ص: 3

ص: 4

است، لواء و پرچم او را به دست دارد و ساقی حوضِ کوثرِ او است، و افراد وارد بر او را سیراب می سازد.

این ها همه حقایقی است که پیامبر راستگوی امین از آن ها خبر داده است، همان بزرگ مردی که از روی هوی و هوس سخن نمی گوید و هر چه بگوید، از سوی پروردگار جهانیان به او وحی شده است.

آیا می شود با آن حضرت کسانی را مقایسه کرد و سنجید که در تاریکی شرک آفریده شده، بسیاری از عمر خود را در بت پرستی گذرانیده، در تاریکستانِ کفر و نادانی مُرده، به نیاکان خود برگشته، در آخرت از کنار حوض به دور رانده شده و به دوزخ کشانده می شوند؟

علی را اثبات کند؛ زیرا شریک بودنِ آقای ما حضرت علی با نور رسول خدا مستلزم امامت بلافصل آن حضرت نیست. کسی که مدّعی این دلالت است، می بایست تلازم بین شرکت در خلقت نوری با امامت بلافصل را اثبات کند که اثبات چنین ملازمه ای کاری ناشدنی و دشوار است.

در این که حضرت امیر با رسول خدا خویشاوندی و قرابت داشته، بحثی نیست.

اشکال در این است که خویشاوندیِ نزدیک، بر امامت بلافصل دلالت ندارد. و اگر صِرف خویشاوندی مستلزم امامت می بود، عبّاس عموی آن حضرت از او شایسته تر و مقدّم بود؛ زیرا عموی او و همتای پدرش بود و عمو شرعاً و عرفاً از پسرعمو نزدیک تر است.

ممکن است کسی بگوید: علّت محروم بودن عبّاس از مقام امامت، آن بوده که چیزی از نور عبدالمطّلب به او نرسیده است؛ زیرا از او به عبداللّه و ابوطالب منتقل شده و به دیگر فرزندانش نرسیده است.

در جواب می گوییم: اگر امامت به شدّت و کثرت نور وابسته است، می بایست حسنین، از علی به امامت بعد از پیامبر، اولی و اقدم باشند؛ زیرا نور عبداللّه و ابوطالب در آن ها جمع شده است، در صورتی که نور دیگری به علی غیر از نور پدرش منتقل نشده است، چنان که بدیهی است که نور پیامبر، از نور علی قوی تر است و آن دو نور، در حسنین جمع است. (1)

انسان منصفی که بر گفته های دهلوی آگاه شده باشد، این حقیقت آشکار خواهد شد.

ابتدا به طور مختصر به اشکالات گفتار دهلوی اشاره کرده و می گوییم:

1. نسبت دادن نقل حدیث «نور» فقط به امامیّه چنان که ظاهر گفتار او بود:

این حدیث را از دانشمندان مشهور و سرشناس و مورد وثوق اهل سنّت و شخصیت های برجسته و مورد اعتماد اهل حدیث در نزد آنان روایت می کنیم تا پژوهشگران و دانشمندان بدانند که در بین اهل سنّت، افراد متعصّبی پیدا می شود که حتّی میل ندارند اقرار کنند به آن چه که دانشمندان خودشان درباره ی فضائل اهل البیت نقل کرده اند. ما برای آن که استدلال به این حدیث برایمان تمام باشد و بهتر بتوانیم مخالفان خود را قانع کنیم، حدیث را از قول آنان می آوریم؛ وگرنه در کتب شیعه امامیّه این حدیث در حدّ تواتر و از طرق معتبره هم چون دیگر احادیث وارده در شأن خاندان پاک پیامبر نقل شده است.

2. مناقشه و اشکال در سند این حدیث و عقیده به جعلی بودن آن بر اساس اجماع اهل سنّت، متوقّف بر آن است که ادّعای انحصار روایت به دو طریقی که ذکر کرده، تمام باشد. آن گاه آن دو طریق را بدان گونه که پنداشته بود، ضعیف بدانیم. ولی، این ادّعای انحصار و آن تضعیفی را که دهلوی پنداشته، باطل خواهیم ساخت و اثبات خواهیم کرد که نقل روایت، منحصر به آن دو طریق نیست.

3. معارض بودن حدیث با روایت شافعی: با اثبات بطلان آن خبر از نظر روایت و درایت، آن معارضه از بین می رود. بلکه متن خود آن حدیث، ساختگی بودنِ آن را نشان می دهد. کسانی که در حالت کفر از دنیا رفته و یا بیشتر عمر خود و یا بخشی از دوران زندگی خود را با کفر به سر برده اند، چه تناسبی دارند با عالم نور و نوری که پیامبر اکرم از آن آفریده شده است؟!

4. دلالت حدیث... در دلالت آن بر خلافت و امامت بلافصل آن حضرت کسی شک و تردید به خود راه نمی دهد، جز افرادی که دلی بیمار و یا دیده ای نابینا داشته باشند؛ زیرا حدیث صراحت دارد در این مطلب که پیامبر از نور آفریده شده و خداوند، او را به صورت پیامبر خلق کرده و علی نیز از همان نور آفریده شده و خداوند او را به

ص: 11

صورت وصی و جانشین از آن نور خلق کرده است. پس همان گونه که نبوّت پیامبر متفرّع بر خلقت نوری او است، وصایت و خلافت علی علیه السلام نیز متفرّع بر خلقت نوری او است. و هم چنین صریح است در افضلیّت و برتریِ علی علیه السلام بر تمام آفریدگان بعد از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم ، از پیامبران و فرشتگان گرفته تا دیگران...

و کیست که شکّ کند در این که فرد افضل و برتر برای امامت و خلافت بعد از پیامبر، متعیّن است؟!

آری... به زودی از پندارهای دروغین «دهلوی» پرده برمی داریم و یکی بعد از دیگری بطلان آن ها را ثابت خواهیم کرد. آن گاه برای خوانندگان محترم به خوبی ظاهر و آشکار خواهد شد که این مرد، اساس کار خود را بر پرتگاهی لرزان بنا نهاده که او را به آتش دوزخ فرو خواهد افکند... و یاری را، تنها از خدا می خواهیم.

ص: 12

هروی، محمّدصدرعالم.

4 - ابوذر غفاری، حدیث او را ابن مغازلی نقل کرده است.

5 - جابربن عبداللّه انصاری، حدیثش را ابن مغازلی آورده است.

6 - عبداللّه بن عبّاس، حدیث او را دانشمندان ذیل نقل کرده اند:

ابن حبیب بغدادی، نطنزی، گنجی، حموینی، زرندی، شهاب الدّین احمد، جمال محدّث.

7 - ابوهریره. حدیثش را حموینی آورده است.

8 - انس بن مالک. حدیث او را عاصمی نقل کرده است.

5. ابونعیم احمدبن عبداللّه اصفهانی (430). (1)

6. ابن عبدالبرّ یوسف بن عبداللّه بن نمری قرطبی (463).

7. خطیب بغدادی، احمدبن علی بن ثابت (463).

8. ابن مغازلی، ابوالحسن علیّ بن معمّربن طیب جلابی (483).

9. ابوشجاع شیرویه بن شهردار دیلمی (509).

10. ابومحمّد عاصمی صاحب کتاب «زین الفتی فی تفسیر سورة هل اتی».

11. ابوالفتح محمّدبن علی نطنزی (حدود سال 550).

12. ابومنصور شهرداربن شیرویه دیلمی (558).

13. خطیب خوارزمی، ابوالمویّد موفّق بن احمد مکّی (568).

14. ابن عساکر،ابوالقاسم علی بن الحسن دمشقی (571).

15. صالحانی، نورالدّین ابوحامد محمودبن محمّد.

16. مطرزی، ابوالفتح ناصربن عبدالسیّد (610).

17. ابومحمّد قاسم بن حسین خوارزمی (617).

18. عبدالکریم رافعی قزوینی (624).

19. کلاعی، ابوالربیع سلیمان بن موسی بلنسی، معروف به ابن السبع (634).

20. گنجی، محمّدبن یوسف شافعی (658).

21. محبّ طبری، ابوالعبّاس احمدبن عبداللّه (696).

22. حموینی، ابوالمؤیّد، ابراهیم بن محمّد (722).

23. شرف الدّین درگزینی طالبی قرشی (743).

24. زرندی، محمّدبن یوسف (حدود 750).

25. محمّدبن یوسف حسینی معروف به گیسودراز (825).

26. سیّدمحمد بن جعفر مکّی.

ص: 15

27. جلال بخاری (785).

28. سیّدعلی همدانی.

29. جلال الدّین احمد خجندی.

30. سیّدشهاب الدّین احمد، صاحب توضیح الدّلائل.

31. شهاب دولت آبادی ملقّب به ملک العلماء (849).

32. شهاب الدّین احمدبن علی بن محمّد معروف به ابن حجر عسقلانی (852).

33. احمدبن محمّد حافی حسینی.

34. وصابی، ابراهیم بن عبداللّه یمنی شافعی.

35. جمال الدّین، عطاءاللّه بن فضل اللّه شیرازی (1000). (1)

36. شیخ بن علی علوی جفری.

37. واعظ هروی، شیخ محمّد.

38. احمدبن ابراهیم.

39. سیّدمحمّد ماه عالم.

40. محمّد صدر عالم.

41. حسان الهند غلام علی آزاد (1154).

حدیث نور متواتر است

به این نکته باید توجّه داشته باشیم که روایت حضرت علی علیه السلام به تنهایی خود بهترین دلیل بر صحّت این حدیث و ثبوت آن است؛ زیرا آن حضرت همان گونه که «دهلوی» و پدرش بدان تصریح کرده اند معصوم است (نه دروغ می گوید و نه اشتباه می کند). لذا در مقام بحث و استدلال می توان به همان یک حدیث اکتفا کرد. افزون بر آن، حدیث نور متواتر است؛ زیرا غیر از آن حضرت، هفت نفر دیگر از صحابه آن را نقل کرده اند.

ص: 16

ابن حجر درباره ی حدیث منسوب به رسول خدا که حضرت فرموده است: «به ابوبکر دستور دهید بر مردم نماز بخواند» چنین می گوید:

بدان که این حدیث متواتر است؛ زیرا از قول عایشه و ابن مسعود و ابن عبّاس و ابن عمر و عبداللّه بن زمعه و ابوسعید و علیّ بن ابی طالب و حفصه نقل شده است. (1)

بلکه ابن حزم در مسأله ی عدم جواز فروش آب «با نقل چهار نفر از صحابه» مدّعی تواتر شده و چنین می گوید: اینان چهار نفر از صحابه رضی اللّه عنهم می باشند و این نقل تواتر است که مخالفت با آن جایز نیست. (2)

دهلوی به هنگام پاسخ از مطاعن ابوبکر گوید: «و آن چه گفته شده است که وی در جواب به فاطمه علیها السلام حدیثی را نقل کرد که غیر از او کسی آن را روایت نکرده است، کذب محض است؛ زیرا این حدیث در کتب اهل سنّت به صورت حدیث صحیح از قول حذیفةبن الیمان، زبیربن العوام، ابودرداء، ابوهریره، عبّاس، علی، عثمان، عبدالرّحمان بن عوف و سعدبن ابی الوقّاص نقل شده است. اینان از بزرگان صحابه بوده و در بین آنان افرادی هستند که بشارت بهشت به آنان داده شده است. ملاّ عبداللّه مشهدی در کتاب «اظهار الحق» از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در باره ی حذیفة نقل کرده است که حضرت رسول فرموده است: «هر آن چه را که حذیفه برایتان حدیث کرد، او را تصدیق کنید.» و در بین آنان مرتضی علی علیه السلام است که به اجماع شیعه معصوم و به اجماع اهل سنّت ثقه است و در این مقام، به حدیث عایشه و ابوبکر و عمر نمی توان تکیه کرد و اعتباری در این جا ندارد.

بخاری از مالک بن اوس بن حدثان نصری روایت می کند که عمربن خطاب در حضور عدّه ای از صحابه که در بین آنان علی، عبّاس، عثمان، عبدالرّحمان بن عوف، زبیربن عوام و سعدبن ابی الوقاص بودند چنین گفت: شما را به خداوندی سوگند می دهم که به اجازه او آسمان و زمین پا برجاست : آیا می دانید که رسول خدا صلی اللّه علیه(و

ص: 17

آله)وسلم فرموده است که: «ما ارث نمی گذاریم، هرچه که از ما به جای ماند، صدقه است.»؟ گفتند: خدا را، بلی. بعد روی به علی و عبّاس کرد و گفت: شما را به خداوند سوگند می دهم آیا می دانید که رسول خدا چنین فرموده است؟ گفت: بار پروردگارا! آری.

پس ثابت شد که این حدیث هم چون آیه ی قرآن قطعی الصّدور است؛ زیرا روایت یکی از این چند نفری که اسامی آنان را ذکر کردم، یقین آور است تا چه رسد به این جمع، مخصوصاً علیّ مرتضی که در نزد شیعه معصوم است و روایت معصوم در نزد آنان در افاده ی یقین بسان قرآن مجید است. (1)

ما می توانیم به همین عباراتی که از دهلوی نقل کردیم (و پاسخ مفصّل آن در کتاب «تشیید المطاعن» (2) بیان شده است) از چندین جهت بر صحّت حدیث نور استدلال کنیم:

1 - دهلوی در این عبارات تصریح کرده که روایت یکی از این صحابه که نام برده - مانند ابوهریره - هم چون آیه ی قرآن، یقین را می رساند. و از آن جهت که ابوهریره نیز از راویان این حدیث شریف است، در این صورت حدیث نور - بسان آیه ی قرآن - یقین را می رساند.

2 - تمام وجوهی که دهلوی برای روایت افرادی هم چون زبیر و عبدالرّحمان و سعد و ابودرداء و امثال آن ها ذکر کرده که یقین آور می باشند، همگی بلکه قوی تر از آن ها در حدیث نور موجود است؛ لذا به خاطر نقل این عدّه از صحابه، حدیث شریف نور مسلّم الصدور است.

3 - حدیث نور را حضرت علی علیه السلام نقل کرده و از عبارات دهلوی چنین استفاده می شد که هر حدیثی را که آن حضرت نقل کند، صحیح و مسلّم و مساوی با قرآن مجید

ص: 18

است. بنابر این حدیث نور مساوی با قرآن مجید است.

4 - عبارات دهلوی صراحت داشت در این که امیرالمؤمنین علی علیه السلام بر دیگر صحابه مزیّت و برتری دارد و روایتش قطع و یقین می آورد. از سوی دیگر، سخن دهلوی که می گوید: «آن حضرت در نزد شیعیان معصوم است» چندان درست نیست؛ زیرا عدّه ی زیادی از اهل سنّت به عصمت آن حضرت تصریح کرده اند که از آن جمله پدر خود دهلوی است، چنان که این مطلب از کتاب «تحفة اثنی عشریه» و «تفسیر» او ثابت می شود. بنابر این اعتقاد به معصوم بودن آن حضرت، نزد هر دو گروه (شیعه و سنّی) ثابت و مسلّم است.

5 - ظاهر کلام او این بود که روایت این عدّه از صحابه - که در بین آنان علی و ابوهریره بودند - از روایت ابوبکر و عمر و عایشه قوی تر است. بنابراین حدیث نور را - که آن عدّه، که در بینشان علی و ابوهریره بودند، نقل کرده اند - قوی تر است از آن چه که آن ها روایت کرده اند.

و در روایتی دیگر آمده است که:

«من و علی از یک نور آفریده شدیم.» (1)

سبکی هنگامی که می خواهد «موسی بن هلال» را توثیق کند و گفتار ابن تیمیّه را در این مورد پاسخ گوید، در ضمن بحثی طولانی چنین گوید: احمد رحمه اللّه جز از افراد ثقه روایت نمی کند. به این مطلب، خود ابن تیمیّه در کتابی که بر ردّ بکری نوشته، در بخش های بعد از فصل دهم تصریح کرده و گوید: دانشمندان نقّاد و جرح و تعدیل کننده راویان دو گروهند: برخی جز از افرادی که در نزد آنان ثقه باشند روایت نمی کنند، هم چون مالک و شعبه و یحیی بن سعید و عبدالرّحمان بن مهدی و احمدبن حنبل که بخاری و امثال او این گونه اند. برای ما در مقام پاسخ به اشکالات ابن تیمیه، همین مقدار کفایت می کند که احمد جز از افراد ثقه روایت نمی کند. بدین سان دیگر ابن تیمیه نمی تواند ایرادی بر ابن حنبل بگیرد. (1)

دیگر را می پوشید.

ابن وهب بن نافع از مالک نقل می کند که سلمان با دست خود از برگ خرما حصیر می بافت و از آن راه زندگی را می گذرانید و از هیچ کس چیزی نمی پذیرفت. خانه ای نداشت و روی زمین می خوابید و از سایه ی درختان استفاده می کرد. شخصی به او گفت: آیا خانه ای برایت نسازم که در آن سکونت کنی؟ گفت: من نیازی به خانه ندارم.

آن شخص اصرار زیادی کرده و گفت: من می دانم چه گونه خانه ای برایت بسازم. گفت:

چه خانه ای؟ خصوصیاتش را بگو. گفت: خانه ای برایت می سازم که هرگاه از جا حرکت کنی، سرت به سقفش بخورد و اگر پاهایت را دراز کنی به دیوارهایش برخورد کند. گفت: آری باید همین گونه باشد. بعد آن شخص به همین گونه خانه ای برایش ساخت.

از طرق مختلف و به اسناد گوناگون از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده است که آن حضرت فرمود: «اگر دین در ستاره ی ثریّا باشد، سلمان به آن دسترسی خواهد داشت.» و در روایتی دیگر آمده است که: مردانی از فارس به آن خواهند رسید. از عایشه روایت شده است که گفت: سلمان فارسی مجالسی اختصاصی با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم داشت که بیشتر شبها با آن حضرت به سر می برد، به طوری که می توانستیم گفت که بیش تر از ما در خدمت آن حضرت باشد.

پسر «بُریده» از پدرش نقل می کند که پیامبر فرمود:

«پروردگارم به من دستور داد چهار نفر را دوست داشته باشم و به من فرمود که او خود آنان را دوست می دارد: علی و ابوذر غفاری و مقداد و سلمان.»

قتاده از خثیمه از ابوهریره روایت کند که گفت: سلمان دارای دو کتاب است.

قتاده گوید: یعنی قرآن و انجیل. خلف بن قاسم از ابن المفسّر از احمدبن علی بن سعید از عثمان بن ابی شیبه از جریر از اعمش از عمروبن مرّة از ابوالبختری روایت کنند که از علی علیه السلام درباره ی سلمان پرسیده شد. پاسخ داد: «او علم اوّل و آخر را می دانست، او دریای بی پایان و از ما اهل بیت است.» این روایت ابوالبختری از علی علیه السلام بود. در روایت زاذان از آن حضرت آمده است که فرمود: «سلمان فارسی مثل لقمان حکیم است.»

ص: 24

سپس مانند سخن ابوالبختری را روایت می کند. کعب الاحبار گوید: سلمان از علم و حکمت پر است.

مسلم گوید: حدیث کرد ما را بهز، از حمادبن سلمة، از ثابت، از معاویةبن قرّة از عائذبن عمرو که ابوسفیان را به همراه عدّه ای نزد سلمان و صهیب و بلال آوردند. آنان گفتند: شمشیرهای خداوند از گردن دشمن خدا برداشته نشد. ابوبکر گفت: این بزرگ و رئیس قریش است. خبر به رسول خدا رسید، حضرت به ابوبکر روی کرده و فرمود:

«گویا این که تو آنان را ناراحت کرده و به خشم درآورده ای و اگر آنان را ناراحت کرده باشی خداوند را به خشم در آورده ای؛» ابوبکر نزد آنان رفت و گفت: ای برادران، آیا من شما را به خشم درآورده ام؟ گفتند: نه، ای ابوبکر! خداوند تو را بیامرزد. (1)

او را داستان های نیکو، روایات حسنه و فضائل فراوانی است. رضوان اللّه علیه

سلمان در اواخر دوران خلافت عثمان در سال سی و پنج وفات کرد، بلکه در اوایل سال سی و شش نیز گفته اند. قولی دیگر نقل شده که در دوران خلافت عمر بوده است. قول اوّل بیشتر گفته شده است و اللّه اعلم، شعبی گوید: سلمان در بالاخانه ابی قرّة کندی در مدائن، دیده از جهان فرو بست.

افرادی از صحابه هم چون ابن عمر، ابن عبّاس، انس بن مالک و ابوالطفیل، از او روایت کرده اند.

(پس از بررسی رجال و راویان حدیث نور می گوییم): سپاس خداوند را بر آشکارشدن بطلان یاوه سرایان و ثبوت صحت حدیث شریف نور، که به سان نور

ص: 25

درخشان بر فراز قلّه ی طور روشن است، لکن کسی را که خداوند نوری برایش قرار نداده نوری نخواهد بود تا حدیث نور را تصدیق کند، و این خداوند است که به راستی و درستی فرموده است که: «دیدگان کور نمی شوند، لکن دیده قلب هایی که در سینه هاست، نابینا می گردند.» (1)

عبدالحق دهلوی از میمونی نقل کند که ابن المدینی در بصره بعد از رویداد «محنة» به من گفت: ای میمونی در اسلام هیچ کس به مانند احمد قیام نکرد. من از این گفته ی او به شگفت آمدم، زیرا ابوبکر در مقابل اهل ردّه قیام کرده بود. گفتم: به چه دلیل و در چه مورد؟ گفت: ابوبکر یارانی داشت، ولی احمد یار و یاوری نداشت. در عین حال قیام کرد. (1)

آیا از این عبارات، برتری او را نسبت به ابوبکر نمی توانیم به دست آوریم؟!

و اینک نمونه ای از آن چه که در کتاب «سیراعلام النبلاء» درباره ی او آمده است:

امام احمدبن حنبل، او بحقّ، امام است و به راستی شیخ الاسلام....یکی از پیشوایان بزرگ... عبداللّه بن احمد خبر داده است که سفیان بن وکیع به او می گفت: از پدرت حدود چهل سال قبل مسأله ای را درباره ی طلاق پیش از ازدواج به یاد دارم که گفت: از رسول خدا صلی اللّه علیه(وآله)وسلم و از علی و ابن عبّاس و بیش از بیست نفر از تابعین روایت شده است که این کار اشکالی ندارد. من از پدرم این مطلب را سؤال کردم.

گفت: درست است. آری من این چنین گفته ام.

نیز گوید که به یاد دارم که از ابوبکربن حمّاد شنیدم که می گفت: از ابوبکربن شیبه شنیدم که می گفت: نباید به احمدبن حنبل گفته شود که از کجا می گویی؟

از ابواسماعیل ترمذی شنیدم که از ابن نمیر یاد می کرد که می گفت: در نزد وکیع بودم. مردی یا گروهی از شاگردان و طرف داران ابوحنیفه نزد او آمده و گفتند: در شهر ما مردی از بغداد آمده و درباره ی برخی از کوفیین سخنانی می گوید. وکیع او را نشناخت.

در این هنگام احمد از راه رسید، گفتند: این همان مرد بغدادی است. وکیع روی به احمد کرده و گفت: یا ابا عبداللّه شما کجا و این جا؟ بعد روی به حاضران کرده و گفت: جای دهید و راه بگشایید. شروع کردند به استفاده علمی و پرسش های مختلف از همان کسی که قبلاً او را نمی شناختند و او هم به احادیثی از رسول خدا استدلال می کرد، به وکیع گفتند: این شخص در حضور تو جرأت می کند این مطالب را بگوید!! گفت: مردی که از

ص: 27

قول رسول خدا صلی اللّه علیه(وآله)وسلم حدیث نقل می کند، من چه بگویم؟ بعد به او گفت:

سخن، جز همان چه که تو می گویی نیست. آنان به وکیع گفتند: به خدا سوگند این بغدادی تو را هم فریب داده است.

ابراهیم حربی گوید: ابوعبداللّه احمدبن حنبل را دیدم به گونه ای که گویا خداوند، علم اوّلین و آخرین را در او جمع کرده بود.

از دیگری نقل شده است که گفت: من کسی را آگاه تر از احمد به فقه و معانی حدیث ندیدم.

احمدبن سلمه گوید: از ابن راهویه شنیدم که می گفت: من با احمد و ابن معین جلساتی داشتم و با هم دیگر مباحثه و مذاکره ی علمی می کردیم. من درباره ی فقه و تفسیر سخن می گفتم. همگی ساکت می شدند غیر از احمد.

ابوبکر خلال گوید: احمد کتاب های مربوط به آرای دیگران را می نوشت و آنان را حفظ می کرد و بعد به آن ها توجّهی نمی نمود.

ابراهیم بن شماس گوید: از وکیع درباره ی خارجةبن مصعب پرسیدیم، گفت:

احمد مرا نهی کرده از این که از او حدیثی نقل کنم. عبّاس بن محمّد خلال گوید:

ابراهیم بن شماس گوید: از وکیع و حفص بن غیاث شنیدم که می گفتند: کسی به سان این جوان وارد کوفه نشده است. و مقصودشان احمدبن حنبل بود.

گفته اند که احمد نزد حسین جعفی به همراه نامه ای بلند بالا آمد تا درباره ی او شفاعت کند. حسین به احمد گفت: ای ابوعبداللّه! بین من و خودت واسطه ای قرار مده، زیرا هیچ کس که از خود تو بزرگ تر باشد، وجود ندارد.

خلال، از مروزی نقل کند که در طرسوس به خضر مروزی گفت که از ابن راهویه شنیدم که از یحیی بن آدم نقل می کرد که می گفت: احمدبن حنبل امام ما است.

خلال،ازمحمّدبن علی،ازاثرم نقل می کندکه برخی کسانی که به همراه ابوعبداللّه نزد یحیی بن آدم جمع شده و شاهد مناظره احمد با او بودند، می دیدند که چگونه سروصدای آنان بلند می شود با این که یحیی یکی از افراد کم نظیر زمان خودش در فقه بود.

ص: 28

خلال، از مروزی، از محمّدبن یحیی قطان روایت کند که دیدم پدرم را که احمدبن حنبل را خیلی احترام می کرد. کتاب هایش را به او بخشید، (و یا گفت که حدیثش را به او داد).

قواریری از یحیی قطّان نقل کند که گفت: بر ما کسی هم چون این دو نفر - احمدبن حنبل و یحیی بن معین وارد نشد. و به بغداد کسی نیامد که نزد من محبوب تر از احمدبن حنبل باشد.

عبداللّه بن احمد گوید: از پدرم شنیدم که می گفت: روزی که من از بصره بیرون آمدم، بر یحیی بن سعید خیلی سخت گذشت و خروج من برای او دشوار بود.

عمروبن عبّاس گوید: از عبدالرّحمان بن مهدی شنیدم که اصحاب حدیث را یاد می کرد و می گفت: اعلم آنان به حدیث ثوری، احمدبن حنبل است. و می گفت: روزی که احمد وارد شد، ابن اسدی گفت: هر کس می خواهد به مابین دو شانه ثوری بنگرد، به این شخص نگاه کند.

مروزی گوید: احمد گفت: من به حدیث سفیان توجّه کردم تا این که آن را از قول دو نفر نوشتم تا وقتی که یحیی بن آدم و بعد از او اشجعی بر ایمان سخن گفت و نوشته ها نزد ما می آمد و ما بدون این که بشنویم حدیث را می نوشتیم.

از ابن مهدی نقل شده است که گفت: به احمد نظر نیفکندم مگر این که به یاد سفیان افتادم.

عبداللّه بن احمد گوید: از پدرم شنیدم که می گفت: وکیع با ابن مهدی در مورد در حدود شصت حدیث از احادیث سفیان مخالفت کرده است. من این مطلب را به وکیع گفتم و او از من پنهان می داشت.

عبّاس دوری گوید: از ابوعاصم شنیدم که می گفت: شما چه کسی را از اصحاب حدیث می دانید؟ این مرد بغدادی است. گفت: در نزد ما احمدبن حنبل و یحیی بن معین و ابوخثیمه و عیطی و سویدی هستند تا این که جماعتی را نیز در کوفه و بصره برای او شمرد. ابوعاصم گفت: من همه ی کسانی را که اسم بردی دیده ام و نزد من آمده اند، ولی هیچ یک را به مانند همین جوان ندیدم، مقصودش احمدبن حنبل بود.

ص: 29

از سلیمان بن حرب نقل شده که به شخصی گفت: از احمدبن حنبل در باره ی فلان مسأله بپرس که او در نزد ما امام است.

عبدالرزّاق گوید: کسی را فقیه تر و پرهیزکارتر از احمدبن حنبل ندیدم.

ذهبی گوید: من می گویم: این سخن را عبدالرزّاق در حالی می گوید که افرادی هم چون ثوری و مالک و ابن جریح را دیده است.

حفص بن غیاث گوید: کسی مانند احمد وارد کوفه نشده است.

هیثم بن جمیل حافظ گوید:اگراحمد زنده می ماند،براهل زمان خودحجّت می شد.

قتیبه گوید: بهترین اشخاص زمان ما ابن مبارک است و بعد این جوان، یعنی احمدبن حنبل. هرگاه کسی را می بینم که احمد را دوست دارد، می دانم که او طرفدار و صاحب سنّت است. و اگر زمان ثوری و اوزاعی و لیث را درک می کرد، بر آنان مقدّم بود.

به قتیبه گفته شد: تو احمد را به تابعین ضمیمه می کنی و در کنار آن ها می گذاری؟ پاسخ داد: در کنار بزرگان تابعین.

مزنی گوید: شافعی به من گفت: در بغداد جوانی را دیدم که هرگاه می گفت «خبر داد»، همه ی مردم می گفتند: راست می گوید. گفتم: او که بود؟ گفت: احمدبن حنبل.

حرمله گوید:ازشافعی شنیدم که می گفت: از بغداد خارج شدم درحالی که شخصی را برتر و داناتر و فقیه تر و پرهیزکارتر از احمدبن حنبل به جانشینی نگذاشتم.

زعفرانی گوید: شافعی به من گفت: عاقل تر از احمد و سلیمان داود هاشمی ندیدم.

محمّدبن اسحاق بن راهویه گوید: پدرم به من گفت که احمد به من گفت: بیا تا به تو بنمایانم چیزی را که مثلش را ندیده باشی. مرا نزد شافعی برد. پدرم به من گفت:

شافعی کسی هم چون احمدبن حنبل ندیده بود و اگر احمد و جان فشانیِ او نبود، اسلام از بین رفته بود. مقصودش رویداد محنت بود. (1)

ص: 30

از اسحاق بن راهویه روایت شده که وی گفته است: احمد بین خدا و خلقش حجّت است.

محمّدبن عبدویه گوید: از علیّ بن مدینی شنیدم که می گفت: احمد در نزد من، از سعیدبن جبیر در زمان خودش افضل است؛ زیرا سعید افرادی هم چون خود داشت.

از ابن مدینی نقل شده است که گفت: خداوند دین را به ابوبکر در جنگ با مرتدّین و به احمد در سال محنت، عزّت بخشید.

ابوعبید گوید: علم به چهار نفر پایان یافت: یکی از آن ها احمدبن حنبل که فقیه ترین آنان بود. و بعد داستان را ذکر می کند.

نیز او گوید: من با یادآوری از احمدبن حنبل خود را می آرایم، و کسی را داناتر از او به سنّت ندیدم.

حسن بن ربیع گوید: احمدبن حنبل را جز به ابن مبارک در شخصیّت و تقوایش تشبیه نکردم.

طبرانی، از محمّدبن حسن انماطی نقل کند که در مجلسی بودیم که یحیی بن معین و ابوخیثمه نیز در آن جا بودند. شروع کردند به تعریف و ستایش از احمدبن حنبل.

شخصی در آن جا گفت: بعضی از این ویژگی ها در او هست. یحیی در پاسخ او گفت: تو ستایشِ بسیار بر احمد را خوش نمی داری. اگر برای ستایش از او بنشینیم و مجلسی تشکیل دهیم، نمی توانیم تمامی فضایل او را بازگوییم. عبّاس از ابن معین روایت کرده است که گوید: من کسی را به مانند احمدبن حنبل ندیده ام.

نفیلی گوید: احمدبن حنبل از بزرگان دین است. مروزی گوید: نزد ابوثور بودم، مسأله ای از اوپرسیدند. درپاسخ گفت: ابوعبداللّه احمدبن حنبل - که شیخ وامام ما است - در این مسأله چنین گفته است.

ص: 31

ابن معین گوید: ندیدم کسی را که به خاطر خدا حدیث گوید مگر سه نفر را:

یعلی بن عبید و عینی و احمدبن حنبل.

ابن معین گوید: مردم می خواهند من مثل احمد باشم. به خدا سوگند من هیچ گاه مثل او نمی توانم باشم.

ابو خیثمه گوید: مانند احمد کسی را ندیدم و استواردل تر از او کسی را نمی شناسم.

علی بن خشرم گوید: از بشربن حارث شنیدم که می گفت: از من درباره ی احمدبن حنبل می پرسند. او به کوره ی گداخته وارد شد و طلای سرخ بیرون آمد.

عبداللّه بن احمد گوید: به هنگامی که پدرم کتک می خورد، اصحاب بشر حافی به او گفتند: خوب است تو بیرون روی و بگویی من با احمدبن حنبل هم عقیده ام. پاسخ داد:

آیا می خواهید من در جای پیامبران قرار گیرم؟

قاسم بن محمّد صائغ گوید: از مروزی شنیدم که می گفت: به دیدن ذوالنون به زندان رفتم و ما در محلّه ی نظامیان بودیم. گفت: حال آقای ما چه طور است؟ مقصودش احمدبن حنبل بود.

محمّدبن حماد طهرانی گوید: از ابوثور فقیه شنیدم که می گفت: احمدبن حنبل از ثوری اعلم و افقه است.

نصربن علی جهضمی گوید: احمد افضل اهل زمان خودش بود.

صالح بن علی حلبی گوید: از ابوهمام سکونی شنیدم که می گفت: کسی را به مانند احمدبن حنبل ندیدم و او خود کسی را هم چون خود ندیده است. از حجّاج بن شاعر نقل شده است که گوید: من کسی را افضل از احمدبن حنبل ندیدم و دوست ندارم پیش از آن که به احمد برسم در راه خدا کشته شوم. به خدا سوگند وی در امامت به مقامی رسیده بود که سفیان و مالک نرسیده بودند.

عمروناقد گوید: هر گاه احمدبن حنبل در حدیثی با من موافقت می کرد، از مخالفت دیگران باکی نداشتم.

ابن ابی حاتم گوید: از پدرم درباره ی علی بن مدینی و احمدبن حنبل پرسیدم که

ص: 32

کدام یک از آن دو حافظترند؟ گفت: هر دو در حفظ حدیث به هم نزدیکند، ولی احمد افقه از او است. هرگاه کسی را دیدی که احمد را دوست می دارد، بدان که او صاحب سنّت است.

ابوزرعه گوید: احمدبن حنبل از اسحاق بزرگ تر و فقیه تر است، کسی را کامل تر از احمد ندیدم.

محمّدبن یحیی ذهلی گوید: احمد را بین خود و خداوند متعال، امام و پیشوا قرار دادم.

محمّدبن مهران حمّال گوید: غیر از احمد کسی باقی نمانده است.

امام الأئمه ابن خزیمه گوید: از محمّدبن سحنویه شنیدم که می گفت: از ابوعمیربن نحّاس رملی شنیدم که سخن از احمدبن حنبل به میان آمد. گفت: خداوند او را رحمت کند. چه قدر در دنیا صابر و پایدار بود. چه قدر شبیه و همانند گذشتگان بود و به صالحان چه قدر وابسته بود. دنیا بر او عرضه شد که از پذیرش آن خودداری کرد و بدعت ها بر او عرضه شد که آن ها را نفی کرد و نادیده گرفت.

ابوحاتم گوید: ابوعمیر که از مسلمانانِ عابد بود، به من گفت: از احمدبن حنبل چیزی برایم املا کن.

از ابوعبداللّه بوشنجی روایت شده است که گفت: جامع تر در همه چیز و عاقل تر از احمدبن حنبل ندیدم.

ابن واره گوید که احمد صاحب فقه، صاحب حفظ و صاحب معرفت بود.

نسائی گوید: احمدبن حنبل معرفت و آشنایی به حدیث و فقه را با پرهیزکاری و زهد و صبر جمع کرده بود.

از عبدالوهّاب ورّاق روایت شده است که گفت: هنگامی که رسول خدا صلّی اللّه علیه(وآله)وسلّم فرمود: «(مطلب را) به عالم و دانای آن برگردانید.» ما به احمدبن حنبل برگردانیدیم که اعلم اهل زمان خودش بود.

ابوداوود گوید: مجالس احمد مجالس آخرت بود، از امور دنیا سخنی به میان نمی آمد، هیچ گاه ندیدم که سخنی از دنیا به میان آورد.

ص: 33

صالح بن محمّد جزرة گوید: فقیه ترین کسی را که در حدیث درک کردم احمدبن حنبل بود.

علی بن خلف گوید: از حمیدی شنیدم که می گفت: تا وقتی که من در حجاز بودم و احمد در عراق و ابن راهویه در خراسان، هیچ کس بر ما غلبه نکرد.

خلال گوید: محمّدبن یاسین بلدی به ما گفت که وقتی به ابن ابی ادریس گفته شد اصحاب حدیث از بین رفته اند، گفت: تا وقتی که خداوند احمدبن حنبل را نگه داشته است، اصحاب حدیث از بین نرفته اند.

از ابن المدینی نقل شده است که گفت: آقایم احمدبن حنبل به من دستور داد که جز از کتاب حسین بن حسن روایت نکنم.

ابومعین رازی گوید: از ابن المدینی شنیدم که می گفت: در بین اصحاب ما کسی حافظتر از احمد نیست و به من رسیده است که او جز از روی کتابی حدیث نمی گفت و او برای من سرمشق است.

و از او نقل شده است که گوید: احمد، امروز حجّت خداوند بر آفریدگان اوست.

عمربن عبدالمنعم از ابی الیمین کندی از عبدالملک بن ابی القاسم از ابواسماعیل انصاری از ابویعقوب قراب از محمّدبن عبداللّه جوزقی از ابوحامد شرقی از احمدبن سلمة از احمدبن عاصم از ابوعبید قاسم بن سلام نقل کند که گفت: علم به چهار نفر پایان یافت: احمدبن حنبل که افقه آنان است، ابن ابی شیبه که حافظترین آن ها است، علیّ بن مدینی که عامل ترین آنان به آن است و یحیی بن معین که نویسنده ترین آنان است.

اسحاق منجنیقی از قاسم بن محمّد مودّب از محمّدبن ابی بشر روایت کند که گفت:

در مسأله ای به احمدبن حنبل رجوع کردم. گفت: نزد عبید برو، او بیانی دارد که از دیگران مثل آن را نخواهی شنید. نزد او رفتم. پاسخ او مرا قانع کرد. سخن احمد را به او گفتم: گفت: او مردی از کارگزاران الاهی است که خداوند، جامه ی علم او را گسترده و مقامی عالی نزد خود برایش ذخیره نموده، نمی بینی که مورد محبّت و الفت دیگران است؟ دیدگان من در عراق مردی را ندیده است که هم چون او خصلت های نیکویی را

ص: 34

جمع کرده باشد. خداوند به حلم و علم و فهمی که در او قرار داده است برکت دهد.

و به اسناد من به ابی اسماعیل انصاری از اسماعیل بن ابراهیم از نصربن ابی نصر طوسی از علیّ بن احمدبن حشیش از ابوالحدیث صوفی در مصر از پدرش از مزنی که می گفت: احمدبن حنبل در روز محنت، ابوبکر در روز ردّه، عمر در روز سقیفه، عثمان در یوم الدّار و علی در روز صفین.

احمدبن محمّد رشدینی از احمدبن صالح مصری روایت کند که می گفت: در عراق فردی جامع هم چون این دو نفر ندیدم: احمدبن حنبل و محمّدبن عبدالله بن نمیر.

احمدبن سلمة نیشابوری از ابن وارة روایت کند که گفت: احمدبن حنبل در بغداد، احمدبن صالح در مصر، ابوجعفر نفیلی در حران و ابن نمیر در کوفه، اینان استوانه های دین اند.

علی بن جنید رازی گوید: از ابوجعفر نفیلی شنیدم که می گفت: احمدبن حنبل از بزرگان دین است.

از محمّدبن مصعب عابد نقل شده است که گفت: یک تازیانه که در راه خدا بر احمدبن حنبل وارد شد، از روزهای بشربن حارث حافی بزرگ تر است.

ابوعبدالرّحمان نهاوندی گوید: از یعقوب فسوی شنیدم که می گفت: از هزار استاد حدیث نوشتم که می گفتند: حجّت در بین من و خدا، احمدبن حنبل و احمدبن صالح می باشد.

و به اسنادی که به انصاری شیخ الاسلام می رسد از ابویعقوب، از منصوربن عبداللّه ذهلی، از محمّدبن حسن بن علی بخاری، از محمّدبن ابراهیم بوشنجی نقل کند که از احمدبن حنبل یاد کرده و گفت: او در نزد من از سفیان ثوری افضل و افقه است، زیرا سفیان بدان گونه که احمد آزموده شد، امتحان نگردید و او و فقیهان دیگر شهرها دانش احمدبن حنبل را نداشتند، زیرا وی دانش همگان را گرد آورده بود و به اشتباهات و راستگو و دروغگوی آنان آگاهی کامل داشت.

گوید: از بشربن حارث به من خبر رسیده که گفت: احمد بر جایگاه پیامبران ایستاده است. احمد در نزد ما به سختی و آسانی، نعمت و ناراحتی هر دو آزمایش شد و

ص: 35

در هر دو حالت به خداوند متعال چنگ زده بود.

ابویحیی ناقد گوید: در نزد ابراهیم بن عرعرة بودیم، از علی بن عاصم یاد شد، شخصی گفت که احمدبن حنبل او را ضعیف می داند. دیگری گفت: اگر ثقه باشد تضعیف احمدبن حنبل به او ضرری نمی رساند. ابن عرعرة گفت: به خدا سوگند اگر احمد درباره ی علقمه و اسود سخن گوید، آن دو را تغییر می دهد.

خشنی گوید: از اسماعیل بن خلیل شنیدم که می گفت: اگر احمدبن حنبل در بنی اسرائیل می بود آیتی بود. (1)

ابوالقاسم عبدالرّحمان بن احمدبن محمّدابن عبدان عطّار و اسماعیل بن ابی نصر عبدالرّحمان صابونی و احمدبن حسین بیهقی، همگی از ابوعبداللّه حافظ، از قاضی امام ابوالحسن علیّ بن الحسین و ابوالحسن محمّدبن مظفّر حافظ روایت می کند که این دو می گویند:

شنیدیم از ابوحامد محمّدبن هارون حضرمی از محمّدبن منصور طوسی که گفت:

شنیدم از احمدبن حنبل که می گفت: هیچ یک از اصحاب رسول خدا صلّی اللّه علیه(وآله) وسلّم را چندان فضائل نرسیده بدان گونه که برای علیّ بن ابی طالب فضایل وارد شده است. (1)

بنابراین هر آن چه که احمد درباره ی امیرالمؤمنین علیه السلام روایت کند، مقبول و مورد تصدیق است.

حافظ گنجی شافعی نیز به همین مطلب تصریح کرده است. گوید: ذکر فضایل امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب را از آیات قرآن نمی توان یاد کرد مگر این که کتابی مخصوص دراین باره قرار داده شود و شمارش همه ی فضایل آن حضرت در حدّ توان ما نیست. بدان دلیل که نویسنده ی این کتاب محمّدبن یوسف بن محمّد گنجی شافعی که خداوند، از او درگذرد روایت کرده که شیخ مقری ابواسحاق ابراهیم بن برکة کتبی در موصل... از مجاهد از ابن عبّاس روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«لو أن الغیاض أقلام و البحر مداد و الجن حُسّاب و الإنس کُتّاب ما أحصوا فضائل علیّ بن ابی طالب.»

«اگر درختان جنگل ها قلم و دریاها مرکّب، جنّ حساب کننده و انسان نویسنده باشند، فضایل علیّ بن ابی طالب را شماره نخواهند کرد.»

نیز بر این مطلب دلالت می کند روایتی که از امام اهل حدیث احمدبن حنبل به ما رسیده است که آشناترین اصحاب حدیث است در علم حدیث، و یکتای هم ردیفان و امام زمان خویش است. (2)

سبط ابن جوزی گوید: در این باب، احمد مرجع همگان است. هرگاه حدیثی نقل

ص: 37

کند، می بایست به سوی روایت او رفت؛ زیرا وی امام زمان خود و دانشمند دوره ی خویش است و در علوم نقلی بر هم ردیفان خود ترجیح دارد، یکّه سواری است که در میدان تاخت کسی هم پای او نیست. و این است آن پاسخ درست به تمام ایراداتی که در این باب در احادیث کتاب آورده اند. (1)

«ابن خلّکان، قاضی القضاة... بزرگان و دانشمندان را ملاقات کرده و در فضایل و آداب برتری یافته است... بزرگوار، سخاوتمند، ثروتمند، هوشمند، اخباری و آگاه به تاریخ و اخبار مردم بود.» (1)

ابوالفداء گوید: «قاضی بافضیلت و محقّق، شمس الدّین احمدبن محمّدبن ابی بکر بن خلّکان برمکی. مردی فاضل و عالم بوده، منصب قضاوت را در مصر و شام بر عهده گرفت. وی دارای آثار و تصنیفات ارزشمندی مانند: «وفیات الاعیان» و چند کتاب دیگر در تاریخ است.» (2)

ابن الوردی نیز به همین گونه گوید. (3)

صفدی می گوید: «... وی فاضل، ارزشمند، متفقّه، عارف و آشنای به مذاهب، خوش قریحه و دارای فتاوای نیکو، آشنا به زبان و ادبیات عرب، علّامه در شعر و ادب و تاریخ و سرگذشت مردم، پراطّلاع، شیرین گفتار، با حرمت فراوان، شایسته ی ریاست و آقایی بود. کتاب «وفیات الاعیان» که شهرتی به سزا دارد، از اوست.» (4)

سبکی گوید: او در دوران خود از نظر بردباری احنف، در علم شافعی و در بخشش حاتم بود؛ ولی حاتم را نمی توان با او مقایسه کرد... .» (5)

قطب الدّین در تاریخ مصر گوید: «وی پیشوا، ادیب برجسته، قاضی عادل، تاریخ نویس جامع بود. سهم به سزایی در فقه و نحو و ادب داشت. در علوم نقلی مهارت داشت و در عقلیات کامل بود... .» (6)

اسدی در «طبقات الشافعیّة»، اسنوی در «طبقات الشافعیّه»، یافعی در «مرآة الجنان»، ابن تغری بردی در «النجوم الزّاهرة»، سیوطی در «حسن المحاضره» و دیگران شرح حال او را نوشته و از او ستایش و تمجید کرده اند.

ص: 40

3 - یوسف بن احمدبن محمّد، وی در ترجمه کتاب «وفیات الاعیان» به فارسی، شرح حال ابن خلّکان را آورده است. (1)

4 - قطب یونینی بعلبکی گوید: وی در نزد خاص و عامّ، از اهل دنیا و آخرت مورد قبول بود. (2)

مختلف بود. گروهی از فضلا و دانشمندان را دیدم که گمان می کردند در بین پادشاهان، بعد از مأمون افضل از او نیست. رحمه اللّه علیه.» (1)

ابن شحنه گوید: «.... وی دانشمندی ادیب بود و در ریاضیات و هندسه و هیأت تخصّصی وافر داشت...» (2)

کتبی گوید: «پادشاه مؤیّد و دارای طرفداران فراوان، اسماعیل بن علی امام دانشمند فاضل سلطان... در او صفاتی ارزنده و فضائلی تامّه از فقه و طب و حکمت و غیر آن ها بود...» (3)

اسدی گوید: «... عالم علّامه، صاحب فنون و نویسنده، سلطان مؤیّد عمادالدّین... به علوم اشتغال داشت و فنونی از آن را می دانست. کتاب های مشهوری نگاشته است که از آن جمله است: کتاب تاریخ...» (4)

ابن حجر عسقلانی و ابن تغری نیز شرح حال او را نوشته اند.

6 - ابن الوردی، درباره ی سبط ابن جوزی گوید: «در این سال، شیخ شمس الدّین یوسف نواده ی جمال الدّین ابن الجوزی درگذشت. وی واعظی فاضل بود. کتاب مرآةالزّمان - که تاریخ جامعی است - از او می باشد. من می گویم: کتاب «تذکرةالخواص من الامّة فی ذکر مناقب الأئمّة» از او است. واللّه اعلم.» (5)

یاد می کند. و شبیه آن عبارات را می گوید. (1)

7 - ذهبی، گوید: «.. ابن جوزی علّامه واعظ مورّخ شمس الدّین... از جدّش و ابن کلیب و جماعتی استماع حدیث نموده است و در حدود سال های بعد از [ ششصد و] شصت به دمشق رفته و در آن جا به وعظ پرداخت. به خاطر چهره ی نمکین و گفتار شیرینی که داشت، مورد قبول همگان قرار گرفت. وی تفسیری در بیست و نه جلد دارد و «الجامع الکبیر» را شرح داده و یک جلد در مناقب و فضایل ابوحنیفه گرد آورده، تدریس کرده و فتوی داده، در آغاز جوانی طرفدار مذهب حنبلی بود. در بیست و پنجم ذی الحجّه وفات یافت و نزد پادشاهان احترام فراوانی داشت.» (2)

8 - داوودی:«یوسف بن قزغُلی، (3) واعظ مورّخ شمس الدّین، ابوالمظفّر سبط حافظ ابوالفرج ازجدّش وگروهی دیگر روایت کرده وکتاب «مرآةالزّمان» را نگاشت. تفسیری بر قرآن مجید در بیست و هفت جلد نوشته و «جامع الکبیر» را شرح داده است. در آغاز جوانی حنبلی بوده و بعد حنفی شده است. در وعظ برجسته و در نزد خاصّ و عامّ از اهل دنیا و آخرت، مورد قبول بود. در سال 654 در دمشق دیده از جهان فرو بست.» (4)

9 - کفوی: «... وی امامی عالم، فقیه و واعظی بسیار خوب و با هیبت و شکوه بود...» (5)

10 - یافعی: «علّامه واعظ مورّخ... درس و فتوی داد.» (6)

11 - فیروزآبادی: «... یگانه ی زمانش در وعظ بود.» (7)

12 - قاری: «نزد شیخ محمود حصری به فقاهت رسید و مورد پذیرش

ص: 43

پادشاهان، امیران، اساتید حدیث و دانشمندان وعظ و دیگر افراد قرار گرفت.» (1)

غیر از این دوازده نفری که اسم بردیم افرادی دیگر او را ستوده و ثنا و ستایش فراوان بر او کرده و به مدح عظیم و گسترده او را ستوده اند.

بر او است. در بیشتر مطالب تاریخی، داشتن اسناد معتبری که نتوان بر او ایرادی گرفت، شرط نیست. به علاوه صلاح الدّین صفدی و شیخ حافظ شمس الدّین ذهبی و افرادی که بعد از آن ها آمده اند، کودک رشد یافته بر دامان تاریخ اویند و از کتاب «مرآة الزّمان» مطالب فراوانی نقل کرده اند. اگر او ثقه نباشد اینان نیز ثقه نخواهند بود.» (1)

«قاری» نیز ادّعای ذهبی را بعید شمرده و بعد از نقل عبارات او گفته است: «و این خیلی بعید است، چنان که پنهان نیست.» (2)

چلبی این عبارت را در پاورقی می گوید: «و این از حسادت است؛ زیرا کتاب او در نهایت درستی و تحریر است. کسانی که بعد از او تاریخ نوشته اند، از کتاب او بهره برده اند، به ویژه ذهبی و صفدی که در تاریخ خود، از کتاب او نقل کرده اند.» (3)

بر مغیره، استناد به گفته ی سبط ابن جوزی کرده و دهلوی به وثاقت این مورّخان نیز تصریح کرده است.

رشیدالدّین خان چنین گوید: «حافظ ابوالمؤیّد خوارزمی در اوایل کتاب مسند امام اعظم به هنگام پاسخ به اشکالات خطیب بغدادی گوید: و امّا قول او که ابوحنیفه در «القتل بالقتل» گفته است: هرچند او را به اباقبیس افکنده باشد، اشتباه است، به این ایراد چندین جواب داده می شود: اوّل آن که امام حافظ سبط ابن جوزی گفته است که این مطلب، تهمت و افترا بر ابوحنیفه است. (1)

همان گونه که او سبط ابن جوزی را از پیشوایان دین و مورد اعتماد هم چون احمد و ابن جوزی و دیگران دانسته است. (2)

صاحب «ازالة الغین» نیز کلام «سبط ابن جوزی» را در دفاع از ابوحنیفه نقل کرده و از او به امام حافظ تعبیر کرده است. (3)

تا حافظ ابن حجر، از طریق احمدبن ابی بکر مقدّسی از سلیمان از یوسف بن قزغلی سبط ابن جوزی روایت می کنم.»

فی شرح الدّر المختار»... و دیگران.

پروردگار عرش محمود است و من محمّدم، و او اعلی است و این علی است.»

از آن که خداوند آدم علیه السلام را بیافریند. هنگامی که خداوند آدم را آفرید، آن نور را دو جزء کرد: یک پاره منم و پاره ی دیگر، علی است.»

2 - ذهبی: «عبداللّه بن احمدبن محمّدبن حنبل، امام حافظ حجّت، ابوعبداللّه،محدّث عراق و فرزند امام العلما...» (1)

نیز گوید: «حافظ ابوعبد الرّحمان.... امامی خبیر به حدیث و علل آن بود و در آن علم، پیشوا و مقدّم بود و پیش تر از همه ی مردم از پدرش روایت کرده است.» (2)

3 - ابن حجر: ... عباس دوری گوید: از احمد شنیدم که می گفت: عبداللّه دانشی بسیار فرا گرفته است . خطیمی گوید: ابوزرعه از احمد نقل کرده که گفت: فرزندم عبداللّه حدیث بسیاری از دانشمندان حدیث، حفظ کرده است و پیوسته از اسماعیل بن علی بیش از آن چه که من حفظ دارم او حفظ دارد. ابوعلی صواف گوید: عبداللّه بن احمدبن حنبل گفته است: هر آن چه را که من می گویم پدرم گفته است و من آن را از او، دو یا سه بار شنیده ام. ابن ابی حاتم گوید: وی مسائل پدرش و علل حدیث را برایم نوشت.

ابوالحسین ابن منادی گوید: در دنیا هیچ کس از احمدبن حنبل بیش تر از پسرش عبداللّه روایت نکرده است ؛ زیرا او سی هزار حدیث مسند و تفسیر را از پدرش شنیده بود... و گوید: ما همیشه بزرگان شیوخ خود را می دیدیم که گواهی می دادند که او به رجال و علل حدیث و اسما و کنیه ها آگاهی و معرفت دارد و همیشه در جست وجوی حدیث است، تا جایی که برخی از مشایخ و بزرگان در ستایش و تمجید از او زیاده روی می کنند و می گویند او از پدرش آشناتر است و بیش از او استماع حدیث کرده است.

سنایی گوید: عبداللّه بن احمد ثقه است. سلمی گوید: از دارقطنی درباره ی عبداللّه بن احمد و حنبل بن اسحاق پرسیدم. گفت: هر دو نغز و شریفند. ابوبکر خلال گوید: عبداللّه مردی درستکار، راستگو، مودّب و با حیا بود... (3)

4 - یافعی گوید: «.... حافظ ابوعبد الرّحمان عبداللّه بن احمد بن حنبل شیبانی، امام و پیشوای آشنا و آگاه به حدیث و علل آن و پیشگام در آن بود. (4)

ص: 51

را تسبیح می کردیم، هزار سال پیش از آن که آدم را بیافریند. هنگامی که نور به عبدالمطّلب رسید، او را دو نیم کرد، نیمی در عبداللّه و نیمی در صلب ابوطالب قرار گرفت. و از اسم خود برای اسمی جدا کرد: خداوند محمود است و من محمّد، و خداوند اعلی است و این علی.» (1)

[ خطیب] بدین گونه که نقل کردیم آورده است، و این در دو کتاب آن دو است. (1)

سخنی درباره ی کتاب تاریخ بغداد

ابن جزله درباره ی کتاب تاریخ بغداد تألیف خطیب بغدادی گوید:

از آن جا که توجّه و اهمیّت دادن به حدیث و شناختن رجال آن، یکی از ارزشمندترین علوم است، کسانی که عمر خود را صرف آن کرده و دشواری های آن را تحمّل می کنند، شایان ستایش و تمجیدند و برای پیشینیان آن ها باید طلب مغفرت و رحمت کرد. عدّه ای از دانشمندان در این باره زحمت بسیار کشیده و در شناختن و شناساندن ضعیف از قوی ومعتبر ازنا معتبرِآن تلاش فراوانی کرده اند.این کار،بسیارفایده و جایگاه دارد، از این جهت که بی دینان و طالبان دنیا در آن دست کاری کرده، احادیث زشت وناروایی را جعل کردند که با شنیدن آن ها گروهی از مردم، فاسد و تباه شده اند. از سویی جوانان وبی خبران به هنگام شنیدن می پنداشتندکه سخنان صاحب شریعت همین ها است و لذا نابود شده و به زودی تکذیب کرده ودست از دین برمی داشتند. ازاین بدبختی وآشفتگی به خداپناه می بریم.واین است کتابی که شیخ ابوبکراحمدبن علی بن ثابت خطیب حافظ بغدادی نگاشته وآن راتاریخ بغداد نامیده؛ کتاب ارزنده ای دراین علم والاکه زحمت فراوانی کشیده،بیدار خوابی ها در آن متحمّل شده و مدّتی ازعمر خودرادر راه آن صرف کرده،خداوند اوراپاداش دهد وبه اونیکی فرماید (2)

از حفّاظ متقن و دانشمندان ماهر بود. و اگر جز کتاب تاریخ، کتاب دیگری نمی داشت همین یک کتاب او را کفایت می کرد؛ زیرا دلالت می کند بر آگاهی عظیم و کامل او...» (1)

3 - ذهبی: «... ابن عساکر گوید: از حسین بن محمّد شنیدم که از ابن خیرون یا غیر او نقل می کرد که خطیب گفته است که در سفر مکّه بعد از زیارت خانه ی خدا سه جرعه از آب زمزم نوشیده و از خداوند، سه حاجت خواسته است: تاریخ بغداد را در بغداد بنویسد و حدیث را در مسجد جامع منصور املا کند و در کنار بشر حافی دفن شود. و هر سه حاجت او برآورده شد.» (2)

از جمله کسانی که شرح حال او را نوشته اند، «سبکی» و «دهلوی» در «بستان المحدّثین» است.

جعفر، از پدرش، از اعمش، از سالم بن ابی الجعد از ابوذر که گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود:

من و علی نوری بودیم در طرف راست عرش. آن نور، خداوند را تسبیح و تقدیس می کرد، چهارده هزار سال پیش از آن که خداوند آدم را بیافریند، پیوسته من و علی در یک جایگاه قرار داشتیم تا این که در صلب عبدالمطّلب، از یک دیگر جدا شدیم.»

و خبر داد به ما ابوغالب محمّدبن احمدبن سهل نحوی، از ابوعبداللّه محمّدبن علی بن مهدی سقطی واسطی، از احمدبن علی قواریری واسطی، از محمّدبن عبداللّه بن ثابت از محمّدبن مصفا از بقیةبن ولید، از سعیدبن عبدالعزیز، از جابربن عبداللّه از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود:

«خداوند عزّوجلّ قطعه ای از نور را فرود آورده و در صلب حضرت آدم جای داد و آن را همین سان حرکت داد تا این که به دو بخش تقسیم کرد. بخشی را در صلب عبداللّه و بخشی را در صلب ابوطالب، مرا به صورت پیامبر و علی را به عنوان جانشین بیرون آورد.» (1)

نکته ای مفید

در صفحه ی آخر نسخه ای از این کتاب که نزد ما است، چنین آمده است: در نسخه ای که من این را از آن نقل می کنم گوید: در نسخه ی اصل گفته است: بهاءالدّین علیّ بن احمد اکوع در نسخه فقیه گوید که ابوالحسن علیّ بن محمّدبن حسن بن ابی نزار ابن شرفیه در واسط عراق در دوازدهم ماه شوال سال پانصد و هشتاد و پنج از نوشتن آن فراغت حاصل کرد و خدا صاحب توفیق است.

سپس گوید در نسخه ی أم الام چنین است: و فارغ شدم از نوشتن آن در جمادی الآخر سال شش صد و بیست و سه. و چنین نوشت عمربن حسن بن ناصربن یعقوب، خداوند عاقبت او را ختم به خیر کند.

ص: 56

در نسخه اصل گوید: از این نسخه روز نوزدهم محرّم الحرام سال نهصد و نود و یک در شهر «ثلا» فارغ شدم، خداوند آن جا را به بندگان شایسته ی خود نگاه دارد و مالک آن را مملوک خاندان حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم قرار دهد، چنین نگاشت سعیدبن عبداللّه بن صالح، خداوند از او درگذرد و در زمره ی آنان محشورش فرماید.

و فارغ شدم من از تحصیل این نسخه ی شریف، بنده ای که نیازمند بخشش و کرم خداوند و پناهنده از عذاب دردناک و کیفر اوست، حسین بن عبدالهادی بن احمد صلاح، خداوند او را به گفتار استوار در دنیا و آخرت پایدار بدارد. پایان روز پنج شنبه پانزدهم جمادی الآخر سال هزار و سیصد و هفت در شهر «ثلا» که خداوند آن جا را به بندگان شایسته اش حراست فرماید و الحمدللّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی محمّد و آله الطّاهرین. و من از کسی که بر این کتاب آگاهی یابد، خواهانم و به او سفارش می کنم که هرچه می تواند مرا دعا کند، مخصوصاً برای عاقبت به خیری من. و توفیق و یاری به وسیله ی خداوند است و او مرا کفایت می کند و بهترین وکیل است.

و در آخر نسخه نیز آمده است: در آخر نسخه ای که از آن نقل می کنم، این عبارت آمده است:

داستانی نیکو از فضایل و مناقبی که درباره ی اهل البیت شنیده شده است:

ابوالحسن علی بن محمّدبن شرفیّه گوید: در مغازه ام در بازار کتاب فروش ها (ورّاقان) در شهر واسط (از شهرهای عراق) در روز جمعه پنجم ذی القعده سال پانصد و هشتاد، قاضی عادل جمال الدّین نعمةاللّه بن علی بن احمد عطّار و امیرشرف الدّین ابوشجاع بن عبری شاعر حاضر شدند. شرف الدّین از قاضی جمال الدّین خواست که مقداری از مناقب اهل البیت را به او بگوید. وی از روی نسخه ای که در آن روز در مغازه ی من بود، شروع کرد به خواندن و آن را از جدّش علّامه معمّر محمّدبن علی مغازلی از پدرش نویسنده ی آن کتاب روایت می کرد. آن دو مشغول خواندن کتاب بودند که عدّه ای از مردم جلو مغازه جمع شدند. در این هنگام ابومصر قاضی عراق و ابوالعبّاس ربیعه که مشهور به عدالت بودند، از آن جا گذشتند. وقتی جمعیّت را و قرائت مناقب را دیدند، ایستادند و سروصدا راه انداختند و قرائت مناقب را انکار نمودند،

ص: 57

مخصوصاً قاضی عراق که بیشتر استهزا می کرد. از جمله سخنانی که به حالت استهزا گفت، این بود که به قاضی گفت: پس بنابراین بر ما واجب کن که هر روز جمعه، بعد از نماز بخشی از این مناقب را در مسجد جامع بخوانیم. قاضی نعمة اللّه بن عطّار به آن ها گفت: شما شایستگی این کار را ندارید. شما در محضر خطیب گفته اید که علی حتّی یک سوره از کتاب خدا را حفظ نداشته است، در حالی که کتاب مناقب می رساند که هیچ یک از صحابه ی پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در قرائت (علوم قرآنی) به رتبه ی علی نمی رسد. لذا شما شایسته ی این کار نیستید. سر و صدا و استهزا بیشتر شد. قاضی نعمةاللّه بن عطّار سخت ناخوشنود شده و در مقابل جماعتی که آن جا ایستاده بودند فریاد برآورد:

خداوندا اگر خاندان پیامبرت در نزد تو مقام و منزلتی دارند، خانه ی این شخص را ویران کن و در عذاب و کیفر او شتاب فرما. در همان شب در حالی که در خانه اش خوابیده بود، خانه اش فرو رفت و او به همراه پل ها و بندهایی که بر روی دجله بسته شده بود، با همه ی اموال و اثاثیه اش غرق شد. این منقبت از جمله مناقب و کراماتی بود که در آن روز از خاندان پیامبر مشاهده شد.

در همان ایّام، علیّ بن محمّد شرفیه در این باره این اشعار را سرود:

یا أیّها العدل الذی هو عن طریق الحق عادل *** متجنّباً سبل الهدی و إلی سبیل الغَیّ مائل

- ای (قاضی) عادلی که از راه حقیقت عدول کردی و از راه های هدایت دوری گزیده و به کژی و گمراهی تمایل داری.

ابمثل اهل البیت یا مغرور ویحک أنت هازل؟ *** دع عنک اسباب الخلاعة و استمع منّی الدّلائل

- وای بر تو! آیا به مانند خاندان پیامبر ای فریب خورده استهزا می نمایی؟ ابزار و وسایل فریب را رها کن و دلایل و براهین را از من بشنو.

بالامس حین جحدت من افضالهم بعض الفضائل *** و جریت فی سنن السخر و لست تسمع عَذّل عاذل

ص: 58

- دیروز به هنگامی که برخی فضایل آنان را انکار می کردی و راه استهزا پیمودی و سرزنش ملامت کنندگان را ناشنیده گرفتی. نزل القضاء علی دیارک فی صباحک شرّ نازل *** أضْحت دیارک سابحات فی الثری خَسْف الزلازل

- به بدترین وجه بر خانه و کاشانه ات صبحگاهان بلا نازل شد. خانه ات در خاک شناور شد و در پیِ زلزله ها فرو رفت.

و بقیت یا مغرور فی الدّارین لم تحظ بطائل *** هذا الجزاء بهذه الدّنیا فعد لهم غداً ما أنت قائل

- و تو ای فریب خورده! در دنیا و آخرت بی بهره و بی نصیب باقی ماندی. این است کیفر این دنیای تو، اینک فردای قیامت آن چه را که گفتی تکرار کن.

علیّ بن محمّد شرفیّه گوید:کتاب مناقب ابن مغازلی را در مسجد جامع شهر واسط که حجّاج بن یوسف ثقفی لعنةاللّه علیه آن را بنا کرده است، در شش جلسه از روز یکشنبه چهارم تادهم ماه صفرسال پانصدوهشتادوسه، آن رابرای جمعیّت بی شماری خواندم.

این مطلب را خواننده ی آن کتاب در مسجد جامع، علیّ بن محمّد شرفیّه نوشته است.

«من و علی نوری بودیم در پیشگاه خداوند، مطیع و فرمان بردار او، تسبیح و تقدیس خدا می کردیم، چهارده هزار سال پیش از آن که آدم را بیافریند.

هنگامی که خداوند آدم را آفرید، این نور را در صلب او قرار داد و پیوسته یک حقیقت بودیم تا این که در صلب عبدالمطّلب از یک دیگر جدا شدیم: نبوّت در من و خلافت در علی قرار گرفت.»

نیز سلمان گوید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«من و علی از نور واحدی آفریده شدیم، چهار هزار سال پیش از آن که آدم را بیافریند. هنگامی که خداوند آدم را آفرید، این نور را در صلب او قرار داد و پیوسته در یک جایگاه بودیم تا این که در صلب عبدالمطّلب، از یک دیگر جدا شدیم: نبوّت در من و خلافت در علی قرار گرفت.»

زمامداری و خلافت، هشتم: دشمنان و مخالفت، نهم: دوستان و وصیّت، دهم: فرزندان و خاندان.

امّا خلقت و طینت: زمانی که آدم علیه السلام از آب و خاک (گِل) آفریده شد، طینت او به نور ثقلین آمیخته شد و لذا طینتی دینی شد. مرتضی علیه السلام نیز از طینت پاک و خاک پاکیزه و تابناک خلق شد. لذا حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «من از پاک ترین قسمت گِل آفریده شدم و دوستدار من از بخشِ پایین ترِ آن خلق شد، سپس قسمت بالا با قسمت پایین مخلوط شد. و اگر نبوّت و رسالت نبود، من در مرحله ی یکی از افراد امّتم بودم.»

مؤیّد گفتار، روایتی است که محمّدبن ابی زکریای ثقه از محمّدبن عبداللّه حافظ از اسحاق بن محمّد بن علیّ بن خالد هاشمی در کوفه از احمدبن زکریابن طهمان از محمّدبن خالد هاشمی، از حسن بن اسماعیل بن عمادبن ابی خلیفه از پدرش از زیادبن منذر از محمّدبن علیّ بن الحسین بن علیّ بن ابی طالب از پدرش از جدّش روایت کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:

«من و علی نوری بودیم در پیشگاه خداوند عزّوجلّ، چهارده هزار سال پیش از آن که آدم علیه السلام را بیافریند. هنگامی که آدم را آفرید، آن نور را از صلب او منتقل کرده و پیوسته از صلبی به صلب دیگر جابه جا نمود، تا این که در صلب عبدالمطّلب جای داد. آن گاه به دو بخش تقسیم کرد: بخشی که مربوط به من بود در صلب عبداللّه و بخش دیگر را که علی بود در صلب ابوطالب نهاد. بنابراین علی از من است و من از علی. گوشت او گوشت من و خون او از خون من است.

هر کس او را دوست بدارد با دوستی ام او را دوست می دارم و هر کس او را دشمن بدارد با دشمنی ام او را دشمن می دارم.»

وی بعد از نقل این روایت، چهار حدیث دیگر به همین مضامین نقل می کند که عبارات سه تای آن ها از این قرار است:

1 - از ابوالحمرا، از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که فرمود:

«هنگامی که مرا به آسمان بردند، به سمت راست عرش نگریستم. دیدم بر آن نوشته شده است: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، ایّدته بعلی و نصرته به.

یعنی: جز اللّه خدایی نیست، محمّد فرستاده ی خداست، او را به وسیله ی علی

ص: 61

پشتیبانی و یاری کردم.»

2 - نافع، از پسر عمر روایت کند که گوید: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در بطحاء مکّه نشسته بود، جبرئیل بر آن حضرت نازل شد و گفت:

«ای محمّد! خدای صاحب عرش به خدمتت سلام می رساند و می فرماید: هنگامی که میثاق پیامبران گرفته شد، میثاق را برای تو، در صلب آدم گرفتند. تو را آقا و سرور پیامبران و وصیّ تو را آقای اوصیاء قرار داد. و می فرمود: ای محمّد به عزّتم سوگند، اگر از من بخواهی که آسمان ها و زمین را نابود کنم، به خاطر مقام و ارزشی که نزد من داری، آن ها را نابود خواهم کرد.»

3 - انس بن مالک از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کند که فرمود:

«هر نوزادی که زاده می شود، در اندرون او مقداری از همان خاکی که از آن آفریده شده، موجود است. من و علی از یک خاک آفریده شده ایم.»

عبارت چهارمین حدیث او با اسنادش چنین است: خبر داد به ما حسین بن محمّد از عبداللّه بن ابی منصور، از محمّدبن بشر، از محمّدبن عبداللّه بن مثنّی، از حمید طویل، از انس بن مالک، که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«من و علیّ بن ابی طالب از یک نور آفریده شدیم که در سمت راست عرش، خداوند عزّوجلّ را تسبیح می کرد، پیش از آفرینش دنیا. آدم در بهشت ساکن شد در حالی که ما در صلب او بودیم. نوح در کشتی نشست و ما در صلب او بودیم. ابراهیم به آتش افکنده شد و ما در صلب او بودیم. پیوسته خداوند عزّوجلّ ما را از اصلاب پاک به رحم های پاک می گردانید. وقتی به عبدالمطّلب رسیدیم، آن نور را دو قسمت کرد، مرا در صلب عبداللّه و علی را در صلب ابوطالب نهاد. در من رسالت و نبوّت را و در علی تیزهوشی و فصاحت را قرار داد. برای ما دو اسم از اسامی خود جدا ساخت. پروردگار عرش «محمود» است و منم «محمّد». او «اعلی» است و این «علی».

عاصمی گوید: این احادیث دلالت می کند بر صحت و درستی آن چه که ما به آن اشاره کردیم و مطلب ما را ترجیح می دهد. (1)

ص: 62

هنگامی که پرده ها برداشته شد، آدم پنج سایه و شبح را در مقابل عرش دید.

پرسید: پروردگارا اینان کیانند؟ فرمود: ای آدم این است پیامبر من، و این است علی امیرمؤمنان پسر عموی پیامبر، و این است فاطمه دختر پیامبرم، و اینانند حسن و حسین، پسران علی و فرزندان پیامبرم. سپس فرمود: ای آدم، اینان اوّل و پیش از همه اند. وی از این موضوع خوشنود شد. هنگامی که دچار خطا و اشتباه شد، گفت:

خداوندگارا! به حق محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین، از تو می خواهم که مرا بیامرزی. خداوند او را بخشید. این است همان جمله ای که خداوند فرمود: «فتلقّی آدم من ربّه کلمات فتاب علیه» (1) هنگامی که به زمین فرود آمد، انگشتری ساخت که نقش نگین او این جمله بود: «محمّد رسول اللّه». و کنیه ی آدم، ابومحمّد بود. (2)

شهردار دیلمی به طور اجازه، از عبدوس بن عبداللّه همدانی به طور کتابت، از ابوالحسن علیّ بن عبداللّه، از ابوعلی محمّدبن احمد عطشی، از ابوسعید عدوی حسن بن علی، از احمدبن مقدام عجلی ابوالأشعث، از فضیل بن عیاض، از ثوربن یزید، از خالدبن معدان، از زاذان، از سلمان که گفت: شنیدم از حبیبم حضرت محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم که می فرمود:

«من و علی نوری مطیع بودیم در پیشگاه خداوند عزّوجلّ که آن نور، خداوند را تسبیح و تقدیس می کرد، چهارده هزار سال پیش از آفرینش آدم.

هنگامی که خداوند آدم را آفرید، آن نور را در صلب او قرار داد. و ما پیوسته در همان حال بودیم تا این که در صلب عبدالمطّلب از یک دیگر جدا گشتیم: جزئی من و جزئی علی شد.» (1)

این روایت شهردار دیلمی، از سند روایت خوارزمی نیز - که در آینده خواهد آمد - نیز به دست می آید.

محمّدبن احمد عطشی....

و خبر داد به من شهردار به طور اجازه، از عبدوس بن عبداللّه بن عبدوس همدانی به طور کتابت، از شریف ابوطالب جعفری، از ابن مردویه حافظ، از اسحاق بن محمّدبن علیّ بن خالد، از احمدبن زکریا، از ابن طهمان، از محمّد بن خالد هاشمی، از حسین بن اسماعیل بن حمّاد از پدرش از زیاد بن منذر، از محمّدبن علیّ بن حسین از پدرش از جدّ بزرگوارش که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«من و علی نوری بودیم در پیشگاه خداوند متعال، چهارده هزار سال پیش از آفرینش حضرت آدم. هنگامی که خداوند آدم را آفرید، این نور به صلب او رفت و از آن هنگام پیوسته از صلبی به صلب دیگر جابه جا می شد تا این که در صلب عبدالمطّلب جایگزین شد. بعد آن را به دو بخش تقسیم کرد، تا این که نیمی از آن در صلب عبداللّه و جزء دیگر در صلب ابوطالب جای گرفت. بنابراین علی از من است و منم از علی. گوشت او گوشت من و خون او خون من است.

هر کس او را دوست داشته باشد به دوستیِ من او را دوست می دارد و هر کس با او دشمنی کند با دشمنیِ من دشمن او خواهم بود.» (1)

خوارزمی گوید: پیشوای حافظان، ابومنصور شهردار ابن شیرویه پسر شهردار دیلمی همدانی - در ضمن آن چه که از همدان برایم نوشت - به من خبر داد که ابوالفتح عبدوس بن عبداللّه بن عبدوس همدانی به صورت کتابت به من خبر داد که شیخ خطیب ابوالحسن صاعدبن محمّدبن غیاث دامغانی در دامغان به من خبر داد که ابویحیی محمّدبن عبدالعزیر بسطامی از ابوبکر قرشی از ابوسعید حسن بن علیّ بن زکریّا از هدبةبن خالد قیسی از حمّادبن ثابت بنانی از عبیدبن عمیر لیثی از عثمان بن عفان از عمربن خطاب روایت کرد که گفت: «خداوند متعال، ملائکه را از نور صورت علیّ بن ابی طالب آفرید.» (2)

ص: 66

راه ها درطلب حدیث پیموده،خدمت مشایخ حدیث رسیده،حدیث شنیده،به دیگران شنوانده،درهر رشته ای کتاب نوشته و افراد فراوانی از او روایت کرده اند. در عراق با امام ابوموسی مدائنی وکسانی که در طبقه و ردیف او بودند، مصاحبت داشته، و با اسنادش به امام حافظ ابن مردویه به اسنادش مسلسلاً و مرفوعاً حدیث نقل کرده است... (1). ازاین عبارت، بخشی ازعظمت صالحانی و ویژگی های برجسته اش پدیدار می شود.

- وی دارای گوهر و عنصر در حرکت و جریان است، شخصیّتش چنین می نماید که اصل و تبار یکی بعد از دیگری به او می رسد.

وی می گوید: این مطلب از کلام آن حضرت گرفته شده است که فرمود:

«من وعلی نوری بودیم درپیشگاه خداوند متعال، چهارده هزارسال پیش از خلقت آدم.هنگامی که خداوند آدم راآفرید،این نوربه صلب اومنتقل شد وپیوسته او را ازصلبی به صلب دیگرمنتقل می ساخت، تااین که درصلب عبدالمطّلب قرارش داد ودرآن جابه دو بخش تقسیمش کرد:بخش من درصلب عبداللّه و بخش علی در صلب ابوطالب قرار گرفت. بنابراین علی از من است و من از اویم.» (1)

«التحبیر» نامید، شرح سقط الزند... تاتاری ها او را در سال 610 کشتند.» (1)

3 - سیوطی، وی نیز گفتار یاقوت حموی را که ما قبلاً آوردیم در شرح حال او آورده است. (2)

4 - کفوی گوید: « شیخ کامل فاضل...» (3)

5 - علیّ بن سلطان قاری، قاری مکّی نیز به همین صورت آورده است. (4)

احسانم و این حسن است، من محسنم و این حسین است. به عزّت خود سوگند خورده ام که اگر کسی به وزن یک دانه ی خردل از بغض اینان را داشته باشد، او را به دوزخ خود وارد کنم و از کسی باکی ندارم. ای آدم اینانند برگزیده ی من. به وسیله ی آن ها مردم را نجات می دهم و (به دلیل دشمنی با اینان) نابودشان می سازم. هرگاه تو به من نیاز داشتی، به اینان توسّلی جوی.

بعد حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«ماییم کشتی نجات. هر کس به آن بیاویزد نجات یافته و هر کس از آن کناره گیرد، نابود شود. هر کس به خداوند حاجتی دارد، به وسیله ی ما خانواده، حاجتش را از خدا بخواهد.» (1)

در استواری و ضبط بی مانند بود. مهارت او در رعایت جهات ادبی و ابراز بلاغت و فصاحت نظیر نداشت. در انشاء رساله منحصر به فرد بود. شعر به خوبی می سرود.

سخنوری فصیح و سخنرانی رسا بود.

آن چه را که نقل می کرد، با سبک و شیوه ی نیکو با عبارات زیبا و مناسب در رعایت سجع و قافیه بیان می کرد. در مجالس از پادشاهان زمان خود سخن می گفت و بر روی منابر، مقاصد و آرمان های آنان را ابراز می داشت. مدّت ها کرسی خطابه «بلنسیه» (1) در اختیار او بود. وی در رشته های مختلف تصنیفات مفید دارد... برای فراگیری علم و حدیث، از گوشه و کنار به سوی او می آمدند و بهره های فراوانی در حدیث از او بردند.

ذهبی می افزاید: ابوالعبّاس احمدبن عماد قاضی تونس و گروهی دیگر، از او حدیث نقل کرده اند. ابن مندی گوید: کسی به جلالت و بزرگواری و ریاست و فضیلت او ندیده ام. در فنونی از جمله منقول و معقول و شعر و نثر، پیشوایی برجسته بود. فضایل و کمالات داشت. در علوم قرآن و تجوید برتر، در ادبیات کارآزموده و از هر حیث لایق و ماهر و او خاتمه حافظان است .

ابار گوید:... او آخر حفّاظ و بلیغان اندلس است. در تپّه های اطراف «تنسیه» در سه فرسخی شهر «مرسیه» رو به شهر، او را در ذیحجّه ی سال 634 کشتند.

حافظ منذری گوید: وی به دست دشمن به قتل رسید. تولّدش در اطراف شهر «مرسیه» در شب اوّل ماه رمضان سال 65 [ 565] است... مجالس فراوانی داشت که دانش جوشان و حفظ فراوان و آشنایی کامل او به این فن را می رساند. در سال 14 [ 614] برای ما اجازه ی روایت را نوشت. (با اجازه ای که در نقل روایت داشت برای ما حدیث نوشت.) (2)

ص: 74

ذهبی در شرح حال او هم چنین گوید: ابوالربیع کلاعی سلیمان بن موسی بن سالم بلنسی، حافظ کبیر، دارای تصانیف، بازمانده ی حدیث شناسان برجسته ی اندلس.... ابار گوید: وی نسبت به حدیث بصیر، حافظ، اندیشمند و آشنای به جرح و تعدیل بود.

موالید و وفیات را به یاد داشت. در این رشته از تمام هم دوره های خود - بخصوص افراد بعد از خود - پیش تر بود. (1)

2 - یافعی: «حافظ ابوالربیع کلاعی سلیمان بن موسی بلنسی دارای تصانیف و بازمانده حدیث شناسان برجسته». آن گاه گفتار ابار که قبلاً گذشت درباره ی وی می آورد. (2)

3 - سیوطی: «ابوالرّبیع امام حافظ برجسته محدّث و بلیغ در اندلس...» (3)

4 - شامی صاحب سیره: «.... ابوالرّبیع، ثقّه، ثَبَت، سلیمان بن سالم کلاعی....» (4)

5 - مقری: «حافظ حدیث و در نقد و بررسی مبرّز، با معرفت تمام نسبت به اسناد و راه های حدیث و نسبت به احکام، ضابط بود و رجالش را ذاکر و یادآور بود....» (5)

«خداوند متعال شاخه ای از نور را آفرید چهل هزار سال پیش از آن که دنیا را بیافریند، آن را جلو عرش نهاد تا این که زمان بعثت من فرا رسید. نیمی از آن را جدا ساخته و پیامبر شما را از آن آفرید و نیم دیگر علیّ بن ابی طالب است.»

این حدیث را پیشوای حدیث اهل شام از پیشوای اهل عراق نقل کرده است به همان گونه که آوردیم. و در کتاب های هر دو نفر نیز موجود است.

هم چنین خبر داد به ما ابواسحاق دمشقی، از ابوالقاسم حافظ، از ابوغالب ابن بنّا، از ابومحمّد جوهری، از ابوعلی محمّدبن احمدبن یحیی، از ابوسعید عدوی از ابوالأشعث، از فضیل بن عیاض، از ثوربن یزید، از خالدبن معدان، از زاذان، از سلمان، که گفت: شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که می فرمود:

«من و علی نوری بودیم در پیشگاه خداوند، مطیع او بودیم. آن نور خداوند را تسبیح و تقدیس می کرد، چهارده هزار سال پیش از آن که آدم علیه السلام آفریده شود. هنگامی که خداوند آدم را آفرید، آن نور را در صلب او جای داد. ما پیوسته در یک جایگاه بودیم تا این که در صلب عبدالمطّلب از یک دیگر جدا شدیم، جزئی از آن من و جزء دیگر علی شد.»

گنجی گوید: محدّث شام ( ابن عساکر) در جزء سیصد و پنجاهم از تاریخش - پیش از آن که به نصف جزء برسد - آن را نقل کرده و اشکالی بر سند یا متن آن نیاورده است. این نکته می رساند که حدیث در نزد او ثابت و مسلّم بوده است.

خبر داد به ما علیّ بن ابی عبداللّه معروف به ابن مقیر بغدادی در دمشق، از ابوالفضل محمّد حافظ، از ابونصربن علی از ابوالحسن علیّ بن محمّد مؤدّب، از ابوالحسن فارسی، از احمدبن سلمة نمری، از ابوالفرج غلام فرج واسطی، از حسن بن علی، از مالک، از ابوسلمة، از ابوسیعد که ابوعقال از حضرت رسول صلّی اللّه علیه [ وآله ] وسلم پرسید: یا رسول اللّه! سیّد المسلمین (سرور مسلمانان) کیست؟

گنجی حدیث را ادامه می دهد تا می رسد به این جا که: ابوعقال پرسید: کدام یک از آنان نزد شما محبوب تر است؟ حضرت فرمود: «علیّ بن ابی طالب.» گفتم: چرا؟ فرمود:

«زیرا من و علی از یک نور آفریده شده ایم.» پرسیدم: پس چرا او را آخرین نفر قوم قرار دادی؟ فرمود: «وای بر تو ای ابوعقال. آیا من به تو نگفتم که بهترین پیامبرانم و دیگر

ص: 76

پیامبران در رسالت بر من سبقت گرفته و به آمدن من بشارت داده اند. آیا این ضرری به من می رساند که آخرین نفر آنان باشم؟! من محمّد رسول خدایم و هم چنین ضرری به علی نمی رسد اگر آخرین نفر قوم باشد. لکن ای ابوعقال! فضیلت و برتری علی بر دیگر مردم، مانند فضیلت جبرئیل است بر دیگر فرشتگان.»

گنجی می افزاید: این حدیث، حَسَن و عالی است. و چون طولانی بود، من آن را مختصر کردم و آن را نیاوردم جز به همین جهت.

گنجی به سندش از ابوامامة باهلی نقل می کند که رسول خدا صلّی اللّه علیه [ وآله ] وسلم فرمود:

«خداوند پیامبران را از درختان پراکنده آفرید، در حالی که مرا و علی را از یک درخت آفرید. منم ریشه ی آن درخت و علی شاخه ی آن، فاطمه عامل باروری و حسن و حسین میوه ی آن درخت می باشند. هر کس به شاخه ای از شاخه های آن بیاویزد، نجات یافته و هر کس از آن منحرف شود، سقوط می کند.

اگر بنده ای خداوند را بین صفا و مروه هزار سال عبادت کند و بعد هزار سال دیگر عبادت کند ولی با ما همراه نباشد [محبّت به ما نداشته باشد] خداوند او را به روی در آتش می افکند. آن گاه این آیه را تلاوت فرمود: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی» (1)

گنجی می افزاید: این حدیث حسن و عالی است. طبری آن را در معجم خود به همان گونه که ما آوردیم نقل کرده است. و محدّث شام در کتابش از راه های گوناگون آورده است. سپس آن را با اسنادش از ابن عساکر محدّث شام در آن جا نقل کرده است. (2)

ص: 77

برخی از عبارات واضح و صریحی که مقصود از این دو کلمه را می رساند، می آوریم:

آدم را بیافریند. بعد از آن که خداوند آدم را آفرید، ما را به صلب پدران و رحم مادران پاک منتقل کرد. سپس ما را به صلب عبدالمطّلب انتقال داد. و به دو نیم تقسیم شدیم: نیمی از آن را در صلب پدرم عبداللّه و نصف دیگر را در صلب عمویم ابوطالب جای داد. من از آن نیمه خلق شدم و علی از نیمه ی دیگر آفریده شد. خداوند متعال از اسامی خود نام هایی را برای ما جدا کرد، خداوند عزّوجلّ «محمود» است و من «محمّدم»؛ خداوند «اعلی» است و برادرم «علی»؛ خداوند «فاطر» است و دخترم «فاطمه»؛ خداوند «محسن» است و دو فرزندم «حسن و حسین». اسم من در رسالت و نبوّت است و اسم علی در خلافت و شجاعت. من رسول خدایم و علی «سیف اللّه» است.»

خبر داد به من به طور اجازه ابوطالب بن انجب خازن از ناصربن ابی المکارم که گفت: خبر داد به ما ابوالمؤیّد موفّق بن احمد به طور اجازه اگر به طور سماع و شنیدن نباشد که خبر داد به من عزیر محمّد از پدرش ابوالقاسم بن ابی الفضل بن عبدالکریم به طور اجازه از شهردار بن شیرویه بن شهردار دیلمی به طور اجازه از عبدوس.... (تا آخر آن چه که در روایت شهرداربن شیرویه دیلمی گذشت).

و به همین اسناد تا شهردار به طور اجازه.... (تا آخر آن چه که در خوارزمی گذشت).

خبر داد به من شیخ ابوطالب بن انجب. (تا آخر آن چه که در ابوالفتح مطرزی گذشت.) (1)

خداوند را تسبیح و تقدیس می کرد، چهارده هزار سال پیش از آن که حضرت آدم را بیافریند. هنگامی که آدم را آفرید، آن نور را در صلب او قرار داد. ما پیوسته به یک حالت قرار داشتیم تا این که در صلب حضرت عبدالمطّلب از یک دیگر جدا شدیم: بخشی از آن من و جزء دیگر علیّ بن ابی طالب شد.» (1)

عبدالمطّلب جای داد. آن گاه، از صلب او بیرون آورده به دو بخش تقسیم کرد:

بخشی را در صلب عبداللّه و بخشی را در صلب ابوطالب قرار داد. لذا علی از من است و من از اویم، و او بعد از من ولیّ و سرپرست هر انسان با ایمانی است.»

وی اشعاری نیز درباره ی امام امیرالمؤمنین سروده که مطلعش چنین است:

اخو احمد المختار صفوة هاشم *** ابوالسادة الغرّ المیامین بالمنن

در ضمن قصیده اش این بیت را آورده که به حدیث نور اشاره دارد:

هما ظهرا شَخْصَین و النور واحد *** بِنَصّ حدیثِ النّفس و النّور فاعلمنَّ (1)

خود دستاویزی استوار و دلیلی آشکار، اعتقادی ناب، باور و آیین و خوی و خلق خویش قرار داده ام... از روی برخی از فضایل درخشان آنان که خداوند ویژه ی آن ها ساخته است پرده برداشته ام. همان ویژگی ها و منقبت های نورانی، مقامات ارزنده، کرامت های گسترده و پهناور، مراتب والا و ارزشمند، اوصاف شکوفا و نسیم بخش، بزرگواری های جوشان و خروشان، یادگارهای گران قدر و بهادار.... .

محدّث از پیشوایان حدیث دوران او است در کتاب «بغیة المرتاح إلی طلب الارباح». (1)همان طور که حافظ شریف سمهودی از کتابش احادیثی نقل نموده و از او به عنوان «حافظ» تعبیر کرده است، و همین سان احمدبن فضل بن محمّد باکثیر حضرمی مکّی. در این باره به کتاب «جواهر العقدین» (2) و «وسیلة المآل» (3) مراجعه کنید.

ص: 86

همان گونه که از کتاب های او عدّه ای از محدّثین نقل کرده و از او به عنوان شیخ امام علّامه محدّث حرم شریف نبوی توصیف کرده اند که از آن جمله است ابن صبّاغ مالکی. (1)

می برد. (1)

پیوسته در یک جا بودیم تا این که در صلب عبدالمطّلب از یک دیگر جدا شدیم:

نبوّت در من و خلافت در علی است.»

نیز از او رضی اللّه عنه نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«من و علی نوری بودیم مطیع در پیشگاه خداوند. آن نور خداوند را تسبیح و تقدیس می کرد، چهارده هزار سال پیش از آن که خداوند آدم را بیافریند.

هنگامی که آدم را آفرید، آن نور را در صلب او قرار داد. پیوسته در یک جا بودیم تا این که در صلب عبدالمطّلب از یک دیگر جدا شدیم: جزئی من و جزئی علی شد.»

از ابن عبّاس روایت کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«من و علی از یک درخت ایم و دیگر مردم از درختان گوناگون.»

هم چنین از او نقل شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«خداوند پیامبران را از درختان پراکنده و من و علی را از یک درخت آفرید. من ریشه ی آن درخت ام، علی شاخه، حسن و حسین میوه ها و پیروان ما برگ های آن درختند. هر کس به این درخت چنگ زند، نجات یافته و هر آن کس که از آن سر پیچد، سقوط کرده است.»

از ابوذر رضی اللّه عنه نقل شده است که گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که فرمود:

«خداوند متعال این دین را به علی تأیید و پشتیبانی کرده، او از من است و من از اویم. درباره ی او نازل فرموده است: «أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ ...»» (1)

از علی علیه السلام روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: من و علی از یک نور آفریده شدیم. (2)

الأخیار» از کفوی، «جامع السلاسل» از بدخشانی، «توضیح الدّلائل» از شهاب الدّین احمد، «الفواتح» از میبدی، «السمط المجید» از قشاشی، «الانتباه» از ولیّ اللّه پدر دهلوی.

وی این حدیث را از سلمان در کتاب دیگر خود «روضةالفردوس» روایت کرده است. در باب سیزدهم آن کتاب گوید: حدیثی است که از سلمان روایت شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«من و علی از نور واحدی آفریده شدیم، چهار هزار سال پیش از آن که خداوند آدم را بیافریند. بعد از آن که خداوند آدم را آفرید، این نور را در صلب او قرار داد. ما پیوسته در یک جا بودیم تا این که در صلب عبدالمطّلب از یک دیگر جدا شدیم. پس نبوّت در من است و خلافت در علی است.» (1)

در همان کتاب، از او روایت می کند که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«من و علی نوری بودیم مطیع و فرمان بردار در پیشگاه خداوند که آن نور خداوند را تسبیح و تقدیس می کرد...» (2)

مغزها و آشکار ساختن و گشودن درهای آن وادار ساخت. لذا از عمق این دریاها، ارزنده ترین گوهرهای آن را استخراج کردم و از شاخسار گلستانش نفیس ترین شکوفه هایش را چیدم و کتابم را «روضةالفردوس» نامیدم و به بیست باب تقسیم کردم و هر بابی را اختصاص به روایت یک نفر از صحابه دادم....»

وی همین حدیث نور را در کتاب دیگرش «مشارب الاذواق فی شرح میمیّه ابن الفارض» در شرح این بیت آورده است، که ابن فارض گوید:

لها البدر کأسٌ و هی شمس تدیرها *** هلال و کم یبدو إذا مزجت بنجم (1)

بر این حدیث تعلیقاتی زده و احادیث دیگری را در تأیید آن آورده است.

اهل یقین و وصول است. جلال الملّة و الشریعة و الصدق و الطریقة و الحق و الحقیقة و الدّین احمد خجندی شیخ حرم شریف پیامبر حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم ، که خداوند روحش را پاک و منزّه بدارد. در برخی از نوشته های خود چنین گوید: بدان که در برخی از آثار و کتاب ها آمده است که صدّیق اکبر ابوبکر است؛ ولی در برخی از آثار و روایات، صدّیق اکبر را بر حضرت مرتضی علی رضی اللّه تعالی عنه و کرّم وجهه اطلاق کرده اند. کلمه ی صدّیق اکبر بر فرد دیگری غیر از این دو نفر اطلاق نگشته است.»

3 - نیز گوید: «... شیخ عارف پیشوای اندیشمندانِ با معرفت جلال الدّین احمد خجندی، قدّس اللّه سرّه . آن گاه روایت عایشه ومعاویه وابوذر (رض) رابدان گونه که گذشت می آورد. می گوید:این روایات وآثار،حدیث طیر راتقویت می کند؛ زیراهیچ کسی نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم محبوب تر نیست،مگر این که محبوب ترین افرادنزد خداوند متعال است».

4 - گوید: «شیخ مرضیّ و پیشوای پسندیده جلال الدّین خجندی» گوید: به تحقیق که ثابت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دستور بسته شدن تمام درهای وارده بر مسجد را به جز در خانه ی علی صادر فرمود...»

5 - گوید: «شیخ پشوای والا، دانای به قوانین و راه ها و حقایق دینی، جلال الملّة و الدّین احمد خجندی مدنی - که خداوند روحش را شاد و او را به همه ی مقامات برتر برساند - گفته است: علی کرم اللّه وجهه از کودکی در دامان پیامبر رشد و نموّ یافت.»

قرار داد و پیوسته آن نور را از صلبی به صلب دیگر منتقل می ساخت. تا این که در صلب عبدالمطّلب جای داد و آن را به دو قسمت کرد: بخشی را در صلب عبداللّه و بخشی را در صلب ابوطالب. پس علی از من است و من از اویم. گوشت او گوشت من و خون او خون من است. هرکس او را دوست بدارد، به محبّتم او را دوست می دارم و هر کس او را دشمن بدارد، به دشمنی ام او را دشمن می دارم.»

نیز از جابر رضی اللّه عنه روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در صحرای عرفات و علی کرم اللّه وجهه روبه روی آن حضرت بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«ای علی! جلوتر بیا، کف دستت را در کف دست من بگذار. ای علی! من و تو از یک درخت آفریده شده ایم. من ریشه و اصل آن درختم و تویی تنه ی آن، و حسن و حسین شاخه های آنند. هر کس به شاخه ای از آن بیاویزد، خداوند او را وارد بهشت خواهد کرد.»

حدیث اوّل را امام صالحانی، ابوحامد محمودبن محمّد روایت کرده، کسی که مسافرت ها کرده، و بار سفرها انداخته به خدمت مشایخ و اساتید حدیث رسیده، از آنان حدیث شنیده و بر ایشان خوانده، در هر رشته ای کتابی نگاشته، مردم بسیاری از او حدیث نقل کرده و در عراق با امام ابوموسی مدینی و کسانی که در طبقه و ردیف او بوده اند، مصاحبت و هم نشینی داشته است. وی با اسنادش به امام حافظ ابوبکربن مردویه، به اسنادش به طور مسلسل و مرفوع روایت کرده است. و حدیث دوم را به امام حافظ پرهیزکار ابونعیم اصفهانی رسانده است.

حدیث دوم را امام شمس الدّین محمّدبن حسن بن یوسف انصاری زرندی محدّث در حرم شریف نبوی محمّدی به روایت ابن عبّاس رضی اللّه عنهما روایت کرده است. (1)

جلوه ی دوم: درباره ی آن چه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علیّ بن ابی طالب را به لقب «برادرم» مفتخر فرمود، با این که پسرعموهای بسیاری داشت. از بین آنان علی را به عنوان برادر برگزید، نه دیگران را. و این بدان جهت بود که هر دو از یک نور بودند و در بین بنی هاشم هیچ کس به مانند علی نبود. و به زودی در جلوه ی هفدهم از این هدایت، تمام حدیث نور را خواهیم آورد. در کتاب «المصابیح و المشارق» و «الخزانة الجلالیّة» و «الدرر» آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«یا علی! تو از منی و من از توام. یعنی تو از نور من ای و من از نور توام.»

و در کتاب «التمهید فی فضائل الصحابة» آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به علی فرمود:

«خوش آمدی ای برادر و ای پسرعموی من، ای کسی که من و او از یک نور آفریده شده ایم.» (1)

وی حدیث نور را در کتابش نقل کرده و آن را از جمله دلائلِ سروری علی علیه السلام و اهل بیت و برتری آنان بر دیگران قرار داده است. می گوید:

وجه اوّل: حدیث مشهور است که پیامبر فرمود:

«ای علی! منم آقای پیامبران و تویی آقای مسلمان ها. هر کس که من مولای او باشم، علی مولای او خواهد بود. ای علی! منم آقای فرزندان آدم و تویی آقای فرزندان هاشمی.»

در صحیفه ها آمده است که عایشه گفت: من در حضور رسول خدا صلّی اللّه علیه [ و آله ] وسلّم نشسته بودم که علی( علیه السلام ) وارد شد. حضرت فرمود: «این آقای عرب است.» من عرض کردم، پدر و مادرم فدای تو باد، آیا تو آقای عرب نیستی؟ فرمود: «منم آقای جهانیان و او آقای عرب می باشد.»

این حدیث مشهور و متواتر است. هر کس بگوید که علی آقا نیست، پیامبر را دروغ گو دانسته و تکذیب کرده، که تکذیب آن حضرت کفر است.

ص: 95

وجه دوم: علی از همان نوری خلق شده که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم آفریده شده است و بی تردید، محمّد صلی الله علیه و آله و سلم آقا است.

وجه سوم: حضرت علی و حضرت محمّد از یک شجره اند، همان گونه که آن حضرت فرموده است و بی تردید، حضرت محمّد سیّد و آقا است. (1)

گرامی داشت و ارج نهاد. و در ردیف بزرگان از او تعظیم نمود و ملک العلماء لقب داد، بدین روی قاضی کرسی آموزش و استادی را زینت بخشید.... و کتاب هایی تألیف کرد که دانشجویان عرب و عجم به سویش بار سفر بستند. چراغ هایی را برافروخت که از آتش برافروخته بر بلنداها رهنمون تر بود. از جمله ی آن تألیفات است کتاب های:

«البحر المواج فی تفسیر القرآن العظیم» به زبان فارسی، حواشی بر کتاب «الکافیه» در علم نحو که این کتاب مشهورترین تألیف او است، کتاب «الارشاد» در علم نحو که در این کتاب، خود را پای بندِ آوردنِ مثال در ضمن تعریف هر مطلبی نموده است، کتاب «بدیع المیزان» که متنی است در فن بلاغت با عبارات دارای سجع و قافیه، کتاب «شرح البزودی» در علم اصول الفقه تا بحث امر، شرحی گسترده بر قصیده «بانت سعاد» (1)، رساله ای در تقسیم علوم به زبان فارسی، رساله ای دیگر در مناقب سادات به زبان فارسی و کتاب های دیگر... وی در سال هشت صد و چهل و نه، پنج روز به آخر ماه رجب مانده، دیده از جهان فرو بست و در شهر جونپور در سمت جنوبی مسجد سلطان ابراهیم شرقی دفن شد.» (2)

«کنت أنا و علی نوراً بین یدی اللّه» (1)

صاحب کتاب «الفردوس» این تتمّه را بر آن حدیث افزوده است که فرمود:«بعد ما منتقل شدیم تا در عبدالمطّلب قرار گرفتیم: نبوّت مال من شد و برای علی وصیّت بود.» (1)

ربّانی بود. صحیفه های شب و روز نسبت به فضایل و درجات والایش در تنگنا هستند.

دفاتر آسمان ها و زمین ها گنجایش ارزندگیِ شخصیّت و ویژگی های ارزنده او را ندارند. فضائلش بی شمار و کمالاتش غیرقابل احاطه است، زیرا نسب مبارکش از روایت معتبره ی وارده از قول رسول گرامی و بهترین خلق خدا دانسته می شود که فرمود: «من و علی از نور واحدی بودیم.» عظمت حسبش نیز از فرمایشات ارزنده ی آن حضرت برمی آید که فرمود: «تویی در دنیا و آخرت برادر من.» وفور علمش از حدیثِ صحیح: «أنا مدینة العلم و علیٌ بابُها.» گسترش جودش از کلام خداوند متعال که فرمود:

«الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً » (1) شجاعتش از جمله ی: «لا فتی إلّا علی لا سیف إلّاذوالفقار» و فضائلش در این جمله ی رسول خدا می درخشد که فرمود: «مبارزه علیّ بن ابی طالب در روز خندق، از همه ی اعمال امّت من برتر است.» (2)

کتاب «نزهة الخواطر» شرح حال او را با بدین سان می آورد: «شیخ فاضل، یکی از علماء عامل و بندگان صالح خداوند». آن گاه در ضمن تصنیفات او، کتاب «معارج العلی» را ذکر کرده است. (1)

بدخشانی، محمّد صدر عالم، نظام الدّین دهلوی، محمّد مبین لکهنوی.

روایت کرده؛ ولی دنباله ی حدیث را که فرمود: «یا علی اگر امّت من...» نیاورده است. (1)

و حسن و حسین شاخه های آنند. هر کس به شاخه ای از آن بیاویزد، خداوند او را داخل بهشت خواهد کرد. یا علی! اگر امّت من آن قدر روزه گیرند که هم چون کمان گردند و آن قدر نماز خوانند که به سان زه کمان شوند امّا تو را دشمن بدارند، خداوند آنان را به رو در آتش خواهند افکند.» (1)

ابوامامة باهلی، که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«خداوند پیامبران را از درختان پراکنده و گوناگون آفرید، و من و علی را از یک درخت خلق کرد. منم اصل آن و علی فرع آن و فاطمه عامل باروری آن و حسن و حسین میوه ی آن درختند. هر کس به شاخه ای از شاخه های این درخت بیاویزد، رهایی یافته و هر کس از آن برکنار باشد، سقوط کرده است. اگر بنده ای خداوند را هزار سال بین صفا و مروه بندگی کند، و بعد هزار سال دیگر و بعد هزار سال دیگر بر آن بیافزاید ولی محبّت ما را درک نکند، خداوند او را به رو در آتش خواهد افکند.»

آن گاه این آیه ی شریفه را تلاوت فرمود: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی » (1)

گنجی می افزاید: این حدیثی عالی است که طبرانی آن را در معجم خود، به همان گونه که ما در این جا آوردیم، روایت کرده است و محدّث شام (ابن عساکر) در کتاب خودش به اسناد و طرق مختلف و گوناگون آورده است.

از آن جمله حدیثی است که شیخ محمّدبن سعیدبن موفّق بن خازن نیشابوری در بغداد و شیخ ابراهیم بن عثمان کاشغری در نهر معلّی، روایت کرده اند از حافظ ابوالقاسم علیّ بن حسن شافعی، از ابویعلی حمزةبن احمدبن عبداللّه بن علی مقری، از ابوطالب عمربن ابراهیم بن سعید زاهدی فقیه، از ابوبکر محمّدبن غریب بزّار، از ابوالعبّاس احمدبن موسی بن رنجویه قطّان، از عثمان بن عبداللّه بن عمروبن عثمان، از عبداللّه بن لهیعة، از ابوالزبیر که گفت: از جابربن عبداللّه شنیدم که می گفت: رسول خدا در صحرای عرفات حضور داشتند و علی روبه روی آن حضرت ایستاده بود. به او اشاره کرده و فرمودند: «یا علی! جلو بیا.» علی جلوتر رفت و نزدیک حضرت شد، حضرت فرمود:

«کف دست خود را در کف دست من بگذار، ای علی! من و تو از یک درخت آفریده شده ایم. منم اصل آن و تو فرع آن و حسن و حسین شاخه هایش

ص: 113

هستند. هر کس به شاخه ای از آن بیاویزد به بهشت وارد می شود. یا علی! اگر امّت من آن قدر روزه گیرند که هم چون کمان گردند و آن قدر نماز خوانند که به سان زهِ کمان شوند امّا تو را دشمن بدارند، خداوند آنان را به رو در آتش خواهد افکند.»

گنجی گوید: (ابن عساکر) به همین گونه در شرح حال حضرت علی علیه السلام در کتابش (تاریخ دمشق) حدیث را نقل کرده و گفته است: خبر داد به ما مفتی ابونصر هبةاللّه شیرازی، از حافظ علی بن عساکر، از ابوالقاسم سمرقندی، از اسماعیل بن مسعده، از حمزةبن یوسف، از ابواحمدبن عدی، از عمربن سنان، از حسن بن علی ابوعبدالغنی ازدی، از عبدالرزّاق، از پدرش از مینابن ابی مینا مولای عبدالرّحمان بن عوف که می گفت: پیش از آن که احادیث باطل به هم آمیزد و آشفتگی پدید آورد، چرا از من نمی پرسید؟! رسول خدا فرمود:

«من درختم و فاطمه فرع و شاخه ی آن و علی عامل باروی و حسن و حسین ثمره و شیعیان، برگ آن درخت. ریشه ی درخت در بهشت عدن است و اصل و فرع و عامل باروری و میوه و برگ در بهشت می باشد.»

گنجی گوید: محدّث دمشق در مناقبش این حدیث را به اسناد و طرق مختلف نقل کرده است. شیخ ابوبکربن فضل اللّه حلبی واعظ در معنی و مقصود این حدیث، این شعر را از قول برخی از دانشمندان اهل سنّت برای ما نقل کرده است:

یا حَبّذا دوحةٌ فی الخلد ثابتة *** ما فِی الجنان لها شبهٌ مِنَ الشَجَرِ

- چه زیبا و نیکو است درخت تنومندی که در بهشت جاودان استوار است و در میان درختان بهشت مانندی ندارد.

المصطفی أصلها و الفرع فاطمة *** ثم اللّقاح علیٌ سیّد البشر

- حضرت رسول مصطفی اصل آن و فاطمه شاخه و سپس علی عامل باروری است که او آقا و سیّد بشر است.

و الهاشمیان سبطان لها ثمر *** و الشیعة الورق الملتفّ بالثمر

- دو سیّد هاشمی که دو نواده ی پیامبرند، میوه ی آن درخت و شیعه برگ پیچیده به میوه می باشند.

ص: 114

هذا حدیث رسول اللّه جاء به *** اهل الروایة فی العالی من الخبر

- این حدیث رسول خدا است که اهل روایت، آن را در ضمن سندی عالی روایت کرده اند.

إنّی محبّهم أرجو النجاة غداً *** و الفوزَ فی زُمرةِ مَنْ أحسن الزُمَرِ

- منم دوستدار آنان که فردای قیامت، امید نجات و رستگاری را دارم، در ضمن گروهی که از بهترین گروه هایند. (1)

محمّدبن عبداللّه نانیجی بغدادی در دینور که از حفظ این روایت را از محمّدبن جریر طبری، از محمّد بن حمید رازی از علاءبن حسین همدانی، از ابومخنف لوطبن یحیی ازدی، از عبداللّه بن عمر روایت کرده است که گوید: شنیدم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سؤال شد که خداوند در شب معراج با کدام زبان با شما سخن گفت؟ فرمود:

«خداوند با من به لغت علیّ بن ابی طالب سخن گفت و به من الهام فرمود که من گفتم: پروردگارا! آیا تو با من سخن می گویی یا علی است که با من سخن می گوید؟ فرمود: ای احمد! من شیئی هستم؛ امّا نه هم چون دیگر اشیاء. من با مردم مقایسه نمی شوم و هم وزن و هم سنگ دیگران نیستم و به همانندها توصیف نگردم. تو را از نور خود آفریدم و علی را از نور تو آفریدم و بر اسرار و رموز دل تو آگاه گشتم، کسی را در دل تو محبوب تر از علیّ بن ابی طالب نیافتم، لذا به زبان او با تو سخن گفتم تا این که دلت آرام گیرد.» (1)

ص: 117

که مؤیّد معنای حدیث نور است.

خوانندگان گرامی می بینند که راویان حدیث نور و مؤیّدات آن، همگی از بزرگان دانشمندان اهل سنّت و محدّثان و پیشوایان بزرگ حدیثند. بنابراین حدیث نور، حدیثی صحیح است و از نظر سند، ثابت و محکم؛ بلکه حدیثی متواتر است که نسبت به صدور آن از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم قطع و یقین حاصل است. خواه ناخواه خوانندگان محترم با توجّه به قطعیّت آن، دیگر توجّهی به انکار یا ایراد متعصّبان و یا شک و تردید معاندان نخواهند داشت.

اگر به قطعیّت صدور آن، بحث وجوه دلالت آن نیز ضمیمه شود، این حدیث نیز از احادیثی خواهد بود که بر امامت بلافصل امیرالمؤمنین علی علیه السلام بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دلالت می کند. و خداوند، هادی و راهنما است.

ص: 119

ص: 120

(یعنی روح بدون بدن) پیش از آن که آسمان هایم و زمینم و عرشم و دریایم را بیافرینم. آن نور پیوسته مرا تهلیل و تمجید می کرد. سپس روح شما را جمع کردم و یکی قرار دادم. آن نیز مرا تمجید و تسبیح و تهلیل می کرد. بعد آن را به دو بخش تقسیم کردم و آن دو را نیز به دو نیم کردم، در نتیجه چهار تا شد: یکی محمّد، یکی علی و دو تا هم حسن و حسین. بعداً خداوند فاطمه را، از نوری آفرید که در آغاز آن به صورت یک روح بدون بدن خلق کرده بود. بعد دست خود را بر ما کشید. نورش در بین ما درخشید و نورافشاند.» (1)

د. به سندش از مفضّل بن عمر از حضرت صادق علیه السلام روایت کند که گفت: به حضرت صادق علیه السلام عرض کردم: در آن هنگام که شما در عالم اظلّه بودید، به چه صورتی در آن جا بودید؟ حضرت فرمود:

«ای مفضّل! در پیشگاه خداوندگارمان بودیم، در حالی که غیر از ما هیچ کسی نزد او نبود، در سایه بانی سبز. او را تسبیح و تقدیس و تهلیل و تمجید می کردیم. هیچ فرشته ای و هیچ موجودی صاحب روح غیر از ما نبود، تا این که خداوند آفرینش موجودات را آغاز کرد. هر آن چه از فرشته و غیر فرشته خواست و هرگونه خواست، آفرید و آن گاه علم آن را به ما واگذاشت.» (2)

ه. به سندش از محمّدبن سنان نقل کند که گوید: در خدمت حضرت جواد علیه السلام بودم. سخن از اختلاف عقیده ی شیعیان به میان آمد. فرمود:

«ای محمّد! به راستی خداوند تبارک و تعالی، پیوسته در یکتایی و وحدانیّت خود به سر می برد، سپس محمّد و علی و فاطمه را آفرید. آنان هزار سال در این حالت بودند تا این که موجودات را آفرید. آنان را بر آفرینش موجودات شاهد و گواه گرفت و فرمان برداری از آنان را بر موجودات واجب و لازم کرد و امور خلق را به دست آنان سپرد، آنان هر آن چه را که خواستند، حلال و هرچه را که خواستند، حرام می کنند. البتّه هرگز جز آن چه را که خداوند تبارک و تعالی می خواهد، چیزی نمی خواهند.

ای محمّد! این است آن دیانتی که هر کس از آن جلو افتد، تجاوز کرده و

ص: 123

اگر کسی عقب افتد، نابود شده و فقط هر کس ملازم با آن باشد، به حق پیوسته است. ای محمّد این مطلب را کاملاً با خود داشته باش.» (1)

وی حدیث اشباح را نیز در ضمن حدیثی که پیامبر صلی الله علیه و آله داستان معراج خود را برای ابوذر توصیف می فرماید روایت کرده است. (1)

خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «خداوند، من و علی و فاطمه و حسن و حسین را هفت هزار سال پیش از آن که دنیا را بیافریند خلق فرمود.» عرض کردم: شما کجا بودید ای رسول خدا؟ فرمود: «در پیشگاه عرش، خداوند را تسبیح و تحمید و تقدیس و تمجید می کردیم.» عرض کردم به چه صورتی؟ فرمود: «اشباح نور» (1)

د. در همین کتاب به سندش از حضرت صادق علیه السلام در ضمن حدیثی طولانی که فرمود:

«همانا محمّد صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه السلام نوری بودند در پیشگاه خداوند متعال، دو هزار سال پیش از آفرینش مخلوقات. هنگامی که فرشتگان به آن نور نظر افکندند، اصل و ریشه ای برای آن نور دیدند که شعاعی درخشان از آن جدا می شد. گفتند: پروردگارا! این نور چیست؟ خداوند عزّوجلّ به آنان وحی فرستاد که این نوری است از نور من، اصلش نبوّت و فرعش امامت است. نبوّت برای محمّد بنده و رسول من است و امامت برای علی حجّت و ولیّ من است.

اگر آن دو نبودند مخلوقاتم را خلق نمی کردم» (2)

ه . در کتابش، «کمال الدّین و تمام النّعمة» به سند خود از حضرت علیّ بن الحسین علیهما السلام بدین گونه روایت کرده است:

«به راستی خداوند عزّوجلّ، محمّد و علی و یازده امام را از نور عظمت خود به صورت ارواح در پرتوی از نورش آفرید. او را پیش از آفرینش خلق می پرستیدند و خدای عزّوجلّ را تسبیح و تقدیس می کردند. آنان اند پیشوایان راهنما از خاندان حضرت محمّد صلوات اللّه علیهم أجمعین .» (3)

و. در همین کتاب به سندش از امام صادق علیه السلام روایت کند که خداوند متعال چهارده نور را چهارده هزار سال پیش از آفرینش موجودات آفرید که آن ها ارواح ما باشند. به آن حضرت گفته شد: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن چهارده نور چه کسانی هستند؟ فرمودند:

ص: 126

«حضرت محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین و امامان از فرزندان حسین. آخرین شان قائمی است که بعد از غیبتش به پا می خیزد و دجّال را می کشد و زمین را از هرگونه ستم و ظلمی پاک می گرداند.» (1)

ز. وی حدیث نور را در کتابش «النصوص علی الأئمّة الاثنی عشر» به سندش از انس بن مالک بدین گونه روایت کند، که فرمود: من و ابوذر و سلمان و زیدبن ارقم در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودیم... تا آن جا که فرمود:

«خداوند متعال من و اهل بیتم را از یک نور آفرید، نه هزار سال پیش از آفرینش حضرت آدم. بعد ما را به صلب آدم منتقل کرد و از صلب آدم به اصلاب پاکان و از آن جا به رحم پاکیزگان...» (2)

حسن و حسین را آفرید و آن دو را فرا خواند و او را اطاعت کردند. بعد ما را به پنج اسم از اسامی خود نامید. خداوند «محمود» است و منم محمّد. خداوند «عالی» است و این هم نامش علی است. خداوند «فاطر» است و این فاطمه است.

خداوند «ذوالاحسان» است و این نامش حسن است. خداوند «محسن» و این نامش حسین است. سپس از صلب حسین، نه امام را آفرید. آنان را فرا خواند و آنان او را اطاعت کردند، پیش از آن که آسمانِ ساخته شده و زمینِ گسترده یا هوا یا آب یا فرشته یا دیگر افراد بشر را بیافریند. ما به علم او نوری بودیم که او را تسبیح می کردیم و فرمان او را می شنیدیم و اطاعت می کردیم....» (1)

آتش عذاب شود در حالی که پسرش قسمت کننده ی آتش است!»

آن گاه فرمود:

«سوگند به آن کسی که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را برانگیخت، نور جناب ابوطالب در روز قیامت، همه ی نورها را فرو می پوشاند به جز پنج نور را: نور محمّد و نور من و نور فاطمه و نور حسن و حسین را و نور فرزندان او که امام هستند؛ زیرا نور او از نور ما است که خداوند دو هزار سال پیش از خلقت آدم علیه السلام آن نور را آفرید.» (1)

د. در همین کتاب به سندش از انس بن مالک در ضمن حدیثی طولانی آمده است که راوی گوید: عرض کردم: ای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم علی برادرت را توصیف کن که چگونه است؟ فرمود:

«خداوند عزّوجلّ در زیر عرش آبی را آفرید، سه هزار سال پیش از آن که حضرت آدم را بیافریند و آن را در یک لؤلؤ سبزرنگ در علم مخزون خود قرار داد تا این که حضرت آدم را آفرید. بعد که او را آفرید، آن آب را از آن لؤلؤ منتقل کرد و در صلب حضرت آدم قرار داد تا این که قبض روح آدم را نمود. بعد در صلب شیث قرار داد. آن آب پیوسته از پشتی به پشت دیگر منتقل می شد تا این که در صلب عبدالمطّلب قرار گرفت. بعد خداوند آن را به دو بخش تقسیم فرمود: نیمی از آن را در صلب عبداللّه بن عبدالمطّلب و نصف دیگر در ابی طالب قرار داد. من از آن نیمه ی آب هستم و علی از نیمه ی دیگر است. بنابراین علی در دنیا و آخرت برادر من است. آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم این آیه را قرائت فرمود: «وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّکَ قَدِیراً»» (2)

ه. در همین کتاب به سندش از حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام روایت شده است که فرمود:

«خداوند تبارک و تعالی نور حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را از نور عظمت و جلال خودش به طور اختراع آفرید (3)... هنگامی که اراده فرمود حضرت

ص: 129

محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را از آن نور بیافریند، آن را به دو بخش تقسیم کرد: از بخش اوّل حضرت محمّد را و از بخش دوم حضرت علیّ بن ابی طالب را آفرید و از آن نور، غیر از آن دو نفر کسی را نیافرید.» (1)

و. در همین کتاب به سندش از آقای ما حضرت علیّ بن الحسین علیهما السلام از پدرش از جدش حضرت علی علیه السلام از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود:

«ای علی، خداوند مردم را از درختان پراکنده و من و تو را از یک درخت آفرید، منم ریشه ی آن درخت و تویی شاخه ی آن.» (2)

ز. در همین کتاب به سندش از حضرت علی علیه السلام روایت شده است که فرمود:

«آگاه باشید، من بنده ی خدا و برادر رسول اویم و نخستین کسی هستم که آن حضرت را تصدیق کردم. [ در عوالم پیشین] هنگامی تصدیق کردم که آدم بین روح و بدن بود. سپس [ در این عالم نیز] در امّت شما من نخستین کسی هستم که به راستی او را تصدیق نمودم، ما وارثان نخستین و آخرین وارث هستیم.» (3)

ح.در کتاب«مصباح الأنوار»به اسنادش ازانس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود:

«خداوند مرا و علی و فاطمه و حسن و حسین را آفرید، پیش از آن که آدم را بیافریند.» (4)

پیش از آفرینش آدم علیه السلام . هنگامی که آدم را آفرید، آن نور را به دو بخش تقسیم کرد و آن را در صلب آدم قرار داد و به زمین فرو فرستاد. سپس در کشتی در صلب حضرت نوح سوارش کرد. بعد در صلب حضرت ابراهیم به آتش افکند. جزئی از آن منم و جزئی علی. آن نور، پیوسته با ما همراه است، تا زمانی که ما هستیم.» (1)

نحن المسبّحون» (1)

ابن عبّاس گفت: ما در خدمت حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم بودیم... (2)

2 - ابن روزبهان در بخشی از گفتار خود به کلام حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم خطاب به عمربن خطاب استناد کرده که روایت کرده اند که حضرت به او فرمود: «شیطان هیچ گاه تو را در راهی ندید مگر این که به راهی دیگر غیر از راه تو رفت.»

وی بعد از نقل این حدیث گوید: این حدیثی است که تمام صاحبان کتب صحاح نقل کرده اند و هیچ کس شکّ و تردیدی در صحّت آن ندارد و این بر رافضیان حجّت است؛ زیرا می گویند بیعت ابوبکر به اختیار عمربن خطاب بود؛ اگر گفتار آنان راست باشد که این بیعت به اختیار عمر بوده پس بدون شک حق خواهد بود به دلیل این حدیث؛ زیرا وی به راهی رفته است غیر از راه شیطان. و هر راهی که مقابل و مناقض با راه شیطان باشد، راه حق است. و این از استدلالات ملزمه ای است که برای شیعه راه فرار باقی نمی گذارد. (1)

در پاسخ می گوییم: این حدیث دارای اشکالاتی است، از جمله:

* حدیثی است ساختگی، چنان که در کتاب «شوارق النصوص» (2) ثابت شده است.

* حدیثی است که فقط اهل سنّت آن را نقل کرده اند و در کتب مخالفان آن ها نیست.

* این حدیث مشتمل است بر گفتار زنان به او که «تندخوترین و خشن ترین هستی.»

* این حدیث مشتمل است بر پاسخ عمر به آنان که شما دشمنان خویشتن اید.

* این حدیث گویای آن است که زنان مورد خطاب عمر، او را می بخشند و برای او هبه می آورند، ولی پیامبر را نمی بخشند و هبه ای به آن حضرت ندادند.

* این حدیث گویای رضایت و خشنودی پیامبر است از این که زنانش

ص: 135

صدایشان را در نزد او بلند کنند، در حالی که عمر از این کار خوشش نمی آمد.

ثانیاً وقتی ابن روزبهان می تواند حدیثی را که - با وجود اشکال های فوق فقط در کتاب های اهل سنّت نقل شده، برای شیعه الزام آور بخواند و گمان کند که شیعه در برابر آن پاسخی ندارد، حال ما به طریق اولی می توانیم اهل سنّت را ملزم به پذیرش حدیث نور کنیم، حدیثی که از راه های مختلف و اسناد گوناگون با عبارات متعدّده نقل کردیم، تا چه رسد که از احادیث مورد قبول شیعه و سنّی است که بر آن اتّفاق نظر دارند.

نکته ی جالب آن که اهل سنّت وقتی دیدند که آن حدیث مقام نبوّت را پایین می آورد، دست به توجیهات و تأویلات سست زده اند و افرادی هم چون دهلوی برای این مطلب، مثال هایی سطح پایین از ضرب المثل های هندی آورده است.

لکن در کتاب «شوارق النصوص» ساختگی بودن این حدیث ثابت شده است. و تعجّب است از این مرد که چگونه به امثال این حدیث استناد کرده و آن را از اشکالاتی قرار داده که شیعه هیچ گونه پاسخی برای آن ندارد و حتماً باید بپذیرد.

3 - دهلوی گوید: ابن یونس (1) که از مجتهدان بزرگ شیعه است، در «کتاب الصّراط المستقیم» چند تن از اعلام اهل تسنن را نام می برد که درباره ی فضائل اهل بیت در آثار خود سخن گفته اند، از جمله:

ابن جریر در «حدیث غدیر»، ابن شاهین در «ما نزل من القرآن فی فضل امیرالمؤمنین» و «مناقب»، ابن شیبه در «اخبار امام و فضائلش»، ابونعیم در کتاب «منقبة المطهّرین»، ابوالمحاسن رویانی شافعی «جعفریّات»، موفّق مکّی کتاب «الأربعین فی فضائل امیرالمؤمنین»، ابن مردویه کتاب «رد الشمس فی فضائل علی»، شیرازی کتاب «نزل القرآن فی شأن امیرالمؤمنین»، امام احمدبن حنبل کتاب «مناقب اهل البیت»،

ص: 136

نسائی کتاب «مناقب امیرالمؤمنین»، نطنزی کتاب «الخصائص العلویه»، ابن مغازلی شافعی کتاب «مناقب امیرالمؤمنین» که نام دیگرش «المراتب» است، بصری کتاب «درجات امیرالمؤمنین» و خطیب کتاب «الحدائق». (1)

و سیّد مرتضی گفته است که از عمربن شاهین شنیدم که می گفت: درباره ی فضائل امیرالمؤمنین هزار جزوه تألیف کرده ام: به نقل از ترجمه ی کتاب او به نام «انوار الزّمان» نوشته ی معین قزوینی اثنی عشری.

دهلوی می افزاید: انصاف آن است که برای شیعه غیر از این کتاب هایی که متضمّن فضایل حضرت علی علیه السلام است، دیگر کتابی نیست. هر کس کتب شیعه را بررسی کند، به خوبی می یابد که دانشمندان شیعه در این موضوع جیره خوار اهل سنّت می باشند؛ زیرا آنان از این کتاب ها نقل می کنند. البتّه بعید نیست که درباره ی دیگر امامان، از خود چیزی داشته باشند که بر این مطلب، کتاب هایی هم چون «کشف الغمّة» و «الفصول المهمّة» دلالت دارند. (2)

در پاسخ می گوییم: از گفتار وی چنین برمی آید که استدلال شیعه به روایات آنان صحیح است، مخصوصاً درباره ی فضایل حضرت امیر مؤمنان و اهل البیت علیهم السلام .

بنابراین احتجاج شیعه به روایات حدیث نور که قبلاً از مدارک آنان نقل کردیم صحیح است و قابل انکار نیست.

و امّا بطلان این پندار که کتاب «الفصول المهمة» از کتب شیعه است (چنان که ظاهر عبارت او بود) ظاهر و آشکار است. دلیل بر این مطلب، کتب رجال اهل سنّت است که مؤلّف این کتاب را ابن صباغ مالکی دانسته اند. تفصیل این مطلب در بخش

ص: 137

حدیث تشبیه خواهد آمد. (1)

و امّا این که صاحب کتاب «کشف الغمه» از کتاب های آنان نقل کرده است؛ تنها از باب الزام آنان است، وگرنه آثار و تألیفات دانشمندان شیعه در فضائل و مناقب حضرت امیرالمؤمنین بیش از آن است که گفته شود و هر کس به کتاب های «غایةالمرام» و «بحارالأنوار» مراجعه کند، با اسامی برخی از آن کتاب ها آشنا می شود. (2)

4 - رشیدالدّین خان شاگرد دهلوی در این باره در کتاب «شوکت عمریه» چنین گوید:... برای من هیچ گونه تردیدی وجود ندارد نسبت به احادیثی که شیعه از طرق خود در مناقب ائمّه ی اطهار نقل می کنند (مگر این که قرینه ای آشکار بر مجعول بودن آن ها وجود داشته باشد). من این احادیث را بر سر و چشم خود می نهم تا چه رسد به نقل آن ها. (3)

بنابراین حدیث نور، از جمله احادیثی است که وی آن را پذیرفته و بر سر و دیده می نهد... و می بایست که پیروان و مقلّدانش نیز چنین باشند.

5 - کابلی در کتاب «الصواقع» و نیز «دهلوی» و دیگرانی از اهل سنّت به احادیث وارده از طرق خودشان در موارد بسیاری استدلال کرده اند، بلکه به بسیاری از روایات ساختگی مشهور نیز استناد کرده اند که محقّقان آنان به این مطلب اعتراف دارند.

اگر این کار صحیح باشد، پس برای شیعه این حق وجود دارد که به روایات آنان در مقابل مخالفان استناد کند. آنان می بایست بدان اعتراف کنند و در مقابلش خاضع و

ص: 138

خاشع باشند.

اکنون این است حدیث نور با برخی اسناد و عباراتش در نزد اهل سنت...

و این حدیث نور است با برخی اسناد و عباراتش در نزد شیعه ی امامیّه...

بنابراین حدیثی است مورد اتّفاق هر دو گروه.

آیا می شود آن را منکر شد و یا فقط به شیعه ی امامیّه منسوبش کرد؟!

همان گونه که این مطلب قابل پذیرش نیست، نمی توان ایراد و اشکالی مبتنی بر پایه ای واهی و باطل بر سند آن وارد کرد، به طوری که به زودی خواهیم دید.

ص: 139

ص: 140

افزون بر این مطلب که گروهی از دانشمندان اهل سنّت، به این حدیث شریف استدلال کرده و گروهی دیگر، آن را به طور قطع به حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نسبت داده اند.

پس نتیجه می گیریم که این ادّعا باطل است.

علوم و نوشتن اخبار و سنن پرداخت و به درجاتی از علم و دانش رسید که کم تر کسی در اندلس قبل از او به آن دست یافته بود. وی مدّت ها مذهب شافعی داشت و بعد به عقیده ی ظاهریّه پیوست و در آن مرام افراط کرد. او تألیفات ارزشمند و فراوانی دارد که درباره ی اصول و فروع فقه، با اهداف و نتایجی ارزنده بر طبق مذهب و مرام خویش که مرام داوودبن علی ظاهری باشد نوشته است. از قول تعداد زیادی از دانشمندان اندلس نقل شده است که شمار آثار او در علوم فقه، حدیث، اصول، ملل و نحل، تاریخ، نسب، ادبیات و ردّ بر مخالفان به حدود چهارصد جلد رسیده بود. این شمار از تألیفات را در هیچ یک از دانشمندان اسلامی پیش از او جز ابوجعفر محمّدبن جریر طبری سراغ نداریم. و این توفیقات شامل حال هیچ کس نمی شود، مگر از راه لطف و کرم الاهی و تأییدات نیکوی او.

وی بهره ی فراوانی در علم نحو و لغت و بخش عظیمی از شعر و صناعت خطابه را دارا بود. من این مقدار از اخبار این مرد را در این جا آوردم از آن جهت که وی در این ایّام، از مشهورترین و پرآوازه ترین دانشمندان اندلس است که به خاطر مخالفتش با مذهب مالکی، نامش بیشتر بر سر زبان های دانشمندان است و امروز در اندلس پیروان فراوانی دارد.

2 - صدیق حسن نام او را در ردیف مجتهدان آورده و خلاصه ی گفتارش چنین است:

یکی از آنان امام ابومحمّد ابن حزم ظاهری است که گوید: اگر بر روی زمین کسی را از خود داناتر نسبت به قرآن و حدیث می شناختم، به سویش بار سفر می بستم.

شیخ اکبر (ابن عربی) در فتوحات در باب دویست و بیست و سه گوید: نهایت وصل و آخرین مرحله ی وصل، آن است که شیئی عین آن چیزی می شود که ظاهر است و نداند که او همان است، همان گونه که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم را دیدم که ابن حزم محدّث را در آغوش گرفته بود و هر یک در دیگری پنهان شده و پیوسته با یک دیگر وحدت داشتند و او و رسول خدا یکی بودند، و این آخرین درجه ی وصول است که از آن به اتّحاد تعبیر می شود. پایان کلام ابن عربی.

ص: 144

این پیوند و وصول برای ابن حزم حاصل نشده است، مگر از آن جهت که به سنّت متمسّک بوده و در تمسّک به آن کوشا و سرسخت بوده است. (1)

و دلالی آن می افزاید. پس روشن شد که ایرادکننده در حدیث نور به گمانِ آن که یکی از این دو نفر در اسناد آن می باشند یا نافهم است یا مغرض و ملحد.

او در ناسزاگویی به صحابه است. (1)

کابلی بر این مطلب این جمله را افزوده است: «زیرا به اجماع اهل خبر این حدیث ساختگی است.» وی عبارت را تغییر داده تا بفهماند که نام این شخص در اسناد این حدیث، حتماً آمده است.

پس از آن «دهلوی» عبارات «کابلی» را آورده و با تغییری اندک پنداشته اند که می شود ادّعای اجماع کرد.

و روایت کرده است جعفربن احمدبن بیان از محمّدبن عمر طائی از پدرش از سفیان از داوودبن ابی هند، از ولیدبن عبدالرّحمان، از نمیر حضرمی، از ابوذر که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«من و علی از یک نور آفریده شدیم و در سمت راست عرش بودیم، دو هزار سال پیش از آن که خداوند آدم را بیافریند. سپس خداوند آدم را آفرید و ما را در صُلب مردان جابه جا کرد تا این که در صلب عبدالمطّلب قرار داد. آن گاه نام های ما را از نام خود مشتق کرد. پس خداوند «محمود» است و من «محمّدم» و خداوند «اعلی» است و «علی» علی است.»

مصنّف (ابن جوزی) گوید: این حدیث را جعفربن احمد ساخته است، او فردی رافضی است که حدیث جعل می کرد. ابن عدی گوید: مسلّم و یقینی است که او حدیث ساز بود. (1)

این ها بود افزایش های چهارگانه از «کابلی» و دو افزوده از «ابن روز بهان» که کابلی در آن دو نیز با وی شریک است و حال آن که اصلاً در عبارات «ابن جوزی» وجود ندارد.

هم چنان که مطالب ذیل نیز به دست می آید:

1 - ابن روز بهان از ابن جوزی نقل کرده است که او حکم کرده است که «محمّدبن خلف» حدیث ساز بوده؛ لکن «کابلی» اسم «ابن جوزی» را نیاورده تا کسی بر او ایراد نگیرد.

2 - «کابلی» حکم به حدیث ساز بودنِ او را به اجماع اهل خبر نسبت داده، به جای آن که به «ابن جوزی» نسبت داده باشد.

3 - و «دهلوی» به جای اجماع اهل خبر، اجماع اهل سنّت گفته است.

پس حق آن است که وی راست گو بود نه بدان گونه که از ابن معین نقل شده است و دارقطنی گفته است: بأسی در او نیست، نه این که وی را ترک کرده باشد، بدان گونه که پنداشته اند؛ بلکه «کابلی» و «دهلوی» بر آن اضافه کرده و گفته اند: «اختلافی در کذب او نیست». اگر مقصودشان از این جمله، آن است که دارقطنی گفته، تهمت آشکاری است و اگر از طرف خود گفته اند، بطلانش روشن تر و آشکارتر است.

مؤلّف می افزاید: خطیب بغدادی در تاریخ خود، ضمن شرح حال ابراهیم بن حسین قطّان، این مطالب را آورده (1) و ابن عساکر حدیث را از طریق او روایت کرده است که گوید: «ابوالحسن بن قبیس و ابومنصور، از ابوبکر خطیب، از ابوالقاسم علی بن ابی عثمان (2) دقّاق، از ابواسحاق ابراهیم بن حسین بن داوود قطّان... (3)

ص: 152

نیافتیم. همان طور که نه شافعی تصریح بر صحّت آن به خصوص کرده و نه دیگران.

این غفلت و اشتباه، چرا؟ و این خروج از قاعده ی مقرّره چرا؟! و آیا این گونه روایات که در فضائل دیگران وارد شده است، می توانند در ردّ فضایل امیرالمؤمنین استواری داشته باشند؟

و عمر و عثمان و علی انواری بودیم در طرف راست عرش، هزار سال پیش از خلقت حضرت آدم. هنگامی که آدم را آفرید ما را در پشت او جای داد و ما پیوسته در صلب های پاک منتقل می شدیم تا این که خداوند مرا به صلب عبداللّه منتقل ساخت و ابوبکر را به صلب ابوقحافه و عمر را به صلب خطاب و عثمان را به صلب عفان و علی را به صلب ابوطالب منتقل ساخت و آنان را به عنوان صحابه و یاران من برگزید. ابوبکر را صدیق، عمر را فاروق و عثمان را ذوالنورین و علی را وصی قرار داد. هر کس به اصحاب من ناسزا گوید، به من ناسزا گفته و هر کس به من ناسزا گوید، خدا را سب کرده و هر کس خداوند را سب کند، خداوند او را به روی در آتش خواهد افکند.

این حدیث را حافظ عمربن خضر در سیره اش آورده است. (1) و با همین عبارات در کتاب «الإکتفا» و «الصواعق المحرقه» می یابید.

دست کاری علمای اهل سنّت در این حدیث

ما عین عبارات حدیث را آوردیم... سازنده ی آن، از جعل این حدیث انگیزه ای جز جعل فضیلتی برای پیشوایان سه گانه ی خود نداشته است. در عین حال از آوردن نام حضرت علی خودداری نکرده و اسم آن حضرت را با صفت «وصی» آورده، همان گونه که برای هر یک از آنان ویژگی خاصّی یاد کرده است.

لکن برخی از افراد گروه آنان هم چون «کابلی» و «دهلوی»، در آن تصرّف کرده و حدیث را دست کاری کرده اند... و ما به تفصیل دست کاری های آنان را در این جا می آوریم:

1 - کابلی جمله ی «انواری بر طرف راست عرش» را انداخته است؛ ولی ابن حجر کلمه ی «انوار» را انداخته و بقیّه را آورده است و خبر جمله را با عبارت «پیش از آفرینش آدم» قرار داده است، لکن «دهلوی» وقتی زشتی و سستی عبارت را مشاهده کرده به جای آن لفظ «در پیشگاه خداوند متعال» را آورده است و بعد «قاضی» آمده و

ص: 157

عبارت را به همان وضع ناقص خود گذارده نه کلمه ی «انوار» را آورده و نه جمله ی «در پیشگاه خداوند متعال» را...

2 - کابلی وقتی دیده متن حدیث مشتمل است بر کلمه «و علی را وصی قرار داد» که بر وصایت و خلافت آن حضرت دلالت دارد، برای اسقاط این عبارت دنباله ی حدیث را کاملاً حذف کرده و آن را نیاورده است و بر همین سبک اشتباه کاری و تدلیس قاضی و دهلوی رفتار کرده اند. اینک جای این سؤال است که چرا «کابلی» به هنگام نقل حدیث، اسمی از «ملّاعمر» نیاورده است؟ می شود گفت که به دو جهت از او اسم نبرده است:

الف. اگر اسم او را می برد، معلوم می شد که بر او اعتماد کرده و روایتش را قبول دارد و این مطلب از جهات دیگر به او ضرر می زند؛ زیرا «ملّاعمر» از جمله ی کسانی است که حدیث «طیر» و حدیث «تشبیه» را در سیره اش آورده، دو حدیث که کابلی در ردّ و ابطال آن ها می کوشد. با این که وی به هنگام پاسخ گویی به استدلال به آیه ی «مودّت»، احادیثی ساختگی و دروغ هایی شگفت را از او در فضیلت ابوبکر نقل کرده است.

ب. وی خواسته با اسم نبردن از «ملّاعمر» برای پیروان خود، فضل و علم گسترده ی خود را بیان کند که بپندارند وی اصل کتاب «شافعی» را دیده و بدون واسطه از آن کتاب نقل کرده است.

نکته ای به مناسبت

دهلوی گوید: ایراد هفتم: حدیث مسلم در صحیحش از عبداللّه بن عمروبن عاص از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود: هنگامی که گنجینه های فارس و روم به روی شما گشوده شد، شما چگونه مردمی خواهید بود؟ عبدالرّحمان بن عوف پاسخ داد که همان گونه که خداوند متعال فرمان داده است. حضرت فرمود: نه، چنین نیست بلکه با یک دیگر رقابت خواهید کرد و حسد خواهید ورزید و نسبت به هم پشت خواهید کرد و بر یک دیگر کینه توزی خواهید نمود.

ص: 158

آن گاه گوید: پاسخ به این حدیث آن است که حدیث دنباله ای دارد که حذف شده است و فقط بر مورد طعن و ایراد اکتفا شده است با این که آن دنباله، مقصود و مراد را آشکار می سازد و ایراد را برطرف می کند. لکن آن دنباله را حذف کرده است و این به مانند تمسّک آدم بی دین است به کلمه ی «لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ » [بدون آن که دنباله ی آن: «وَ أَنْتُمْ سُکاری » را بگوید.]

دزدی احادیث در چنین مواردی در نهایت زشتی است. ذیل حدیث چنین بوده است: بعد به جایگاه های مهاجران خواهید آمد و برخی از آنان را بر گردن برخی دیگر سوار خواهید کرد. (1)

من می گویم: چگونه خود دهلوی و قاضی به پیروی از کابلی این کار زشت را در این حدیث خیالی انجام داده اند؛ بلکه همین عمل زشت از او و کابلی نسبت به برخی از دیگر احادیث صادر شده مانند حدیثی که از «امالی» سیّد مرتضی رضوان اللّه علیه روایت کرده و آن را دست کاری نموده اند و دهلوی آن را به صورت ناقص به هنگام پاسخ حدیث «قرطاس» آورده است.

این نکته مشهور است که او از کتاب «صواقع» در کتاب «التحفة» و نیز از کتاب های «مقالید الأسناد» نوشته ثعالبی و «بستان المحدّثین» و «تفسیر مهائمی» در تفسیرش «فتح العزیز» سرقت کرده است.

اکنون باید دید چه کسی ذیل حدیث سابق را انداخته و نیاورده است؟!

لکن علمای شیعه تمام آن را بدون هیچ کم و کاست نقل کرده اند، چنان که مرحوم علّامه در کتاب «کشف الحق» و سیّدابن طاووس در کتاب «الطرائف» بدین عبارات آورده اند:

حمیدی در کتاب «الجمع بین الصحیحین» از عبداللّه بن عمروبن عاص در حدیث یازدهم از افراد مسلم آورده است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که خزائن فارس و روم به روی شما گشوده شد، چگونه مردمی خواهید بود؟ عبدالرّحمان بن عوف

ص: 159

گفت: به همان گونه که رسول خدا به ما دستور داده است. حضرت فرمود: نه، چنین نیست؛ بلکه شما با یک دیگر به رقابت برخواهید خاست و بر یک دیگر حسادت خواهید ورزید و نسبت به هم پشت کرده و کینه توزی خواهید نمود، و در روایتی دیگر آمده است: آن گاه به سوی جایگاه های مهاجران خواهید رفت، برخی از آنان را بر گردن دیگری سوار خواهید کرد.

آن گاه مرحوم علّامه حلّی گوید: و این نکوهشی است از آن حضرت نسبت به اصحاب و یاران خود. (1)

سیّدابن طاووس بعد از نقل حدیث می گوید: خداوند تو را مورد رحمت خود قرار دهد! بنگر به آن چه اصحاب رسول خدا خود شاهد نکوهش پیامبرشان نسبت به یاران و اصحابش بودند، چگونه بعید می شمارند که مردمی در زمان زندگی و بعد از مرگ آن حضرت با این ویژگی باشند؟ (2)

چگونه ممکن است علمای شیعه این قسمت را حذف کنند. با توجّه بر این که با مطلوب و خواسته ی آنان منافاتی ندارد؟

علاوه بر این ها، این قسمت زیادی در عبارت دیگری از کتاب «مسلم» آمده است ؛ زیرا وی در جایی از کتاب خود بدون این دنباله آورده و در جای دیگر نقل نکرده است، بنابراین ایرادی بر سیّد مرتضی و علّامه حلّی وارد نمی شود که چرا آنان این ذیل را نیاورده اند.

چنان که کابلی ذیل را که افزوده، گفته است: «و در روایتی دیگر...» (3)

ناروای محض است. آری، اگر رجال حدیث را می آوردند و بعد آنان را با گفتاری از دانشمندان توثیق می کردند، در این صورت وجهی برای گفتار آنان بود.

رها کند. مالک گفت: مأموریت آن حضرت، رهایی اموالی بود که برای خدایان خود وقف می کردند از بحیرة و سائبة (1)؛ امّا وقف کردن برای امور خیر اشکالی ندارد. این وقف عمربن خطاب است که از پیامبر اکرم اجازه گرفت. حضرت فرمود: اصل را وقف کن و ثمره و میوه اش را در راه خدا خرج کن و لذا زبیر هم وقف کرد. خلیفه از این سخن به شگفت آمد و یعقوب را از نزد خود دور ساخت.

شافعی می گفت: بعد از کتاب خدا، کتابی صحیح تر از موطّا مالک نمی شناسم. به شافعی گفته شد: در بین کسانی که دیده ای، کسی را به سان مالک بن انس دیده ای؟ پاسخ داد: از کسانی که در سنّ و علم پیش از ما بودند، شنیدم که می گفتند: ما به مانند مالک کسی را ندیدیم، حال ما چگونه بگوییم که مثلش را دیده ایم؟

در جای دیگر می گفت: مالک در نزد دانشمندان مدینه و حجاز و عراق، در فضیلت و علم پیشکسوت و برتر بود. و در نزد آنان به اتّفاق در حدیث و هم نشینی با علما و دانشمندان شهرت داشت. ابن عیینه هرگاه از او اسم می برد، نامش را گرامی داشته و از او حدیث نقل می کرد. مسلم بن خالد زنجی - که مفتی اهل مکّه و عالم آنان در زمان خود بود - می گفت: من در زمان زندگیِ گروهی از تابعان، با مالک مجالست و هم نشینی داشتم.

اگر کسی بگوید: حال که وضع مالک در علم و دیانت در این پایه است که شما گفتید و احترام استاد هم بر هر مسلمانی واجب است، چگونه شافعی اقدام به مخالفت با او کرده است و چگونه به خود اجازه داده است که کتابی در مقابله با او بنویسد؟

پاسخ می گوییم: بیهقی گفته است در کتاب ابویحیی زکریابن یحیی ساجی خواندم که شافعی بدان جهت در مقابله با مالک کتاب نوشت که به او خبر رسید که در

ص: 162

اندلس، کلاه و عرقچینی است از مالک که مردم به آن تبرّک جسته و از آن شفا می طلبند.

وقتی به آنان گفته می شد رسول خدا چنین فرموده است، می گفتند: مالک چنین گفته است. شافعی گفت: مالک آدمی بود که خطا و اشتباه داشت. همین باعث شد که وی در مقابله مالک کتابی بنویسد؛ ولی خودش می گفت که از این کار خوشم نمی آمد و یک سال در این کار از خداوند استخاره کردم.

ربیع گوید: از شافعی شنیدم که وارد مصر شدم و نمی دانستم که از احادیثش فقط با شانزده حدیث مخالفت کرده است، دیدم که وی اصل را می گوید و فرع را رها می کند و فرع را می گوید و اصل را رها می کند.

من می گویم: ارسطوی فیلسوف و حکیم، حکمت را از افلاطون فرا گرفت و بعد با او به مخالفت برخاست. به او گفته شد: چرا چنین می کنی؟ پاسخ داد: هم استادم را دوست دارم و هم حقیقت را. امّا اگر با یک دیگر نزاع کنند، حقیقت برای دوستی بهتر و شایسته تر است.

عیناً همین معنی است که شافعی را واداشته تا در مقابل مالک بایستد و در مواردی با وی مخالفت کند. دلیل بر گفتار ما آن است که شافعی در اوّل همان کتابی که در مقابله با مالک نوشته است، چنین گوید: هرگاه بگویم که ثقه ای از ثقه ی دیگر از رسول خدا روایت کرده است، این روایت از رسول خدا ثابت است و آن چه که از رسول خدا ثابت باشد نباید کنار گذاشته شود، مگر این که حدیثی در مخالفت با آن برسد. و هر گاه احادیث با یک دیگر اختلاف داشتند، این اختلاف ممکن است دو جهت داشته باشد، یکی آن که در آن ها ناسخ و منسوخ باشد که در این صورت به ناسخ عمل می شود و منسوخ کنار گذاشته می شود، دوم آن که اصلاً ناسخ از منسوخ شناخته نشود. در این صورت قول آن راوی که ثبت و ضبط بهتری دارد گرفته می شود. و هرگاه دو حدیث مثل یک دیگر و در یک پایه بودند، آن را که به کتاب خدا و یا با یک حدیث دیگر شبیه تر بود، باید بگیریم و اگر حدیثی از رسول خدا رسید و حدیثی دیگر با آن مخالف نبود و از غیر آن حضرت حدیثی روایت شد که با آن مخالفت داشت، به آن حدیث مخالف توجّهی نکرده و گرفتن حدیث رسول خدا اولی است. و اگر از غیر رسول خدا

ص: 163

حدیثی روایت شد که با آن مخالفتی نداشت، بر ارزش حدیث پیامبر چیزی نمی افزاید و حدیث آن حضرت از آن بی نیاز است.

شافعی بعد از تثبیت و تقریر این قاعده یادآوری می کند که «مالک» در همه جا این قاعده را رعایت نکرده است. وی نمونه هایی از مواردی را که مالک، اخبار صحیحه را به خاطر گفتار یکی از صحابه و یا یکی از تابعین و یا به نظر خودش ترک کرده، می آورد و بعد مواردی را ذکر می کند که وی گفتار صحابه را به خاطر رای برخی از تابعین و یا رای خودش ترک گفته است. و چه بسا در مسأله ای ادّعای اجماع می کند، حال آن که مورد اختلاف است.

بعد شافعی بیان می کند که وی مدّعی است که اجماع اهل مدینه حجّت است و این گفتاری ضعیف و بی پایه است و در این باب نمونه هایی می آورد.

مثال اوّل: مالک گوید: همه ی مردم بر این مطلب اجماع دارند که سجده های قرآن یازده تا است و در کتاب «مفصل» چیزی از آن ها نیست. شافعی می افزاید: از ابوهریره روایت شده است که وی در سوره ی: «إذا السماء انشقت» به سجده می افتاد.

و عمربن خطاب در سوره ی: «و النجم إذا هوی» سجده کرده اند. در کتاب «المفصل» سجده هایی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و [ آله ] وسلّم و از عمر و از ابوهریره می بینیم. کاش می دانستم که آن مردمی که اجماع کرده اند که در کتاب «المفصل» چیزی از این ها ذکر نشده، چه کسانی هستند. آن گاه یادآور می شود که اکثر فقیهان معتقدند که در کتاب «المفصل» سجده هایی ذکر شده است.

مثال دوم: مالک می پندارد که مردم اجماع کرده اند که در سوره ی «حج» فقط یک سجده آمده است، در حالی که از عمر و پسرش روایت می کند که آنان دو جای سوره حج سجده می کردند.

شافعی می افزاید: ای کاش می دانستم این اجماع کنندگان که نامشان برده نشده، کیانند که ما آنان را نمی شناسیم در حالی که خداوند، به هیچ کس تکلیف نکرده که دینش را از کسی بگیرد که نمی شناسد.

مثال سوم: روایتی که مالک به ما خبر داد از ابوالزبیر از عطاءبن ابی رباح که از

ص: 164

ابن عبّاس سؤال شد درباره ی مردی که پیش از کوچ کردن از عرفات به منی با زنش نزدیکی کند، حکمش چیست؟ او پاسخ داد که باید یک شتر قربانی کند. شافعی گوید:

به این روایت باید عمل شود. ولی مالک می گوید: بر این فرد واجب است یک حج و عمره کامل انجام دهد و یک شتر کفّاره دهد. مالک این مطلب را از ربیعه و ثوربن زید از عکرمه به گمان این که از ابن عبّاس روایت می کند نقل کرده است. حال او اگر گفتار ابن عبّاس را به خاطر نظر ربیعه ترک کرده،این کار خطا و اشتباه است. و اگر به خاطر رأی عکرمه ترک کرده، نباید چنین باشد، زیرا او درباره ی عکرمه خوش نظر نیست و برای هیچ کس پذیرش حدیث او را روا نمی دارد. در حالی که وی از سفیان از عطاء از ابن عبّاس، خلاف آن را نقل می کند و عطا در نظر او و دیگران، مورد وثوق است. شافعی گوید: شگفتا! که او درباره ی عکرمه چنین سخنانی گفته، و سپس خود را نیازمند قدری از علم او می داند که با گفتارش هم آهنگ باشد، با آن که گاهی از او اسم می برد و گاهی درباره اش ساکت می ماند. لذا از ثوربن زید از ابن عبّاس در مورد «رضاع و ذبائح مسیحیان عرب» و دیگر موارد روایت می کند، امّا از عکرمه نام نمی برد، در حالی که این سخن را، ثور از عکرمه آورده، و این از اموری است که اهل علم می بایست آن را در نظر داشته باشند.

این است داستان برخی از چیزهایی که شافعی آورده در کتابی که در مقابل مالک نوشته است.

البته فرد معترض می تواند بگوید: حاصل این اعتراضات به دو نکته برمی گردد:

اعتراض اوّل آن که مالک حدیث صحیح را نقل می کند امّا به آن حدیث عمل نمی کند، زیرا اهالی مدینه عمل به آن را ترک کرده اند. لازمه ی این سخن، آن است که بگوییم علمای مدینه برخلاف گفتار رسول خدا عمل کرده اند که این هم جایز نیست.

مالک می تواند به این اشکال پاسخ دهد و بگوید که این احادیث فقط از طریق علمای مدینه به ما رسیده است. این عالمان یا عادل هستند یا عادل نیستند. اگر عادلند می بایست معتقد شویم که این دانشمندان عادل، چون ضعف این احادیث را می دانستند یا به خاطر ضعف در روایت یا آن که ناسخ و یا مخصصّی برای آن دیده بودند، به آن

ص: 165

روایت عمل نکردند. و به هر صورت ترک عمل به آن روایت واجب است.

اگر بگویند: شاید آنان در ترک این حدیث معتقد به تأویل خطا و اشتباهی بودند و به خاطر آن تأویل خطا بدان عمل نکردند و در این صورت، از ترک عمل به حدیث، ضعفی در آن حدیث پدید نمی آید.

می گوییم: آن عده از عالمان مدینه که قبل از مالک بودند، به زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نزدیک تر بودند، با صحابه ی آن حضرت رفت و آمد بیشتری داشتند، رغبت و تمایلشان در دین بیشتر بود و از انحراف و تمایل به باطل دورتر بودند. پس اتّفاق نظر همه ی عالمان مدینه بر یک نظریه و تأویل باطل بعید است.

امّا اگر بگوییم عالمان مدینه عادل نبودند، در این صورت طعن و ایراد بر آنان موجب طعن در حدیث می شود و ثابت می کند که لازمه ی دلیلی که ما آوردیم، آن است که عمل عالمان مدینه را بر ظاهر خبر واحد ترجیح دهیم. این دیگر قول به حجیّت اجماع آنان نیست، بلکه گویای آن است که اگر عمل عالمان مدینه برخلاف ظاهر حدیثی باشد، موجب قدح و ضعف در آن حدیث می گردد.

از جمله شواهدی که گفتار ما را تأیید می کند، روایتی است که بیهقی در کتاب «مناقب الشافعی» به اسنادش از یونس بن عبدالاعلی روایت کرده است که گوید: در مورد مطلبی با شافعی مناظره کردم، گفت: به خدا سوگند جز سخن خیرخواهانه به تو نمی گویم. هرگاه دیدی که اهل مدینه مطلبی را می گویند شکّی به دل راه مده که آن مطلب حقّ است و هر آن چه که در سینه ات جولان یافت و به تمام قوّت نیرومند بود ولی در مدینه برای آن مطلب اصلی نیافتی، هرچند اصلی ضعیف باشد، به آن اعتنا نکن و توجّهی به آن نداشته باش.

و من می گویم: این گفتار در تقریر و تثبیت مذهب مالک صریح است.

اعتراض دوم: مالک در هر جا که نیازمند سخن عکرمه بود، آن را می آورد و در هر جا که نیازی به آن نداشت، آن را ترک می کرد. اگر این مطلب درباره ی وی درست باشد، موجب ضعف و سستی در روایت و دین داری او می شود. اگر مطلب بدین گونه است، چگونه برای شافعی روا باشد که به روایات مالک تمسّک جوید؟ و چگونه

ص: 166

می تواند بگوید: هرگاه سخن از آثار شود، مالک ستاره است.

این مجمل مباحث در این مطلب است.

2 - شافعی به امامت و پیشوایی هارون الرشید معتقد بود و او را به کلمه ی «امیرالمؤمنین» خطاب می کرد. این مطلب از اشکالهای بزرگی است که بر شافعی گرفته می شود، چنان که ابونعیم در کتاب «حلیة الابرار» در شرح حال شافعی گوید: حدیث کرد ما را محمّدبن ابراهیم بن احمد از ابوعمرو عثمان بن عبداللّه مدینی از احمدبن موسی نجار از ابوعبداللّه محمّدبن سهل اموی از عبداللّه بن محمّد بلوی که گفت: هنگامی که محمّدبن ادریس (شافعی) را به عراق آوردند، او را شبانه سوار بر استری بدون کجاوه و زین - در حالی که طیلسانی (عبایی سبزرنگ و از بالا تا پایین را گرفته) بر خود افکنده و پاهایش به زنجیر بسته بود - وارد کردند زیرا وی از همدستان عبداللّه بن حسن بن حسن بود، در صبح گاه روز دوشنبه دهم شعبان سال یک صد و هشتاد و چهار، ابویوسف قاضی القضاة و محمّدبن الحسن رییس دیوان شکایات به دیدار هارون الرشید رفتند که نظریات اینان را قبول نداشت و از دیدگاه های آنان برگشته بود.

این دو نزد او رفته و درباره ی شافعی و شخصیت او به طور مفصّل سخن گفتند، محمّدبن الحسن گفت: سپاس خدای را که در سرزمین ها به تو مکنت داد و همه مردم را تسلیم تو ساخت. فرمانت همواره مطاع و دستورت روا، دعوتت آشکارا و امر الاهی هویدا باد، هرچند که سرکشان را خوش نیاید. گروهی از یاران پراکنده عبداللّه بن الحسن گرد هم آمده و به نیابت از سوی آنان فردی بود که به او محمّدبن ادریس بن عبّاس بن عثمان بن شافع بن سائب بن عبیدبن عبد یزیدبن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف می گویند. او می پندارد که نسبت به این امر شایسته تر است. پناه بر خدا. مقامی است که قدمش به آن جا نرسیده. زبان و گفتار و اندیشه ای ژرف دارد. با زبانش به زودی تو را می رباید و من از او ترسناکم. خداوند، تو را از او در امان نگاه دارد و از لغزش هایت حفظ کند. آن گاه از سخن ایستاد.

رشید به ابویوسف گفت: ای یعقوب! پاسخ داد: لبّیک یا امیرالمؤمنین. گفت: از گفتار محمّد چیزی هست که قبول نداشته باشی؟ ابویوسف جواب داد: محمّد در آن چه

ص: 167

که گفت صادق است. آن مرد نیز همان گونه است که گزارش کرده.

رشید گفت: بعد از دو نفر شاهد دیگر خیری وجود ندارد و اقراری رساتر از آزمایش نیست و گناهی برای یک فرد روشن تر از این نیست که گواهی دهد به چیزی که از دشمنش پنهان می دارد، شما مأموریّت خود را خوب انجام دادید.

آن گاه دستور داد شافعی را وارد کنند. وی آهنی را که بر پایش بسته بود، پیش روی وی قرار داد. بعد از آن که کاملاً نشست و مردم همگی به او نگاه می کردند، روی به هارون الرشید کرده و در حالی که با کف دستش به حالت تسلیم به او اشاره می کرد گفت: السّلام علیک یا امیرالمؤمنین و رحمةاللّه و برکاته. رشید گفت: و علیک السّلام و رحمةاللّه و برکاته، سنّتی را آغاز کرده ای که دستوری نسبت به اقامه آن نداشتی و ما فریضه ای را برگرداندیم که به ذات خود پابرجا بود. شگفت آورتر آن که در حضور من بدون اجازه ام سخن گفتی.

شافعی گفت: ای امیرمؤمنان! خداوند متعال فرموده است:

«وَعَدَ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضی لَهُمْ وَ لَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً» (1)

خداوند کسی است که هرگاه وعده ای دهد عمل می کند. خداوند به من در روی زمین مکنت داد و بعد از ناامنی آرامش و امنیت به من بخشید، ای امیر مؤمنان. رشید گفت: آری زمانی خداوند به تو امنیت داد که من به تو امان دادم.

شافعی گفت: من به تو بگویم که تو خویشان خود را با شکنجه نمی کشی، آن ها را از روی کینه و مکر دور نمی سازی و آزارشان نمی رسانی و هرگاه عذری آوردند، آنان را تکذیب نمی کنی!

هارون الرشید گفت: آری چنین است. تو چه عذری داری با حالتی که از تو می بینم که از حجاز به سرزمین عراق آمده ای، دیاری که خداوند به روی ما گشوده

ص: 168

است. پیش از آن سرور و همسرت سرکشی کرده بود و مردمان پست و بی شخصیت به دنبال او راه افتاده بودند و تو رییس آنان بودی. با وجود این دلیل که داریم، گفتارت چه سودی به حال تو دارد؟ حال آن که شهادت با اظهار توبه زیانی نمی رساند.

شافعی گفت: ای امیر مؤمنان. اگر تو از من بخواهی که سخن گویم، بر عدالت و انصاف سخن خواهم گفت. رشید گفت: می توانی سخن گویی. شافعی گفت: به خدا سوگند، ای امیر مؤمنان! اگر می توانستم بگویم که چه بر من می گذرد، به تو شکایت نمی کردم. با سنگینی این آهن و زنجیر از سخن گفتن معذورم. اگر بر من منّت نهی و این زنجیر را بگشایی آن چه که در دل دارم برایت خواهم گفت. و اگر امر دیگری در نظر داری، دست تو فراتر و دست من فروتر است و خداوند بی نیاز و ستوده است.

رشید به غلامش دستور داد. زنجیر از دست و پاهای او گشودند. وی بر زانوی چپش نشست، پای دیگرش را بالا گرفت، شروع کرد به سخن گفتن و چنین گفت: به خدا سوگند ای امیر مؤمنان! به راستی، اگر خداوند مرا زیر پرچم عبداللّه بن حسن محشور دارد - که تو او را به خوبی می شناسی و بزرگِ خاندان است که به هنگام اختلاف خواسته ها و پراکندگی اندیشه ها مقبول همگان است - برای من و هر مؤمنی محبوب تر از آن است که مرا زیر پرچم قطری بن فجأه مازنی محشور کند.

رشید که بر جایگاه تکیه داده بود، از جای برخاست و مرتّب نشست و گفت:

راست گفتی و نیکو گفتی، اگر به هنگام اختلاف آرا و اندیشه ها، زیر پرچم مردی از خاندان رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و خویشاوندان او باشی، بهتر و محبوب تر از آن است که زیر پرچم یک فرد خارجی حنفی باشی که خداوند او را به ناگاه خواهد گرفت.

ای شافعی به من خبر ده: چه دلیلی داری بر این سخن که تمام قریش امامند و تو خود، از آنانی؟

شافعی گفت: ای امیر مؤمنان، اگر خودم را برای این کار شایسته بدانم، بر خدا به دروغ تهمت بسته ام. هیچ گاه چنین کلامی از من سر نزده است. کسانی را که چنین گزارشی به تو داده اند، حاضر کن که روبرو گواهی دهند، چرا که گواهی دادن باید حضوری باشد و غیر از آن اعتباری ندارد، هارون الرّشید به آن دو نفر نگاه کرد. وقتی

ص: 169

دید سخنی نمی گویند، مطلب را فهمید، از آنان چشم برداشت و به شافعی گفت: تو راست می گویی، دیدگاهت درباره ی کتاب خدا چیست؟

شافعی گفت: درباره ی کدام کتاب خدا از من می پرسی؟ خداوند هفتاد و سه کتاب بر پنج پیامبر فرستاده است و کتاب موعظه پیامبر را فرستاد و او ششمین پیامبر بود. نخستین تن حضرت آدم علیه السلام بود که بر او سی کتاب فرستاد که همه ی آن ها مثال ها بود. بر اخنوخ یعنی حضرت ادریس شانزده صحیفه فرستاد که همه شامل حکم و دستور و علم ملکوت اعلی است. بر حضرت ابراهیم هشت صحیفه فرستاد که شامل حکم و دستور بود و واجبات و هشدارها را در آن تفصیل داده بود. بر حضرت موسی تورات را فرستاد که هشدار و موعظه در آن بود، بر حضرت عیسی انجیل را فرستاد تا اختلافاتی را که بنی اسرائیل در تورات داشتند، برای آن ها آشکار کند. بر حضرت داوود کتابی فرستاد که همه اش دعا و پند و اندرز برای خودش بود تا او را از اشتباهش برهاند.

برای ما در آن کتاب حکم و دستوری نبود و فقط موجب بیداری حضرت داوود و خوانندگان آن بعد از او بود. سرانجام، بر حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم قرآن را فرستاد و دیگر کتاب ها را در آن جمع کرده و فرمود: «تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ» (1) و «هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ » (2)«أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ » (3)

رشید به او گفت: کتاب خدا را برای من شرح و تفصیل بده که بر پسرعمویم رسول خدا - درودخدابراو [ و خاندانش ] باد نازل کرد و ما را به پذیرش آن و به عمل به محکمات و ایمان به متشابهات آن امر فرمود.

پاسخ داد: کدام آیه از من می پرسی؟ محکمش یا متشابهش، تقدیمش یا تأخیرش، ناسخش یا منسوخش، آن چه حکمش ثابت مانده و تلاوتش منسوخ شده یا آن چه تلاوتش ثابت مانده و حکمش برداشته شده است، ضرب المثل هایی که خداوند آورده، نمونه هایی که به عنوان عبرت ذکر کرده، آیاتی که سرگذشت امّت های گذشته در

ص: 170

آن ها آمده و یا مواردی که خداوند، ما را از ارتکاب کارهای آنان برحذر داشته است.

رشید هم چنان می گفت تا این که هفتاد و سه حکم را در قرآن برای او برشمرد.

رشید به او گفت: وای بر تو ای شافعی! آیا علم تو بر همه ی این موارد احاطه دارد؟

گفت: یا امیرالمؤمنین، آزمایش برای دانشمند، مانند آتش است برای نقره که خوب و بدش از هم جدا می گردد، اینک من در حضور توام، مرا امتحان کن.

رشید به او گفت: خیلی خوب است که آن چه را که تو گفتی من باز گویم. بعد از این مجلس، ان شاءاللّه از تو خواهم پرسید.

سپس رشید پرسید: دیدگاه تو درباره ی سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم چیست؟

شافعی به او گفت: من از سنّت رسول خدا قدر واجب را می دانم که ترک کردن آن ها همانند ترک دستورهای خداوند در قرآن - جایز نیست. آن چه که در سنّت به مناسبت تأدیب و یا در مورد فرد خاصّی وارد شده است، عمومیت ندارد. ولی هرچه که به صورت عام وارد شده است، شامل خاصّ نیز می شود. امّا چند عنوان شامل عموم نمی شود: آن چه در پاسخ سؤال کننده مخصوص از ناحیه ی آن حضرت صادر شده است، آن چه به خاطر لبریز شدن علوم از سینه ی پیامبر ابتدا گفته شده، آن چه حضرت ویژه خود ساخته و دیگران را از آن معاف کرده و بار دیگران را خود به دوش کشیده و آن چه را که یادآوری آن شایسته آن حضرت نبوده است و خود آن حضرت از آن ها اسم نبرده است...

رشید گفت: ای شافعی! از سنّت رسول خدا خود به ترتیب اسم بردی و جایگاه هر یک را به خوبی بیان کردی. ما نیازی به تکرار آن نداریم و ما و حاضران می دانیم که تو در جایگاه و موضع خود قرار گرفته ای.

شافعی به او گفت: فضلی که خدا بر ما و بر دیگران کرده است، از آنِ تو باشد، ما به رسول خدا صلی الله علیه و آله و به تو شرافت یافتیم.

رشید گفت: از علوم عربیت چه می دانی؟ گفت: پیدایش و طبیعت ما با آن شروع شده، زبانمان با آن به حرکت آمده و به سان زندگی ما گشته و جز به سلامت پایان

ص: 171

نمی پذیرد. عربیت جز برای اهلش تسلیم نیست. من در حالی چشم به دنیا گشودم که اشتباه در گفتار را نمی دانستم. بلکه به مانند کسی بودم که دردی ندارد تا نیازی به دوا داشته باشد، لذا دوا برای او مناسب نیست و به خوبی و کمال زندگی می کند. قرآن مجید هم در باره ی من به همین مطلب گواهی داده است. آن جا که فرمود: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ بِلِسانِ قَوْمِهِ » مقصود از این قوم، قریش بود و من و تو از آن هاییم، ای امیر مؤمنان که نژاد برگزیده و ریشه و تبار گرامی و والا هستیم. تو اصل و ریشه ای و ما شاخه ایم. و رسول خدا - که درو دو رحمت خدابر اوباد - مفسّر و مبیّن بود و دوستانمان به وسیله ی آن حضرت گرد هم آمدند. ما فرزندان اسلامیم و منسوب به آنیم و به آن خوانده می شویم.

رشید گفت: راست گفتی و خداوند در تو برکت ایجاد کند... (1)

رازی گوید: فصل سوم در مناظره ای است که بین او و محمّدبن حسن در این موضوع برگزار شده است: «آورده اند که شافعی هنگامی که به همراه علوی ها از یمن احضار شد و به درِ خانه ی رشید رسید، پاسی از شب گذشته بود و ده نفر ده نفر به حضور رشید می رسیدند. او یک نفر یک نفر آنان را سر پا نگاه می داشت، از پشت پرده با آنان سخن می گفت و دستور می داد که گردنِ آنان را بزنند. شافعی گوید: چون نوبت من رسید، گفتم: ای امیرالمؤمنین بنده و نوکر و خدمتگذارت محمّدبن ادریس هستم.

گفت: ای غلام گردنش را بزن. گفتم ای امیر مؤمنان، گویا مرا به انحراف از خود و گرایش به علویان متّهم می کنید؟! برای شما مثالی می زنم، چه می فرمایید در باره ی مردی که دو پسرعمو دارد: یکی از آن دو را با خود همراه و در نسب با خود شریک ساخته و می پندارد مالش بدون اجازه اش و دخترش بدون ازدواج بر او حرام است و دیگری می پندارد که او از مقامش فروتر و به سان بنده ی او است. این مرد به کدامین یک از آن دو تمایل خواهد داشت؟ این مطلب مثال شما و علویان است.

هارون الرشید این سخن را سه بار تکرار کرد، و من از این معنی به الفاظ گوناگون تعبیر کرده ام.

ص: 172

بدیهی است که هارون الرشید، پیشوایی باطل و ناحق است. تبهکاری هایش چهره ی تاریخ را سیاه کرده و خلاف کاری هایش نیاز به یادآوری ندارد و بیشتر از حدّ شمارش است و بی تردید، هر کس به چنین امام و پیشوایی رضایت دهد، کافر است. به این مطلب عدّه ی زیادی گواهی داده اند از جمله ابوشکور محمّدبن عبدالسعید سلمی حنفی در کتاب «التمهید فی بیان التوحید.»

«طیر»، «ولایت» و «مدینةالعلم» را نپذیرفته اند؟!

از دهلوی شگفت نیست، زیرا او خود به ضعف آن حدیث به طور مجمل اشاره کرده، ولی تعصّبش او را واداشته که از هر راهی که بتواند استدلالات شیعه را ردّ کند.

ولی از شافعی تعجّب می کنیم که چگونه این سخن گزاف را نقل کرده است!!

خداوند مرا از نورش آفرید و ابوبکر را از نور من و عمر را از نور ابوبکر و امّتم را از نور عمر آفرید و عمر چراغ اهل بهشت است.

ابونعیم درامالی خود،آن را از ابوهریره نقل کرده وگفته است:این حدیث باطل است.

ذهبی گوید: این دروغ است. (1)

وقتی به اعتراف ابونعیم و ذهبی و سیوطی و ابن عرّاق این حدیث ساختگی باشد، به طریق اولی خبر آفرینش آن سه نفر پیش از خلقت حضرت آدم و همراهی آنان با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم برطرف راست عرش، دروغ خواهد بود.

نمی دانم چرا دهلوی و غیر او برای معارضه با حدیث نور، به این حدیث استدلال نکرده اند؟ بعید نیست که از آن اطّلاع نداشته باشد وگرنه دهلوی بر طبق عادتش در تمسّک به احادیث ساختگی، آن را می آورد. همان گونه که صاحب فصل الخطاب می گوید: در کتاب فردوس الاخبار آمده است: ابن عبّاس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است که فرمود: همانا خداوند عزّوجلّ مرا از نور خودش خلق کرده و ابوبکر را از نور من و عمر را از نور ابوبکر و همه ی مؤمنان را از عمر آفرید.

کابلی می افزاید: «فرض می کنیم که این گونه اخبار و روایات ثابت شود، ولی در این گونه امور نمی توان به آن ها احتجاج و استدلال کرد. و این ظاهر و آشکار است.»

مخاطب ما «دهلوی» تأییدش را به این حدیث افزوده است، لکن روشن و بدیهی است که این تأیید دلیلی ندارد، زیرا بین این دو حدیث هیچ گونه تناسبی نیست نه از نظر منطوق و نه از نظر مفهوم، و هیچ گونه دلالتی بر آن ندارد... و شاید به همین دلیل است که «کابلی» اصلاً به آن توجّهی نکرده است.

ارواح که قبلاً با کسی بیگانه باشد، بعد از تعلّق نیز با آن بیگانه خواهد بود. و این آشنایی و عدم آشنایی الهاماتی است از سوی خداوند متعال، بدون این که متوجّه سابقه ی خود بشوند.» (1)

این توجیه و شرح حدیث چه تأییدی نسبت به حدیث خلقت ابوبکر و عمر از نور پیامبر دارد که جناب «دهلوی» مدّعی آن است؟ و چرا دهلوی وجه تأیید را ولو به صورت اجمال بیان نکرده است؟

ظاهراً مقصود حدیث به نظر او، آن است که آشنایی و الفت گیری در عالم ابدان می رساند که در عالم ارواح، آشنایی و شناختی بوده است و شناخت یکدیگر مستلزم آن است که در یک جا باشند. و از آن جا که خلفا در آن عالم در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده اند، ارواحشان با روح آن حضرت در آن جا بوده اند. این همراهی بدان معنی است که ارواح آنان هم چون روح رسول خدا پیش از خلقت آدم خلق شده باشد.

لکن بطلان این استدلال کاملاً روشن و واضح است، زیرا لازمه ی این استدلال آن است که خلقت همه ی صحابه حتّی عمروبن عاص و معاویةبن ابی سفیان و مغیرةبن شعبه و دیگر تبهکارانی که به پندار دهلوی و پیشینیانش، با رسول خدا ائتلاف و آشنایی داشته اند، بلکه خلقت دیگر مسلمانان و مؤمنان به آن حضرت بر خلقت حضرت آدم و دیگر پیامبران علیهم الصلاة و السلام مقدّم باشند و ارواح همگی آنان در کنار روح آن حضرت، در سمت راست عرش الاهی باشند... و این مطلب به اجماع باطل است.

لحظه ی تظاهرش به اسلام با آن حضرت دشمنی داشت؟

در کتاب «ازالة الخفاء» این عبارت آمده است: «از انس روایت شده است که گوید: عمر - در حالی که شمشیرش را به کمر بسته بود - خارج شد. مردی از قبیله ی بنی زهره به او رسیده و گفت: ای عمر به کجا می روی؟ پاسخ داد: می خواهم محمّد را بکشم، گفت: چگونه از خاندان هاشم و بنی زهره در امان خواهی ماند؟ عمر به او گفت:

تو را نمی بینم مگر این که کودکی کرده و دینت را کنار گذاشته ای؟ گفت: آیا چیزی به تو نشان بدهم که موجب شگفتی تو شود؟! خواهر و شوهر خواهرت کودکی کرده و دین تو را ترک کرده اند. عمر خشمگینانه نزد آنان رفت، در حالی که حباب کنار آنان بود.

حبّاب، صدای عمر را که شنید، درون خانه پنهان شد. وی وارد خانه شده و گفت: این چه صدایی بود که از شما می شنیدم؟! آنان سوره طه را قرائت می کردند. گفتند: از سخنانی که تو به ما گفته بودی تجاوز نمی کند. گفتند: شاید شما نادانی کرده و کودک شده اید. شوهر خواهرش به او گفت: ای عمر اگر حق در غیر دین تو باشد، چه باید کرد؟ عمر بر او جهیده و به شدّت او را زیر لگد گرفت. خواهرش جلو آمد که او را از شوهرش باز دارد. چنان بر او سیلی زد که صورتش خونی شد.» (1)

در همین کتاب چنین آمده است: «از زهری روایت شده است که عمربن خطاب نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم خیلی سخت گیر بود. به راه افتاد تا به آن حضرت نزدیک شد...» (2)

محمّدبن حبیب به اسنادش روایت کرده که زیدبن خطاب گوید: «از جمله داستان های جنگی که بین عدی بن کعب در اسلام بود، آن است که اباالجهم بن حذیفةبن غانم در دوران جاهلیّت، از رجال قریش بود و با عمربن خطاب - پیش از آن که مسلمان شود - نسبت به دشمنی و مخالفت با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در یک حدّ و اندازه بود. خداوند عمر را به مسلمان شدن گرامی داشت.» (3)

ص: 178

در سیره ابن هشام عبارتی آمده که خلاصه اش این است:

«ابن اسحاق گوید: بر اساس اخباری که به من رسیده، نحوه ی مسلمان شدن عمر چنین بوده است که خواهرش فاطمه دختر خطاب همسر سعیدبن زیدبن عمربن نفیل بود که هر دو نفر مسلمان شده بودند و اسلام خود را از عمر پنهان می کردند. نعیم بن عبداللّه تحام مردی از قوم و قبیله او بنی عدی بن کعب بود که مسلمان شده بود، او هم مسلمان بودن خود را از ترس قوم و قبیله اش پنهان می داشت. حباب بن ارت به نزد فاطمه دختر خطاب رفت وآمد می کرد و قرآن به او می آموخت. روزی عمر در حالی بیرون آمد که شمشیرش را از نیام درآورده و رسول خدا و یارانش را هدف گرفته بود و به او گفته بودند که حضرتش در خانه ای نزدیک کوه صفا به همراه حدود چهل نفر زن و مرد از یارانش در خانه ای اجماع کرده اند. در آن روز حمزةبن عبدالمطلب و ابوبکربن ابی قحافه و علی بن ابی طالب همراه با عدّه ای دیگر از مسلمانانی که به حبشه نرفته بودند، در خدمت حضرت به سر می بردند. نعیم بن عبداللّه با عمر ملاقات کرد و گفت: کجا می خواهی بروی؟! عمر پاسخ داد: به سوی محمّد، این جوانی که بین قریش تفرقه افکنده، عقول را از کار انداخته، بر دین آن ها عیب گرفته و خدایان آن ها را ناسزا گفته، می روم تا او را بکشم. نعیم به او گفت: به خدا سوگند که خود را گول زده ای، مگر فکر می کنی که اگر تو محمّد را بکشی، فرزندان عبد مناف دست از تو برداشته و می گذارند روی زمین راه بروی؟ آیا به سوی خانواده ات برنمی گردی که کار آنان را سامان دهی؟!

عمر گفت: کدامین اهل بیتم؟ گفت: شوهر خواهر و پسر عمویت سعیدبن زیدبن عمرو و خواهرت فاطمه بنت الخطاب. آنان مسلمان شده و پیرو دین محمّد گشته اند، تو اوّل به آنان رسیدگی کن.» (1)

به هر حال، این حدیث هرگز آن حدیث ساختگی را تأیید نمی کند.

ص: 179

ص: 180

عبارت: «ففّی النبوّة و فی علیّ الخلافة» نبوّت در من و در علی خلافت است.

این عبارت در روایت اینان آمده است:

1 - ابوالحسن ابن مغازلی واسطی در: «مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام »

2 - شیرویه دیلمی در «فردوس الاخبار»

3 - سید علی همدانی در «المودّة فی القربی» و «روضة الفردوس»

4 - سید محمود گیسو دراز در کتاب «الاسمار»

5 - احمدبن ابراهیم در: «جواهر النفائس»

6 - واعظ هروی در «ریاض الفضائل»

همین مضمون، به لفظی دیگر وارد شده:

کان اسمی فی الرسالة و النبوة و کان اسمه فی الخلافة و الشجاعة

این مطلب در روایت حموینی در فرائد السمطین آمده است.

در حدیث ابن مغازلی در «المناقب» چنین است: سلمان از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل می کند که فرمود:

«من و علی یک نور بودیم در پیشگاه خداوند متعال. و آن نور، خداوند را تسبیح می کرد.»

در حدیث «دیلمی» در کتاب «الفردوس» آمده است:

«من و علی نوری بودیم در پیشگاه پروردگار مطیع و فرمانبردار او را تقدیس و تسبیح می کردیم.»

در حدیث «ابن اسبوع» در کتاب «الشفاء» آمده است:

«من و علی از یک نور آفریده شدیم که آن نور در کنار عرش، خداوند را تسبیح می کرد.»

در حدیث حموینی از ابوهریره نقل شده است که:

«هنگامی که خداوند متعال آدم ابوالبشر را آفرید و از روح خود در او دمید، حضرت آدم بر سمت راست عرش توجّه کرد: نوری را در پنج شکل در حال سجود در رکوع دید.»

بنابراین هرگونه تسبیح و تقدیسی که از حضرت آدم و دیگر پیامبران الاهی علیهم السلام و افراد بشر سر زده و می زند، از روی اقتدا و پیروی از آنان بوده و عمل به سنّت آنان کرده اند. می دانیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«هر کس سنّت نیکویی را بنا نهد، پاداش او و هر کسی که تا روز قیامت به آن سنّت عمل کند، به آن شخص خواهد رسید.»

بدین روی، هر پاداشی که برای مؤمنان به دست آید، همان پاداش برای حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم و علی علیه السلام ثابت خواهد بود ؛ زیرا آن دو بزرگوار بودند که این سنّت پسندیده را بنیان نهادند و این فضیلت و رتبه ی والایی است که هیچ یک از جهانیان به آن رتبه نرسیده است.

سبکی در باب نهم از کتاب «شفاء الاسقام» احادیث دلالت کننده بر زنده بودن پیامبران را می آورد. آن گاه می افزاید: و کتاب عزیر نیز بر این مطلب دلالت می کند.

خداوند متعال فرموده است:

ص: 183

«وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ » (1)

وقتی زنده بودن در مورد شهید ثابت باشد، در مورد حضرت رسول از چندین جهت ثابت می شود:

یکی آن که مقام والا به شهید، از آن جهت داده شده که به او احترام و اکرامی گذارده شود، با آن که رتبه ای بالاتر از رتبه ی پیامبران نیست و بی تردید، پیامبران از همه ی شهیدان برتر و کامل تراند و محال است که کمالی برای شهیدان ثابت شود امّا برای پیامبران حاصل نشود، مخصوصاً این گونه کمالی که موجب زیادتی در قرب و نزدیکی به خدا و انس گرفتن با خدای علیّ اعلی است.

دوم: این رتبه برای شهیدان به عنوان اجرو پاداش جهاد وجانفشانی آنان در راه خدا است واین رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که این سنّت رابنیان نهاده وما را به آن فراخوانده و به اذن وتوفیق خداوند ما رابه سوی آن ره نمون شده و آن حضرت خود فرموده است:

«هر کس سنّت نیکویی را بنا نهد، پاداش آن سنّت و اجر هر کسی که تا روز قیامت به آن عمل کند از او خواهد بود. و هر کس سنّت زشتی را بنا نهد، پی آمد و گناه آن و گناه هر کسی که به آن عمل کند تا روز قیامت از او خواهد بود.»

و آن حضرت نیز فرموده است:

«هر کس به راه راست هدایت کند، اجر و پاداش همه ی کسانی که از او پیروی کرده اند برای او هم خواهد بود، بدون آن که از پاداش آنان چیزی کم شود.

و هر کس به گمراهی رهنمون باشد، گناه همه ی کسانی که از او پیروی کرده اند، برای او خواهد بود، بدون آن که از گناه آنان چیزی کم شود.»

احادیث صحیحه در این مورد بسیار فراوان است.

پس هر پاداشی که برای شهید حاصل شود، برای حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نیز حاصل خواهد بود. زنده بودن بعد از مرگ نیز اجری برای حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم - علاوه

ص: 184

بر پاداش های اختصاصی حضرتش در زمینه ی هدایت و تذکّر به اعمال و معارف و احوالی که همه ی امّت توان شناخت آن را ندارند و به یک دهم آن ها نمی رسند - خواهد بود.

هم چنین می گویم: همه ی حسنات و کارهای شایسته ی ما و عبادات هر مسلمانی در نامه ی اعمال پیامبرمان صلی الله علیه و آله و سلم رقم خورده و بر پاداش های دیگر آن حضرت افزوده می شود. بدین روی، آن قدر مزد و ثواب به آن حضرت داده می شود که کسی جز خداوند توان شمارش آن ها را ندارد و عقل از اداراک آن ناتوان است، زیرا هر شهیدی و هر کسی که تا روز قیامت کاری انجام دهد، برای او پاداشی پدید می آید و برای استادش و کسی که او را هدایت کرده به همان اندازه از پاداش و اجر حاصل می شود، برای استاد استادش دو چندانِ آن و برای استاد سوم و برای چهارم هشت و هم چنین در هر مرتبه از اجرِ و پاداش دو مقابل می شود تا برسد به حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم . بنابراین اگر فرض کنیم که بعد از پیامبر ده مرتبه وجود دارد، اجر آن حضرت یک هزار و بیست و چهار خواهد بود. هنگامی که یازدهمین نفر به وسیله نفر دهم هدایت می یابد اجر پیامبر دو هزار و چهل و هشت اجر خواهد بود. و هرگاه که یک نفر افزوده می شود، درجات پیش از او دو مقابل می شود تا روز قیامت. و این اجری است که جز خداوند کسی نمی تواند آن را احصا و شمارش کند و عقل از دست یابی به کنه حقیقت آن قاصر است، تا چه رسد که کثرت صحابه و تابعین و فراوانیِ مسلمان ها را در هر زمان در نظر گیریم.

بنابراین هر یک از صحابه تا روز قیامت، از آثار کارهای خیر خود اجر و پاداش می برد.

و هر آن چه که برای صحابه حاصل شود، برای خود پیامبر حاصل است و از همین راه رجحان و برتری گذشتگان بر آیندگان ثابت می شود، زیرا هر چه پاداش آیندگان بیشتر شود اجر و پاداش گذشتگان بیشتر می گردد و از همان راهی که گفتیم، دو چندان می شود.

هر کس به این حقیقت توجّه کند و توفیق نصیبش شود، همّتش به آموزش برانگیخته می شود و در گسترش حق و حقیقت رغبت می کند تا اجر و پاداشش در زندگی و بعد از مرگ برای همیشه افزون شود و مردم را از پدیده های نوظهور و

ص: 185

ستمگری و باجگیری بازمی دارد؛ زیرا وزر و وبال این گناهان از همین راه بر او دوچندان شده و تا وقتی که به آن سنّت های غلط عمل کنند بر او وارد می شود. پس می بایست انسان مسلمان به این معنی توجّه و سعادتمندی هدایت گران به خیر و شقاوت دعوت کنندگان به بدی را در نظر آورد. (1)

بر اساس کلام سبکی می گوییم: چون علی علیه السلام در این نور با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همراه است، هرگونه پاداشی که برای رسول خدا ثابت باشد، برای آن حضرت نیز ثابت است. و این فضیلت بزرگی است که خرد از ادراک شان و مقام آن قاصر است.

در برخی از الفاظ این حدیث تصریح شده که فرشتگان تسبیح الاهی را از آن نور فرا گرفتند. از جمله کسانی که آن را روایت کرده است، سعیدبن محمّدبن مسعود کازرونی است که گوید:

از ابن عبّاس از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که آن حضرت فرمود:

«من در پیشگاه خداوند متعال نوری بودم، دو هزار سال پیش از آن که خداوند عزّوجلّ آدم را بیافریند. آن نور خداوند را تسبیح می کرد. آن گاه فرشتگان با تسبیح او تسبیح می کردند. هنگامی که خداوند متعال آدم را آفرید، آن نور را در صلب او افکند.»

پیامبر اکرم، آن گاه فرمود:

«خداوند متعال مرا به روی زمین در صلب آدم آورد و بعد در صلب نوح قرار داد و در صلب ابراهیم افکند. آن گاه پیوسته مرا از اصلاب کریمه و ارحام پاک جابه جا می کرد تا این که از بین پدر و مادری بیرونم آورد که هیچ به صورت نامشروع با یک دیگر مباشرت نداشتند.» (2)

همین روایت را دیاربکری با اختلاف اندکی روایت کرده است، گوید: از ابن عبّاس از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود:

«من نوری بودم در پیشگاه خداوند متعال، دو هزار سال پیش از آن که آدم را بیافریند آن نور خداوند را تسبیح می کرد و با تسبیح او فرشتگان تسبیح

ص: 186

می کردند. هنگامی که خداوند آدم را آفرید، آن نور را در صلب او قرار داد.»

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«خداوند مرا در صلب آدم به زمین فرستاد و در صلب نوح در کشتی بودم و در صلب ابراهیم به سوی آتش پرتاب شدم. بعد پیوسته در اصلاب بزرگواران و رحم های پاک جابه جا می شدم تا این که مرا از پدر و مادری بیرون آورد که هیچ گاه به نامشروع با یک دیگر دیداری نداشتند.» (1)

با وجود این فضیلت ثابت و روشن، چگونه افرادی که هیچ یک از فضائل را نداشته بلکه پیشینه ی کفر داشتند، بر او پیش افتاده و او را کنار گذاشتند؟

کلام الاهی: «فتلقّی آدم من ربّه کلمات فتاب علیه» (1) هم چنین صفوری (2) از جعفربن محمّد الصادق علیه السلام آورده اند. نطنزی آن روایت را از مسلّمیات روایات گرفته و با آن هم چون روایات مسلم عمل کرده است. (3)

حال با وجود این فضایل برای علی بن ابی طالب، چگونه می توان کسی را بر علی علیه السلام ترجیح داد و بر او مقدّم دانست؟!

اگر این حدیث بر فضیلت و برتری علی علیه السلام بر پیامبران - تا چه رسد بر دیگران - دلالت نداشت، ابن جوزی و ابن روزبهان و کابلی، حدیث را مجعول و ساختگی نمی خواندند.

اکنون می پرسیم: چرا خداوند نور آن حضرت را پیش از دیگران آفرید؟ آیا بدان جهت نیست که آن حضرت از همه ی خلایق برتر است؟ وقتی که تقدّم پیامبر در خلقت دلیل بر افضلیّت آن حضرت باشد، بر فضیلت علی علیه السلام نیز دلالت خواهد داشت، زیرا هر دو از یک نور آفریده شده اند.

اقتضای تمام این نکات، آن است که تمام کمالاتی که برای رسول خدا تثبیت می شود، همگی برای امیرالمؤمنین علیه السلام نیز ثابت شود. برای مزید آگاهی نسبت به این مطلب، در بخش های بعدی سخنان برخی از بزرگان اهل سنّت را در این مورد نقل خواهیم کرد.

و معرفه ای که مضاف إلیه آن قرار گیرد مثل آیه ی شریفه: «یَطْبَعُ اللّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبّارٍ» که در آیه کلمه «قلب»، به کلمه «متکبّر» اضافه شده است یعنی بر تمامی اجزای قلب. و اگر «و علی قلب کل »به تنوین خوانده شود، شامل تمام افراد قلوب می شود، و اگر کلمه ی «کل» صفت برای نکره و یا تأکید برای معرفه نباشد و عامل (1) بعد از آن نیاید چنان که در این مورد چنین است در این صورت هم اضافه جایز است، چنان که در همین مورد شعر چنین است؛ و هم قطع اضافه مثل آیه ی شریفه: «وَ کُلاًّ ضَرَبْنا لَهُ الْأَمْثالَ »

نیز باید دانست که کلمه ی «کل» وقتی اضافه به نکره می شود، لازم است که در ضمیر آن مراعات معنایش شود، مثل «وَ کُلُّ شَیْءٍ فَعَلُوهُ فِی الزُّبُرِ» «وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ » و اگر اضافه به معرفه شود جایز است که لفظ و معنای آن را در مفرد و مذکر بودن مراعات کنیم و هم چنین است هرگاه اضافه نشود و قطع گردد، مانند: «کُلٌّ یَعْمَلُ عَلی شاکِلَتِهِ » «وَ کُلٌّ أَتَوْهُ داخِرِینَ ».

این کلمه هرگاه بعد از اداة نفی یا فعل منفی واقع شود مانند: «ما جاء کل القوم» «و کل الدراهم لم اجد» نفی متوجّه نمی شود مگر نسبت به سلب شمول آن، که در این صورت اثبات فعل را برای برخی از افراد آن می نهیم تا وقتی که بر خلاف آن چیزی دلالت نکند مانند: «وَ اللّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ» که مفهومش اثبات محبّت برای یکی از دو وصف است، لکن نظری به آن نیست زیرا تکبر و فخرفروشی به طور مطلق حرام است. و هنگامی که نفی به دنبال آن بیاید مانند کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در خبر ذوالیدین که فرمود: «کل ذلک لم یکن»- نفی به فرد فرد آن متوجّه می شود. دانشمندان علم بیان چنین گفته اند و من همه ی این مطلب را در این جا آوردم، به خاطر آن که ظرافت مطلب و کثرت احتیاج به آن، از جمله ی چیزهایی است که می بایست از آن

ص: 190

بهره مند شد و آن را حفظ کرد.

[ فضل] و کمالی که برای افرادی غیر از تو در عالم هستی آشکار می شود. زیرا تو بزرگترین خلیفه ای که به همه ی موجودات کمک می کنی. شاهد بر این مطلب روایت صحیحی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «آدم فمن دونه تحت لوائی» یعنی آدم و کسانی که بعد از اویند، همگی زیر پرچم من هستند. و روایت دیگری که فرمود: «انّما أنا قاسم و اللّه یعطی» همانا من تقسیم کننده ام و خداوند بخشنده و عطاکننده است. و روایت «لو کان موسی حیا ما وسعه الّا اتباعی» یعنی اگر موسی زنده بود چاره ای جز پیروی از من نداشت، و روایت «ان ابراهیم قال: انّما کنت خلیلاً من وراء وراء» یعنی من خلیل بودم از پشت سر پشت سر.

تشبیه کردن به «چراغ» را بر تشبیه به «قمرین» ترجیح داد و آن را به کار برد، زیرا از چراغ، راحت تر نور گرفته می شود و شاخه های آن با او همراهی نمی کنند، ولی خودش باقی می ماند. وجه تشبیه آن است که نور حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم اشیاء معنوی را هم چون نور دیدگان روشن می سازد. و نور چراغ، محسوسات را به سان نور چشم ظاهر می کند. و بدون تردید، محسوس از معقول از آن جهت که معقول است ظاهرتر است.

لذا نور آن حضرت را چون معقول بود به نور چراغ تشبیه کرد، چون نور چراغ محسوس است و این تشبیه منافات ندارد با این حقیقت که چراغ از پیامبر پایین تر است، بلکه نسبتی بین آن دو نیست.

ممکن است از باب تشبیه مقلوب باشد، چنان که در آیه ی شریفه آمده است:

«أَ فَمَنْ یَخْلُقُ کَمَنْ لا یَخْلُقُ ».

وقتی که ثابت شد کمالات غیر او که به پرتو انوار تشبیه شده، از کمال او که نور برتر است، استفاده می کنند. [ فما یصدر] به سبب این، تمام آن چه که در عالم هستی آشکار می شود، پرنور است که از یک نور فراگیر پدید می آید [ الّا] مگر نور تو که تو فقط این ویژگی را داری که [ من ضوئک] که از نور تو که خداوند گرامیت داشته [ الاضواء] همه ی نورها صادر می شود، که شامل آیات و معجزات و دیگر کرامات و فضائل است، هرچند که وجود تو از دیگر پیامبران متأخر است، زیرا نور نبوّت تو بر

ص: 191

آنان - بلکه بر همه ی مخلوقات - مقدّم است. و شاهد بر آن حدیث عبدالرزاق است به سندش از جابربن عبداللّه که به حضرت رسول عرض کرد: ای رسول خدا! نخستین چیزی که خداوند قبل از همه چیز آفریده، چیست؟ فرمود:

«ای جابر! خداوند پیش از همه ی اشیاء، نور پیامبر تو را از نور خود آفرید. آن نور با قدرت، به هر جا که خداوند می خواست، در حرکت بود. و در آن هنگام نه لوح بود و نه قلم، نه بهشت بود و نه جهنّم، نه فرشته ای و نه آسمان و زمینی، نه خورشید و نه ماه، نه جنّ و نه انس. هنگامی که خداوند تعالی اراده فرمود که آفریدگان را بیافریند، آن نور را به چهار جزء تقسیم کرد. از جزء اوّل قلم را خلق کرد و از جزء دوم لوح را و از سوم عرش را. و آن گاه قسم چهارم را به چهار جزء تقسیم کرد: از جزء اوّل آسمان ها و از دوم زمین و از سوم بهشت و جهنّم را. و آن گاه جزء چهارم را به چهار جزء تقسیم کرد از جزء اوّل نور دیدگان مؤمنان را و از دوم نور دلهایشان را که آن معرفت نسبت به خداوند متعال بود، و از سوم نوری را که برای آنان گواهی می دهد، یعنی یکتاپرستی که «لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه» باشد.»

تا آخر حدیث.

در حدیث صحیح دیگری آمده است که فرمود: «اوّل ما خلق اللّه القلم» و به اسناد متعدده ای آمده است که پیش از آفرینش آب، چیزی خلق نشده است.

این دو حدیث با آن چه که در حدیث اوّل در مورد نور پیامبر ما صلی الله علیه و آله و سلم آمده است منافات ندارد، زیرا اولیّت در غیر آن حدیث نسبی است و در این حدیث اولیّت حقیقی است؛ پس تعارض بین این احادیث وجود ندارد. در حدیثی دیگر از ابن قطّان آمده است که فرمود:

«من نوری بودم در پیشگاه پروردگارم، چهارده هزار سال پیش از آفرینش حضرت آدم علیه السلام .»

در همین روایت آمده است که فرمود:

«بعد از آن که خداوند حضرت آدم علیه السلام را آفرید، آن نور را در پشت او قرار داد. در جبین او می درخشید و بر دیگر بخش های نورش چیره شده بود.»

تا آخر حدیث.

ص: 192

شیخ سلیمان جمل نیز در کتاب «الفتوحات الاحمدیة فی شرح الهمزیة» همین مضامین را آورده است.

نویسنده می افزاید: همین سان است علی علیه السلام در همه ی آن چه که گفته شد. بدین روی، پیش افتادن دیگران بر آن حضرت زشت و ناروا است.

دوم - بوصیری گوید:

تتباهی بک العصور و تسهو *** بک علیاءُ و بعدها علیاءُ

- روزگاران به حضرتت مباهات می کنند و این برتری پیوسته بالاتر و بالاتر می رود.

ابن حجر در شرح این بیت گوید:

[ تتباهی] یعنی افتخار و مباهات می کند [ بک] یعنی به وجود تو [ العصور] یعنی زمان های طولانی، از زمان آدم تا روز قیامت و بعد از آن. پس هر زمانی بر زمان پیش از خود، به وجود در تو در آن زمان مباهات می کند زیرا کمالی داشته که بالاتر از زمان پیش از خود بوده است، گرچه در ضمن وجود پدران تو. لکن افتخار زمان ظهور و بروز تو در این عالم، بیش از دوران گذشته است. پس از آن دوران رشد، شیرخوارگی، شکافته شدن سینه ات، پرستش تو در غار حرا و دیگر جاها، دوران نبوّت و پیامبری تو، زمان فراخوانی مردم به سوی خدا، دوران روی آوردن مردم به تو، زمان معراج تو، دوران هجرتت، روزگار جنگ و جهادت، اعزام لشکر و بسیج نیروها، زمان پیروزی هایت، زمان ورود دسته جمعی مردم به دین خداوند، زمان حج حضرتت، و سرانجام دوران پیروانت با تمام اختلافات و تفاوت هایی که با یک دیگر دارند تا روز قیامت، همان گونه که بر این مطلب حدیث مشهور دلالت دارد که فرمود: «لاتزال طائفة من امّتی»الخ

بدین سان مزایا و برتری های او در هر دوره ای از دوران زندگانی اش، نسبت به گذشته رو به فزونی است. به همان اندازه، آن دوره بر دوره های قبلی افتخار و مباهات می کند. همین گونه است زمان های بعدی که مزایا و مراتبش از مراتب قبلی استمداد کرده و اعمال و کردارهای بعد، به مراتب تصاعدی تا بی نهایت رو به افزایش است. زیرا هر کسی که به دستورات آن حضرت عمل می کند و با واسطه بین طبقه ی خود و طبقات

ص: 193

بعدی قرار می گیرد و آنان را بر آن کار دلالت می کند، نسبت به همان عمل خود بر درجات و مراتب آن حضرت می افزاید. این درجه ای است که عقل از رسیدن به کنه و حقیقت آن ناتوان است. آن گاه بعد از همه ی آن مقامات، دوران مقام محمود و شفاعت بزرگ آن حضرت در روز قیامت و موقف فصل القضاء و دیگر شفاعت ها، زمان حوض کوثرش، و سرانجام درجه ی وسیله که در بهشت در اختیار دارد که بی حدّ و اندازه است و به نهایتش دست رسی نیست.

بنابراین تمام این دوره ها به وجود آن حضرت به خاطر کمالاتی که از آن بزرگوار سر می زند مباهات می کنند. زیرا زمان ها و مکان ها، به شرافت افرادی شرافت مند می شوند که در آن ها واقع شده و مزایا و کمالاتی که دارند. بدین جهت برخی از دانشمندان گفته اند: شب تولّد آن حضرت از شب قدر افضل است. و اگر نصّ برخلاف این مطلب وجود نداشته باشد، این سخن صحیحی است. علاوه بر این که شب قدر، خود از ویژگی های پیامبر است و برتری آن شب بر شب ها به خاطر آن حضرت است [ و تسمو ] یعنی بالا می رود و اوج می گیرد. [ بک] یعنی به شباهت به تو، از حیث مرتبه [ علیاء] مؤنت اعلی است [ بَعدَها] در زمان و برتریِ مرتبه و درجه ای دیگر [ علیاء] یعنی بالاتر از آن.

یعنی: برای تو در هر دوره ای از دورانِ ذکر شده، درجه و رتبه ای بالاتر از درجه ی قبلی است، تا برسد به جایی که دیگر حدّی نداشته باشد. دلیل تفاوت این مراتب که گفته شد، آیه ی شریفه: «وَ قُلْ رَبِّ زِدْنِی عِلْماً» است که بدون تردید، علوم و معارف آن حضرت تا بی نهایت رو به فزونی است. دلیل دیگر، کلام آن حضرت است که فرمود:

«بر دل من غبار و تیرگی می نشیند و من استغفار می کنم.»

عارف قطب ابوالحسن شاذلی گوید: این غبار، غبار انوار است نه غبار اغیار.

زیرا آن حضرت پیوسته در حال ارتقاء و بالا رفتن است، به طوری که هرچه انوار علوم و معارف بر قلبش یکی بعد از دیگری وارد آید، به رتبه ای بالاتر از آن چه در آن است ارتقا یافته و می یابد که رتبه ای پیشین از این رتبه فروتر بود. در این حال است که از

ص: 194

روی تواضع استغفار کرده و از خدای متعال درخواست فزونی کمالش را دارد.

در این فراز از گفتار شاعر، و تسموا... تا آخر بیت، ستایشی بس بزرگ انجام گرفته، زیرا وی همین مراتب را در حال علوّ و ارتقاء می بیند، نه این که آن حضرت به وسیله آن مراتب بالا می رود. زیرا بر طبق عقیده ی حق، خداوند متعال حضرتش را در عالم امر، در کامل ترین حالتی که برای یک مخلوق امکان داشته، آفریده و آن گاه در عالم خلق، آن حضرت را به صورت تدریج در حال حرکت تکاملی قرار داده است.

پس این مراتب و درجات است که به آن حضرت تشرّف می یابد، نه آن که حضرتش به آن درجات شرافت یابد، زیرا روشن شد که آن حضرت پیش از آمدن به این دنیا کامل بوده است، اینک در این نکته تأمّل کنید که بسیار مهم و دقیق است و شارح ابیات از آن غافل بوده است.

صاحب کتاب «الفتوحات الاحمدیه» نیز نظیر همین عبارات را دارد.

نویسنده می افزاید: و از آن جا که علی علیه السلام در تمام مراحل با رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم همراه بود، اعصار و روزگاران به وجود آقای ما حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام نیز مباهات می کنند و هر آن چه که برای پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ثابت شود برای آن حضرت نیز ثابت است و دیگر افراد از صحابه رسول خدا همانند فلان و فلان را چه فضیلتی به پایه این فضیلت است؟

سوم - بوصیری گوید:

لک ذات العلوم من الغ *** یب و منها لادم الاسماء

علوم غیبی، در اصل، تعلّق به حضرتت دارند. آن چه از علم اسماء به آدم داده شد، بخشی از آن است.

ابن حجر در شرح این بیت گوید:

[ الاسماء] مبتدا متأخر است. اسماء جمع «اسم» است و اسم در این جا کلمه ای است که دلالت بر معنایی کند، پس شامل فعل و حرف نیز می شود. شاعر به این فضیلت از رسول خدا اشاره کرده با این که از فضیلت دارندگی ذات علوم، این معنی فهمیده می شود؛ زیرا خداوند آدم را از فرشتگان ممتاز ساخته به خاطر علومی که به او آموخته

ص: 195

بود و بدین جهت به آنان دستور داد تا بر او سجده و تواضع کنند، بعد از آن که آنان خود را بر آدم برتری داده و با نکوهش او خود را ستودند، آن جا که گفتند: «أَ تَجْعَلُ فِیها مَنْ یُفْسِدُ فِیها...» چون ممکن بود که این توهّم به ذهن آید که این مقام و رتبه روشن (که سجود ملائکه باشد) برای پیامبر اسلام حاصل نشده، زیرا ممکن است گاهی در مفضول فضیلتی باشد که در فاضل نباشد.

شاعر، این توهّم را زدود، با ذکر این نکته که حضرت آدم فقط علم اسماء را داشت، ولی آن چه که در پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم موجود است، علم به حقایق و معانی اسماء است. بدیهی است که این علم، از آن علم - که صرف داشتن اسماء باشد - مهم تر است، زیرا مقصود بالذّات از دانستن اسم، فهم معنی است و اسم شناسیِ تنها بامعنی شناسی تفاوت و فاصله ی بسیار زیادی دارد. نظیر همین مطلب، اصل آفرینش حضرت آدم است که مقصود بالذّات از آفرینش حضرت آدم، خلقت پیامبر خاتم است از صلب او و خلقت خود حضرت آدم مقصود بالوسیله است. لذا برخی از اندیشمندان گفته اند که فرشتگان به خاطر آن که نور حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم در پیشانی آدم بود، بر او سجده کردند.

نویسنده کتاب گوید:طبق احادیث یادشده علی علیه السلام درآن نورباپیامبر همراه بود.و سجده بر آدم به خاطر آن نوری بوده که از پیشانی او هویدا بود و آن نور مربوط به هر دو نفر بود. این نکته بدون شک بر افضلیت آن حضرت بعد از پیامبر بر دیگران دلالت دارد.

حکیمان، شیخ شرف الدّین ابوعبداللّه محمّدبن سعیدبن حمادبن محسن بن عبداللّه بن صهناج بن هلال صهناجی است، که چون یکی از والدین او، از بوصیر صعید و دیگری از دلاص بود، نسبت او از این دو مورد ترکیب شده و به او گفته شد: دلاصیری و بعد به بوصیری شهرت یافت.

امام ابوحیان و امام یعمری و ابوالفتح بن سید الناس و پژوهشگر دورانش عزّ ابن جماعة و عدّه ای دیگر، از او حدیث نقل کرده اند. وی در شعر و ادب از اعجوبه های روزگار بود. از او قصیده ی مشهور به بُرده به جای مانده است. علّت سرودن قصیده، بیماری فلج او بود که پزشکان از معالجه ی او وامانده بودند. او به فکر افتاد قصیده ای در مدح رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بسراید و بدان وسیله از حضرتش بخواهد که در شفای بیماری او شفاعت کند. بعد از سرودن، پیامبر را خواب دید که دست مبارک را بر روی او کشیدند و فوراً بهبودی یافت. همین یک قصیده در شرافت و مقام او کفایت می کند، تا جایی که به سان قرآن کریم در خانه ها و مساجد تدریس می شد و می شود.

قصیده مشهور همزیه الفاظ زیبا و معانی کوتاه و معانی شگفت انگیز و تازه و بی نظیر، با تحریری بی سابقه دارد، زیرا تاکنون کسی بدان گونه نسروده و به پایه ی زیبایی و کمالات آن، قصیده ای نرسیده است. حتّی امام برهان قیراطی (متولّد سال 726، متوفّای 782) به پایه ی آن نمی رسد، زیرا وی در علوم نقلی و عقلی و برتری بر تمام دانشمندان زمان خود در علوم عربیه و ادبیّه، مخصوصاً علم بلاغت و نقد شعر و محکم کاری و مهارت در این فن مهارت تمام داشت، به گونه ای که تشخیص شیرین از تلخ در گفتار و فرجام از آغاز برایش آسان بود. با این همه، وقتی که خواست این قصیده را بررسی کند، کمترین ایرادی نتوانست از آن بگیرد. زیرا نظمی آراسته، بیانی شیرین، مجموعه ای رسا، ساختاری برین داشت که بر سراسر گیتی پرتو انوارش درخشیده و براهین شکوهمندش مدّعای اهل کتاب را سرکوب کرده بود. آن قصیده بر خلاف قصائد مشابه خود، زمام خرد را به دست دارد، معقول و منقول را گرد آورده و بسیاری از شگفتی ها را در بر گرفته است. این قصیده، از ویژگی های بزرگوارانه ای حکایت می کند که اندیشه های شاعران، از سیراب شدن از حکایات بی عیب و نقص شعر دستشان

ص: 197

کوتاه بوده است. برخی از اندیشمندان آن قصیده را شرح داده و اندیشه هایی را به خدمت گرفته و در باره اش توضیحاتی داده اند، لکن نیازمند شرحی جامع بودند. لذا از خداوند متعال درباره ی شرح آن کمک و خیر خواستم.

شیخ سلیمان گوید: از بلیغ ترین قصاید برجسته و زیبایی که در مدح رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم سروده شده و زیباترین سخن موزون عالی که بسیاری از آراستگی های چهره آن حضرت را نشان می دهد، قصیده ای است که به سان طلای سرخ در قالب ریخته و هم چون درّ و جواهر به رشته ی نظم کشیده است. شیخ امام عارف کامل بزرگوار پژوهشگر بلیغ ادیب محقّق، امام الشعراء و شاعرترین دانشمندان و بلیغ فصحاء و فصیح ترین حکمیان، شیخ شرف الدّین ابوعبداللّه محمّدبن سعید بوصیری در قصیده همزیه مشهوره اش که الفاظی گوارا، معانی مناسب، وضعی برگزیده و بی نظیر دارد.

همزیه با تحریری نو چنان است که بر طبق آن شعری به نظم درنیامده و به حسن و نیکویی اش کس نرسیده است.

شرح های فراوانی بر آن نوشته شده است. امام جوجری دو شرح نوشته و ابن قطیع مالکی، شمس دلجی، شیخ ابوالفضل مالکی، شیخ احمدبن عبدالحق سنباطی، عارف باللّه تعالی سید مصطفی بکری صدیقی، شیخ فاضل یگانه دورانش امام ابن حجر هیثمی مکّی آن را شرح کرده اند که شرح او از همه ی شروح بهتر و مفیدتر است. لکن من آن را چندان طولانی شرح کردم که همّت های کوتاه از درک معانی آن ناتوانند. لذا برخی از عبارات آن را از روی شرح استاد حنفی خود برگزیده و آن را «الفتوحات الاحمدیة بالمنح المحمّدیه» نامیدم.

است.

بدرالدّین محمودبن احمدبن مصطفی رومی در «تاج الدره فی شرح البرده» گوید:

«بوصیری در این بیت می گوید: هر معجزه از معجزاتی که پیامبران علیهم السلام برای اقوام خود آورده اند و همه ی آیاتی که بر کمال فضل و صدق گفتارشان از علم و حکمتشان دلالت می کند، تنها از طریق نور آن حضرت که نخستین نور و مبدأ آن ها است به آنان رسیده؛ زیرا آن حضرت فرمود: «أوّل ما خلق اللّه نوری»

تردید نیست که پیامبران و رسولان علیهم السلام همگی از یک نور آفریده شده اند که نور پیامبرمان صلی الله علیه و آله و سلم است و نورالانوار و خورشید ماه ها است و انوار آنان، شعبه ها و شاخه هایی از آن است.»

عصام الدّین ابراهیم بن محمّد اسفراینی در شرح آن گوید: «خلاصه ی کلام آن است که انوار دیگر پیامبران، اثری از آثار نور آن حضرت است. نور عرش و کرسی، نور خورشید و ماه و انوار همه ی پیامبران و انوار صحابه و تابعین و انوار مردان و زنان مسلمان، همه از نور آن حضرت است.»

نویسنده کتاب گوید: همه ی این اوصاف ومدائح والاکه برای پیامبربیان شد، برای علی علیه السلام نیز ثابت است؛ زیرا نور آن حضرت با نور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم متحّد است و در آفرینش و سبقت در خلقت، هر دو با هم یکی هستند. لذا در آفرینش شریک و همتای آن حضرت است... و با همین فضیلت، بطلان تقدّم هر کسی بر آن حضرت آشکار می شود.

دوم - بوصیری گوید:

فانّه شمس فضل هم کواکبها *** یظهرن انوارها للنّاس فی الظلم

- پیامبر خاتم خورشید فضیلتی است که تمام پیامبران در برابر آن چونان ستاره اند. این ستارگان نور خود را در تاریکی به مردم می رسانند.

رومی در شرح این بیت گفتاری دارد که خلاصه اش این است:

«بوصیری در این بیت می گوید: این آیات باهره و نشانه های روشن، از نور حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم به آنان پیوسته است، زیرا آن حضرت خورشید فضل و رحمت الاهی برای همه ی مردم است و پیامبران، مظاهر انوار حقایق و اسرار دقائق آن حضرتند

ص: 199

برای اقوام خودشان، نسلی بعد از نسل دیگر که آنان به تصدیق و اقرار به آمدن آن حضرت فرا می خوانند. همان گونه که ماه نور خورشید را آشکار می سازد و با طلوع در شب های تاریک، از آن حکایت می کند که نورش را از خورشید گرفته است، به گونه ای که هرگاه خورشید طلوع کند ظهور و اثری از نور آن نمی ماند. و در این بیت، استعاره زیبایی وجود دارد که بر کسی پوشیده نیست.»

عصام گوید:

«خلاصه ی کلام آن است که آن حضرت مانند خورشید است و دیگر پیامبران به سان ستارگان، که نورشان هنگامی درخشش دارد که جهان در تاریکی به سر می برد.

هنگامی که نور آن حضرت آشکار شد، انوار آنان نابود شدند.

مقصود از این تشبیه، آن است که دین پیامبران تا وقتی فایده می رساند که دین آن حضرت آشکار نشده بود. وقتی که خداوند حضرتش را آشکار ساخت، دین آن جناب دیگر ادیان گذشته و همه آیین های پیشین را نسخ کرد.»

سوم - بوصیری گوید:

محمّد سید الکونین و الثّقلین *** و الفریقین من عرب و من عجم

- محمّد آقای جهانیان و سرور هر دو گروه عرب و عجم است.

خلاصه ی گفتار رومی در شرح این بیت چنین است:

«حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم به طور مطلق در هر دو عالم هستی، آقا و بزرگوار و شریفترین جهانیان است؛ زیرا دینِ مخصوص به خود دارد که آشکارترین دین راستین است. کتابی دارد که برترین کتاب نازل شده از سوی خداوند است. خاندان او پاک ترین خاندان است و امّت او بهترین امّت ها».

چهارم - بوصیری گوید:

فاق النبیین فی خلق و فی خُلق *** ولم یدانوه فی علم و لا کرم

- بر پیامبران در آفرینش و در اخلاق برتری دارد و در علم و دانش به پای او نمی رسند.

رومی در شرح این بیت گوید: «آن حضرت به خاطر شرف طینتش، پاکی

ص: 200

نژادش، کمال صفات و فضائل ملکاتش بر همه ی پیامبران برتری یافته است.»

عصام نیز عباراتی به همین مضامین دارد.

پنجم - بوصیری گوید:

و کلّهم من رسول اللّه ملتمس *** غرفا من البحر أو رشفاً من الدیم

- تمامی پیامبران از رسول خدا درخواست می کنند که جرعه ای از دریا و یا نمی از قطره او به کامشان برساند.

عصام در شرح این بیت گوید:

«می پرسند: پیامبران خدا علیهم السلام پیش از رسول خاتم صلی الله علیه و آله و سلم می زیستند. پس چگونه درخواست جرعه ای از دریای آن حضرت را داشته اند؟

می گویم: آنان از آن حضرت پرسش های پیچیده ی علمی درباره ی توحید و صفات داشتند و حضرتش به آنان پاسخ داده و مشکلاتشان را گشوده. گفت وگوی بین حضرت آدم و حضرت موسی در شب معراج در حضور آن گرامی انجام گرفته است.

نیز، بنا به نقل معتبر، روح علوی بر قالب سفلی مقدّم است و روح پیامبرمان صلی الله علیه و آله و سلم بر ارواح دیگر پیامبران تقدّم دارد.

نتیجه آن که: همه ی پیامبران (از پیامبر ما، نه از دیگران) کسب علم کرده و شفاعت خواسته اند، زیرا او دریای علم و ابر جود و سخاوت است و به سان نهرهای جاری و درختان پربار، به دیگران خیر و برکت می رساند.

ششم - بوصیری در دلالت بر تقدّم حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم و برتری اش بر همه ی پیامبران در صفات و کمالات می گوید:

منزّه عن شریک فی محاسنه *** فجوهر الحسن فیه غیر منقسم

- در زیبایی هایش از شریک منزّه است و گوهر زیبایی و نکویی در او تقسیم نشده است.

نویسنده ی کتاب گوید: همه ی این ابیات و کلماتی که در حق پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم آمده است، بر آقای ما حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام تطبیق می کند؛ آن جناب با رسول خاتم صلی الله علیه و آله و سلم در نورش شریک است، زیرا هر دو گرامی، صدها سال پیش از آفرینش حضرت آدم، از یک نور خلق شده اند.

ص: 201

می بینیم که علی علیه السلام از دیگر پیامبران برتر است تا چه رسد به دیگران؛ پس ولایت عظمی و خلافت و جانشینی بعد از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم برای آن حضرت ثابت است نه برای دیگر مدّعیان، زیرا استعدادها و قابلیت ها همگی در آن حضرت جمع شده، نه در دیگران و بعد از پیامبر، او امام است نه دیگران.

در نتیجه، محمّد صلی الله علیه و آله و سلم با تمام وجود جسمی و روحی اش آشکار گشت. لذا آن حضرت، هر چند طینتش به تأخیر افتاده، ولی ارزشش شناخته شد. پس او گنجینه ی سرّ و جایگاه نفوذ امر است. امری نافذ نمی شود جز از آن حضرت، و خبری نقل نمی شود مگر از سوی آن بزرگوار.

الا بابی من کان ملکا و سیدا *** و آدم بین الماء و الطین واقف

- آگاه باش پدرم فدای کسی که فرمان روا و آقا بود، در حالی که آدم بینِ آب و گل ایستاده بود.

فذاک الرسول الابطحی محمّد *** له فی العلا مجد تلید و طارف

- این است آن پیامبر ابطحی حضرت محمّد، کسی که در بلندای بزرگواری و عظمت است. او در یک سو و دیگران در سویی دیگرند.

اتی بزمان السعد فی آخر المدی *** و کان له فی کل عصر مواقف

- در آخر الزمان، روزگار خوشبختی آورد، و او در هر دوره ای ایستگاه ها و جایگاه های مخصوصی داشت.

اتی لانکسار الدهر یجبر صدعه *** فاثنت علیه الالسن و عوارف

- در روزگار شکسته آمد و شکستگی اش را جبران کرد، زبان های آشنا و ناآشنا او را ستود.

اذا رام امرا لا یکون خلافه *** و لیس لذاک الامر فی الکون صارف

- هرگاه تصمیمی برای کاری می گرفت، چیزی بر خلاف او نبود و هیچ چیز نمی توانست از آن کار مانع شود.

نویسنده ی کتاب گوید: تمامی این فضائل (چه در شعر و چه در نثر) برای حضرت علی علیه السلام نیز ثابت است، زیرا نور آن حضرت با نور حضرت رسول یکی است.

هر یک از این فضایل، برتری آن حضرت بر دیگر مردم را نشان می دهد، همان گونه که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم نیز چنین بودند. و این فضیلت کافی است تا بدانیم تقدّم دیگران بر آن حضرت تا چه اندازه زشت و ظالمانه است.

ص: 203

چیزی که شامل می شده، اعیان همه ی موجودات در وجود او گرد آمده بود. اعیان پیامبران بر حسب استعدادشان خواهان ظهور پیامبری در خودشان بودند، لکن با ظهور انوار حقیقت محمّدیّه دیگر آنان آشکار نشدند. به سان پنهان ماندنِ ستارگان و انوارشان به هنگام طلوع خورشید و در مقابل نور او. آنان وقتی که در مقام طبیعت جسمانی و تاریکیِ شب های عالم عنصریِ مادی تحقّق یافتند، در آن وضعیّت با انوار پنهانی خود به مانند ماه و ستارگان در شب تاریک آشکار شدند.

سوم - ابن عربی در کتاب «فصوص» گوید: «فصّ حکمت فردی در کلمه ی محمّدی. این حکمت فردی است، از آن جهت که در این نوع انسانی، کامل ترین موجود است. لذا آغاز و فرجام کار خلقت به وجود آن حضرت است. او در حالی پیامبر بود که آدم هنوز بین آب و گل بود و بعد با نشأه عنصری خود، آخرین پیامبر و اوّلینِ افراد سه گانه بود. فضائلی که از این اولیت بیشتر است، از همین مزیّت سرچشمه می گیرد. آن حضرت بهترین دلیل است بر وجود پروردگارش، زیرا به آن حضرت جوامع الکلم داده شده است که معانی اسمایی است که به آدم آموخته شده بود.»

چهارم - قیصری در شرح این جمله که «از آن جهت حکمت فردی است...» گوید: از آن جهت حکمت فردی است که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم در این نوع کامل ترین موجودات است که پیامبران علیهم السلام کامل ترین فرد این نوع بودند و هر یک از آنان مظهر اسم کلّی می باشند. پس همه ی کلیّات، داخل در تحت آن اسم الاهی است که او مظهر آن اسم است. لذا او کامل ترین افراد این نوع است و از آن جا که کامل ترین افراد بود، امر وجود با ایجاد روح او آغاز شد و امر رسالت در آخر به او ختم گردید. بلکه او است که به صورت آدمی در آغازِ وجود آشکار شد و او است که به صورت خاتمیتِ نوع پدیدار می شود. این راز را کسی می فهمد که سرّ ختمیت را فهمیده باشد. پس ما به تعریض، از تصریح بسنده می کنیم و خداوند، ولیِّ حمید است.

پنجم - قیصری در شرح جمله ی «و آن چه که بر این اولیّت زیاد باشد» گوید:

یعنی بر این فردیّت اوّلیه که همان سه چیز باشد. و این سه تایی که در عالم وجود به آن اشاره شد،... عبارتند از: ذات احدیّه، مرتبه الهیّه و حقیقت روحانیّه محمّدیه که به نام

ص: 205

عقل اوّل نامیده شده است. هرچه که بر این ها اضافه شود، از این ها صادر شده است، چنان که در نزد اصحاب نظر ثابت شده است که نخستین چیزی که موجود شد، عقل اوّل است.

ششم - در شرح این جمله محی الدّین که گفت: «آن حضرت روشن ترین دلیل بر وجود پروردگارش بود...» قیصری گوید: یعنی وقتی که روح محمّدی کامل ترین فرد این نوع بود، روشن ترین دلیل است بر وجود پروردگارش، زیرا ربّ فقط به وسیله مربوبش و مظهرش ظاهر می شود. و همه ی کمالات ذات احدی به وجود آن حضرت ظاهر شده است زیرا به او جوامع الکلم داده شده است که اساس و ریشه و حقایق الاهیه و کونیه را با تمام جزئیّاتش جمع کرده است و مقصود از مسمیات اسماء آدم همین ها است. بنابراین او بهترین دلیل بر اسم اعظم الاهی است. (1)

که خدا بود، در حالی که چیزی با او نبود. پس همه ی شؤون بدون امتیاز بعضی از آن ها بر بعضی دیگر و صورت های شناخته شده ی آن شؤون، تعین اوّل و حقیقت محمّدیّه نامیده می شوند که حقایق دیگر موجودات، همه اجزاء و تفاصیل آنند. بنابراین خود این حقیقت و تجلّیاتی که به صورت های آن در عالم غیب پدید می آیند از تجلّی به صورت های آن حقیقت اوّلیه پدید می آیند. صورت وجودی آن حقیقت در مرتبه ی ارواح، جوهر مجرّدی بود که شارع مقدّس گاهی از آن به «عقل» تعبیر می کند و گاهی به «قلم» و گاهی به «نور» و گاهی به «روح»، در آن جا که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«اوّل ما خلق اللّه العقل» «اوّل ما خلق اللّه القلم» «اوّل ما خلق روحی أو نوری»

شکّی نیست که اختلاف این عبارات در رتبه و درجه است؛ زیرا مرتبه اولیت حقیقی فقط برای یک چیز می تواند درست باشد، امّا صورت وجودیه آن حقیقت مراتب دارد که هر مرتبه بعداز مرتبه ی دیگر است، تا این که به صورت جسمیّه عنصریّه انسانیّتی که نخستین فرد آن آدم است منتقل شود، که آن حضرت و دیگر پیامبران، تا وقتی که به صورت جسمانی عنصری در عالم شهود و شهادت ظاهر نشوند، متّصف به وصف نبوّت نخواهند شد، برخلاف پیامبر ما صلی الله علیه و آله و سلم که به مجرّد موجود شدن به وجود روحانی، به آن حضرت بشارت به نبوّت داده شده و نبوّت بالفعل آن حضرت را به او اعلام داشته و در تمامی شرایع حکم نبوّت را به او داده و پیامبران و مرسلین نایبان او بودند. همان گونه که علی علیه السلام و معاذبن جبل در عالم شهادت به عنوان نماینده ی آن حضرت به یمن رفته و احکام را تبلیغ کردند. زیرا نبوّت جز به اعتبار شرعی که از سوی خداوند متعال مقرّر شده باشد، ثابت نمی شود. بنابراین همه ی شرایع و ادیان، شریعت آن حضرتند که از طریق نوّاب آن حضرت (پیامبران دیگر) به مردم ابلاغ می شود. آن گاه زمانی که پیامبر خاتم به وجود جسمانی عنصری ظاهر شد، شرایعی را که به حسب باطن مقتضی آن ها بود نسخ فرمود، زیرا اختلاف امّت ها در استعداد است و قابلیّات مقتضی اختلاف شرایع

ص: 207

می باشد.» (1)

همین گونه تعابیر و مطالب را «ملا معین» در کتاب «معارج النبوّه» آورده است. (2)

صریح عبارت جامی در کتاب «شواهد النبوّة» آن است که تقدّم پیامبر در آفرینش، دلیل بر افضلیّت آن حضرت است.

نویسنده گوید: همین گونه است علی علیه السلام زیرا نور هر دو (پیامبر خدا و علیّ مرتضی) یکی است. لذا جایز نیست که هیچ کسی بر آن حضرت مقدّم شود. شیخ عبدالحق دهلوی عبارتی داردکه خلاصه اش این است:بدان که نخستین مخلوق که واسطه در آفرینش موجودات است و آدم و عالم به خاطراو آفریده شده، حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم است، زیراکه در روایت صحیح آمده است که فرمود: «اوّل ما خلق اللّه نوری» درکتاب «حبیب السیر» چنین آمده است: «واوّلین چیزی که آفریده شده است نور حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم است،چنان که از حضرت اسداللّه الغالب امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب رضی الله عنه ،روایت شده است که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره ی نخستین مخلوق خدا پرسید.حضرت فرمود:نور پیامبر توبود. همین مطلب از جابربن عبداللّه انصاری نیز روایت شده است. وازاین مطلب برمی آیدکه برترین وقدیمی ترین آفریده، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود؛ زیرا هر چه که غیر از خداوند متعال است، به خاطر آن حضرت آفریده شده است.»

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم ثابت است برای امیرالمؤمنین نیز ثابت است. بنابراین مقدّم داشتن دیگران در خلافت و جانشینی پیامبر بر آن امام همام، از اشتباهات رسوا و کارهای زشت و ناروا است.

اینک در این جا برخی از آن احادیث را یادآور می شویم:

حدیث اوّل:

حدیثی است که گروهی از اهل سنّت - مانند: دیار بکری، کازرونی، ملّامعین، جمال محدّث - از جابربن عبداللّه از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده اند.

دیار بکری گوید: «در کیفیت آفرینش نور آن حضرت صلی الله علیه و آله و سلم روایات متعدّده ای وارد شده است. از همه ی آن روایات به دست می آید که خداوند متعال، نور حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را چندین هزار سال پیش از آفرینش آسمان ها و زمین و عرش و کرسی و لوح و قلم و بهشت و دوزخ و فرشتگان و انسان ها و جنّیان و دیگر مخلوقات آفریده است و این نور در فضای عالم قدس دیده می شد. گاهی او را به سجود و گاهی به تسبیح و تقدیس دستور می داد. حجب و پرده هایی برای او آفرید و در هر حجابی مدّتی طولانی او را نگاه داشت تا در آن حجاب، خداوند را به تسبیح مخصوص و ویژه ای تسبیح گوید. بعد از آن که از آن حجاب ها بیرون آمد، نفس ها کشید. از انفاس او ارواح پیامبران و اولیاء و صدّیقین و شهدا و دیگر مؤمنان و فرشتگان آفریده شدند. چنان که از جابربن عبداللّه انصاری روایت شده است که گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم درباره ی اوّلین مخلوق پرسیدم. فرمود:

«ای جابر! آن نور پیامبر تو است. آن را آفرید. سپس همه ی خیرات را از آن خلق کرد و بعد همه چیز را از آن آفرید. هنگامی که او را آفرید، در پیش روی او در مقام قرب، دوازده هزار سال قرار داد و بعد آن را به چهاربخش تقسیم کرد.

عرش را از یک قسمت، کرسی را از یک قسم، حاملان عرش و نگهبانان کرسی را از بخش دیگر. قسم چهارم را دوازده هزار سال در مقام حبّ و دوستی قرار داد.

بعد آن را چهار قسم نمود: مخلوقات را از یک قسم، لوح از یک قسم، بهشت از بخش دیگر آفرید. بخش چهارم را دوازده هزار سال در مقام خوف نگاه داشت و

ص: 209

بعد آن را چهار بخش کرد: فرشتگان را از یک جزء، خورشید را از یک جزء، ماه و ستارگان را از یک جزء آفرید. جزء چهارم را دوازده هزار سال در مقام رجاء نگاه داشت و بعد آن را به چهار قسم تقسیم کرد. عقل را از یک جزء، حلم و علم را از یک جزء، عصمت و توفیق را از یک جزء آفرید. جزء چهارم را دوازده هزار سال در مقام حیاء نگاه داشت. بعد خداوند متعال به آن نگریست. نوری به صورت عرق از آن ترشح کرد و یکصد و بیست و چهار هزار عرق از آن چکید. خداوند از هر قطره آن روح پیامبری و یا رسولی را آفرید. سپس ارواح پیامبران نفس کشیدند و از انفاس آنان نور اولیاء و سعدا و شهدا و مطیعین از مؤمنین را تا روز قیامت آفرید.

بنابراین عرش و کرسی از نور من است، کرّوبیّون از نور من اند. روحانیون از ملائکه از نور من اند. فرشتگان آسمان های هفت گانه از نور من اند و بهشت و هر نعمتی که در آن است از نور من اند. خورشید و ماه و ستارگان از نور من، عقل و علم و توفیق از نور من و ارواح پیامبران و مرسلین از نور من و شهیدان و صالحان از نتایج نور من می باشند.

آن گاه خداوند سبحان دوازده حجاب آفرید. آن نور را که جزء چهارم بود، در هر حجابی هزار سال نگاه داشت و آن مقامات عبودیت بود و آن ها حجاب کرامت، سعادت، هیبت، رحمت، رأفت. علم، حلم، وقار، سکینه، صبر، صدق و یقین بودند. آن نور در هر حجابی هزار سال ماند و خدا را پرستید.

هنگامی که آن نور از حجاب ها بیرون آمد، خداوند آن را بر روی زمین سوار کرد و او هم چون چراغ در شب تاریک بین شرق و غرب نورافشانی کرد.

بعد خداوند آدم را در روی زمین آفرید. در آن حالت نور در پیشانی حضرت آدم نشست، سپس از او به شیث منتقل شد، بعد از او به بانش. و به همین ترتیب، از صلب پاکی به صلب پاک نهادی دیگر، تا این که خداوند متعال آن را به صلب عبداللّه بن عبدالمطلب رسانید و از آن به رحم آمد. بعد مرا به دنیا آورد و آقای رسولان و خاتم پیامبران و رحمت برای جهانیان و پیشوای سپیدرویان اشراف قرار داد. ای جابر! آغاز آفرینش پیامبر تو چنین بود.»

این حدیث را بیهقی آورده است. (1)

ص: 210

در کتاب «المواهب اللدنیّة» نیز، از عبدالرزّاق به سندش از جابر به همین گونه آورده است. (1)

حدیث دوم:

«قسطلانی» و «محمّدبن یوسف شامی» از «ابن قطان» و هم چنین «حلبی» در «انسان العیون» از مولای ما حضرت علی بن الحسین از پدرش از جدّ بزرگوارش علیهم السلام روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«من نوری بودم در پیشگاه پروردگارم، چهارده هزار سال پیش از آفرینش حضرت آدم علیه السلام .» (2)

نویسنده گوید: دلالت این حدیث بر افضلیّت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و امام امیرالمؤمنین علیه السلام آشکار است و بر کسی پوشیده نیست.

حدیث سوم:

«دیار بکری» از «کعب الاحبار» و «قسطلانی» از «عبداللّه بن ابی حمزه» و «ابن سبع» از او روایت کرده اند. عبارت دیار بکری چنین است: هنگامی که خداوند متعال اراده فرمود که حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را بیافریند، به جبرئیل دستور داد مشتی از خاک سفیدی که در جایگاه قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم است بیاورد. آن را در آب تسنیم قرار دادند و بعد در جویبارهای بهشت فرو بردند و در آسمان ها و زمین گردانیدند. بدین روی، فرشتگان حضرت محمّد را شناختند پیش از آن که آدم را بشناسند. و بعد آن را با گل آدم به هم آمیخت. (3)

حدیث چهارم:

ص: 211

قسطلانی در «المواهب اللدنیّه» گوید: در خبر آمده است که هنگامی که خداوند آدم را آفرید، آن نور نبوی محمّدی را در صلب او قرار داد. آن نور در جبین او می درخشید و بر دیگر انوار او چیره شده بود. بعد خداوند بر تخت مملکت خود او را نشانید و بر دوش فرشتگان بار کرد و به آنان دستور داد که او را در آسمان ها بگردانند تا شگفتی های ملکوتش را ببیند.

در کتاب «المنتقی» آمده است: در برخی از کتاب ها کلام حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم را آورده اند که در پاسخ این سؤال که «تو چه وقت پیامبر بودی؟» فرمود:

«من پیامبر بودم در حالی که آدم بین روح و جسد بود.»

در همان منبع در شرح حدیث گوید: خدای عزّوجلّ نور حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم را در پیشانی اش قرار داد که هم چون شمع در پیشانی آن حضرت می درخشید و مردم از دیدارش به شگفت می آمدند، تا این که آدم از تعجّب فراوان مردم آرزوی دیدارش را کرد. خداوند دستور داد تا آن نور بر سر انگشت سبّابه ی او ظاهر شود. آدم علیه السلام پرسید:

خداوندا این نور چیست؟ فرمود: نور یکی از فرزندان تو است که نامش محمّد صلی الله علیه و آله و سلم است. به انگشتش اشاره کرد و گفت: اشهد أن لا إله إلّااللّه و أن محمّداً رسول اللّه. از این جهت سرانگشت سبّابه جایگاه اشاره به شهادت شد. بعد خداوند آن را به جای خودش برگردانید. آدم با حوّا آمیزش کرد. نور از پیشانی او با نطفه به رحم حوا رفت و مانند شمع از بین سینه ی او می درخشید. او به شیث حامله شد و آن نور در پیشانی شیث قرار داده شد، خداوند به آدم وحی فرمود که این امانت را تباه نکن و به فرزندانت دستور بده که تباه نکنند و جز از راه حلال آن را منتقل نمایند. وقتی که شیث آفریده شد، آدم او را به خاطر این نور، بیش از دیگر فرزندانش دوست می داشت.

و این است معنای کلام الاهی که فرمود: «و تقلّبک فی الساجدین» (1) یعنی در صلب های پدران و ارحام مادران، پشتی بعد از پشت دیگر و شکمی بعد از شکمی و ازدواج و نکاحی بدون این که رابطه ای نامشروع باشد.

ص: 212

حدیث پنجم:

کازرونی گوید: «گفته اند که حکمت در مباح بودن تیمّم، آن است که آسمان پیش از میلاد حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم بر زمین مباهات کرده و گفت عرش در من است و فرشتگان و حاملان عرش در منند، فرشتگان تسبیح گوی خداوند و رکوع کنندگان و سجده کنندگان در منند و خورشید و ماه در منند و ستارگان در منند و تو از همه ی این ها خالی هستی. این فخر و برتری را آسمان بر زمین داشت تا این که آن بنده ی با میمنت و برکت، حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم دیده به جهان گشود. در آن لحظه زمین بر آسمان مباهات کرده و گفت: اگر خورشید و ماه و ستارگان و فرشتگان در تو هستند، بر پشت من پیامبر با برکت صلی الله علیه و آله و سلم جای دارد که نور خورشید و نور آسمان ها و زمین از نور او است. ولادت و تربیت، مبعث و دعوت او بر پشت من است. شریعت و آیین او در پشت من به کار گرفته می شود و مرگ و قبر و مزار او بر پشت من است.

خداوند، افتخار زمین را بر آسمان به وجود پیامبرش از او شنیده و فرمود: بدیهی است هم اکنون که به پیامبرم حضرت محمّد مباهات کردی، خاک شرق و غربت را برای او و امّتش پاک و پاک کننده قرار دادم و مشرق و مغرب زمین را برایشان سجده و مصلّی نمودم، چون تو به وجود محمّد مباهات کردی. بدین جهت بود که حضرت رسول فرمود:

«جعلت لی الارض مسجداً و طهوراً.»

هم چنین گفته اند که نور آن حضرت در همان گوهری بود که خداوند، زمین را از آن آفرید و به سان خورشید که به زمین نورافشانی می کند، آن گوهر نیز می درخشید.

این سخنی است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده که آسمان و زمین بر یکدیگر مباهات می کردند و به یک دیگر فخر می فروختند. آسمان گفت: من برترم چون فرشتگان صف کشیده و ملائکه تسبیح کننده و عرش و کرشی در من قرار دادند. زمین گفت: بلکه من از تو برترم، چون پیامبران و صالحان در منند و نور و ستارگان تو از نور محمّد صلی الله علیه و آله و سلم است و او در من می باشد. حضرت فرمود: با این گفتار یا مانند آن، زمین بر

ص: 213

آسمان پیروز شد و از او پیش افتاد. (1)»

بر همه ی مخلوقات است.» (1)

نویسنده گوید: بزرگ داشت و توصیفی که خداوند از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم می کند، به این که اسم او را بر عرش ثبت کرده، دلیل بر آن است که این فضیلت بزرگ موجب ظهور برتری آن حضرت است بر همه ی مخلوقات، و تقدّم آفرینش او بر دیگران نیز دلیل همین مطلب است. بنابراین علی علیه السلام نیز در همین رتبه است، زیرا خلقت او از خلقت پیامبر است و از همان مادّه آفریده شده که پیامبر از آن آفریده شده است.

امّت از ذراری تو می باشند.» (1)

شیخ عبدالوهاب سبکی در «شفاء الاسقام» در معنای توسّل به پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیش از آفرینش و بعد از و بعد از رحلتش گوید: (بدین عبارت:)

«می گویم: توسّل به حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم در هر حالی قبل و بعد از خلقت در دوران زندگی و بعد از رحلت آن حضرت در برزخ و بعد از حضور در عرصات قیامت و در بهشت جایز است و این بر سه گونه است:

نوع اوّل: آن که توسّل به آن حضرت بدان معنی باشد که نیازمند حاجت خود را از خداوند متعال درخواست کند به حق آن حضرت یا به آبرو یا به برکت او، که این گونه توسّل در هر سه حال جایز است و در مورد هر یک از آن ها روایت و خبر صحیح وارد شده است. در باره ی حالت اوّل یعنی پیش از خلقت حضرتش، آثار و اخباری از پیامبران گذشته صلوات اللّه و سلامه علیهم وارد شده است که ما دراین مورد بر روایاتی که صحّتش برایمان اثبات شده بسنده می کنیم وآن روایتی است که: حاکم،ابوعبداللّه بن بیع در «المستدرک علی الصحیحین» و یا یکی از آن دو روایت کرده اند از ابوسعید عمروبن محمّدبن منصور عدل از ابوالحسن محمّدبن اسحاق بن ابراهیم حنظلی، از ابوالحارث عبداللّه بن مسلم فهری، از اسماعیل بن مسلمه، از عبدالرحمان بن زیدبن اسلم، از پدرش، از جدّش از عمربن خطاب روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«هنگامی که آدم مرتکب آن اشتباه شد، گفت: پروردگارا! به حقّ محمّد از تو درخواست می کنم که مرا ببخشی. خداوند به او فرمود: ای آدم! تو چگونه او را شناختی و حال آن که هنوز او را نیافریده ام؟ گفت: پروردگارا! هنگامی که مرا به دست قدرت خود آفریدی و از روح خود در من دمیدی، سر برداشتم و دیدم بر پایه های عرش تو نوشته شده است: لا إله إلّااللّه، محمّدٌ رسول اللّه... دانستم که تو، به اسم خود اضافه نمی کنی مگر کسی را که از همه ی مخلوقات محبوب تر در نزد تو باشد.»

خداوند فرمود:

ص: 216

راست گفتی، ای آدم، او محبوب ترین خلق است. چون به حق او از من درخواست کردی، تو را بخشیدم و اگر محمّد نبود تو را نمی آفریدم.

حاکم گوید: این حدیث صحیح الاسناد است و این نخستین حدیث است که از عبدالرّحمان بن زیدبن اسلم در این کتاب آورده ام.

این روایت را بیهقی نیز در کتاب «دلائل النبوّة» آورده و گفته است که تنها عبدالرّحمان این حدیث را نقل کرده است. طبرانی نیز آن را آورده و این عبارت را بر آن افزوده که خداوند فرمود: او آخرین پیامبر از ذریّه تو است.

حاکم همراه با این حدیث روایت دیگری نیز آورده است از علی بن جمشاد عدل از هارون بن عبّاس هاشمی از جندل بن والق از عمروبن اوس انصاری از سعیدبن ابی عروه از قتاده از سعیدبن مسیب، از ابن عبّاس که گوید: خداوند متعال به حضرت عیسی علیه السلام وحی فرمود که: ای عیسی! به محمّد ایمان بیاور و به هر یک از افراد امّتت که او درک می کند، دستور بده که به او ایمان بیاورند، چرا که اگر محمّد صلی الله علیه و آله و سلم نبود آدم را نمی آفریدم و اگر محمّد نبود بهشت و جهنّم را خلق نمی کردم. و به یقین، وقتی عرش را بر روی آب آفریدم، به لرزه درآمد. چون نوشتم: لاإله إلّااللّه، آرام گرفت.

حاکم گوید: این حدیثی صحیح الاسناد است و بخاری و مسلم آن را نیاورده اند.

این سخن حاکم است.

ابن تیمیه با این سند به این حدیث دست نیافته و این مطلب به او نرسیده که حاکم، سند این حدیث را صحیح می دانسته، لذا در این مورد چنین گفته است: «و امّا آن چه را که از داستان آدم و توسّلش به آن حضرت ذکر کرده اند، اصلی ندارد و هیچ کس آن را از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم با اسنادی که بتوان بر آن تکیه کرده و مورد اعتماد باشد نقل نکرده است.» ابن تیمیّه مدّعی شده که این مطلب دروغ است و در این مورد پافشاری های بی نتیجه کرده است. اگر به او خبر می رسید که حاکم این خبر را صحیح دانسته، این سخنان را نمی گفت و یا در فکر پاسخ به آن می افتاد و گویا من او را می بینم که اگر از این تصحیح حاکم خبردار می شد، راوی حدیث عبدالرّحمان بن زیدبن اسلم را مورد طعن قرار می داد و او را تضعیف می کرد. البتّه ما در تصحیح سند این حدیث بر

ص: 217

حاکم اعتماد کرده و او را قبول داریم. هم چنین عبدالرحمان بن زیدبن اسلم را بدان پایه از ضعف و بی اعتباری که ابن تیمیّه بدان معتقد است، ما بی اعتبار نمی دانیم.

چگونه می تواند یک مسلمان این اندازه جرأت و جسارت داشته باشد که این مطلبی را که نه عقل آن را رد کرده و نه شرع، منع کند و نپذیرد؟ با آن که در مورد آن این حدیث وارد شده است. ما بعد از بررسی تمام اقسام آن، توضیح بیشتری درباره ی صحبت و درستی این مطلب خواهیم داد.

و امّا آن چه که وارد شده از توسّل نوح و ابراهیم و دیگر پیامبران، چنین مطالبی را مفسّران آورده اند و ما با نقل این حدیث، از آوردن آن ها در این جا خودداری کرده و به ذکر همین حدیث - به دلیل صحّت و استواری آن بسنده می کنیم. (1)

پیامبرش آمده است.

این مطلب در روایت قاضی عیاض، ابن مغازلی، خوارزمی، محبّ طبری، زرندی، شهاب الدین احمد، سیوطی، ولی اللّه دهلوی و دیگران آمده است.

الف. قاضی عیاض از ابوالحمراء روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«هنگامی که مرا به آسمان بردند، دیدم روی عرش نوشته شده است: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، ایدته بعلی.» (1)

ب. ابن مغازلی به سندش از ابوالحمراء روایت می کند که گوید: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود:

«هنگامی که مرا به آسمان بردند، دیدم بر ساق سمت راست عرش نوشته شده است: منم یگانه معبود که جز من خدایی نیست، بهشت جاودان را به دست خود پدید آوردم، محمّد برگزیده ی من است و علی را پشتیبان او قرار دادم.» (2)

ج. خوارزمی از او روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«شبی که مرا به آسمان بردند، دیدم بر ساق عرش ثبت شده است که من بهشت جاودان را به دست خود کاشتم. محمّد برگزیده ی من است. از میان آفریدگانم، علی را پشتیبان او قرار دادم.» (3)

د. محبّ طبری یک فصل اختصاص داده تحت عنوان «رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به تأیید الاهی اختصاص داشت و خداوند، نام آن حضرت را بر ساق عرش و بر پیکر برخی از حیوانات نوشته است.»

وی در همین فصل گوید:

از ابوالحمراء از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم که فرمود:

«شبی که مرا به آسمان بردند، به سمت راست ساق عرش نگریستم نوشته ای را بر آن دیدم که متن آن چنین بود: «محمّد رسول اللّه، ایّدته بعلی و

ص: 219

نصرته به».»

این حدیث را ملا در سیره ی خود آورده است.

ابن عبّاس گوید: در حضور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودیم. پرنده ای که در منقارش بادام سبزی بود، از راه رسید و آن را در دامان پیامبر انداخت. حضرت آن را بوسیده و شکست. در داخل آن برگی سبزی بود که بر آن نوشته شده بود: «لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، نصرته بعلی.»

این حدیث را ابوالخیر قزوینی حاکمی آورده است. (1)

ه . زرندی گوید: «روایت شده است که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که مرا به معراج بردند، در ساق عرش دیدم که نوشته شده است: «لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، صفوتی عن خلقی، ایدته بعلی و نصرته به».

و در روایتی دیگر آمده است: بر سمت راست عرش نوشته دیدم: «انّی اللّه وحدی. لا إله غیری، غرست جنة عدن بیدی، محمّد صفوتی، ایدته بعلی.» (2)

و. شهاب الدین احمد به نقل از طبری و زرندی همان روایت گذشته را از آنان و از ابوالحمراء نقل کرده و بعد می گوید: این روایت را حافظ ابوبکر خطیب نقل کرده است. (3)

ز. سیوطی: گوید: ابن عدی و ابن عساکر از انس روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هنگامی که مرا به معراج بردند، دیدم بر ساق عرش نوشته شده است:

«لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، ایدته بعلی». (4)

ص: 220

ح. ولی اللّه دهلوی از انس به همین گونه روایت کرده است. (1)

دیگران نیز همین مضمون را آورده اند که به این هشت مورد اکتفا شد.

شهرداربه صورت اجازه از محمودبن اسماعیل اشقر ازاحمدبن حسین بن پادشاه از طبرانی از محمّدبن عثمان بن ابی شبیه از زکریابن یحیی بن سالم از اشعث بن عمر از حسن بن صالح (و او خود بر حسن برتری داشت) از مسدّد از عطیّه از جابربن عبداللّه انصاری که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: بر در بهشت نوشته شده است: «محمّد رسول اللّه، علی بن ابی طالب اخو رسول اللّه». و این را دو هزار سال قبل از آفرینش آسمان ها و زمین نوشت. (1)

ب. شهاب الدین احمد باب چهاردهم کتاب خودرابه این مطلب اختصاص داده که اسم علی بن ابی طالب علیه السلام با اسم حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم در عرش و در بهشت همراه است.

در این باب، از صالحانی به اسنادش از ابن مردویه از جابر به صورت مرفوع (یعنی حذف سند از وسط آن) از خطیب از جابر همان حدیث را آورده و در آن آمده است: هزار هزار سال قبل از خلق آسمان و زمین. (2)

ج. صفوری گوید: از پیامبر نقل شده است که: بر درِ بهشت نوشته شده است: محمّد رسول اللّه، علی اخو رسول اللّه.» و این دو هزار سال قبل از خلق آسمان ها بوده است. (3)

د. محمّد صدر عالم از طبرانی در «الاوسط» و ابن عساکر و خطیب در «المتفق و المفترق» از جابر از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به همان گونه که آوردیم.

ه . بدخشانی از طبرانی و خطیب به همین گونه که گذشت نقل کرده و بعد گوید:

در روایتی دیگر که نزد احمد است از او به صورت مرفوع آمده است: دیدم بر در بهشت نوشته شده است: «لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علی اخوه.» (4)

و اندرزهایی والا است و بر این مطلب در روایات ذیل آمده که حموینی، زرندی و شهاب الدین احمد، نقل کرده اند:

الف. حموینی به سندش از عبداللّه بن مسعود از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم حدیثی طولانی نقل کرده است که مشتمل بر فوائد بسیاری است...

ب. زرندی به نقل از حموینی در کتاب، نظم درر السمطین»

ج. سید شهاب الدین احمد از زرندی از حموینی.

و این است عین عبارات حدیث با همان تفصیل، از حموینی:

عبداللّه بن مسعود نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«هنگامی که مرا به آسمان بردند، دستور داده شد که بهشت و جهنّم را بر من عرضه کنند و همه ی آن ها را دیدم، بهشت و نعمت های رنگارنگش را و جهنّم و انواع عذابش را. وقتی که برگشتم، جبرئیل علیه السلام به من گفت: یا رسول اللّه! آیا آن چه را که بر درِ بهشت و بر درِ جهنّم نوشته شده بود خواندی؟ گفتم: نه یا جبرئیل. گفت: بهشت هشت در دارد که بر هر دری از آن چهار کلمه نوشته شده است. هر کلمه ای از آن ها برای کسی که آن ها را بداند و به کار برد، از دنیا و هر آن چه در دنیا است، بهتر است. جهنّم هفت در دارد که بر هر دری از آن سه کلمه نوشته شده است که هر کس آن ها را بیاموزد و به کار برد، برای او از دنیا و هر آن چه در آن است بهتر است. گفتم: ای جبرئیل! با من برگرد تا آن ها را بخوانم.

جبرائیل با من برگشت و از درهای بهشت آغاز کرد:

بر در اوّل نوشته شده بود: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علی ولی اللّه.

هر امری را چاره ای است و چاره ی زندگی در دنیا چهار خصلت است: قناعت، به دور انداختن کینه، ترک حسد، هم نشینی با اهل خیر.

بر دومین نوشته شده بود: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علی ولی اللّه.

هر امری را چاره ای است و چاره ی خوشحالی در آخرت چهار خصلت است:

دست کشیدن بر سر یتیمان، مهربانی نسبت به بیوه زنان، سعی و کوشش در حوائج مسلمان ها، دل جویی از فقرا و مساکین.

بر در سوم نوشته شده بود: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه علی ولی اللّه.

هر امری را چاره ای است و چاره ی سلامتی در دنیا چهار خصلت است: کم خوردن غذا، کم سخن گفتن، کم خوابیدن، کم راه رفتن.

ص: 223

بر در چهارم نوشته شده بود: لاإله إلّااللّه،محمّد رسول اللّه، علی ولی اللّه.

هر کس به خداوند و روز قیامت ایمان دارد، باید همسایه اش را گرامی دارد. هر کس به خداوند و روز قیامت ایمان دارد،باید میهمانش را احترام کند. هرکس به خداوند و روز قیامت ایمان دارد،باید به پدرومادرش نیکی کند، هرکس به خداو روز قیامت ایمان دارد، باید یا سخن نیکو گوید و یا ساکت باشد.

بردر پنجم نوشته بود: لا إله إلّااللّه،محمّد رسول اللّه، علی ولی اللّه. هرکس می خواهد خوار نشود، خوار نکند. هرکس می خواهد ناسزا نشنود، ناسزا نگوید.

و هر کس می خواهد که بر او ظلم نشود ظلم نکند. هر کس می خواهد به ریسمان محکم چنگ زند به سخن «لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه» چنگ زند. بر در ششم از آن ها نوشته شده بود: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علی ولی اللّه. هر کس دوست دارد قبرش گسترش یابد، مسجدها را تمیز کند. هر کس دوست دارد که کرم ها در قبر بدنش را نخورند، مساجد را جارو کند. هر کس دوست دارد قبرش تاریک نباشد، مساجد را روشن کند. هر کس دوست دارد که پیکرش در گور، تر و تازه بماند، مساجد را گسترش دهد و زمین وسیع برای مساجد تهیه کند.

بر در هفتم آن نوشته شده بود: لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، علی ولی اللّه. سفیدی و روشنی دل در چهار خصلت است: در عیادت مریض، تشییع جنازه، خریدن کفن مردگان، برطرف سازی قرض و وام.

بردرهشتم آن نوشته بود:لا إله إلّااللّه،محمّدرسول اللّه، علی ولی اللّه.هرکس می خواهدازاین درهای هشتگانه واردبهشت شود،به چهارخصلت چنگ زند:

صدقه،سخاوت،خوش اخلاقی،خویشتن داری ازآزاربه بندگان خدای متعال.

بعد رفتیم به سوی جهنّم.

بر در اوّل سه کلمه نوشته شده بود: خداوند دروغ گویان را لعنت کند، خداوند بخیلان را لعنت کند، خداوند ستمکاران را لعنت کند.

بر در دوم آن نوشته شده بود: هر کس امیدش به خداوند باشد، سعادتمند است. هر کس از خدا خائف (ناامن) باشد، در امن است. هلاک شونده مغرور کسی است که امیدش به غیر خدا باشد و از غیر خدا خوف ورزد.

بر در سوم نوشته شده بود: هر کس می خواهد در روز قیامت برهنه نباشد، برهنگان را بپوشاند. هر کس می خواهد در قیامت گرسنه نماند، گرسنگان را در دنیا اطعام کند. هر کس می خواهد که در روز قیامت تشنه نماند، تشنگان را

ص: 224

در دنیا سیراب کند.

بر در چهارم آن نوشته شده بود: خداوند ذلیل و خوار می سازد، هر کسی را که اسلام را سبک شمارد، خداوند ذلیل و خوار می دارد هر کسی را که به اهل بیت پیامبر خدا توهین کند. خداوند ذلیل می سازد هر کسی را که ستمگران را بر ستم به بندگان خدا کمک کند.

بر در پنجم نوشته شده بود: از هوی و هوس پیروی نشود، زیرا هوی از ایمان به دور است. گفتارت را، در آن چه که فایده ای برایت ندارد، زیاد مکن که از چشم پروردگارت می افتی. یاور ستمگران مباش زیرا بهشت برای ستمکاران آفریده نشده است.

بر در ششم آن نوشته شده بود: من (جهنّم) بر تلاشگران (در راه عبادت) حرام هستم، من بر تصدیق کنندگان و راستگویان حرام هستم. من بر روزه داران حرام هستم.

بر در هفتم آن نوشته شده بود: پیش از آن که به حساب شما رسیدگی شود، خود به حساب خویشتن برسید. پیش از آن که شما را توبیخ کنند، شما خود را سرزنش کنید. خداوند را بخوانید پیش از آن که در محضر او حاضر شوید و توان آن را نداشته باشید.»

این حدیث را زرندی روایت کرده و گوید که شیخ العالم صدرالدین ابراهیم بن محمّدبن مؤید آن را در کتاب فضل اهل البیت آورده است.

«هنگامی که مرا به آسمان بردند، دیدم با طلا بر در بهشت نوشته شده است: لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه، علی ولی اللّه.»

تمام این حدیث در باب خودش به زودی خواهد آمد، حافظ ابوموسی با اسنادش این را روایت کرده است. (1)

الف. خوارزمی به سندش از عبداللّه بن مسعود که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«هنگامی که خداوند متعال آدم را آفرید و از روحش در او دمید، عطسه ای زد و گفت: الحمدللّه. خداوند وحی کرده و فرمود: بنده ی من مرا ستود. به عزّت و جلالم سوگند که اگر دو نفر از بندگانم نبودند که می خواستم آن دو را خلق کنم، تو را نمی آفریدم. گفت: خداوندا! آیا آن دو از من هستند؟ فرمود:

آری. ای آدم سر بردار و بنگر. آدم سر برداشت و دید که بر عرش نوشته شده است: لا إله إلّااللّه، محمّد نبی الرّحمة، علی مقیم الحجّة، هر کس حق علی را بشناسد پاک و پاکیزه است و هر کس حق او را انکار کند ملعون و زیانکار است.

به عزّت خود سوگند یاد کرده ام که هر کس از او اطاعت کند وارد بهشتش سازم، هر چند که نافرمانی مرا کرده باشد. و به عزّت خود قسم خورده ام که هر کس نافرمانی او کند، به دوزخش ببرم، هر چند از من اطاعت کرده باشد.» (1)

ب. شهاب الدین احمد نام های امیرالمؤمنین علیه السلام را برمی شمرد، از جمله: «مقیم الحجّة» و ضمن آن، از صالحانی از خوارزمی همان حدیث را می آورد. (2)

ج. قندوزی بلخی از خوارزمی به همین گونه آورده است. (3)

جعفربن محمّد از پدرش از علی بن الحسین از پدرش از علی بن ابی طالب روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«جبرئیل - در حالی که بالش را گشوده بود - نزد من آمد. دیدم بر یکی از دو بالش نوشته شده است: لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه، و بر بال دیگر نوشته شده بود: لا إله إلّا اللّه، علی الوصی.» (1)

ب. سید شهاب الدین احمد در ضمن بیان اسامی حضرت علی علیه السلام از وصیّ اللّه و خلیفة اللّه یاد می کند و می گوید: از امام جعفر صادق از پدرش امام باقر از جدّش از رسول خدا صلّی اللّه علیه وآله وبارک وسلم ، آن گاه حدیث پیشین را آورده و می افزاید: صالحانی نیز این حدیث را با اسنادش نقل کرده است. (2)

خدا صلی الله علیه و آله و سلم گمان کرد که او جبرئیل است. با خود فرمود که هیچ گاه جبرئیل در چنین صورتی بر من وارد نشده است. او گفت: من صرصائیل هستم نه جبرئیل. خداوند مرا نزد تو فرستاده که به حضرتت بگویم باید نور را با نور تزویج کنی، حضرت فرمود: چه کسی را؟ و با چه کسی؟ گفت: دخترت فاطمه را با علی بن ابی طالب.

رسول خدا فاطمه را با حضور و گواهی جبرئیل و میکائیل و صرصائیل به ازدواج علی بن ابی طالب درآورد. راوی گوید: رسول خدا بین کف دست های صرصائیل (1) را نگاه کرد. دید نوشته شده است: لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه، علی بن ابی طالب مقیم الحجّة. بعد فرمود: ای صرصائیل! از چه زمانی این مطلب بر دستان تو نوشته شده است؟ گفت: دوازده هزار سال پیش از آن که دنیا را بیافریند.

حدیثی روایت کرده که در باره ی لواء الحمد از آن حضرت پرسیده شد... (1)

شده - نوشته شده است.

این حدیث را گروهی از اهل سنّت هم چون دانشمندان ذیل نقل کرده اند، از جمله: محبّ الدین خطیب، ابن مغازلی، قندوزی و صفوری.

الف. محب الدین خطیب. حدیثش گذشت.

ب. ابن مغازلی به سندش از سعیدبن جبیر روایت کرده است که گوید: روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به شدّت گرسنه شده کنار کعبه آمده و پرده ی آن را گرفت و گفت:

خداوندا! محمّد را، بیش از آن چه که گرسنه کرده ای، گرفتار گرسنگی مکن. جبرئیل نازل شده و بادامی با خود آورده و گفت: خداوند تو را سلام می رساند و به تو می گوید:

این بادام را بشکن، در درون آن برگ سبزی بود که بر آن نوشته شده بود:

«لا إله إلّااللّه، محمّد رسول اللّه، ایّدته بعلی و نصرته به. فما انصف اللّه من اتّهمه فی قضائه و استبطأه فی رزقه.»

«جز اللّه خدایی نیست، محمّد رسول خدا است، او را به علی پشتیبانی و یاری کردم. هر کس خداوند را در داوری اش متّهم کند و در روزی رساندن او را به کندی و دیر کردن نسبت دهد، با خداوند انصاف ننموده است.»

ج. قندوزی، از ابن مغازلی از ابن عبّاس همین مضمون را آورده است.

د. صفوری از ابن عبّاس که گوید: در نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بودیم. در آن هنگام پرنده ای که در دهانش بادام سبزی بود، رسید. آن را نزد پیامبر انداخت. حضرت آن را گرفت. دید در آن درّی سبزرنگ است که به رنگ زرد بر آن نوشته شده است: «لا إله إلّا اللّه، محمّد رسول اللّه، نصرته بعلیٍ.»

از آن جا که علی علیه السلام از همان نوری آفریده شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از آن نور آفریده شده، به همین جهت آن حضرت به جز مقام شامخ حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم از دیگر مخلوقات خدای متعال افضل و برتر است. بنابراین دلیلی وجود ندارد که کسی بخواهد کسی را بر آن حضرت برتری دهد، چه از پیامبران و چه از صحابه.

میسرة و ابن ساریه نقل کرده است. (1)

چهارم - کازرونی به سندش از عبداللّه بن شفیق همین مضامین را آورده است. (2)

پنجم - سیوطی یک باب آورده تحت عنوان «باب اختصاص پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم به این که در آفرینش اوّلین پیامبر است و نبوّتش تقدّم داشته و خداوند برای نبوّت او عهد و میثاق گرفته است.»

وی، این مطلب را از راویان ذیل نقل کرده است:

الف. ابن ابی حاتم و ابی نعیم از ابوهریره

ب. ابوسهل قطان از سهل بن صالح همدانی از ابوجعفر محمّدبن علی علیهما السلام

ج. احمد و بخاری و حاکم و طبرانی و ابونعیم از میسره.

د. احمد و حاکم و بیهقی از عرباض بن ساریة.

ه . حاکم و بیهقی و ابونعیم از ابوهریره.

و. بزار و طبرانی و ابونعیم از طریق شعبی از ابن عبّاس.

ح. ابونعیم از عمر.

ط. ابن سعد از ابن ابی الجدعا.

سپس سیوطی از تقی الدین سبکی گفتاری را در معنای این احادیث نقل کرده است که عین عبارت او چنین است: «فائدة: شیخ تقی الدّین سبکی در کتابش «التعظیم و المنّة فی لتؤمننّ به و لتنصرنّه» گوید:

در این آیه نکته ای است در تعظیم و بزرگداشت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که بر کسی پوشیده نیست و با وجود آن، در صورتی که در زمان آن ها آمد، رسول آنان و مبعوث به سوی آنان بود. بنابراین نبوّت و رسالت آن حضرت، فراگیر و شامل همه ی مردم است، از زمان حضرت آدم تا روز قیامت. در نتیجه پیامبران و امّت های آنان، همگی از امّت او به حساب می آیند.

ص: 233

بدین روی سخن حضرتش که فرمود: «بر همه ی مردم مبعوث شدم.» می رساند که نبوّت آن جناب، مخصوص مردم زمان آن حضرت تا روز قیامت نیست، بلکه افراد پیش از آنان را نیز شامل می شود.

با همین مبنا، معنی سخن آن حضرت نیز معلوم و روشن می گردد، که فرمود:

«کنت نبیاً و آدم بین الروح و الجسد.» برخی این جمله را چنین تفسیر کرده اند که خداوند می داند که در آینده این شخص پیامبر خواهد شد. اینان به این معنای لطیفی که ما کردیم نرسیده اند؛ زیرا علم الاهی بر همه چیز احاطه دارد. و این که در آن شرایط، حضرت رسول را به نبوّت و پیامبری توصیف کرده است، می بایست نبوّت برای آن حضرت در آن زمان ثابت باشد. بدین جهت حضرت آدم دید که اسم آن حضرت بر عرش به نام «محمّد رسول اللّه» نوشته شده است، پس می بایست که حتماً نبوّت آن حضرت در آن زمان ثابت باشد. اگر مقصود آن بود که خداوند می داند که در آینده پیامبر خواهد شد، چنین ویژگی را نداشت که پیامبر باشد در حالی که آدم بین روح و جسد بود، زیرا خداوند نبوّت همه ی پیامبران را در آن زمان می دانست و اختصاص به حضرت رسول نداشت. پس به ناچار می بایست خصوصیّتی در پیامبر اسلام باشد که بدان جهت به امّت خود خبر دهد و اعلام کند تا قدر و منزلت او در پیشگاه پروردگار را بدانند و از این راه، خیر و مقامی برایشان حاصل شود.

سبکی می گوید: شاید کسی بگوید: می خواهم این ارزش والا و این قدر و منزلت بالا را بفهمم، زیرا نبوّت شاخصه ای است که باید موصوف به آن موجود باشد. وصفی که بعد از رسیدن به سن چهل سالگی به کسی رسیده، چگونه پیش از پیدایش آن حضرت موصوف به آن باشد؟ اگر این صفت درباره ی او در چنین شرایطی درست باشد، دیگر اوصاف نیز قابل انتساب به آن حضرت هست.

در پاسخ می گویم: در روایات آمده است که خداوند، ارواح را پیش از اجساد آفریده است، پیامبر در این روایت اشاره به روح و حقیقت شریف خود فرموده است که عقول و اندیشه ها، از درک حقایق و شناخت آن واقعیّات کوتاه است. آن ها را آفریدگارشان و کسانی که از نور الاهی مدد گرفته اند، می فهمند. خداوند هر یک از این حقایق را در هر وقتی که بخواهد، به هر کس که بخواهد، عطا می کند. پس حقیقت

ص: 234

حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پیش از آفرینش حضرت آدم بوده و خداوند، آن وصف را در همان زمان به آن حضرت داده است، بدین گونه که خلقتش آماده برای اتّصاف به وصف بود.

در همان زمان که این ویژگی را به آن حضرت داد، پیامبر گشت و اسمش را بر عرش نوشت. آن گاه، از رسالت او خبر داد تا فرشتگان و دیگران کرامت و ارزش او را در پیشگاه پروردگارش بدانند. بنابر این، حقیقت آن حضرت از همان زمان موجود بود، هر چند که خلقت بدن شریفش که متّصف به آن وصف است بعدها تحقّق یافت. اتّصاف حقیقت آن حضرت به وصف نبوّت از سوی خداوند متعال، از همان آغاز تحقّق حقیقت بوده، بعثت و تبلیغ و دیگر مأموریت های الاهی بعداً انجام شده است، هر چند که آمادگی و شایستگی در ذات و حقیقت شریف آن حضرت هیچ تأخیری نداشته است. همین گونه است گزینش او به نبوّت و دادن کتاب و حکم و نبوّت که همگی به حقیقت او از همان روز اول داده شده است. پس آن چه که از نظر زمانی دیرتر آمده است، پیدایش و تکوین بدن آن حضرت بوده است، تا این که در عالم ظاهر، از خاندانی بزرگوار پدید آمد و به خواست خداوند، این کرامت بعد از مدّتی که از تولّد او گذشت، به او افاضه شد. بی تردید، همه ی این پدیده ها را خداوند از روز ازل می دانست. ما از راه دلایل عقلی و نقلی به این علم الاهی معتقدیم. مردم نیز هر آن چه را که بعد از ظهور آن حضرت به آن رسیدند آگاه گشتند، مثل این که بعد از نزول قرآن و جبرئیل بر آن حضرت، از نبوّت او آگاه شدند. این موارد، از جمله معلومات خداوند است که به صورت فعلی از افعال او آشکار شده و از آثار قدرت و اراده و اختیار الاهی در جایگاه ویژه ای بدان متّصف گشته است. این ها دو مرتبه است که یکی از آن ها با برهان و دلیل عقلی اثبات می شود و دیگری بالعیان دیده می شود. بین این دو رتبه از سوی خداوند متعال، وسایط و ابزاری است که به اختیار و امر او انجام می گیرد. برخی از آن وسایل و ابزار، بعد از ابلاغ نبوّت برای مردم آشکار می شود و برخی فقط اثبات کمالی برای آن حضرت است، هر چند برای مردم ظاهر نشود. این گروه، خود تقسیم می شود به کمالاتی که از آغاز آفرینش همراه آن حضرت بود و کمالاتی که بعدها به او پیوسته است و ما از آن ها فقط از طریق خبر و روایتی راستین آگاه می شویم. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم

ص: 235

بهترین آفریدگان است. هیچ یک از آفریده ها کمالی بالاتر از کمال او و رتبه ای برتر از مقام او ندارند و ما از طریق خبری صحیح، حصول این کمال را پیش از آفرینش حضرت آدم برای آن حضرت خبردار شده ایم. یعنی می دانیم که خداوند، نبوّت را در همان زمان به آن حضرت داده است و برای او از پیامبران عهد و میثاق گرفته تا بدانند که مقام او بالاتر از آنان است و او پیامبر و رسول آن ها است. در قرآن، سخن از اخذ میثاق است و خداوند با آوردن لام قسم، مطلب را در لزوم ایمان و یاری کردن آن حضرت به مردم می رساند، آن جا که فرمود: «لتؤمننّ به و لتنصرنّه» (1) نکته ی دیگر آیه، عبارت است از ایمان به بیعتی که برای جانشینان گرفته می شود که ایمان خلفا از این جا سرچشمه گرفته است، پس به این تعظیم و بزرگداشت مهمی که از سوی پرورگار نسبت به آن حضرت انجام گرفته نیک بنگرید.

وقتی که این مطلب دانسته شد، نتیجه می گیریم که پیامبر اسلام، پیامبرِ پیامبران است. بدین روی، در روز قیامت، همه ی پیامبران در زیر پرچم آن حضرت خواهند بود و در این دنیا نیز در شب معراج، تمام پیامبران به آن حضرت در نماز اقتدا کردند. اگر بعثت آن حضرت در زمان حضرت آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی اتّفاق می افتاد، ایمان به آن حضرت و یاری کردن آن جناب بر آنان و امّت هایشان واجب می شد.

خداوند هم بر همین مطلب از آنان پیمان گرفت. رسالت آن حضرت بر آنان حقیقتی بود که برای آن حضرت ثابت و حاصل بود که در صورت اجتماع با آن حضرت تحقّق می یافت. پس تأخّر این کار به خاطر وجود آنان بود نه از آن جهت که دارای این ویژگی و مأموریّت نباشد. فرق است بین این که فعل متوقّف بر قبول محل باشد یا متوقّف بر شایستگی فاعل باشد. در این جا نه از جهت فاعل توقّفی داشت و نه از جهت ذات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم . بلکه از جهت وجود دورانی بود که او را در بر داشت که اگر در زمان آنان وجود می یافت، بدون تردید بر آنان لازم بود که از آن حضرت پیروی کنند.

بدین جهت در آخر الزّمان، عیسی علیه السلام بر شریعت رسول خاتم می آید با این که

ص: 236

خود دارای مقام نبوّت است، نه بدان گونه که برخی پنداشته اند که به صورت فردی معمولی و یکی از افراد امّت باشد. البتّه از آن جهت که پیرو حضرت رسول است، یکی از افراد امّت آن جناب به حساب می آید و به شریعت و قرآن و سنّت اسلامی عمل می کند.

و هر گونه دستوری که در این شریعت است، شامل حال او هم می شود؛ در عین حال که او پیامبری بزرگوار است و از مقام نبوّت او چیزی کاسته نمی شود. از سوی دیگر، اگر حضرت رسول در زمان او یا زمان حضرت موسی و ابراهیم و نوح و آدم مبعوث می شد، آنان در مقام نبوّت و رسالت خود نسبت به امّت های خود بودند و در عین حال، رسول خاتم، پیامبر آنان و مبعوث بر همه ی آن ها بود. بنابراین نبوّت و رسالت آن حضرت، فراگیرتر و بزرگتر بود و با شریعت آنان در اصول همراهی داشت، زیرا اختلافی با یکدیگر در اصول نداشتند. برتری شریعت اسلام در موارد فروعی که ممکن است اختلاف داشته باشد، یا از راه تخصیص برخی از احکام است یا از طریق نسخ و یا گونه ای دیگر است که بگوییم در آن زمان ها نسبت به آن امّت ها همان احکامی باشد که آن پیامبران برای امّت های خود آورده اند و در این زمان نسبت به این امّت، چنین شریعت و احکام که نسبت به اختلاف اشخاص و اوقات، تفاوت داشته باشد.

بدین گونه معنای دو حدیثی که از ما پوشیده و پنهان بود، برایمان روشن و آشکار می شود؛ یکی این که فرمود: «بُعثتُ إلی النّاس کافّة» . می پنداشتیم حضرتش مبعوث بر همه ی مردم است، از زمان خودش تا روز قیامت، که معلوم شد مراد، همه ی مردم است، از آغاز آفرینش تا فرجام خلقت.

حدیث دوم: این که فرمود: «کنت نبیّاً و آدم بین الروح و الجسد» . می پنداشتیم معنای حدیث آن است که حضرت نسبت به آن زمان، آگاهی و علم داشته است و اکنون معلوم شد که بیش تر از آن است، همان گونه که شرح دادیم که دوره ی بعد از موجود شدن بدن آن حضرت تا سن چهل سالگی با دوره ی پیش از آن نسبت به کسانی که بر آنان مبعوث شده است و شایستگی آنان برای شنیدن گفتار آن حضرت است تفاوت دارد، نه نسبت به خود آن حضرت یا آن مردم، اگر در زمان ایشان می بودند.

وابستگی احکام به شروط، گاهی به حسب محل قابل است و گاهی به حسب

ص: 237

فاعلی است که در آن ها تصرّف می کند و انجام می دهد. در این جا وابستگی مربوط است به حسب محل قابل که بر آنان مبعوث شده است و پذیرش آنان نسبت به خطاب حضرتش که از بدن شریفش می شنوند که به زبان با آنان سخن می گوید. این به مانند وقتی است که پدری مردی را در تزویج دخترش وکالت می دهد که هر گاه کفو و همتایی یافتی، او را به ازدواج آن مرد درآور. در این صورت وکالت دادن صحیح است.

آن مرد هم شایستگی وکالت را دارد و وکالتش نیز ثابت است. ولی تصرّف او در این وکالت، وقتی حاصل می شود که این مرد کفوی پیدا کند که ممکن است بعد از مدّتها پدید آید و این تأخیر در پیدایش کفو، به صحّت وکالت و شایستگی وکیل در وکالت ضرری نمی زند و مشکلی ایجاد نمی کند. این تمام گفتار سبکی بود به لفظ و عبارت خودش. (1)

ششم - قسطلانی از احمد و بیهقی و حاکم - که گوید: حدیث صحیح الاسناد است - از عرباض بن ساریه، نیز از بخاری و احمد و ابونعیم - که حاکم این روایت را صحیح دانسته است - از میسره.

و از ترمذی از ابوهریره، قسطلانی سپس گفتار «سبکی» را در این زمینه آورده است. (2)

هفتم - دیار بکری از احمد و مسلم و ترمذی و حاکم و بیهقی و ابونعیم و بخاری در تاریخش . (3)

هشتم - حلبی از «وفاء الوفاء» از میسره. (4)

نهم - قندوزی از ترمذی از ابوهریره، نیز از مشکوة از عرباض بن ساریه... (5)

دهم - جمال المحدّث. (6)

ص: 238

یازدهم - ابن حجر. که حدیث را صحیح دانسته است. (1)

دوازدهم - اسکندری که عبارت او چنین است: «و امّا برتری آن حضرت بر آدم علیه السلام ، از گفتار آن حضرت برمی آید که فرمود: «کنت نبیّاً و آدم بین الماء و الطین و آدم و من دونه من الانبیاء یوم القیامة تحت لوایی» و نیز گفتار آن حضرت برمی آید: «إنّی اوّل شافع و انّی اوّل مشفع، و انّی اوّل من تنشق الارض عنه.» (2)

سیزدهم - محمّدبن یوسف شامی گوید: به روایات شعبی و غیر او - از آن چه که در باب گذشته گفتیم - استدلال می شود بر این که آن حضرت متولّد شده در حالی که پیامبر بوده است، زیرا نبوّت آن حضرت از همان لحظه ای است که از او عهد و میثاق گرفته شد، به هنگامی که از پشت حضرت آدم بیرون آمد. و از همان زمان پیامبر بود، لکن زمان ورود او به دنیا پس از آن زمان بود و این تأخیر، مانع از نبوّت آن حضرت نیست، مانند کسی که برای ولایت و سرپرستی جایی مأموریّت می یابد ولی زمان تصرّف در آن منطقه در آینده خواهد بود که حکم ولایت، از همان آغاز دادن مأموریّت برای او ثابت است، هر چند که تصرّفش متأخّر از آن زمان باشد. و احادیث پیشین در بخش تقدّم نبوّت آن حضرت، در این مطلب صراحت دارد.

آن گاه حدیث و حاصل کلام سبکی را نقل می کند. (3)

چهاردهم - عیدروس گوید: «بدان که خداوند سبحان، هنگامی که اراده فرمود آفریده هایش را پدید آورد، از انوار صمدیّه ی خود در حقیقت محمّدیه تابانید. آن گاه همه ی عوالم بالا و پایین را - مطابق آن چه که حکمت بالغه اش ایجاب می کرد و در اراده و علمش پیشی گرفته بود - از آن ها بیرون کشید. آنگاه کمالات و مقام نبوّت آن حضرت

ص: 239

را به او اعلام فرموده و به فراگیری دعوت و رسالتش بشارت داد و در حالی که هنوز پدرش آدم بین روح و بدن بود، به او خبر داد که وی پیامبرِ پیامبران و واسطه ی همه ی برگزیدگان است... (1)»

إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ ... وَ آتَیْنا داوُدَ زَبُوراً...» (1)

و در آیه ی دیگر فرمود:

«وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ ...» (2)

این همان حقیقت است که ابو محمّد عبداللّه بن ابراهیم بن ایّوب، از جعفربن عاصم، از هاشم بن عمّار، از بقیّه، از سعیدبن بشیر، از قتادة، از حسن، از ابو هریره، روایت کرد که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در ذیل آیه ی:... «أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ » فرمود: من در آفرینش، نخستین نفر از پیامبران بودم و در بعثت، آخرین نفر آن ها هستم... آن گاه راوی سه طریق دیگر برای روایت از ابوهریره نقل می کند به همین مضمون... (3)

دوم - سبکی - چنان که سیوطی از او نقل می کند - گوید: پس به خبر صحیح، دانستیم... قبلاً کلام او نقل شد.

سوم - شیخ عبدالحق دهلوی بر این مطلب تصریح کرده و گوید: «و در روایات آمده است...» (4)

کنند. هر یک از آنان که حضرتش را درک کرد، ایمان آوردن و یاری کردن حضرتش بر او واجب شد، زیرا از او پیمان گرفته شده بود، خداوند همگان را پیرو او قرار داد و فرمانبرداری و اطاعت از او در صورت ادراک حضور و زمان او بر آنان واجب شد.

این حقیقت، مبتنی بر حدیثی است که محمّدبن احمدبن حسن... از جابر از عمربن خطاب برای ما روایت کرده است که گوید: خدمت حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم رسیدم در حالی که نوشته ای را که از اهل کتاب به من رسیده بود، همراه داشتم. حضرت فرمود:

«سوگند به آن کسی که جانم در دست اوست، اگر امروز حضرت موسی زنده بود، چاره ای جز پیروی از من را نداشت.» (1)

دوم - قاضی عیاض گوید: خداوند متعال درباره ی عظمت قدر و شرافت و رتبه و تقدّم آن حضرت بر دیگر پیامبران، خبر داده است، آن جا که فرمود:

«وَ إِذْ أَخَذَ اللّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ... مِنَ الشّاهِدِینَ ».

ابوالحسن قابسی گوید: خداوند پیامبر ما را به فضیلتی اختصاص داد که به هیچ کسی جز او نداده است و آن همان مقام و فضیلتی است که در این آیه به آن حضرت داده است. مفسّران گویند: خداوند به وسیله ی وحی، عهد و میثاق گرفت و هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر این که برای او، از حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم یاد کرده و او را توصیف نمود و از آن پیامبر عهد و میثاق گرفت که اگر او را درک کرد، به او ایمان آورد.

برخی گفته اند: برای آن است که پیامبر برای قومش بیان کند و میثاقشان را بگیرد که برای آیندگان خود بیان کنند... .

علی بن ابی طالب فرموده است: خداوند آدم و پیامبران بعد از او را مبعوث نکرد مگر این که درباره ی محمّد صلوات اللّه علیه(وآله) از آنان پیمان گرفت که اگر آنان زنده بودند و آن حضرت مبعوث شد، به او ایمان آورده و او را یاری کنند و بر این مطلب از قوم خود عهد و پیمان گیرند.

ص: 242

مانند همین مطلب از سدّی و قتاده در آیاتی که گویای فضیلت آن حضرت است نه از یک جهت (بلکه از چندین جهت) نقل شده است، خداوند متعال فرموده است:

«وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ ...»

و فرموده است:

«إِنّا أَوْحَیْنا إِلَیْکَ کَما أَوْحَیْنا إِلی نُوحٍ ... وَکِیلاً»

و از عمربن خطاب نقل شده است که در ضمن گفتاری که پیامبر به آن گریست به آن حضرت عرض کرد: پدر و مادرم فدایت ای رسول خدا! فضیلت و مقام تو در پیشگاه خداوند به آن رتبه رسیده که تو را به عنوان آخرین پیامبر مبعوث کرده، ولی در ردیف نخستین نفر آنان نام برده و فرموده است: «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ ...» پدر و مادرم فدایت باد ای رسول خدا! برتری تو در پیشگاه پروردگار تا بدان جا رسیده که دوزخیان دوست می دارند که فرمانبرداری تو را داشته باشند و در حالی که در بین طبقات جهنّم در شکنجه و عذابند می گویند: «ای کاش ما از خدا و رسول پیروی می کردیم.» قتاده گوید: پیامبر فرموده است: «من نخستین پیامبرم در آفرینش و آخرین آنانم در بعثت.» لذا در این آیه ی شریفه اسم رسول خاتم پیش از حضرت نوح و دیگران آمده است.

سمرقندی گوید: در این عبارت برتری دادن پیامبر ما صلوات اللّه علیه (وآله) است، زیرا با این که او آخرین نفرآنان است، اختصاص اسم او را دراوّل آورده است.

برخی از آنان گفته اند: از فضیلت و برتریِ آن حضرت یکی آن است که خداوند پیامبران رابه نام آنان مخاطب ساخته،ولی آن حضرت را به مقام نبوّت و رسالت مخاطب ساخته و در کتاب و قرآنش به عنوان: «یا ایّها النّبی» و «یا ایّها الرّسول» اسم برده است.

سمرقندی از کلبی نقل کرده است که در ذیل آیه ی شریفه: «و ان من شیعته لابراهیم» گوید که ضمیر به محمّد صلی الله علیه و آله و سلم برمی گردد. یعنی از پیروان حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم حضرت ابراهیم است. یعنی بر دین و روش او. فرّاء، این مطلب را برگزیده و مکّی آن را

ص: 243

از او حکایت کرده است، و برخی گفته اند: مقصود حضرت نوح علیه السلام است. (1)

سوم - قسطلانی در مقصد ششم از کتابش بحثی طولانی دارد که به این مطلب اختصاص داده است و با این عبارت شروع می شود.

«نوع دوم: در این که خداوند از پیامبران به نشان برتری برای او، میثاق و عهد گرفته که اگر زمان او را درک کردند، به او ایمان آورده و او را یاری کنند». وی، در این مورد آیات و احادیث را آورده است. (2)

چهارم - قسطلانی عبارتی دارد که خلاصه اش این است: از علی بن ابی طالب روایت شده است که فرمود: خداوند،ازآدم گرفته تاپیامبران بعد ازاو،هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگراین که ازاوعهد وپیمان گرفت که اگر زنده بود وآن حضرت مبعوث شد،به اوایمان آورده واو رایاری کنند وازقوم خود برای اوعهد وپیمان گیرند.همین مطلب ازابن عبّاس نیزروایت شده است. دوحدیث راعمادبن کثیردر تفسیرش آورده است.

شیخ تقی الدین سبکی گوید: وقتی این مطلب دانسته شد، پس رسول خاتم، پیامبرِ پیامبران است. و بر اساس این نکته در آخرت معلوم می شود که همه ی پیامبران زیر پرچم آن حضرتند. در این دنیا نیز در شب معراج بر آنان نماز گزارد. اگر آمدنش در زمان آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی صلوات اللّه وسلامه علیهم روی می داد، ایمان آوردن به او و یاری کردنش بر آنان و امّت هایشان واجب می شد و به همین مطلب هم، از آنان عهد و میثاق گرفته شده است. (3)

پنجم - ابن حجر و شیخ سلیمان در شرح خود بر قصیده همزیّه ی بوصیری ذیل این بیت، به همین گونه گفته اند:

ما مضت فترة من الرسل الا *** بشرت قومها بک الانبیاء

- دوره هیچ پیامبری سر نیامد مگر این که قومش را به آمدن تو بشارت داد.

ششم - شیخ قندوزی در «ینابیع المودّة» در ذیل حدیث علی علیه السلام همین مطلب را

ص: 244

گفته و غیر از او دیگران نیز گفته اند. (1)

احادیثی در ولایت علی علیه السلام و میثاق امامت او

از سخنان بزرگان اهل سنّت و امامان و حافظان سرشناس و مشهورشان چنین معلوم می شود که گرفتن میثاق نبوّت برای خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله و سلم از همه ی پیامبران و رسولان، از روشن ترین دلایل بر افضلیّت و تقدّم آن حضرت بر آنان است. این معنی فرع بر آن است که در خلقت بر آنان مقدّم باشد و تقدّم در آفرینش برای حضرت علی علیه السلام هم ثابت و مسلّم است. از اینجا نتیجه می شود که آن حضرت بعد از رسول خدا، از همه ی آفریدگان برتر و مقدّم است. پس او است امام و خلیفه بعد از رسول خدا، و جایز نیست که هیچ کس بر او پیشی گیرد.

بلکه احادیث فراوانی در کتب و آثار آنان است که ازپیامبران ودیگران میثاق ولایت حضرت علی علیه السلام گرفته شده است، به همان گونه که میثاق نبوّت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم گرفته شده است. پس همه آن چه را که دانشمندان اهل سنّت درباره ی فضیلت حضرت محمّد گفته اند، باید در باره ی حضرت علی علیه السلام نیز بدانیم و این همان نکته است که زبان افراد لجوج را بریده و گلوی معاندان را می فشارد. و الحمدللّه ربّ العالمین.

اینک برخی از آن احادیث را در این جا می آوریم:

عبدالوهّاب بن محمّد رفیع الدّین احمد، میرزا محمّد بدخشانی.

الف. روایت حاکم

وی این روایت را به سند خود از عبداللّه بن مسعود آورده است، در آن جا که گوید: حدیث کرد مرا محمّدبن مظفّر حافظ از عبداللّه بن محمّدبن غزوان، از علی بن جابر از محمّدبن خالد بن عبداللّه، از محمّدبن فضیل، از محمّدبن سوقة، از ابراهیم، از اسود، از عبداللّه که گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«فرشته ای نزد من آمد و گفت: ای محمّد! از پیامبران پیش از خود بپرس که بر چه چیز مبعوث شدند. گفتم: بر چه چیزی مبعوث شدند؟ گفت: بر ولایت تو و ولایت علی بن ابی طالب.»

حاکم گوید: این روایت را فقط علی بن جابر از محمّدبن خالد از محمّدبن فضیل نقل کرده و ما جز از ابن مظفّر نمی نویسیم. او نزد ما حافظ، ثقة و مأمون است. (1)

ب. روایت ثعلبی

این مطلب را ثعلبی روایت کرده و گوید: «خبر داد به ما ابوعبداللّه حسین بن محمّدبن حسین دینوری از ابوالفتح محمّدبن حسین ازدی موصلی از عبداللّه بن محمّدبن غزوان بغدادی از علی بن جابر، از محمّدبن خالد و محمّدبن اسماعیل از محمّدبن فضیل از محمّدبن سوقة، از ابراهیم از علقمه از عبداللّه بن مسعود... سپس مانند همین مطلب را نقل کرده است. (2)

ج. روایت خوارزمی

خوارزمی آن را از شهردار دیلمی از حاکم از عبداللّه بن مسعود نقل کرده است. (3)

ص: 246

د. روایت شهاب الدّین احمد

شهاب الدین آن را از ابوهریرة نقل کرده که گوید: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود که به هنگام رفتن به آسمان در شب معراج، پیامبران در آسمان گرد مرا گرفتند. خداوند به من وحی فرمود: ای محمّد! از آنان بپرس که شما بر چه مطلبی مبعوث شدید؟

گفتند: بر شهادت این که جز «اللّه» معبودی نیست و بر اقرار به پیامبریِ تو و ولایت علی بن ابی طالب.

این حدیث را شیخ بزرگوار، عارف ربّانی سید شرف الدّین علی همدانی در برخی از نوشتجاتش آورده و گوید حافظ ابونعیم آن را روایت کرده است. (1)

ه. روایت عبدالوهّاب بن محمّد

وی آن را از ابونعیم اصفهانی از ابوهریره مانند نقل پیشین آورده است. (2)

و. روایت گیلانی لاهیجی

وی در «شرح گلشن راز»، بعد از آن که چندین روایت در فضیلت حضرت علی علیه السلام آورده است، نقل می کند که پیامبر رحمت فرمود:

«علی از من است و من از اویم و او ولی هر مؤمنی است.»

«هرپیامبری راجانشین و وارثی است و علی جانشین و وارث من است.»

«من بر تنزیل قرآن می جنگم و علی بر تأویل قرآن می جنگد.»

«ای ابوبکر! کف دست من با کف علی در عدالت یکسان است.»

«من شهر علم هستم و علی درِ آن است. هر کس خواهان علم است، باید از در آن وارد شود.»

ص: 247

«من و علی از یک درخت هستیم و دیگر مردم از درختان پراکنده.»

«حکمت به ده جزء تقسیم شده است. به علی نه جزء و به مردم یک جزء داده شده است.»

«کسانی را که به من ایمان آورده اند، به ولایت علی بن ابی طالب سفارش می کنم هر کس او را به ولایت بپذیر مرا به ولایت پذیرفته و هر کس ولایت مرا بپذیرد خدا را به ولایت قبول کرده است.»

«هنگامی که مرا به معراج بردند، پیامبران در آسمان پیرامون من گِرد آمدند. خداوند متعال به من وحی فرستاد: ای محمّد! از آنان بپرس که شما بر چه مطلبی مبعوث شدید؟ گفتند: بر شهادت دادن این که جز «اللّه» خدایی نیست و بر اقرار به نبوّت تو و ولایت علی بن ابی طالب.» (1)

ز. روایت بدخشانی

وی این روایت را از عبدالرزّاق رسعنی از ابن مسعود نقل کرده است. (2)

سیوطی 457؛ فیض القدیر، مناوی 1: 28. دهلوی نیز بر او اعتماد کرده و در چندین جا از کتاب «التحفة» از او نقل کرده است.

دیلمی خود و فرزندش شهردار در «مسند الفردوس» و همدانی در «روضة الفردوس» کتاب «فردوس الاخبار» را با اوصاف ارزنده نام برده اند.

خلاصه ی گفتار شهردار درباره ی این کتاب چنین است: کتابی است ارزنده، کمیاب، و محبوب که کلمات درربار پیامبر، احادیث سودمند فراوان و نیکویی های بسیار در بر دارد، آفاق را در برگرفته، آوازه اش به همه جا رفته، دوستان و آشنایان در فراگیری اش شوق و علاقه نشان داده اند و به مانند آن در فصل بندی و تنظیم مطالب در اسلام کتابی به رشته ی تحریر درنیامده، نویسنده آن چه بسیار از اخبار شگفت انگیز، و احادیث بی سابقه ای که در هیچ یک از کتاب های دیگر یافت نمی شود، در این کتاب گردآورده و در حقیقت بسان بهشت برین است.

امروزه نسخه های آن کتاب در شهرها به گونه ای تکثیریافته که شهری از شهرهای عراق، و روستا و آبادی از گوشه و کنار دنیا نمانده، مگر این که دانشمندان آن جا در تحصیل و فراگیری اش پی گیر باشند و پیشوایان آن جا بر خرید و نوشتن آن علاقمند باشند، فاضلان و فرهیختگان بر قرائت و حفظ آن اصرار دارند... (1)

ب. روایت سید علی همدانی

سید علی همدانی از حذیفة مانند همین روایت را آورده است. (2) و از ابوهریره نقل شده است که گوید: از رسول خدا پرسیدند: پیامبری از چه زمانی برای شما حتمی شد؟ فرمود: پیش از آن که خداوند آدم را بیافریند و روح را در او بدمد و فرمود:

«و إذ اخذ ربّک من بنی آدم من ظهورهم ذریّتهم و اشهدهم علی انفسهم الست بربّکم»

در این جا بود که ملائکه پاسخ مثبت دادند. خداوند فرمود: من پروردگار شمایم

ص: 250

و محمّد پیامبر شما و علی امیر شماست. (1)

همدانی کیست؟

شرح حال عارف محدّث سید علی همدانی را در برخی از مجلّدات همین کتاب از چندین منبع و مصدر آورده ایم، از آن جمله: خلاصة المناقب بدخشانی، نفحات الانس جامی، کتائب الاعلام کفوی، الانتباه فی سلاسل أولیاء اللّه دهلوی.

ج. روایت شیخ عبدالوهاب

شیخ عبدالوهّاب بن محمّدبن رفیع الدین احمد در تفسیرش ذیل تفسیر آیه ی مودّت به هنگام ذکر فضایل علی علیه السلام از کتاب الفردوس، از قول حذیفه به همین گونه روایت کرده است.

شرح حال شیخ عبدالوهّاب

بزرگی و عظمت شیخ عبدالوهّاب را با مراجعه به کتاب های زیر می توانیم بشناسیم.

اخبار الاخیار شیخ عبدالحق دهلوی؛ تذکرة الابرار سید محمّد ماه عالم.

او و علی وصی او است. اگر این سه مورد را ترک می کردیم، کافر می شدیم و به ما فرمود: او را دوست بدارید که خداوند او را دوست می دارد. و از او حیا کنید؛ زیرا که خدا حرمت او را نگاه می دارد. (1)

از این حدیث دانسته می شود که اقرار به وصایت علی [ به مانند اقرار به پیامبری حضرت محمّد و یکتایی خداوند متعال] رکن ایمان است و هر کس از آن روی گرداند و و آن را ترک کند، کافر می شود.

است که از صُلب تو زاده می شود و او ولیّ خدای عزّوجلّ است. در آن شب که علی علیه السلام متولّد شد، زمین را نوری فرا گرفت. ابوطالب از منزل بیرون آمد، در حالی که می گفت:

ای مردم! ولیّ خدای عزّوجلّ در کعبه زاده شد.

صبح که فرا رسید، داخل کعبه شد، در حالی که این اشعار را می سرود:

یا ربّ هذا الغسق الدجی *** و القمر المنبلج المضیی

بین لنا من أمرک الخفی *** ما ذا تری فی اسم ذا الصبی

- ای خداوندگارِ این تاریکی ظلمت زا و ماه تابان درخشنده! از امر پنهان خود برای ما آشکار کن، در نام این کودک چه می بینی و چه نظری می دهی؟

در این هنگامی هاتفی ندا در داد:

یا اهل بیت المصطفی النّبیّ *** خُصصتم بالولد الزکی

- ای خاندان پیامبر برگزیده! شما به فرزند پاکیزه اختصاص داده شده اید.

- نام او از بلندای برین، علی است که از نام «العلی» خدا مشتقّ و جدا گشته است.

گنجی گوید: این حدیث را به اختصار آورده ام. آن را به خاطر این جهت نوشتم که مسلم بن خالد زنجی شیخ شافعی فقط آن را به این عبارت آورده است و به صورت انفرادی فقط از زنجی، عبدالعزیزبن عبدالصمد که او را می شناسیم، نقل کرده است.

زنجی لقب مسلم است و به خاطر زیبایی و سرخ رویی و خوش چهره ای به این اسم نامیده شده است. (1)

نویسنده گوید: دلالت حدیث بر مطلب، واضح و روشن است.

حدیث دوم: گنجی به سندش از مالک بن انس از ابی سلمه از ابوسعید که گوید:

ابوعقال از پیامبر پرسید: ای رسول خدا! سرور مسلمانان کیست؟ آیا حضرت آدم نیست که خداوند او رابه دست قدرت خود آفرید و از روحش در او دمید و کنیزش حوّا را به همسری اودر آورد و ساکن بهشتش ساخت؟ (اگر او نیست) پس چه کسی است؟

ص: 253

پیامبر پاسخ داد:آن کسی است که خداونداو رابرتری داده است.گفت:

شیث است؟فرمود:از شیث برتر است. گفت: ادریس است؟ فرمود: از ادریس افضل است. همین گونه در باره ی هود، صالح، لوط، موسی، هارون، ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، یعقوب، داوود، ایّوب، یونس، زکریا، الیسع، ذا الکفل و عیسی پرسید. هر بار پیامبر پاسخ داد که او افضل است.

ابوعقال گفت: نمی دانم کیست ای رسول خدا، آیا فرشته ای مقرّب است؟

پاسخ داد: کسی که با تو سخن می گوید (یعنی خود پیامبر).

ابوعقال گفت: به خدا سوگند خوشحالم کردید ای رسول خدا.

حضرت فرمود: آیا بیش از آن چه گفتم بگویم؟ گفت: آری، فرمود: بدان ای ابوعقال که پیامبران، سیصد و سیزده تن بودند که اگر همه ی آنان را در یک کفه ی ترازو و صاحب تو را در کفه ی دیگر بگذارند، صاحب تو بر آنان برتری خواهد یافت. گفتم:

ای رسول خدا، دلم را مالامال از خشنودی و خوشحالی کردید، بعد از تو برترین مردم کیست؟ گروهی از قریش را برای حضرت نام بردند. پیامبر فرمود: علی بن ابی طالب.

عرض کردم: ای رسول خدا کدام یک از اینان نزد تو محبوب ترند؟ فرمود:

علی بن ابی طالب. گفتم: به چه جهت؟ فرمود: زیرا من و علی از یک نور آفریده شده ایم.

گفتم: ای رسول خدا، چرا او را آخرین نفر قرار دادید؟

فرمود: وای بر تو ای ابوعقال، آیا به تو خبر ندادم که من بهترین پیامبرانم و دیگران در رسالت قبل از من بودند و به آمدن من بشارت دادند؟ آیا اگر آخرین نفر باشم، این آخر بودن ضرری به من می رساند؟ من محمّد رسول اللّه هستم. همین گونه به علی زیانی نمی رساند که آخرین نفر قوم باشد. لکن ای ابوعقال! فضیلت علی بر دیگر مردم، مانند فضل جبرئیل است بر دیگر فرشتگان.

گنجی گوید: این حدیث حسن و عالی است، طولانی تر از این بود و مختصرش کردم و جز از این وجه، آن را ننوشتم. (1)

ص: 254

نویسنده گوید: این حدیث دلالت می کند بر آن که امیرالمؤمنین علیه السلام محبوبترین مردم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، زیرا از یک نور واحد آفریده شده اند. پس او بعد از آن حضرت برترین مردم است. پیامبر این مطلب را صریحاً بیان داشت، آن جا که فرمود:

«ای ابوعقال! فضیلت علی بر مردم، هم چون فضیلت جبرئیل است بر دیگر فرشتگان».

و امّا آن چه که در ذیل حدیث آمده است که آن حضرت را آخرین نفر قوم قرار داد... این از جمله عباراتی است که فقط اینان آن را نقل کرده، و دیگران این عبارات را نیاورده اند و بر شیعه ی امامیه حجّت نیست. به علاوه با عبارات پیشین تناقض دارد.

زیرا وقتی که محبوب ترین مردم به رسول خدا باشد و فضیلت آن حضرت نسبت به دیگران (علی الاطلاق) مانند فضیلت جبرائیل باشد بر دیگر فرشتگان، هیچ کس را نرسد که هیچ گاه در هیچ چیز بر او مقدّم شود.

حدیث سوم: گنجی به سندش از ابوامامه باهلی نقل کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«خداوند، پیامبران را از درختان پراکنده آفرید، در حالی که من و علی را از یک درخت خلق کرد. اصل و ریشه ی درخت من هستم و علی شاخه و فاطمه شکوفه و حسن و حسین میوه ی آنند. هر کس به شاخه ای از شاخه های آن چنگ زند، نجات یابد. و هر کس از آن منحرف شود سقوط می کند. و اگر بنده ای خداوند را بین صفا و مروه هزاران سال بندگی کند، امّا محبّت ما را نداشته باشد، خداوند او را بر بینی و صورت به آتش خواهد افکند. آنگاه این آیه را تلاوت فرمود: «قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی » .» (1)

گنجی گوید: این حدیثی حسن و عالی است. طبرانی آن را در معجم خود روایت کرده به همان گونه که ما آوردیم. محدّث شام (ابن عساکر) نیز در کتابش (تاریخ دمشق) از راه های مختلف نقل کرده است. (2)

نویسنده گوید: این حدیث نیز در مقصد و مطلوب ما صراحت دارد.

حدیث چهارم: گنجی از ابن عساکر به سندش از ابوالزبیر نقل کرده که گوید: از

ص: 255

جابربن عبداللّه شنیدم که می گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را در صحرای عرفات دیدم. به من و حضرت علی اشاره فرمود. نزد آن حضرت رفتیم. حضرت فرمود: نزدیک تر بیا، نزدیک تر رفت. فرمود:

«دستت را در دستم بگذار. ای علی! من و تو از یک درخت آفریده شدیم.

من ریشه ی آنم و تو شاخه ی آن و حسن و حسین شاخه های آنند. هر کس به شاخه ای از آن بیاویزد، داخل بهشت می شود. ای علی! اگر امّت من آن قدر شب زنده داری کنند که هم چون کمان خم شوند و آن قدر نماز بخوانند که به سان زه باریک شوند، امّا دشمن تو باشند، خداوند آنان را به رو در آتش خواهد افکند.»

گنجی گوید: ابن عساکر حدیث را به همین گونه در کتابش (تاریخ دمشق) در شرح حال علی علیه السلام روایت کرده است. (1)

نویسنده گوید: این روایت، حدیث نور را تأیید می کند و صحت آن را اثبات می نماید و بر وجوب پیروی از حضرت علی علیه السلام و قول به امامت آن حضرت دلالت دارد.

حدیث پنجم: گنجی باب پنجاه و هشتم کتابش را در مورد تخصیص علی علیه السلام به کلام رسول خدا آورده که فرمود: «أنا مدینة العلم و علی بابها» . در این باب، به سندش از خطیب بغدادی از علی علیه السلام روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«درختی است که من ریشه ی آنم و علی شاخه و حسن و حسین میوه و شیعه برگ آن است. آیا از پاک و پاکیزه جز پاک و پاکیزه خارج می شود؟ من شهر علم هستم و علی درِ آن. هر کس می خواهد به شهر وارد شود، باید از در آن شهر وارد شود.»

گنجی گوید: خطیب در تاریخش به همین گونه روایت کرده و اسناد و طرق حدیثش به همین گونه است. (2)

نویسنده گوید: این که حضرت رسول، بین حدیث «شجره» و حدیث

ص: 256

«مدینةالعلم» را در یک سیاق و یک عبارت آورده، می رساند که «باب مدینه علم» بودن، متفرّع بر آن است که از یک شجره باشند. بدین روی، حدیث شجره هم چون حدیث نور، دلیل بر اعلمیّت حضرت علی است.

حدیث ششم: گنجی در باب پنجاه و ششم کتابش (در مورد اختصاص حضرت علی علیه السلام به لقب امام الاولیا)، به سندی که در آن گروهی از بزرگان وجود دارند، از ابن عبّاس روایت کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«هر کس خوش دارد هم چون من زندگی کند و بمیرد، و در آن بهشت برینی ساکن شود که پروردگارم درختانش را کاشته است، باید بعد از من ولایت علی را بپذیرد و ولایت ولیّ او را به گردن گیرد و به امامان بعد از من اقتداء کند، زیرا آنان خاندان منند و از طینت من آفریده شده اند. به آنان فهم و علم روزی شده است. وای بر کسانی از امّت من که برتری آنان را دروغ پندارند و پیوند مرا با آنان ببرند. خداوند شفاعت مرا نصیب آنان نخواهد کرد.» (1)

نویسنده گوید: این حدیث دلالت می کند بر وجوب اقتدا به امامان بعد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و بر این که امامان، خاندان و عترت اویند و علی نخستین آنان است. این کلام، امّت ها را از تکذیب فضیلت آنان برحذر می دارد تا بدین وسیله صله ی پیامبر را قَطع نکرده و از شفاعت حضرتش در روز قیامت محروم نشوند.

پس می باید تأمّل شود: آیا این حدیث، شاملِ تکذیب کنندگانِ حدیث نور و منکران دلالت آن نمی شود؟

حدیث هفتم: گنجی در باب 56، به سندش از انس روایت کرده که گوید: روزی رسول خدا مرا به دنبال ابوبرزه اسلمی فرستاد و در حالی که می شنیدم به او فرمود:

«خداوندگار جهانیان درباره ی علی بن ابی طالب، از من عهد و پیمان گرفته است که او رایت هدایت، روشنگر ایمان، پیشوای اولیای من و نور همه ی کسانی است که مرا اطاعت کنند. ای ابوبرزه! علی بن ابی طالب، فردای قیامت امین من و صاحب پرچم من است و امین من بر کلیدهای گنجینه های رحمت

ص: 257

پروردگارم.»

گنجی گوید: این حدیث حسن است که صاحب حلیةالاولیاء آن را نقل کرده است. (1)

نویسنده گوید: این حدیث نیز به روشنی مطلب را می رساند، به ویژه این که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آن حضرت را به «امام اولیاء من» وصف می کند که به تنهایی در اثبات مقصود ما کافی است.

حدیث هشتم: گنجی به سندش از زیدبن علی از پدرش از جدّش از علی بن ابی طالب از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم نقل کرد که در روز فتح خیبر فرمود:

«یا علی! اگر نبود که امکان دارد گروه هایی از امّت من درباره ات کلامی بگویند که نصاری درباره ی عیسی بن مریم گفتند، امروز درباره ی تو چیزی می گفتم که بر هیچ گروهی از مسلمانان عبور نکنی مگر این که از خاک زیر پای تو و زیادتی آب وضویت برای طلب شفا بردارند. لکن تو را همین فضیلت کفایت می کند که تو از منی و من از تو هستم، از من ارث می بری و من وارث تو هستم. تو از من به منزله ی هارون از موسایی جز این که بعد از من پیامبری نیست. تو قرض مرا می پردازی و بر سنّت و روش من می جنگی. تو در آخرت نزدیک ترین مردم به من هستی، و فردای قیامت در کنار حوض منی و نخستین فردی از امّت من که وارد بهشت می شود. شیعه تو بر منبرهایی از نور شادمانند و سپیدرویان در پیرامون من اند که آنان را شفاعت می کنم و فردا همسایگان من در بهشت می باشند. دشمنان تو فردای قیامت، تشنه کامانی هستند با چهره های سیاه و درهم و گرفته. جنگ تو جنگ من و سازش تو، سازش من، پنهانی و آشکارای تو پنهانی و آشکارای من است. راز سینه ی تو هم چون راز سینه ی من است و تو دروازه ی علم و دانش منی. فرزندان تو فرزندان من، گوشت تو گوشت من و خون تو خون من است، حق با تو و بر زبان تو و در قلب تو و پیش چشمان تو است. ایمان با گوشت و خون تو آمیخته است همان گونه که با گوشت و خون من آمیخته است. خداوند عزّوجلّ به من دستور داده که به تو

ص: 258

بشارت دهم که تو و خاندانت در بهشت هستید و دشمن تو در آتش. دشمن تو، بر کنار حوض بر من وارد نمی شود و دوستدار تو از آن به دور نیست.»

علی علیه السلام گوید:

«من در پیشگاه خدا به سجده افتادم و خدا را بر نعمت هایی که به من ارزانی فرموده - از اسلام و قرآن و این که مرا نزد خاتم النبیّیّن و سیّد المرسلین محبوب قرار داده - سپاس گفتم.»

نویسنده گوید: این حدیث را خرگوشی، ابن مغازلی، عمر ملّا، ابن سبع اندلسی، وصّابی، شهاب الدین احمد، محمّدبن اسماعیل یمانی نیز نقل کرده اند، به همان گونه که در جلد حدیث منزلت آوردیم.

از جمله نکات حدیث، این جمله است که فرمودند:

«سرّ تو سرّ من و آشکارای تو آشکارای من است، و راز سینه ی تو هم چون راز سینه ی من است.»

این کلام، دلیلی است واضح و روشن بر این که آفرینش امیرالمؤمنین علیه السلام هم چون آفرینش رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است که مدلول حدیث نور و از مؤیّدات این حدیث شریف است. با این جمله از حدیث، عصمت امیرالمؤمنین علیه السلام و افضلیّت آن حضرت از همه ی خلائق حتّی فرشتگان و پیامبران و دیگر اولیا و اوصیاء ثابت می شود، زیرا پنهان و آشکار، از سینه ی او به سان پنهانی و آشکارا و راز سینه ی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است.

بی تردید، سرّ رسول خدا و آشکارای او و راز سینه ی آن حضرت، از خطا و اشتباه معصوم است و از همه ی مخلوقات برتر، بنابراین پنهان و آشکار و راز سینه ی علی علیه السلام نیز چنین است.

نتیجه آن است که امامت و جانشینی آن حضرت بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم از بدیهیّات اوّلیه باشد، پس تقدّم دیگران بر آن حضرت کار زشتی است و خلافت و امامت آنان باطل است. البتّه حدیث از جهات دیگر نیز بر افضلیت آن حضرت دلالت دارد، چنان که پوشیده نیست.

حدیث نهم: گنجی در باب بیست و ششم، تحت عنوان «شوق فرشتگان و بهشت

ص: 259

به علی علیه السلام و استغفار آنان برای دوستداران آن حضرت»، به سندش از انس نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«شبی که مرا به آسمان بردند، فرشته ای را دیدم که بر روی منبری از نور نشسته و فرشتگان اطراف او را گرفته بودند. گفتم: ای جبرئیل این فرشته کیست؟ گفت: جلو برو و بر او سلام کن. به او نزدیک شدم و سلام کردم. در این هنگام برادر و پسرعمویم علی بن ابی طالب را دیدم. گفتم: ای جبرئیل علی در رفتن به آسمان چهارم بر من سبقت گرفته است؟ گفت: ای محمّد! نه. ولی فرشتگان از محبّت خود به علی (و ندیدن چهره ی او) به خدا شکایت بردند.

خداوند این فرشته را از نور به شکل و صورت علی آفرید. فرشتگان او را در هر شب و روز جمعه هفتاد هزار بار زیارت می کنند و خدای را تسبیح و تقدیس می گویند و ثوابش را به دوستدار علی هدیه می کنند.»

گنجی گوید: این حدیثی حسن و عالی است، که جز از همین جهت ما آن را ننوشتیم. فقط یزیدبن هارون آن را از حمید طویل از انس نقل کرده که فردی ثقه است. (1)

نویسنده گوید: این حدیث می رساند فرشته ای که از نور به شکل و صورت امیرالمؤمنین خلق شده، از دیگر فرشتگان افضل است، پس چه شک و تردیدی است در این که امیرالمؤمنین از نور آفریده شده و بعد از پیامبر بزرگوار، از همه ی مخلوقات برتر است؟!

حدیث دهم:موفّق بن احمد مکّی بزرگترین خطیب خوارزم روایت کرده از مهذّب الائمّه، از ابوالقاسم نصربن محمّدبن علی بن زیرک مقری از پدرش ابوبکر محمّد، از ابوعلی عبدالرّحمان بن محمّدبن احمد نیشابوری، از احمدبن محمّدبن عبداللّه نانیجی بغدادی در دینور (از حافظه اش) نقل کرد از قول محمّدبن جریر طبری از محمّدبن حمید رازی، از علاءبن حسین همدانی، از ابومخنف لوطبن یحیی ازدی، از عبداللّه بن عمر که گفت: شنیدم که از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم پرسیدند: در شب معراج خداوند با کدامین زبان با تو گفت وگو کرد؟ پاسخ داد:

ص: 260

«به لغت علی بن ابی طالب. آن گاه خداوند به من الهام فرمود که بپرسم:

پروردگارا! تو با من سخن گفتی یا علی بن ابی طالب؟ فرمود: ای احمد! من شیء هستم. امّا نه هم چون اشیاء. من با مردم مقایسه نمی شوم و به مانندها توصیف نمی گردم. تو را از نور خودم آفریدم و علی را از نور تو. آن گاه بر ژرفای قلب تو نگریستم و دیدم در سویدای درونت کسی را بیش از علی دوست نمی داری. لذا به زبان او با تو سخن گفتم تا دلت آرام گیرد.» (1)

این روایت را سید علی همدانی نیز نقل کرده است.

نویسنده گوید: اهل سنّت (اشاعره) هر کار قبیحی را بر خداوند روا می دانند، امّا دروغ را برای او تجویز نمی کنند. به این مطلب بیفزایید حدیث هفتم همین بخش را که در ضمن مواردی که خدا بر پیامبر بزرگوار عهد و پیمان گرفت، آن بود که: «علی نور همه ی کسانی است که از خداوند اطاعت کنند.»

عین عبارت محی الدّین چنین است:

فصل: خدا بود در حالی که هیچ چیزی با او نبود. او هم اکنون نیز چنین است و بر همان حالتی است که در اوّل بود. از ایجاد عالم صفتی را که نداشته باشد به او برنگشت، بلکه به خود موصوف بود. پیش از آن که بیافریند، خود را به نام هایی نامید که آفریدگانش او را به آن نام ها بخوانند. وقتی هستیِ عالم را اراده فرمود و به همان گونه که علمش به آن تعلّق گرفته بود آن ها را آغاز کرد به خود فعل، از همان اراده مقدسه اش که یک تجلّی از تجلیّات تنزیه به حقیقت کلیه فرمود: حقیقتی که «هبا» نامیده می شد، حقیقتی که به سان طرح ساخت گچ بود که با آن، شکل ها و صورت را بسازد و این نخستین موجود در عالم هستی بود. این مطلب را علی بن ابی طالب رضی الله عنه و سهل بن عبداللّه رحمه الله و غیر از آن دو از اهل تحقیق، اهل کشف و آگاهی ذکر کرده اند.

سپس خداوند به نورش بر این «هبا» تجلّی فرمود. اندیشمندان این هباء را هیولای کلّی نامیده و گفته اند: همه ی جهان در این «هباء» به صورت قوة و استعداد وجود دارد و پذیرش آن ها در او به حسب قوه و استعدادش می باشد، همان طور که زوایای خانه، نور چراغ را می پذیرد و هر اندازه که به آن نور نزدیک تر باشد، روشنی و نورانیّت بیشتری دارد. خداوند متعال فرموده است: «مثل نوره کمشکوة فیها مصباح» که نورش را به چراغ تشبیه کرده است که از حیث قبول نور، «هباء» نزدیک ترین به خداوند است پس از حقیقت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم که عقل اوّل نامیده می شود. او آقای همه ی جهانیان است و نخستین پدیده در عالم هستی است که از آن نور الاهی و از «هباء» و از حقیقت کلیّه ظاهر می شود. «عین» او و عین عالم از تجلی او در «هباء» پدید آمده است، و نزدیک ترین مردم به او علی بن ابی طالب است که امام همه ی جهانیان است و جامع اسرار همه پیامبران می باشد. (1)

وجوه دلالت این گفتار: گفتار شیخ ابن عربی بر مطلوب ما از چندین جهت دلالت دارد:

اول: عبارت او که درباره ی حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم گفت: «در پذیرش آن هباء

ص: 262

چیزی نزدیک تر از حقیقت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم که «عقل اوّل» نامیده شده است نبود. او آقای همه ی جهانیان و نخستین پدیده در عالم هستی است که ظهورش از آن نور الاهی و از «هباء» است».

این عبارت به روشنی می رساند که سروری او بر جهانیان، فرع بر آن است که در پذیرش نور، نزدیک تر از همه باشد و بر این که همه ی هستی به خاطر او آفریده شده باشد و از تجلیّات انوار او باشد.

نویسنده گوید: حضرت امیرالمؤمنین نیز چنین است، زیرا خلقت آن حضرت همراه خلقت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بوده و هر دو از یک نور می باشند و بعد از آن حضرت، او پیشوای جهان و آقای عالم است. بنابراین جایز نیست که کسی بر او مقدّم شود.

دوم: ابن عربی گوید: «و نزدیک ترین مردم به او علی بن ابی طالب است» (یعنی در عالم هبا و در نور الاهی). این سخن بر صحّت حدیث نور دلالت دارد و قطعیّت صدور حدیث نور را تأیید می کند. وقتی امیرالمؤمنین در آن عالم نزدیکترین مردم به پیامبر باشد و بعد از آن بزرگوار، پیشوای همه ی جهانیان باشد، جایز نیست که هیچ کس در هیچ مقامی بر او مقدم شود و جلوتر بیفتد.

سوم: ابن عربی درباره ی حضرت علی گوید: «امام همه ی جهانیان» این کلام در حق صراحت دارد و در مطلوب صریح است. آن حضرت پیشوای همه ی پیامبران و رسولان و اولیاء و صالحان است از اوّلین و آخرین، پس جایز نیست که هیچ کس بر آن حضرت مقدّم شود و بطلان تقدّم آن سه نفر بر آن حضرت را ثابت می کند. و الحمدللّه.

چهارم:ابن عربی درباره ی امیرالمؤمنین علیه السلام گوید: «جامع اسرار همه ی پیامبران» یعنی آن حضرت همه ی کمالات پیامبران مقرّب را دارا است و اسرار و علوم همه ی آنان نزد او است.این مطلب نیز بر افضلیّت او و بطلان تقدّم دیگرانی که بر او مقدّم شدند، دلالت دارد. با این جمله صحّت حدیث تشبیه نیز ثابت می شود که رسول خدا درباره ی امیرالمؤمنین فرمود:

«هر کس می خواهد که به آدم در علمش و به نوح در فهمش و به موسی در مناجاتش و به عیسی در رفتارش و به محمّد در تمامیّت و کمالاتش و جمالش بنگرد، به علی بن ابی طالب بنگرد.»

ص: 263

دلالت این حدیث بر افضلیّت امیرالمؤمنین و بر بطلان بافته های دهلوی روشن و واضح است. (1)

با این گفتار، صحّت دلالت حدیث نور و حدیث تشبیه بلکه صحّت همه ی احادیثی که بر افضلیّت امیرالمؤمنین به آن ها استدلال می شود ثابت می گردد و الحمدللّه ربّ العالمین.

گفتار دوم از ابن عربی:

شیخ ابن عربی در باب دهم از کتاب «الفتوحات المکیة» در شناخت دوران ملک گوید: بدان خداوند تو را پشتیبانی کند که در روایت آمده است که پیامبر صلّی اللّه علیه [ وآله ] وسلّم فرموده است: من آقای فرزندان آدم می باشم و افتخاری نیست [ اگر فخر را با حرف راء بخوانیم، چنین معنی می شود و اگر با زاء نقطه دار بخوانیم، به معنای اظهار شادی کردن به باطل است یعنی بیهوده اظهار خوشحالی نمی کنم] و در صحیح مسلم آمده است: من آقای مردم هستم در روز قیامت. سیادت و شرافت بر دیگر هم نوعان او از افراد بشر ثابت می شود. نیز آن جناب فرمود:

«من پیامبر بودم، در حالی که آدم بین آب و گل بود.»

مراد پیامبر آن است که در آن زمان می دانستم که پیامبر می شوم. خداوند، او را از رتبه و مقامش خبر داد، در حالی که روح بود، قبل از این که ابدان و اجساد انسانیه را ایجاد کند. چنان که پیش از آفرینش اجساد آدمیان، از آنان عهد و میثاق گرفت. خداوند ما را به پیامبرانش ملحق ساخت بدین سان که ما را گواه گرفت بر امّت های آنان با آنان، به هنگامی که از هر امّتی گواهی را بر آنان برانگیخت از جنس خودشان که پیامبرانشان باشند. بنابراین پیامبران علیهم السلام در روی زمین، نایبان حضرت رسول صلّی اللّه علیه [ وآله ] وسلّم بودند، از زمان حضرت آدم تا آخرین رسول علیهم السلام

رسول خاتم صلّی اللّه علیه و [ آله ] وسلّم با چندین عبارت این مقام را توضیح داده است،

ص: 264

از جمله فرمود: اگر موسی زنده می بود، جز این که از من پیروی کند، راهی و چاره ای نداشت. و در مورد نزول حضرت عیسی در آخرالزّمان فرمود: امامی از خاندان ما به امامت می رسد و به سنّت پیامبر ما حکم خواهد داد، صلیب را می شکند و خنزیر را می کشد.

اگر حضرت محمّد، از زمان حضرت آدم تا زمانی که هم اکنون موجود شده است به وجود می آمد، همه ی پیامبران و تمام انسان ها تا روز قیامت زیر فرمان شریعت او بودند. لذا هیچ فردی به صورت عموم مبعوث نشدند مگر این که آن حضرت خاص و ویژه او بود، پس پادشاه و فرمان روا و آقا او است... بدین روی، از سوی آن روح پاک به آنان در شرایع و علومی که در زمان وجودشان به صورت پیامبران آشکار می شود، امداد و کمک می رسید، مانند علی و معاذ و دیگر افرادی همانند آنان که در زمان رسول خدا بودند و یا هم چون الیاس و خضر علیهما السلام و هم چون حضرت عیسی که در آخرالزّمان طاهر می شود و به شریعت حضرت محمّد صلّی اللّه علیه [ وآله ] وسلّم در بین امّت خود حکم می کند.

از مجموع این مطالب می توان دریافت که او فرمان روا و آقا است بر همه ی بنی آدم. تمام کسانی که قبل از آن حضرت بودند، او بر آن ها فرمان روا بود و دیگران پیرو او بودند و کسانی که در بین مردم حکومت می کردند، از طرف او نیابت داشتند.

اگر گفته شود: بنابر این گفتار آن حضرت که فرموده: «مرا برتری ندهید»، چه می شود؟!

پاسخ آن است که ما برتری نداده ایم، بلکه خداوند او را برتری داده است. (1)

نویسنده گوید: همه ی این مقامات که برای رسول خدا ثابت بود، برای آقا و پیشوای ما حضرت علی علیه السلام نیز ثابت است، به خاطر حدیث نور که بر اتحّاد آن دو بزرگوار در خلقت و آفرینش پیش از خلقت حضرت آدم دلالت می کند. علی علیه السلام بر همه پیامبران غیر از پیامبر اسلام برتری دارد و بر همگان مقدّم است و آقای همه ی فرزندان

ص: 265

آدم است. وقتی افضلیت ثابت شد، امامت و خلافت نیز بدون شکّ و شبهه ثابت می شود، و مطلوب ما همین است.

گفتار سوم از ابن عربی:

وی در جایی دیگر گوید: «بدان که خداوند متعال وقتی رتبه و درجه حضرت محمّد صلّی اللّه علیه [ وآله ] وسلّم را رتبه سیادت و آقایی قرار داد، او سرور است و دیگران رعیّت اویند که در مقابل او نمی توانند ایستادگی کنند، زیرا رعیّت با ملوک خود قدرت برابری را ندارند. حضرتش را منزلت و مقامی است و رعیّت را مقامی دیگر است. از این که این منزلت به آن حضرت داده شده در حالی که آدم بین آب و گل بوده، می فهمیم که هر انسانی که به شریعت و دینی مبعوث شده و یا حکم و دستوری به او داده شده است، از او مدد و کمک گرفته است. نخستین بار که این حقیقت آشکار شد، در مورد خود حضرت آدم بود که خداوند، او را از سوی حضرت محمّد خلیفه و جانشین قرار داد و از مقام جامع کلماتی که به حضرت محمّد عطاء کرده بود، همه ی اسماء را به او آموخت و او را امداد کرد... (1)

نویسنده گوید: علی علیه السلام نیز دارای این موقعیت است، با همان بیانی که گذشت.

بدین وسیله بطلان خلافت کسانی را که بر آن حضرت جلو افتاده اند نیز می فهمیم. زیرا دیگران، رعیّت اویند. و رعیت در مقابل ملوک مقاومتی نمی توانند داشته باشند، تا چه رسد که بخواهند بر آنان مقدّم شوند.

محی الدین ابن عربی در همه ی علوم برتری داشته، چنان که کتاب ها و نوشته های او بر این مطلب شهادت می دهد. و کسی منکر این حقیقت نیست مگر این که کلام او را به خاطر دقّت و لطافتش نفهمیده باشد. لذا کسانی را که سلوکی در راه ریاضت نداشته اند، از ترس آن که مبادا شبهه ای در اعتقاداتشان وارد شود و بر آن شبهه بمیرند و تأویل کلام شیخ را نفهمیده باشند، از مطالعه کتاب های او منع کرده اند.

شیخ صفی الدین بن ابی المنصور و دیگران، از او به عنوان دارنده ولایت کبری و صلاح و عرفان یاد کرده اند. صفی الدین چنین گوید: او شیخ، امام محقّق، سرور دانشمندان عارف و مقرّب؛ صاحب اشارات ملکوتی، نفحات قدسی، انفاس روحانی، فتح آراسته، کشف تابنده، بینش های شکافنده، رازهای راستین، معارف درخشان، حقایق شکوفا بود. جایگاه والا از مراتب قرب در منازل انس، آبشخورهای گوارا از جایگاه های دست یابی به سیراب شدن از چشمه سارهای حقایق، و جایگاه رفیع از بلندای دین داشت و گام های استوار در دست رسی به حالات نهایت و سرمایه ای فراوان در تصرّف و جابجایی در احکام ولایت را واجد بود. او یکی از ارکان و پایه های این گروه است.

شیخ عارف باللّه محمّدبن اسعدیافعی او را به عرفان و ولایت ستوده است.

شیخ ابومدین به او لقب «سلطان العارفین» داده است.

گفتار این مرد را دلیل بر مقامات باطن و ظاهر او دانسته اند و مناقب و فضائل او بین مردم مخصوصاً در سرزمین روم مشهور است. شیخ عزّالدین بن عبدالسلام شیخ الاسلام مصر که افراد فراوانی به او مراجعه داشتند وقتی با شیخ ابوالحسن شاذلی آشنا شد و حالات آنان را دانست، از او به دارنده ی ولایت و عرفان و قطبیت اسم می برد. (1)

ابن النجّار در شرح حال او عبارتی دارد که خلاصه اش چنین است: وی با صوفیه و ارباب قلوب مصاحبت کرده و طریقه ی فقر را پیمود، به زیارت خانه ی خدا رفت و در آن جا مجاور شد، کتاب هایی در علوم آنان و اخبار مشایخ و زهّاد مغرب نوشت، وی

ص: 267

اشعاری نیکو و سخنی نمکین و دلنشین داشت. من در دمشق با او مصاحبت کردم و برخی از اشعار او را نوشتم. او شیخ و استاد خوبی بود، وارد بغداد شد و پاره ای از کتاب هایش را برای مردم گفت. حافظ آن دوران شیخ عبداللّه دبیثی احادیث او را نوشت... وی در سال 638 وفات کرد. (1)

اسکندری داستان ملاقات او را با حضرت خضر پیامبر علیه السلام در ضمن حکایاتی که برای بقاء حضرت خضر به آنان استشهاد کرده، آورده است. (2) وی سخن گفتنِ ظرفی شیشه ای را با شیخ ابن عربی در حضور جماعتی از مشایخ و بزرگان ذکر کرده است. (3)

یافعی بعد از آن که او را به «شیخ طریقت و بحر حقیقت» توصیف کرده، این دو قصه را از او آورده است. (4)

ابن زملکانی او را به «البحر الزاخر فی المعارف الالهیّه» توصیف کرده است.

«کفوی» در شرح حال او گوید: او پیشوای قائلین به وحدت وجود است و مردم در حق او دو گروهند. برخی از فقها و علمای ظاهر ایرادهای زیادی بر او گرفته و او را تکفیر کرده اند. برخی از فقها و عالمان باطن گرا و بزرگان صوفیّه، از او تجلیل و تعظیم می کنند و گفتارش را ستوده اند، و او را به والایی مقام توصیف کرده و کرامات فراوانی را به او نسبت داده و در فضایل و مناقب و حالات و درجات و مقامات او کتاب ها نوشته اند.

امام یافعی در تاریخش گوید: شیخ شهاب الدّین سهروردی و شیخ محی الدین ابن عربی در یک مجلس با هم ملاقات کردند. وقتی از آن ها درباره ی دیگری پرسیده شد، ابن عربی درباره ی سهروردی گفت: از فرق سر تا قدمش، از سنّت پیامبر پر و مالامال بود. سهروردی درباره ی او گفت: او دریای حقایق است. (5)

ازنیقی نکته ای از کتاب المحاضرات (محاضرة الابرار و مسامرة الاخیار)

ص: 268

نوشته ی ابن عربی نقل کرده و او را چنین ستوده است: شیخ امام، عالم ربّانی و بحر صمدانی پشتوانه ی سالکان و نجات بخش نابودشوندگان، شیخ ابوعبداللّه محی الدین محمّدبن علی بن محمّد العربی الحاتمی طائی اندلسی. وی مردی جلیل القدر است، نوشته های بی شمار و تصنیفات فراوان و ارزنده ای دارد.» (1)

عبدالعلی سهالی گوید: وارث پیامبر عربی صلّی اللّه علیه [ وآله ] وسلّم ، شیخ محی الدین ابن عربی صاحب کتاب «الفتوحات» گوید: آنان علم را از مرده فرا گرفته و ما علم را از زنده ای فرا گرفته ایم که نمی میرد. (2)

برزنجی او را به «امام المحقّقین» توصیف کرده است. (3)

جامی شرح حال او را آورده و به مانند عبارات «کفوی»- که قبلاً آوردیم توصیف نموده و نسبت خرقه ای را که وی پوشیده، یاد کرده است. (4)

دهلوی او را ستوده، به عنوان شیخ اکبر وصف کرده، به کلمات او استشهاد و استناد کرده است. (5)

شیخ سلامة اللّه از او به «قطب الموحّدین» نام برده است. (6)

صدیق حسن قنوجی او را در ردیف مجتهدان شمرده است در آنجا که گوید: و از آنان است شیخ اکبر ابن عربی که او از هیچ کس جز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تقلید نکرد. وی در کتاب «الفتوحات»، مذاهب چهارگانه و دیگر مذاهب را نام برده و بدون در نظر گرفتن شخص خاصّی، هر آن چه که اجتهاد خودش ایجاب کرده برگزیده است. دانشمندان بزرگ به ولایت او عقیده دارند، که ولیّ کامل از کسی تقلید نمی کند. (7)

گفتار اوّل شعرانی:

شیخ عبدالوهاب شعرانی عبارات و کلماتی را که از ابن عربی قبلاً آورده شد، تقریر و تثبیت نموده، به آن ها استشهاد کرده و بر آن ها تکیه نموده است در آن جا که گوید: «می پرسند: پس چه معنی دارد این سخن که گفته اند: نخستین کسی که خداوند متعال آفریده است، حضرت رسول می باشد؟ آیا مقصود از آن، خلق مخصوصی است یا مقصود مطلق آفرینش است؟

پاسخ این سؤال همان است که شیخ (ابن عربی) در باب ششم گفته است که مقصود از آن خلقت مخصوص است، زیرا نخستین چیزی که خداوند آفریده، «هباء» است.

شیخ محی الدین گفته است: نزدیک ترین مردم به آن حضرت در این «هبا»، علی بن ابی طالب است که اسرار همه ی پیامبران در او جمع بود...

پس معلوم است که همان گونه که شیخ محی الدین در کتاب «الفتوحات» گفته است همه ی پیامبران و رسولان، از روح حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم کمک می گیرند و مدد می جویند، زیرا آن حضرت قطب همه ی اقطاب است... (1)

نویسنده گوید: بنابر این دانسته شد که شعرانی به همان راهی رفته است که ابن عربی از آن راه رفته است و گفتار او و مطلوب و مقصود ما را از راه های محکم و استوار گذشته ثابت می کند.

با توجّه به این نکته، گفتارِ بعدیِ او با این مطلب منافات ندارد در آنجا که گوید:

«شیخ در حق علی رضی الله عنه گوید که جامع اسرار پیامبران است و از حضرت خضر علیه السلام نیز نقل کرده است که در حق شیخ ابی مدین تلمسانی به هنگام پرسش درباره ی او گفت:

جامع اسرار مرسلین است که در زمان خود، کسی را نمی شناسم که اسرار پیامبران را جمع کرده باشد.»

زیرا اگر این نقل ثابت شده باشد، ضرری به مطلوب و مقصود ما یعنی اثبات

ص: 270

برتری حضرت علی علیه السلام (به مقتضای نزدیکتر بودن و جامعیّت او نسبت به اسرار پیامبران)- نمی رساند. که آن حضرت را بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در امر خلافت و امامت، از کسانی که بر آن حضرت پیش افتاده و سبقت گرفتند، برتر می داند. پس به فرض این که مطلب منقول از حضرت خضر علیه السلام درباره ی ابومدین تلمسان صحیح باشد، ثابت می شود که او هم از آن خلفا برتر و افضل است.

امّا تساوی بین امیرالمؤمنین و ابومدین را هیچ عاقل و خردمندی گمان نمی کندتا چه رسد به یک مسلمان. به علاوه آن که گفتار و فرمایش حضرت خضر درباره ی ابومدین، مخصوص به زمان خود او است، چنان که صریح کلام او چنین است.

گفتار دوم شعرانی:

شیخ شعرانی در جای دیگر گوید: می پرسند: در حدیث آمده است که: رسول خدا فرمود: نخستین چیزی که خداوند آفرید نور من بود. و در روایتی دیگر فرمود:

نخستین چیزی که خداوند آفرید عقل است، چگونه بین این دو حدیث جمع می شود؟

جواب آن است که معنای این دو حدیث یکی است، زیرا از حقیقت محمّدیّه گاهی تعبیر به عقل می شود و گاهی به نور.

اگر بپرسند: چه دلیلی از قرآن وجود دارد که آن حضرت به پیامبران گذشته که بر او سبقت در ظهور داشته اند، کمک می کرده است؟

جواب آن است: دلیل بر آن این آیه ی شریفه است که خداوند می فرماید:

«أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَی اللّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ »

یعنی هدایت آنان همان هدایت تو است که در باطن به آنان سرایت کرده است که وقتی تو به هدایت آنان هدایت یافتی، معنای اهتداء آنان است به هدایت تو، زیرا تو در باطن نسبت به آنان اولی هستی، و در ظاهر بعد از آنان و در آخر قرار گرفته ای. و اگر مقصود از هدایت آنان غیر از این چیزی بود که ما گفتیم، آن حضرت به او می فرمود: «به آنان اقتدا کن.»

حدیث «کنت نبیّاً و آدم بین الماء و الطین» قبلاً گذشت، هر پیامبری که پیش از

ص: 271

زمانِ ظهور دنیاییِ آن حضرت آمده، به نیابت از آن جناب به آن شریعت مبعوث گشته است. مؤیّد این مطلب، کلام پیامبر است که در حدیثی فرمود: «خداوند دستش را وسط سینه ی من قرار داد.» یعنی همان گونه که مناسب و شایسته ی مقام خداوندی است، «علم اوّلین و آخرین به من داده شد» زیرا مقصود از اوّلین، پیامبرانی هستند که قبل از آن حضرت آمدند و در غیبت جسمانی آن حضرت ظاهر شدند.

توضیح مطلب آن است که به حضرت رسول دو مرتبه علم و دانش داده شده است: یک بار پیش از آفرینش حضرت آدم و یک بار بعد از ظهور رسالت آن حضرت.

همان گونه که قرآن، ابتدا بدون این که به وسیله ی جبرئیل باشد، بر او نازل شد و بار دیگر جبرئیل به آن حضرت آموخت.

اگر بگویند: بنابر این روح حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم روح همه ی عالم خیر است و او است نفس ناطقه در تمام عالم؟ می گویم: آری، از همین قرار است. همان گونه که شیخ (ابن عربی) در باب سیصد و چهل و ششم (از کتاب فتوحات) آورده است. حال عالم پیش از ظهور حضرت ختمی مرتبت، به منزله ی جسدی کامل و مستوی بود و بعد از رحلت آن حضرت هم چون جسمی خوابیده شد و به هنگام رستاخیز در روز قیامت به مانند بیداری از حالت خواب درمی آید. بنابراین از آن لحظه که رسول خدا چشم از دنیا فرو بست تا روز قیامت، تمام جهان در حال خواب است. (1)

نویسنده گوید:هرآن چه راکه شعرانی درحق رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اظهارداشت همگی در باره ی حضرت علی علیه السلام صدق می کند (به خاطر حدیث نور) که آن حضرت همانند رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است درهمه ی امور،از جمله: مقدّم داشتن وتقدّم بر پیامبران. نتیجه آن که بعد از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم امیرالمؤمنین علی علیه السلام بر همه ی مخلوقات افضل و برتر است.

لذا فقط او است که برای منصب خلافت و جانشینی بعد از آن حضرت شایستگی دارد.

شخصیّت و اهمیّت شیخ عبدالوهّاب شعرانی، از کلمات و عباراتی معلوم و مشخّص می شود که در باره ی او و کمالات و ویژگی های او آورده اند:

شَرقاوی در شرح حال او گوید: شیخ امام، عالم عامل، فقیه عارف باللّه تعالی، و راهنمای به سوی خدا، عبد الوهاب شعرانی ابن احمدبن علی بن احمدبن محمّد که نسبش به محمّد حنفیّه رضی الله عنه می رسد. وی در علوم دینی و غیر دینی پیشوا و امام بود.

علوم را از اساتید زمان خود هم چون سیوطی و شیخ الاسلام زکریا انصاری و دیگران از دانشمندان ظاهر فرا گرفت. همزمان، از شیخ محمّد شناوی و شیخ علی خواص و دیگر علمای باطن علوم باطنیه آموخت و بعد از آن که در علوم دینی مهارت کامل یافت و به پایان رسانید طریقه ی تصوّف را پیمود... وی مصنّفات فراوانی در حدود هفتاد جلد نوشته است، فضائل و مناقبش مشهور و کراماتش آشکار است. در روز دوم جمادی الاولی سال 973 دیده از دنیا فرو بست. (1)

محمّدبن عبداللّه زرقانی در سند اجازه روایتش به کتاب «المواهب اللدنیّه بالمنح المحمّدیه» تألیف شهاب الدین قسطلانی درآن جاکه طریق سنداجازه اش را ازمؤلّف آن کتاب قسطلانی آورده است، ازاویادکرده واو رابه کلمه ی«العارف» توصیف نموده است. (2)

ابومهدی عیسی بن محمّد ثعالبی مالکی در شرح حال اساتید و مشایخش او را به «الولی العارف باللّه تعالی و صاحب تصانیف السائره» توصیف کرده است. (3)

نورالدّین حلبی در «السیره» با تعبیر «رضی اللّه عنه» از او روایت نقل کرده است. (4)

تاج الدین دهّان در «مرویات العجیمی» گفته است: «طبقات الصوفیه» از عالم ربانی استادم شیخ عبدالوهاب بن علی شعرانی می باشد. این کتاب را شیخ حسن عجیمی از گروهی از علما روایت کرده است از نویسنده ی آن کتاب: «العارف باللّه تعالی و الدالّ علیه، استادم شیخ عبدالوهاب بن علی شعرانی» و آن را آورده است. (5)

ص: 273

شیخ احمد قشاشی او را به کلمه: «الامام» توصیف کرده است. (1)

محمّد عابد سندی گوید: «کتاب «الیواقیت و الجواهر» در عقیده اکابر، از شیخ عبدالوهاب شعرانی است و من آن را روایت می کنم... (2)

محمّد معین بن محمّد امین سندی گوید: امام حنفیّه بلکه قطب صوفیه که به سرچشمه ی شریعت و آیین واصل شده و امامان مجتهد از دریای او جام ها برگرفته اند،امام شعراوی... (3)

شاه ولی اللّه دهلوی در بیان کیفیّت ارتباط خود به سلسله ی قادریّه از جهت خرقه نام او را آورده و از آن بر می آید که شعرانی در طریقه ای است که دهلوی خرقه ی قادریّه را از آن طریقه پوشیده است. (4)

وی درطریق حدیث مصافحه در سلسله ی شیخ ولی اللّه دهلوی قرار گرفته است.

فرزند دهلوی به طور آشکار، شعرانی را از مشایخ و اساتید پدرش ولی اللّه دهلوی بیان کرده است. (5)

صفحه ی دیگر آمده است و می گوید: هنگامی که خداوند، قلم و لوح را آفرید و آن دو را عقل و روح نامید و به روح دو صفت علم و عملش را داد و عقل را معلّم آن دو قرار داد، جوهری غیر از نفس آفرید که آن روح مذکور است و آن را «هبا» نامید و خداوند فرموده است: «فکانت هباء منبثّا» (1) علی بن ابی طالب را بدین اسم نامید. (2)

نویسنده گوید: در نسخه ای از کتاب «مصباح الانس» که در اختیار دارم، چنین آمده است و در آن از عبارت کتاب فتوحات، عبارت «امام العالم باسره» و نیز جمله «الجامع الاسرار الانبیاء اجمعین» را انداخته و به جای آن کلمه «سائر الانبیاء» را آورده و آن را بر کلمه ی «علی بن ابی طالب» عطف گرفته است.

اگر شما در این تحریف تردیدی دارید، به عین عبارت ابن عربی رجوع کنید که قبلاً گذشت. در عین حال، این تحریف نیز مطلوب را می رساند و آن تقرّب حضرت علی علیه السلام است به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم ، که آن جناب بعد از پیامبر، از همه ی صحابه، برتر و مقدّم بودند و چون در هیچ شرع و دینی تقدّم فروتر بر فراتر جایز نیست، در این جا هم نباید دیگران را بر علی بن ابی طالب علیه السلام مقدّم داشت.

و شگفتی زا است که دهلوی از مفاد کلمات این بزرگان از عرفا، و صوفیه در این مقام روی گردانده و به کلمات برخی از نادانانِ آنان چنگ زده و در پاسخ دلالت حدیث تشبیه، به سخنان آنان تکیه کرده است. تفصیل این بحث در جای خودش خواهد آمد.

کتاب مصباح الانس

کتاب مصباح الانس، از جمله کتاب هایی است که شیخ حسن عجیمی و شیخ ابراهیم کردی روایت کرده اند. این دو تن از بزرگان مشایخ و اساتید شاه ولی اللّه پدر دهلوی هستند.

کردی گوید: کتاب «مصباح الانس بین المعقول و المشهود فی شرح مفتاح غیب الجمع و الوجود»، تألیف شمس محمّدبن حمزه فنّاری است. این کتاب و تصانیف و مرویات دیگر او، را بر استادمان امام احمد خواندم که به سندش به حافظ ابن حجر

ص: 275

می رسد. (1)

تاج الدین دهّان گوید: شرح مفتاح الغیب که مصباح الانس بین المعقول و الشهود نامیده می شود، تألیف امام محقّق شمس محمّدبن حمزه فناری است که خبر داد به آن و به دیگر مصنّفات و مرویاتش از شیخ احمد عجل از بدر محمّدبن رضی غزی از حافظ جلال الدّین سیوطی، از حافظ احمدبن حجر عسقلانی و علّامه محمّدبن سلیمان کافیاجی هر دو از نویسنده ی آن ها علّامه شمس الدّین محمّدبن حمزه فنّاری، سپس دهّان آن دو را یادآوری کرده است. (2)

حدیث، شعری که بدان استشهاد شد درباره ی او مصداق پیدا می کند و حضرتش از حضرت آدم و دیگر پیامبران علیهم السلام برتر است.

پس دلالت حدیث نور بر امامت امیرمؤمنان ثابت شده و تقدّم کسانی که از آن حضرت خود را مقدّم ساختند، باطل گشت.

گفتار دوم گیسودراز:

سید محمّد گیسودراز در جای دیگر گوید: حدیث: «خلقت أنا و علی من نور واحد قبل أن یخلق اللّه آدم باربعة آلاف سنة، فلم نزل فی شیئی واحد حتّی افترقنا فی صلب عبدالمطلب.» دلالت دارد بر آن که تمام کمالات آدم و نوح و موسی و ابراهیم خلیل علیهم السلام به حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم منتقل شده است و هیچ چیز آفریده نشد، نه حضرت آدم و نه جهان جز به خاطر آن حضرت. (1)

نویسنده گوید: حدیث دلالت دارد بر انتقال کمالات آنان به حضرت محمّد و حضرت علی علیهما الصلاة والسّلام و بر این که آدم و جهان جز به خاطر محمّد و علی علیهما السلام خلق نشده اند. هم چنین دلالت دارد بر آن که برترین مخلوقات بعد از حضرت محمّد حضرت علی علیه السلام است. بدین ترتیب شبهات کژاندیشان برطرف می شود و سپاس مخصوص خداوند پروردگار جهانیان است.

آن حضرت در دیدگاهی روشن تر و بالاتر از آن بود و برای آنان آبشخوری شیرین تر.

پس آن حضرت جنس عالی است نسبت به همه ی اجناس و بزرگ ترین پدر همه ی موجودات و مردم. (1)

نویسنده گوید: پیامبر برای همه ی موجودات و مردم بزرگ ترین پدر است، بدان جهت که آفرینش نور او پیش از همه ی عوالم بالا و پایین است. حضرت علی علیه السلام هم به خاطر وحدت نور او با نور پیامبر همین سمت را پیدا می کند. لذا هیچ کس نباید از او مقدّم شود، زیرا همه ی آفریدگان پیروان اویند. به همین جهت حضرت رسول فرمود:

«یا علی أنا و أنت أبوا هذه الامّة»

بوصیری در قصیده ی برده گفته است:

احلّ امّته فی حرز ملّته *** کاللیث حلّ مع الاشبال فی الاجم

- امّت خود را در پناه دینش جای داد به مانند شیر که با شیر بچگان در بیشه و جنگل جای گرفته باشند.

رومی در شرح این بیت گوید: چگونه چنین نباشد در حالی که رسول خدا امّتی را که به او پاسخ مثبت دادند، در کنف حمایت محکم و دژ استوارش از شریعت حنیفش که تا روز رستاخیز جاویدان است، به سان شیری که در بیشه ی نهایی کمال از مردان و پیروانش به مانند اولاد و شیربچگان نگاه می دارد، چون خداوند متعال فرموده است:

«إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ » (2) و نیز به دلیل کلام آن حضرت که فرمود: «من از خدایم و مؤمنان از من اند» و فرمود: «من و تو - یا علی - دو پدر این امّت می باشیم.» و دلیل برای نیرومندیِ دین خداوند، آیه ی قرآن است. که فرمود:

«وَ لَنْ یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلاً» (3)

ص: 279

نویسنده گوید: پس آیا جایز است که کسی بر آن حضرت سبقت گیرد، در صورتی که حال چنین است؟

الکافرون» (1)

و اگرهمه ی مردم عالم برخاموش کردن نور خدا مجتمع شوند و به یک دیگر کمک کنند نخواهند توانست...زیرانسل نیکان تاروزجز اباقی خواهد ماند و مردمانی که به نور ایمان منوّرند، بر محبّت و دوستی آنان اجتماع خواهند کرد، ولی دیگر افراد منکر خواهند بود.

باید دانست که ذات های اینان از نور خدا آفریده شدند و این نور در چهره حضرت فاطمه علیها السلام در پایان هر روز آشکار می گشت و نوری از چهره آن حضرت می درخشید، تا آن جا که از عایشه روایت شده است که گوید: از نور صورت فاطمه در شب های تاریک، من نخ را به سوزن می کردم. و در کتاب «الدرر» آمده است که شبی حسن و حسین از نزد حضرت رسول برگشتند، در حالی که نورشان آن دو را فرا گرفته بود. و ما آن را در جلوه ی نخستین از هدایت هشتم از کتاب هدایة السعداء آوردیم تا معلوم شود که آنان نور خدایند. (2)

نویسنده گوید: این گفتار، از چندین جهت بر مطلوب ما بر طبق حدیث نور، دلالت روشن داد که بر اهل بصیرت و نظر پوشیده نیست. از این گفتار به دست می آید که منکران حدیث نور، همان کسانی هستند که خداوند درباره ی آنان فرموده است:

«یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ ...» (3)

آمیختن با ستارگان چه خوب آشکار می شود.

عارف بزرگ سید علی همدانی در شرح این بیت عبارتی دارد بدین مضمون:

مقصود شاعر از این عبارات، یا اعیان خارجی است و یا حقایق نفسانی آنان. بر فرض اول، مقصود حقیقت محمّدیّه است که مظهر انوار الهیه و وعاء حقایق ذوقیه است و مقصود از هلال ماه، علی است که گرداننده جام های محبّت خدا است که تشنگان را به سرچشمه وصال می رساند و در حق او آمده است که: «أنا مدینة العلم و علی بابها»

همان گونه که هلال با بدر اختلافی ندارد بلکه جزئی است از ماه تمام، پیشوا و آقای اولیاء نسبت به حضرت رسول که آقای پیامبران است، همان نسبت را دارد، زیرا فرمود: من و علی از یک نوریم. و فرمود: علی از من است و من از اویم.

نکته ی دیگر آن که آمیخته شدن احکام شریعت مصطفویّه به حقایق مرتضویّه، باعث ظهور دیدگاه ها و مشارب ذوقی اعیان اولیا است و کلام رسول خدا در حق آن حضرت که فرمود: «من و تو دو پدر این امّت می باشیم» به این مطلب اشاره دارد، زیرا آن حضرت منبع اسرار توحید و مطلع انوار معالم تحقیق است و از چشمه سار هدایتش تمامی اهل کشف و شهود به درجات کمال دست یافته اند.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرموده است:

«من منذر هستم و علی هادی است.»

به حضرت علی فرمود:

تنها به وسیله ی تو، ای علی هدایت یافتگان هدایت می یابند.

وقتی این راز برای شما آشکار شد، پس بدانید که تمام انوار حقایقی که اولیا به آن دست یافته اند، از چراغ دانِ ولایت علی کسب نور گروه و جرقه ای از آن به آنان تابیده است و با وجود این امام هدایت گر، پیروی از دیگران، نشانه ی کمی بصیرت و بینش اندک است. (1)

نویسنده گوید: این گفتار به روشنی در راستای حدیث نور، از چندین جهت

ص: 282

دلالت دارد که بر تیزهوشان زیرک پوشیده نیست.

امّت مبعوث شده است. گفته اند: هنگامی که خداوند سبحان خطاب به آسمان ها و زمین فرمود: «ائْتِیا طَوْعاً أَوْ کَرْهاً قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ » (1) سرزمین مکّه و محلّ مکه از طرف زمین و نیز آسمانی که در مقابل آن است به نطق درآمده و پاسخ مثبت به خداوند دادند.

عبداللّه بن عبّاس گفته است: اصل طینت رسول خدا صلّی اللّه علیه و [ آله ] وسلّم از مرکز زمین است که در مکّه قرار دارد. بعضی از دانشمندان گفته اند: این مطلب می رساند که از روی زمین، ذریّه و اولاد حضرت محمّد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم پاسخ دادند و از جایگاه کعبه، زمین گسترده شد. بدین روی، رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم اصل و ریشه تکوین شد و بقیه موجودات به پیروی و به دنبال آن حضرت پدید آمدند. پیامبر، خود به این مطلب اشاره کرده و فرمودند: «کنت نبیّاً و آدم بین الماء و الطین» و در روایتی دیگر: «و آدم بین الروح و الجسد» . نیز گفته اند: که بدین جهت حضرتش امّی نامیده شد که مکّه امّ القری است و ذرّه آن حضرت مادر آفرینش است و تربت هر شخصی جایگاه دفن او است. بنابر این می بایست که مدفن آن حضرت شهر مکّه باشد، زیرا تربتش از آن جا است، لکن برخی گفته اند که وقتی آب به موج آمد و کف خود را به ساحل افکند، جوهره ی پیامبر را به آنجا افکند که با تربت آن حضرت در مدینه محاذی و برابر بود. لذا رسول خدا مکّی و مدنی بود. و دلتنگ مکّه بود با این که تربتش در مدینه است.

اشاره به این مطلب که در باره ی ذره رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گفتیم، در آن آیه است که خداوند متعال فرموده است:

«وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی .» (2)

در حدیث آمده است که خداوند به پشت آدم دست کشید و ذریّه او را هم چون ذرّه به در آورد و ذریّه از سر موی آدم هم چون عرق به در آمدند.

ص: 284

نیز گفته اند که فرشتگان به پشت آدم دست کشیدند. از این جهت، فعل را به مسبّب نسبت داده است. برخی گفته اند: معنای دست کشیدن، احصا و شمارش و اندازه گرفتن است، چنان که وقتی زمین را که اندازه می گیرند، می گویند مسّاحی شد. و این کار در سرزمین نعمان بود که درّه ای است بین مکّه و طائف در کنار صحرای عرفات.

خداوند، به آن ذرّه خطاب کرد و همگان جواب مثبت دادند و «بلی» گفتند.

آن گاه خداوند، این پیمان و قرارداد را در نامه ای سفید نوشته و فرشتگان را بر آن گواه گرفت و حجرالاسود آن را بلعید. ذرّه ی رسول خدا از روی زمین پاسخ داده بود، در حالی که علم و هدایت در آن به هم آمیخته بود. از این جهت به علم و هدایتِ موروثی و وهبی برانگیخته شد.

گفته اند: هنگامی که خداوند متعال به جبرئیل و میکائیل مأموریت داد که مشتی از خاک زمین بردارند، زمین از برداشتن خاک خودداری کرد و مانع شد، تا این که خداوند عزرائیل را فرستاد و او مشتی از خاک زمین برداشت. شیطان بر روی زمین با دو پای خود قدم نهاد و برخی از جاهای آن جای پای او شد. نفس از ردّ پای شیطان خلق شد و جایگاه شرور و بدی ها گشت. و جاهایی که پای شیطان به آن جاها نرسید، تربت اصل و ریشه پیامبران و اولیا شد. ذرّه رسول خدا صلّی اللّه علیه [ وآله ] وسلّم همان جایی است که پای ابلیس به آن جا گذاشته نشده و جایی است که نظر خداوند متعال به آنجا افتاده و عزرائیل از آن جا مشتی خاک برداشت. لذا هیچ بهره ای از نادانی به آنجا نرسید، بلکه جهل از آن جا کنده شده و بهره ی علم و هدایتش فراوان است. از این جهت، خداوند حضرتش را به علم و هدایت برانگیخت و از دل او به دل های دیگر و از روح و نفس او به جان های دیگر منتقل شد، تناسب در اصل طهارت طینت واقع شد. و با آن آشنایی نخستین، هر یک که مناسبت نزدیک تری به او داشت، به نسبت طهارت طینت، بهره اش در پذیرش آن چه را که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم آورده است، بیشتر خواهد بود و دل های صوفیان مناسبت نزدیک تری دارد. لذا بهره ی بیشتری از علم می برند و باطن آنان مانند آبگیر و استخر است. آنان می دانند و عمل می کنند و به سان برکه و استخری

ص: 285

که از آن جا آبیاری وکشت و زرع می شود، آنان بهره های دانش آموختن را با علم و داشتن جمع کرده و به احکام پایه های تقوی و پرهیزگاری بهره ورند. هنگامی که ارواحشان بدن را ترک می کند، آیینه ی دل هایشان به صیقلی که از تقوی به آن ها زده شده است، جلا و تابش می یابد و صورت اشیاء بدان گونه که هستند در آن ها پدیدار می شود، زشتی های دنیا برایشان آشکار می گردد و آن را کنار می نهند. هم چنین زیبایی های آخرت نمایان شده آن ها را می جویند. چون در دنیا زهد ورزیدند، بخش های علوم به باطن آن ها فرو می ریزد و علم درایت به علم وراثت می پیوندد. (1)

نویسنده گوید: این بود گوشه ای و برخی از مقامات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که در پیِ قرب آن حضرت به خداوند متعال و آفرینش نوری آن حضرت پیش از آفرینش کل جهان هستی روی داده است. از آن جا که وجود مقدّس امیرالمؤمنین علیه السلام در تمام مقامات و درجاتش همتای رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم است، هر آن چه را که در حق آن حضرت ثابت شود، همه ی آن ها در باره ی علی علیه السلام نیز ثابت است و به مانند رسول خاتم، از تمام مخلوقات خدا برتر است. لذا تنها اوست که باید بعد از پیامبر، جانشین بر امّت باشد. و اثبات همین مطلب، مطلوب ما است.

با صورت ها و گوهرهای گوناگون و مزاج ها و دیدگاه های متفاوت. اجزایشان در طبیعت و قوّه، مختلف و عقل و فهمشان در نظر و اعتبار، متفاوت اند. برخی مزاجی دارند که نیازی به طبیب و دارو ندارند. برخی از اعتدال متوسّطی برخوردار که نیازمند ابزار و وسایل اندک اند. برخی چنان فرو افتاده اند که موادّ و عناصر گران قیمت آنان را پابرجا نمی سازد. ارواح نیز به همین گونه اند: برخی صاف و پاکیزه و به حکمت آراسته و به دانش و بینش زبور یافته و به آن چه سعیدان و نیکبختانی به آن دست یافته اند، حریص و مشتاقند. امّا برخی ارواح تیره و کدری هستند که از معارف و بصیرت ها روی گردانیده و هیچ توجّهی به عوامل بصیرت زا و بینش آور ندارند، دست به چیزهای بی ارزشی دراز کرده اند که فرو افتادگان از آن ها لذّت می برند. برخی نیز ارواح متوسّطه ای هستند که از آن درجه ی والای صفا و پاکیزگی دورند، ولی از وادی هلاکت تیرگی و کوری نجات یافته اند.

به دلیل همین تفاوت در اشباح و ارواح، گفته ها و حالات با یک دیگر اختلاف دارند. آن جسمی که به ارواح پاکیزه داده شده است، گوهر او همیشه به سوی برگزیدگان روحانی - که ساکنان آسمان های برین اند - تمایل دارند. امّا اشباحی که دارای ارواح تیره و تارند، گوهرشان همیشه متمایل به هم آهنگی با فرومایگان و چهارپایان و حیواناتی است که تاریک و تیره اند، با توجّه به اختلاف پایه و اساس و مزاج ها، کسی که از معتدل ترین ترتیب و صافترین ترکیب از اجزا و جوارح برخوردار است، به سوی خداپرستی و شایستگی متمایل و برای رستگاری و تلاش و حرکت به سوی آراستگی در جنبش است. چنین کسی به بشارت و انذار الاهی اختصاص می یابد، مورد توجّه و عنایت بزرگواران نیکوکار قرار می گیرد و از موهبت و بخشش الاهی و نتایج والا و برین برخوردار می شود. افراد متوسّط به او روی می آورند، سخن او را پذیرا می شوند و کوردلان تیره بخت از او روی برمی گردانند.

این گروه که مقصود مایند، همینان دعوت کنندگان و مبلّغانند و اینان اولیاء و پیشوایان از پیامبران و رسولانند.»

نویسنده گوید: این گفتار ابونعیم دلالت دارد بر افضلیت پیامبران، زیرا از نظر

ص: 287

خلقت از همه ی آفریدگان برترند و از مزایا و فضایل برین برخوردارند. از آن جا که نور امیرالمؤمنین با نور پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم اتّحاد دارد ودر آفرینش بر خلقت حضرت آدم مقدّم است، از این جهت علی علیه السلام هم چون حضرت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم از همه ی پیامبران و دیگر مخلوقات برتر است و آن فضایل برتری های عالی را دارا است. لذا بعد از رسول خدا، از همه ی افراد امّت افضل است. پس تقدّم آن سه نفر بر آن حضرت باطل می شود و مطلوب ما همین است.

به ادامه ی سخن ابونعیم بازگردیم: «نبوّت نمایندگی عبد است بین خداوند و بندگان خردمند او. بدین جهت برای همیشه به رسالت و بعثت توصیف می شود. گفته اند:

که نبوّت عبارت است از زدودن سبب های خردمندان در مواردی که عقل آنان در مصالح دین و دنیا کوتاه می آید. لذا همیشه به کلمه «حجّت» و هدایت توصیف می شود تا از طریق هدایت و فهم درست، بیماری جهل و نادانی را برطرف سازد. «نبی» یعنی کسی که خبر دارد که از سوی خداوند، نسبت به آن چه مخصوص به وحی الاهی شده است خبر بدهد.

گفته اند که نبوّت مشتقّ از «نَبْوة» است به معنای جایگاه بلندی که از روی زمین بالا آمده و به گونه ای از ارتفاع و بلندی اختصاص یافته است. پیامبر بین خداوند و آفریدگانش نماینده شده و بدین مقام، شرف و موقعیّتی رفیع پیدا کرده است. آن ها که نبوّت را از انباء به معنای خبر دادن می گیرند، فرقی بین نبوّت و رسالت نمی نهند.

رسول یعنی مرسل. «فَعول» به معنای «مُفْعَل» است. ارسال پیامبر، دستور دادن به او است به ابلاغ رسالت و وحی. «وحی» به معنای عجله است. رسول نسبت به آن چه می فهمد، عجله و شتاب دارد. بدین جهت این فهمیدن را وحی گفته اند و در قرآن مجید مراتب و وجوهی دارد. یک وحی به پیامبر می رسد و آن در صورتی است که فرشته شفاهاً به او خطاب کند، یا در دل او می افکند. چنان که می فرماید:

«ما کان لبشر ان یکلّمة اللّه الّا وحیا أو من وراء حجاب أو یرسل

ص: 288

رسولاً فیوحی باذنه ما یشاء» (1)

که مقصود از این آیه خطابی است که فهم آن را به قلب او می افکند تا آن را خوب فرا گیرد و حفظ کند، امّا دیگر مواردی که خطابی در آن نیست، آغاز اعلام و الهام و آگاهی است که بدون سخن و خطاب به موجودی داده می شود، چنان که می فرماید: «وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ .» (2)یا «أَوْحَیْنا إِلی أُمِّ مُوسی .» (3)...

نبوّتی که سفارت الاهی است، جز با داشتن ویژگی های چهارگانه ای که خداوند به پیامبرانش می بخشد تمام نمی شود، همان گونه که زدودن بیماری های عقول، تنها از طریق سالم بودن از آفات چهارگانه ای که باید از آن آفات مصون و محفوظ باشد، انجام می گیرد. نماینده سعادتمندی که مواهب چهارگانه را دارد، از آفات چهارگانه سالم است و عاقل و خردمندی که از آفات چهارگانه سالم مانده، دارای مواهب چهارگانه نیست.

مواهب چهارگانه عبارتند از: فضیلت نوعیه، فضیلت اکرامیّه، امداد از طریق هدایت، استواری و پای بندی به هنگام لغزش.

آفات چهارگانه ای که اولیای الاهی از آن ها سالمند، عبارتند از: کفرورزی نسبت به خداوند، دروغ بستن به خداوند، نافرمانی نسبت به دستورات الاهی و نادانی نسبت به احکام الاهی.

معنای فضیلت نوعیه آن است که بهترین حالت در رفتار پادشاهان و ستوده ترین دستوراتشان، آن است که از سوی خود نماینده ای نمی فرستند مگر کسی را که در تحمّل بار رسالت و وظیفه ی مأموریت خود بهتر از دیگران باشد یعنی کسی که خدمت گزاریِ او را به خوبی دانسته و حال و احوال او را از مدّ نظر گذرانده باشند. عقل ها گواهی می دهند که چنین شخصی باید در نظرِ فرستنده در ابلاغ و ادای رسالت، از هر جهت

ص: 289

مورد اطمینان و مطیع و هم آهنگ با او باشد. خداوند عزیز و حکیم برای رسالت انتخاب نمی کند مگر کسی را که از دیگران در تمامی ویژگی های کمال و فضیلت برتری داشته و مزیّن به تمام آراستگی ها باشد. لذا هیچ پیامبری دیده نشده است که در بدنش آفت و عیبی و یا در عقل و خردش نقصان و کمبودی و یا در نسبش پستی و یا در اخلاقش فرومایگی و رذالتی باشد. به همین مطلب اشاره دارد که می فرماید: «اللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ » (1)

فضیلت اکرامیه بدان معنی است که پادشاهان، هنگامی که نماینده ای از سوی خود می فرستند، به هنگام اعزام او، به صورت های مختلف از او تجلیل و احترام می کنند و به گونه ای به او کمک و تأیید می رسانند که دشواری های راه و مأموریّتشان را برایشان آسان گرداند و بیش از آن چه در گذشته به آن ها امکانات می داده اند، در این مأموریت به آن ها امکانات می دهند. خداوند رئوف و رحیم نیز هنگامی که برای ابلاغ از سوی خود فرد برتری را برمی گزینند، او را به تقوای دل و ذوق رسا و اخلاق پسندیده و اراده های استوار و حکمت های نافذ امداد می کند. همان گونه که حضرت موسی علیه السلام را مدد رسانید، با گشایشی که در زبانش انجام داد، هارون را در کار او شریک کرد و به کمک او فرستاد، چنان که فرمود: «فَأَرْسِلْهُ مَعِی رِدْءاً یُصَدِّقُنِی ...» (2)... به همین مطلب برمی گردد آن آیه ای که می فرماید: «قَدْ أُوتِیتَ سُؤْلَکَ یا مُوسی ...» (3)

معنای امداد به هدایت آن است: پادشاهان به هنگامی که برای ابلاغ خبری از سویشان کسی را برمی گزینند که در او نسبت به مأموریّتی که به او داده اند کفایت و شایستگی لازم را می بینند، بخشنامه و دستورالعملی که هدایت و ارشاد او را متضمّن باشد همراه او می کنند. چون توجّه به این نکته دارند که او انسان است و دارای سرشت آدمی است. خداوند متعال نیز به هنگامی که مأموریت رسالت را به گردن بنده ای از

ص: 290

بندگان خود می نهد، حکمتش اقتضا می کند که او را از سرمایه ارشاد و هدایت خالی نگذارد، چون می داند که علوم کسبی، فقط شناختی ادراکی را به دست می دهد و از مصالح کلّی باز می دارد. آیه ی قرآن به همین مطلب اشاره دارد که می فرماید:

«کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ » (1)و «لَوْ لا أَنْ ثَبَّتْناکَ لَقَدْ کِدْتَ ...» (2)

تثقیف به هنگام لغزش یعنی این که هیچ پادشاهی مأموری را برای جلب نظر رعیّت به فرمانبرداری از خودش نمی فرستند، مگر این که وقتی او را در حال ابلاغ، متمایل به نظر مردم می بیند، با مشاهده کمترین انحراف و لغزش از او به شدیدترین وجه او را از آن حالت باز می دارد تا موقعیّت او را حفظ کند و پایدار و استوارش نگه دارد.

چون به خوبی می داند که اگر او را از اشتباهات و لغزش هایش آگاه نکند، ممکن است به آن ها خو گیرد و به گمراهی بیفتد. خداوند متعال که نسبت به بندگانش لطف و محبّت دارد و اولیاء و دوستانش را یاری و پشتیبانی می کند، نسبت به فرستاده و برگزیده ی خود که بار سنگین نبوّت را بر دوش او نهاده از آگاهی و هشدار دریغ نمی ورزد. خطاب خداوند به حضرت نوح علیه السلام به همین مطلب برمی گردد که فرمود:

«فَلا تَسْئَلْنِ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّی أَعِظُکَ أَنْ تَکُونَ مِنَ الْجاهِلِینَ » (3)

هم چنین کلام الاهی به حضرت داوود علیه السلام که فرمود:

«فَاحْکُمْ بَیْنَنا بِالْحَقِّ وَ لا تُشْطِطْ» (4)

و به حضرت سلیمان:

«وَ أَلْقَیْنا عَلی کُرْسِیِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنابَ » (5)

ص: 291

و به حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم :

«وَ اسْتَقِمْ کَما أُمِرْتَ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ » (1)

«لَوْ لا کِتابٌ مِنَ اللّهِ سَبَقَ » (2)... «وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ » (3)

این ویژگی های چهارگانه را از طریق تلاش و کوشش نمی توان به دست آورد، زیرا این ها موهبتی الاهی و نشانه ای از عالم بالا است که وابستگی به تدبیر کسی دارد که خلق و امر به دست او است که در زمان مخصوص و مکانی مناسب اظهار کند یعنی جایی که نیازی کلّی برای هدایت گمراهان خلق ایجاب می کند. جایگاه این ویژگی ها برتر از آن است که عقل های جزئی بدان راه یابد و یا از طریق کسب و تلاش به دست آید.

قرآن مجید به همین مطلب اشاره می کند، آن جا که می فرماید:

«وَ ما کانَ اللّهُ لِیُطْلِعَکُمْ عَلَی الْغَیْبِ وَ لکِنَّ اللّهَ یَجْتَبِی مِنْ رُسُلِهِ مَنْ یَشاءُ» (4)

نیز آن جا که از زبان پیامبران بیان می دارد:

«إِنْ نَحْنُ إِلاّ بَشَرٌ مِثْلُکُمْ وَ لکِنَّ اللّهَ یَمُنُّ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ » (5)

نیز آن جا که فرمود:

ص: 292

«فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ » (1) و (2)

نویسنده گوید: این ویژگی های چهارگانه ای که برای پیامبران حاصل می شود، بدان جهت است که آفرینش آنان برتر و والاتر از دیگر مخلوقات است. همه ی این ها برای آقای ما حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام حاصل است، زیرا آن حضرت همراه با برترین پیامبران حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم از یک نور آفریده شده است. لذا از همه ی آفریدگان و پیامبران به جز حضرت خاتم النبیّن افضل و برتر است پس روا نیست که هیچ کس از او جلو افتد و مقدّم بر او شود.

کمی پایین تر از آنان قرار دارند. به همین ترتیب پایین می رود تا به عوام مردم می رسد.

پس همان گونه که دارنده ی مقام خلافت مخصوصه در ظاهر رییس مسلمین است، می بایست از جهت استعدادات باطنی هم چون صفای باطن و مقام و شخصیّت والا نیز از دیگران برتر باشند تا ریاست ظاهریّه ی آنان همراه با ریاست باطنی باشد. (1)

وجوه دلالت این گفتار:

گفتار شاه ولی اللّه پدر دهلوی دلالت حدیث نور را از چندین جهت آشکار می سازد:

1 - دهلوی گوید: حکمت الاهی اقتضا کرده است که به خاطر این صفا...

نویسنده گوید: با توجّه به همین مطلب، امام علی بن ابیطالب علیه السلام شایستگی کامل برای احراز مقام ریاست جهانی را داشته است. زیرا مقتضای حکمت الاهی را به دلیل حدیث «نور» واجد بود. حدیث نور دلالت دارد بر آن که حضرتش از آدم و دیگر پیامبران الاهی غیر از پیامبر اسلام برتر است؛ زیرا به خاطر وحدت نور آن حضرت با نور حضرت خاتم النبیّین و برتری مقام ختمیّت از همه ی پیامبران گذشته، صفا و رفعت شأن امیرالمؤمنین از دیگران بیش تر است. بنابراین حدیث نور، از جمله ی دلایل روشن بر وجوب واگذاری امامت بعد از پیامبر به وجود مقدّس علی علیه السلام است و همین مطلوب و خواسته ما است. از این جهت می گوییم که مخالفت دهلوی با پدرش و انکار دلالت حدیث بر امامت امیرالمؤمنین علیه السلام کار عجیب و غریبی است.

2 - دهلوی گوید: «در بین افراد امّت گروهی هستند...»

نویسنده گوید: فحوای حدیث نور بر این مطلب دلالت دارد که بعد از رسول اعظم فقط علی بن ابی طالب شایستگی مقام خلافت را دارا است، نه افرادی غیر از او که به این درجه و یا کمترین درجه از این مقامات نرسیده اند.

3 - این عبارت که دهلوی می گوید: «مانند خورشید...» این عبارت ظاهر دراین است که جانشینان حضرت رسول می بایست بدان گونه باشند نه هم چون خاک و چوب

ص: 294

و سنگ که اشعه ی خورشید هرگز در آنها منعکس نمی شود.

شکّی نیست که حضرت علی علیه السلام در تمام حالات و صفاتش نزدیک ترین افراد به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود. بلکه بر طبق حدیث نور، هر دو یکی هستند تا جایی که هیچ یک از پیامبران و مرسلین به این پایه و درجه نمی رسند، تا چه رسد به آنانی که در ذاتشان هیچ یک از صفات حضرت رسول نقشی نبسته و دارای هیچ یک از ویژگی ها و خصال آن حضرت نیستند.

4 - کلام دهلوی که گفت: «اینان که خلاصه و عصاره این امّت می باشند...» صریح است در این که می بایست خلفا چیزهایی را از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم گرفته باشند که دیگران نگرفته اند و علی علیه السلام به این درجه ی والا رسیده است (به خاطر حدیث نور). از این جهت خلیفه بلافصل رسول خدا است و خلافت دیگر افرادی که بر او جلو افتاده و او را کنار گذاردند باطل است.

5 - دهلوی گوید: «پس همان گونه که صاحب خلافت مخصوص....»

نویسنده گوید: حدیث نور نیز بر این معنی دلالت دارد و گویای اختصاص این مقام است برای حضرت علی علیه السلام . او در ظاهر و باطن، بعد از رسول خدا رییس امّت است و دیگران در این مقام نصیب و بهره ای ندارند. آنان - هر چند بزرگ و عظیم و باشخصیّت باشند - حق تقدّم بر او را ندارند، تا چه رسد به کسانی که بر آن حضرت مقدّم شده و به چنین درجه و مقامی نرسیده اند.

«وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ » (1) پیامبر مرا فرا خوانده و فرمود:

«یا علی! خداوند به من دستور داده که خویشاوندان نزدیک را هشدار دهم. من از این دستور، احساس دلتنگی و سختی می کنم و می دانم که اگر آنان را به این امر فرا خوانم، از آنان برخوردهای ناخوش آیندی خواهم دید. از این جهت لب فرو بسته و ساکت ماندم تا این که جبرئیل بر من نازل شده و گفت: «ای محمّد اگر آن چه که بدان مأمور شده ای انجام ندهی، پروردگارت تو را عذاب خواهد کرد.» اکنون نانی آماده کن و پاچه ی گوسفندی و کاسه ی شیری در کنارش قرار ده. فرزندان عبدالمطلب را دعوت کن تا با آنان سخن گویم و مأموریتم را به آنان ابلاغ کنم».

من دستورات پیامبر را اجرا کردم، آنان را به نزد حضرتش فرا خواندم. در آن روز تعداد آنان چهل نفر با کم و زیادش بود که عموهای پیامبر، جناب ابوطالب و حمزه و عبّاس و ابولهب در بین آنان بودند. بعد از اجتماع آنان دستور دادند که غذایی را که برایشان ساخته بودم، بیاورم. من آوردم و پیش رویشان گذاشتم. پیامبر، پاره ای از گوشت را گرفت، با دندانش تکّه تکّه کرد، در اطراف سفره به سوی آنان انداخت و فرمود: بخورید به نام خدا. آنان شروع کردند به خوردن تا این که جز آثار انگشتانشان چیزی باقی نماند. به خدا سوگند به گونه ای می خوردند که به نظر می رسید که هر یک از آنان می توانست همه ی غذاها را بخورد. بعد فرمود که یا علی اینان را سیراب کن. من کاسه را نزد آنان آوردم تا این که همگی از آن نوشیدند، به گونه ای که هر یک از آن ها می توانست همه کاسه را بیاشامد. همین که پیامبر خواست سخن گوید، ابولهب پیشی گرفت و گفت: «همراهتان شما را سحر کرد». افراد پراکنده شدند و آن جناب با آنان سخنی نگفت، فردای آن روز فرمود:

«یا علی! این مرد (ابولهب) از من جلو افتاده و کلماتی را گفت که شنیدی. در نتیجه پیش از آن که من سخن گویم افراد پراکنده شدند. مجدّداً همان

ص: 296

برنامه دیروز را اجرا کن. همان غذا و آشامیدنی را آماده ساز و آن ها را دعوت کن.»

من دستورات آن گرامی را اجرا کردم، طعام و غذا را آماده ساختم، آنان را فرا خواندم و غذا را جلو آن ها گذاشتم. پیامبر نیز همان کار دیروز را تکرار کرد و آنان نیز خوردند و آشامیدند تا سیر شدند. آن گاه رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به سخن درآمد و فرمود:

«ای فرزندان عبدالمطلب! به خدا سوگند من در بین اعراب، جوانی را نمی شناسم که بهتر از آن چه من به شما داده ام، برای شما آورده باشد. من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده ام. خداوند به من دستور داده که شما را به سوی او فرا خوانم. کدام یک از شما مرا در این امر کمک می کند؟»

من - در حالی که از همه ی آن ها کم سنّ و سال تر بودم و قد و قامتم از آنان کوچکتر و جثّه ام ضعیف تر بود - عرض کردم: ای پیامبر خدا! من پشتیبان و یاور شما در این امر خواهم بود. پیامبر گردن مرا گرفت و فرمود:

«این برادر و جانشین و وصیّ من است در بین شما. از او گوش دهید و فرمانش را اطاعت کنید.»

آنان از جا حرکت کردند، به ابوطالب می خندیدند و می گفتند: به تو دستور داد که گوش به فرمان علی باشی و از او اطاعت کنی.

ابن جریر از علی علیه السلام نقل کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«ای فرزندان عبدالمطلب! من برای شما خیر دنیا و آخرت را آورده ام.

خداوند به من دستور داده است که مردم را به سوی او فرا خوانم. کدام یک از شما در این کار مرا کمک می کند که در پیِ آن، برادر و وصیّ و جانشین من در بین شما باشد؟»

همگی از اطراف آن جناب پراکنده شدند. من گفتم: ای پیامبر خدا من یاور و وزیر شما در این مأموریّت هستم. حضرتش گردن مرا گرفت و فرمود:

«این است برادر من، وصیّ من و جانشین من. به او گوش دهید و از او اطاعت کنید.»

احمد و ابن جریر و ضیاء روایت کرده اند که به حضرت علی علیه السلام گفتند: چگونه

ص: 297

شد که تو وارث پسرعمویت شدی ولی وارث عمویت نشدی؟! فرمود: حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم همه ی فرزندان عبدالمطّلب را که همگی یک تنه گوسفند را با یک مشک آب می خوردند فرا خواند و برایشان مختصری نان تهیّه کرد. آنان از آن نان خوردند تا سیر شدند، امّا آن غذا همان طور به جای خود باقی ماند به گونه ای که گویا دستی به او نرسیده و کسی از آن چیزی نخورده و نیاشامیده است. پیامبر فرمود:

«ای پسران عبدالمطّلب! من به سوی شما به طور خاصّ و به سوی مردم به طور عمومی مبعوث شده ام. شما نشانه و آیات مرا دیده اید، کدام یک از شما با من بیعت می کند بر آن که برادر و همدم و وارث من باشد؟»

هیچ کس پاسخ مثبت نداد و به سوی او حرکت نکرد. من از جا حرکت کردم، در حالی که از همه ی آن ها کوچکتر بودم. فرمود: بنشین، بعد سه مرتبه سخنان خود را تکرار کرد. در هر سه مرتبه من از جا برمی خاستم و به من می فرمود: بنشین. در مرتبه ی سوم دستش را بر دست من زد.

حضرت علی علیه السلام فرمود: بدین صورت من وارث پسرعمویم شدم.

تفسیری ارزشمند که ذوق صحیح بدان راه می یابد:

بدان که برادری عبارت است از همراهی وجودی در مرتبه ی اوّل و همراهی شهودی و دیداری در مرتبه ی دوم. وصایت عبارت است از تحقّق یافتن بدانچه وصیّت کننده بدان متحقّق است، از نظر علم و حال و مقام و معرفت. وزارت، پذیرش مسؤولیّت و بار تکلیفی است که وزیر گیرنده آن بار را بر دوش دارد. وراثت یعنی به دست آوردن چیزی که مورّث آن را به دست آورده است، نه از راه تلاش و کسب، بلکه به مناسبت استعداد و قرارداد. خلافت عبارت است از ایستادن در جای آن کسی که جانشین گمارده به عنوان جایگزینی.

تحقیقی شایسته:

بدان که وصایت و اخوّت و دیگر فضائلی که ذکر شد، حکمتی پیچیده و رازی ژرف است در اصل و ریشه وجود و هستی که به وسیله ی وجدان روشن و ذوق صحیح آشکار می شود.

ص: 298

توضیح آن است که مقام وجوب، و خدایی چون با فیض اقدس خود (1)صورت های علمی را در مقام علم خود افاضه فرمود، نخستین صورتی که در آن مقام مورد فیض الاهی قرار گرفت، عین محمّدیّه و حقیقت آن حضرت بود که جمیع حقایق ممکنات و اعیان آن را در بر گرفته است که وساطت بزرگ بین مقام وجوب و امکان را دارا بود. آن گاه با ثبوت علمی به خاطر وساطت و همراهی عین علوی که تمام حقایق انبیاء و مرسلین و دیگران را جامع است واجد آن فیض شد و از او به دیگر اعیان موجودات رسید. و به همین گونه در این مقام به فیض مقدس به اعیان خارجی موجودات افاضه فرمود که نخستین موجود در مقام روحانی، روح محمّدی بود و بعد از آن روح علوی. بعد از این مرحله، هنگامی که خداوند «هبا» (2) را پدید آورد، نخستین چیزی که از آن آشکار شد، حقیقت حضرت محمّد صلی الله علیه و آله و سلم و روح آن حضرت پیش از دیگر حقایق و ارواح بود. در آن حال، روح علوی نزدیکترین روح به آن حضرت بود.

لذا به همراه آن و مقارن ظهور آن حضرت پدید آمد.

سپس آن حقیقت محمّدیّه و آن صورت هبائیّه آمادگی یافت و روی آورد تا با جلوه ی اعظم الاهی که خلق بدان هدایت یابند و به آن پناهنده شوند، منطبق و همراه شود، آن جلوه عبارت است از تجلّی الاهی به حسب جمع شدن اسماء الاهی در اسم «الرحیم الهادی». این اسم شریف به احدیت همه ی اسما، در صورت نور اعظم تجلّی یافت و با آن صورت هبائیه منطبق شد و بدان تحقّق و جوهریّت یافت. بعد آن نور بر کسانی که نزدیکتر به آن حضرت بودند، گسترش یافت و همین سان پیش رفت.

ص: 299

نزدیک ترین مردم به آن حضرت در آن «هبا»، علی بن ابی طالب رضی الله عنه بود. بدین جهت آن حضرت جامع حقایق انبیاء و مرسلین و اسرار متقدّمین و متأخّرین است و برادر و وصیّ و خلیفه و وارث و وزیر و ولیّ مؤمنان و سرپرست آنان و کمک کننده به همه ی رسولان و پیامبران و اولیاء اوّلین و آخرین با مدد آن حضرت که نور اعظم از آن ناشی شده است.

مؤیّد گفتار، روایتی است که احمد در کتاب «مناقب» از سلمان فارسی روایت کرده است که گفت: از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم شنیدم که می فرمود:

«من و علی نوری بودیم در پیشگاه خداوند متعال، چهارده هزار سال پیش از آن که آدم را بیافریند. هنگامی که آدم علیه السلام را آفرید، آن نور را به دو بخش تقسیم کرد: بخشی از آن من هستم و جزء دیگر علی بن ابی طالب علیه السلام است.»

هم چنین در تأیید این بحث کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم را می آوریم که فرمود:

«یا علی تو در پنهانی با تمام پیامبران بودی و به صورت آشکارا با من هستی.»

سرور و تکیه گاه و جدّ بزرگوار من که خداوند صمد را به یکتایی پذیرا است، شیخ ابوالرّضا محمّد در شرح این حدیث گوید: آری او از پیش کسوتانِ اولیای خدا است، و آنان کسانی هستند که روحشان پیش از آمدن به این دنیا متجسّم شده و قبل از آن که به بدن عنصری تعلّق گیرد و منصرّف در آن شوند و تدبیر کنند، در امور این عالم متصرّف هستند.

آن گاه می گوید: داستان دشت ارزن این گفتار را تأیید می کند. این داستان طولانی است که این موضع مناسب با ذکر آن نیست و یادآوری آن، مطلب را به درازا می کشد. کسانی که طالب آگاهی از آنند به کتاب «الملفوطات القدسیه الرضاییه» که از مؤلّفات من است، مراجعه کنند. مؤیّد دیگر برای گفتارم، روایتی است که از حضرت علی علیه السلام رسیده است که فرمود:

«من علی هستم و او علی است و من به همه چیز آگاه هستم. منم آن کسی که کلیدهای عالم غیب در نزد من است که بعد از حضرت محمّد، کسی غیر از من هیچ کس آن را نمی داند. من قلب خدا، دست خدا، جنب اللّه، لوح محفوظ،

ص: 300

ذوالقرنین، نوح نخست، ابراهیم خلیل، موسای کلیم هستم. من اوّل و آخر، ظاهر و باطن، روح الارواح، روح الاشباح، خازن نبوّت، وجه اللّه، ترجمان وحی خدایم.» انتهی.

آن گاه باید دانست که منشأ این تحقیق، آن است که در خواب دیدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به شهر من قدم گذاشت و به کاخ سلطانی روی آورد و با اصحابش وارد آن کاخ شد. هر یک از اصحاب که نسبت به کسی از مردم شهر معرفت و مودّتی داشت، وارد خانه ی او شد تا این که امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام به خانه ی من وارد شد. بر روی بام خانه ام نشست. من به پشت بام رفتم و پشت سر آن حضرت برای خدمت به او ایستادم. آن جناب قدری درنگ کرد و به پا خاست و به من فرمود: به آسمان بنگر. من در وسط آسمان، ماه کاملی دیدم که تمام عالم را نورانی کرده بود.

علیّ مرتضی فرمود: این ماه تمام، چهره ی حقیقت محمّدیّه است. در این هنگام ماه دو نیم شد. نیمی در آسمان باقی ماند و بلافاصله بدر تمام شد، به طوری که گویا اصلاً نصف نشده و نیم دیگر وارد سینه ی آن حضرت شد در حالی که من به آن نگاه می کردم که به تدریج سریعاً ماه کامل شد. علی علیه السلام فرمود: نسبت من به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بدین گونه است. بعد با مهربانی و لطف هر چه تمام تر فرمود: و همین گونه است نسبت تو با من. به ماه نگاه کن، من به آن نگاه کردم. دیدم ماهش دو نیم شد: نیم اوّل در سینه ی حضرت ماند و ماه تمام شد، به طوری که گویا اصلاً نصف نشده است. و نصف دیگر به سینه ی من وارد شد. حضرت با محبّت هر چه تمام تر به من نگاه کرد و فرمود:

نیمه ی تو به زودی کامل می شود، لکن به تدریج یکی بعد از دیگری، بعد حضرت علی وارد خانه ی من شد. من دست به گردن ایشان انداخته و شروع کردم به گفتن این کلمات: تو آقا و امام منی، تو حجّت و برهان منی، تو اسلام و ایمان منی، تو عرفان و وجدان منی، تو ذات و صفات منی، تو حقیقت و رسم و نشان منی، تو اخلاق و اسرار منی، بعد این سرّی را که من نوشتم بر من مکشوف شد. سپاس جاودانه خداوند را، سپاسی که جز علم الاهی پایانی برایش نیست... و چیزی با او برابری نمی کند غیر از مشیّت و خواست او و پاداشی برای گوینده اش نباشد جز رضایت و خشنودی او.

ص: 301

شیخ اکبر محی الدین ابن عربی به برخی از این تحقیقات تصریح کرده است و من صلاح در این دیدم که عین عبارات او را در این جا بیاورم و بدان شاهد گیرم:

شیخ در باب ششم از کتاب «الفتوحات المکیّه» گوید: هنگامی که خداوند متعال اراده فرمود عالم را آشکار کند به همان گونه که در علم او گذشته بود، عالم را از آن اراده مقدّسه اش جدا ساخت و یکی از تجلّیات تنزیه را به حقیقت کلیّه زد. از آن «هبا» پدید آمد. به میزان قرب و نزدیکی که به آن داشتند، از آن نور قبول کردند، همان گونه که زوایای خانه نور چراغ را می پذیرند که به میزان نزدیکی اش به آن نور، درخشش و روشنی آن بیشتر است. در پذیرش نور حقیقت محمّدیّه هیچ کس نزدیک تر از او نبود.

لذا از تمامی موجوداتی که در آن هباء هستند، پذیرش آن نور بیشتر است. بدین روی، آن حضرت مبدأ ظهور عالم و نخستین موجود است.

شیخ محی الدین گوید:نزدیک ترین مردم به اودرآن «هباء»،علی بن ابی طالب است که پیشوای همه ی جهان وجامع اسرارهمه ی پیامبران است.پایان عبارتی که در کتاب «الیواقیت والجواهر» به نقل ازکتاب «الفتوحات المکیّه» محی الدین آمده است.

این تحقیق رابه خوبی نگاه داریدکه درکشف هرفضیلت ومنقبتی درگذشته وآینده مفید است إن شاءاللّه، زیرا آن اصل و ریشه ی هر منقبتی است. و خداوند، داناترین است. (1)

ص: 302

با مشارکتی که در عبارت دهلوی آمده تفاوت بسیاری دارد.

بدین جهت می بایست روایاتی را که لفظ «نصف» در آنها نیامده، بر این معنی حمل کنیم. آن روایاتی که کلمه «جزء» را آورده، از این که بر معنای نصف حمل شود مشکلی ندارد. بلکه معنای متبادر از کلمه ی «جزئین» همان دو جزء متساوی است.

بعلاوه بر فرض که بپذیریم که نور آن حضرت از نور رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم کمتر است، باز هم افضلیّت آن حضرت را از دیگر مخلوقات ثابت می کند، تا چه رسد به کسانی که پیش از اظهار اسلام، کافر بوده و از آن نور محروم بودند؟!

چنین می پندارند که از راه راست منحرف نشده، در وادی گمراهی و تعصّب افتاده، نقادی و جواهریابی را با سرگردانی و گمراهی یکی گرفته اند.

عمر نزد ابوبکر آمده و به او گفت: آیا از این کسی که از بیعت کردن با تو خودداری می کند، نمی خواهی بیعت بگیری؟

ابوبکر گفت: ای قنفذ (او غلام ابوبکر بود) برو و علی را فرا خوان. قنفذ نزد علی رفت. حضرت به او گفت: تو چه می خواهی؟ گفت: خلیفه ی رسول خدا تو را فرا می خواند، حضرت فرمود: چه زود بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دروغ بستید، قنفذ برگشت و مأموریتش را ابلاغ کرد، عمر مدّت زیادی گریست. آن گاه به ابوبکر گفت: آیا این فرد متخلّف از بیعت را به بیعت کردن وادار نمی کنی؟ ابوبکر به قنفذ گفت: به سوی او برگرد و بگو: امیرالمؤمنین تو را فرا می خواهد تا بیعت کنی. قنفذ نزد حضرت آمده و مأموریتش را به حضرت گفت. علی علیه السلام صدایش را بلند کرده و گفت: سبحان اللّه! چیزی را مدعّی شده که ربطی به او ندارد. قنفذ برگشت و پیغام را رسانید. مدّتی طولانی گریست. سپس عمر از جا حرکت کرده و به همراه گروهی به راه افتاد تا این که به در خانه فاطمه رسید و در خانه را کوبید. وقتی فاطمه صداهای آنان را شنید، با صدای بلند گریست و گفت: ای رسول خدا! بعد از تو، من از پسر خطّاب و پسر ابوقحافه چه ها دیدم! وقتی مردم صدای گریه ی حضرت زهرا را شنیدند، گریه کنان برگشتند، دلهایشان می خواست پاره پاره شود و جگرهایشان در حال انفجار بود. عمر به همراه عدّه ای ایستاد. علی را از خانه بیرون کشیده و نزد ابوبکر آورد و به او گفتند: بیعت کن. حضرت فرمود: اگر بیعت نکنم، چه می شود؟ گفتند: در این صورت سوگند به آن خداوندی که جز او خدایی نیست گردنت را می زنیم. حضرت فرمود: بنابراین بنده ی خدا و برادر رسولش را می کشید.

عمرگفت:بنده ی خدا،آری.ولی برادر رسول خدا،نه.ابوبکرساکت بود وچیزی نمی گفت. عمربه اوگفت:آیا دراین باره دستوری صادرنمی کنی؟گفت: تاوقتی که فاطمه درکناراواست اورابه چیزی وادارنمی کنم.حضرت علی کنارقبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم رفت و فریاد می زدو می گریست و می گفت: «یابن امّ انّ القوم استضعفونی و کادوا یقتلوننی» (1)» (2)

ص: 306

یکم - مسلم از ابوعمار شدّاد از واثلةبن اسقع که می گفت: شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که می فرمود:

«خداوند عزّوجلّ، کنانه را از فرزندان اسماعیل علیه الصلاة والسّلام برگزید و قریش را از کنانه و بنی هاشم را از قریش بنی هاشم را و مرا از بنی هاشم برگزید.» (1)

نووی در شرح این حدیث گوید: اصحاب ما به این حدیث استدلال می کنند بر این که افراد غیر قریش، کفو و همتای قریش نیستند و افراد غیربنی هاشم کفو و همتا ندارند جز فرزندان بنی المطّلب، زیرا آنان و بنی هاشم همگی یک قبیله اند، چنان که در حدیث صحیح به آن تصریح شده است. واللّه اعلم. (2)

دوم - ترمذی از واثلةبن اسقع روایت کند که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: خداوند از فرزندان ابراهیم اسماعیل را، و از فرزندان اسماعیل بن کنانه را، و از بنی کنانه قریش را، و از قریش بنی هاشم را، و از بنی هاشم مرا برگزید.

ابوعیسی (ترمذی) گوید: این حدیث حسن و صحیح است.

ترمذی از عبّاس بن عبدالمطّلب روایت کند که گفت: به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم عرض کردم که قریش نشسته بودند و از حسب و نسب خود بین خود سخن می گفتند. آنان مثال تو را هم چون درخت خرمایی بر روی بلندایی از زمین قرار دادند. حضرت فرمود:

«خداوند خلق را آفرید و مرا از بهترین گروه های آنان قرار داد. و همین گونه بهترین ها را برگزید و مرا از بهترین قبایل قرار داد. و بعد بهترین خانواده ها را برگزید و مرا در بهترین خانواده ها قرار داد. سپس بهترین خانه را برگزید و مرا در بهترین خانه قرار داد. پس من بهترین شخص و از بهترین خانواده هایشان هستم.»

ترمذی گوید: این حدیث، حدیثی حَسَن است... (3)

سوم - ابن اثیر همین روایت مسلم و ترمذی را همراه با روایات دیگری در

ص: 308

فضایل و مناقب پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده است... (1)

چهارم - واقدی گفت وگوی عمروعاص را با قسطنطین روایت کرده است. در آن گفت وگو چنین آمده است: خداوند عزّوجلّ برای پیامبر ما، انساب را از صلب حضرت آدم برگزید تا این که از صلب پدرش جناب عبداللّه بیرون آمد. پس بهترین مردم را از فرزندان اسماعیل قرار داد. او به اسماعیل الهام فرمود تا به زبان عربی سخن گوید و اسحاق را به همان زبان پدرش واگذاشت. عرب، از اسماعیل پدید آمد. آن گاه بهترینِ عرب را کنانه قرار داد و بهترین نسل از کنانه را قریش و بهترین خاندان را از قریش را بنی هاشم قرار داد و بهترین خانواده از بنی هاشم، فرزندان عبدالمطلب را و بهترین فرد از فرزندان عبدالمطلب را پیامبر ما را قرار داد. او را به رسالت برانگیخت و پیامبر قرارش داد... جبرئیل بر او وحی فرو آورد و گفت: باختر و خاور را گردش کردم و از تو برتر نیافتم ای محمّد.

راوی گوید: موی بر اندام آن مردم راست شد، اندامشان به هنگام یاد و نام رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به خضوع و فروتنی افتاد و دلهایشان نرم شد. به هنگامی که قسطنطین سخنان عمروعاص را گوش می داد، هیبت و عظمت حضرت بر دلش نشست و به او گفت: در گفتارت راست می گویی. پیامبران همه این چنینند که از بزرگان خانواده های قوم و قبیله شان مبعوث می شوند. (2)

پنجم - ابن سعد حدیث واثلةبن اسقع را روایت کرده و سپس می گوید: ابوضمرة مدینی از انس بن عیاض لیثی از جعفربن محمّدبن علی از پدرش محمّدبن علی بن حسین بن علی بن ابی طالب روایت کرده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«خداوند زمین را دو نیم کرد و مرا در بهترین بخش آن قرار داد. بعد آن نیمه را بر سه بخش تقسم کرد و من در بهترین قسمت از آن سه بخش بودم.

سپس عرب را از مردم برگزید و قریش را از عرب و بنی هاشم را از قریش و بنی عبدالمطلب را از بنی هاشم، مرا از بنی عبدالمطلب برگزید.»

ص: 309

از محمّدبن علی روایت شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«خداوند عرب را برگزید و از آنان کنانة و یا نضربن کنانة را، سپس از آنان قریش را و از آنان بنی هاشم و سپس مرا از بنی هاشم انتخاب کرد.»

عبداللّه بن عبید بن عمیر گوید که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

« خداوند عرب را برگزید و کنانة را از عرب و قریش را از کنانة و بنی هاشم را از قریش و مرا از بنی هاشم انتخاب کرد.» (1)

ششم حافظ ابونعیم فصل دوم از کتابش را در بیان فضیلت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در پاکی زادگاه و حسب و نسب و دیگر مطالب از این گونه اختصاص داده است. (2)

وی در این باب احادیث فراوانی با اسناد پیوسته آورده است. ما برخی از احادیث آن را بدون ذکر سند در این جا می آوریم:

«... من از نکاح و ازدواج پدید آمدم و از همان زمان حضرت آدم تا هنگام ولادت از پدر و مادرم، هیچ گاه از زنا و رابطه ی نامشروع زاییده نشدم.

هیچ گاه، از زنا و روابط نامشروع دوران نامشروع دوران جاهلیّت چیزی به من نرسید.»

«... بهترین عرب مضر، بهترین فرد مضر، فرزندان عبد مناف، بهترین فرزندان عبد مناف، بنی هاشم و بهترین فرد بنی هاشم، فرزندان عبدالمطلب هستند. خداوند از آن هنگام که آدم را آفرید هیچ گاه به دو بخش تقسیم نکرد مگر این که همواره من در بهترین بخش از آن دو گروه بودم.»

«...خداوند متعال خلق را به دو نیمه تقسیم کرد و مرا در بهترین بخش آن دو قرار داد و بعد دو نیمه را به سه بخش تقسیم کرد و مرا در بهترین بخش از آن سه گروه قرار داد. بعد آن سه بخش را به صورت قبایل درآورد و مرا در بهترین قبیله ها قرار داد. آن گاه قبایل را به صورت خانواده درآورد و مرا در بهترین خانواده ها و این است فرمایش خداوند متعال که فرمود: «إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ ...»» . (3)

ص: 310

«... آن گاه از بین آفریدگان، بنی آدم و از بنی آدم، عرب را، و از عرب، مضر را و از مضر قریش و از قریش بنی هاشم و از بنی هاشم مرا برگزید و من برگزیده ای به سوی انتخاب شده ای هستم.»

هفتم - قاضی عیاض گوید: «و امّا شرافت نسب و والاییِ شهر و دیار زادگاه حضرتش، نیازی به دلیل و برهان ندارد. گفتاری مشکل و یا سخنی پنهان نیست، زیرا پیامبر، نتیجه و برگزیده بنی هاشم و برترین عصاره و سلاله قریش و مغز و مرکز آن است، برترین و گرامی ترین فرد عرب و از طرف پدر، عزیزترین آنان و از اهالی شهر مکّه است که ارزشمندترین شهرهای خداوند بر بندگان او است.»

در این فصل و فصول دیگر، احادیث چندی هم چون حدیث «واثله» و برخی از احادیث گذشته را با اسناد به راویان آورده است. (1)

هشتم - حافظ گنجی با سند خود، حدیث «واثله» را از مسلم و ترمذی نقل کرده و چنین گفته است: پیامبر فرمود: «اصطفی» یعنی اختیار کرد و برگزید. این معنی را گروهی از مفسّران در ذیل آیه ی شریفه: «إِنَّ اللّهَ اصْطَفی آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَی الْعالَمِینَ » (2) ذکر کرده اند. «إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ» (3) پس ثابت شد که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم که راستگو و درست گفتار است، از سوی خداوند متعال خبر داده است که خداوند، بنی هاشم را بر دیگر قبایل قریش برتری داده و آنان را برگزیده است.

مؤیّد این گفتار، روایتی است که عبداللّه بن احمدبن حنبل در شمار احادیثی که زیاده بر پدرش در مناقب و فضایل حضرت علی علیه السلام گرد آورده، نقل کرده است که حضرت علی علیه السلام می فرماید که حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

«ای گروه بنی هاشم! سوگند به آن کسی که مرا به راستی برانگیخت، اگر

ص: 311

حقه ی در بهشت را بگیرم، جز شما به کسی آغاز نخواهم کرد.»

اگر این روایت به سان خورشید نمی درخشید، او در کتاب و نوشته های پدرش وارد نمی کرد. (1)

نهم - حافظ محب الدین طبری برخی از این احادیث را تحت عنوان «اصطفای اهل بیت» و «این که اهل بیت بهترین آفریدگانند» آورده است. (2)

دهم - متّقی هندی روایات فراوانی در این باب آورده است که برخی از آن ها را از کتاب های گوناگون قبلاً آوردیم. افزون بر آن ها، دو روایت است: یکی آن که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: جبرئیل به من گفت: خاوران و باخترانِ زمین را زیر و رو کردم، مردی را برتر از محمّد نیافتم. و مشارق و مغارب زمین را گشتم، خاندانی برتر از خاندان هاشم نجستم. (3)

این روایت را حاکم در «الکنی» و ابن عساکر از عایشه نقل کرده اند. دیگر آن که پیامبر فرمود:

«من و آدم در صلب او در بهشت بودیم، کشتی نوح مرا در صلب او در خود سوار کرد و در صلب ابراهیم مرا در آتش افکند. پدر و مادرم هیچ گاه به ناروا با یک دیگر جمع نشدند و پیوسته خداوند مرا از صلب های نیکو به رحم های پاک منتقل کرد. برگزیده و هدایت یافته بودم و هیچ گاه دو رشته نشد مگر این که من در بهترینشان بودم...» (4)

«ازآن زمان که ازصلب آدم بیرون آمدم، هیچ گاه زنا ورابطه ی نامشروع مرا نزایید. امّت ها و گروه ها یکی بعد از دیگری مرا دست به دست می کردند تا این که از بهترین قبیله ها و خاندان های عرب که هاشم و زهره باشند بیرون آمدم.» (5)