هم این حدیث را از لبهای مبارک پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیده ایم.

حضرت فرمود: آیا همین حدیث نگرانی و تعجب ترا حلّ نمی کند؟ یعنی اگر اهل بیت علیهم السّلام تنها راه نجات هستند و همه امت فقط باید در مقابل آنان سر تعظیم فرود آورند، پس این راهی که امّت اسلامی در پیش گرفته اند و از این کشتی نجات تخلف ورزیده و در مقابل هر کسی جز ایشان سر تعظیم فرود آورده اند، آیا نتیجه ای جز هلاکت در بر خواهد داشت؟ پس هیچ تعجبی ندارد که معتقد باشیم آن عده از امت اسلامی که مهمترین دستور پیامبر خود را که پیروی از اهل بیت علیهم السّلام است رها کرده اند، راه جهنم را پیش گرفته اند و خود را به هلاکت انداخته اند.

از این رهگذر معلوم می شود که کتاب سلیم با محتوای شیعی آن، براحتی می تواند تکلیف بقیه فرق اسلامی را تعیین کند، و این را قبل از کتاب سلیم احادیث متواتر منقول از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله تعیین نموده است.

بهر حال، این مجلس پس از سه روز با این نتیجه گرانبها در مورد سلیم و کتابش پایان یافت، و اینک ابان پس از چند روز بهمراه کتاب سلیم به بصره باز می گردد.

انحراف را آموخته بودند و هر چه بعنوان دین فرا گرفته بودند سبّ و شتم و لعن اهل بیت علیهم السّلام بود؟! آیا این آزادی نشر حدیث، نتیجه ای جز انتشار میراث عمر و معاویه ثمر دیگری داشت؟! آیا کتابهای تدوین شده در آن شرائط جز مجموعه ای از اکاذیب بود؟

البته در چنین فرصتهایی، ائمّه علیهم السّلام و همچنین اصحابشان حد اکثر استفاده را بردند و تا حدّی معارف اصیل تشیع را در معرض دید جهانیان قرار دادند، که ابان بن ابی عیّاش نیز از این زمره بحساب می آمد.

(ای ابان، تو در این روزها از دنیا می روی، در باره امانت من تقوی پیشه کن و آن را ضایع مکن و به وعده ای که به من در مورد کتمان آن داده ای عمل کن، و آن را جز نزد مردی از شیعیان امیر المؤمنین علیه السّلام که صاحب دین و آبرو باشد مسپار).

این خواب از رؤیاهای صادقه بود، چه آنکه یکماه از آن نگذشته ابان از دنیا رفت.

در پی این رؤیا، ابان خود را در مقابل بزرگترین مسئولیّت عمر خود دید. او برای تحویل کتاب سلیم، عمر بن اذینه بزرگ علمای شیعه در بصره را انتخاب کرد که یکی از اصحاب امام صادق علیه السّلام بود و بعد از آن حضرت در شمار اصحاب امام موسی کاظم علیه السّلام در آمد.

از آنجا که ابان و ابن اذینه هر دو از طایفه (بنی عبد القیس) بودند، احتمال می رود ارتباط نزدیک آن دو از این جهت هم باشد، گذشته از جنبه عقیدتی که اصل علّت ارتباط بود.

صبح آن شب که ابان سلیم را خواب دید با ابن اذینه ملاقات کرد و رؤیای شب گذشته را و نیز اجمالی از تاریخچه کتاب را با او در میان گذاشت. سپس کتاب را رسما به او تحویل داد، و او هم مانند سلیم تمام کتاب را برای ابن اذینه قرائت کرد.

بدین ترتیب، امانت سلیم را به بزرگ مردی از شیعیان امیر المؤمنین علیه السّلام که مورد اعتماد بود سپرد و دقیقا به وصیّت سلیم عمل کرد. ناگفته نماند که ابان مطالب کتاب سلیم را در طول عمرش برای افراد مورد اعتمادی نقل کرده، ولی کتاب را فقط به ابن اذینه تحویل داده است.

دوّم: نسخه حماد بن عیسی، که از طریق شیخ طوسی و شیخ نجاشی با اسناد متصل برای ما نقل شده است.

سوّم: نسخه ابن ابی عمیر، که از طریق شیخ طوسی با اسناد متصل به دست شیخ حرّ عاملی و علّامه مجلسی رسیده است. هم اکنون نسخه هایی از آن در کتابخانه های خطی وجود دارد، و چاپهای اوّل کتاب سلیم هم از روی همین نسخه ها انجام شده است.

2. شیخ معتمد یعقوب بن یزید سلمی از علمای قرن سوم که از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السّلام بوده است.

3. شیخ جلیل محمد بن حسین بن ابی الخطاب متوفای 262 هجری که از اصحاب امام جواد و امام هادی و امام عسکری علیهم السّلام بوده است.

این سه نفر از بزرگان اصحاب ائمّه علیهم السّلام بوده اند و هر یک صاحب تألیفات بسیاری هستند.

بزرگ علمای قم عبد اللَّه بن جعفر حمیری که در سال 300 هجری زنده بوده و از اصحاب امام هادی و امام حسن عسکری علیهما السّلام است، بنقل از سه عالم مذکور کتاب سلیم را روایت کرده است.

عالم بزرگ شیعه ابو علی محمد بن همام بن سهیل متوفای 332 هجری کتاب سلیم را بنقل از عبد الله حمیری و عبد الرزاق بن همام از علمای قرن سوم نقل کرده است.

عالم بزرگ شیعه هارون بن موسی تلعکبری متوفای 385 هجری بنقل از شیخ ابو علی محمد بن همام کتاب سلیم را روایت کرده است.

محدّث جلیل حسین بن عبید الله غضائری متوفای 411 هجری کتاب را بنقل از تلعکبری روایت کرده است.

شیخ طوسی متوفای 460 هجری کتاب سلیم را از ابن غضائری نقل کرده است.

شیخ طوسی که اکثر اسانید کتب شیعه به او منتهی می شود و صاحب کتابخانه عظیم در بغداد بوده و مؤسّس حوزه علمیّه نجف اشرف است کتاب را برای سه نفر نقل کرده است:

1. محدّث بزرگ شهرآشوب جدّ صاحب مناقب، از علمای قرن پنجم.

2. فقیه صالح محمد بن احمد بن شهریار خزانه دار حرم امیر المؤمنین علیه السّلام، از علمای قرن ششم.

3. عالم جلیل شیخ ابو علی فرزند شیخ طوسی، از علمای قرن ششم.

این سه نفر هم کتاب را به این تفصیل روایت کرده اند:

- شیخ شهرآشوب نسخه اش را برای نوه اش ابن شهرآشوب صاحب کتاب مناقب

ص: 38

نقل کرده است و صاحب مناقب در سال 567 هجری در شهر حلّه کتاب سلیم را نقل کرده است.

- شیخ ابن شهریار کتاب را برای عالم بزرگ شیخ ابو الحسن عریضی نقل کرده است و شیخ عریضی در سال 597 هجری کتاب را برای شیخ فقیه محمد بن کال نقل کرده است.

- شیخ ابو علی فرزند شیخ طوسی کتاب را برای دو نفر روایت کرده است:

1. شیخ فقیه حسن بن هبه اللَّه بن رطبه سوراوی، که او هم در کربلا به سال 560 هجری کتاب را روایت کرده است.

2. شیخ امین حسین بن احمد بن طحال مقدادی که شیخ ابو علی در سال 490 هجری کتاب را برای او نقل کرده است. شیخ مقدادی هم در سال 520 هجری در نجف کتاب را برای شیخ هبه اللَّه بن نما نقل کرده است. شیخ ابن نما هم در سال 565 هجری در شهر حلّه کتاب سلیم را نقل کرده است.

این نسخه های کتاب که با این اسناد عالی از شیخ طوسی نقل شده دست به دست توسط علمای بزرگ همچنان نقل و استنساخ شده و نسخه های آن تکثیر گردیده تا به دست دو عالم بزرگ شیعه یعنی شیخ حرّ عاملی متوفّای 1104 و علّامه مجلسی متوفای 1111 رسیده است.

علّامه مجلسی تمام نسخه خود را در کتاب بحار الانوار در ابواب مناسب هر حدیث منعکس نموده است.

نسخه شیخ حرّ عاملی هم از روی نسخه عتیقه ای به سال 1085 در اصفهان استنساخ شده است. سپس آن نسخه به دست فرزندانش و بعد به دست افراد معینی رسیده که نامشان در اوّل نسخه مذکور است. در آخرین مرحله به دست شیخ محمد سماوی در سال 1370 در نجف رسیده است و بارها از روی آن نسخه برداری شده تا چاپ نجف کتاب سلیم از روی همان نسخه انجام شده است، و خود نسخه هم اکنون در کتابخانه آیه اللَّه حکیم در نجف است.

نسخه دیگری در سال 609 هجری استنساخ شده و به دست علّامه مجلسی و شیخ حرّ عاملی رسیده که هم اکنون نسخه ای از روی آن با مهر علامه مجلسی در کتابخانه دانشگاه تهران نگهداری می شود.

ص: 39

نسخه های دیگری که سابقه آنها به سال 334 هجری بر می گردد، ابتدا در یمن بوده و سپس به دمشق منتقل شده است. هم اکنون بیش از ده نسخه از آن موجود است و در کتابخانه های ایران و عراق و هند نگهداری می شود.

نسخه دیگری بخطّ کوفی با قدمت هزار ساله که در ایران بوده در سالهای اخیر مفقود شده است.

امروزه بیش از 60 نسخه خطی از کتاب سلیم قابل معرفی است، و در همین حال بیش از 24 نسخه خطی آن در کتابخانه های عمومی و خصوصی موجود است، و نسخ بسیاری هم در طول تاریخ در دست علما بوده است که در کتابهای خود آنها را ذکر کرده اند.

با نگاهی به تاریخچه کتاب سلیم در طول تاریخ هزار و چهار صد ساله آن، نسخه های آن را در شهرهای مختلف اسلامی می یابیم که عبارتند از: مکّه و مدینه از شهرهای حجاز، صنعا و بندر مخا از شهرهای یمن، نجف و کربلا و حلّه و بغداد و بصره و کوفه از شهرهای عراق، دمشق از شهرهای شام، اصفهان و قم و مشهد و تهران و یزد از شهرهای ایران، لکنهو و بمبئی و فیض آباد از شهرهای هند.

بدین ترتیب در می یابیم که این کتاب در هر دوره ای از تاریخ اسلام با منزلت و ارزش خاصّش مورد توجه علما بوده و بعنوان اوّلین و قدیمی ترین میراث عقیدتی و علمی اسلام حفظ شده است و بعنوان یک کتاب مرجع، از مطالب آن در علوم مختلف از جمله فقه و اصول و رجال و حدیث و تاریخ و تفسیر استفاده های وافری برده اند.

از نیمه دوم قرن چهاردهم به تحقیق و چاپ متن عربی کتاب سلیم تحت اشراف علمای بزرگ اقدام شده و در اواخر این قرن به زبان اردو ترجمه و چاپ شده است.

در آغاز قرن پانزدهم اقدام به ترجمه فارسی آن نیز شده و در سطح وسیعی انتشار یافته است.

خدا را شکر که این امانت ذی قیمت سلیم و محصول عمر او را که با اقتباس از انوار علوم ائمه علیهم السّلام و با کمک اصحابشان تألیف نموده، بدست محدّثین و علمای بزرگ حفظ فرموده است.

در شأن چنین عالمانی امام هادی علیه السّلام فرموده اند:

ص: 40

(لو لا من یبقی بعد غیبه قائمنا من العلماء الدّاعین الیه و الدّالّین علیه و الذّابّین عن دینه بحجج اللَّه و المنقذین لضعفاء عباد اللَّه من شباک إبلیس و مردته و من فخاخ النّواصب لما بقی احد الّا ارتدّ عن دینه) (1)، (اگر نبودند علمایی که بعد از غیبت قائم ما باقی می مانند و به او دعوت می کنند و به سوی او راهنمایی می نمایند و با حجّتهای الهی از دین دفاع می کنند و بندگان ضعیف خدا را از دامهای ابلیس و یاران او و ناصبیان نجات می دهند، اگر اینان نبودند احدی نمی ماند مگر آنکه از دین خود بر می گشت).

در اینجا یک دوره خلاصه از زندگانی سلیم و تاریخچه کتابش پایان می پذیرد، که در واقع ترسیمی از یک جهاد علمی و فداکاری دینی است و آمادگی لازم را برای مطالعه دسترنج شصت ساله مؤلف و تشکر از زحمات هزار و چهار صد ساله علما برای حفظ آن، در ذهن خواننده ایجاد می کند.

ص: 41

بخشهای دوازده گانه این قسمت شامل مطالب زیر خواهد بود:

الف. نام کتاب و جهت نامگذاری.

ب. بحثی در باره اوّل بودن کتاب سلیم در شیعه و در تاریخ اسلام.

ج. آنچه در تأیید و تصدیق کتاب سلیم وارد شده است:

1. کلمات ائمّه علیهم السّلام.

2. کلمات علمای شیعه.

3. نقل و روایت علما از کتاب سلیم.

4. سخنان غیر شیعه در باره کتاب سلیم.

د. بررسی مناقشات در باره کتاب سلیم و جواب آنها.

ه. اسناد کتاب سلیم و تحقیقی در باره ابان.

و. نسخه های خطی و چاپی کتاب سلیم و منتخب و ترجمه فارسی و اردوی آن بضمیمه چند نمونه عکسی.

ز. روش تحقیق و ترجمه کتاب سلیم.

ص: 43

ص: 46

ص: 50

پایه ای است که اهل علم و راویان حدیث اهل بیت علیهم السّلام نقل کرده اند) (1).

3. قاضی بدر الدین سبکی می گوید: (اوّلین کتابی که برای شیعه تألیف شده کتاب سلیم بن قیس هلالی است) (2).

4. علّامه میر حامد حسین می گوید: (کتاب سلیم بن قیس هلالی که سزاوار است در حقّ آن گفته شود: قدیمی تر و افضل از همه کتابهای شیعه است همان طور که علّامه مجلسی به این مطلب معترف است) (3).

5. علّامه خوانساری صاحب روضات می گوید: (کتاب سلیم اوّلین تألیف و تدوین در اسلام است که احادیث را جمع کرده است) (4).

6. محدّث قمی می گوید: (کتاب سلیم اوّلین کتابی است که برای شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است) (5).

7. علّامه سیّد حسن صدر در کتابهایش، سلیم را در شمار اوّلین تألیف کنندگان در حدیث و تاریخ نام برده است (6).

8. مورّخ خبیر مدرّس خیابانی می گوید: (کتاب سلیم اوّلین کتابی است که برای شیعه ظاهر شده است) (7).

9. علّامه مرعشی نجفی می گوید: (کتاب سلیم از قدیمی ترین کتابها نزد شیعه است) (8).

10. علّامه موحّد ابطحی می گوید: (کتاب سلیم اوّل کتاب شیعه است که در بین عموم ظاهر و مشهور شده و همه آن را می شناسند) (9).

ص: 51

دلیل بر تقدّم کتابهایشان نمی شود.

از سوی دیگر، با توجّه با تاریخچه ای که از تألیف کتاب سلیم ذکر شد معلوم گردید که او از اوائل سال 14 هجری مشغول تألیف بوده و قضایای مورد مشاهده اش و آنچه از امیر المؤمنین علیه السّلام و سلمان و ابو ذر و مقداد و غیر ایشان می پرسیده ثبت می کرده است. با در نظر گرفتن این سابقه از تألیف سلیم، می توان اذعان داشت که او از اکثر افراد مذکور بلکه از همه آنها در تألیف مقدّم بوده است.

ثانیا: از اکثر کتابهای مذکور اثری باقی نمانده و حتّی نقل مستقیمی هم در دست نیست و در این میان اوّلین کتابی که عینا بدست ما رسیده است فقط کتاب سلیم است.

ثالثا: کتاب عبید الله حلبی که شیخ برقی در رجالش ذکر کرده (1)، مؤلّف آن از اصحاب امام صادق علیه السّلام است و یقینا بعد از سلیم اقدام به تألیف کرده است. احتمالا منظور شیخ برقی از اوّل بودن کتاب حلبی، در بین تألیفاتی است که از فکر مؤلّف باشد نه بصورت جمع و تدوین، و بهر حال تقدّم سلیم بر او مسلّم است.

در خاتمه سخن در یک جمله می توان گفت: کتاب سلیم اوّلین اثر در اسلام است که بعد از مؤلّفش تا زمان ما باقی مانده و هیچ کتابی در این موضوع بر آن تقدّم ندارد، و اگر هم فرضا تقدّم داشته تنها یادگار باقیمانده از اوّل اسلام فقط کتاب سلیم است.

با توجه به اینکه منظور از مطرح کردن مسأله اوّلیّت چیزی جز قدرشناسی نسبت به آن نیست، و این مطلب فقط نسبت به کتاب موجود قابل تصوّر است، کتابهایی که اکنون مفقودند اگر مقدم هم باشند فعلا ارزش عملی ندارند، چون در دسترس نیستند تا مورد استفاده علمی قرار گیرند.

ص: 53

ص: 55

آنچه در دست مردم است مخلوطی از حق و باطل و صدق و کذب است. مردم بر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله دروغ می بندند و بدین وسیله به امامان ضلالت تقرّب می جویند، و بدین گونه احادیثشان با احادیث خاندان رسالت منطبق نمی شود. در مقابل، آنچه از دست ما به تو رسیده حقایق دین است و باطلی بدان مخلوط نیست.

مجموع این حدیث تأییدی از جانب امیر المؤمنین علیه السّلام نسبت به مطالب مدوّن در کتاب سلیم است.

از یک سو سلیم را بعنوان یک محدّث صادق معرفی کرده اند، و از سوی دیگر با رحمت فرستادن بر او اشاره به محبوبیت او در پیشگاه خداوند و ائمّه علیهم السّلام نموده اند، و نهایتا احادیث سلیم را تأیید تمام عیار کرده اند بدین صورت که این مجموعه را بطور کامل احادیث آل محمد علیهم السّلام دانسته اند و تصریح فرموده اند که از نظر معنی و محتوا نیز همه آنها نزد ائمه علیهم السّلام شناخته شده است. دنباله این تأیید کامل، دفاع امام علیه السّلام از کتاب سلیم است که در بخش اوّل مقدّمه بیان آن گذشت و متن آن در سرآغاز کتاب سلیم خواهد آمد (1).

6. تکمله الرجال: ج 1 ص 467، بنقل از دستخط علامه مجلسی در حاشیه مرآه العقول.

7. مستدرک الوسائل: ج 3 ص 183.

8. تنقیح المقال: ج 2 ص 54.

9. الذریعه: ج 2 ص 152.

در اینجا توضیح مختصری در باره این حدیث لازم بنظر می رسد:

در طول 250 سال حضور ائمه علیهم السّلام در اجتماع مسلمانان تا اوّل غیبت امام زمان عجل الله فرجه، مبانی اعتقادی و حقایق تاریخی شیعه در سطح وسیعی تبیین گردید، و بسیاری از غیر مسلمانان و نیز مسلمانان و حتّی عدّه زیادی از شیعیان که اعتقادات کاملی نداشتند، از اصول عقیدتی مذهب اهل بیت علیهم السّلام آگاهی پیدا کردند.

با در نظر گرفتن شرائط سر تا سر اختناق در زمان حکومت ابو بکر و عمر و بنی امیّه و بنی عبّاس و انحراف فکری اکثریّت مردم از حقایق تاریخ اسلام، تبیین مبانی تشیّع بصورت تدریجی صورت می گرفت. بهمین جهت بسیاری از مطالب عمیق در زمان امیر المؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام قابل بازگو نبود و جز چند نفر انگشت شمار کسی در پی آن نبود و یا نمی پذیرفت، در حالی که در زمان امام صادق و امام رضا و امام هادی علیهم السّلام عقاید شیعه در سطح بالاتری همچون محتوای زیارت عاشورا و زیارت جامعه بر مردم عرضه گردید.

با توجّه به تصویر بالا، باید توجّه داشت که امام صادق علیه السّلام در زمانی کلام مزبور را فرموده اند که شیعه در شرایط مرگبار حکومتهای غاصب، امکان نشر و بسط معارف خویش را نداشتند، و بخصوص در جنبه عقیدتی کتابی تدوین شده و آماده نداشتند تا در مقابل دشمنان و یا برای خود شیعیان عرضه کنند، و تنها نوشته درخشانی که بحق آبروی تشیّع بشمار می آمد و حامل حقایقی بس عمیق از عقاید و تاریخ تشیّع بود همانا کتاب سلیم بن قیس بود.

اهمیّت کتاب هنگامی روشن تر می شود که به چند کتاب تدوین شده بدست معاندین اهل بیت علیهم السّلام در آن عصر بنگریم که یک نمونه آن کتابی انباشته از فضائل جعلی و دروغین برای ابو بکر و عمر و عثمان و معاویه بود که دستور تدوین آن را

ص: 59

خود معاویه داد و امر کرد تا در منبرها و مکتب خانه ها به عموم مردم تعلیم گردد.

در چنان شرایطی امام صادق علیه السّلام (کتاب سلیم بن قیس) را بعنوان سرّی از اسرار آل محمّد علیهم السّلام و بعنوان شناسنامه و الفبای تشیّع معرّفی فرمودند و از کلام حضرت می توان چنین استفاده کرد که هر کس لا اقل محتوای این کتاب را که همانا ولایت و برائت است قبول نداشته باشد، باید در صدد کامل کردن عقاید خود باشد تا از محبّین واقعی اهل بیت علیهم السّلام بشمار آید.

زین العابدین علیه السّلام قرائت کردم و آن حضرت فرمود: سلیم راست گفته است، خدا او را رحمت کند).

مدارک این حدیث چنین است:

1. غیبت شیخ طوسی: ص 117 بحار: ج 42 ص 213.

2. تهذیب شیخ طوسی: ج 9 ص 176 ص 714.

3. الدر النظیم (نسخه خطّی)، به نقل مقدمه کتاب سلیم (چاپ نجف): ص 15.

خلاصه این حدیث تأیید همه کتاب سلیم است و آنچه ابان در اوّل کتاب از امام زین العابدین علیه السّلام نقل کرده در اینجا از قول امام باقر علیه السّلام از ابان نقل شده و تایید سخن ابان و سلیم از لسان امام علیه السّلام محسوب می شود، و با توجّه به اینکه این مطلب در پایان حدیث 49 از کتاب سلیم است، از جهتی تأیید خاصّ این حدیث سلیم نیز خواهد بود.

این بود آنچه از تأیید ائمّه علیهم السّلام در باره سلیم و احادیث آن بما رسیده است. همین افتخار سلیم را بس که نزد امامانمان شناخته شده بود و او را به نیکی یاد کرده اند و آنچه او نقل کرده تأیید فرموده اند.

ص: 61

ص: 63

دیگری نبوده است. پیداست که احتمال اشتباه و غلط و نسیان در چنین کتابهایی کمتر می شود. از سوی دیگر مؤلفّین کتابهای اصل، با توجّه به مسئولیّت خطیرشان، دقّت لازم در ثبت و ضبط احادیث آن می نموده اند.

با در نظر گرفتن این خصوصیّات، کتابهای (اصل) همیشه نزد علمای شیعه جایگاه خاصّی داشته و نسبت به حفظ آنها و نقل مطالب از آن کتب توجه خاصی مبذول می داشته اند، بطوری که کتب اربعه شیعه در واقع جمع بندی و تنظیم احادیث همان اصول چهارصدگانه است (1).

اکنون باید بگوئیم کتاب سلیم بن قیس بعنوان اوّلین اصل و یکی از مهمترین کتابها در بین اصول چهارصدگانه بوده، و از همین جهت مورد عنایت خاص علما و محدّثین بوده است.

6. شیخ طوسی از علمای قرن پنجم می گوید: (سلیم بن قیس که کنیه اش ابو صادق است، کتابی دارد که به این اسناد به دست ما رسیده است ...) (1).

7. شیخ نعمانی از علمای قرن پنجم می گوید: (بین همه علما و محدّثین شیعه اختلافی نیست که کتاب سلیم بن قیس هلالی اصلی از بزرگترین کتابهای اصول و قدیمی ترین آنهاست ... این کتاب از اصولی است که از کتابهای مرجع شیعه است و به آن اعتماد می کنند) (2).

8. شیخ ابن شهرآشوب از علمای قرن ششم می گوید: (سلیم بن قیس هلالی صاحب احادیث است و کتابی دارد) (3).

9. سید جمال الدین ابن طاوس از علمای قرن هفتم می گوید: (در این کتاب مطالبی است که همانا دلالت بر موثّق بودن مؤلّف و صحّت کتابش دارد) (4).

10. علّامه شیخ محمّد تقی مجلسی از علمای قرن یازدهم می گوید: (شیخ طوسی و شیخ نجاشی حکم به صحّت کتاب او کرده اند، گذشته از آنکه متن کتاب دلالت بر صحت آن دارد). و نیز می گوید: (اعتماد شیخ کلینی و صدوق بر کتاب سلیم کفایت می کند. این کتاب نزد من موجود است و متن آن دلیل بر صحّت آن است) (5).

11. علّامه سید مصطفی تفرشی از علمای قرن یازدهم می گوید: (صدق و درستی از اوّل تا آخر احادیث این کتاب پیداست) (6).

12. علّامه شیخ حرّ عاملی از علمای قرن دوازدهم می گوید: (کتابهای مورد اعتمادی که احادیث وسائل را از آن نقل کرده ام و مؤلفین آنها و دیگران شهادت به صحّت آنها داده اند و قرائنی بر ثبوت آنها وارد شده و بطور متواتر از مؤلّفین آنها به ما رسیده و در نسبت آنها به مؤلّفینش جای شکّ نیست). و از جمله کتاب سلیم را ذکر می کند (7).

ص: 67

13. علّامه سید هاشم بحرانی از علمای قرن دوازدهم می گوید: (کتاب سلیم کتابی مشهور و مورد اعتماد است که مؤلّفین در کتابهایشان از آن نقل کرده اند) (1).

14. علّامه شیخ محمد باقر مجلسی از علمای قرن دوازدهم، همه کتاب سلیم را ضمن 110 جلد بحار الانوار نقل کرده و در اوّل بحار گفته است: (کتاب سلیم بن قیس در نهایت اشتهار است، و حق این است که این کتاب از اصول معتبر است). و نیز می گوید:

(کتابی معروف بین محدّثین است که کلینی و صدوق و قدمای دیگر بر آن اعتماد کرده اند و اکثر اخبار آن مطابق است با آنچه با اسناد صحیح در کتب معتبر به ما رسیده است) (2).

15. مولی حیدر علی شیروانی از علمای قرن دوازدهم می گوید: (صحت کتاب سلیم معلوم است چرا که از طرق متعدّد و صحیح از موثّقین اصحاب ائمه علیهم السّلام و بزرگان ایشان نقل شده و شامل مطالب مهمّی در جوانب مختلف دین است. و چگونه ممکن است چنین کتابی از نظر مبارک ائمّه علیهم السّلام مخفی بماند و به آن توجهی نکرده باشند) (3).

16. علّامه میر حامد حسین هندی از علمای قرن چهاردهم می گوید: (کتاب سلیم که می توانیم در باره آن بگوییم: اقدم و افضل از همه کتابهای حدیثی شیعه است). و نیز می گوید: (اکثر روایات آن با احادیث صحیح و مورد قبول تأیید می شود) (4).

17. علّامه سیّد محمد باقر خوانساری از علمای قرن چهاردهم می گوید: (کتاب سلیم اوّلین تألیف و تدوین در اسلام است که روایات را در آن جمع آوری کرده است) (5).

18. علامه محدث نوری می گوید: (کتاب سلیم از اصول معروف است، و اصحاب ما به آن کتاب اسناد زیادی دارند). و نیز می گوید: (کتاب معروف و مشهوری است که بزرگان محدّثین از آن نقل کرده اند) (6).

19. حاج ملا هاشم خراسانی می گوید: (کتاب سلیم که به ابان سپرده معروف است) (7).

ص: 68

20. محدّث بزرگ حاج شیخ عبّاس قمی می گوید: (کتاب سلیم اوّلین کتابی است که بین شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است و شیخ کلینی و صدوق و دیگران بدان اعتماد کرده اند) (1).

21. علّامه مامقانی می گوید: (کتاب سلیم در نهایت درجه اعتبار است) (2).

22. سیّد حسین بن محمّد رضا بروجردی می گوید: (سلیم از اولیاء اهل بیت علیهم السّلام است و کتاب او از اصول است و بزرگان علما از آن روایت کرده اند) (3).

23. میرزا محمد علی مدرس خیابانی می گوید: (کتاب سلیم کتابی معروف و از اصول چهارصدگانه مشهور است، و اوّلین کتابی است که برای شیعه ظاهر شده .... و صدوق و کلینی و دیگر بزرگان از محدّثین بر آن اعتماد کامل نموده اند) (4).

24. علّامه حاج آقا بزرگ تهرانی می گوید: (اصل سلیم بن قیس از آن کتابهای اصل است که قبل از زمان امام صادق علیه السّلام تألیف شده است). و نیز می گوید: (کتاب سلیم از کتابهای اصول است و نزد شیعه و غیر شیعه مشهور است) (5).

25. علّامه سیّد حسن صدر می گوید: (سلیم کتاب مهم و گرانقدری دارد که مطالب آن را از علی علیه السّلام و از سلمان و ابو ذر و مقداد و عمّار و عدّه ای از بزرگان صحابه نقل کرده است) (6).

26. علّامه سید احمد صفائی خوانساری می گوید: (کتاب سلیم از بزرگترین اصول قدیمی است که به صحّت آن حکم شده و بر ائمه علیهم السّلام نیز عرضه شده و حکم به صحت احادیث آن نموده اند) (7).

27. علّامه امینی می گوید: (کتاب سلیم از اصول مشهور و متداول از زمانهای قدیم است که نزد محدّثین شیعه و غیر شیعه و تاریخ نویسان مورد اعتماد است) (8).

ص: 69

28. علامه سید صادق بحر العلوم می گوید: (بزرگان علما نسبت کتاب را به سلیم ثابت کرده اند و اینکه در نهایت اعتبار است و روایاتش صحیح و مورد وثوق است) (1).

29. علّامه مرعشی نجفی از قرن پانزدهم می گوید: (کتاب سلیم از قدیمی ترین کتابهای شیعه و صحیح ترین آنهاست، بلکه بعضی از غیر شیعه هم حکم به صحّت آن کرده اند). و نیز می گوید: (کتاب سلیم کتابی است معروف و چاپ و منتشر شده، و نزد ما و اکثر غیر شیعه مورد اعتماد است و از طرف ائمه علیهم السّلام نیز مورد تأیید قرار گرفته است) (2).

اینها گواهی عده ای از محقّقین بزرگ در باره اعتبار کتاب سلیم و صحت نسبت آن به مؤلّفش بود. آنچه در این بخش ذکر شد کلمات صریح علما بود، در حالی که بسیاری از بزرگان علما بحثهای مفصّلی در اعتبار کتاب آورده اند و آن را به اثبات رسانده اند. در این راستا بیش از 50 کتاب رجالی و حدیثی و تاریخی، مطالبی در باره خود سلیم آورده اند که به ذکر آدرس بعضی از آنها اکتفا می شود:

شیخ برقی در رجال: ص 4.

شیخ کشی در رجال: ج 1 ص 221 ح 167.

ابن قتیبه در معارف: ص 341.

علامه حلی در خلاصه الاقوال: ص 83 و 192.

میر داماد در تعلیقه بر اصول کافی: ص 145.

میر محمد اشرف در فضائل السادات: ص 284.

علامه مجلسی در بحار الانوار: ج 53، ص 122.

سید خوانساری در روضات الجنات: ج 4 ص 65 و 73، و ج 7 ص 129.

علامه سید امین عاملی در اعیان الشیعه: ج 35 ص 293.

محقّق خیابانی در ریحانه الادب: ج 6، ص 369.

علامه امینی در الغدیر: ج 1 ص 66 و 163 ج 2 ص 34.

آیه اللَّه خوئی در معجم رجال الحدیث: ج 8 ص 220.

ص: 70

در این بخش نام کلیه کسانی که همه کتاب سلیم یا احادیث آن را نقل کرده اند ذکر خواهد شد. بعنوان پشتوانه سخن، گواهی عدّه ای از بزرگان را بر اینکه اوّلا روایات علما از سلیم بنقل از کتاب او بوده، و ثانیا بعنوان اعتماد بر کتاب سلیم از آن نقل کرده اند می آوریم و قرائنی دالّ بر این مطلب ذکر می کنیم.

پنجم: شیخ طوسی و نجاشی و نعمانی که از کتابشناسان عصر خود بوده اند، سند خود را به کتاب سلیم نقل کرده اند، و سپس احادیث سلیم را در تألیفاتشان آورده اند، و بسیار بعید بنظر می رسد که از نسخه خود نقل نکرده باشند.

ششم: اسنادی که در کتب قدما برای احادیث سلیم دیده می شود با یک دیگر مطابقت دارد، و بسیاری از آنها بر سندی که در اوّل کتاب سلیم است منطبق است. از اینجا می توان استنباط کرد که آنان از کتاب سلیم نقل کرده اند و بصورت یک حدیث که با یک سند خاص از سلیم نقل شده باشد نبوده است، و گر نه چطور چنین انطباقی در اسناد بوجود می آید؟

هفتم: عدّه ای از علما سر آغاز کتاب سلیم را که شامل تاریخچه کتاب است عینا نقل کرده اند. این نیز دلالت بر رؤیت خود کتاب و نقل از آن دارد.

هشتم: سندهایی که برای احادیث سلیم ذکر کرده اند در طبقه سوّم یا چهارم یا پنجم و یا همه این مراتب، با اسناد سر آغاز کتاب منطبق است، و این دلالت می کند که نسخه های موجود نزد ایشان با نسخه های امروزی مطابقت داشته است.

نهم: در بعضی کتب که در همه احادیث آن اسناد ذکر شده است، وقتی از سلیم حدیث نقل کرده اند آن را با حذف سند از خود سلیم نقل کرده اند، و این می تواند قرینه باشد که از کتاب او نقل نموده اند.

قرائن دیگری نیز در اینجا هست که از مجموع آنها می توانیم چنین استفاده کنیم:

کتاب سلیم بصورت کامل از دست او به محدّثین منتقل شده است، و او هم از کسانی نبوده که در اجتماع برای مردم حدیث نقل کند. بنا بر این آنچه از او نقل شده بنقل از کتابش است. تطابق اسناد در احادیث منقول از سلیم در کتب مختلف، اضافه بر انطباق آن بر سند موجود در سر آغاز کتاب سلیم، و وجود اکثر احادیث منقول از سلیم در کتاب او، همه اینها کاشف از آن است که نسخه هایی از کتاب سلیم نزد ایشان بوده است و همان سند اوّل نسخه را بعنوان سند احادیث سلیم در کتابهایشان آورده اند.

ص: 73

کتاب سلیم اعتماد کامل کرده اند) (1).

7. حاج آقا بزرگ تهرانی می گوید: (عدّه زیادی از قدمای اصحاب در کتابهایشان از کتاب سلیم با اسناد متعدّد نقل کرده اند که اکثر آنها به ابان منتهی می شود) (2).

8. سیّد صفائی خوانساری می گوید: (طبرسی در کتاب احتجاج از کتاب سلیم نقل کرده است، و این در حالی است که در اوّل احتجاج می گوید: حذف سندها بخاطر واضح بودن روایت و مشهور بودن آن است و از ذکر سند مستغنی می نماید. کلینی نیز که موثّق ترین و دقیق ترین شخص در حدیث بوده، روایات سلیم را نقل کرده است) (3).

9. از جمله مطالبی که دلالت بر اعتماد علما بر کتاب سلیم می کند آن است که عدّه ای از اعاظم فقها در فتاوای خود در احکام شرعی به احادیث سلیم استناد کرده اند. با توجّه به احتیاط شدید علما در مقام فتوی، اعتماد ایشان بر کتاب سلیم معلوم می گردد.

چه اندازه نزد ائمه علیهم السّلام مقرّب بوده اند. اعتماد و نقل اینان بر کتاب سلیم، مقام والای آن را بعنوان یک مدرک دینی معتبر روشن می کند.

ذیلا اسامی بیش از 130 نفر از شخصیتهای بزرگ شیعه و نیز غیر شیعه، که احادیث کتاب سلیم را نقل کرده اند تقدیم می شود.

1. عالم بزرگ شیعه در بصره عمر بن اذینه متوفای 168، که از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهما السّلام بوده و کتابی دارد.

2. شیخ موثّق ابراهیم بن عمر یمانی، که از اصحاب امام باقر و امام صادق علیهما السّلام بوده و چند کتاب از اصول دارد و کتابهایش مورد اعتماد است.

3. حافظ ابو عروه معمر بن راشد بصری متوفای 152، که از عامه و مورد وثوق ایشان است.

4. مورّخ شهیر نصر بن مزاحم منقری کوفی، که از اصحاب امام باقر علیه السّلام است و تألیفاتی دارد.

5. شیخ موثّق ابو خالد کابلی، که از اصحاب امام سجاد و امام باقر و امام صادق علیهم السّلام است.

6. شیخ موثّق عبد الله بن مسکان از اصحاب امام باقر و امام صادق و امام کاظم علیهم السّلام، که تألیفاتی دارد.

7. شیخ موثّق ابو محمّد عبد الله بن مغیره بجلی از اصحاب امام کاظم علیه السّلام که سی کتاب تألیف کرده است.

8. شیخ موثّق جلیل القدر مفضّل بن عمر جعفی، که از اصحاب امام صادق و امام کاظم علیهما السّلام است.

9. شیخ موثّق محمد بن اسماعیل زعفرانی، که از اصحاب امام صادق علیه السّلام است.

10. شیخ موثّق حماد بن عیسی متوفای 209، که از اصحاب امام صادق و امام کاظم و امام رضا و امام جواد علیهم السّلام است و تألیفات بسیاری دارد.

11. محدّث کبیر عبد الرزاق بن همام صنعانی متوفای 211، که از اصحاب امام صادق علیه السّلام است و تألیفات زیادی دارد. او نزد عامه هم از محدّثین بزرگ است و کتاب (المصنّف) تألیف اوست.

ص: 76

12. شیخ جلیل محمد بن ابی عمیر ازدی بغدادی متوفای 217، که از اصحاب امام کاظم و امام رضا و امام جواد علیهم السّلام است. او از سرشناسان شیعه بوده و نزد شیعه و غیر شیعه جلیل القدر و صاحب منزلت است و 94 کتاب تألیف کرده است.

13. شیخ موثق محمد بن اسماعیل بن بزیع، که از اصحاب امام کاظم و امام رضا و امام جواد علیهم السّلام است و تألیفاتی دارد.

14. محدّث موثّق حسین بن سعید اهوازی، که از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السّلام است و 30 کتاب تألیف کرده است.

15. شیخ جلیل موثّق علی بن مهزیار اهوازی، که از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السّلام است و 33 کتاب تألیف نموده است.

16. شیخ موثّق عبّاس بن معروف که از اصحاب امام رضا و امام هادی علیهما السّلام است.

17. شیخ قمیّین محدّث جلیل محمد بن عیسی، که از اصحاب امام رضا علیه السّلام است.

18. شیخ موثّق معتمد عبد الرحمن بن ابی نجران تمیمی، که از اصحاب امام رضا علیه السّلام است و تألیفات بسیاری دارد.

19. شیخ زاهد موثّق حسن بن علی بن فضّال تیملی کوفی، که از اصحاب امام رضا علیه السّلام است.

20. شیخ موثّق یعقوب بن یزید سلمی از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السّلام که صاحب تألیفاتی است.

21. شیخ و فقیه قمیّین موثّق جلیل القدر احمد بن محمد بن عیسی از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السّلام که تألیفاتی دارد. او از شدت احتیاط و دقّت در نقل احادیث، کسانی را که از راویان ضعیف نقل می کردند از قم اخراج می نمود.

22. محدّث جلیل ابراهیم بن هاشم قمی، از اصحاب امام رضا علیه السّلام که تألیفاتی دارد.

23. متکلّم فقیه محدّث فضل بن شاذان نیشابوری متوفای 260، که از اصحاب امام هادی و امام عسکری علیهما السّلام است و 180 کتاب تألیف کرده است.

24. شیخ موثّق علی بن حسن بن فضال از اصحاب امام هادی و امام عسکری علیهما السّلام که از غیر شیعه است و 30 کتاب تألیف کرده است.

ص: 77

25. شیخ موجّه حسن بن موسی الخشاب از اصحاب امام عسکری علیه السّلام که از بزرگان شیعه است و تألیفاتی دارد.

26. شیخ جلیل موثّق محمد بن حسین بن ابی الخطاب متوفای 262، که از اصحاب امام جواد و امام هادی و امام عسکری علیهم السّلام است و تألیفاتی دارد.

27. شیخ محدّث موثّق احمد بن محمد بن خالد برقی متوفای 274، که از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السّلام بوده و حدود 100 کتاب تألیف کرده است.

28. شیخ محدّث مورّخ ابراهیم بن محمد ثقفی متوفای 283.

29. شیخ محدّث موثّق حسین بن حکم حبری متوفای 286.

30. شیخ قمیّین عبد الله بن جعفر حمیری، که در سال 300 زنده بوده و از اصحاب امام هادی و امام عسکری علیهما السّلام است و تألیفات زیادی دارد و در جمع آوری کتب زحمات زیادی کشیده است.

31. شیخ موثّق سلیمان بن سماعه ضبّی کوفی.

32. شیخ و فقیه شیعه سعد بن عبد الله اشعری قمی متوفای 299، که از اصحاب امام حسن عسکری علیه السّلام بوده است. او تألیفات زیادی دارد و در جمع آوری کتب زحمات زیادی کشیده است.

33. فقیه شیعه محمد بن مسعود عیّاشی سمرقندی، که بیش از 200 کتاب تألیف کرده است.

34. سیّد محدّثین محمد بن حسن صفّار متوفای 300، که از اصحاب امام حسن عسکری علیه السّلام است و تألیفاتی دارد.

35. محدّث جلیل فرات بن ابراهیم کوفی متوفای 307.

36. محدّث معتمد علی بن ابراهیم بن هاشم قمّی که در سال 307 زنده بوده و تألیفاتی دارد.

37. محدّث موثّق جلیل محمد بن عباس بن ماهیار، که در سال 328 زنده بوده و تألیفات بسیاری دارد.

38. رئیس محدّثین ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی رازی متوفای 329 صاحب کتاب کافی، که رئیس علمای شیعه در زمان خود بوده است.

ص: 78

39. شیخ و فقیه موثّق قمیّین علی بن حسین بن بابویه متوفای 329، که پدر شیخ صدوق است و تألیفاتی دارد.

40. شیخ موثّق بصریّین عبد العزیز بن یحیی جلّودی متوفّای 330، که تألیفاتی دارد.

41. شیخ موثّق مظفّر بن جعفر علوی سمرقندی، که از مشایخ اجازه است.

42. شیخ شیعه محمد بن همام بن سهیل متوفای 332، که از محدّثین دقیق بوده و تألیفاتی دارد.

43. حافظ احمد بن محمد بن سعید بن عقده متوفای 333 که زیدی بوده و تألیفات بسیاری دارد.

44. متکلّم جلیل محمد بن جریر طبری آملی شیعی از علمای قرن چهارم، که تألیفاتی دارد.

45. شیخ محدّث فقیه محمد بن علی ماجیلویه قمی، که از اساتید شیخ صدوق بوده است.

46. شیخ و فقیه قمیّین محمد بن حسن بن ولید که در سال 343 زنده بوده و از اساتید شیخ صدوق است. او در فقه و رجال تخصّصی داشته و تألیفاتی دارد.

47. شیخ موثّق شیعه محمد بن یحیی عطّار اشعری قمی، که از مشایخ کلینی و صدوق است و تألیفاتی دارد.

48. محدّث موثّق محمد بن موسی بن متوکل، که صدوق روایات بسیاری از او نقل کرده است.

49. علامه مورّخ مشهور علی بن حسین مسعودی متوفای 346، که تألیفات بسیار زیادی دارد.

50. شیخ علی بن محمد بن زبیر قریشی کوفی متوفای 348 که از مشایخ اجازه است.

51. حافظ محدّث احمد بن موسی بن مردویه اصفهانی متوفای 352، که از عامه است.

52. حافظ ابو بکر محمد بن احمد جرجرائی متوفای 378.

ص: 79

53. شیخ محدّثین محمد بن علی بن بابویه شیخ صدوق متوفای 381، که تألیفات بسیاری دارد.

54. شیخ محدّث جلیل حسن بن علی بن شعبه حرانی صاحب تحف العقول، که از علمای قرن چهارم است.

55. فقیه موثّق علی بن محمد خزّار قمی از علمای قرن چهارم، که فاضلی جلیل و محدّثی معروف بوده است.

56. محدّث موثّق جلیل هارون بن موسی تلعکبری متوفای 385، که همه کتابهای اصول و تألیفات شیعه را نقل کرده است.

57. شیخ محدّث فقیه محمد بن احمد بن شاذان قمی، که از علمای قرن چهارم است.

58. شیخ حسین بن بسطام بن سابور زیّات نیشابوری متوفای 401.

59. شیخ ابو عتاب عبد الله بن بسطام نیشابوری برادر شیخ حسین، که هر دو مشترکا مؤلف کتاب (طب النبی و الائمه علیهم السّلام) هستند.

60. محدّث جلیل شیخ حسین بن عبید الله غضائری متوفای 411، که از مشایخ اجازه است و تألیفات زیادی دارد.

61. لسان شیعه شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان بغدادی متوفای 413، که بیش از 200 کتاب تألیف کرده است.

62. متکلم جلیل سیّد مرتضی علی بن حسین موسوی متوفای 436، که تألیفات بسیاری دارد.

63. شیخ محدّث علی بن احمد قمی معروف به ابن ابی جید، که از علمای قرن پنجم و از مشایخ اجازه است.

64. شیخ احمد بن عبد الواحد معروف به ابن عبدون، که از مشایخ اجازه است.

65. شیخ موثّق جعفر بن محمّد دوریستی، که از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی است.

66. علّامه جلیل و فقیه محدّث ابو الفتح محمد بن علی کراجکی متوفای 449، که از شاگردان سید مرتضی بوده است.

ص: 80

67. رجالی موثّق شیخ ابو العباس نجاشی متوفای 450 که از ارکان علم رجال است و تألیفاتی دارد.

68. محدّث جلیل شیخ ابو المفضل شیبانی، که تألیفاتی دارد.

69. شیخ الطائفه ابو جعفر محمد بن حسن طوسی متوفای 460، که مؤسّس حوزه علمیه نجف و صاحب کتابخانه عظیم در بغداد بوده و تألیفات بسیاری دارد.

70. علّامه محدّث شیخ ابو عبد الله نعمانی متوفای 426، که از بزرگان مؤلفّین شیعه است.

71. شیخ حسین بن عبد الوهاب که صاحب کتاب عیون المعجزات است.

72. عالم محقّق شیخ ابو الصلاح حلبی، که شاگرد سید مرتضی و شیخ طوسی بوده و تألیفاتی دارد.

73. قاضی محدّث ابو القاسم نیشابوری معروف به حاکم حسکانی متوفای 483، که تألیفاتی دارد.

74. محدّث جلیل شیخ ابو علی فرزند شیخ طوسی معروف به مفید دوّم متوفای 515، که تألیفاتی دارد.

75. فقیه صالح شیخ ابو عبد اللَّه ابن شهریار خزانه دار حرم امیر المؤمنین علیه السّلام که در سال 516 زنده بوده است.

76. عالم جلیل شیخ ابو الحسن عریضی، که از علمای قرن ششم است.

77. فقیه جلیل شیخ ابو عبد الله ابن کمال متوفای 597، که صاحب تألیفاتی است.

78. عالم بزرگ شیخ ابو عبد الله مقدادی.

79. محدّث بزرگ شیخ ابن شهرآشوب مازندرانی پدر صاحب مناقب، که از علمای قرن ششم است.

80. شیخ موثّق امین الاسلام طبرسی متوفای 548، که تألیفاتی دارد.

81. خطیب خوارزمی متوفای 568، که از عامه است و تألیفاتی دارد.

82. شیخ محدّث حسین بن ابی طاهر جاوانی که از علمای قرن ششم است و تألیفاتی دارد.

83. شیخ فقیه جمال الدین سوراوی از علمای قرن ششم، که تألیفاتی دارد.

ص: 81

84. عالم فقیه ابو البقاء هبه الله بن نما حلّی، که از بزرگان علمای قرن ششم است.

85. محدّث جلیل ابو منصور طبرسی متوفای 620، که از اساتید ابن شهرآشوب است.

86. حافظ موثّق علّامه شیخ ابو عبد الله ابن شهرآشوب متوفای 588، که در رجال و حدیث متبحّر بوده و تألیفاتی دارد.

87. شیخ موثّق فقیه سدید الدین شاذان بن جبرئیل قمی متوفای 660، که تألیفاتی دارد.

88. عالم جلیل سید رضی الدین علی بن طاوس حلی متوفای 664، که از بزرگان علمای شیعه است و تألیفات بسیاری دارد.

89. عالم جلیل محمد بن حسین رازی از علمای قرن هفتم، که صاحب کتاب (نزهه الکرام) است.

90. محدّث بزرگ سیّد شمس الدین فخّار بن معد موسوی حائری.

91. فقیه بزرگ شیخ جمال الدین یوسف دمشقی متوفای 676، که صاحب کتاب (الدر النظیم) است.

92. فقیه بزرگ شیخ نجم الدین معروف به محقّق حلّی متوفای 676، که تألیفات بسیاری دارد.

93. علامه مورخ شیخ ابو الحسن علی بن عیسی اربلی متوفای 692، که تألیفاتی دارد.

94. عالم جلیل شیخ رضی الدین علی بن یوسف بن مطهر حلی صاحب کتاب (العدد القویّه) که برادر علامه حلّی است.

95. شیخ ابو اسحاق حموئی متوفای 722 که از محدّثین و حفّاظ عامه و صاحب کتاب (فرائد السمطین) است.

96. علامه بزرگ جمال الدین ابو منصور حسن بن یوسف بن مطهّر علّامه حلی متوفای 726، که تألیفات بسیاری دارد.

97. عالم محدّث ابو محمد دیلمی از علمای قرن هشتم، که صاحب کتاب (ارشاد القلوب) است.

ص: 82

98. محدّث حافظ علی بن شهاب همدانی متوفای 786 از علمای عامّه، که صاحب کتاب (مودّه القربی) است.

99. حافظ فقیه شیخ رجب برسی متوفای 773، که صاحب کتاب (مشارق انوار الیقین) است.

100. علّامه فقیه شیخ عز الدین حسن بن سلیمان حلّی، که در سال 803 زنده بوده و تألیفاتی دارد.

101. علامه بزرگ شیخ نور الدین بیاضی متوفای 877 که تألیفاتی دارد.

102. محدّث جلیل شرف الدین استرآبادی متوفای 940، که صاحب کتاب (تأویل الآیات الظاهره) است.

103. شیخ جلیل علم بن سیف نجفی که در سال 937 زنده بوده و صاحب کتاب (کنز جامع الفوائد) است.

104. عالم فقیه شیخ ابراهیم قطیفی بحرانی که در سال 927 زنده بوده و صاحب کتاب (تعیین الفرقه الناجیه) است.

105. عالم محقّق فاضل الدین حموئی خراسانی متوفای حدود 950، که صاحب کتاب (منهاج الفاضلین) است.

106. عالم جلیل شیخ احمد بن محمد مقدّس اردبیلی متوفای 993، که تألیفات بسیاری دارد.

107. محقّق جلیل شیخ جمال الدین حسن بن شهید ثانی متوفای 1011، که در فقه و رجال و حدیث متبحّر بوده و تألیفاتی دارد.

108. عالم متبحّر سیّد قاضی نور الله شوشتری شهید در سال 1019، که صاحب تألیفات بسیاری از جمله کتاب (احقاق الحق) است.

109. علّامه جامع شیخ بهائی متوفای 1030، که صاحب تألیفات بسیاری است.

110. محدّث کامل علّامه شیخ محمّد تقی مجلسی پدر علامه مجلسی، متوفای 1070 که صاحب تألیفاتی است.

111. علّامه رجالی سیّد مصطفی تفرشی، که در سال 1015 زنده بوده و صاحب کتاب (نقد الرجال) است.

ص: 83

112. عالم جلیل سیّد محمّد میر لوحی سبزواری متوفای بعد از سال 1038، که صاحب کتاب (کفایه المهتدی فی معرفه المهدی علیه السّلام) است.

113. محقّق متبحّر شیخ محمد علی استرآبادی متوفای 1094، که صاحب کتاب (منهج المقال) است.

114. علّامه محدّث شیخ حرّ عاملی متوفای 1104، که صاحب کتاب (وسائل الشیعه) است و تألیفات بسیاری دارد.

115. علّامه محدّث سیّد هاشم بحرانی متوفای 1107، که تألیفات بسیاری دارد.

116. رئیس المحدّثین علامه مجلسی متوفای 1111، که صاحب کتاب (بحار الانوار) است و تألیفات بسیاری دارد.

117. علامه محدّث سیّد نعمه الله جزائری متوفای 1112، که تألیفات بسیاری دارد.

118. علامه محدث شیخ عبد علی حویزی متوفای 1112، که تألیفات بسیاری دارد.

119. عالم محقّق شیخ بهاء الدین بن تاج الدین مشهور به فاضل هندی متوفای 1135، که صاحب کتاب (کشف اللثام) است.

120. محدّث متبحّر شیخ یوسف بحرانی متوفای 1186، که صاحب کتاب (الدرر النجفیّه) است.

121. عالم متبحّر شیخ عبد الله بحرانی، که صاحب کتاب (عوالم العلوم) است.

122. علّامه محقق میر محمد اشرف عاملی متوفای 1145، که صاحب کتاب (فضائل السادات) است.

123. محقّق رجالی شیخ ابو علی حائری متوفای 1216، که صاحب کتاب (منتهی المقال) است.

124. عالم محقّق شیخ عبد النبی نیشابوری متوفای 1232، که تألیفات بسیاری دارد.

125. علامه محقق شیخ احمد نراقی کاشانی متوفای 1244، که تألیفاتی دارد.

126. علامه محقّق شیخ مرتضی انصاری متوفای 1281، که صاحب کتاب رسائل و مکاسب است.

ص: 84

127. عالم محقّق سید اسماعیل نوری طبرسی که صاحب کتاب (کفایه الموحدین) است.

128. حافظ سلیمان بن ابراهیم قندوزی بلخی متوفای 1294، که صاحب کتاب (ینابیع المودّه) است.

129. علامه سید مهدی قزوینی نجفی متوفای 1300، که صاحب کتاب (الصوارم الماضیه) است.

130. علامه میر حامد حسین هندی متوفای 1306، که صاحب (عبقات الانوار) است و تألیفات بسیاری دارد.

131. عالم محدّث سید اعجاز حسین کنتوری برادر میر حامد حسین که صاحب کتاب (کشف الحجب و الاستار) است.

132. عالم بزرگ سید محمد باقر خوانساری متوفای 1313، که صاحب کتاب (روضات الجنات) است.

133. علامه محدّث شیخ حسین نوری طبرسی، متوفای 1320، که صاحب کتاب (مستدرک الوسائل) و تألیفات بسیاری است.

134. علّامه محقّق شیخ عبد الله مامقانی متوفای 1353، که صاحب کتاب (تنقیح المقال) و تألیفات دیگری است.

135. علّامه بزرگ شیخ عبد الحسین امینی نجفی متوفای 1390، که صاحب کتاب (الغدیر) و تألیفات دیگری است.

با توجّه به آنچه ذکر شد معلوم گردید که چگونه این کتاب از قرن اوّل تاکنون در طول هزار و چهار صد سال مورد توجه علمای شیعه و نیز نسلهای شیعی یکی پس از دیگری بوده، و در حفظ و انتقال آن به نسلهای بعد از خود کوشیده اند.

علمای عصر حاضر همچون محدث نوری و شیخ آقا بزرگ تهرانی و علّامه امینی و علّامه سید صادق بحر العلوم و علامه شیخ شیر محمد همدانی عنایت خاصّی در مورد کتاب سلیم داشته اند، تا آنکه در نیمه دوّم قرن چهاردهم این کتاب برای

ص: 85

اوّلین بار بچاپ رسید و در طول بیش از پنجاه سال به شکلهای مختلفی منتشر شده و به فارسی و اردو نیز ترجمه گردید و انتشار یافت، که توضیح آن در بخش دهم خواهد آمد.

ص: 86

از اسناد کتاب سلیم تماما از بزرگان محدثین نزد عامّه هستند که در اوّل نوع (ب) از نسخه های خطی کتاب موجود است، و هم اکنون بیش از ده نسخه خطی به همین سند موجود است. متن سند چنین است:

(محمد بن صبیح بن رجا در دمشق بسال 334 هجری، از عصمه بن ابی عصمه بخاری، از احمد بن منذر صنعانی در صنعا، از عبد الرزّاق بن همام، از معمر بن راشد از ابان بن ابی عیاش، از سلیم بن قیس هلالی) (1).

در این سند عبد الرزاق بن همام متوفای سال 211 از بزرگان محدّثین عامه بشمار می آید و اکثر اصحاب حدیث شاگرد او بوده اند و کتاب معروف او بنام (المصنف) در یازده جلد، هم اکنون بعنوان یکی از مدارک معتبر عامه در دسترس است. معمر بن راشد متوفای سال 152 از بزرگان محدّثین عامّه است و مورد وثوق رجالیّین و تاریخ نویسان و محدّثین آنان است (2).

همچنین امثال ابن مردویه و حاکم حسکانی و خطیب خوارزمی و حموئی خراسانی و ابن شهاب همدانی و قندوزی از محدّثین عامه، و نیز ابن عقده و ابن فضّال از فطحیّه، احادیث سلیم را نقل کرده اند.

از سوی دیگر، عدّه ای از علما که بین شیعه و عامّه مورد اتفاق در وثاقت هستند تمام کتاب سلیم یا احادیث آن را نقل کرده اند، همچون ابو الطفیل و عمر بن ابی سلمه و ابراهیم بن عمر یمانی و نصر بن مزاحم و حسین بن حکم حبری و ابن ابی عمیر و ابن ندیم و ابراهیم بن محمد ثقفی و شیخ مفید و مورّخ مسعودی و ابن شاذان (3).

عامه از آن نقل می کنند) (1).

حاج آقا بزرگ تهرانی می گوید: (کتاب سلیم از کتابهای مرجع و اصول مشهور بین شیعه و عامه است) (2).

علامه امینی می گوید: (سلیم کسی است که نزد شیعه و غیر شیعه به او و کتابش استناد می شود) (3). و نیز می گوید: (کتاب سلیم از اصول مشهور و متداول از زمانهای قدیم است و نزد محدّثین شیعه و عامّه و تاریخ نویسان مورد اعتماد است ... و بهمین جهت است که بسیاری از بزرگان عامّه همچون حسکانی از آن نقل کرده و به آن استناد نموده اند) (4).

علامه مرعشی نجفی می گوید: (کتاب سلیم معروف است و نزد ما و اکثر عامّه مورد اعتماد است) (5).

علامه موحّد ابطحی می گوید: (کتاب سلیم کتابی مشهور بین شیعه و عامه است) (6).

داشته و باید در صدد کشف آن باشیم. با دقّت در کیفیّت طرح اشکالات و شکل جواب دادن علما به آنها می توان یکی از پنج جهت زیر را بعنوان علّت این امر مطرح کرد:

1. مطالعه نکردن دقیق کتاب و بی توجّهی به اهمیّت خاصّ آن در جنبه های علمی از نظر عقاید و تاریخ.

2. اشتباه در مبانی و نظریّات علمی در معنای غلوّ و امثال آن، و نیز اشتباه در فهم اصطلاحات رجالیین.

3. مطرح کردن هر اشکالی بمجرّد خطور در ذهن بدون تعمّق در آن و بدون در نظر گرفتن اثر فرهنگی و اجتماعی آن از نظر لطمه به شخصیّت مؤلف و درجه علمی کتاب و نیز ضررهایی که از این ناحیه متوجّه دین می شود.

4. ریشه اشکال تراشی ها در دشمنان اهل بیت علیهم السّلام همان انگیزه عقیدتی است، که آنان با هر چه موجب بالا رفتن ولایت باشد مخالفت می کنند و به نوعی به آن ضربه وارد می کنند.

مقابله دشمنان با این کتاب، با توجّه به منزلت خاصّ آن در معارف اهل بیت علیهم السّلام، یک مسأله طبیعی است و تعجب ندارد. در واقع اشکال در کتاب سلیم نیست، بلکه افشاگری علیه غاصبین خلافت، آنان را وادار به اشکال تراشی در مورد کتاب سلیم کرده تا بتوانند لکّه های ننگ را از دامان آنان بزدایند.

5. بعضی از اشکال کنندگان، با آنکه از نظر اعتقادی با محتوای کتاب سلیم مخالف نیستند، ولی مانند دشمنان با آن برخورد کرده اند و مطالبی نامناسب با شأن کتاب مطرح کرده اند. در مورد این گونه اشخاص چند احتمال بنظر می رسد:

- بی توجّهی به مبانی اساسی عقاید شیعه و مطالب ریشه ای آن.

- عادت غلط به قبول آنچه بین شیعه و غیر شیعه مورد قبول است و ردّ آنچه شیعه به تنهایی نقل کرده است. روش اشتباهی که موذیانه از طرف دشمنان القا شده و عده ای ناخودآگاه بدان عادت کرده اند. البته این کار در مناظره جای خود دارد، ولی نباید در ترسیم مبانی عقیدتی برای خود شیعه نفوذ کند.

- تقیه از مخالفین و اظهار عدم موافقت با کتاب سلیم از سوی کسانی که بر جان خود خوف داشته اند و با این اظهار غیر واقعی توانسته اند اصل کتاب یا نسخه هایی از

ص: 94

آن را از شر دشمنان حفظ کنند. دلیل بر این احتمال آن که عدّه ای از کسانی که در باره کتاب سلیم مناقشه کرده اند در کتابهای اعتقادی یا فتوایی خود به احادیث آن استناد کرده اند.

با توجه به ریشه های فکری که ذکر شد می بینیم اشکال کنندگان بصور مختلفی با کتاب برخورد کرده اند. بعضی اشکالاتی را مطرح کرده اند ولی خودشان اقرار کرده اند که چنین مطلبی حقیقتا اشکال نیست، و بعضی گفته اند کتاب در مجموع مورد اطمینان است چرا که احادیث آن در کتب معتبر موجود است، و بعضی هم با آنکه اشکالاتی مطرح کرده اند ولی در کتب فتوایی و اعتقادی خود به مطالب کتاب استناد کرده اند و عملا نشان داده اند که به کتاب سلیم اعتماد دارند.

واقعا هیچ کس متوجّه این مطلب نشده است؟

برای روشن شدن کامل مطلب می توان چنین گفت: ادعای جعل و تحریف فقط برای ایجاد شکّ و تردید در عظمت کتاب سلیم مطرح شده است. چنین ادعایی بدون ذکر هیچ دلیلی که بتواند حتّی گوشه ای از آن را ثابت کند از نظر علمی توجیهی جز این ندارد.

با توجه به این همه ناقلین احادیث سلیم و اعتبار کتاب نزد علمای شیعه و نقل آن با اسناد معتبر و صحیح از ابن اذینه، بسیار خنده آور است که گفته شود کسی کتاب سلیم را جعل کرده و آن را به ابن اذینه نسبت داده است. جالبتر آنکه نسبت دهندگان جعل به کتاب سلیم، در سخن خود نیز اختلاف دارند: یکی جعل کتاب را به ابان نسبت داده و دیگری به ابن اذینه، و یکی از آنان گفته: در دنیا مردی که نامش سلیم باشد اصلا وجود نداشته است!!! و این حاکی از یک تلاش مذبوحانه در تخریب حیثیّت علمی کتاب است.

بعنوان یک ریشه یابی در جواب از نسبت جعل و تحریف باید پرسید: کدامیک از احادیث کتاب سلیم بوی جعل یا تحریف دارد؟ و کدام حدیث آن با عقاید شیعه منافات دارد؟ محتوای کتاب سلیم جز مسائل ریشه ای از اعتقادات شیعی چیز دیگری نیست. اگر کسی در مطالب کتاب سلیم شک دارد مسلما مطالب امثال کتاب کافی را هم منکر خواهد بود. بنا بر این ریشه مسأله را در عقاید نادرست اشکال کننده باید جستجو کرد نه در مطالب کتاب سلیم! از سوی دیگر کتاب سلیم یک مدرک تاریخی اصیل و معتبر است که وقایع سقیفه و بعد از آن را برای ما حکایت می کند. مخالفت برخی مطالب آن با منقولات طبری و امثال آن دلیل بر جعل و تحریف در کتاب سلیم نیست، بلکه دلیل بر وجود جعلیّات و تحریفات در تاریخ طبری و امثال آن است، که راه تشخیص آن کتاب سلیم و نظائرش است.

عجیب تر از همه اینکه اشکال کننده نسبت (زندیق) و (کافر) به جاعل فرضی کتاب داده است!!! غافل از اینکه معنای این سخن وجود مطالب دالّ بر کفر در کتاب سلیم است، و در نتیجه گوینده این سخن به همه علمایی که در طول چهارده قرن مطالب کتاب سلیم را نقل کرده اند و آنها را قبول کرده اند نسبت کفر داده است!!؟

ص: 96

آیا بهتر نیست این نسبت را به کسی بدهیم که بدون مدرک و دلیل، چنین اهانت بزرگی به بزرگان علمای شیعه می نماید؟! آیا در عصر حاضر به کسی که در صدد تحمیل نظر خود باشد و نظر علمای چهارده قرن را نادیده بگیرد، بعنوان صاحب یک روش فرسوده و رنگ باخته نگاه نمی کنند؟ آری تعجب از کسی است که در دنیای علم که یک کلمه بدون دلیل متقن پذیرفته نمی شود این گونه گستاخانه قلم فرسایی کند و متوجّه عواقب سخن خویش نباشد.

اکنون نوبت اشاره به سخن گروه دیگری است که گفته اند:

(باید آنچه سلیم به تنهایی نقل کرده بر مدارک دیگر هم عرضه کرد تا صحیح آن را از غیر صحیح تشخیص داد).

اگر منظور از این گفته آن است که در اعتبار کتاب و احادیث آن شکّ داشته باشیم، بازگشت این سخن به همان مطالب بالا است و آنچه در عظمت کتاب در طول چهارده قرن نقل شد در جواب این سخن کافی است چرا که همه آنها دالّ بر اعتبار مجموع کتاب سلیم است.

اضافه بر آنکه اگر بگوئیم: (آنچه از کتاب سلیم که مؤیّدی داشته باشد قبول می کنیم) در واقع به غیر سلیم اعتماد کرده ایم، و در نتیجه کلام بی اعتباری کتاب سلیم خواهد بود. در قسمتهای گذشته ثابت شد که در اعتبار اصل کتاب سلیم هیچ گونه شکّی نیست تا احتیاج به تطبیق آن بر مدارک دیگر باشد.

ولی اگر منظور این است که اگر کسی در محتوای کتاب سلیم شک دارد می تواند مطالب آن را بر سایر مدارک معتبر تطبیق دهد تا مطمئن شود، و یا منظور این باشد که در صورت تعارض مطالب کتاب سلیم با کتب دیگر باید به مدارک دیگر هم مراجعه کرد و پس از دقّت لازم نظر نهایی را اعلام کرد، نه آنکه فورا مطلب کتاب سلیم کنار گذاشته شود، اگر منظور یکی از این دو جهت باشد درست است، و این مطلبی است که در همه مدارک حدیثی و تاریخی جاری است.

بعد از او آمده اند سخن او را نقل کرده اند و مطلبی غیر از گفته او بچشم نمی خورد.

قبل از هر چیز باید خود ابن غضائری و کتاب رجال منسوب به او مورد بررسی قرار گیرد و مشخص شود که اشکال از لسان چه کسی صادر شده و از کجا نشأت گرفته است.

ابن غضائری کسی است که گفته هایش در کتاب رجال منسوب به او از نظر علمای رجال قابل اعتماد نیست، و این مطلب در چهار جنبه قابل بررسی است:

الف. نسبت کتاب رجال بنام (ضعفاء) به ابن غضائری ثابت نیست، چرا که نسخه کتاب مزبور را سید جمال الدین ابن طاوس در قرن هفتم برای اوّلین بار پیدا کرده است و تا آن روز نامی از آن دیده نمی شود. حتّی شیخ طوسی و نجاشی که در صدد معرفی کتب شیعه بوده اند کتابی به این نام برای ابن غضائری نقل نکرده اند. بلکه صریح کلام شیخ طوسی در کتاب فهرست آن است که دو کتاب ابن غضائری در رجال بدست ورثه او از بین رفته است.

جالبتر اینکه ابن طاوس فقط مطالب آن کتاب را در کتاب (حل الاشکال) خود آورده است، ولی از اصل کتاب (ضعفاء) از زمان او تا امروز نیز خبری نیست، و کسی نسخه ای از آن نیافته است.

از سوی دیگر ابن طاوس تصریح کرده که فقط بعنوان نقل محتوای آن اقدام به آوردن مطالب آن در کتاب خود نموده و از نظر اعتبار کتاب (ضعفاء) و مطالب آن ضمانتی نداده است. بلکه صریحا گفته که این کتاب به ابن غضائری نسبت داده می شود و از صحت نسخه شانه خالی کرده است (1).

ب. کتاب (ضعفاء) منسوب به ابن غضائری سرتاسر تضعیف بزرگان علمای شیعه است که مشهور به تقوی و دقّت در نقل و صحت در عقاید بوده اند. و پیداست که کتاب مزبور جعلی بوده و جاعل آن به انواع مختلفی در صدد ضربه زدن به رجال شیعه و در نتیجه به روایات شیعه بوده است.

اگر ابن غضائری آن عالم مشهور شیعه باشد ساحت او مبرّا از چنین اقدامی است و او بزرگتر از آن است که نسبت به استوانه های علمی دین ما چنین هتک حرمتهایی

ص: 98

بنماید، و نسبت چنین کتابی به او در درجه اوّل اهانتی به خود او بشمار می آید. لذا هیچ کس نتوانسته است نسبت این کتاب را به او ثابت کند (1).

ج. حاج آقا بزرگ تهرانی می گوید: ظاهر این است که مؤلف حقیقی رجال ابن غضائری، یکی از معاندین نسبت علمای شیعه بوده است و می خواسته به هر صورت نسبتهای ناروا به آنان دهد. لذا این کتاب را تألیف کرده و برخی گفته های ابن غضائری را به آن وارد کرده تا از این راه سخنان ناروای خود را اعتبار دهد (2).

بنا بر این بجای اینکه بگوئیم کتاب سلیم جعلی است، باید بگوییم کتاب ابن غضائری جعلی است و بدست مخالفین جعل شده و به ابن غضائری نسبت داده شده تا بدین وسیله به امثال کتاب سلیم و سایر مدارک و رجال شیعی ضربه زده شود (3).

با یک دقت نظر روشن خواهد شد که سبک رجال ابن غضائری به سبک کتب رجالی عامه شباهت دارد و به همان اندازه روش تألیف آن از کتب رجالی شیعه فاصله دارد.

د. بر فرض ثبوت کتاب رجال، نظریات موجود در کتاب منسوب به ابن غضائری مورد اعتنا نیست چرا که فورا اقدام به تضعیف می کرده و نسبت به بزرگان شیعه شناخت درستی نداشته است، و کمتر کسی از اشکال تراشی او در امان مانده است. اگر بنا باشد به گفته های او اعتنا کنیم باید اکثر کتابهای حدیثی مشهور را کنار بگذاریم.

از سوی دیگر او بسیاری از آنچه اشکال حساب نمی شود را مایه نقد قرار داده، و بعبارت دیگر مبانی او از نظر رجالی مورد قبول نیست. لذا اکثر گفته هایش با سخن دیگران مخالف است و هر کس آن را دیده ردّ کرده است (4).

ابن غضائری می گوید:

(کتاب سلیم جعلی است، و بر این مدّعا علاماتی است که بر آن دلالت دارد. از جمله اینکه محمد بن ابی بکر هنگام مرگ پدرش او را موعظه کرده است، و از جمله اینکه امامان سیزده نفرند، و غیر این دو مطلب. سندهای این کتاب مختلف است که گاهی به روایت عمر بن اذینه از ابراهیم بن عمر صنعانی از ابان بن ابی عیاش از سلیم است، و گاهی عمر از ابان بدون واسطه نقل می کند) (1).

جمله (سندهای این کتاب مختلف است ...) در کلام ابن غضائری بعنوان اشکال مطرح نیست، بلکه فقط خواسته بگوید این کتاب به طرق مختلف نقل شده و فقط یک سند ندارد. مؤیّد این مطلب کلمه (و غیر این دو مطلب) است که قبل از جمله مزبور آمده، و با این کلمه اشکالات پایان یافته است.

بنا بر این مجموع سخن ابن غضائری در دو اشکال خلاصه می شود:

1. وجود جمله ای در کتاب سلیم که دلالت بر سیزده امام داشته باشد.

2. تکلّم محمد بن ابی بکر با پدرش هنگام مرگ با کمی سنّ او.

جواب از هر دو اشکال ابن غضائری در دو مرحله مطرح می شود:

امامت دوازده امام علیهم السّلام بشمار می آید که در کتب حدیثی نیز نقل شده است. این موارد در احادیث: 1، 10، 11 پنج مورد، 14، 16، 21، 25 پنج مورد، 37، 42 دو مورد، 45، 49، 61 دو مورد، 67 یک مورد، 77 یک مورد است (1).

با مطالعه این 24 مورد که صراحت کامل در اثبات امامت دوازده امام و انحصار عدد ایشان بر دوازده نفر و نام بردن ایشان در چند مورد و نفی هر گونه زیادی یا کمی از عدد دوازده دارد معلوم خواهد شد که نسبت سیزده امام به کتاب سلیم خنده آور است، و از نظر علمی و عرفی چنین نسبتی نمی تواند معقول باشد. بخصوص آنکه تعیین نشده این سیزده امام منطبق بر کدام مذهب است که در هیچ زمان و مکان پیرو ندارد و کسی به آن قائل نشده است؟ این سیزده نفر بر چه کسانی منطبق است که نه در کتاب سلیم و نه در جای دیگر نام و نشانی از نفر سیزدهم نیست؟ مذهب زیدی هم که امامت را بعد از امام زین العابدین علیه السّلام برای زید قائل است، بعد از زید تا امروز بیش از ده ها امام داشته اند و هرگز بقیه دوازده امام علیهم السّلام را قبول ندارند. بنا بر این با نسبت دادن این مطلب به یک نفر زیدی مذهب مشکلی حل نمی شود، و ما در دنیا مذهبی نداریم که به امامت دوازده امام علیهم السّلام به اضافه زید معتقد باشد.

سوّم: موردی که دلالت بر سیزده امام داشته باشد اصلا در کتاب سلیم وجود ندارد و منشأ اشکال، تصحیف و اشتباه در ادای یک کلمه و یا ضمیر است.

با توجه به اینکه ابن غضائری، مورد کلمه (سیزده امام) را در کتاب سلیم معیّن نکرده، احتمال می رود منظور او یکی از سه مورد زیر باشد:

1. در حدیث 16 بنقل از کتاب راهبی که در راه صفین با امیر المؤمنین علیه السّلام ملاقات کرد چنین نقل می کند: (در آن کتاب نام سیزده نفر از فرزندان حضرت اسماعیل بن ابراهیم را ذکر کرده است ... احمد رسول الله که نامش محمّد است .... سپس برادرش صاحب پرچم ... و سپس یازده امام ...) (2).

2. در حدیث 25 از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: (مقصود از ایشان سیزده نفر

ص: 102

است: من و برادرم و یازده نفر از فرزندانم) (1).

3. در حدیث 45 از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: (بدانید که خداوند نظری به اهل زمین کرد و از بین آنان دو نفر را انتخاب کرد: من ... و دیگری علی بن ابی طالب ... بدانید که خداوند نظر دوّمی کرد و بعد از ما دوازده جانشین از اهل بیتم انتخاب کرد و آنان را یکی پس از دیگری برگزیدگان امّتم قرار داد) (2).

دو عبارت اوّل جای اشکال نیست چرا که به تصریح متن حدیث، خود پیامبر صلی اللَّه علیه و آله با دوازده امام علیهم السّلام در نظر گرفته شده است، که طبعا سیزده نفر می شود.

بنا بر این تنها عبارتی که در کتاب سلیم بعنوان دلالت بر سیزده امام باید مورد بررسی قرار گیرد جمله سوّم است. خلاصه اشکال هم به این نکته منتهی می شود که ضمیر (نا) (یعنی ما) در کلمه (بعدنا) (یعنی بعد از ما) به پیامبر و امیر المؤمنین علیهما السّلام بر می گردد، و دوازده نفر بعد از ایشان بمعنای سیزده امام خواهد بود.

با توجه به آنچه تاکنون ذکر شد جواب از این اشکال در یکی از دو جهت خلاصه می شود:

جهت اوّل: ملاحظه سابقه هزار و چهار صد ساله کتاب و نسخه برداری های مختلف در شهرهای دور از یک دیگر، و با توجه به اینکه هیچ گونه تصریحی در این جمله بر سیزده امام وجود ندارد و تمام اشکال در تغییر عبارت از (بعدی) به (بعدنا) منحصر شده، و این کلمه هم از نظر لفظ و هم از نظر معنی قابل اشتباه است، با در نظر گرفتن همه این جهات اطمینان حاصل می شود که این اشتباه یا از خود سلیم و یا از راوی و یا از نویسنده نسخه ای هنگام شنیدن یا نوشتن سرزده است.

مؤید این مطلب، استفاده از ضمیر (ی) در دنباله جمله در کلمه (اهل بیتی) و (امّتی) است که نشان می دهد در (بعدنا) هم ضمیر (ی) بوده و اشتباها (نا) نوشته شده است.

از سوی دیگر این احتمال نیز بجاست که تصحیف و اشتباه در کلمه (اثنا عشر)

ص: 103

باشد. یعنی (بعدنا) به همان صورت باقی باشد و منشأ این اشتباه را در این بدانیم که بجای یازده نفر اشتباها دوازده نفر نوشته شده و مقصود راوی همان دوازده امام است که اعتقاد شیعه است.

جهت دوّم: منشأ اشکال بی توجّهی راویان به عبارت بوده است. به این معنی که راوی بطور واضح می خواسته با ذکر این حدیث امامت دوازده امام علیهم السّلام را اثبات کند، ولی هنگام ادای مطلب از شکل عبارت پردازی خود غافل شده و متوجّه نشده که ضمیر (ما) با (دوازده نفر) منافات پیدا می کند.

بعبارت دیگر، راوی این حدیث را فقط برای اثبات دوازده امام علیهم السّلام آورده و اگر کوچکترین احتمالی می داد که از کلامش غیر این معنی فهمیده می شود ابتدا خود او در گفتن مطالب توقّف می کرد. بنا بر این با هدف اثبات امامت دوازده امام علیهم السّلام فقط جمله را به شکل نامناسبی بکار برده بطوری که امکان سوء استفاده از آن ایجاد شده است.

و باز بعبارت دیگر، با توجه به اینکه مؤلف کتاب یک نفر معیّن یعنی سلیم بن قیس است، و ناقل آن هم یک نفر معیّن یعنی ابان بن ابی عیاش است، و هر دو از اوّل تا آخر کتاب را در نظر داشته اند و با آن همه روایات مربوط به دوازده امام علیهم السّلام امکان ندارد در یک مورد خواسته باشند سیزده امام را ثابت کنند، با توجه به این مطلب پیداست که اشکال کننده با حالت عنادی که بخود گرفته و از یافتن هر اشکالی در کتاب عاجز شده، در آخرین تلاش خصمانه خود یک کلمه پیدا کرده و با این تکلّفات خواسته اشکالی و ضربه ای بر کتاب وارد کند، و گر نه بی اساس بودن این اشکال بسیار روشن است.

امثال این مطلب در کتابهای معتبر دیگر نیز موجود است و هیچ کس در آن کتابها اشکال را بدین صورت مطرح نکرده و نگفته است در آن کتابها حدیثی دال بر سیزده امام موجود است زیرا چنین اشکالی به کتابهای اصیل و معروف شیعه خنده آور است، و اکثرا در اثر سقط کلمه ای اشتباه در نسخه برداری بوجود آمده است و با مراجعه به مدارک و متون دیگر بعنوان یک اصلاح کتابتی تلقّی می شود.

ص: 104

ذیلا به چند نمونه اشاره می کنیم:

1. در کافی از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نقل کرده که فرمود: (من و دوازده نفر از فرزندانم و تو ای علی مایه ثبات زمین هستیم ... و وقتی دوازده نفر از فرزندانم از دنیا رفتند زمین اهل خود را فرو می برد) (1).

در این حدیث پیداست که یا کلمه (از فرزندانم) اشتباها وارد حدیث شده یا (دوازده نفر) اشتباها بجای (یازده نفر) آمده است، و منشأ آن فقط یک اشکال ناشی از عدم توجه در نقل عبارت است، نه اینکه می خواسته سیزده امام را ثابت کند. و لذا همین حدیث در اصل ابو سعید عصفری بدون کلمه (از فرزندانم) آمده است (2).

2. در مورد دیگری از کافی از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نقل می کند که فرمود: (از فرزندانم دوازده نفر نقیب نجیب هستند که به آنان الهام می شود، و آخر آنان قائم علیه السّلام است) (3).

در این حدیث کلمه (دوازده نفر) با کلمه (فرزندانم) مناسبت ندارد، زیرا از دوازده امام، حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام از فرزندان پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نیست. ولی این اشتباه فقط در الفاظ است و منظور راوی مشخص است. لذا همین حدیث عینا در کتاب ابو سعید عصفری با لفظ (یازده نفر) آمده (4) که اشکال را بر طرف می کند.

3. در کافی در روایت دیگر از جابر روایت کرده که خدمت حضرت زهرا علیها السّلام وارد شدم در حالی که نزد آن حضرت لوحی بود و در آن اسامی جانشینان از فرزندان آن حضرت بود و من دوازده نفر را شمردم) (5).

در این حدیث نیز کلمه (از فرزندان آن حضرت) با دوازده نفر مناسبت ندارد چرا که امیر المؤمنین علیه السّلام از فرزندان حضرت زهرا علیها السّلام نیست، ولی در اینجا نیز اشتباه فقط در عبارات است و مقصود روشن است. لذا همین حدیث عینا در اکمال الدین و عیون الأخبار و خصال بدون کلمه (از فرزندان آن حضرت) نقل شده است (6).

ص: 105

4. در کافی در حدیث دیگری از امام باقر علیه السّلام نقل می کند که فرمود: (دوازده امام از آل محمّد علیهم السّلام همگی با ملائکه تماس دارند و از فرزندان پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و علی بن ابی طالب علیه السّلام هستند) (1).

در این حدیث کلمه (دوازده امام) با عبارت (از فرزندان علی بن ابی طالب علیه السّلام) مناسبت ندارد، ولی منشأ این اشتباه هم یک غفلت در عبارت است، چنان که همین حدیث در کتاب خصال و عیون الأخبار به این عبارت آمده است: (همه آنان بعد از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله با ملائکه ارتباط دارند، و علی بن ابی طالب علیه السّلام هم از ایشان است) (2)، و در این عبارت اشکالی پیش نمی آید.

با توجه به آنچه ذکر شد واضح می شود که وجود حدیثی در کتاب سلیم که امامت سیزده امام را ثابت کند بکلی منتفی است، و از نظر علمی نسبت چنین مطلبی به کتاب سلیم- که بعنوان یکی از ارکان علمی شیعه و مدارک معتبر در اثبات دوازده امام علیهم السّلام شناخته شده- خنده آور و فاقد ارزش علمی است، و روشن است که بعنوان اشکال تراشی و ضربه زدن به حیثیت کتاب، عمدا به میان آورده شده است.

شود سلیم در نقل این حدیث که مطالب مهمی در بر دارد، دقت بیشتری بکار برده و محکم کاری های لازم را نموده است. ملخّص حدیث چنین است:

سلیم بن قیس می خواسته بداند که پنج نفر اصحاب صحیفه ملعونه، هنگام مرگ چه حالی داشته اند، و در آن ساعت حساس که بسیاری از حقایق بر زبان جاری می شود چه گفته اند.

اصحاب صحیفه ابو بکر و عمر و معاذ بن جبل و ابو عبیده بن جراح و سالم مولی ابی حذیفه هستند که در حجه الوداع در کعبه پیمان نامه ای امضا کردند که پس از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله تا آنجا که قدرت دارند نگذارند خلافت به اهل بیت علیهم السّلام برسد.

سلیم، بدنبال هدف مذکور با سه نفر به این ترتیب ملاقات کرد: عبد الرحمن بن غنم پدر زن معاذ بن جبل، محمد پسر ابو بکر، امیر المؤمنین علیه السّلام.

ابن غنم از احوالات سه تن از اصحاب صحیفه یعنی معاذ و ابو عبیده و سالم خبر داد که هنگام مرگ چه کرده اند و چه گفته اند. خلاصه سخن ابن غنم این است که معاذ هنگام مرگ پس از جزع و فزع گفته که پیامبر و امیر المؤمنین علیهما السّلام را می بیند که او و چهار نفر دیگر اصحاب صحیفه را به آتش بشارت می دهند! ابن غنم می گوید: از سخن معاذ تعجّب کردم و آشفته شدم و در سفر حجّ با کسانی که در مرگ ابو عبیده و سالم حاضر بودند ملاقات کردم و آنها هم خبر دادند که آن دو نفر هنگام مرگ نظیر سخنان معاذ را گفته اند.

سلیم، پس از ابن غنم سراغ محمد بن ابی بکر رفت و در باره مرگ ابو بکر از او سؤال کرد. محمد بن ابی بکر آنچه هنگام مرگ پدرش واقع شده بود با تمام جزئیّات توضیح داد و گفت که پدرش نیز هنگام مرگ نظیر سخنان آن سه نفر را گفته است.

همچنین او به سلیم گفت که با عبد الله پسر عمر نیز ملاقات کرده و او هم خبر داده که پدرش عمر هنگام مرگ نظیر سخنان چهار نفر دیگر را گفته است.

و نیز محمد بن ابی بکر به سلیم خبر داد که آنچه خودش و عبد الله بن عمر از ابو بکر و عمر شنیده بودند به امیر المؤمنین علیه السّلام خبر داده و آن حضرت فرموده است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله قبل از رحلتش و بعد از آن در عالم خواب به آن حضرت همین خبر را داده است.

ص: 107

بعد از شهادت محمد بن ابی بکر در مصر، سلیم با امیر المؤمنین علیه السّلام ملاقات کرد و آنچه محمد بن ابی بکر گفته بود به آن حضرت خبر داد، و حضرت فرمود: (محمد راست گفته است خدا او را رحمت کند).

این بود خلاصه واقعه ای که سلیم در حدیث 37 نقل کرده، و بسیار مناسب است خواننده گرامی یک بار عین حدیث را در متن کتاب بدقّت مطالعه کند تا آنچه بعد از این در جواب اشکال گفته می شود روشن تر باشد.

در متن این حدیث قرائن بسیاری بر صدق وجود دارد، همان طور که مؤیّداتی در کتب حدیث و تاریخ هست که ذیلا ذکر می شود:

الف. قرائنی از متن حدیث که دلالت بر دقت سلیم در نقل این حدیث می نماید و راه هر گونه تحریف و خلط را مسدود می کند:

1. آنچه محمد بن ابی بکر از قول پدرش نقل کرده با آنچه دیگران از چهار نفر دیگر نقل کرده اند تطابق کامل دارد.

2. محمد بن ابی بکر تمام جزئیات قضیّه را نقل می کند، حتّی سخنان عمر و عایشه و برادرش عبد الرحمن را، و اینکه آنان برای وضو خارج شدند و دوباره برگشتند. و این نشان می دهد که در مقام نقل یک واقعه مفصل است و مسأله بر سر یک کلمه نیست که با تغییر آن بخواهیم مشکلی را حل کنیم.

3. محمد بن ابی بکر تصریح می کند که عمر و عایشه و عبد الرحمن هنگامی به خانه بازگشتند که او چشمان ابو بکر را بسته بود، و آنان از او پرسیدند که بعد از خروجشان ابو بکر چه گفته است.

4. محمد بن ابی بکر با دقّت آنچه او به تنهایی شنیده را جدا از آنچه همراه عمر و عایشه و عبد الرحمن شنیده نقل می کند.

5. امیر المؤمنین علیه السّلام سخن محمد بن ابی بکر را تصدیق می فرماید و آن را به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله مستند می نماید.

6. محمد بن ابی بکر از اینکه امیر المؤمنین علیه السّلام از آنچه در مجلس خصوصی او با پدرش گفتگو شده و اتفاق افتاده خبر می دهد، تعجب می نماید و آن را بعنوان یکی از

ص: 108

معجزات آن حضرت و علم غیب تلقی می کند.

7. امیر المؤمنین علیه السّلام یک بار دیگر سخن محمد بن ابی بکر را، بعد از شهادت او در جواب سلیم مورد تأیید قرار می دهد.

8. مسأله کمی سن محمد بن ابی بکر هنگام مرگ پدر بعنوان یک اشکال نه از طرف امیر المؤمنین و نه از طرف پسر عمر و نه از طرف سلیم مطرح نشده و به او اعتراض نکرده اند، با آنکه در متن قضیه بوده اند و سن محمد بن ابی بکر و پدرش و خصوصیات زندگی آن دو را می دانسته اند.

از اینجا معلوم است که سنّ او هنگام مرگ پدر در حدّی بوده که نقل آن قضایا و گفتگوها با پدر سؤال برانگیز نبوده است، اضافه بر اینکه سلیم با دقت خاصی که در نقل همه روایاتش دارد، در این حدیث بخصوص جزئیّات قضیّه را به صور مختلف از محمد بن ابی بکر سؤال می کند ولی در باره کمی سن او سؤالی مطرح نمی کند، و خود محمد بن ابی بکر نیز حتّی توضیح و اشاره ای در این باره ندارد.

ب. قرائن و مؤیّدات خارج از این حدیث که آن را تأیید می کند:

1. نسخه های چهارگانه کتاب (الف، ب، ج، د) در تعداد احادیث و زیاده و نقیصه آن مختلفند، ولی این حدیث بطور کامل در همه آنها موجود است.

2. شیخ صفّار و شیخ صدوق و شیخ مفید و ثقفی، این حدیث را با سند به سلیم از او نقل کرده اند (1). بنا بر این معلوم می شود این حدیث بهر حال از سلیم نقل شده و انحصاری به کتاب او ندارد.

3. در سایر احادیث کتاب سلیم، تصدیق این سخنان محمد بن ابی بکر دیده می شود که در حدیث 4 دو مورد و در حدیث 11 دو مورد و در حدیث 19 نیز یک مورد است (2).

4. در کتب تاریخ و حدیث شیعه تأیید قسمتهایی از این حدیث را می بینیم که

ص: 109

ذیلا به نمونه هایی اشاره می شود:

- ابو الصلاح حلبی نقل کرده که وقتی ابو لؤلؤ به عمر ضربت زد ... عمر در حالی که سرش بر سینه پسرش عبد الله بود گفت: (وای بر تو سرم را بر زمین بگذار) و از هوش رفت. پسر عمر می گوید: (از این حالت نگران شدم). پدرم گفت: (وای بر تو صورتم را بر زمین بگذار) و من سر او را بر زمین گذاردم. او صورت بر خاک می مالید و می گفت: (وای بر عمر، وای بر مادر عمر اگر خدا او را نیامرزد) (1).

- شیخ مفید نقل می کند که عثمان گفت: آخرین کسی بودم که در لحظات مرگ عمر نزد او بودم. وارد شدم در حالی که سرش در دامن پسرش عبد الله بود و وای و ویل سر داده بود. گفت: (صورتم را بر زمین بگذار)، ولی عبد الله امتناع کرد. عمر گفت: (ای بی مادر، صورتم را بر زمین بگذار)! او هم صورتش را بر زمین گذاشت.

عمر گفت: (وای بر مادرم! وای بر مادرم! اگر بخشیده نشوم)! و این سخن را آنقدر تکرار کرد تا مرد (2).

- سید بحرانی نقل می کند که عبد الله بن عمر گفت: وقتی مرگ پدرم نزدیک شد گاهی از هوش می رفت و دو باره بهوش می آمد. وقتی بهوش آمد گفت: (پسرم، علی بن ابی طالب را قبل از مرگ بنزد من برسان)! گفتم: با علی بن ابی طالب چکار داری در حالی که خلافت را بعد از خود بین شش نفر شوری قرار دادی و دیگران را با او شریک نمودی؟ گفت: پسرم، از پیامبر شنیدم که می گفت: (در آتش جهنم تابوتی است که دوازده نفر از اصحابم در آن محشور می شوند)، و سپس رو به ابو بکر نمود و گفت:

(بپرهیز که اوّل ایشان باشی). سپس رو به معاذ کرد و گفت: (مبادا که دوّمی آنان باشی).

سپس رو به من کرد و گفت: (ای عمر، مبادا تو سوّمی باشی)! پسرم، اکنون که بیهوش شده بودم آن تابوت را دیدم که ابو بکر و معاذ در آن بودند و شکی ندارم که سوّمی من هستم (3).

اکنون با ملاحظه این قرائن داخلی و مؤیّداتی که ذکر شد مطمئن می شویم که این

ص: 110

حدیث قطعا جزئی از کتاب سلیم است، اضافه بر آنکه آنچه در تأیید اصل کتاب از کلمات ائمه علیهم السّلام و سخنان علما نقل شد مطلب را محکمتر می کند.

بنا بر این هیچ شکی وجود نخواهد داشت که این کلام را محمد بن ابی بکر گفته و راه هر گونه تأویل و اشتباه و یا تحریف در آن بسته است تا چه رسد به اینکه دلالت بر جعلی بودن کتاب داشته باشد.

پس از اطمینان از صدق اصل حدیث، فقط مسأله کم بودن سن محمد بن ابی بکر باقی می ماند، و در بیان رفع شبهه چنین می گوئیم:

تاریخ ولادت محمد بن ابی بکر از مطالبی است که در کتب تاریخ در آن اختلاف وجود دارد: بعضی روایات سال تولد او را سال حجه الوداع یعنی سال دهم، و بعضی روایات سال هشتم می داند، و بعضی روایات هم بر قبل از سال هشتم دلالت دارد.

ذیلا مدارک موجود ذکر می شود:

1. میر حامد حسین می گوید: (دهلوی گفته: محمد بن ابی بکر در سال حجه الوداع بدنیا آمده است. ابن اثیر گفته: او در سال هشتم بدنیا آمده است. در کتابهای العقد الثمین و تهذیب الکمال و اختصار تهذیب الکمال و الاستیعاب نیز به همین اختلاف اشاره شده است) (1). البتّه همه این نقلها از عامّه است و مدارک شیعه غیر این را می گوید.

2. قضیّه تکلّم محمد بن ابی بکر با پدرش هنگام مرگ، در روایات دیگر شیعه هم وارد شده است. با ذکر این روایات معلوم خواهد شد که محمد بن ابی بکر هنگام مرگ پدرش در سنی بوده که می توانسته با او صحبت کند. ذیلا به سه روایت اشاره می شود:

اوّل: روزی امیر المؤمنین علیه السّلام از محمد بن ابی بکر پرسیدند: آیا پدرت قبل از مردن این آیه را قرائت نکرد: وَ جاءَتْ سَکْرَهُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ذلِکَ ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ، (سکرات مرگ به حق آمد، این همان چیزی بود که از آن روگردان بودی). عمر در آن حال به تو گفت: (بپرهیز پسرم که علی بن ابی طالب این خبر را از تو نشنود و ما را ملامت نکند)! هنگامی که امیر المؤمنین علیه السّلام این خبر را به محمد بن ابی بکر داد و از او سؤال کرد، تبسّمی فرمود.

ص: 111

محمد گفت: یا علی، درست فرمودی، و من شنیدم که پدرم عمر را لعنت کرد و گفت: (تو مرا به مهلکه ها انداختی). حضرت فرمود: درست است (1).

دوّم: محمد بن ابی بکر در حال جان کندن پدرش نزد او آمد و گفت: پدر، تو را در حالی می بینم که قبل از امروز ندیده بودم. ابو بکر گفت: پسرم، من به آن مرد ظلمی روا داشته ام که اگر مرا حلال کند امیدوارم حالم بهتر شود! پرسیدم: پدر، چه کسی را می گویی؟ گفت: علی بن ابی طالب را. گفتم: من قول می دهم که در این باره با علی علیه السّلام صحبت کنم و برای تو حلالیّت بگیرم، چرا که او سختگیر نیست.

محمد بن ابی بکر نزد امیر المؤمنین علیه السّلام آمد و عرض کرد: پدرم در بدترین حالات است و چنین سخنانی گفته، و من به او قول داده ام برایش از شما حلالیّت بگیرم. آیا او را حلال می کنی؟ حضرت فرمود: بخاطر تو آری، ولی به پدرت بگو بالای منبر رود و این حلیّت طلبی خود را به مردم خبر دهد تا او را حلال کنم.

محمد بن ابی بکر برگشت و به پدرش گفت: (خدا دعایت را مستجاب کرد)، و سپس کلام امیر المؤمنین علیه السّلام را برای او بازگو کرد. ابو بکر قبول نکرد و گفت: (دوست ندارم حتّی دو نفر بر من درود نفرستند)! (یعنی اگر من از کار خود اظهار پشیمانی کنم پس از مرگم مردم به من ناسزا می گویند که چرا حق دیگران را غصب کرده بودی) (2)! سوّم: در کتاب الصراط المستقیم نیز روایت کرده که محمد بن ابی بکر بر پدرش وارد شد در حالی که بخود می پیچید. به او گفت: حالت چگونه است و این چه حالی است؟ گفت: از ظلمی که نسبت به علی بن ابی طالب روا داشته ام چنین حالتی دارم (3).

3. قضیّه تکلم محمد بن ابی بکر هنگام مرگ پدرش در کتابهای عامّه هم آمده است و این نیز مؤیدی دیگر در باره سنّ محمد بن ابی بکر است. غزالی و ابن جوزی این روایت را نقل کرده اند:

محمد بن ابی بکر در مرضی که پدرش در آن از دنیا رفت نزد او آمد. ابو بکر گفت: پسرم، عمویت عمر را فرا خوان تا خلافت را به او بسپارم. گفتم: پدر، بر حق

ص: 112

بوده ای یا باطل؟ گفت: بر حق!! گفتم: اگر بر حق بوده ای خلافت را برای فرزندانت وصیّت کن، و اگر بر حق نبوده ای آن را به غیر خود واگذار ...) (1).

مقصود از ذکر روایات فوق این بود که معلوم شود قضیّه تکلم محمد بن ابی بکر با پدرش هنگام مرگ او، اختصاص به کتاب سلیم ندارد که اشکالی بر این کتاب باشد، بلکه هم در سایر کتب شیعه و هم در کتب عامه موجود است، و این روایات نشان می دهد سنّ او در حدّی بوده که می توانسته با پدر سخن بگوید.

4. در جریان قتل مالک بن نویره و به اسارت در آمدن قوم او توسط خالد بن ولید که بخاطر مخالفت آنها با خلافت ابو بکر و طرفداریشان از امیر المؤمنین علیه السّلام صورت گرفت، سنّ محمد بن ابی بکر در حدّ بالایی گفته شده بطوری که برخاسته و در مقابل مردم در باره اسرا صحبت کرده و حق خود را به امیر المؤمنین علیه السّلام بخشیده است. طبق این نقل، سن او در زمان حیات ابو بکر بیش از 10 سال بوده که چنان مطالبی را گفته است. ذیلا خلاصه ای از تاریخ نقل می شود:

در کتاب مدینه المعاجز، در معجزه 361 از معجزات امیر المؤمنین علیه السّلام چنین نقل می کند: (در زمره اسرا) خوله حنفیّه وارد مسجد شد و عدّه ای از صحابه به او تمایل نشان دادند، ولی او گفت که خود را جز در اختیار مردی که سر گذشت او را بگوید و نامش علی باشد نخواهد گذاشت.

در اینجا امیر المؤمنین علیه السّلام آمد و تاریخچه زندگی او را از غیب برایش گفت، و خوله حاضر شد خود را در اختیار آن حضرت قرار دهد. ابو بکر و عمر گفتند: ارزش این دختر از سهم علی و فرزندانش در غنایم جنگی به اندازه یک سهم بیشتر است و بنا بر این حق ندارد او را در اختیار خود بگیرد. محمد بن ابی بکر برخاست و گفت: آن یک سهم هم از من حساب شود (و من سهم خود را به علی می بخشم). ای عمر، تا کی با این مرد عناد و کینه توزی می کنید در حالی که بین شما نظیر او نیست؟! مردم هم سخن محمد بن ابی بکر را تأیید کردند.

امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: (اگر خوله اسیر هم حساب شود) من او را آزاد کردم، چرا که غارت و اسارتی که به این قوم روا داشته شده به اموال ما نباید داخل شود

ص: 113

(چون خلاف اسلام بوده است). من خدا و رسول و مؤمنین شما را شاهد می گیرم که اگر او قبول کند با او ازدواج نمایم. خوله هم گفت: قبول کردم ... (1).

با توجّه به آنچه گفته شد ذیلا جمع بندی و خلاصه ای از جواب شبهه محمد بن ابی بکر بیان می شود:

سخنان مفصل محمد بن ابی بکر با پدرش هنگام مرگ او، در کتاب سلیم و در کتب دیگر شیعه با سند به سلیم و بنقل از غیر سلیم و حتی در کتب عامّه نقل شده است. از این مجموعه یقین پیدا می کنیم که محمد بن ابی بکر هنگام مرگ پدرش در سنینی بوده که براحتی می توانسته با پدر سخن بگوید.

با در نظر گرفتن مطالب فوق و با توجه به اینکه ابو بکر در اواسط سال 13 هجری از دنیا رفته، اگر تولد محمد در سال حجه الوداع باشد هنگام مرگ پدر نزدیک به چهار سال داشته و اگر در سال هشتم باشد بیش از پنج سال داشته است. این دو قول هم هیچ کدام متواتر و قطعی نیست بلکه هر کدام در حدّ یک نقل تاریخی است، و روایاتی که از کتاب سلیم و غیر آن نقل شد دلالت می کند که او در سنینی بوده که می توانسته با پدر چنان سخنانی را بگوید و آنها را بخاطر بسپارد.

بنا بر این وقوع چنین گفتگویی در سن چهار یا پنج سالگی ممکن بوده و جای اشکال نیست، بخصوص با در نظر گرفتن اینکه رشد جسمی و فکری در نژادهای عرب قوی تر است و نباید با غیر آن قیاس شود. و اگر از نظر اشکال کننده کودک در این سنین نمی تواند چنین گفتگویی انجام دهد، همین احادیث کافی است تا سنّ او را در حدی بدانیم که بتواند چنان سخنانی را بگوید و هیچ گونه ضرورتی در بین نیست که ما سن چهار یا پنج را برای محمد ثابت کنیم، چرا که این چند حدیث که مؤیّد یک دیگرند دلیلی قوی تر در مقابل آن دو قول خواهد بود. اضافه بر آنکه از حدیث مدینه المعاجز سنّ او بیش از نوجوانی هم استفاده می شود.

بر فرض هم که این سه قول را متعارض بدانیم، روایت کتاب سلیم را که از روایات شیعه و عامه مؤیّد دارد، بر آن دو که مؤیّدی ندارد و از عامه نقل شده مقدّم می داریم.

ص: 114

4. ممکن است اشکالاتی نظیر اشکال محمد بن ابی بکر مطرح شود که منشأ آن عدم تطابق مطالب کتاب سلیم با کتب غیر شیعه باشد. مثلا در تاریخ طبری می گوید:

(معاذ بن جبل در جریانات سقیفه حاضر نبوده است)، در حالی که کتاب سلیم او را از مؤسّسین سقیفه می داند.

جواب کلّی از این نوع شبهات آن است که بر فرض وجود چنین مواردی، کتاب سلیم بعنوان یک اصل اصیل و کهن در مدارک اسلامی بر سایر مدارک ترجیح دارد، و بر فرض آنکه ترجیح هم ندهیم روایتی در مقابل روایت دیگر است و هیچ دلیلی وجود ندارد که نقل دیگری را بر کتاب سلیم ترجیح دهیم.

جای تعجّب از کسانی است که منقولات کتابهایی را که برای مذهب غیر شیعه و نجات ابی بکر و عمر و معاذ و امثال آنان تألیف شده بر نقل کتاب سلیم مقدم می دارند، در حالی که امام موسی بن جعفر علیه السّلام می فرماید:

(معارف دینت را از غیر شیعیان ما مگیر، چرا که اگر از شیعیان ما بگذری و به دیگری مراجعه کنی در واقع دین خود را از خائنینی که به خدا و رسولش و به اماناتشان خیانت کرده اند گرفته ای ...) (1)!

احادیث غیر معصومین بر معصوم و غیر معصوم است (1) و این یک امر بسیار عادی و طبیعی است.

2. بر فرض ثبوت چنین مطلبی باز جای اشکال نیست، زیرا این کتاب بعنوان یک مدرک عمومی بین مسلمین مطرح است و باید مطالب آن در برابر کسانی که معصومین علیهم السّلام را بعنوان امام معصوم قبول ندارند نیز محکم باشد. لذا اگر چنین نسبتی را قبول هم نماییم برای اتمام حجّت بوده است (2).

3. بر فرض قبول شبهه، منظور از این کار تکثیر اسناد روایت و در نتیجه تقویت آن از نظر مدارک بوده است.

4. مسأله عرضه حدیث بر دیگران نمی تواند بعنوان یک اشکال مطرح باشد، بلکه این کار حاکی از دقت راوی و ناقل است که می خواهد مطمئن شود که در شنیدن و نوشتن خود مرتکب اشتباهی نشده است. این کار تا آنجا پیشرفت داشته که علمای بزرگ، احادیث و منقولات خود را به اشخاصی که از نظر علمی در درجه نازلتر از خود بودند عرضه می کردند تا از جهت اشتباهات سمعی و بصری و کتابتی در امان بمانند.

5. مؤیّد مطالب فوق و جواب اصلی از شبهه آن است که بر فرض وجود چنین مواردی در کتاب، وقتی سلیم احادیث خود را نزد افراد والامقامی چون سلمان و ابو ذر و مقداد عرضه می کرد، خود آنان چنین اشکالی را به او نمی کردند و کار او را مورد انتقاد قرار نمی دادند. از اینجا معلوم می شود که این شبهه بعنوان اشکال تراشی و تلاشهای بی ثمر در این راه مطرح شده است.

در پایان این بخش روشن شد که کتاب سلیم از متقن ترین و محکم ترین کتابهای اصول است، بطوری که شک بدان راه ندارد و نمی توان شبهه ای به آن متوجه ساخت.

کتابی است استوار بر پایه ای محکم که اشکالات حساب نشده و بدون فکر و تدبّر تأثیری در عظمت آن نخواهد داشت.

ص: 117

ص: 118

در این مسیر پر خطر حفظ کرده و به ما رسانده اند.

بر خواننده کتاب لازم است با نگاهی اجمالی، راهی را که این کتاب در چهارده قرن طی کرده و اتصال اسناد نسخه های امروزی را با نسخه ای که به دست مؤلف بزرگوار نوشته شده بداند، و بعنوان سند دائمی و پشتوانه استوار کتاب آن را بخاطر بسپارد.

تنظیم شجره بندی به این صورت است که اسناد از سلیم بن قیس شروع شده و در مرتبه دوم ابان بن ابی عیاش بعنوان روایت کننده از سلیم ذکر شده است. سپس نام افرادی که احادیث سلیم را از ابان روایت کرده اند- که 14 نفرند- آمده است. بعد از آن راویان از هر یک از چهارده نفر و سپس طبقات بعدی راویان ذکر شده تا آنجا که به یکی از مدارک و منابع حدیثی یا تاریخی منتهی شود که احادیث سلیم با اسنادش در آنها ثبت شده و به دست ما رسیده است.

برای دست یابی به عین اسناد به اوّل جلد سوّم متن عربی کتاب سلیم و نیز مدارکی که در پایان هر حدیث در ترجمه فارسی آمده مراجعه شود.

لازم به تذکر است که بحثهای مربوط به تقدّم و تأخّر بعضی راویان و حذف نام بعضی راویان در سندها و نیز اشتباهاتی که در نام بعضی راویان بوجود آمده در اینجا مطرح نیست و آنچه تقدیم می شود نتیجه نهایی از آن مباحث است.

با توجّه در شجره ای که در صفحه بعد آمده کلیّه اسنادی که به سلیم بن قیس منتهی می شود و نام همه راویانی که احادیث او را نقل کرده اند، به صورت یک جا به نمایش گذاشته می شود.

ص: 121

محمد بن أبی عمیر محمد بن حسین بن ابی الخطاب عبد الله حمیری/ محمد بن همام/ هارون تلعکبری/ غضائری/ شیخ طوسی/ نسخه خطی (الف) یعقوب بن زید احمد بن محمد بن عیسی محمّد بن یحیی/ کلینی سعد بن عبد الله/ والد صدوق/ صدوق در کمال الدین و عیون الاخبار عبد الله بن جعفر حمیری/ ابو المفضّل شیبانی/ جماعه/ شیخ طوسی در غیبت محمد بن عیسی/ حسین بن احمد مالکی/ ابن جحّام در تأویل الایات ابراهیم بن هاشم/ علی بن ابراهیم/ کلینی/ نعمانی در غیبت علی بن عیسی/ سعد بن عبد الله/ صدوق/ طبرسی در اعلام الوری احمد بن هلال/ علی بن محمد/ کلینی عثمان بن عیسی احمد بن محمد بن خالد/ عده من اصحابنا/ کلینی در کافی حسین بن سعید در کتاب زهد و کتاب بهار احمد بن محمد بن عیسی محمد بن حسین بن ابی الخطاب/ مختصر البصائر علی بن اسماعیل بن عیسی حماد بن عیسی محمد بن عیسی/ احمد بن محمد بن عیسی/ احمد بن عبد الله از جدش از پدرش/ حسن بن علی علوی/ ابن شاذان در مائه منقبه و خوارزمی در مقتل محمد بن یحیی/ کلینی یعقوب بن یزید/ سعد بن عبد الله/ والد صدوق/ ابن ولید/ صدوق ابراهیم بن هاشم/ علی بن ابراهیم/ کلینی در کافی محمد بن علی صیرفی محمد بن حسن بن ولید/ ابن ابی جید/ فهرست شیخ طوسی محمد بن ابی القاسم ماجیلویه فضل بن مفضل بن قیس/ عبد الرزاق بن سلیمان/ ابو المفضل/ جماعه/ امالی طوسی احمد بن ابی عبد الله/ پدرش/ علی بن حسین سعدآباد/ محمد بن موسی بن متوکل/ صدوق در علل الشرائع ابراهیم بن عمر یمانی/ محمد بن علی صیرفی/ محمد بن زید تستری/ عبد الله انباری/ ابن عیاش جوهری/ حسین بن عبد الوهاب در عیون المعجزات محمد بن اسماعیل زعفرانی/ علی بن حسن بن فضال/ شیخ طوسی در تهذیب محمد بن عبد الله بن مهران/ طبری در المسترشد حسن بن محمد هاشمی/ محمد بن اسلم/ محمد بن علی صیرفی/ احمد بن ابی عبد الله/ صفار/ صدوق در معانی الاخبار خواتیمی/ طب الائمّه علیهم السلام ابو محمد مدنی/ عمران بن قرّه/ اسماعیل بن همام/ حکم بن بهلول/ حسن خشاب/ محمد بن نصیر/ جعفر بن محمد بن مسعود/ مظفری علوی/ صدوق علی بن هاشم/ حماد بن عیسی/ هیثم بن عدی طائی/ اسماعیل بن علی بن رزین واسطی/ ابن مردویه در مناقب اسماعیل بن همام/ حکم بن بهلول/ علی بن مهزیار/ عباس بن معروف/ احمد بن محمد/ محمد بن احمد/ محمد بن یحیی عطار/ ماجیلویه/ صدوق در خصال ابراهیم بن عمر یمانی/ حماد بن عیسی/ ابراهیم بن هاشم/ علی بن ابراهیم/ کلینی در کافی اسحاق بن ابراهیم بن عمر/ حسن بن علی بن کیسان/ محمد بن حسن براثی/ رجال کشی محمد بن اسلم/ محمد بن حسین/ صفار در بصائر الدرجات

ص: 123

نسخه های نوع (ب) و سند دیگری در اوّل نسخه های نوع (د) است. در رجال نجاشی و فهرست شیخ طوسی سند دیگری موجود است. یک سند دیگر در رجال کشی، و سندی هم در الذریعه است که رویهم 21 سند می شود.

برای ملاحظه عین اسناد به بخش دهم این مقدمه که مربوط به نسخه های خطی کتاب سلیم است، و نیز به سر آغاز کتاب سلیم مراجعه شود (1). در اینجا فقط توضیحی در باره 16 سند نسخه های نوع (الف) تقدیم می شود:

اسناد تا شیخ طوسی به چهار سند متصل می شود. از شیخ طوسی تا سلیم هم به چهار سند می رسد و حاصل ضرب چهار سند قبل از شیخ طوسی در چهار سند بعد از او شانزده سند می شود.

تابعی، عالم فقیه، عابد زاهد، ابو اسماعیل ابان بن ابی عیاش فیروز عبدی بصری.

ذیلا به توضیح این القاب می پردازیم:

(تابعی)، یعنی او صحابه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را درک کرده ولی خود آن حضرت را ندیده است. از سوی دیگر ابان از علما و فقهای زمان خود بشمار می رفته بطوری که طایفه بنی عبد القیس به وجود فقیهی چون او در میان قبیله خود افتخار می کردند. عابد و زاهد بودن او در حدّی بوده که او را از عابدان شب زنده دار و روزه داران در روزها در زمان خود معرفی کرده اند.

از آنجا که نام پسر او اسماعیل بوده کنیه (ابو اسماعیل) به او داده شده است. نام خود او ابان و نام پدرش فیروز با کنیه ابو عیّاش است. لذا گاهی به او ابان بن فیروز گفته می شود.

(عبدی) اشاره به آن است که ابان پس از خروج از شهر خود (نوبندجان)- که در نزدیکی شیراز است- وارد شهر بصره شد. طبق قوانین آن عصر، هر کس ساکن شهری می شد می بایست نام خود را در یکی از قبایل ثبت کند و در خوب و بد روزگار شریک آنان باشد. ابان هم از میان قبایل، قبیله (بنو عبد القیس) را انتخاب کرد که به تشیّع مایل تر بودند. با مخفّف کردن کلمه (بنی عبد القیس) به ابان (عبدی) گفته اند.

عنوان (بصری) نیز بخاطر اقامت رسمی و دائمی ابان در آن شهر است.

علمی ابان پرداخته و شخصیت واقعی او را معرفی کرده اند.

با صرف نظر از ذکر سخنان قبیح عامه که در باره ابان گفته اند- گر چه در موارد بسیاری مدح او را هم گفته اند- فقط به ذکر آدرس آنها اکتفا می نماییم:

میزان الاعتدال: ج 1 ص 10 و 11 و 12 و 14 و 15. التاریخ الکبیر (بخاری): ج 1 ص 454 شماره 1455. جامع المسانید (خوارزمی): ج 2 ص 389. تهذیب التهذیب: ج 1 ص 97. احوال الرجال: شماره 157. الضعفاء و المتروکین (نسائی): ص 31 شماره 21. المجروحین (ابن حبّان): ج 1 ص 96. الطبقات الکبری: ج 7 ص 254. الضعفاء الکبیر: ج 1 ص 38. الضعفاء و المتروکین (دارقطنی): شماره 103. المعارف (ابن قتیبه): ص 239. الضعفاء الصغیر (بخاری): ص 32. الجرح و التعدیل (ابن جماعه): ج 2 ص 1087. الکامل (ابن عدی): ج 1 شماره 134. الضعفاء (عقیلی): شماره 6. تهذیب الکمال (مزی): شماره 25. تقریب التهذیب: ج 1 ص 31. الدوری: شماره 3625 و 4350. تاریخ ابن معین: ج 4 ص 146. العلل (ابن حنبل): ج 1 ص 135. الجرح و التعدیل (ابن حاتم): ج 1 ص 2951.

اینک به سخنان علمای شیعه در باره ابان می پردازیم:

شیخ برقی و شیخ طوسی در رجالشان ابان را از اصحاب امام زین العابدین و امام باقر و امام صادق علیهم السّلام شمرده اند. شیخ طوسی در یک مورد در باره او کلمه (تابعی ضعیف) بکار برده و در دو مورد دیگر مطلبی نگفته است.

ابن غضائری معروف که قبلا مطالبی در باره کتاب رجال منسوب به او گفته شد، در باره ابان کلمه (تابعی ضعیف) را بکار برده است. علّامه حلّی نیز گفته: (بخاطر سخن ابن غضائری، در روایات ابان توقّف می کنیم) (1).

در توضیح و تبیین آنچه از شیخ طوسی و ابن غضائری و علّامه حلی نقل شد، چند نکته از چند عالم بزرگ تقدیم می شود (2):

1. علّامه سیّد محسن امین می گوید: منشأ تضعیف شیخ طوسی و علّامه حلی

ص: 128

نسبت به ابان، سخن ابن غضائری است، و ابن غضائری و رجالش معلوم الحال هستند.

2. علّامه صفائی خوانساری می گوید: شیخ طوسی فقط در اصحاب امام باقر علیه السّلام ابان را تضعیف کرده و در دو مورد دیگر کلمه (ضعیف) را نیاورده است. علت این مسأله معلوم نیست، و شاید سخنان مخالفین منشأ گفته شیخ طوسی باشد، در حالی که تضعیف مخالفین باید مدح حساب شود.

3. علامه موحد ابطحی می گوید: شاید کلمه (تابعی ضعیف) در کلام شیخ طوسی اشتباه از (تابعی صغیر) باشد، چنان که در کتب عامه آمده که ابان از بزرگان تابعین نیست، و حتی در میزان الاعتدال آمده که ابان (تابعی صغیر) است.

اکنون به سخنان متأخرین توجّه می کنیم که متوجّه ریشه مسأله شده اند و شخصیت واقعی ابان را تبیین کرده اند (1):

1. شیخ استرآبادی می گوید: اصل تضعیف ابان از طرف مخالفین بوده و بخاطر تشیّع اوست.

2. علامه میر حامد حسین می گوید: (ابان بن ابی عیاش نزد خود عامّه هم از بزرگان علمای مورد احترام و از موثّقین بشمار می آمده، ولی بعد او را تضعیف کرده اند و نسبت مفتری و کذّاب به او داده اند). سپس چند جمله از سخنان قبیح علمای عامه را ذکر کرده و بعد از آن مطلبی گفته که خلاصه اش این است: (بنا بر این علمای عامه و همین کسانی که سخنان ناروا را در باره ابان گفته اند در حالی که عمری احادیث او را نقل می کرده اند، مستحق همان سخنان ناروایی هستند که خودشان به روایت کنندگان از ابان نسبت داده اند).

3. علامه سیّد محسن امین می گوید: دلیل بر شیعه بودن ابان سخن احمد بن حنبل است که می گوید: (ابان گرایش خاصی داشت) که منظور او همان تشیّع است.

شعبه بن حجاج رئیس بدگویان در باره ابان، کسی است که ضدیت او با تشیّع

ص: 129

معروف است، گذشته از آنکه شعبه تصریح می کند که آنچه گفته از روی گمان است نه یقین!! و این ظن و گمان در مقابل تصریحهایی که خود عامه بر وثاقت ابان دارند ارزشی ندارد. اضافه بر اینکه سخنان خود شعبه نیز اشکالی به ابان وارد نمی کند، زیرا او احادیث ابان را منکر و ناشناخته تلقّی می کند و پیداست که امثال فضائل امیر المؤمنین علیه السّلام و روایات شیعی در احکام شرعی باید برای شعبه و امثال او ناشناخته باشد.

جالب تر اینکه برای تضعیف ابان به چند خواب دیدن تمسّک کرده اند که از نظر رجالیین فاقد ارزش علمی است.

4. علامه موحد ابطحی می گوید: اکثر تضعیفات ابان، با اعتماد بر سخن شعبه است که در مورد ابان بیش از اندازه بدگویی کرده است. آنچه هم بعنوان تضعیف نقل کرده اند چیزی جز عناد نیست زیرا یکی از سه جهت را مطرح کرده اند: خوابهایی که بر علیه ابان دیده اند!! روایت ابان از ضعفایی که آنان ضعیف دانسته اند! روایات منکر و ناشناخته او که بعنوان مثال فضائل اهل بیت علیهم السّلام را شمرده اند! در هر سه این اشکالات، چیزی جز جنبه عناد با تشیع منظور نیست و تضعیف او به هر حال از جهت مذهب است.

5. مولی حیدر علی شیروانی می گوید: ابان در زمان امام زین العابدین و امام باقر و امام صادق علیهم السّلام مطالب کتاب سلیم را نقل می کرده و از اصحاب آن امامان علیهم السّلام بشمار می آمده است. بزرگان علما نیز روایات او را بعنوان اعتماد بر او نقل می کرده اند.

6. علّامه شیخ موسی زنجانی می گوید: بنظر من روایات ابان مورد قبول است همان طور که عدّه ای از متأخرین علمای شیعه متوجّه این نکته شده اند. نظر آنان هم به روایات متقدّمین مانند شیخ صفّار و شیخ صدوق و ابن ولید و دیگران است که به آنچه در باره ابان گفته شده اعتنا نکرده اند و روایات او را نقل کرده اند. اضافه بر آنکه روایات ابان از نظر محتوا و مطلب نشان می دهد که او شیعه بوده و از اعتقاد بالایی برخوردار بوده است.

آنچه در اعتبار کتاب سلیم از ائمه علیهم السّلام و از علما نقل شد و اینکه در طول چهارده قرن علما به نقل کتاب سلیم و احادیث آن توجه خاصی داشته اند، همه اینها به تأیید ابان بر می گردد، زیرا با توجه به اینکه تنها ناقل کتاب سلیم ابان بن ابی عیاش بوده و هر گونه تأیید کتاب سلیم و احادیث آن در درجه اوّل بمعنای تأیید ابان است که کتاب بدست او رسیده و توسط او نقل شده است.

پیداست که این عده کثیر از علما، در صدد تأیید کتابی نبوده اند که به سند ضعیفی روایت شده باشد، چنان که علّامه خوانساری می گوید: (وقتی این همه اسناد کتاب سلیم، همگی به ابان منتهی می شود این خود کاشف از وثاقت ابان است).

توجّه خاص به روایاتی که ابان نقل کرده نیز راه مناسبی برای مطالعه احوال اوست که با چه کسانی در ارتباط بوده و اعتقاد او در چه حد بالایی بوده است.

سخنان علمای عامه در باره ابان، نیز بهترین دلیل بر تشیّع و وثاقت او نزد شیعه است که مخالفین را چنان بر آشفته است.

همچنین دقت علمای شیعه در کشف واقعیّت در باره ابان در خور تقدیر است که توانسته اند یکی از حقایق تاریخی و رجالی شیعه را این چنین ریشه یابی کنند و آن را در آئینه حقیقت جلوه گر سازند.

اصحاب امام کاظم و امام رضا علیهما السّلام بوده و روایات او بدون ذکر سند مورد قبول علما است. همچنین نظیر احمد بن محمد بن عیسی که رئیس علمای قم و از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السّلام است، و یا عبد الله بن جعفر حمیری که بزرگ علمای قم در زمان امام عسکری علیه السّلام بوده، و یا ابو علی بن همام و تلعکبری که از علمای والامقام شیعه در اوائل قرن چهارم بوده اند.

از سوی دیگر مؤلّفین بزرگی در اسناد کتاب سلیم بچشم می خورند همچون ابن ولید استاد شیخ صدوق و شیخ طوسی و شیخ نجاشی و ابن شهرآشوب و شیخ ابو علی فرزند شیخ طوسی و امثال اینان که هر یک استوانه علمی زمان خود بوده اند، و روایات هر یک از اینان می تواند موجب اعتماد کامل بر کتاب سلیم و احادیث آن باشد.

اضافه بر همه اینها، وجود بیست و یک سند برای یک کتاب، آنهم با گذشت چهارده قرن از تاریخ تألیفش- که صدها کتاب در طول آن از بین رفته اند و اثری از آنها نمانده- دلیل روشنی بر عنایت الهی و توجّه ائمه معصومین علیهم السّلام به این کتاب است که در این زمان طولانی پایه هایی استوار برای این کتاب مهیّا کرده اند، تا برای همیشه بعنوان افتخار شیعه اثنا عشری در جهان اسلام جلوه گر باشد و معارف اصیل اسلام را بجهان عرضه نماید.

ص: 132

کتاب سلیم نزد اکثر آنها، یا رؤیت نسخه ای دلالت می نماید. خلاصه آن شواهد چنین است:

1. کلمه (کتاب سلیم) در گفتار عدّه ای از ایشان دیده می شود.

2. تصریح عده ای از ایشان به روایت از کتاب سلیم.

3. وجود آنچه از سلیم نقل کرده اند در نسخه های موجود از کتاب سلیم.

4. ذکر سند به کتاب سلیم در کلام عدّه ای از راویان.

5. تکرار سندهای مشابه در کتابهایشان.

6. مطابقت بسیاری از اسناد مذکور در کتابهایشان با اسناد نسخه های موجود کتاب.

7. ذکر سرآغاز کتاب سلیم در کلام عدّه ای از ایشان.

8. بحث در باره کتاب بصورتی که حاکی از رؤیت نسخه آن است.

مناقب. از روی نسخه های این عده نسخه های بسیاری استنساخ شده که با عین اسنادشان امروزه موجود است.

قرن هفتم: نسخه های کتاب در این قرن در حد بالایی منتشر بوده که این عدّه از علما بدان تصریح کرده اند: شیخ طبرسی صاحب احتجاج، سید احمد بن طاوس، شاذان بن جبرئیل صاحب فضائل، محمد بن حسین رازی صاحب نزهه الکرام. نسخه ذی قیمتی از آغاز قرن هفتم یعنی سال 609 بدست علامه مجلسی رسیده و بدستور او استنساخ و تکثیر شده است.

قرن هشتم: نسخه هایی از کتاب نزد علامه حلی، دیلمی صاحب ارشاد القلوب و حافظ رجب برسی بوده است.

قرن نهم: نسخه های کتاب نزد علامه بیاضی و شیخ حسن بن سلیمان حلی بوده است.

قرن دهم: نسخه هایی از کتاب نزد شهید ثانی و علامه قطیفی و حموئی خراسانی بوده است.

قرن یازدهم: نسخه هایی از کتاب نزد علامه مجلسی و فاضل تفرشی و میرزای استرآبادی بوده است.

قرن دوازدهم: نسخه هایی از کتاب نزد شیخ حر عاملی و سیّد بحرانی و امیر محمد اشرف و وحید بهبهانی و فاضل هندی بوده است.

قرن سیزدهم: نسخه هایی از کتاب نزد شیخ ابو علی حائری و شیخ عبد الله بحرانی و سیّد مهدی قزوینی بوده است.

قرن چهاردهم: نسخه هایی از کتاب نزد میر حامد حسین هندی و سید خوانساری و محدّث نوری و محدّث قمّی و علّامه مامقانی و علّامه تهرانی و علّامه امینی و شیخ شیر محمد همدانی و علامه سید صادق بحر العلوم بوده است. در نیمه دوّم این قرن کتاب سلیم بچاپ رسیده و منتشر شده است. همچنین ترجمه آن به زبان اردو در اواخر این قرن چاپ شده است.

قرن پانزدهم: نسخه های خطی بسیاری از کتاب سلیم در کتابخانه های عمومی و خصوصی وجود دارد. در این قرن کتاب سلیم بارها و بصور مختلف بچاپ رسیده و ترجمه فارسی آن نیز کرارا چاپ و منتشر شده است.

ص: 137

که در اوّل همه چاپهای کتاب سلیم و نیز ترجمه حاضر آمده است، و لذا از تکرار آن خودداری می شود (1).

نوع (ب) نسخه هایی است که از طریق محمد بن صبیح بن رجا در دمشق به سال 334 منتشر شده و قبل از آن در یمن انتشار داشته است. از این نوع 22 نسخه معرفی شده که 12 نسخه آن موجود است. این نسخه ها دارای 41 حدیث است که بر 41 حدیث از نوع (الف) منطبق است، ولی در ترتیب با آن اختلاف دارد و طبق ترجمه حاضر ترتیب احادیث آن چنین است: 1، 4، 6، 42، 7، 9، 8، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 17، 18، 19، 20، 21، 24، 22، 23، 25، 26، 27، 28، 29، 30، 31، 32، 33، 34، 35، 3، 48، 37، 38، 39، 40، 36، 41. بنا بر این در نوع (ب) هفت حدیث وجود ندارد که عبارتند از: 2، 5، 43، 44، 45، 46، 47.

سند این نسخه ها چنین است:

(ابو طالب محمد بن صبیح بن رجا در دمشق بسال 334 می گوید:

ابو عمرو عصمه بن ابی عصمه بخاری به من خبر داد که: ابو بکر احمد بن منذر صنعانی در صنعا برایم نقل کرد که: ابو بکر عبد الرزاق بن همام بن نافع صنعانی حمیری برایم نقل کرد که:

ابو عروه معمر بن راشد بصری از ابان بن ابی عیاش از سلیم بن قیس نقل کرد ...).

در ابتدای بعضی احادیث این نوع، اسناد نوع (د) که بعدا ذکر می شود نیز آمده که احتمالا دلیل بر مقابله نسخه اصلی بر نسخه ای از نوع (د) است.

نوع (ج) نسخه هایی است که از ابو محمد رمّانی در سال 609 نقل شده است. از این نوع

ص: 139

15 نسخه معرفی شده که 6 نسخه آن موجود است. این نوع نسخه ها با دو نوع قبل تفاوتهایی دارد و 22 حدیث از احادیثش در نوعهای (الف) و (ب) و (د) وجود ندارد که در بخش دوّم متن کتاب بطور جداگانه آمده است. از سوی دیگر، اوّل و آخر این نسخه ها ناقص است و سند اوّل آن از بین رفته است. اگر نسخه کاملی از آن پیدا شود گذشته از سند اوّل آن احادیث دیگری نیز یافت خواهد شد.

این نوع نسخه ها از دو قسمت مجزّا تشکیل شده است و می توان هر نسخه آن را بعنوان دو نسخه از کتاب سلیم یا یک نسخه به دو روایت دانست. بخش اوّل که ابتدای ناقص آن از اواسط حدیث 7 شروع می شود دارای 32 حدیث است که ترتیب آن طبق شماره های ترجمه حاضر چنین است: 7، 27، 49، 38، 11، 16، 50، 51، 6، 52، 53، 54، 55، 56، 57، 58، 59، 60، 61، 62، 63، 30، 64، 31، 65، 37، 66، 33، 67، 68، 24، 42. در آخر بخش اوّل این نسخه ها چنین نوشته شده است: (کتاب سلیم بن قیس هلالی در اوّل ربیع الآخر سال 609 پایان یافت و نسخه را ابو محمد رمانی نوشته است). بعد از این حدیث امام صادق علیه السّلام در شأن کتاب سلیم را آورده است.

بخش دوّم این نسخه ها دارای هفت حدیث بدین ترتیب است: 12، 24، 69، 26، 25، 14، 70 و آخر نسخه ناتمام مانده است.

نوع (د) نسخه هایی است که به روایت ابراهیم بن عمر یمانی نقل شده است. از این نوع 9 نسخه معرفی شده که فقط یک نسخه آن موجود است. این نسخه دارای 40 حدیث است که همه آنها در نوع (الف) و (ب) موجود است و ترتیب آنها طبق ترجمه حاضر چنین است: 1، 4، 6، 42، 10، 7، 8، 9، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 17، 18، 19، 20، 21، 24، 22، 23، 25، 26، 27، 28، 29، 30، 31، 32، 33، 34، 3، 48، 37، 38، 39، 40، 36، 41 و بدین ترتیب شباهت کاملی به نوع (ب) دارد.

اسناد این نسخه چنین است:

ص: 140

(حسن بن ابی یعقوب دینوری نقل می کند که: ابراهیم بن عمر یمانی نقل کرده که: عمویم عبد الرزاق بن همام صنعانی از پدرش همام بن نافع از ابان بن ابی عیاش از سلیم بن قیس نقل کرده است).

نوع (ه) نسخه هایی است که از وجود آنها اطلاع داریم ولی خصوصیات آنها در دست نیست و فقط نامی از آنها آورده شده و علی القاعده باید بر یکی از چهار نوع گذشته منطبق باشد. از این نوع 10 نسخه معرفی شده است.

نوع (و) یک نسخه عتیقه بخط کوفی بر پوست آهو است که بیش از دوازده قرن قدمت آن است. متأسّفانه این نسخه در سالهای اخیر مفقود شده است.

نوع (الف):

1. نسخه اوّل شیخ حر عاملی به تاریخ 1087، که در کتابخانه آیه الله حکیم نجف در مجموعه ای به شماره 316 نگهداری می شود.

2. نسخه عتیقه ای که نسخه شیخ حرّ به امر سیّد حیدرا، از روی آن استنساخ شده و در نسخه شماره 1 مذکور است.

3. نسخه ای که نسخه شیخ حر با آن مقابله شده و در آخر نسخه شماره 1 مذکور است.

4. نسخه علامه شیخ محمد تقی مجلسی که در روضه المتقین: ج 12 ص 201، و ج 14 ص 371 ذکر کرده است.

5. نسخه اول علامه مجلسی که در اوّل بحار الانوار: ج 1 ص 15 و 76 ذکر کرده است.

6. نسخه اوّل شیخ شیر محمد همدانی به تاریخ 1353 که چاپهای نجف کتاب سلیم از روی آن انجام شده است. این نسخه در کتابخانه امام امیر المؤمنین علیه السّلام نجف، در مجموعه ای به شماره 3230 نگهداری می شود.

نوع (ب):

7. نسخه شیخ ابو علی حائری که در منتهی المقال: ص 153 ذکر کرده و در الذریعه: ج 2 ص 157 نیز ذکر شده است.

8. نسخه میر حامد حسین هندی در لکنهو، که در فهرست کتابخانه ایشان به شماره 7728 ثبت شده و در استقصاء الافحام: ج 1 ص 860 و ج 2 ص 332 و 361 بدان تصریح کرده و در الذریعه: ج 2، ص 157 نیز مذکور است.

9. نسخه خواجه کابلی که در استقصاء الافحام: ج 1 ص 363 ذکر شده است.

10. نسخه حیدر علی فیض آبادی که در منتهی الکلام: ج 3 ص 12 ذکر کرده است.

11. نسخه صاحب روضات الجنّات که در کتاب روضات: ج 4 ص 67 بدان

ص: 142

تصریح کرده، و ظاهرا این نسخه به نجف منتقل شده است.

12. نسخه کتابخانه شیخ هادی کاشف الغطاء که در الذریعه: ج 2 ص 156 ذکر شده است.

13. نسخه محدّث نوری به تاریخ 1270 که در نفس الرحمن: ص 65 ذکر کرده، و در فهرست کتابخانه شخصی ایشان در کتاب آشنایی با چند نسخه خطی: ج 1 ص 147 و نیز در الذریعه: ج 2 ص 157 ذکر شده است.

14. نسخه شیخ عبد الحمید کرهرودی که قبل از چاپ اصل کتاب سلیم، چند حدیث از روی نسخه خطی انتخاب کرده و چاپ نموده، و در اوّل منتخب نوع نسخه اش را تعیین کرده است.

15. نسخه کتابخانه شخصی علامه روضاتی در اصفهان به تاریخ 1288.

16. نسخه کتابخانه شخصی حجه الاسلام شیخ علی حیدر در قم، در مجموعه ای به شماره 296 به تاریخ 1059.

17. نسخه کتابخانه دانشکده الهیات مشهد، در مجموعه ای به شماره 456 به تاریخ 1082، که در فهرست کتابخانه الهیات: ج 1 ص 362 ذکر شده است.

18. نسخه اوّل کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد به شماره 2035، که در فهرست قدیم کتابخانه: ج 5 ص 150 ذکر شده است.

19. نسخه دوّم کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد، در مجموعه ای به شماره 8130 به تاریخ 1346، که در فهرست الفبائی کتابخانه: ص 312 مذکور است.

20. نسخه عتیقه ای که نسخه شماره 8130 آستان قدس از روی آن استنساخ شده، و در نسخه 19 مذکور است.

21. نسخه اوّل کتابخانه دانشگاه تهران در مجموعه ای به شماره 575 به تاریخ 1160، که در فهرست کتابخانه دانشگاه: ج 5 ص 1485 ذکر شده است.

22. نسخه دوّم کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 669، که در فهرست کتابخانه دانشگاه: ج 5 ص 1486 ذکر شده است.

23. نسخه ای که نسخه شماره 22 از روی آن استنساخ شده است و در همان نسخه مذکور است.

ص: 143

24. نسخه اوّل دانشکده حقوق تهران در کتابخانه دانشگاه تهران، در مجموعه ای به شماره 178 ج، که در فهرست کتابخانه دانشکده حقوق: ص 420 ذکر شده است.

25. نسخه سوّم کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 2200 به تاریخ 1252، که در فهرست کتابخانه دانشگاه: ج 9 ص 883 ذکر شده است.

26. نسخه چهارم کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 6808 به تاریخ 1282 که در فهرست کتابخانه دانشگاه: ج 16 ص 365 ذکر شده است.

27. نسخه دوّم شیخ شیر محمد همدانی به تاریخ 1346، که در کتابخانه امام امیر المؤمنین علیه السّلام نجف به شماره 3219 نگهداری می شود.

28. نسخه کتابخانه مجلس شماره 2 (سنای سابق) در تهران که در مجموعه ای به شماره 652 با تاریخ 1306 است و در فهرست آن کتابخانه: ج 2 ص 5 ذکر شده است.

این نسخه همان نسخه کتابخانه سیّد محمد مهدی راجه در فیض آباد هند است که به تهران منتقل شده و در الذریعه: ج 2 ص 159 ذکر شده است.

نوع (ج):

29. نسخه شیخ رازی صاحب کتاب نزهه الکرام. شیخ محمد بن حسین رازی از علمای قرن هفتم در کتاب مزبور: ص 557 و 558 احادیثی از کتاب سلیم نقل کرده که فقط در نوع (ج) وجود دارد. از اینجا معلوم می شود که نسخه او از نوع (ج) بوده است.

30. نسخه دوّم علامه مجلسی به تاریخ 609 که در کتاب تکمله الرجال: ج 1 ص 467 ذکر شده است.

31. نسخه کتابخانه حاج علی محمد نجف آبادی در نجف به تاریخ 1048 در مدینه که در الذریعه: ج 2 ص 157 ذکر شده است.

32. نسخه سید ابو القاسم خوانساری در بمبئی هند که در الذریعه: ج 17 ص 276 ذکر شده است.

33. نسخه میر محمد اشرف صاحب کتاب فضائل السادات که در کتاب مزبور:

ص 510 ذکر شده است.

او در صفحه 291 کتاب مزبور حدیثی نقل کرده که فقط در

ص: 144

نوع (ج) موجود است و معلوم می کند نسخه او از این نوع بوده است.

34. نسخه دوّم شیخ حر عاملی، که در کتاب اثبات الهداه: ج 1 ص 29 ذکر کرده است. در کتاب مزبور: ج 1 ص 661 و ج 2 ص 509 احادیثی نقل کرده که فقط در نوع (ج) موجود است و معلوم می کند این نسخه از نوع (ج) بوده است.

35. نسخه دوّم دانشکده حقوق در کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 29 د، به تاریخ 1107 که در فهرست کتابخانه دانشکده حقوق: ص 420 ذکر شده است.

36. نسخه کتابخانه ملک تهران به شماره 729 به تاریخ 1282 که در فهرست آن کتابخانه در قسم عربی: ج 1 ص 587 ذکر شده است.

37. نسخه برادر صاحب روضات الجنّات که در نسخه 15 ذکر شده است.

38. نسخه علامه جلالی به تاریخ 1385، که در کتاب دائره المعارف الشیعیه: ج 5 ص 42 ذکر شده است.

39. نسخه سیّد مستنبط که در نسخه 38 ذکر شده است.

40. نسخه سوّم شیخ شیر محمد همدانی، که در مجموعه ای به تاریخ 1362 در کتابخانه امام امیر المؤمنین علیه السّلام نجف به شماره 3222 نگهداری می شود.

41. نسخه اوّل کتابخانه مجلس شورای قدیم تهران به شماره 5366، که در فهرست آن کتابخانه: ج 16 ص 274 ذکر شده است.

42. نسخه سوّم کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد، در مجموعه ای به شماره 9719 به تاریخ 1080.

43. نسخه صحیحی که نسخه 42 از آن استنساخ شده و در آن نسخه مذکور است.

نوع (د):

44. نسخه دوّم کتابخانه مجلس شورای قدیم تهران به شماره 7699 به تاریخ 1310.

45. نسخه ابو عبد الله مجتهد موسوی، که نسخه 44 از روی آن استنساخ شده و در همان نسخه مذکور است.

46. نسخه حموئی خراسانی صاحب کتاب منهاج الفاضلین که در قرن دهم بوده،

ص: 145

و در کتاب مزبور: ص 228، 233، 236، 239، 240، 241، 242، 259 احادیثی از کتاب سلیم با سند دینوری نقل کرده است که این سند در اوّل نسخه 44 است، و معلوم می کند نسخه او از نوع (د) بوده است.

47. نسخه ای که در نسخه های نوع (ب) در شماره های 15، 18، 19، 20، 21، 22، 23، 24، 26 با سند دینوری ذکر شده و پیداست که ناسخ اوّل چون نسخه ای از نوع (د) داشته و تطابق آن را با نسخه های نوع (ب) ملاحظه کرده، فقط اسناد آن را در اوّل احادیث آورده است.

48. نسخه ای به روایت ابراهیم بن عمر یمانی که در الذریعه: ج 2 ص 154 ذکر شده است.

49. نسخه ای به روایت عبد الرزاق از معمر بن راشد که در الذریعه: ج 2 ص 157 ذکر شده است.

50. نسخه شیخ طوسی که در فهرست شیخ طوسی: ص 81 ذکر شده است.

51. نسخه شیخ نجاشی که در رجال نجاشی: ص 6 ذکر شده است.

52. نسخه شیخ کشی که در رجال کشی: ج 1 ص 321 ذکر شده است.

نوع (ه):

53. نسخه علامه بیاضی متوفای 877 که در کتاب الصراط المستقیم: ج 1 ص 4 ذکر کرده است.

54. نسخه شهید ثانی (سال 965) که در حاشیه بر خلاصه ذکر کرده و در روضات الجنات: ج 4 ص 69 نیز ذکر شده است.

55. نسخه فاضل تفرشی که در نقد الرجال: ص 159 ذکر کرده است.

56. نسخه میرزای استرآبادی که در منهج المقال: ص 15 ذکر کرده است.

57. نسخه محدث بحرانی که در غایه المرام: ص 549 باب 54 و اللوامع النورانیه: ص 237 ذکر کرده است.

58. نسخه سید اعجاز حسین کنتوری که در کشف الحجب و الاستار: ص 445 ذکر کرده و در الذریعه: ج 17 ص 68 ذکر شده است.

ص: 146

59. نسخه چهارم شیخ شیر محمد همدانی به تاریخ 1361، که در مجموعه ای به شماره 3215 در کتابخانه امام امیر المؤمنین علیه السّلام نجف نگهداری می شود.

60. نسخه علامه امینی که بدست خود نوشته، و در مقدمه کتاب الغدیر: ج 1 ص 79، و نیز در متن کتاب: ج 1 ص 66 ذکر شده است.

61. نسخه صحیحی که چاپ اوّل کتاب سلیم با آن مقابله شده، و در ص 179 آن چاپ مذکور است.

62. نسخه کتابخانه سیّد محمد باقر طباطبائی در کربلا، در مجموعه ای به شماره 288 که کتاب دوّم آن است، و در فهرست آن کتابخانه: ص 170 ذکر شده است.

نوع (و) 63. نسخه شیخ یعقوب منصوری که تاریخ آن به هزار و دویست سال قبل بر می گردد و بر روی پوست آهو نوشته شده است. این نسخه که در خرّمشهر بوده، در سال 1400 در جنگ عراق با ایران ناپدید شده و تاکنون اثری از آن در دست نیست.

یادآور می شود در نسخه خطی شماره 7624 از کتابهای خطی کتابخانه آیه الله مرعشی در قم که فهرست کتابخانه ای بی نام و نشان است، از جمله کتب خطّی آن کتاب سلیم بوده است. از آنجا که خصوصیات کتابخانه معلوم نیست از ذکر این نسخه بعنوان یکی از نسخه های کتاب خودداری کردیم.

ب. ترتیب احادیث در توصیف انواع ششگانه نسخه ها ذکر شد که دو نوع (ب) و (د) در ترتیب احادیث تقریبا یکسانند، ولی نوع (الف) در چند حدیث با آن دو تفاوت دارد، در حالی که نوع (ج) در ترتیب احادیث با سه نوع دیگر اختلاف دارد و کیفیت آن گذشت.

باید توجه داشت که این اختلاف ترتیب، در اثر افتادگی های نسخه ها و یا اعمال سلیقه ناسخین بوجود آمده و به اصالت کتاب ضرری نمی زند، چرا که منظور اصل متون احادیث است و تقدّم و تأخّر آنها در صحت اصل آن تأثیری ندارد.

ج. تعداد احادیث در بیان انواع نسخه ها گفته شد که نوع (الف) دارای 48 حدیث و نوع (ب) 41 حدیث و نوع (ج) 39 حدیث و نوع (د) 40 حدیث است. احادیث دو نوع (ب) و (د) تماما در نوع (الف) موجود است و سه نسخه تطابق کلّی دارند، ولی از 39 حدیث نوع (ج) فقط 17 حدیث در (الف) و (ب) و (د) وجود دارد، و 22 حدیث آن در سه نوع دیگر وجود ندارد که در قسمت دوّم متن بطور جداگانه آورده شد.

د. کم و زیادی در عبارات کم و زیادی جملات و کلمات و یا تقدیم و تأخیر آنها و اختلاف شکل کلمات و جمله بندی ها در نسخه های مختلف و نیز اغلاط و اشتباهات در نوشتن کلمات- که در نسخه های خطی یک مسأله عادی است- در کتاب سلیم هم با توجه به قدمت 1400 ساله آن وجود دارد.

علل این اختلاف نسخه ها اشتباه در قرائت یا شنیدن حدیث یا نقل به معنی با اعتماد بر حافظه یا پاک شدن بعضی کلمات در اثر موریانه یا رطوبت، یا افتادن بعضی اوراق نسخه ها پیش می آید.

البته با توجّه به کثرت نسخه های خطی موجود و چهار نوع بودن آنها و مقابله های متعدّد، متن کتاب کاملا منقّح شده، بخصوص که متن حاضر نتیجه مقابله 14 نسخه خطی است.

ص: 148

ص: 150

شیر محمد همدانی در 60 صفحه و از روی نسخه تنظیم شده ایشان که با چند نسخه مقابله کرده، بچاپ رسیده است. این چاپ به سه صورت در 212 صفحه و 236 صفحه و 270 صفحه منتشر شده است.

بار سوّم با مقدّمه ای در 26 صفحه از حجه الاسلام سید علاء الدین موسوی و با آوردن عین متن چاپ نجف به طبع رسیده است. در آخر این تحقیق چند فهرست از جمله فهرست الفبائی مطالب آورده شده است.

بار چهارم در سه جلد به تحقیق شیخ محمد باقر انصاری در 1472 صفحه چاپ شده، که جلد اوّل آن مقدمه ای در 550 صفحه و جلد دوّم آن متن مقابله شده کتاب بر 14 نسخه خطّی با تحقیق کامل قسمتهای تاریخی متن در 400 صفحه و جلد سوم آن استخراج احادیث از مدارک حدیثی و فهرستهای دوازده گانه از جمله فهرست موضوعی در 520 صفحه است. توضیح کاملی در باره کیفیت تحقیق در این چاپ، در آخر مقدّمه متن عربی آمده که خلاصه آن در آخر این مقدمه بیان خواهد شد.

9. چاپ بیروت، مؤسسه بعثت، 215 صفحه وزیری، 1407 قمری.

10. چاپ تهران، مؤسسه بعثت، 328 صفحه وزیری، 1408 قمری.

11. چاپ بیروت، مؤسسه اعلمی، از روی چاپ 270 صفحه ای وزیری نجف، 1412 قمری.

12. چاپ قم، مؤسسه نشر الهادی، 1472 صفحه در سه جلد وزیری، 1415 قمری.

نسخه ای از این ترجمه، در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است که نمونه ای از آن در تصویرها آورده می شود.

اصلاحاتی انجام گرفت.

در آخر هر حدیث اشاره مختصری به مدارک آن گردید، و چند فهرست در آخر کتاب تنظیم شد.

این ترجمه فارسی در 621 صفحه که 143 صفحه آن مقدمه بود، با همان نام (اسرار آل محمد علیهم السّلام) قبل از چاپ سه جلدی عربی منتشر شد و طی سه سال چند بار تجدید چاپ شد، و اصلاحاتی نیز انجام گرفت. نمونه ای از این چاپها در بخش تصویرها تقدیم خواهد شد.

4. در آغاز سال 1415 پس از چاپ سه جلدی عربی کتاب سلیم، ترجمه کاملی از روی آن انجام گرفت که بصورت کتاب حاضر تقدیم می گردد. ترجمه حاضر بطور کامل از روی متن جدید عربی است و پاورقی ها شامل مطالب بسیار مهمّی است. در شکل ظاهری و تقسیمات مقدمه و متن و ویرایش آن اصلاحات اساسی انجام گرفته که شرح آن در بخش دوازدهم همین مقدمه خواهد آمد.

ص: 156

تصویر

ص: 161

تصویر

ص: 162

تصویر

ص: 163

تصویر

ص: 164

تصویر

ص: 165

تصویر

ص: 166

تصویر

ص: 167

تصویر

ص: 168

تصویر

ص: 170

تصویر

ص: 171

تصویر

ص: 172

تصویر

ص: 173

تصویر

ص: 174

تصویر

ص: 175

تصویر

ص: 176

تصویر

ص: 177

تصویر

ص: 178

تنظیم متن عربی کتاب سلیم و پاورقی ها و استخراج مدارک احادیث و آماده سازی فهرستها، طی مراحلی انجام گرفته که در این بخش با اشاره به کیفیت انعکاس آن در ترجمه حاضر، توضیح داده می شود.

2. فهرستی از عنوان های اصلی و فرعی هر حدیث، که برای اطلاع از محتوای حدیث در اوّل آن ذکر شده است.

برای سهولت در مطالعه و درک عمیق تر مطالب، متن هر حدیث نیز به چند قسمت جداگانه تقسیم شده و برای هر قسمت عنوانی حاکی از مطالب آن قرار داده شد.

در ترجمه فارسی، با در نظر گرفتن کیفیت استفاده مطالعه کنندگان، از بعضی فهرستها صرف نظر شد و فقط فهرستهای زیر تدوین گردید:

1. فهرست آیات قرآن.

2. فهرست اعلام.

3. فهرست قبائل و طوائف و گروهها.

4. فهرست اماکن.

5. فهرست وقایع و روزهای مهم.

6. فهرست ادعیه.

7. فهرست اشعار.

8. فهرست منابع و مآخذ تحقیق.

9. فهرست مطالب کتاب.

با این امید که ترجمه حاضر گامی دیگر در راه احیای کتاب سلیم بعنوان اوّلین میراث علمی شیعه بحساب آید و برای فارسی زبانان مایه آگاهی بیشتر از تاریخ و معارف تشیّع باشد.

ص: 183

این کتاب گزارشی است از:

فتنه های 24 ساعت آخر عمر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله.

پایه های انحرافی که در سقیفه- پایه ضلالت و تحریف- بنیان گذاری شد.

آنچه در 75 روز اوّل پس رحلت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله رخ داد و به شهادت سیده نساء العالمین و فرزندش محسن علیهما السّلام انجامید.

تاریخ 25 ساله غصب خلافت.

امتحانهای پنج ساله امت در حکومت امیر المؤمنین علیه السّلام.

اقدامات خصمانه معاویه طی 15 سال حکومت ظالمانه او.

کتابی که گویای وصایای پیامبر اکرم صلی اللَّه علیه و آله در باره اهل بیت علیهم السّلام است، و از برخوردهای پیامبر صلی اللَّه علیه و آله با منافقین و مقابله آنان با حضرتش گزارش می دهد.

این کتاب بیانگر ظلمی است که بر امامان شیعه رفته، و نشانگر آن است که مذهب الهی شیعه چه قربانیانی در راه حفظ مفاهیم اصیل اسلام داده، و چه شهدا و مظلومین والامقامی در راه مقابله با بدعتها و تحریفها تقدیم کرده است.

باشد که با قدرشناسی از زحمات یک هزار و چهار صد ساله امانتداران شیعه، در شمار محافظین ودایع تشیّع باشیم، و برای رسیدن به مبانی صحیح اعتقادی این کتاب را مورد مطالعه قرار دهیم، و بدین وسیله در راه احیای امر اهل بیت علیهم السّلام انجام وظیفه نموده باشیم.

ص: 185

اسرار آل محمّد علیهم السّلام

ترجمه کتاب سلیم بن قیس هلالی

از روی نسخه مقابله شده با چهارده نسخه خطی

تألیف ابو صادق سلیم بن قیس هلالی عامری کوفی متوفای 76 هجری

ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی خوئینی

ص: 186

این ترجمه از روی متن عربی مقابله شده با 14 نسخه خطی از کتاب سلیم انجام شده است. چهارده نسخه خطی کتاب از نظر خصوصیات در 4 نوع منحصر می شود که در ص 138 همین کتاب بیان شد. به همین جهت در پاورقی ها، اختلاف نسخه ها با چهار عنوان (الف) و (ب) و (ج) و (د) بیان می شود.

متن حاضر شامل 93 حدیث است که 48 حدیث آن در نوع (ج) موجود است، و 23 حدیث آن بعنوان مستدرکات کتاب سلیم ذکر می شود.

در ابتدای هر حدیث خلاصه ای از عناوین آن ذکر می شود تا مطالعه کننده قبل از شروع از محتوای آن آگاه باشد.

در پایان هر حدیث مدارک آن ذکر خواهد شد که شامل موارد نقل آن از کتاب سلیم در کتب حدیث و نیز نقل آن با سند متصل به سلیم و به روایت از غیر سلیم خواهد بود.

ص: 187

ص: 188

ص: 190

خبر داد و گفت: شیخ امین عالم ابو عبد اللَّه حسین بن احمد بن طحال مقدادی مجاور (ساکن کربلا) به صورت قرائت بر او در حرم امیر المؤمنین علیه السّلام، در سال پانصد و بیست برایم حدیث کرد و گفت: شیخ مفید (ثانی) (1) ابو علی حسن بن محمد طوسی در رجب سال چهار صد و نود برایم حدیث نمود.

* شیخ فقیه ابو عبد اللَّه حسن بن هبه اللَّه بن رطبه از شیخ ابو علی مفید ثانی از پدرش (شیخ طوسی)، در ضمن آنچه در حرم حضرت سبط شهید ابی عبد اللَّه حسین بن علی علیه السّلام بر او قرائت می شد و من استماع می نمودم، در محرم سال پانصد و شصت به من خبر داد.

* شیخ مقری (2) ابو عبد اللَّه محمد بن کال، به نقل از شریف جلیل نظام الشرف ابو الحسن عریضی، به نقل از ابن شهریار خازن، به نقل از شیخ ابو جعفر طوسی به من خبر داد.

* شیخ فقیه ابو عبد اللَّه محمد بن علی بن شهرآشوب، به صورت قرائت بر او در شهر حلّه، در ماههای سال پانصد و شصت و هفت، به نقل از جدّش شهرآشوب، به نقل از شیخ سعید ابو جعفر محمد بن حسن طوسی به من خبر داد.

عیسی، به نقل از محمد بن ابی عمیر از عمر بن اذینه از ابان بن ابی عیّاش از سلیم بن قیس هلالی به من خبر داد (1).

بر صحّت آن متّفق شده اند، و من هم در آن حدیث پیرو آنان شده ام، و نیز مطالب دیگری که بعدا از غیر آنان از اهل حق شنیده ام.

هنگامی که مریض شدم تصمیم گرفتم این نوشته ها را بسوزانم، ولی از این اقدام خودداری کردم و متوجه خطا بودن آن شدم.

اگر می توانی با من عهد و پیمان الهی قرار ده که تا من زنده هستم آن نوشته ها را به هیچ کس خبر ندهی، و بعد از مرگ من از آنها برای کسی نقل نکنی مگر کسی که مانند خود به او اطمینان داشته باشی، و اگر برایت اتفاقی پیش آمد آنها را نزد کسی از شیعیان علی بن ابی طالب علیه السّلام که به او اطمینان داشته باشی و دارای دین و آبرو باشد بسپاری.

ابان می گوید: من این شرائط را برایش متعهد شدم. او هم نوشته ها را به من تحویل داد و همه آنها را برایم خواند.

سلیم بعد از تحویل کتاب مدت زیادی زنده نماند و از دنیا رفت. خدا او را رحمت کند.

در قسمت شرقی خانه ابی خلیفه حجّاج بن ابی عتاب دیلمی (1) با او خلوت کردم و نوشته های سلیم را به وی نشان دادم (2). او گریه کرد و گفت: (در احادیث این کتاب چیزی جز حق نیست، که از موثّقین شیعیان علی بن ابی طالب علیه السّلام و غیر ایشان شنیده ام).

امام علیه السّلام فرمود: ای برادر عبد القیس (1)، آیا این حدیث به تو نرسیده است که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: (مثل اهل بیت من در امّتم مثل کشتی نوح در قوم اوست که هر کس به آن سوار شد نجات یافت و هر کس خود را به آن نرساند غرق شد، و مثل (باب حطّه) (2) در بنی اسرائیل است)؟

عرض کردم: بلی. فرمود: چه کسی آن را برایت نقل کرده است؟ عرض کردم: آن را از بیش از صد نفر از فقها شنیده ام. فرمود: از چه کسی؟ عرض کردم: از حنش بن معتمر، و او می گفت از ابو ذر شنیده در حالی که حلقه در کعبه را گرفته و با صدای بلند آن را می گفته و از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نقل می نموده است.

فرمود: دیگر از چه کسی؟ عرض کردم: از حسن بن ابی الحسن بصری که او از ابو ذر و مقداد بن اسود کندی و از علی بن ابی طالب علیه السّلام شنیده بود.

فرمود: دیگر از چه کسی؟ عرض کردم: از سعید بن مسیّب و علقمه بن قیس و ابو ظبیان جنبی و عبد الرحمن بن ابی لیلی که همه اینان در حج بودند و خبر دادند که از ابو ذر شنیده اند (3).

ابو الطفیل و ابن ابی سلمه گفتند: (بخدا قسم ما هم از ابو ذر شنیدیم، و از علی بن ابی طالب علیه السّلام و مقداد و سلمان نیز شنیدیم). سپس عمر بن ابی سلمه رو کرد و گفت: (بخدا

ص: 197

قسم، این حدیث را از کسی شنیده ام که از همه این افراد بالاتر است: از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیدم، دو گوشم شنید و قلبم آن را در خود جای داد).

امام زین العابدین علیه السّلام رو به من کرد و فرمود: آیا این حدیث به تنهایی، آنچه از احادیث (کتاب سلیم) ترا نگران کرده بود و بر سینه ات سنگینی می کرد (1) حل نمی کند؟

ای برادر عبد القیس از خدا بترس، اگر مطلبی برایت روشن شد آن را بپذیر و گر نه سکوت کن تا سلامت بمانی و علم آن را به خدا واگذار کن، چرا که در وسعتی بیش از فاصله آسمان و زمین قرار داری (2).

ابان می گوید: اینجا بود که از آن حضرت در باره آنچه ندانستنش برایم جایز بود و آنچه ندانستن آن برایم جایز نبود سؤال کردم، و حضرت هم جوابهایی به من فرمودند.

ابو الطفیل می گوید: از جمله آنچه گفتم این بود که: یا امیر المؤمنین در باره حوض پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به من خبر بده که آیا در دنیا است یا آخرت؟ فرمود: البته در دنیا است (1).

عرض کردم: چه کسی (نااهلان) را از آن کنار می زند؟ فرمود: من با همین دستم.

دوستانم به آن وارد می شوند و دشمنانم از آن باز گردانیده می شوند (2).

عرض کردم: یا امیر المؤمنین، قول خداوند تعالی وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّهً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ ... (3)، (هنگامی که گفته ها بر آنان عملی شود برایشان از زمین جنبنده ای بیرون می آوریم که با آنان سخن می گوید ...)، منظور از (جنبنده) چیست؟ فرمود: ای ابو الطفیل، از این سؤال در گذر. عرض کردم: یا امیر المؤمنین فدایت گردم، آن را به من خبر بده. فرمود: آن جنبنده ای است که غذا می خورد و در بازارها راه می رود و با زنان ازدواج می کند. عرض کردم: یا امیر المؤمنین، او کیست. فرمود: او قوام زمین است که زمین به وجود او آرامش یافته است. عرض کردم: یا امیر المؤمنین، او کیست؟ فرمود: صدّیق این امت و فاروق و رئیس و سردسته آنان (4) است. عرض کردم: یا امیر المؤمنین، او کیست؟ فرمود: کسی که خداوند عز و جل می فرماید: وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ (5)، (پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شاهدی از خود به دنبال دارد)، و وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْکِتابِ (6)، (کسی که علم کتاب نزد اوست)، و وَ الَّذِی جاءَ بِالصِّدْقِ وَ صَدَّقَ بِهِ (7)، (کسی که صدق را آورد و آن را تصدیق کرد ...). کسی که او را تصدیق کرد من بودم در حالی که همه مردم جز من و

ص: 199

او کافر بودند. عرض کردم: یا امیر المؤمنین، او را برایم نام ببر. فرمود: او را برایت نام بردم (1).

پس پدر تو بهترین انبیاء و رسولان خداوند است، و شوهر تو بهترین اوصیاء و وزیران است، و تو اوّل کسی از خاندان من هستی که به من ملحق می شوی.

سپس خداوند توجّه سومی به زمین کرد و تو را و یازده نفر از فرزندانت و فرزندان برادرم و شوهرت را که از نسل تو هستند (1) انتخاب نمود.

و جعفر بن ابی طالب (1) که دو بار هجرت نمود (2) و صاحب دو بال خونین است که با آنها در بهشت همراه ملائکه پرواز می کند. و دو پسرت حسن و حسین دو سبط امّتم و دو آقای جوانان اهل بهشتند. قسم به آنکه جانم بدست اوست، از ماست مهدی این امت که خداوند به وسیله او زمین را پر از عدل و داد می کند همان طور که از ظلم و ستم پر شده باشد.

خدا را شاهد می گیرم که من با کسانی که با اینان بجنگند روی جنگ دارم و با کسانی که با اینان روی صلح داشته باشند روی صلح دارم. بدانید که اینان در بهشت همراه منند.

سپس پیامبر صلی اللَّه علیه و آله رو به علی علیه السّلام کرد و فرمود: یا علی تو بزودی بعد از من، از قریش و متحدشدنشان بر علیه تو و ظلمشان بر تو سختی خواهی کشید. اگر بر علیه آنان یارانی یافتی با آنان جهاد کن و با مخالفین خود بوسیله موافقینت جنگ کن، و اگر یاری نیافتی صبر کن و دست خود را نگهدار و با دست خویش خود را در هلاکت مینداز. تو نسبت به من بمنزله هارون نسبت به موسی هستی، و تو از هارون اسوه و روش خوبی خواهی داشت که به برادرش موسی گفت: إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی (1)، این قوم مرا ضعیف شمردند و نزدیک بود مرا بکشند).

روایت از کتاب سلیم:

1. بحار: ج 28 ص 54 ح 22.

روایت با سند به سلیم:

1. کمال الدین: ج 1 ص 262.

2. الصراط المستقیم (بیاضی): ج 2 ص 119.

روایت از غیر سلیم:

1. کفایه الاثر: ص 62.

2. امالی شیخ طوسی: ج 1 ص 154.

3. امالی شیخ طوسی: ج 2 ص 219.

4. ارشاد القلوب: ج 2 ص 419.

5. ملحقات احقاق الحق: ج 9 ص 262.

ص: 206

هستی. تو انتخاب شده من و وزیرم و وارثم و اداکننده از جانب من هستی. تو قرض مرا ادا می کنی و وعده های مرا از جانب من وفا می نمایی، و تو ذمّه مرا برئ می کنی و امانت مرا باز می گردانی و طبق سنّت من با ناکثین و قاسطین و مارقین از امتم می جنگی. تو نسبت به من همچون هارون نسبت به موسی هستی، و تو از هارون اسوه و روش خوبی خواهی داشت آن هنگام که قومش او را ضعیف شمردند و نزدیک بود او را بکشند.

پس بر ظلم قریش و اتحادشان در مقابلت صبر کن، چرا که تو همچون هارون نسبت به موسی و پیروانش هستی و آنان همچون گوساله و پیروانش هستند. هنگامی که موسی هارون را جانشین خود در قومش قرار داد به او چنین دستور داد که اگر گمراه شدند و او یارانی پیدا کرد به کمک ایشان با آنان جهاد کند، و اگر یارانی پیدا نکرد دست نگه دارد و خونش را حفظ کند و بین آنان اختلاف ایجاد نکند.

داده است لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَساؤُا بِما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی (1)، (تا آنان که بد کردند مطابق عملشان جزا داده شوند و آنان که نیکی کردند به نیکی جزا داده شوند).

(علی علیه السّلام می فرماید:) من عرض کردم: سپاس خدا را بعنوان شکر بر نعمتهایش و صبر بر بلایش و تسلیم و رضایت به مقدّراتش.

روایت از کتاب سلیم:

1. بحار: ج 28 ص 54.

روایت با سند به سلیم:

1. کمال الدین: ج 1 ص 262.

روایت از غیر سلیم:

1. تفسیر امام عسکری علیه السّلام: ص 185.

2. مناقب ابن شهرآشوب: ج 1 ص 323.

3. کشف الغمه: ج 1 ص 130.

4. طرائف: ص 129.

5. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: ج 1 ص 323.

6. احقاق الحق: ج 6 ص 180.

ص: 209

غسل داد و سپس حنوط کرد و کفن نمود، و هنگام کفن کردن و حنوط پیراهن را بیرون آورد.

خانه ام را باز نمی کنم و می دانم برای چه آمده اید، و در را باز نخواهم کرد. گویا برای سؤال در باره عقد خلافت آمده اید؟ گفتیم: آری. پرسید: آیا حذیفه در میان شما است؟

گفتیم: آری. گفت: سخن درست همان است که حذیفه می گوید. و امّا من درب را باز نخواهم کرد تا امور آن طور که می خواهد صورت گیرد. و آنچه بعد از این می شود بدتر از این خواهد بود، و شکایت را به درگاه خداوند می برم.

براء می گوید: آنان برگشتند و ابیّ بن کعب داخل خانه اش شد.

ولی من طعن زننده ای دارم که خبرش به من می رسد و بر خلاف عموم مردم سخن می گوید (1). او شما را پناهگاه خود قرار داده، و شما هم قلعه محکم او و شأن و مقام تازه او شده اید. شما باید همراه مردم در آنچه بر آن اجتماع کرده اند داخل شوید و یا آنها را از آنچه بدان تمایل نشان داده اند منصرف کنید.

ما نزد تو آمده ایم و می خواهیم برای تو در این امر خلافت نصیبی قرار دهیم که برای تو و نسل بعد از خودت باشد، چرا که تو عموی پیامبر هستی! اگر چه مردم مقام تو و رفیقت را دیدند و با این حال امر خلافت را از شما دو نفر منصرف کردند.

عمر گفت: (ای و اللّه (2)، شما ای بنی هاشم آرام باشید که پیامبر از ما و از شما است، و ما از این جهت که به شما احتیاج داشته باشیم نزد شما نیامده ایم، بلکه کراهت داشتیم که در آنچه مسلمانان بر آن اجتماع کرده اند مخالفتی باشد و در نتیجه کار بین شما و آنان بالا بگیرد. پس به صلاح خود و عموم مردم فکر کنید). سپس عمر ساکت شد.

است تو حقّ نداری به تنهایی در حق آنان حکم نمائی، و اگر حق ما است ما از تو به قسمتی از آن راضی نمی شویم (1)! و امّا سخن تو ای عمر که (پیامبر از ما و از شما است)، پیامبر صلی اللَّه علیه و آله درختی است که ما شاخه های آن و شما همسایگان آن هستید. پس ما از شما به او سزاوارتریم.

و امّا آن سخنت که (ما می ترسیم کار بین شما و ما بالا بگیرد)، این کاری که شما انجام دادید آغاز همان اختلاف است. و خدا است که از او کمک خواسته می شود.

سپس از نزد عبّاس بیرون آمدند.

خوبیها) در همه مردم است در او وجود دارد ولی آنچه خوبی در اوست در مردم نیست.

چه کسی (1) شما را از او منصرف کرد تا ما هم او را بشناسیم؟ بدانید که این بیعت شما اوّل فتنه ها است).

روایت از کتاب سلیم:

1. بحار: ج 28 ص 284.

روایت از غیر سلیم:

1. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: ج 1 ص 32.

2. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: ج 1 ص 73.

3. کتاب الجمل (شیخ مفید): ص 59.

4. فرائد السمطین: ج 2 ص 82.

5. تاریخ یعقوبی: ج 2 ص 103.

6. درر بحر المناقب: ص 74.

ص: 216

* وقایع سقیفه از لسان سلمان

وقتی پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را غسل داد و حنوط نمود و کفن کرد من و ابو ذر و مقداد و حضرت زهرا و امام حسن و امام حسین علیهم السّلام را به داخل خانه برد، و خود جلو ایستاد و ما پشت سر او صف بستیم و بر آن حضرت نماز خواندیم. عایشه نیز در حجره بود ولی متوجه نشد چرا که خداوند چشم او را گرفته بود.

سپس ده نفر از مهاجرین و ده نفر از انصار را به داخل می آورد. آنان وارد می شدند و دعا می کردند و خارج می شدند، تا آنکه هیچ کس از حاضرین از مهاجرین و انصار باقی نماندند مگر آنکه بر آن حضرت نماز خواندند (1).

شدند، و اوّلین کسانی که با او بیعت کردند مغیره بن شعبه و سپس بشیر بن سعید و بعد ابو عبیده جرّاح و بعد عمر بن الخطاب و سپس سالم مولی ابی حذیفه و معاذ بن جبل بودند.

فرمود: در باره اینان از تو سؤال نکردم، آیا دانستی هنگامی که از منبر بالا رفت اوّل کسی که با او بیعت کرد که بود؟ عرض کردم: نه، ولی پیرمرد سالخورده ای که بر عصایش تکیه کرده بود دیدم که بین دو چشمانش جای سجده ای بود که پینه آن بسیار بریده شده بود! او بعنوان اولین نفر از منبر بالا رفت و تعظیمی کرد و در حالی که می گریست گفت:

(سپاس خدایی را که مرا نمیرانید تا ترا در این مکان دیدم! دستت را (برای بیعت) باز کن).

ابو بکر هم دستش را دراز کرد و با او بیعت کرد. سپس گفت: (روزی است مثل روز آدم) (1)! و بعد از منبر پائین آمد و از مسجد خارج شد.

علی علیه السّلام فرمود: ای سلمان، می دانی او که بود؟ عرض کردم: نه، ولی گفتارش مرا ناراحت کرد، گوئی مرگ پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را با شماتت و مسخره یاد می کرد. فرمود: او ابلیس بود. خدا او را لعنت کند.

بنی ساعده با ابو بکر بیعت می کنند بعد از آنکه با حقّ ما و دلیل ما استدلال کنند. سپس به مسجد می آیند و اولین کسی که بر منبر من با او بیعت خواهد کرد ابلیس است که به صورت پیرمرد سالخورده پیشانی پینه بسته چنین و چنان خواهد گفت.

سپس خارج می شود و اصحاب و شیاطین و ابلیس هایش را جمع می کند. آنان به سجده می افتند و می گویند: (ای آقای ما، ای بزرگ ما، تو بودی که آدم را از بهشت بیرون کردی)! (ابلیس) می گوید: (کدام امت پس از پیامبرشان گمراه نشدند؟ هرگز! گمان کرده اید که من بر اینان سلطه و راهی ندارم؟ کار مرا چگونه دیدید هنگامی که آنچه خداوند و پیامبرش در باره اطاعت او دستور داده بودند ترک کردند). و این همان قول خداوند تعالی است که وَ لَقَدْ صَدَّقَ عَلَیْهِمْ إِبْلِیسُ ظَنَّهُ فَاتَّبَعُوهُ إِلَّا فَرِیقاً مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (1)، (ابلیس گمان خود را به آنان درست نشان داد و آنان به جز گروهی از مؤمنین او را متابعت کردند).

در حالی که اسلحه هایشان را به همراه دارند بیایند و با او بیعت کنند که تا سر حد مرگ استوار بمانند.

وقتی صبح شد جز چهار نفر کسی از آنان نزد او نیامد (1). (سلیم می گوید:) به سلمان گفتم: چهار نفر چه کسانی بودند؟ گفت: من و ابو ذر و مقداد و زبیر بن عوام.

امیر المؤمنین علیه السّلام در شب بعد هم نزد آنان رفت و آنان را قسم داد. گفتند: (صبح نزد تو می آئیم). ولی هیچ یک از آنان غیر از ما نزد او نیامد. در شب سوم هم نزد آنان رفت ولی غیر از ما کسی نیامد.

امیر المؤمنین علیه السّلام قرآن را در یک پارچه جمع آوری نمود و آن را مهر کرد. سپس بیرون آمد در حالی که مردم با ابو بکر در مسجد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله اجتماع کرده بودند. حضرت با بلندترین صدایش فرمود:

(ای مردم، من از روزی که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله از دنیا رفته به غسل آن حضرت و سپس به قرآن مشغول بوده ام تا آنکه همه آن را بصورت یک مجموعه در این (1) پارچه جمع آوری نمودم. خداوند بر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آیه ای نازل نکرده مگر آنکه آن را جمع آوری کرده ام، و آیه ای از قرآن نیست مگر آنکه آن را جمع نموده ام، و آیه ای از آن نیست مگر آنکه برای پیامبر صلی اللَّه علیه و آله خوانده ام (2) و تأویلش را به من آموخته است).

سپس فرمود: (برای آنکه فردا نگوئید: ما از این مطلب بی خبر بودیم)! و بعد فرمود:

(و بدین جهت که روز قیامت نگوئید: من شما را به یاری خویش دعوت نکردم و حق خود را برایتان یادآور نشدم، و شما را به کتاب خدا از ابتدا تا انتهایش دعوت نکردم)! عمر گفت: قرآنی که همراه خود داریم ما را از آنچه بدان دعوت می کنی بی نیاز می نماید) (3)! سپس علی علیه السّلام داخل خانه اش شد.

ص: 223

فرستاده ابو بکر رفت و آنچه حضرت فرموده بود به او خبر داد. سلمان می گوید: آن روز را هم در باره او سکوت کردند.

ابو بکر در میان آن دو نرمخوتر و سازشکارتر و زرنگ تر و دوراندیش تر بود، و دیگری (عمر) تندخوتر و غلیظتر و خشن تر بود. ابو بکر گفت: چه کسی را سراغ او بفرستیم؟ عمر گفت: قنفذ را می فرستیم. او مردی تندخو و غلیظ و خشن و از آزادشدگان است و نیز از طایفه بنی عدی بن کعب است (1).

ابو بکر، قنفذ را نزد امیر المؤمنین علیه السّلام فرستاد و عده ای کمک نیز به همراهش قرار داد.

او آمد تا در خانه حضرت و اجازه ورود خواست، ولی حضرت به آنان اجازه نداد.

اصحاب قنفذ به نزد ابو بکر و عمر برگشتند در حالی که آنان در مسجد نشسته بودند و مردم اطراف آن دو بودند و گفتند: به ما اجازه داده نشد. عمر گفت: بروید، اگر به شما اجازه داد وارد شوید و گر نه بدون اجازه وارد شوید.

آنها آمدند و اجازه خواستند. حضرت زهرا علیها السّلام فرمود: (به شما اجازه نمی دهم بدون اجازه وارد خانه من شوید). همراهان او برگشتند ولی خود قنفذ ملعون آنجا ماند.

آنان (به ابو بکر و عمر) گفتند: فاطمه چنین گفت، و ما از اینکه بدون اجازه وارد خانه اش شویم خودداری کردیم. عمر عصبانی شد و گفت: ما را با زنان چه کار است!! سپس به مردمی که اطرافش بودند دستور داد تا هیزم بیاورند. آنان هیزم برداشتند (2) و خود عمر نیز همراه آنان هیزم برداشت و آنها را اطراف خانه علی و فاطمه و فرزندانشان علیهم السّلام قرار دادند. سپس عمر ندا کرد بطوری که علی و فاطمه علیهما السّلام بشنوند و گفت:

(بخدا قسم ای علی باید خارج شوی و با خلیفه پیامبر بیعت کنی و گر نه خانه را با خودتان به آتش می کشم)! حضرت زهرا علیها السّلام فرمود: ای عمر، ما را با تو چه کار است؟ جواب داد: در را باز کن و گر نه خانه تان را به آتش می کشیم! فرمود: (ای عمر، از خدا نمی ترسی که به خانه من وارد می شوی) (3)؟! ولی عمر ابا کرد از اینکه برگردد (4).

ص: 226

خانه اش به او هجوم بیاور، و اگر مانع شد خانه را بر سرشان به آتش بکشید)! قنفذ ملعون آمد و با اصحابش بدون اجازه به خانه هجوم آوردند. علی علیه السّلام سراغ شمشیرش رفت، ولی آنان زودتر به طرف شمشیر آن حضرت رفتند، و با عدّه زیادشان بر سر او ریختند.

عدّه ای شمشیرها را بدست گرفتند و بر آن حضرت حمله ور شدند و او را گرفتند و بر گردن او طنابی انداختند (1)!!

ابو عبیده بن جراح و سالم مولی ابی حذیفه و معاذ بن جبل و مغیره بن شعبه و اسید بن حضیر و بشیر بن سعید و سایر مردم در اطراف ابو بکر نشسته بودند و اسلحه همراهشان بود (1).

سلمان می گوید: ابو بکر و اطرافیانش را دیدم که می گریستند و صدایشان به گریه بلند شده بود. در میان آنان کسی نبود مگر آنکه گریه می کرد جز عمر و خالد بن ولید و مغیره بن شعبه، و عمر می گفت: ما را با زنان و رأی آنان کاری نیست!!

علی علیه السّلام فرمود: اگر انجام ندهم شما چه خواهید کرد؟ گفتند: ترا با ذلّت و خواری می کشیم! فرمود: در این صورت بنده خدا و برادر پیامبرش را کشته اید! ابو بکر گفت: بنده خدا بودن درست است (1) ولی به برادر پیامبر بودن اقرار نمی کنیم! فرمود: آیا انکار می کنید که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بین من و خودش برادری قرار داد؟ گفتند: (آری)! و حضرت این مطلب را سه مرتبه بر ایشان تکرار کرد.

سپس حضرت رو به آنان کرد و فرمود: ای گروه مسلمانان، و ای مهاجرین و انصار، شما را بخدا قسم می دهم که آیا در روز غدیر خم از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیدید که آن مطالب را می فرمود، و در جنگ تبوک آن مطالب را می فرمود (2)؟

سپس علی علیه السّلام آنچه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله علنی برای عموم مردم در باره او فرموده بود چیزی باقی نگذاشت مگر آنکه برای آنان یادآور شد. (و مردم در باره همه آنها اقرار کردند و) گفتند: بلی، بخدا قسم (3).

داشته (1)؟ عمر گفت: خلیفه پیامبر راست می گوید. من هم از پیامبر شنیدم همان طور که ابو بکر گفت. ابو عبیده و سالم مولی ابی حذیفه و معاذ بن جبل هم گفتند: راست می گوید، ما این مطلب را از پیامبر شنیدیم.

علی علیه السّلام به آنان فرمود (2): وفا کردید به صحیفه ملعونه ای (3) که در کعبه بر آن هم

ص: 232

پیمان شدید که: (اگر خداوند محمّد را بکشد یا بمیرد امر خلافت را از ما اهل بیت بگیرید).

ابو بکر گفت: از کجا این مطلب را دانستی؟ ما تو را از آن مطلع نکرده بودیم! حضرت فرمود: ای زبیر و تو ای سلمان و تو ای ابا ذر و تو ای مقداد، شما را به خدا و به اسلام، می پرسم آیا از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نشنیدید که در حضور شما می فرمود: (فلانی و فلانی- تا آنکه حضرت همین پنج نفر را نام برد- ما بین خود نوشته ای نوشته اند و در آن هم پیمان شده اند و بر کاری که کرده اند قسم ها خورده اند که اگر من کشته شوم یا بمیرم ... (1))؟

آنان گفتند: آری ما از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیدیم که این مطلب را به تو می فرمود که (آنان بر آنچه انجام دادند معاهده کرده و هم پیمان شده اند، و در بین خود قراردادی نوشته اند که اگر من کشته شدم یا مردم، بر علیه تو ای علی متّحد شوند و این خلافت را از تو بگیرند).

تو گفتی: پدر و مادرم فدایت یا رسول اللَّه، هر گاه چنین شد دستور می دهی چه کنم؟

فرمود: اگر یارانی بر علیه آنان یافتی با آنها جهاد کن و اعلام جنگ نما، و اگر یارانی نیافتی بیعت کن و خون خود را حفظ نما.

علی علیه السّلام فرمود: بخدا قسم، اگر آن چهل نفر که با من بیعت کردند وفا می نمودند در راه خدا با شما جهاد می کردم. ولی بخدا قسم بدانید که احدی از نسل شما تا روز قیامت به خلافت دست پیدا نخواهد کرد.

ص: 233

و دانا است). آل محمد فرزندان نوح و آل ابراهیم از ابراهیم و برگزیده و نسل اسماعیل و عترت محمد پیامبرند. آنان اهل بیت نبوت و جایگاه رسالت و محل رفت و آمد ملائکه اند. آنان همچون آسمان بلند و کوههای پایدار و کعبه پوشیده و چشمه زلال و ستارگان هدایت کننده و درخت مبارک هستند که نورش می درخشند و روغن آن مبارک است (1). محمد خاتم انبیاء و آقای فرزندان آدم است، و علی وصیّی اوصیاء و امام متقین و رهبر سفید پیشانیان معروف است، و اوست صدیق اکبر و فاروق اعظم و وصیّ محمد و وارث علم او و صاحب اختیارتر مردم نسبت به مؤمنین، همان طور که خداوند فرموده:

النَّبِیُّ أَوْلی بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللَّهِ (2)، (پیامبر نسبت به مؤمنین از خودشان صاحب اختیارتر است و همسران او مادران آنان اند و خویشاوندان در کتاب خدا بعضی بر بعضی اولویت دارند). هر که را خدا مقدّم داشته جلو بیندازید و هر که را خدا مؤخر داشته عقب بزنید، و ولایت و وراثت (3) را برای کسی قرار دهید که خدا قرار داده است.

ابو بکر بین آن دو را اصلاح کرد و هر کدام دست از یک دیگر برداشتند (1).

روشن نساخت که رفیقت خلافت را بر عهده بگیرد؟! گفتم: شهادت می دهم که من در بعضی کتابهائی که از طرف خداوند نازل شده خوانده ام که تو- با اسم و نسب و اوصافت- دری از درهای جهنّم هستی. عمر گفت: هر چه می خواهی بگو. آیا خداوند خلافت را از اهل این خانه نگرفت که شما آنان را بعد از خداوند ارباب خود قرار داده اید؟! به او گفتم: شهادت می دهم از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که می فرمود، در حالی که در باره این آیه از او سؤال کردم که (فَیَوْمَئِذٍ لا یُعَذِّبُ عَذابَهُ أَحَدٌ وَ لا یُوثِقُ وَثاقَهُ أَحَدٌ) (1)، (در آن روز هیچ کس را مانند او عذاب نمی کند و هیچ کس را مانند او به بند نمی کشد). حضرت به من خبر داد که آن تو هستی. عمر گفت: ساکت شو، خدا صدایت را خفه کند، ای غلام، و ای پسر زن بدبو (2)! علی علیه السّلام فرمود: ای سلمان، ترا قسم می دهم که ساکت باشی.

سلمان می گوید: بخدا قسم، اگر علی علیه السّلام مرا به سکوت امر نکرده بود آنچه در باره او نازل شده و هر چه در باره او و رفیقش از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیده بودم به او خبر می دادم. وقتی عمر دید من ساکت شدم گفت: تو مطیع و تسلیم او هستی.

به حق آنان ظلم کند و مردم را بر گردن ایشان سوار نماید و این امت را به پشت سرشان به طور قهقری برگرداند (1).

عمر گفت: آمین، خداوند لعنت کند هر کس را که به حق آنان ظلم کند! ولی نه بخدا قسم، ایشان را در خلافت حقّی نیست و آنان با سایر مردم در این مسأله یکسانند! ابو ذر گفت: پس چرا بر علیه انصار با حق ایشان و دلیلشان استدلال کردید؟!

چهار نفر- که منظور حضرت من و ابو ذر و زبیر و مقداد بود-، من از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که می فرمود: صندوقی از آتش وجود دارد که در آن دوازده نفرند، شش نفر از اولین و شش نفر از آخرین (1). (آن صندوق) در چاهی در قعر جهنّم در صندوق قفل شده دیگری است. بر در آن چاه صخره ای است که هر گاه خداوند بخواهد جهنّم را شعله ور نماید آن صخره را از در آن چاه بر می دارد و جهنّم از شعله و حرارت آن چاه شعله ور می شود.

علی علیه السّلام فرمود: شما شاهد بودید که از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله در باره آنان و (اوّلین) سؤال کردم، فرمود: امّا (اوّلین) عبارتند از: فرزند آدم که برادرش (هابیل) را کشت، و فرعون فرعونها، و آن کسی که با ابراهیم علیه السّلام در باره خداوند به منازعه پرداخت (2) و دو نفر از بنی اسرائیل که کتابشان را تحریف کردند و سنّتشان را تغییر دادند، یکی از آنان کسی بود که یهودیان را یهودی نمود و دیگری نصاری را نصرانی کرد. و ابلیس ششم آنان است (3). و امّا (آخرین) عبارتند از دجال (4) و این پنج نفر اصحاب صحیفه و نوشته و جبت و طاغوتی که بر سر آن باهم عهد بسته اند و بر عداوت با تو- ای برادرم- هم پیمان شده اند، و بعد از من بر علیه تو متحد می شوند. این و این، که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آنان را برای ما نام برد و بر شمرد.

سلمان می گوید: ما گفتیم: راست گفتی، ما شهادت می دهیم که این مطلب را از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیدیم.

عثمان غضبناک شد و گفت: مرا با تو چه کار است! هیچ گاه مرا رها نمی کنی، نه در زمان پیامبر و نه بعد از او! علی علیه السّلام فرمود (1): آری، خداوند بینی ات را بر خاک بمالد.

به وجب و ذراع به ذراع و باع به باع (1) کارهای آنان را انجام خواهند داد، تا آنجا که اگر داخل سوراخ حیوانی (2) شده باشند اینان نیز همراه آنان داخل می شوند. تورات و قرآن را یک نفر از ملائکه در یک ورق (3) با یک قلم نوشته است، و مثلها و سنّتها (در آنان و اینان) به یک صورت جاری شده است.

روایت از کتاب سلیم:

1. منهاج الفاضلین (نسخه خطی): ص 259.

2. بحار: ج 28 ص 23.

3. بحار: ج 28 ص 54.

4. بحار: ج 28 ص 261.

5. بحار: ج 43 ص 197 ح 29.

6. بحار: ج 81 ص 256 ح 18.

7. بحار: ج 92 ص 40.

8. بحار: ج 8 قدیم ص 242.

9. عوالم العلوم، جلد حضرت زهرا علیها السّلام: ص 220 ح 2.

10. مدینه المعاجز: ص 132.

11. کفایه الموحدین: ج 2 ص 230.

روایت با سند به سلیم:

1. کتاب بهار (حسین بن سعید) به روایت ابن طاوس در کتاب الیقین: باب 115.

2. روضه کافی: ص 343 ح 541.

3. احتجاج طبرسی: ج 1 ص 105.

4. اثبات الوصیه (علامه حلی): ص 7.

5. المحتضر: ص 60.

ص: 243

روایت از کتاب سلیم:

1. بحار: ج 8 قدیم ص 213.

روایت از غیر سلیم:

1. ثواب الاعمال: ص 248 ح 9 و ص 255 ح 2.

2. تفسیر عیّاشی: ج 2 ص 223 ح 9.

ص: 245

برای تأویل قرآن با ناکثین و قاسطین و مارقین از این امّت جنگ می نمائی همان طور که با من برای تنزیل آن جنگیدی.

سپس به شهادت کشته می شوی، و محاسنت از خون سرت خضاب می شود. قاتل تو در بغض نسبت به خداوند و دوری از خدا و از من همچون پی کننده شتر (صالح) و همچون قاتل یحیی بن زکریا و فرعون ذو الاوتاد (صاحب میخها) خواهد بود (1).

پرسیدم: برای چه؟ گفت: نام شرک و کفر و بت پرستی و شراب خواری بر او جاری نشده است. و علی از آنان افضل است بخاطر سبقت در اسلام و علم به کتاب خدا و سنت پیامبرش، و اینکه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به فاطمه علیها السّلام فرمود: (ترا به ازدواج افضل امتم در آوردم)، که اگر در امّت افضل از او بود استثنا می کرد. و اینکه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بین اصحابش برادری ایجاد کرد و بین علی و خودش برادری قرار داد. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله هم خودش و هم برادری که برای خود قرار داد از همه افضل است. و او را در روز غدیر خم نصب کرد و برای او صاحب اختیاری بر مردم را واجب کرد همان طور که برای خود واجب کرده بود، و فرمود: (هر کس من صاحب اختیار اویم علی صاحب اختیار اوست). و به او گفت: (تو نسبت به من بمنزله هارون نسبت به موسی هستی) و این سخن را به هیچ یک از اهل بیتش و احدی از امتش جز او نفرموده است. او سوابق بسیار و مناقبی دارد که احدی از مردم مثل آنها را ندارد.

ابان می گوید: به حسن بصری گفتم: افضل این امّت بعد از علی علیه السّلام کیست؟ گفت:

همسر او و دو پسرش.

گفتم: بعد چه کسی؟ گفت: سپس جعفر و حمزه. افضل مردم اصحاب کساء هستند که آیه تطهیر در باره ایشان نازل شده است. در آن (کساء) پیامبر صلی اللَّه علیه و آله خود و علی و فاطمه و حسن و حسین را کنار یک دیگر جمع کرد و فرمود: (اینان مورد اطمینان من و عترت من از اهل بیتم هستند)، خداوند هم بدی ها را از ایشان برد و آنان را پاک گردانید. امّ سلمه گفت: مرا نیز همراه خود و آنان داخل کساء نما. فرمود: ای ام سلمه، تو بانوی نیکوئی و عاقبتت هم خیر خواهد بود، ولی این آیه فقط در باره من و اینان نازل شده است.

کند- حفظ می کنم. ای برادرم، اگر آنها نباشد چوب بر سرم بلند می کنند! ولی من آنچه شنیده ای را می گویم و به آنان می رسد و از من دست بر می دارند. من از بغض علیّ، غیر علی بن ابی طالب را قصد می کنم، و آن ظالمین گمان می کنند من از دوستداران ایشانم. خداوند عز و جل می فرماید: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَهَ، (با آن روش که نیکوتر است بدی را دفع کن) و منظور تقیّه است.

روایت از کتاب سلیم:

1. بحار: ج 40 ص 93.

روایت با سند به سلیم:

1. احتجاج طبرسی: ج 1 ص 229.

2. فضائل شاذان بن جبرئیل: ص 145.

3. نزهه الکرام رازی: ص 556.

4. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: ج 4 ص 396.

روایت از غیر سلیم:

1. مناقب ابن شهر آشوب، به روایت بحار: ج 40.

ص 68.

ص: 249

بطوری که قلبهایشان اطمینان یافته و یقینی پیدا کرده که شکی با آن مخلوط نمی شود.

ملائکه و مؤمنین آنها را شفاعت می کنند. اینان از آتش بیرون آورده می شوند و (جهنّمیّون) (1) نامیده می شوند.

امّا مؤمنین، اینان نجات می یابند و بدون حساب وارد بهشت می شوند. امّا مشرکین، اینان بدون حساب وارد آتش می شوند. حساب برای اهل این صفات است که بین مؤمنین و مشرکین هستند، و برای آنان که قلبشان با اسلام انس داده شده (2) و گناهکارند (3)، و برای آنان که اعمال نیکی را با اعمال بدی مخلوط کرده اند، و

ص: 253

مستضعفینی که نه قدرت بر درک مفاهیم کفر و شرک دارند و نه می توانند دشمنی کنند و نه به راهی هدایت می شوند که مؤمن عارف باشند.

اینان اصحاب اعراف اند، که خداوند در باره اینان مشیّت دارد: اگر خداوند یکی از اینان را وارد آتش کند بخاطر گناه اوست، و اگر از او درگذرد به رحمت خویش رفتار کرده است.

عرض کردم: اگر چه مؤمن است خدا او را داخل آتش می نماید؟ فرمود: آری، بخاطر گناهش! چرا که او از مؤمنینی نیست که خداوند قصد کرده که (او ولیّ مؤمنین است)، زیرا آنان که خداوند قصد کرده که (او ولیّ آنان است) و (بر آنان ترسی نیست و محزون نمی شوند)، آنان کسانی اند که تقوی پیشه کنند و اعمال صالح انجام دهند و ایمانشان را به ظلم نپوشانده باشند.

هلالی، سلیم بن قیس - انصاری زنجانی خوئینی، اسماعیل، أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم بن قیس هلالی، 1جلد، نشر الهادی - ایران ؛ قم، چاپ: اول، 1416 ق. أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم ؛ ؛ ص255

ولی بدون اجبار، چرا که اگر مجبور باشند معذور خواهند بود و جای سپاس هم ندارند (1).

هر کس جاهل باشد می تواند آنچه بر او مشکل شد به ما واگذار نماید. هر کس خدا را بر نعمت شکر کند و از معصیت به درگاه او استغفار کند، و مطیعین را دوست بدارد و آنان را بخاطر اطاعتشان سپاس گوید، و گناهکاران را مبغوض بدارد و آنان را مذمّت کند (2)، همین مقدار او را کفایت می کند اگر علم اینها را به ما واگذار کند.

در اوّل نسخه (ج) همین حدیث با اضافاتی در آخر آن مذکور است.

ذیلا قسمت آخر حدیث که شامل اضافات است آورده می شود:

وقتی آن مرد برخاست پیامبر صلی اللَّه علیه و آله فرمود: این جبرئیل بود، آمده بود تا دینتان را به شما بیاموزد. و چنین بود که هر گاه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به او مطلبی می فرمود او می گفت: (درست می گویی). پرسید: روز قیامت چه زمانی است؟ فرمود: سؤال شونده از سئوال کننده (در این باره) عالم تر نیست. گفت: راست گفتی.

هر کس در فهم و درک بصیرت داشته باشد در حکمت جستجو و تبیین می کند، و هر کس در حکمت تبیین کند عبرتها را می شناسد، و هر کس عبرت را بشناسد حکمت را تأویل و تفسیر می کند، و هر کس حکمت را تفسیر کند عبرت را می بیند، و هر کس عبرت را ببیند گویا همراه پیشینیان بوده است.

جانشینان پیامبر صلی اللَّه علیه و آله هستند تا بر سر حوض کوثر یکی پس از دیگری به خدمت او وارد شوند.

آن مرد نزد علی علیه السّلام رفت و سر حضرت را بوسید و سپس عرض کرد: برایم روشن کردی و مشکلم را حل کردی و هر مشکلی در قلبم بود (1) از بین بردی.

روایت از کتاب سلیم:

1. بحار: ج 68 ص 288، و ج 69 ص 16.

روایت با سند به سلیم:

1. معانی الاخبار: ص 374 ح 45.

2. کافی: ج 2 ص 414.

روایت از غیر سلیم:

1. نهج البلاغه: ص 469 شماره 31 از کلمات حکمت.

2. کافی: ج 2 ص 50.

3. تحف العقول: ص 110.

4. خصال صدوق: باب 4 ح 74.

5. الغارات ثقفی: ص 142.

ص: 263

خداوند اسلام را نجات قرار داده برای کسی که راست بگوید، و دوستی برای کسی که در پی اصلاح باشد، و تقرب برای کسی که نزدیک شود، و اعتماد برای کسی که توکل کند، و امید (1) برای کسی که کارش را (به خدا) بسپارد، و سابقه برای کسی که احسان کند، و خیر برای کسی که پیشی بگیرد، و سپر برای کسی که صبر کند، و لباس برای کسی که تقوی پیشه کند، و پناه و کمک برای کسی که هدایت یافته، و پناهگاه (2) برای کسی که امن می طلبد، باعث اطمینان برای کسی که تسلیم باشد، و باعث خوشی برای راستگویان، و موعظه برای متّقین و نجات برای رستگاران قرار داده است.

عبور داده می شود، و با قیامت بهشت نزدیک می شود، و بهشت حسرت اهل آتش است، و آتش موعظه متّقین است، و تقوی اصل ایمان است.

و این است اسلام!

روایت از غیر سلیم:

1. کافی: ج 2 ص 49.

2. نهج البلاغه: خطبه 104.

3. تحف العقول: ص 109.

4. امالی شیخ مفید: ص 62 مجلس 33.

5. امالی شیخ طوسی: ج 1 ص 35.

ص: 266

شنیدم تصدیق آنچه از ایشان شنیده بودم. در دست مردم مطالب بسیاری از تفسیر قرآن و احادیث منقول از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله دیدم که با آنچه از شما شنیدم مخالف بود و شما معتقدید که آنها باطل است (1). آیا می فرمائید مردم عمدا بر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله دروغ می بندند و قرآن را به رأی خویش تفسیر می کنند؟

پروا ندارد و ابا نمی کند که عمدا بر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نسبت دروغ دهد.

اگر مسلمانان بدانند که او منافق و کذّاب است از او نمی پذیرند، و او را تصدیق نمی کنند (1)، ولی با خود می گویند: (او صحابی پیامبر است. آن حضرت را دیده و از او شنیده است. نه دروغ می گوید و نه دروغ بر پیامبر را حلال می داند) (2).

خداوند از منافقین خبر داده و آنان را توصیف نموده (3) و فرموده است: وَ إِذا رَأَیْتَهُمْ تُعْجِبُکَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ یَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ (4)، (هر گاه آنان را ببینی اجسامشان ترا به تعجب وامی دارد و اگر سخن بگویند به کلام آنان گوش می دهی).

همین افراد بعد از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله ماندند و با باطل و دروغ و نفاق و بهتان خود را به امامان ضلالت و دعوت کنندگان به آتش نزدیک کردند. آنها هم ایشان را بر سر کارها گماردند و آنان را بر گرده مردم سوار نمودند و به وسیله آنان از دنیا استفاده کردند (5). مردم هم در دنیا با پادشاهان هستند مگر آنان که خدا حفظشان کند (6). این اوّلی از چهار گروه راویان حدیث است.

یکی دیگر کسی که از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله سخنی را شنیده و آن را چنان که هست حفظ نکرده و از خیال خود به آن مخلوط کرده، ولی عمدا دروغ نمی گوید. حدیث در دست اوست و آن را روایت کرده و به آن عمل می نماید و می گوید: (من این را از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیده ام).

اگر مسلمین بدانند که او در آن حدیث از وهم و خیال خود اضافه کرده از او نمی پذیرند، و خود او هم اگر بداند وهم و خیال در آن راه داده آن حدیث را کنار می گذارد.

ص: 269

سومی کسی است که چیزی از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیده که به آن امر فرموده است، ولی حضرت بعد از آن نهی فرموده و او نمی داند. یا از آن حضرت شنیده که از چیزی نهی فرموده، ولی بعد به آن امر کرده و او نمی داند. منسوخ را حفظ کرده و ناسخ را حفظ نکرده است.

اگر او بداند آن حدیث منسوخ است آن را کنار می گذارد، و اگر مسلمین بدانند که وقتی آن را می شنوند منسوخ است آن را کنار می گذارند.

چهارمی کسی که بر خدا و پیامبرش صلی اللَّه علیه و آله دروغ نمی بندد چون دروغ را مبغوض می دارد و از خدا می ترسد و به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله احترام می گذارد، و وهم و خیال هم نمی کند.

بلکه آنچه شنیده است را همان طور که شنیده حفظ کرده، و همان طور که شنیده برای دیگران آورده بدون آنکه در آن زیاد یا کم کند. ناسخ و منسوخ را حفظ کرده و به ناسخ عمل کرده و منسوخ را کنار گذاشته است.

می فهمیدند، بلکه در میان آنان کسانی بودند که سؤال می کردند ولی در مورد جواب سؤال توضیح و بیانی از حضرت نمی خواستند. حتّی دوست داشتند که تازه وارد یا اعرابی بیاید و از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله سؤال کند تا از او بشنوند.

آیه ای از کتاب خدا را از روزی که حفظ کرده ام و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله تأویل آن را به من آموخت و حفظ کردم و بر من املا کرد و من نوشتم، فراموش نکرده ام.

آن حضرت هر چه از حلال و حرام یا امر و نهی، یا اطاعت و معصیت که بود یا تا روز قیامت خواهد شد را ترک نکرد و همه را به من یاد داد و آن را حفظ کردم و یک حرف از آن را هم فراموش نکردم. سپس دست بر سینه من گذاشت و از خدا خواست که قلب مرا پر از علم و فهم و فقه و حکمت و نور نماید، و مرا طوری علم دهد که جهل به من راه نیابد، و طوری حفظ کنم که فراموشی به من عارض نشود.

روزی به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله عرض کردم: یا نبی اللَّه، از روزی که برای من آن دعا را کرده ای چیزی از آنچه به من آموخته ای فراموش نکرده ام، پس چرا بر من املا می فرمائی و مرا امر به نوشتن آنها می نمائی؟ آیا نسبت به من از فراموشکاری بیم داری؟ فرمود (1):

برادرم، بر تو از نسیان و جهل ترس ندارم. خداوند به من خبر داده که دعای مرا در باره تو و شریکهایت که بعد از تو خواهند بود مستجاب کرده است.

وارد شوند. همه ایشان هدایت کننده و هدایت شده اند. حیله کسانی که بر آنان حیله کنند و خوار کردن آنان که بخواهند آنان را خوار کنند به آنها ضرر نمی رساند. آنان با قرآن و قرآن با آنان است. نه آنان از قرآن جدا می شوند و نه قرآن از آنان جدا می شود. خداوند امّتم را بوسیله ایشان یاری می کند، و بخاطر ایشان باران بر امّتم می بارد و با دعاهای مستجاب آنان بلا از ایشان دفع می شود (1).

و عدل پر می کند همان طور که از ظلم جور پر شده باشد. بخدا قسم من همه آنان که بین رکن و مقام با او بیعت می کنند می شناسم و اسم همه آنان و قبائلشان را می دانم.

سپس امام باقر علیه السّلام فرمود: جدّم حسین علیه السّلام طبق عهدی که با پیامبر صلی اللَّه علیه و آله داشت- در حالی که مریض بود- سلام پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را به من رسانید.

حدیث را پدرم از پدرش علی بن الحسین علیه السّلام و او از پدرش حسین بن علی علیه السّلام نقل کرد که فرمود: این حدیث را زمانی که سلیم از امیر المؤمنین علیه السّلام پرسید شنیدم.

بر علیه انصار با حق ما و دلیل ما استدلال کردند و خلافت را برای ابو بکر منعقد کردند. ابو بکر هم آن را به عمر برگرداند تا در مقابل کار او تلافی کرده باشد.

کرده بود حکم می کردند باید حکم می کردند که علی علیه السّلام در کتاب خدا و بر لسان پیامبرش و در سنّت او (امیر المؤمنین) است. ولی اهل نهروان با او مخالفت کردند و جنگیدند.

می کنند تا ما را بد جلوه داده باشند و بر ما دروغ ببندند و با سخنان باطل و دروغ به سردمداران و قاضیان خود تقرب جویند (1).

اوج این مطلب و کثرت آن در زمان معاویه بعد از وفات امام حسن علیه السّلام بود، که شیعیان در هر شهری کشته شدند و دست و پای آنان قطع گردید، و با هر تهمت و گمانی در باره محبّت ما و وابستگی به ما بدار آویخته شدند (2).

این بلا همچنان تا زمان ابن زیاد بعد از شهادت امام حسین علیه السّلام شدت می گرفت و بیشتر می شد (3).

سپس حجاج آمد و شیعیان را به انواع کشتن و به هر گمان و تهمتی بقتل رسانید تا آنجا که اگر به کسی (کافر) یا (آتش پرست) می گفتند برایش محبوب تر از آن بود که به او (شیعه حسین صلوات اللَّه علیه) گفته شود.

است بخاطر کثرت کسانی که این مطلب را از ایشان شنیده اند و به دروغگوئی و کمی تقوی شناخته نشده اند.

آنان از امیر المؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهما السّلام مطالب قبیحی نقل می کنند که خدا می داند در این باره دروغ و باطل نقل کرده اند.

و صدیق و شهید است) و آن حضرت علی علیه السّلام را قصد کرده بود، و کوه حرا هم سخن حضرت را پذیرفت.

و نظیر آن که فرمود: چطور بر تو مبارک نباشد در حالی که پیامبر و صدیق و شهید از تو بالا رفته اند، و منظور آن حضرت علی علیه السّلام بود.

ولی اکثر این احادیث دروغ و کذب آراسته و باطل است. خداوندا، سخن مرا سخن پیامبر و علی علیهما السّلام قرار ده، هر گاه که امت محمّد صلی اللَّه علیه و آله بعد از او اختلاف کنند تا روزی که خداوند مهدی علیه السّلام را مبعوث نماید.

روایت از کتاب سلیم:

1. روضه المتقین: ج 12 ص 201.

2. منهاج الفاضلین (خطی): ص 239.

3. بحار: ج 2 ص 218.

4. بحار: ج 27 ص 211.

5. بحار: ج 28 ص 295.

6. بحار: ج 36 ص 276.

7. اثبات الهداه: ج 1 ص 664.

8. اثبات الهداه: ج 1 ص 543.

9. فرائد الاصول (شیخ انصاری): ص 36.

10. احقاق الحق: ج 1 ص 55.

11. عوالم العلوم: ج 2. 3 ص 534 ح 1.

12. فضائل السادات: ص 10.

روایت با سند به سلیم:

1. مختصر اثبات الرجعه: ح 1.

2. بصائر الدرجات: ص 198 ح 3.

3. اصول کافی: ج 1 ص 62 ح 1.

4. المسترشد: ص 36.

ص: 281

5. خصال صدوق: باب 4 ح 131.

6. اعتقادات صدوق: صفحه آخر.

7. اکمال الدین صدوق: ص 284.

8. رجال کشی: ج 1 ص 321 ح 167.

9. الاستنصار (کراجکی): ص 10.

10. غیبت نعمانی: ص 49.

11. شواهد التنزیل (حسکانی): ج 1 ص 148 ح 202.

12. شواهد التنزیل: ج 1 ص 35 ح 41.

13. تحف العقول: ص 131.

14. تفسیر عیاشی: ج 1 ص 14 ح 2.

15. تفسیر عیّاشی: ج 1 ص 253 ح 177.

16. الصراط المستقیم (بیاضی): ج 2 ص 127.

17. کتاب التحفه فی الکلام، به روایت شیخ حر در اثبات الهداه: ج 2 ص 200.

18. فضائل السادات: ص 170.

19. کفایه الموحدین (طبرسی): ج 2 ص 291 و 345.

روایت از غیر سلیم:

1. مختصر اثبات الرجعه: ح 1 از حماد بن عیسی از امام صادق علیه السّلام.

2. نهج البلاغه: خطبه 210.

3. احتجاج طبرسی: ج 1 ص 392.

4. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید: ج 11 ص 43.

5. مناقب ابن شهرآشوب: ج 1 ص 242.

6. اعلام الوری: ص 375.

7. تفسیر عیّاشی: ج 1 ص 246.

8. امالی مفید: ص 67.

9. تذکره الخواص: ص 142.

ص: 282

الملائکه (1) و نیز آنکه زنبوران از جنازه اش دفاع کردند (2) فرموده بود یادآور شدند، بطوری که چیزی از فضائل خود باقی نگذاشتند.

هر کدام از دو گروه می گفتند: (فلانی و فلانی از ماست). قریش می گفتند: (پیامبر صلی اللَّه علیه و آله از ماست، و حمزه بن عبد المطلب و جعفر و عبیده بن حارث و زید بن حارثه و ابو بکر و عمر و عثمان و سعد و ابو عبیده و سالم و ابن عوف از ما هستند)، بطوری که احدی از سابقه داران دو گروه را باقی نگذاشتند و همه را نام بردند.

بود و نوجوانی تازه مو بر صورت بر آورده و سفید رو بود. سپس ابو الحسن بصری همراه پسرش حسن که او هم نوجوانی تازه مو بر صورت بر آورده و سفید رو با قدی مناسب (1) بود آمدند.

سلیم می گوید: من به او و عبد الرحمن بن ابی لیلی نگاه می کردم، و نمی توانستم تشخیص دهم کدام نیکوترند، ولی حسن بصری بزرگتر و بلندقدتر بود.

رحمهای پاک و از رحمهای پاک به صلب های با شرافت بین پدران و مادران منتقل می نمود که هرگز یکی از آنها بصورت زنا با یک دیگر ملاقات نکردند)؟

سابقه داران و متقدّمین و اهل بدر و اهل احد گفتند: آری، این را از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیدیم.

مسجد باز کند، ولی حضرت اجازه نداد (1) و فرمود: (خداوند به حضرت موسی علیه السّلام دستور داد تا مسجد پاکیزه ای بنا کند که جز او و هارون و دو پسرش در آن سکونت نکنند، به من هم دستور داده مسجد پاکیزه ای بنا کنم که جز من و برادرم و دو پسرش در آن سکونت نکنند)؟

گفتند: آری بخدا قسم.

کسی جز من و همسرم و دو پسرم را همراه نیاورد؟

گفتند: آری بخدا قسم.

از مؤمنین است یا نسبت به همه آنان عمومیت دارد؟ خداوند عز و جل به پیامبرش دستور داد تا والیان امرشان را به آنان بشناساند و ولایت را مانند نماز و زکات و روزه و حجّشان برایشان تفسیر کند. لذا مرا در غدیر خم برای مردم منصوب نمود، و سپس خطابه ای ایراد کرد و فرمود: (ای مردم، خداوند مرا به رسالتی فرستاده که سینه ام از آن به تنگ آمده و گمان کردم که مردم مرا تکذیب می کنند، ولی خداوند مرا ترسانید که باید این پیام را برسانم و گر نه مرا عذاب خواهد کرد).

سپس دستور داد ندا کنند تا مردم جمع شوند، و بعد خطابه ای ایراد کرد و فرمود:

(ای مردم، آیا می دانید که خداوند عز و جل صاحب اختیار من است و من صاحب اختیار مؤمنین هستم و من از خود آنان به ایشان صاحب اختیارترم)؟ گفتند: بلی، یا رسول اللَّه.

فرمود: (برخیز، ای علی). من برخاستم و حضرت فرمود: (هر کس من صاحب اختیار او هستم این علی صاحب اختیار اوست. پروردگارا، هر کس او را دوست می دارد دوست بدار و هر کس او را دشمن می دارد دشمن بدار.

(در همان غدیر خم) سلمان برخاست و عرض کرد: یا رسول اللَّه، ولایت و صاحب اختیاری او چگونه است؟ فرمود: (ولایت و صاحب اختیاری او همچون ولایت من است. هر کس من نسبت به او از خودش صاحب اختیارترم علی هم نسبت به او از خودش صاحب اختیارتر است).

خداوند تعالی هم این آیه را نازل کرد: الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتِی وَ رَضِیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دِیناً (1)، (امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام کردم و اسلام را بعنوان دین شما راضی شدم). پیامبر صلی اللَّه علیه و آله سه مرتبه تکبیر گفت و فرمود: (اللَّه اکبر، کمال نبوت من و تکمیل دین خدا ولایت علی بعد از من است).

ابو بکر و عمر برخاستند و گفتند: یا رسول اللَّه، آیا این آیات بخصوص در باره علی است؟! فرمود: آری، در باره او و جانشینانم تا روز قیامت است. گفتند: یا رسول اللَّه، آنان را برای ما بیان فرما. فرمود: برادرم و وزیرم و وارثم و وصیّم و جانشینم در امتم و صاحب

ص: 294

اختیار هر مؤمنی بعد از من علی، سپس پسرم حسن، سپس پسرم حسین، سپس نه نفر از فرزندان پسرم حسین، یکی پس از دیگری، که قرآن با آنان و آنان با قرآنند. نه آنها از قرآن جدا می شوند و نه قرآن از ایشان جدا می شود تا بر سر حوض بر من وارد شوند).

همه حاضرین (در مجلس مناشده) گفتند: آری بخدا قسم، همه آنچه گفتی دقیقا شنیدیم و حاضر بودیم. و بعضی گفتند: اکثر آنچه گفتی حفظ کرده ایم ولی همه اش را بیاد نداریم، ولی اینان که همه اش را بیاد دارند منتخبین و افاضل ما هستند.

امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: راست گفتید. همه مردم در حفظ و بیاد داشتن یکسان نیستند. قسم می دهم آنان را که این مطلب را از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بیاد دارند که بپا خیزند و بازگو کنند.

در اینجا زید بن ارقم و براء بن عازب و ابو ذر و مقداد و عمار گفتند: ما شهادت می دهیم که سخن پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را بیاد داریم که بر منبر ایستاده بود و تو در کنار او بودی و می فرمود: ای مردم، خداوند به من دستور داده که معرفی کنم امام شما را و آنکه بعد از من در میان شما قائم خواهد بود و وصی خود و جانشینم را، و آن کسی که خداوند در کتابش اطاعت او را بر مؤمنین واجب کرده و اطاعت او را قرین اطاعت خود و اطاعت من نموده، و شما را در قرآن به ولایت او دستور داده است. من در این باره- از ترس اهل نفاق و تکذیبشان- به پروردگارم مراجعه کردم، ولی مرا ترسانید که باید این رسالت را برسانم و گر نه مرا عذاب می کند.

ای مردم، خداوند در کتابش شما را به نماز امر کرده و من آن را برایتان بیان نمودم، و به زکات و روزه و حج دستور داده که آن را هم برای شما بیان و تفسیر نمودم، و به ولایت دستور داده و من شما را شاهد می گیرم که ولایت مخصوص این شخص است- و حضرت دست مبارک را بر علی بن ابی طالب علیه السّلام قرار دادند- و سپس برای دو پسرش بعد از او، و سپس برای اوصیاء از فرزندانشان بعد از آنهاست. آنان از قرآن جدا نمی شوند و قرآن از آنان جدا نمی شود تا بر سر حوضم بر من وارد شوند.

ای مردم، پناه و امامتان بعد از خودم و ولیّ و هدایت کننده شما را برایتان بیان کردم

ص: 295

و او برادرم علی بن ابی طالب است و او در میان شما بمنزله من در میان شما است. در دین خود از او پیروی کنید و در همه امورتان از او اطاعت نمایید، زیرا آنچه خداوند از علم و حکمتش به من آموخته نزد او است. از او بپرسید و از او و جانشینانش بعد از او بیاموزید.

به آنان چیزی یاد ندهید و بر آنان پیشی نگیرید و از ایشان عقب نمانید که آنان با حق و حق با آنان است، نه ایشان از حق جدا می شوند و نه حق از ایشان جدا می شود).

زید بن ارقم و بقیه پس از این شهادت نشستند.

إِبْراهِیمَ هُوَ سَمَّاکُمُ الْمُسْلِمِینَ مِنْ قَبْلُ وَ فِی هذا لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیداً عَلَیْکُمْ وَ تَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النَّاسِ، فَأَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاکُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلی وَ نِعْمَ النَّصِیرُ (1)، (ای کسانی که ایمان آورده اید رکوع و سجود بجا آورید و پروردگار خود را عبادت کنید و کار نیک انجام دهید به امید آنکه رستگار شوید. در راه خدا آن طور که سزاوار است جهاد کنید. او شما را برگزید و در دین بر شما سختی قرار نداد، دین پدرتان ابراهیم که از قبل شما را مسلمان نامید، و در این باره تا پیامبر شاهد بر شما باشد و شما شاهدان بر مردم باشید. نماز را بپا دارید و زکات را بپردازید و به کمک خداوند خود را از معصیت باز دارید. او صاحب اختیار شماست و خوب صاحب اختیار و خوب یاری کننده ای است).

(وقتی این آیه نازل شد) سلمان بپا خاست و عرض کرد: یا رسول اللَّه، اینان چه کسانی هستند که تو بر آنان شاهدی و آنان بر مردم شاهدند، و خداوند آنان را برگزیده و در دین بر آنان سختی قرار نداده، همان که دین پدرشان ابراهیم است؟ فرمود: از اینان فقط سیزده نفر قصد شده و هیچ کس دیگری از امت قصد نشده است. سلمان پرسید: یا رسول اللَّه، آنان را برای ما بیان فرما؟ فرمود: (من و برادرم و یازده نفر از فرزندانم).

حاضرین در مجلس گفتند: آری بخدا قسم.

اهل بیتت چنین اند؟ فرمود: نه، فقط اوصیاء من از اهل بیتم، که اوّل آنان برادرم و وزیرم و وارثم و خلیفه من در امّتم و صاحب اختیار هر مؤمنی بعد از من علیّ است. سپس پسرم حسن، سپس پسرم حسین، سپس نه نفر از فرزندان حسین یکی پس از دیگری تا بر سر حوض کوثر نزد من آیند. آنان شاهدان خدا در زمین و حجّت های او بر خلقش و خزانه داران علم او و معادن حکمت اویند. هر کس آنان را اطاعت کند خدا را اطاعت کرده و هر کس از آنان سرپیچی کند از فرمان خدا سرپیچی کرده است)؟

همه گفتند: شهادت می دهیم که پیامبر صلی اللَّه علیه و آله این مطلب را فرمود.

بدارد مرا دوست داشته و هر کس مرا دوست بدارد خدا را دوست دارد. هر کس بغض علی را دارد مرا مبغوض داشته و هر کس مرا مبغوض بدارد خدا را مبغوض داشته است).

حدود بیست نفر از بزرگان مهاجرین و انصار گفتند: (آری بخدا قسم)، و بقیه ساکت ماندند.

امیر المؤمنین علیه السّلام به سکوت کنندگان فرمود: چرا ساکتید؟ گفتند: اینان که شهادت دادند در راستگویی و فضیلت و سابقه نزد ما مورد اعتماد هستند. حضرت فرمود: خدایا بر اینان شاهد باش.

آنان گفتند: پروردگارا، ما شهادت نداده ایم و نگفته ایم جز آنچه از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیده ایم، و آنچه افراد مورد اطمینان از اینان و دیگران برای ما نقل کرده اند که از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیده اند.

سپس طلحه رو به حضرت کرد و گفت: همه آنچه گفتی و ادعا کردی حق است، و آنچه از سابقه و فضیلت که با آنها استدلال کردی ما هم اقرار می کنیم و قبول داریم ولی در باره خلافت، این پنج نفر به آنچه شنیدی شهادت دادند!

اصلع (1) بنی هاشم بیعت کنند آنان را به وسط جاده روشن خواهد کشانید و طبق کتاب پروردگارشان و سنّت پیامبرشان بپا خواهد داشت)! سپس حضرت فرمود: ای پسر عمر، در آنجا تو چه گفتی؟ پسر عمر گفت: من به او گفتم: ای پدر، چه مانعی داری که او را خلیفه قرار دهی؟ حضرت فرمود: عمر چه جوابی به تو داد؟ پسر عمر گفت: او مطلبی گفت که آن را کتمان می کنم! فرمود: پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آنچه او به تو گفته و تو به او گفته ای به من خبر داده است؟ پسر عمر پرسید: چه موقع خبر داده است؟! فرمود: در زمان حیاتش به من خبر داد، و سپس در آن شبی که پدرت از دنیا رفت در خواب به من خبر داد، و هر کس پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را در خواب ببیند گویا در بیداری دیده است.

پسر عمر گفت: چه چیزی به تو خبر داده است؟ فرمود: ای پسر عمر، تو را بخدا قسم می دهم که اگر برایت نقل کردم گفتارم را تصدیق کنی؟ پسر عمر گفت: اگر هم خواستم ساکت می مانم! حضرت فرمود: وقتی به او گفتی: (چه مانعی داری که او را خلیفه قرار دهی)؟ گفت: مانع من صحیفه و نوشته ای است که در بین خود نوشته ایم و معاهده ای که در کعبه در حجه الوداع بر سر آن همپیمان شده ایم! پسر عمر در اینجا ساکت ماند و گفت:

تو را بحقّ پیامبر قسم می دهم که از من دست برداری! سلیم می گوید: پسر عمر را در آن مجلس می دیدم که گریه راه گلویش را بسته بود و از دو چشمانش اشک جاری بود.

سپس علی علیه السّلام رو به طلحه و زبیر و عبد الرحمن بن عوف و سعد بن ابی وقّاص (2) نمود و فرمود: بخدا قسم اگر آن پنج نفر (اصحاب صحیفه) بر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله دروغ بسته اند ولایت آنها بر شما حلال نیست، و اگر راست گفته اند برای شما حلال نیست مرا همراه خود داخل شوری قرار دهید، زیرا ورود من در شوری (به گفته شما) مخالفت با پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و سرپیچی از فرمان او به حساب می آید.

ص: 304

شنیدید که وقتی مرا برای ابلاغ سوره برائت فرستاد فرمود: (صلاحیت ندارد از قول من مطلبی را برساند بجز خودم یا کسی که از خودم باشد). شما را بخدا قسم می دهم آیا این مطلب را از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیدید؟

گفتند: آری بخدا قسم، ما شهادت می دهیم که این مطلب را از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله آن هنگام که تو را برای سوره برائت فرستاد شنیدیم.

حضرت فرمود: رفیق شما (ابو بکر) صلاحیت نداشت که از قول پیامبر صلی اللَّه علیه و آله نوشته ای بقدر چهار انگشت را برساند و جز من برای ابلاغ آن صلاحیت پیدا نکرد! کدامیک از این دو سزاوارتر به مقام و جای اویند؟ آنکه پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بخصوص نامبرده که از اوست یا آن کسی که بخصوص تعیین شده که از پیامبر نیست (1)؟

از یک مورد بپا خاست و فرمود: (حاضران به غائبان برسانند).

حضرتش را ادا کردم. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله هم به مردم خبر داده بود که قرض و وعده های او را جز من ادا نخواهد کرد. آنچه که ابو بکر به آنان داد ادای قرض و وعده های حضرت نبود، و فقط ادا کردن من قرض و وعده های آن حضرت را ذمّه حضرتش را برئ و امانتش را ادا نمود.

کعب و ابن مسعود را پاره کرد و به آتش سوزانید (1). این دیگر چه کاری است؟!

طلحه گفت: آری، در این موضوع حاضر بودم.

فرمود: وقتی شما از حضور پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بیرون رفتید، حضرتش به من خبر داد که می خواست در کتف چه بنویسد و عموم مردم را بر آن شاهد بگیرد، و جبرئیل به او خبر داد که خداوند عز و جل اختلاف و تفرقه این امت را می داند. سپس ورقه ای خواست و آنچه می خواست در کتف بنویسد بر من املا نمود و سه نفر را بر آن شاهد گرفت: سلمان و ابو ذر و مقداد، و در آن ورقه امامان هدایت را که خداوند امر به اطاعت آنان تا روز قیامت نموده نام برد. اوّل آنها مرا نام برد و سپس این پسرم- و حضرت دست خود را به امام حسن علیه السّلام نزدیک کرد- سپس حسین و سپس نه نفر از فرزندان این پسرم- یعنی امام حسین علیه السّلام- ای ابو ذر و ای مقداد (1)، آیا چنین نبود؟

ابو ذر و مقداد برخاستند و گفتند: ما بر این مطلب نسبت به پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شهادت می دهیم.

طلحه گفت: بخدا قسم از پیامبر صلی اللَّه علیه و آله شنیدم که در باره ابو ذر می فرمود: (آسمان سایه نیفکنده و زمین حمل نکرده صاحب زبانی راستگوتر از ابو ذر و نیکوکارتر نزد خداوند)، و من شهادت می دهم که این دو جز به حق شهادت ندادند، و تو (ای علی) نزد من از این دو راستگوتر و مقدّم تر هستی.

سپس حضرت رو به طلحه کرد و فرمود: ای طلحه و تو ای زبیر، تو ای سعد و تو ای پسر عوف، از خدا بترسید و رضایت او را مقدّم دارید و آنچه نزد اوست اختیار کنید و در راه خدا از ملامت سرزنش کننده ای نترسید.

طلحه گفت: پس در باره قرآنی که عمر و عثمان نوشتند به من خبر ده، آیا همه اش قرآن است یا چیزی که قرآن نباشد هم در آن هست؟

حضرت فرمود: همه اش قرآن است. اگر آنچه در آن است بگیرید از آتش نجات یافته داخل بهشت می شوید، چرا که در آن حجّت ما و بیان امر ما و حقّ ما و وجوب اطاعت ما آمده است.

طلحه گفت: مرا بس است. اکنون که قرآن است مرا کافی است.

در اینجا همه مردم گفتند: ای ابا الحسن، خدا ترا رحمت کند و ترا بیامرزد و بخاطر خیرخواهی و گفتار نیکت، از طرف ما به تو جزای خیر دهد.

روایت از کتاب سلیم:

1. منهاج الفاضلین (خطی): ص 240 و 241.

2. بحار: ج 8 قدیم ص 342.

3. بحار: ج 26 ص 65 ح 147.

4. بحار: ج 61 ص 240 ح 7.

5. بحار: ج 92 ص 41.

6. اثبات الهداه: ج 2 ص 184 ح 898.

7. فضائل السادات: ص 284.

8. اللوامع النورانیه: ص 237.

روایت با سند به سلیم:

1. اکمال الدین: ص 247 ج 25.

2. غیبت نعمانی: ص 52.

3. احتجاج طبرسی: ج 1 ص 210.

4. التحصین ابن طاوس: قسم دوم باب 25.

5. فرائد السمطین: ج 1 ص 312 ب 58 ح 250.

6. نزهه الکرام: ص 539.

ص: 313

شما را فرا خواندم ولی گوش نکردید. شما حاضران همچون غائب و زنده هایی همچون مرده و کرانی صاحب گوش هستید. بر شما حکمت تلاوت می کنم و شما را به موعظه های شفابخش و کفایت کننده نصیحت می کنم و به جهاد با اهل ظلم و جور ترغیب می نمایم، ولی به آخر سخنم نرسیده شما را می بینم که در حلقه های پراکنده متفرق شده اید (1) و برای یک دیگر شعر می گوئید و ضرب المثل می آورید و از قیمت خرما و شیر می پرسید.

لمس کننده ای را مانع نمی شود (1)، از اطراف علی بن ابی طالب پراکنده می شوید.

و ای بر تو ای پسر قیس! مؤمن به هر مرگی می میرد ولی خود را نمی کشد. هر کس قادر بر حفظ خون خود باشد و بین خود و قاتلش را آزاد بگذارد، در واقع خود را کشته است.

پیامبر صلی اللَّه علیه و آله و پیمان او با من بود. پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به من خبر داد که امت بعد از او با من چه خواهند کرد.

بنا بر این هنگامی که کارهایشان را با چشم می دیدم علم من و یقینم قوی تر از قبل نبود، بلکه من به سخن پیامبر صلی اللَّه علیه و آله بیشتر از آنچه با چشم دیدم و شاهد بودم یقین داشتم.

عرض کردم: یا رسول اللَّه، وقتی چنین کارهایی بوقوع پیوست چه سفارشی به من می فرمایی؟ فرمود: (اگر یارانی پیدا کردی به آنان اعلان جنگ کن و با ایشان جهاد کن، و اگر یارانی نیافتی دست نگهدار و خون خود را حفظ کن تا زمانی که برای برپایی دین و کتاب خدا و سنّت من یارانی پیدا کنی).

و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به من خبر داد که بزودی امت مرا خوار کرده و با غیر من بیعت می کنند و تابع دیگری می شوند.

و پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به من خبر داد که من نسبت به او همچون هارون نسبت به موسی هستم، و امت بعد از او بمنزله هارون و پیروانش و گوساله و پیروانش خواهند شد، آنجا که موسی گفت: (یا هارُونُ، ما مَنَعَکَ إِذْ رَأَیْتَهُمْ ضَلُّوا أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَیْتَ أَمْرِی قالَ ابْنَ أُمَّ إِنَّ الْقَوْمَ اسْتَضْعَفُونِی وَ کادُوا یَقْتُلُونَنِی) و قال: (یَا بْنَ أُمَّ لا تَأْخُذْ بِلِحْیَتِی وَ لا بِرَأْسِی إِنِّی خَشِیتُ أَنْ تَقُولَ فَرَّقْتَ بَیْنَ بَنِی إِسْرائِیلَ وَ لَمْ تَرْقُبْ قَوْلِی) (1)، (ای هارون، چرا وقتی دیدی مردم گمراه می شوند دست از متابعت من برداشتی؟ آیا با فرمان من مخالفت کردی؟ گفت: ای پسر مادرم، این قوم مرا ضعیف شمردند و نزدیک بود مرا بکشند) و گفت: (ای پسر مادرم، گریبان مرا مگیر و دست از سرم بردار (2)، من ترسیدم بگوئی بَیْنَ بَنِی إِسْرائِیلَ اختلاف انداختی و گفتار مرا مراعات نکردی) (3).

ص: 318

مقصود پیامبر صلی اللَّه علیه و آله این بود که موسی علیه السّلام وقتی هارون را جانشین خود در میان آنان قرار داد به او دستور داد که اگر گمراه شدند و یارانی پیدا کرد با آنان جهاد نماید، و اگر یارانی پیدا نکرد خودداری کند و خون خود را حفظ کند و بین آنان تفرقه نیندازد. من هم ترسیدم برادرم پیامبر صلی اللَّه علیه و آله همین سخن را به من بگوید که: (چرا بین امّت تفرقه انداختی و مراعات سخن مرا نکردی، در حالی که با تو عهد کرده بودم که اگر یارانی نیافتی دست نگه داری و خون خود و اهل بیت و شیعیانت را حفظ کنی)؟

این دو با کفر فاصله کمی داشتند (1).

لذا مرا مجبور کردند و بر من غالب شدند. من هم سخنی را که هارون به برادرش گفته بود گفتم: (ای پسر مادرم، این قوم مرا ضعیف شمردند و نزدیک بود مرا بکشند) (2).

پس من از هارون نیک پیروی کرده و با عهد پیامبر صلی اللَّه علیه و آله حجّتی قوی در دست دارم.