از يك قرن است كه اين تفكّر انحرافى دوباره در جامعه اسلامى توسط افرادى معلوم الحال مطرح مى گردد. جا دارد متفكرين اسلامى، جريان هاى فكرى منحرف را به مسلمانان جهان معرفى كرده و محور وحدت اسلامى كه همان اسلام ناب محمدى صلى الله عليه وآله است را تبيين نمايند، محورى كه براساس محبّت و پيروى از اهل بيت رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله استوار است و از فحاشى و ضرب و شتم و ترور و بمب گذارى به دور است و هيچ سنخيّتى با آن ندارد. گفت و گو در محافل علمى و معرفى انديشه ناب، نياز به آن حركات انحرافى ندارد، و چنانچه آنان در گفتار صادقند، ميدان علم و انديشه مهيا است.

تهاجم استكبار جهانى و صهيونيست ها به تفكّر اصيل اسلامى از زمانى آغاز و سرعت گرفت كه انقلاب شكوه مند اسلامى به رهبرى امام خمينى رحمه الله در كشور اسلامى ايران به ثمر نشست و توسط رهبر بزرگوار انقلاب اسلامى حضرت آيت اللَّه خامنه اى دام ظله هدايت گرديد.

از كليه عزيزانى كه ما را در نشر معارف اهل بيت عليهم السلام يارى مى نمايند به ويژه توليت محترم مسجد مقدّس جمكران حضرت آيت اللَّه وافى و همكاران در مجموعه انتشارات و مؤلف محترم جناب استاد على اصغر رضوانى كمال تشكر و قدردانى را داريم اميد است مورد رضاى حضرت حقّ قرار گيرد. ان شاء اللَّه.

مدير مسؤول انتشارات مسجد مقدّس جمكران حسين احمدى

و اموالشان را حلال مى شمرند. آنان تا آنجا پيش مى روند كه ذبيحه آنان را حرام مى دانند. ولى در مقابل، مسلمانان عالم با مبانى خاصى كه از راه عقل و قرآن و روايات معتبر كسب كرده اند اين مصاديق و اعمال را نه تنها شرك ندانسته، بلكه مستحب و در راستاى توحيد مى دانند. در اينجا به بررسى موضوع فوق مى پردازيم:

استغاثه به آنان، طلب شفاى مريض، طلب نصرت بر اعدا و امثال اين ها، همه از انواع شرك اكبر است كه اهل جاهليّت به آن عمل مى كردند».(3)

4 - وى در جاى ديگر مى گويد: «ذبح براى غير خدا منكرى عظيم و شرك اكبر است؛ خواه براى پيامبر باشد يا ولىّ يا ستاره يا بت يا غير اين ها...».(4)

5 - همو مى گويد: «در نماز اقتدا به مشركان جايز نيست، كه از جمله آنان كسانى اند كه به غير خدا استغاثه مى كنند و از او مدد مى خواهند؛ زيرا استغاثه به غير خدا؛ از اموات و بت ها و جنّ و غير اين ها از انواع شرك به خداست...».(5)

6 - وى در جايى ديگر مى گويد: «قسم به كعبه يا غير كعبه از مخلوقات جايز نيست».(6)

7 - او مى گويد: «صدا زدن مرده و استغاثه به او و طلب مدد از وى، همگى از مصاديق شرك اكبر است، آنان همانند عبادت كنندگان بت ها در زمان پيامبرصلى الله عليه وآله از قبيل: لات، عزّى و مناتند...».(7)

گويا وهابيان تنها خود را اهل توحيد خالص مى دانند و معتقدند: بقيه - كه اكثريّت مسلمانان را تشكيل مى دهند - مشركانى اند كه خون، ذرّيه و اموالشان احترام ندارد، و خانه هايشان نيز خانه جنگ و شرك است... .

عمر عبدالسلام نويسنده سنّى مذهب مى گويد: «در سفرى كه در جوانى به مكه مكرّمه براى اداى فريضه حجّ به سال 1395 (ه .ق) داشتم، در مدينه منوره كنار قبر پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله با صحنه بسيار عجيبى روبه رو شدم. ديدم كه وهابيان با انواع اهانت ها با مسلمين برخورد مى كنند و مسلمانان را كه ميهمانان خدا و رسولند با انواع فحش و دشنام از كنار قبر

رسول خداصلى الله عليه وآله دور مى سازند. هر گاه زائر قصد اظهار محبّت به حضرت و نزديك شدن به ضريح رسول خداصلى الله عليه وآله و بوسيدن آن را داشت، او را با جمله «ابتعدوا ايّها المشركون» از ضريح دور مى ساختند. از اين كردار بسيار ناراحت شدم، و بعد از مراجعه به تاريخ ديدم كه اين اعمال نشأت گرفته از افكار بزرگان وهابيان از قبيل ابن تيميه و ديگران است...».(8)

وهابيان با اين نوع برخورد چه هدفى را دنبال مى كنند؟ با دقت در رفتار آنان پى مى بريم كه آنان در ظاهر يك اصل مهمّى را دنبال مى كنند كه همان گسترش توحيد و مقابله با انواع شرك و بت پرستى است، ولى واقع امر و پشت قضيه حكايت از امر ديگرى دارد. واقع امر آن است كه آن ها خواسته يا ناخواسته هدفى را دنبال مى كنند كه استعمار، خواهان آن است كه همان تفرقه بين مسلمين و ايجاد فتنه ها و جنگ ها بين آنان است تا در اين ميان، دشمن سوء استفاده كرده، به مطامع شوم خود برسد. گروهى از محققين در تاريخ وهابيت اين هدف مخفى را به اثبات رسانده و تصريح نموده اند كه اصل اين مذهب و تأسيس آن در جزيرة العرب به امر مستقيم وزارت مستعمرات انگلستان بوده است؛ زيرا بهترين مذهبى كه مى تواند مطامع پليد آنان را تأمين نمايد، اين مذهب با همين نوع افكار، آن هم در جزيرة العرب است.(9)

هر امتى پيامبرى فرستاديم تا آنان را به عبادت خدا دعوت نمايند.»

دعوت به توحيد، اساس و هدف اساسى بعثت پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله بوده است. پيامبرصلى الله عليه وآله در حديثى مى فرمايد: «أمرت أن أقاتل النّاس حتّى يشهدوا أن لا إله إلّا اللَّه وأنّ محمّداً رسول اللَّه ويقيموا الصّلاة ويؤتوا الزّكاة فإذا فعلوا ذلك عصموا منّي دمآءهم وأموالهم إلّا بحقّ الاسلام وحسابهم على اللَّه»؛(11) «من مأمور شدم كه با مردم بجنگم تا شهادت به وحدانيت خدا و رسالت محمّد دهند، نماز برپا دارند و زكات بپردازند و هر گاه چنين كنند خون و اموالشان محفوظ است جز به حقّ اسلام و حسابشان با خداوند است.»

مورد نزاع و بحث با وهابيان آن است كه چه عملى شرك و چه عملى نشانه توحيد است؟ ما در اين بحث اثبات خواهيم كرد، مصاديقى كه وهابيان شرك مى دانند، نه تنها شرك نبوده بلكه در راستاى توحيد است.

كه خداى يكتا را بپرستيد و از بتان و فرعونيان دورى كنيد.»

با توجّه به تأكيدهاى قرآن بر توحيد در عبادت بجاست كه در اركان اين نوع توحيد بحث كنيم؛ زيرا عمده اختلاف مسلمانان با وهابيان در اين نوع از توحيد است.

(به خاطر تكبّر و نافرمانى )از كافران شد.»

و اگر اين عمل در حقيقت عبادت است پس چرا به آن امر شده است.

درباره سجده بر حضرت آدم عليه السلام از ناحيه ملائكه توجيهاتى ذكر شده است:

1 - اين كه اين سجده در حقيقت براى خداوند به جهت خلقت موجودى همچون حضرت آدم است؛ يعنى نهايت تعظيم و كرنش در برابر حضرت حق سبحانه و تعالى كه چنين مخلوقى كه عصاره خلقت است را خلق كرده است.

2 - ممكن است كه اين سجده گرچه براى حضرت آدم عليه السلام بوده ولى به معناى اصطلاحى آن كه مختص به خداوند سبحان مى باشد و آن نهايت خضوع با قراردادن پيشانى بر زمين با نيت الوهيت يا ربوبيت مسجودله است نيست، بلكه تنها به جهت تعظيم بر حضرت آدم و كوچكى در مقابل او بوده است و اين عمل از آن جهت كه با نيت شرك آلود همراه نبوده اشكالى نداشته است.

3 - برخى مى گويند: سجده بر حضرت آدم در حقيقت سجده به سوى او بوده است؛ يعنى ملائكه مأمور شدند كه حضرت را قبله خويش قرار دهند و به طرف او سجده نمايند؛ چنان كه ما به طرف قبله نماز مى گزاريم، ملائكه نيز مأموريت يافتند تا حضرت آدم عليه السلام را قبله گاه خويش قرار دهند.

اين توجيه از جهاتى داراى اشكال است:

اوّلاً: خلاف ظاهر آيه است كه مى فرمايد:«اُسْجُدُوا لآدَمَ»و نفرموده اسجدوا الى آدم؛ يعنى سجده كنيد براى آدم، نه اين كه سجده كنيد به سوى آدم.

ثانياً: چون خداوند به ابليس فرمود:چه چيز مانع سجده كردن تو گرديد؟ ابليس در پاسخ گفت:«أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ»(28)؛ «من از آدم برترم؛ زيرا مرا

از آتش خلق كردى ولى او را از گل آفريدى.»

اگر سجده براى آدم به اين باشد كه او را قبله گاه خويش قرار دهد ديگر معنا نداشت تا او سجده نكند و دليل بياورد كه من از او برترم؛ چون لازمه قبله قرار دادن آدم در حال سجده براى خدا اين نيست كه حضرت از شيطان برتر است تا جاى اعتراض باشد.

4 - وهّابى ها در توجيه اين آيه و وجه سجده ملائكه بر حضرت آدم مى گويند:اين عمل به امر خداوند بوده و هركارى كه به امر خداوند انجام گيرد اشكالى نداشته و حرام و شرك نيست. اين توجيه نيز همانند توجيه سابق خالى از اشكال نيست؛ زيرا اگر سجده بر حضرت آدم عليه السلام عبادت و پرستش غير خداوند باشد، لازمه اش اين است كه غير خداوند را پرستش و عبادت كردن از آن جهت كه خداوند فرموده اشكالى نداشته و شرك نيست؛ در حالى كه امر خدا، شرك را مبدّل به عبادت نمى كند، و در اصول گفته شده كه هيچگاه حكم، موضوع خود را تغيير نمى دهد. از باب نمونه: اهانت كردن و فحش دادن گرچه به امر شارع باشد، نمى توان آن را از موضوعش خارج كند، در حالى كه ما معتقد به حسن و قبح عقلى هستيم.

وانگهى خداوند هرگز به فحشا امر نمى كند. و لذا در قرآن كريم مى فرمايد:«إنَّ اللَّهَ لا يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ»؛(29) «خداوند هرگز به اعمال زشت امر نمى كند،آيا آنچه را شما از روى نادانى انجام مى دهيد به خدا نسبت مى دهيد.»

همچنين از سجده نمودن فرزندان يعقوب به يوسف خبر داده و آن را مذمّت نكرده است؛ آنجا كه

مى فرمايد: «وَخَرُّوا لَهُ سُجَّداً»؛(30) «همه براى يوسف به سجده افتادند.» حال اگر اين نوع تعظيم ها عبادت محسوب مى شود، چگونه خداوند متعال به آن امر مى كند؟

كاشف الغطاء در اين باره مى فرمايد: «لاريب أنّه لايراد بالعبادة الّتي لاتكون إلّا للَّه ومن أتى بها لغير اللَّه فقد كفر، مطلق الخضوع والإنقياد، كما يظهر من كلام أهل اللغة، وإلّا لزم كفر العبيد والأجرآء وجميع الخدّام للاُمرآء، بل كفر الأنبيآء في خضوعهم للآبآء»؛(31) «شكى نيست در اين كه مقصود به عبادتى كه نبايد براى غير خدا انجام گيرد و هركس براى غير خدا انجام دهد كافر مى شود، مطلق خضوع و انقياد نيست چنان كه از ظاهر كلام اهل لغت به دست مى آيد؛ زيرا اگر چنين معنايى صحيح باشد بايد تمام بنده ها كه در برابر مولايشان خضوع مى كنند و اجيرانى كه در كار اجير مى شوند و مجبورند تا اطاعت آنان كنند و همچنين تمام خدمه سلاطين بلكه تمام انبيا به جهت خضوع نسبت به پدرانشان، كافر شوند.»

برابر پدر و مادر امر مى كند؛ آنجا كه مى فرمايد: «وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ»؛(37) «و هميشه پر و بال تواضع و تكريم را با كمال مهربانى نزدشان بگستران.»

اگر مطلق خضوع عبادت بود، خداوند چنين امرى نمى نمود.

با اين توضيح به اين نتيجه مى رسيم كه توسل و خضوع و استغاثه به غير خداوند متعال با عدم اعتقاد به الوهيت يا ربوبيّت او و اعتقاد به اين كه هر چه براى اوست به عنايت و به اذن و اراده خداوند است، اشكالى ندارد و هيچ نوع ارتباطى با آياتى كه در مذمّت مشركان وارده شده نيز ندارد؛ زيرا مورد اعتراض آيات جايى است كه دعا و استغاثه و استعانت به نيت استقلال باشد.(38)

هيچ رزقى براى شما نيستند.»

يعنى عبادت و استعانت از غير خدا به طور مستقل مذموم است.

در جاى ديگر مى فرمايد: «قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا يَمْلِكُونَ مِثْقالَ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَلا فِي اْلأَرْضِ»؛(41) «بگو آن هايى را كه جز خدا، شما مؤثر مى پنداشتيد، هيچ يك به مقدار ذرّه اى هم در آسمان ها و زمين مالك نيستند.»

ابن هشام نقل مى كند: اولين كسى كه بت پرستى را به مكه و اطراف آن وارد كرد «عمرو بن لحى» بود. او در سفرى كه به «بلقاء» از اراضى شام داشت، مردمانى را ديد كه بت ها را عبادت مى كردند؛ از اين عمل سؤال نمود، در جواب او گفتند: اين ها بت هايى اند كه آنان را عبادت مى كنيم و هر گاه از آن ها باران و نصرت مى خواهيم به ما باران و نصرت مى دهند. عمرو بن لحى به آنان گفت: از اين بتان به ما نمى دهيد تا با خود به سرزمين عرب برده و آن ها را عبادت نماييم؟ او با خود بت بزرگى به نام «هبل» برداشت و آن را بر سطح كعبه قرار داد، و مردم را به عبادت آن دعوت كرد.(42)

از اين داستان استفاده مى شود كه مشركان جهت اعتقاد خاصى كه به بتان داشتند مذمّت مى شدند و آن ها را به اعتقاد اين كه به طور مستقل باران مى دهند و هنگام جنگ آنان را يارى مى كنند، پرستش مى كردند، و در حقيقت بر اين اعتقاد مذمّت شدند. اين كار آنان ارتباطى با كار مسلمانان ندارد؛ زيرا آنان با خضوع و تواضع و استمداد از پيامبر و اوليا بر اين اعتقادند كه همه امور به دست خداست، ولى از آن جهت كه پيامبران و اوليا

به خدا نزديكند و خداوند به آنان قدرت داده و هر چه مى كنند به اذن و اراده اوست، و خود خداوند نيز به واسطه قرار دادن آنان امر نموده، لذا به آنان توجّه نموده و حاجاتشان را از آنان مى خواهند، يا خدا را به آنان قسم مى دهند تا حاجاتشان را برآورد.

حسن بن على سقاف شافعى در كتاب «التنديد لمن عدّد التوحيد» مى گويد: «عبادت در شرع، عبارت است از نهايت خضوع و تذلّل نسبت به كسى كه خضوع شده، در حالى كه معتقد به اوصاف ربوبيت در او باشد. و عبادت در لغت به معناى اطاعت و عبوديت به معناى خضوع و ذلت است. پس عبادت در شرع با عبادت در لغت تفاوت دارد. كسى كه بر انسان خضوع كند شرعاً نمى گويند كه او را عبادت كرده است و اين چيزى است كه هيچ كس در آن اختلاف ندارد. پس هر كس كنار قبر پيامبر يا اولياى خدا تذلّل و توسّل كند نمى گويند كه او را عبادت كرده است؛ زيرا از نظر شرع، مجرّد خضوع و صدا زدن و استغاثه نمودن، عبادت محسوب نمى شود، اگرچه در لغت آن را عبادت بنامند. دليل اين مطلب امورى است؛ مثل لفظ صلاة كه در لغت به معناى مطلق دعا و تضرّع است، ولى در اصطلاح به معناى اقوال و افعال مخصوصى است كه افتتاح آن تكبير و اختتام آن تسليم است. پس هر دعايى نماز نيست، همچنين است عبادت...».(43)

همو در جاى ديگر مى گويد: «عبادت در شرع به معناى انجام نهايت خضوع قلبى و قالبى است. قلبى آن، اعتقاد به ربوبيت يا خصيصه اى از خصائص آن است؛ مثل استقلال در

نفع يا ضرر. و قالبى آن، انجام انواع خضوع ظاهر؛ از قيام، ركوع، سجود و غير اين هاست، همراه اعتقاد قلبى. لذا هر گاه كسى اين اعمال قالبى را بدون اعتقاد قلبى انجام دهد شرعاً عبادت محسوب نمى شود ولو آن عمل قالبى سجود باشد. اگر كسى قايل به كفر سجده كننده بر بت است، به اين علت مى باشد كه اين عمل نشانه آن اعتقاد است...».(44)

آن گاه در نتيجه گيرى از كلامش مى گويد: «با اين بيان روشن شد كه مجرد صدا زدن يا استغاثه يا استعانت از ارواح اولياى الهى يا خوف و رجا يا توسل و تذلل، عبادت محسوب نمى شود».(45)

از همين رو در «صحيحين» وارد است كه خورشيد در روز قيامت به مردم چنان نزديك مى شود كه عرق به نصف گوش مردم خواهد رسيد، در اين ميان همه به حضرت آدم، آن گاه به موسى و سپس به حضرت محمّدصلى الله عليه وآله استغاثه مى كنند، و خداوند شفاعت آنان را مى پذيرد و بين خلايق حكم مى كند.(46)

- از بررسى آيات و مطالعه تاريخ بت پرستان به دست مى آيد كه توحيد در خالقيّت مورد اتفاق مردم شبه جزيرة العرب بوده، و تنها مشكل آنان توحيد در ربوبيّت و الوهيت و عبوديت است. از همين رو خداوند متعال به پيامبرش مى فرمايد: «وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَاْلأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ»؛(48) «و اگر از آنان سؤال كنى چه كسى آسمان ها و زمين را خلق كرد، همه مى گويند: خدا.»

3 - «اله» به معناى معبود نيست، لذا توحيد در الوهيت به معناى توحيد در عبوديت نيست؛ بلكه مقصود از «اله» همان معنايى است كه از لفظ جلاله «اللَّه» استفاده مى شود و تنها فرقشان در اين است كه اولى كلّى و دومى مصداق آن كلّى است. شاهد اين مدعا آن است كه در كلمه اخلاص «لا اله الاّ اللَّه» اگر مقصود از «اله» معبود باشد جمله كذب محض مى شود؛ زيرا به طور وضوح در خارج معبودانى غير از خداوند مى بينيم كه مورد پرستش مردم واقع مى شوند.

4 - در مورد معناى توحيد صفاتى نيز اشكالاتى متوجه تقسيم آنان است كه در بحث كيفيت صفات الهى به آن اشاره كرده ايم. خلاصه اين كه حقيقت توحيد در صفات به معناى عينيّت صفات با ذات است، نه نيابت ذات از صفات كه معتزله قايل اند، و نه زيادت صفات بر ذات كه اشاعره قايل اند و نه اين معنايى كه وهابيان به آن معتقدند؛ زيرا معنايى كه وهابيان اعتقاد دارند، يا سر از تشبيه در خواهد آورد يا تعطيل.

در راه استقامت و اعتدال نيست، بلكه بر خلاف فطرت سليم انسانيّت است.

خداوند متعال مى فرمايد: «قُلْ إِنَّنِي هَدانِي رَبِّي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ»؛(49) «بگو اى پيامبر محققاً مرا خدا به راه راست هدايت كرده است به دين استوار و آيين پاك ابراهيم كه وجودش از لوث شرك و عقايد باطل مشركان، منزّه بود.»

همچنين مى فرمايد: «وَأَنْ أَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً ولا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ»؛(50) «و روى به جانب دين حنيف اسلام و آيين پاك توحيدآور و هرگز لحظه اى هم با آيين مشركان مباش.»

بيزاريم. ما نسبت به شما كافريم و ميان ما و شما دشمنى و عداوت هميشگى آشكار شده است، تا آن زمان كه به خداى يگانه ايمان بياوريد.»

من بودند. اما بيشتر آن ها حق را نمى دانند و به همين دليل [از آن روى گردانند.»

و نيز فرمود: «قالُوا أَجِئْتَنا لِتَلْفِتَنا عَمّا وَجَدْنا عَلَيْهِ آباءَنا وتَكُونَ لَكُمَا الْكِبْرِياءُ فِي الْأَرْضِ وَما نَحْنُ لَكُما بِمُؤْمِنِينَ»؛(72) «گفتند: آيا آمده اى كه ما را از آنچه پدرانمان را بر آن يافتيم، منصرف سازى، و بزرگى [و رياست در روى زمين، از آنِ شما دو تن باشد؟! ما [هرگز] به شما ايمان نمى آوريم.»

فرمود: «وَاتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا»؛(77) «آنان غير از خدا معبودانى براى خويش برگزيدند تا مايه عزّتشان باشد. [چه پندار خامى!] ».

إِلّا رَجُلٌ يُرِيدُ أَنْ يَصُدَّكُمْ عَمّا كانَ يَعْبُدُ آبآؤُكُمْ»؛(81) «و هنگامى كه آيات روشنگر ما بر آن ها خوانده مى شود، مى گويند: او فقط مردى است كه مى خواهد شما را از آنچه پدرانتان مى پرستند باز دارد.»

يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّي»؛(86) «و آن كس كه به اندكى از علم كتاب دانا بود، گفت: من پيش از آن كه چشم بر هم زنى تخت را به اينجا مى آورم. چون سليمان سرير را نزد خود مشاهده كرد؛ گفت: اين توانايى از فضل خداى من است.»

آيات در اين زمينه بسيار است. حال اگر كسى معتقد به سلطه غيبى براى كسى شد، نه به صورت مستقل بلكه به اذن و مشيت الهى، اگرچه آن شخص در عالم برزخ باشد، از جانب شرك مشكلى در عقيده اش پديد نيامده است.

از دعوت به معناى نداست و هر ندايى دعا نيست؛ همان گونه كه هر دعايى عبادت نيست. همچنين هر نداى خداوند به محض اين كه خطاب و نداى اوست عبادت نيست، بلكه - همان گونه كه قبلاً اشاره شد - عبادت در اصطلاح شرع عبارت از خضوعى است كه همراه با اعتقاد به الوهيت يا ربوبيت كسى باشد كه براى او خضوع شده است، و اين معنا هيچ گونه ربطى به توجّه و خواستن از اولياى الهى و استغاثه و استعانت از آنان ندارد؛ زيرا با اعتقاد به الوهيت و يا ربوبيت آنان همراه نيست. پس معناى حديث «الدعآء مخّ العبادة» اين است: ندا دادن و خواندن خداوند به عنوان اين كه او اله و مستقل در تأثير است، اصل عبادت مى باشد».

حسن بن على سقّاف شافعى مى گويد: «تمام اقسام دعا عبادت نيست، مگر آن نوعى كه همراه با اعتقاد به صفات ربوبيت يا يكى از آن صفات باشد.

و قول پيامبرصلى الله عليه وآله: «الدعآء هو العبادة» به اين معنا نيست كه هر دعايى عبادت است، بلكه دعايى عبادت است كه براى خدا بوده يا براى كسى كه دعا كننده معتقد به صفتى از صفات ربوبيت براى مدعوّ است».(92)

كه واژه كفر و ضد آن؛ يعنى ايمان را به خوبى ريشه يابى كنيم.

مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى اْلأُخْرى فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتّى تَفِي ءَ إِلى أَمْرِ اللَّهِ»؛(97) «و اگر دو طايفه از اهل ايمان به قتال و دشمنى برخيزند، شما مؤمنان در ميان آنان، صلح برقرار كنيد، و اگر يك قوم بر ديگرى ظلم كرد با آن طايفه ظالم قتال كنيد، تا به فرمان خدا بازآيد.» مشاهده مى نماييم كه در اين آيه خداوند مؤمن را بر گروه معصيت كار و ظالم اطلاق كرده است.

4 - و در آيه ديگرى مى فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَكُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ»؛(98) «اى مؤمنين! تقوا پيشه كرده و همراه با صادقين باشيد.» در اين آيه خداوند مؤمنين را به تقواى الهى؛ يعنى انجام واجبات و ترك محرمات امر نموده است.

5 - از برخى آيات نيز استفاده مى شود كه محلّ ايمان قلب است. خداوند مى فرمايد: «أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ اْلإِيمانَ»؛(99) «آنان كسانى هستند كه خدا بر دل هايشان نور ايمان نگاشته است.» در جايى ديگر مى فرمايد: «وَلَمّا يَدْخُلِ اْلإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ»؛(100) «و هنوز ايمان در دل هايتان داخل نشده است.»

6 - بخارى به سند خود از رسول خداصلى الله عليه وآله نقل كرده كه در روز خيبر فرمود: «به طور حتم پرچم را به دست كسى مى سپارم كه او خدا و رسول را دوست دارد و خداوند به دست او فتح و پيروزى قرار خواهد داد.

عمر بن خطّاب گفت: «هيچ زمانى به مانند آن وقت امارت را دوست نداشتم. انتظار مى كشيدم كه پيامبرصلى الله عليه وآله مرا صدا زند. رسول خدا على بن ابى طالب را خواست، آن گاه پرچم را به او داد و فرمود: پيش برو و به چيزى توجّه

نكن تا اين كه خداوند به دست تو فتح و پيروزى حاصل كند. على مقدارى حركت كرد، سپس متوقف شد و صدا زد: اى رسول خدا! تا كجا با آنان بجنگم؟ پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: با آنان قتال كن تا شهادت به وحدانيت خدا و نبوت من دهند. و اگر اين چنين كردند خون و اموالشان محفوظ خواهد بود».(101)

7 - شيخ صدوق رحمه الله به سند صحيح از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: «شهادت به وحدانيت خدا و نبوت پيامبرصلى الله عليه وآله و اقرار به طاعت و معرفت امام، كمتر چيزى است كه انسان را به ايمان مى رساند».(102)

از انكار صدق پيامبرصلى الله عليه وآله و انكار چيزى كه علم داريم از جانب پيامبرصلى الله عليه وآله رسيده است».(105)

فاضل مقداد نيز مى گويد: «كفر در اصطلاح عبارت است از انكار چيزى كه علم ضرورى حاصل شده كه از جانب پيامبرصلى الله عليه وآله است».(106)

سيد يزدى رحمه الله به امورى كه رسول خداصلى الله عليه وآله به آن خبر داده اشاره كرده، مى فرمايد: «كافر كسى است كه منكر الوهيت يا توحيد يا رسالت يا يكى از ضروريات دين شود، با توجّه به اين كه ضرورى است، به طورى كه انكارش به انكار رسالت منجر شود».(107)

اين باورند كه كسى حق ندارد ديگرى را كه اهل قبله است و به طرف آن نماز مى خواند، با اقرار به شهادتين و عدم انكار ضرورتى از ضروريات دين، تكفير نمايد:

1 - قاضى سبكى مى گويد: «اقدام بر تكفير مؤمنين جداً دشوار است. و هر كسى كه در قلبش ايمان است، تكفير اهل هوا و بدعت را دشوار مى شمرد، در صورتى كه اقرار به شهادتين دارد؛ زيرا تكفير امرى دشوار و خطير است».(110)

2 - قاضى ايجى مى گويد: «جمهور متكلمين و فقيهان بر اين امر اتفاق دارند كه نمى توان احدى از اهل قبله را تكفير نمود...».(111)

3 - تفتازانى مى گويد: «مخالف حقّ، از اهل قبله كافر نيست؛ مادامى كه ضرورتى از ضروريات دين را مخالفت نكند؛ مثل حدوث عالم، حشر اجساد».(112)

4 - ابن عابدين مى گويد: «در كلمات صاحبان مذاهب، تكفير ديگران بسيار مشاهده مى شود، ولى اين گونه تعبيرها از كلام فقهاى مجتهد نيست. و معلوم است كه اعتبارى به غير فقها نيست».(113)

متعال مى فرمايد: «ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجدِلْهُم بِالَّتِى هِىَ أَحْسَنُ»؛(114) «با حكمت و اندرز نيكو به راه پرودرگارت دعوت نما و با آن ها به روشى كه نيكوتر است استدلال و مناظره كن.»

مى دانيم كه اين طريق و روش در برخورد، به پذيرش طرف مقابل نزديك تر است. لذا اگر كسى مسلمانى را كه نماز مى خواند و فرايض دينى را به جاى مى آورد و از محارم الهى اجتناب مى كند، به امورى كه نزد او بر حقّ است دعوت كند در حالى كه طرف مقابل برخلاف عقيده اوست، در صورت نپذيرفتن نبايد او را متهم به كفر و شرك نمايد؛ زيرا از قديم الأيام آراى علما و مردم مختلف بوده و هنگام دعوت، بعضاً عقايد يكديگر را نمى پذيرفتند، لذا نمى توان به مجرد نپذيرفتن عقايدى را كه نزد من برحقّ است، يك مسلمان را به كفر و زندقه متهم كرد.

علامه امام سيّد احمد مشهور الحداد مى گويد: «وقد انعقد الإجماع على منع تكفير أحد من أهل القبلة إلّا بما فيه نفي الصانع القادر جلّ و علا أو شرك جلىّ لايحتمل التأويل أو إنكار النبوة أو إنكار ما علم من الدين بالضرورة أو إنكار متواتر أو مجمع عليه ضرورة من الدين»؛(115) «به طور حتم اجماع منعقد شده بر اين كه هيچ يك از اهل قبله را نمى توان تكفير كرد مگر در عقيده اى كه منجر به نفى خداوند قادر جلّ و علا شده يا در آن شرك آشكارى باشد كه احتمال تأويل در آن نباشد. يا انكار نبوّت بوده يا چيزى از ضروريات دين انكار گردد، يا خبر متواتر يا امرى كه اجماع بر ضرورى بودن آن است انكار شود.»

در غير

اين موارد حكم به كفر مسلمان امر خطيرى است. پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «إذا قال الرجل لأخيه يا كافر فقد بآء بها أحدهما»؛(116) «هرگاه شخصى به برادر دينى اش بگويد اى كافر، يكى از آن دو به كفر بازگشته است.» يعنى اگر آن شخص واقعاً كافر بود كه هيچ وگرنه خود شخصى كه اين نسبت را داده به كفر سزاوارتر است.

هرگز از آنان كه به خدا شرك آرند نبود.»

و غالب استعمال ايمان در مقابل كفر است. خداوند متعال مى فرمايد: «وَمَنْ يَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْإِيمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِيلِ»؛(121) «و هر كس ايمان را به كفر مبدّل سازد بى شك راه راست را گم كرده است.» و نيز مى فرمايد: «هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلإِيمانِ»؛(122) «آنان در آن روز به كفر نزديك ترند تا به ايمان.»

اين به حسب معناى لغوى اسلام است، ولى در قرآن كريم اسلام بر وجوه مختلفى استعمال شده است:

اين وقت شناخته، يا گمان كرده كه احدى از مشايخ اين معنا را فهميده اند، دروغ و افترا بسته و امر را بر مردم مشتبه كرده است و خودش را به چيزى نسبت داده كه در او نيست.»

از اين عبارت محمّد بن عبدالوهاب استفاده مى شود كه او معتقد به كفر تمام مردم قبل از خودش و دعوتش بوده است، و تنها او بوده كه توحيد را آورده است. و قبل از دعوت او به توحيد، هيچ كس معناى كلمه توحيد را نفهميده است.

عرب برده و آن ها را عبادت كنيم؟ او با خود بت بزرگى به نام «هبل» برداشت و به مكه آورد و آن را بر پشت بام كعبه قرار داد و مردم را نيز به عبادت آن دعوت كرد.(129)

عبارت محمّد بن عبدالوهاب دلالت بر تكفير صريح علماى مسلمين و حتى شيوخ و اساتيد خود دارد، تا چه رسد به عوام مردم؛ يعنى هر كس كه در باب توحيد خلاف آنچه را كه او فهميده بگويد و به آن معتقد باشد كافر است و بر دين عمرو بن لحى بوده نه بر دين اسلام. آرى كفرى را كه به عموم مسلمانان و علمايشان نسبت داده به جهت اعتقاد به تبرّك و استغاثه به ارواح اولياى الهى و برخى ديگر از عقايد است.

اين مطلب را دانستى و دانستى آنچه را كه اكثر مردم برآنند، مى فهمى كه كفر و شرك افراد اين زمان بيشتر از مشركينى است كه پيامبرصلى الله عليه وآله با آنان به قتال پرداخت.»

او در جايى ديگر مى گويد: «لانكفّر إلّا من بلغته دعوتنا للحقّ ووضحت له المحجة وقامت عليه الحجة وأصرّ مستكبراً معانداً، كغالب ما نقاتلهم اليوم يصرون على ذلك الاشراك ويمتنعون من فعل الواجبات ويتظاهرون بأفعال الكبائر والمحرمات...»؛(156) «ما تكفير نمى كنيم مگر كسانى را كه دعوت حقّ ما به آنان رسيده و برهان و دليل بر آنان واضح شده و حجت بر آنان قائم شده است، ولى در عين حال از روى استكبار و عناد بر عقيده خود اصرار مى ورزدند؛ همانند غالب كسانى كه ما امروزه با آنان مى جنگيم. اين افراد بر شرك ورزيدن خود اصرار دارند و از انجام واجبات امتناع كرده و به افعال محرمات كبيره تظاهر مى نمايند...».

مقصود ايشان از شرك ورزيدن، همان تبرك و استغاثه به ارواح اولياى الهى و ديگر امور است كه به خيال وى اين ها شرك به حساب مى آيند.

در تأثير نيست.

براى روشن شدن بيشتر به مبحث «تبرّك» و «استغاثه به ارواح اولياى الهى» از اين كتاب مراجعه كنيد.

توجّه به وسائط و استغاثه به آن ها بود؟

ثانياً: آيا كسى كه از انبيا و اولياى الهى طلب شفاعت مى كند، با اعتقاد به اين كه آنان بندگان صالح خدايند و كارى بدون اذن و مشيّت الهى انجام نمى دهند، همانند درخواست شفاعت مشركان از بت ها است؟ مشركان اگر چنين درخواستى از بتان يا ملائكه داشتند به جهت غلوى بوده كه درباره آن ها پيدا كرده بودند؛ با ديد استقلالى به آن ها نگريسته وآنان را مستقل در تدبير مى دانستند. وگرنه چه اشكالى دارد كه از شخصى كه خداوند مقامى معنوى را به او داده، تقاضاى اعمال آن را در حق او به اذن و مشيّت الهى بكنيم. و اگر قرآن كريم مشركان صدر اسلام را به جهت اعتقاد به شفاعت در بتان مذمّت مى كند، از اين جهت بوده كه آنان بت هاى خود را به جهت تقاضاى شفاعت و اعمال آن ها عبادت مى كردند. لذا خداوند سبحان از قول آنان مى فرمايد: «ما نَعْبُدُهُمْ إِلّا لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى ؛(159) «... [دليلشان اين بود كه اين ها را نمى پرستيم مگر به خاطر اين كه ما را به خدا نزديك كنند...».

وانگهى آنان در اين مقام با ديد استقلالى در مقابل اراده و مشيّت خداوند چنين اعتقادى را در حقّ بت ها قايل بودند.

به جهت روشن شدن بيشتر مطلب به بحث «شفاعت» و «استغاثه» مراجعه شود.

ثالثاً: اعتقاد مسيحيان درمورد حضرت عيسى و مريم عليهما السلام را نمى توان قياس به اعتقاد مسلمين به شفاعت و درخواست آن از اوليا كرد؛ زيرا مطابق گواهى تاريخ و قرآن كريم، آنان قايل به تجسّد و الوهيت حضرت مسيح و مريم بودند.

لذا خداوند متعال مى فرمايد: «وَإِذْ قالَ اللَّهُ يا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَأَنْتَ

قُلْتَ لِلنّاسِ اتَّخِذُونِي وَأُمِّيَ إِلهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ»؛(160) «و آن گاه كه خداوند به عيسى بن مريم مى گويد: آيا تو به مردم گفتى كه من و مادرم را به عنوان معبود غير از خدا انتخاب كنيد؟!... .»

و نيز مى فرمايد: «لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَما مِنْ إِلهٍ إِلّا إِلهٌ واحِدٌ»؛(161) «آن ها كه گفتند: خداوند، يكى از سه خداست [نيز] به يقين كافر شدند، معبودى جز معبود يگانه نيست...».

مى يافتند.» چرا قرآن هنگامى كه قصه برادران حضرت يوسف عليه السلام را نقل مى كند و اشاره به پشيمانى آن ها مى كند مى فرمايد: آنان نزد پدر خود يعقوب آمده و گفتند: «يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنّا كُنّا خاطِئِينَ»؛(165) «پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه كه ما خطاكار بوديم.»

اگر آمدن نزد واسطه و درخواست از او كه از خداوند آمرزش بخواهد شرك است، چرا حضرت يعقوب كه از داعيان توحيد و ترك شرك و بت پرستى است فرزندان خود را از اين نوع تقاضا و درخواست منع نكرد؟

كه اين وسائط، مالك رزق و روزى آنان هستند و لذا آن ها را عبادت مى كردند.

و نيز در آيه ديگر مى فرمايد: «قُلِ ادْعُوا الَّذِينَ زَعَمْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ لا يَمْلِكُونَ مِثْقالَ ذَرَّةٍ فِي السَّماواتِ وَلا فِي الْأَرْضِ»؛(169) «بگو: كسانى را كه غير از خدا [معبود خود] مى پنداريد بخوانيد! [آن ها هرگز گرهى از كار شما نمى گشايند، چرا كه آن ها به اندازه ذره اى در آسمان ها و زمين مالك نيستند.»

حسن بن على سقّاف شافعى مى گويد: «إنّ العبادة شرعاً معناها الاتيان بأقصى الخضوع قلباً وقالباً، فهي إذن نوعان قلبية وقالبية، فالقلبية: هى إعتقاد الربوبية أو خصيصة من خصائصها كالإستقلال بالنفع أو الضرر ونفوذ المشيئة لمن اعتقد فيه ذلك. والقالبية: هي الإتيان بأنواع الخضوع الظاهرية من قيام وركوع وسجود وغيرها مع ذلك الإعتقاد القلبي، فإن أتى بواحد منها بدون ذلك الإعتقاد لم يكن ذلك الخضوع عبادة شرعاً ولوكان سجوداً...»؛(170) «عبادت در شرع به معناى انجام نهايت خضوع قلبى و قالبى است. پس عبادت دو نوع است؛ قلبى و قالبى. قلبى آن، اعتقاد به ربوبيت يا خصيصه اى از خصائص آن است؛ مثل استقلال در نفع و ضرر. و قالبى آن، انجام انواع خضوع ظاهرى؛ اعم از قيام، ركوع، سجود و غير اين اعمال است همراه با اعتقاد قلبى. لذا هر گاه كسى اين اعمال قالبى را بدون اعتقاد قلبى انجام دهد، شرعاً عبادت محسوب نمى شود گرچه آن عمل قالبى سجود باشد...».

حسن بن فرحان مالكى مى گويد: «إنّ هذا الإعتراف الّتي إعترف بها المشركون قد أجاب عنها بعض العلمآء، وذكروا أنّ المشركين إنّما إعترفوا بها من باب الإفحام والإنقطاع، وليس من باب الإقتناع، ولو كانوا صادقين في إعترافهم لأتوا بلوازم هذا الإعتراف. فلذلك

يأمر اللَّه نبيّه صلى الله عليه وآله أن يذكّرهم بلوازم هذا الإعتراف كما في قوله تعالى: (فقل أفلا تتقون) (قل أفلا تذكّرون) فكأنّ اللَّه عزّ وجلّ يوبّخهم بأنّهم كاذبون وأنّهم لايؤمنون باللَّه عزّ وجلّ خالقاً ورازقاً...»؛(171) «اين اعترافى كه مشركان به آن اقرار كرده اند را برخى از علما از آن اين گونه جواب داده اند كه مشركان اين اعتراف را از باب اجبار و سيه رو شدن و از روى ناچارى داشتند، نه از باب قانع شدن و رسيدن به اين مطلب. و اگر در اعترافشان به اين امور صادق بودند، ملتزم به لوازم آن نيز مى شدند. به همين جهت است كه خداوند پيامبرش را امر مى كند كه آنان را به لوازم اين اعتراف تذكر دهد؛ همان گونه كه در قول خداوند «افلا تتقون» و «افلا تذكّرون» آمده است. پس گويا خداوند عزّوجلّ آنان را توبيخ مى كند كه در ادّعايشان دروغ مى گويند و هرگز به خالقيت و رازقيت خدا ايمان ندارند.»

بى اثر و خاصيت مى دانند؛ زيرا معتقدند كه اوليا بعد از مرگ علم غيب ندارند و هيچ نوع تصرّفى نيز نمى توانند داشته باشند. اكنون به بررسى اين مساله زيربنايى مى پردازيم.

مى گويد: من انجام دادم، من زدم و...، اين من كيست؟ آيا اين حقيقت غير از نفس است كه از آن به روح تعبير مى شود؟ همچنين هر انسانى اعضا و جوارح مادى خود را به حقيقتى به نام «من» نسبت مى دهد و مى گويد: قلب من، شكم من، قدم من و... اين من كيست؟ آيا غير از روح و نفس است؟

2 - هر يك از انسان ها اين حس را دارد كه شخصيتش در تغييرات روزگار ثابت بوده و در آن تغيير و تحوّل وجود ندارد، با وجود تغييراتى كه در جسم و بدن اوست، آيا آن شخصيت، همان روح و نفس او نيست؟

3 - گاهى انسان ممكن است نسبت به هر چيزى حتّى اعضاى بدن خودش غافل باشد؛ امّا از يك چيز كه همان خوديت اوست، غافل نمى شود. آيا اين همان نفس و روح او نيست؟ فخررازى مى گويد: «گاهى من عالم و آگاه به خودم هستم؛ در حالى كه از همه اجزايم غافلم و اين خوديت، همان نفس و روح است».(176)

قرآن نيز به اين حقيقت اشاره كرده و مى فرمايد: «يا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلى رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً فَادْخُلِي فِي عِبادِي وَادْخُلِي جَنَّتِي»؛(177) «اى نفس قدسى مطمئن! به حضور پروردگارت باز آى كه تو خشنودى و او راضى از توست، باز آى و در صف بندگان خاص من در آى و در بهشت خاصّ من داخل شو.»

همچنين مى فرمايد: «فَلَوْلا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ وَأَنْتُمْ حِينَئِذٍ تَنْظُرُونَ»؛(178) «پس چگونه خواهد بود هنگامى كه جان به گلو رسد. و شما وقت مرگ بر بالين آن مرده حاضريد و مى نگريد.»

پايان حياتش نيست؛ بلكه انتقال از حياتى به زندگى ديگر است. انسان با مرگ وارد عالم جديدى مى شود كه گسترده تر از عالم مادى است:

1 - خداوند متعال مى فرمايد: «اَللَّهُ يَتَوَفَّى اْلأَنْفُسَ حِينَ مَوْتِها وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنامِها فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ اْلأُخْرى إِلى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذلِكَ لآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ»؛(179) «خداست كه وقت مرگ، ارواح خلق را مى گيرد و آن را كه هنوز وقت مرگش فرا نرسيده، روحش را در حال خواب قبض مى كند. سپس آن را كه حكم به مرگش كرده جانش را نگاه مى دارد و آن را كه حكم به مرگ نكرده به بدنش مى فرستد تا وقت معين، در اين كار نيز ادله قدرت الهى براى انديشمندان است.»

2 - همچنين مى فرمايد: «وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ...»؛(180) «مپنداريد كه شهيدان راه خدا مرده اند، بلكه زنده اند و در نزد پروردگارشان روزى داده مى شوند...».

از آيات ديگر استفاده مى شود كه اين حيات برزخى، اختصاصى به شهدا ندارد، بلكه شامل تمام صالحان و كسانى كه مطيع دستورات خداوند هستند نيز مى شود؛ خداوند متعال مى فرمايد: «وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَداءِ وَالصّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولئِكَ رَفِيقاً»؛(181) «و هر كسى كه خدا و رسول را اطاعت كنند، ايشان البته با كسانى كه خدا به آنان لطف و عنايت كامل فرموده؛ يعنى با پيامبران و صديقان و شهيدان و نيكوكاران محشور خواهند شد و اينان رفيقان نيكويى هستند.»

اگر شهدا نزد خدا زنده اند و روزى مى خورند، پس هر كس مطيع خدا و رسول باشد - و به دليل آن كه رسول نيز تابع

دستورات رسالت خويش است، شامل خود حضرت نيز مى شود - او نيز با شهداست، اگر شهدا نزد خدا زنده اند، پس اينان نيز زنده اند و حيات برزخى دارند.

اگر كسى - همانند بن باز - بگويد: اينان زنده اند، ولى در بهشت نزد خداوند متعال هستند و از احوال اين دنيا اطلاعى ندارند.

در جواب مى گوييم: خداوند درباره خود چنين مى گويد: «وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ»؛(182) «و او با شماست هر جا كه هستيد.»

و مى فرمايد: «أَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»؛(183) «هر كجا رو كنيد همان جا وجه خداست.»

و مى فرمايد: «نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريدِ»؛(184) «و ما از رگ گردن به او نزديك تريم.»

حال اگر خداوند همه جا و با همه كس هست، پس شهدا نيز زنده اند و نزد خداوند روزى داده مى شوند. و اولياى الهى كه مطيع خدا و رسولند نيز اين گونه اند. علم غيب دارند، همان گونه كه خدا علم غيب دارد. قرآن مى فرمايد: «يَعْلَمُ خائِنَةَ اْلأَعْيُنِ وَما تُخْفِي الصُّدُورُ»؛(185) «خداوند به خيانت چشم خلق و انديشه هاى نهانىِ دل هاى مردم آگاه است.»

در روايات اسلامى به اين موضوع مهمّ اشاره شده است؛ از جمله بعد از آن كه كشته هاى مشركان را در چاه بدر انداختند، پيامبرصلى الله عليه وآله بر بالاى چاه آمد و مشركان را اين گونه خطاب كرد: «هر آينه شما همسايگان بدى براى رسول خدا بوديد، او را از منزلش بيرون ساخته و از خود طرد نموديد، سپس بر ضدّ او اجتماع نموده و با او محاربه كرديد، من آنچه را كه پروردگارم وعده داده بود، حق يافتم.» شخصى به ايشان عرض كرد: اى رسول خدا! چگونه شما با سرهايى كه از تن جدا شده است، سخن مى گوييد؟ پيامبرصلى

الله عليه وآله فرمود: «به خدا سوگند! تو از آنان شنواتر نيستى...».(186)

انس بن مالك از پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله نقل مى كند كه فرمود: «بنده هنگامى كه در قبرش گذارده مى شود و اصحابش او را ترك مى كنند، صداى كفش آن ها را مى شنود...».(187)

متقى هندى به سند خود از پيامبرصلى الله عليه وآله نقل مى كند كه فرمود: «هر كس وصيت نكند، به او اذن صحبت با مردگان داده نمى شود. گفته شد: اى رسول خدا! مردگان سخن مى گويند؟ فرمود: آرى، به زيارت مى آيند».(188)

و درودها را مى شنوند، و جواب نيز مى دهند.

شيخ محمود شلتوت مى گويد: «آنچه از آثار دينى استفاده مى شود اين است كه هنگام خروج روح از بدن، مرگ حاصل مى شود و او؛ در حالى كه داراى ادراك است باقى مى ماند؛ كسى كه بر او درود مى فرستد مى شنود، زائرين قبرش را مى شناسد و لذت نعمت ها و درد عذاب را در عالم برزخ درك مى كند».(192)

شيخ الاسلام عزّالدين بن عبدالسلام در فتاواى خود مى گويد: «ظاهر اين است كه ميّت، زائر خود را مى شناسد؛ زيرا ما امر شده ايم به سلام بر او، و شارع امر نمى كند به خطاب كسى كه نمى شنود...».(193)

درود فرستد، صاحب قبر، او را شناخته و سلامش را جواب مى دهد».(198)

6 - بيهقى از سعيد بن مسيّب نقل مى كند: ما با على بن ابى طالب عليه السلام داخل قبرستان مدينه شديم. حضرت عليه السلام ندا داد: اى اهل قبرستان! سلام و رحمت خدا بر شما باد، از خبرهاى خود بر ما مى گوييد يا ما شما را خبر دهيم؟ سعيد مى گويد: صدايى شنيديم كه در جواب مى گويد: «وعليكم السلام ورحمة اللَّه وبركاته يا أميرالمؤمنين» خبر ده ما را از آنچه اتفاق افتاد. حضرت عليه السلام فرمود: اما زنان شما به همسرى ديگران در آمدند، اموال شما تقسيم شد، و اولاد شما نيز در زمره ايتام در آمدند. ساختمان هايى كه بنا كرديد دشمنانتان در آن ها ساكن شدند. اين خبرهايى است كه نزد ماست، شما چه خبرهايى داريد؟

سعيد مى گويد: مرده اى به صدا درآمد و گفت: هر آينه كفن ها پاره شد، موها ريخت، پوست ها از بدن جدا شد، حدقه ها بر صورت ها ريخت و از بينى ها چرك بيرون آمد. آنچه را فرستاده بوديم يافتيم، و آنچه را به جا گذارديم، خسارت ديديم...».(199)

ابن قيم جوزيه در بحثى در اين باره كه آيا مردگان زيارت افراد زنده را درك مى كنند؟ مى گويد: «همين كه كسى به زيارت ميّت مى آيد، مى گويند: «زائر» اين خود دليل بر اين است كه مرده، زائر را مى شناسد؛ زيرا اگر او را نشناسد به زيارت كننده، زائر گفته نمى شود».(200)

7 - بخارى و مسلم نقل كرده اند: «هر گاه مرده داخل قبر گذارده شود، صداى كفش تشييع كنندگان را مى شنود».(201)

8 - ابوهريره مى گويد: پيامبرصلى الله عليه وآله هر گاه به قبرستان مى رفت، با اهل قبور اين چنين سخن مى گفت: «السلام عليكم أهل الديار

من المؤمنين والمسلمين، وإنّا إن شآء اللَّه بكم لاحقون، أسأل اللَّه لنا ولكم العافية».(202)

9 - ابن عباس مى گويد: «يكى از اصحاب بر سر قبرى خيمه زد؛ در حالى كه نمى دانست آنجا قبر مرده اى است، ناگهان صداى قرائت سوره ملك به گوش او رسيد، تا وقتى كه سوره را ختم كرد. نزد پيامبرصلى الله عليه وآله آمد و عرض كرد: اى رسول خدا! من بر قبرى خيمه زدم؛ در حالى كه نمى دانستم قبر است، ناگهان صداى سوره ملك را از آنجا شنيدم. حضرت صلى الله عليه وآله فرمود: اين سوره مانع از عذاب و نجات دهنده انسان از عذاب قبر است».(203)

ايام حرّه، صداى اذان را در وقت هاى نماز از قبر رسول خداصلى الله عليه وآله مى شنيدم؛ در حالى كه مسجد از جمعيّت خالى بود.(210)

6 - حافظ هيثمى به سند صحيح از ابوهريره نقل مى كند كه پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: «قسم به كسى كه جان ابوالقاسم به دست اوست! عيسى بن مريم به عنوان امام عمل كننده به قسط و حَكَمِ عادل فرود مى آيد؛ و صليب را مى شكند، خوك را مى كشد، اصلاح ذات البين مى كند، كينه و عداوت را از بين مى برد و مال عرضه مى كند، ولى كسى قبول نمى كند. و اگر بر قبر من عبور كند و بگويد: اى محمّد! من او را جواب گويم».(211)

7 - حافظ هيثمى به سند صحيح از عبداللَّه بن مسعود روايت كرده كه پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «حياتي خير لكم تحدثون ويحدث لكم، ووفاتي خير لكم تعرض اعمالكم علىّ فما رأيت من خير حمدت اللَّه و ما رأيت من شرّ استغفرت اللَّه لكم»(212)؛«حيات من براى شما بهتر است، حديث مى گوييد و حديث مى شنويد. و وفات من براى شما بهتر است؛ زيرا اعمالتان بر من عرضه مى شود و هر چه از اعمال خير ببينم خدا را بر آن شكر مى گويم، و آنچه از اعمال شر ببينم براى شما استغفار مى نمايم».

حافظ عراقى در كتاب الجنائز از كتاب «طرح التثريب» نقل مى كند كه: «سند آن خوب است.»(213)

و حافظ هيثمى در «مجمع الزوائد» مى گويد: «اين حديث را بزار نقل كرده و رجال آن رجال صحيح است».(214)

و نيز مناوى در «فيض القدير» و شهاب خفاجى در «شرح الشفا» تصريح به صحت اين حديث كرده اند.(215)

تمام رواياتى كه در بحث استغاثه به ارواح اولياى

الهى آورده شده، شاهد صدقى بر حيات برزخى است.(216)

8 - يوسف بن على زنانى، از زنى هاشمى كه در مجاورت مدينه منوره ساكن بود، چنين نقل مى كند: برخى از خادمان، او را اذيت مى كردند. آن زن به پيامبرصلى الله عليه وآله پناه آورد. زن مى گويد: از داخل روضه شنيدم كه پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: من الگوى تو در صبرم و بايد صبر كنى. بعد از چند روز مشكل برطرف شد و آن خدمه ها كه مرا اذيت مى كردند، از دنيا رفتند.(217)

9 - بيهقى در كتاب «دلائل النبوة» مى گويد: «در حديث صحيح از سليمان تيمى و ثابت بنانى از انس بن مالك نقل كرده كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «اتيت على موسى ليلة أسرى بي عند الكثيب الأحمر و هو قائم يصلي في قبره»؛(218) «در شب معراج بر موسى كنار كثيب احمر وارد شدم در حالى كه او ايستاده و در قبرش مشغول نماز بود.»

10 - ابوهريره از پيامبرصلى الله عليه وآله نقل كرده كه فرمود: «...ولئن قام على قبرى فقال يا محمّد لأجيبنّه»؛(219)«...و اگر بر قبر من بايستد و بگويد: اى محمّد! جواب او را به طور حتم خواهم داد.»

آنان را مشرّف به اين كرامت كرده و به دست و زبان آنان جارى ساخته است».(221)

ديدم كه بر بالاى قبرش با خوشى نشسته بود و مى گفت: ما به بركت سوره ياسينى كه فلان شخص بر اهل قبور خواند، نجات يافتيم.(227)

نسايى به سندش از پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نقل مى كند كه فرمود: سوره يس را بر اموات خود بخوانيد... .(228)

مفضّل بن موفّق مى گويد: من مكرّر به زيارت قبر پدرم مى آمدم، روزى به دليل كارى كه داشتم موفق نشدم كه به زيارت قبرش بروم. شب همان روز او را در عالم رؤيا ديدم كه مى گفت: اى فرزندم! چرا به زيارت من نيامدى؟ به او عرض كردم: هر گاه به زيارت تو مى آيم مى دانى؟ پدر گفت: آرى، به خدا سوگند، از هنگامى كه از خانه حركت مى كنى تا بر قبرم مى نشينى دائماً تو را نظاره مى كنم تا برگردى.(229)

به سند صحيح از مجاهد نقل شده كه فرمود: «بشارت صلاح فرزند را در قبر به انسان مى دهند».(230)

ابن قيّم جوزيّه مى گويد: «شاهد اين مطلب آن است كه از روزگاران قديم تا كنون مردم بر مردگانشان در قبر تلقين مى خوانند، و اگر مردگان صداى آنان را نمى شنيدند و از آن نفع نمى بردند، اين تلقين عبث بوده و بر آن فايده اى مترتّب نمى شد.(231)

از احمد بن حنبل در اين باره سؤال شد: او اين عمل را تحسين كرده و به آن دستور داد.(232)

سيوطى در كتاب «شفاء الصدور» مى گويد: «در اين كه آيا ثواب قرائت قرآن به مرده مى رسد يا خير اختلاف است. جمهور سلف و سه نفر از ائمه فقه قايل اند به اين كه ثواب قرائت قرآن به مرده مى رسد، بر خلاف امام شافعى كه با اين مسئله مخالفت كرده است؛ به دليل اين كه قرآن مى فرمايد: «وَأَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلّا

ما سَعى .

ولى ديگران در جواب اين استدلال مى گويند:

اوّلاً: آيه منسوخ است به آيه: «وَالَّذينَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرّيَّتُهُمْ»؛(233) زيرا فرزندان به تبع پدران وارد بهشت مى شوند.

ثانياً: آيه مخصوصِ قوم ابراهيم و قوم موسى عليهما السلام است.

ثالثاً: مراد از انسان در آيه كافر است، امّا مؤمن آنچه كوشش كرده و آنچه برايش فرستاده مى شود، به او مى رسد.

رابعاً: مقصود آيه اين است: به عدالت نيست براى انسان مگر آنچه سعى و كوشش كرده، ولى ممكن است خداوند متعال از باب تفضل از راه هاى ديگر به مرده عنايت كند.

خامساً: لام در «للانسان» به معناى «عَلى است، كه شامل ضرر مى شود نه نفع.(234)

دنيا رفته و برعهده اش يك ماه روزه است، آيا مى توانم از طرف او قضايش را به جاى آورم؟ حضرت صلى الله عليه وآله فرمود: «آرى؛ زيرا دين خدا سزاوارتر است كه قضا شود».(239)

در روايتى ديگر آمده كه ديگرى سؤال كرد: مادرم حج انجام نداده و از دنيا رفته است، آيا مى توانم از طرف او حج انجام دهم؟ حضرت صلى الله عليه وآله فرمود: آرى، از طرف او حجّ انجام ده.(240)

عطاء بن رباح نقل مى كند كه شخصى به رسول خداصلى الله عليه وآله عرض كرد: يا رسول اللَّه! آيا مى توانم از طرف مادرم - كه از دنيا رفته است - بنده آزاد كنم؟ حضرت صلى الله عليه وآله فرمود: آرى. سپس سؤال كرد: آيا از اين عتق نفع مى برد؟ فرمود: آرى.

سعد بن عباده به رسول خداصلى الله عليه وآله عرض كرد: مادرم نذرى به عهده داشته و از دنيا رفته است، آيا مى توانم آن نذر را ادا كنم؟ حضرت صلى الله عليه وآله فرمود: آرى. عرض كردم: آيا از آن نفع مى برد؟ فرمود: آرى.

ابوهريره نقل مى كند كه شخصى نزد رسول خداصلى الله عليه وآله آمد و عرض كرد: پدرم از دنيا رفته و اموالى به جاى گذارده، ولى وصيت نكرده است، اگر از طرف او صدقه دهم كفّاره گناهانش مى شود؟ حضرت صلى الله عليه وآله فرمود: آرى. آن گاه پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: سوره يس را بر اموات خود بخوانيد... .(241)

برده شود و فرزند صالحى كه براى او دعا كند».

تمسك به اين حديث؛ يعنى اعتقاد به اين كه اموات ارتباطشان با اين عالم قطع مى شود، بركتى به آن ها از دنيا نمى رسد و آنان تصرفى در اين عالم انجام نمى دهند.

را به آنان برسانى، همان گونه كه در اموات نيز چنين است».(245)

حسن بن على سقاف شافعى نيز در شرح آيه: «وَما أَنْتَ بِمُسْمِعٍ مَنْ فِي الْقُبُورِ» مى گويد: «آيه دليل بر آن است كه كافرانى كه بر باطل اصرار دارند، از موعظه تو نفع نمى برند، همانند امواتى كه در قبرند و از موعظه تو سودى نمى برند. آن گاه از «تفسير صابونى» نقل مى كند كه مقصود از آيه اين است: «همان گونه كه امواتِ كفّار از هدايت و دعوت پيامبرصلى الله عليه وآله بى بهره اند؛ مشركان نيز كه اهل شقاوتند از هدايت تو سودى نمى برند.(246)

هم چنين در تفسير آيه شريفه: «إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى مى گويد: اى پيامبرصلى الله عليه وآله تو نمى توانى حق را به كسانى كه قلبشان بر باطل مهر خورده، برسانى، در صورتى كه خود آن ها از حق اعراض كرده اند.(247)

خراب كرده و قبور را نيز با زمين يكسان سازند، تا اين بدعت را ابطال كرده و راه به شرك نيز بسته شود...».(249)

3 - صالح بن فوزان مى گويد: «سجده كردن بر تربتى كه به نام تربت ولىّ است اگر مقصود از آن، تبرّك به اين تربت و تقرّب به ولى است، اين شرك اكبر است، و اگر مقصود، تقرّب به خدا است همراه با اعتقاد به فضيلت اين تربت، و اين كه در سجود بر آن فضيلتى است؛ همانند فضيلتى كه خداوند در سرزمين مقدس در مسجد الحرام و مسجد نبوى و مسجدالأقصى قرار داده، اين بدعت در دين است...».(250)

4 - شوراى دائمى فتواى وهابيان مى نويسند: «بار سفر بستن به جهت زيارت قبور انبيا و صالحان و ديگران جايز نيست؛ بلكه اين عمل بدعت به حساب مى آيد».

5 - شيخ عبدالعزيز بن باز مى گويد: «برپايى مراسم به جهت ولادت پيامبرصلى الله عليه وآله و غير او جايز نيست؛ اين عمل از بدعت هايى است كه در دين حادث شده است؛ زيرا رسول خداصلى الله عليه وآله و خلفاى راشدين و غير آنان از صحابه اين عمل را انجام نداده اند و نيز تابعين صحابه كه به نيكى از آنان پيروى كردند، در قرن هايى كه برترى داده شده اند...».(251)

6 - شوراى دائمى مفتيان وهابى مى گويند: «برپايى مراسم براى كسانى از انبيا و صالحان كه از دار دنيا رحلت كرده اند جايز نيست، و نيز زنده داشتن ياد آنان در مولودى ها و برداشتن عَلَم ها و قرار دادن چراغ ها و شمع ها بر روى قبر آنان و ساختن قُبه ها و مساجد بر روى ضريح هاى آنان يا پوشاندن روى آن ها يا مثل اين اعمال، جايز نيست؛ زيرا

تمام آنچه كه ذكر شد از بدعت هايى است كه در دين حادث شده و از وسايل شرك است؛ زيرا كه پيامبرصلى الله عليه وآله و انبيا و صالحان گذشته اين كارها را انجام ندادند، و نيز صحابه با پيامبرصلى الله عليه وآله و هيچ يك از ائمه مسلمين در آن سه قرنى كه پيامبرصلى الله عليه وآله گواهى داده كه بهترين قرن ها بعد از او است، نسبت به هيچ يك از اوليا و صالحان انجام ندادند...».

7 - شوراى دائمى مفتيان وهابى مى گويند: «ذكر صلوات و سلام بر پيامبرصلى الله عليه وآله قبل از اذان، و همچنين جهر به صلوات بعد از اذان همراه با اذان از بدعت هايى است كه در دين حادث شده است».(252)

عبدالعزيز بن باز نيز در مجموعه فتاوايش همين فتوا را صادر كرده است.(253)

8 - شيخ ابن عثيمين مى گويد: «همانا در برپايى مراسم عيد ميلاد براى طفل، تشبّه به دشمنان خداست؛ زيرا اين عادت از عادات مسلمانان به حساب نمى آيد، بلكه از ديگران به ارث رسيده است...».(254)

او هم چنين مى گويد: «و اما اعياد ميلاد براى شخص يا اولادش يا مناسبت ازدواج و نحو آن، تماماً غيرمشروع است، و اين كارها به بدعت نزديك تر است تا مباح بودن».(255)

9 - شوراى دايمى وهابيان مى گويند: «همانا در روشن كردن چراغ در مساجد يا آويزان كردن لامپ هاى برقى بر بالا يا اطراف آن ها يا بالاى مناره ها يا آويزان كردن پرچم و علم و گذاشتن دسته گل بر مناره ها، در اعياد و مناسبات به عنوان تزيين و بزرگداشت آن اعياد و مناسبت ها، تشبيه به كفّار است همان طور كه آنان نسبت به معابد و كنيسه هاى خود انجام مى دهند، و حال آن كه

پيامبرصلى الله عليه وآله از تشبّه به كفّار در اعياد و عباداتشان نهى كرده است».(256)

10 - عبدالعزيز بن باز مى گويد: «همانا ذبح گاو يا گوسفند، هنگام به اتمام رسيدن ساختمان مساجد، اصل و اساسى بر آن نيست، و اعتقاد به آن خطاى محض است و سزاوار است كسى را كه معتقد به اين امور است يا اين كه اين كارها را انجام مى دهد، انكار كنيم؛ زيرا اين امور بدعت در دين به حساب مى آيد، و هر بدعتى ضلالت است».(257)

11 - شيخ صالح بن فوزان مى گويد: «از جمله بدعت هايى كه كنار قبر پيامبرصلى الله عليه وآله انجام مى گيرد، زياد تردّد كردن بر قبر آن حضرت است، به اين نحو كه هر بار كه وارد مسجد مى شود، برود و سلام بر حضرت كند. و نيز نشستن در كنار قبر حضرت نيز بدعت است... و نيز از جمله بدعت ها، گريه كردن در كنار قبر پيامبرصلى الله عليه وآله يا قبرى غير از او است، به گمان اين كه دعا كردن نزد آن قبور مستجاب است... و نيز از جمله منكراتى كه كنار قبر پيامبرصلى الله عليه وآله انجام مى گيرد، بلند كردن صدا و درخواست حوايج از آن حضرت است. كه اين عمل شرك اكبر است. پس واجب است كه مردم را از اين كار برحذر داشت».(258)

12 - ابن عثيمين مى گويد: «تبرّك به پارچه كعبه و دست كشيدن بر روى آن از بدعت ها است؛ زيرا چنين عملى از پيامبرصلى الله عليه وآله نرسيده است».(259)

13 - شوراى دايمى وهابيان مى گويند: «... توجّه مردم به اين مساجد و دست كشيدن آنان به ديوارهاى آن و تبرّك جستن به آن بدعت بوده و نوعى از

انواع شرك به حساب مى آيد، و نيز شبيه به رفتار كفّار در جاهليّت اولى نسبت به بت هايشان است... .»(260)

14 - ابن عثيمين مى گويد: «قرار دادن قرآن در ماشين به جهت دورى از چشم زدن يا حفظ كردن خود از خطر، حكمش اين است كه اين كار بدعت است؛ زيرا صحابه چنين كارى را انجام نمى دادند».(261)

16 - ابن عثيمين مى گويد: «و امّا اجتماع در كنار مرده و خواندن قرآن و توزيع خرما و گوشت، همگى از بدعت هايى است كه سزاوار است بر انسان كه آن ها را رها كند؛ زيرا چه بسا همراه اين امور نوحه سرايى و گريه و حزن مى شود و از مرده چنان ياد مى شود كه به خاطر آن، مصيبت قلوب مردم زايل نمى گردد. من اين افراد را كه چنين كارهايى را انجام مى دهند، نصيحت مى كنم كه به سوى خداوند عزّوجلّ توبه كنند...».(262)

17 - ابن عثيمين مى گويد: «اجتماع كنار قبر و قرائت قرآن از امور منكرى است كه در عهد سلف صالح معروف نبوده است».(263)

18 - او هم چنين مى گويد: «و امّا اجتماع مردم در يك خانه براى تعزيت، از بدعت ها به حساب مى آيد، اگر به ضميمه اين كار طعام هم در آن خانه پخته شود، اين عمل از نوحه سرايى به حساب مى آيد... و نوحه سرايى - آن گونه كه بسيارى از اهل علم و از طلاب علم مى دانند - از گناهان بزرگ به حساب مى آيد...».(264)

19 - او در جاى ديگر مى گويد: «اجير گرفتن قارى قرآن تا اين كه قرآن كريم را بر روح مرده قرائت كند از بدعت ها به حساب مى آيد، و در آن اجرى براى قارى و مرده نيست؛ زيرا قارى تنها براى دنيا و

مال، قرائت قرآن مى كند و هر عملى كه مقصود به آن دنيا باشد نمى تواند موجب تقرّب به خدا باشد و در آن ثوابى نزد خدا نيست. بنابر اين عمل او ضايع شده و غير از اتلاف مال بر ورثه به حساب نمى آيد، لذا بايد از اين عمل احتراز جست؛ زيرا بدعت بوده و از منكرات به حساب مى آيد».(265)

20 - شوراى دايمى وهابيان مى گويند: «اجير كردن كسى براى قرائت به نيّت مرده به جهت تنفيذ وصيت او كه به آن سفارش كرده، از امورى است كه بدعت بوده و لذا اين عمل جايز و صحيح نيست».(266)

21 - عبدالعزيز بن باز مى گويد: «از پيامبرصلى الله عليه وآله و از اصحابش و نيز از سلف صالح ثابت نشده كه هيچ نوع برنامه اى را براى مرده گرفته باشند، نه هنگام وفاتش و نه بعد از يك هفته يا چهل روز يا يكسال بعد از وفاتش، بلكه تمام اين كارها بدعت و عادت قبيحى است كه نزد قدماى مصر و ديگر كافران بوده است. پس بايد مسلمانانى را كه اين برنامه ها را مى گيرند نصيحت كرده و بر آنان به جهت اين كارها انكار نمود؛ زيرا اميد است كه به سوى خدا توبه كرده و دست از اين كارها بردارند، چون در اين اعمال بدعت هايى در دين و مشابهت با كفّار وجود دارد...».(267)

22 - در فتواى ديگر مى گويد: «همانا برپا كردن وليمه براى تعزيت دهندگان، اصل و اساسى ندارد، بلكه اين عمل بدعت و منكر بوده و از امر جاهليّت است. پس بر تعزيت دهندگان جايز نيست كه وليمه براى صاحبان عزا برپا كنند، نه در روز اوّل و نه روز سوم

و نه چهارم...».(268)

23 - شوراى دايمى وهابيان مى گويند: «هديه كردن ثواب نماز بر ميّت، جايز نيست، بلكه اين عمل بدعت است؛ زيرا از پيامبرصلى الله عليه وآله و صحابه (رض) ثابت نشده است...».(269)

24 - شوراى دايمى وهابيان مى گويند: «هديه دادن ثواب براى پيامبرصلى الله عليه وآله جايز نيست، نه ثواب ختم قرآن و نه غير قرآن؛ زيرا سلف صالح از صحابه و بعد از آنان چنين كارى را انجام ندادند، و حال آن كه عبادات توقيفى است...».(270)

25 - ابن عثيمين مى گويد: «هنگام تعزيت دادن بوسيدن نزديكان مرده را من سنّت نمى دانم، و لذا براى مردم سزاوار نيست كه اين عمل را سنّت كنند...».(271)

26 - ابن فوزان مى گويد: «واجب است انكار تلقين ميّت؛ زيرا اين عمل بدعت است».(272)

27 - شوراى دايمى وهابيان مى گويند: «توزيع غذا و ميوه در كنار قبور بدعت است و براى قاريان جايز نيست كه قرآن را بر روى قبرها بخوانند... زيرا تمام اين كارها بدعت و منكر بوده و جايز نيست».(273)

28 - ابن عثيمين مى گويد: درخواست قرائت فاتحه از حاضران در مجلس نيز بدعت است».(274)

29 - او نيز مى گويد: «قرائت سوره يس بر قبر ميّت بدعتى است كه اصل و اساسى ندارد، و نيز قرائت قرآن بعد از دفن سنّت نيست، بلكه بدعت مى باشد».(275)

30 - شوراى دايمى مفتيان وهابيان مى گويند: «تهليل؛ يعنى گفتن لا اله الاّ اللَّه هنگام حمل اموات به طرف قبر دليل قابل اعتمادى براى آن نمى دانيم كه دلالت بر جواز چنين عملى كند، بلكه اين عمل بدعت است».(276)

31 - ابن عثيمين مى گويد: «كسانى كه به پرده هاى كعبه مى چسبند و زياد دعا مى خوانند، براى عملشان در سنّت اصل و اساسى نيست؛

بلكه اين كار بدعت است، لذا بر عالم است كه براى مردم اين مطلب را بيان كند».(277)

32 - ابن فوزان مى گويد: «بدعت هايى كه در مجال عبادات در اين زمان پديد آمده بسيار است؛ از جمله جهر به نيّت در نماز است، به اين كه بگويد: نيت مى كنم كه براى خدا فلان نماز را به جاى آورم، و اين عمل بدعت است؛ زيرا از سنّت پيامبرصلى الله عليه وآله به حساب نمى آيد... و جايگاه نيّت در قلب است، نيّت عمل قلبى است نه عمل زبانى. و نيز از بدعت ها، ذكر دسته جمعى بعد از نماز است؛ زيرا مشروع آن است كه هر شخصى ذكر معيّن را به صورت تنهايى بگويد...».(278)

33 - شوراى دايمى مفتيان وهابى مى گويند: «رفتن بالاى غار معروف به غار حرا از شعائر حج و از سنّت هاى اسلامى به حساب نمى آيد، بلكه اين عمل بدعت بوده و راهى از راه هاى شرك به خدا به حساب مى آيد. بنابر اين سزاوار است كه مردم را از بالا رفتن به غار حرا منع كرد...».(279)

34 - ابن عثيمين مى گويد: «برخى از زائران دست به محراب و منبر و ديوارهاى مسجد مى كشند، تمام اين ها بدعت است».(280)

35 - عبدالعزيز بن باز درباره بوسيدن دست بعد از مصافحه و قرار دادن دست بر سينه به جهت زيادتى دوستى مى گويد: «براى اين عمل اصل و اساسى از شريعت اسلامى نمى دانيم، و لذا بوسيدن دست يا قرار دادن آن بر سينه بعد از مصافحه مشروع نيست».(281)

37 - ابن عثيمين مى گويد: «در مورد مصافحه شخص وارد بر كسانى كه نشسته اند، چيزى از سنّت نمى دانم، و لذا سزاوار نيست كه اين عمل انجام گيرد. برخى از مردم

امروزه هنگامى كه وارد مجلسى مى شوند شروع به مصافحه از يك يك افراد مجلس مى كنند، اين عمل آن گونه كه من مى دانم مشروع نيست».(282)

38 - ابن عثيمين مى گويد: شروع مجالس و محاضرات به صورت دائم با آياتى از قرآن به صورتى كه گويا اين عمل سنّت مشروعى است، سزاوار نمى باشد».(283)

39 - شوراى دايمى مفتيان وهابى مى گويند: «همانا قرائت قرآن به صورت دست جمعى با يك صوت بعد از هر نماز صبح و مغرب ياغير اين دو بدعت است. همچنين التزام به دعاى دست جمعى با يك صوت بعد از هر نماز صبح و مغرب يا غير اين دو بدعت است. همچنين التزام به دعاى دست جمعى بعد از نماز بدعت مى باشد».(284)

40 - ابن عثيمين مى گويد: «ختم تلاوت قرآن به «صدق اللَّه العظيم» غير مشروع بوده و سنّت به حساب نمى آيد، لذا بر انسان سنّت نيست كه هنگام به پايان رساندن قرآن كريم «صدق اللَّه العظيم» بگويد».(285)

41 - شوراى دايمى مفتيان وهابى نيز مى گويند: «گفتن «صدق اللَّه العظيم» بعد از پايان پذيرفتن قرآن بدعت است».(286)

باشد، وگرنه داخل در مفهوم «بدعت» مى شود. آنان گمان مى كنند كه شريعت اسلامى عقيم بوده و دربردارنده ضوابط عمومى و قوانين نيست تا بتواند پاسخ گوى مصاديق حادث بوده و با شرايط زمان و مكان منطبق باشد.

در رأس اين مكتب و تفكّر ابن تيميه قرار دارد. شخصى كه با اين ديدگاه تنگ نظرانه تخم تفرقه و اختلاف را در بين مسلمين نشاند، و از اين طريق مسلمانان موحّد را به انواع تهمت ها متّهم ساخت. با اين كه خودش قايل است به اين كه عادت بشر مربوط به عرف و طبيعت آنان است، و لذا اصل در آن حلّيت و عدم منع است.

او مى گويد: «فالأصل في العبادات لا يشرع منها إلّا ما شرّعه اللَّه، والأصل في العادات لايحظر منها إلّا ما حظّره اللَّه»؛(287) «اصل در عبادات آن است كه چيزى به جز آنچه كه خداوند تشريع كرده مشروع نباشد، و اصل در عادات آن است كه چيزى جز آنچه كه خداوند محظور و ممنوع كرده، ممنوع نباشد.»

وهابيان و پيروان محمّد بن عبدالوهاب، اين عقيده و روش را از استادشان ابن تيميه به ارث برده و طوايف ديگر اسلامى را به جهت برخى اعمال، به بدعت گذارى و شرك و كفر متهم ساختند.

در «دائرة المعارف الاسلامية» آمده است: «مفهوم كلمه (بدعت) پيشرفت داشته و مردم در مقابل آن دو دسته شده اند: برخى به طور بسته با آن برخورد مى كنند، و گروهى نيز اهل تجدّدند. پيروان دسته اوّل به طور خاص حنابله مى باشند كه نماينده آنان امروزه وهّابيانند. اين گروه مى گويند: بر هر مؤمنى واجب است كه از رفتار و كردار پيشينيان پيروى كرده و از هر نوآورى بپرهيزد. و دسته دوم

خود را تسليم محيط و حالات مختلف كرده اند».(288)

محدثة بدعة، وكلّ بدعة ضلالة»؛(294) «بر شما باد به سنّت من و سنّت خلفاى راشدين هدايت شده بعد از من، به آن سنّت تمسك كرده و محكم آن را نگه داريد، و بپرهيزيد از امورى كه حادث مى شود؛ زيرا هر امر حادثى بدعت بوده و هر بدعتى ضلالت است.»

4 - و نيز استدلال مى كنند به آنچه در خطبه پيامبرصلى الله عليه وآله در روز جمعه آمده كه مى فرمود: «أمّا بعد، فإنّ خير الحديث كتاب اللَّه، وخير الهدى هدى محمّدصلى الله عليه وآله، وشرّ الأمور محدثاتها وكلّ بدعة ضلالة»؛(295) «امّا بعد؛ پس همانا بهترين حديث، كتاب خدا و بهترين هدايت، هدايت محمّدصلى الله عليه وآله است و بدترين امور، نوآورى ها است و هر بدعتى ضلالت است.»

5 - گاهى مى گويند: «عبادات توقيفى است و لذا تعبّد به عباداتى كه از پيامبرصلى الله عليه وآله و يا از صحابه نرسيده، جايز نيست».

6 - گاهى مى گويند: «اين اعمال تشبّه به كفّار است و هر كس به قومى تشبّه پيدا كند از جمله آنان است».

به شارع نهفته است، و لذا اگر كسى يكى از اين موارد را بدون انتساب به شارع انجام دهد هرگز داخل در مفهوم بدعت نخواهد بود.

رابعاً: برخى از اين مصاديق در روايات اهل سنّت آمده است، و از آنجا كه اين روايات مخالف با پيش فرض ها و اعتقادات نادرست وهابيان است، لذا به آن ها بى توجّهى كرده اند.

خامساً: ما نيز معتقد به توقيفى بودن عبادات هستيم و مى گوييم: عملى را به قصد و نيّت عبادت بدون آن كه از جانب شارع برسد نمى توان انجام داد، ولى مگر همه آن مصاديقى كه تحريم كرده اند، بدين نيّت است؟ بلكه به عنوان يك عمل عرفى و عقلايى است كه انجام مى دهند.

سادساً:برخى از اين مصاديق گرچه روايت و دليل خاصى برآن از جانب شارع وارد نشده ولى مى توان آن ها را تحت عنوان عام يا مطلق از ادله قرآنى يا روايى وارد كرد.

سابعاً: در جاى خود به اثبات رسانده ايم كه مطلق تشبّه به كفّار حرام نيست و نيز انسان را در زمره آنان قرار نمى دهد، بلكه انجام عملى از اعمال كفّار، انسان را در زمره آنان قرار مى دهد كه از خصوصيات آن ها به حساب آيد؛ مثل به گردن آويختن صليب يا زدن ناقوس و... .

اين موضوع را در بحث برپايى مراسم به طور مفصّل شرح و تفصيل داده ايم.

ثامناً: بخشى از اين مصاديق در روايات اهل بيت عليهم السلام به آن ها اشاره شده است و از آنجا كه سنّت اهل بيت پيامبر حجت است. لذا مى توان آن ها را از مصاديق بدعت خارج كرد.

كريم به خداوند و نيز به گذشتگان نسبت داده شده است؛ چنان كه مى فرمايد: «سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلاً»؛(296) «اين سنّت الهى است كه در گذشته نيز بوده است و هرگز براى سنّت خدا تغيير نخواهى يافت.» و نيز مى فرمايد: «فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ اْلأَوَّلِينَ».(297)

مقصود از سنّت الهى، طريقه حكمت و روش اطاعت اوست. سنّت الهى درباره بشر اين بوده است كه پيوسته آنان را بيافريند، و قرنى را پس از قرنى و امّتى را بعد از امّتى پديد آورد. و با فرستادن پيامبران الهى و نازل كردن كتب و شرايع آسمانى، طريقه اطاعت و بندگى را به آنان بياموزد، و بدين وسيله آنان را امتحان و آزمايش كند، تا آنان بتوانند بر اساس اختيار و انتخاب خود، و در سايه ايمان و عمل صالح به كمال مطلوب دست يابند. امّا سنّت امت ها اين بوده است كه «جز عده اى» پيامبران الهى را تكذيب مى كردند، و راه معصيت و طغيان را بر مى گزيدند، و خود را مستوجب سنّت الهى ديگرى؛ يعنى سنّت مجازات الهى مى كردند، كه نتيجه اش گرفتار شدن تكذيب كنندگان پيامبران به عذاب الهى و هلاكت و نابودى آنان بوده است، چنان كه خداوند متعال مى فرمايد: «وَما مَنَعَ النّاسَ أَنْ يُؤْمِنُوا إِذْ جآءَهُمُ الْهُدى وَيَسْتَغْفِرُوا رَبَّهُمْ اِلاّ أَنْ تَأْتِيَهُمْ سُنَّةُ الأَوَّلِينَ»؛(298) «و چيزى مانع مردم نشد از اين كه وقتى هدايت به سويشان آمد ايمان بياورند و از پروردگارشان آمرزش بخواهند، جز اين كه [مستحق شوند] تا سنّت [خداوند در مورد عذاب] پيشينيان، درباره آنان [نيز] به كار رود».(299)

در احاديث معصومين عليهم السلام سنّت به دو معنا به كار رفته است:

الف) آنچه را پيامبر

اكرم صلى الله عليه وآله (علاوه بر قرآن) از جانب خداوند آورده است تا بيانگر راه و روش زندگى بهتر باشد.

سنّت در اين كاربرد، معناى گسترده اى دارد و همه احكام دين؛ اعم از احكام تكليفى و وضعى را شامل مى شود.

ب) كاربرد ديگر سنّت در روايات، به معناى مستحب و مندوب است. معمولاً در مواردى كه كلمه سنّت با كتاب ذكر شده، مقصود سنّت به معناى اوّل است. از امام صادق عليه السلام روايت شده كه فرمود: «ما من شى ء إلّا وفيه كتاب أو سنة»؛(300) «هيچ موضوعى نيست مگر آن كه براى او حكمى در كتاب يا سنّت وجود دارد.» همچنين در رواياتى كه سنّت و بدعت با يكديگر ذكر شده، مقصود از سنّت همين معناست.

معناى دوم سنّت نيز در روايات كاربرد فراوان دارد؛ مثلاً در روايات مى خوانيم: «السواك هو من السنة، ومطهّرة للفم»؛(301) «مسواك كردن از سنّت است و دهان را پاك مى كند.»

و نيز آمده است: «من السنة أن تصلّى على محّمد وأهل بيته في كلّ جمعة ألف مرّة»؛(302) «از سنّت است كه بر محمّد و اهل بيت او در هر جمعه هزار بار صلوات بفرستى.»

سنّت در اصطلاح فقها عبارت است از: قول يا فعل يا تقرير معصوم.

همه مسلمانان به عصمت پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله عقيده دارند، بدين جهت قول، فعل و تقرير او نزد همه مسلمانان سنّت به شمار مى رود. از آنجا كه شيعه به عصمت ائمه اهل بيت عليهم السلام اعتقاد دارد، قول، فعل و تقرير آنان نيز داخل در سنّت خواهد بود. راه اثبات سنّت، نقل است كه دو گونه مى باشد: متواتر و غير متواتر.

نقل متواتر افاده علم مى كند، و در اعتبار آن ترديدى نيست.

و نقل غير متواتر نيز دو گونه است: گاهى با قراينى همراه است كه مفيد علم است؛ در اين صورت نيز در حجيّت آن سخن نيست، امّا اگر با قراين مفيدِ علم، همراه نباشد و تنها مفيد ظن باشد، در صورتى اعتبار و حجّيت دارد كه ناقل آن عادل يا ثقه باشد.

براى آن در شريعت، دليلى نباشد كه بر آن دلالت كند و اگر دليلى در شرع وجود داشته باشد، شرعاً بدعت نيست؛ اگرچه در لغت آن را بدعت نامند.»

2 - ابن حجر عسقلانى مى گويد: «البدعة ما أحدث وليس له أصل في الشرع، وما كان له أصل يدلّ عليه الشرع فليس ببدعة»؛(308) «بدعت امر حادثى است كه براى او دليلى در شريعت نباشد، و اگر دليلى بر آن در شرع باشد، بدعت نيست.»

3 - سيد مرتضى رحمه الله مى گويد: «البدعة زيادة في الدين أو نقصان منه من إسناد إلى الدين»؛(309) «بدعت عبارت است از زياد كردن يا كم كردن از دين، با انتساب آن به دين.»

4 - علامه مجلسى رحمه الله مى گويد: «البدعة في الشرع ماحدث بعد الرسول ولم يرد فيه نصّ على الخصوص، ولايكون داخلاً في بعض العمومات»؛(310) «بدعت در شرع، هر امرى است كه بعد از پيامبرصلى الله عليه وآله حادث شود و نص به خصوص بر آن نباشد، و داخل در برخى از عمومات نيز نباشد.»

مفاد تعريف هاى ياد شده اين است كه بدعت در اصطلاح علماى حديث و فقه اين است كه حكمى به دين افزوده و يا از آن كاسته شود، بدون اين كه مستندى از كتاب يا سنّت داشته باشد. بنابر اين هر گاه قول يا فعلى كه سابقه نداشته است، با استناد به دليلى از كتاب يا سنّت اظهار گردد، بدعت نخواهد بود، هر چند ممكن است در استنباط آن حكم از كتاب و سنّت خطايى رخ داده باشد؛ زيرا خطا در اجتهاد مورد مؤاخذه واقع نمى شود.

يادآور مى شويم، از آنجا كه احكام قطعى عقل نيز مورد تأييد قرآن و روايات قرار گرفته است،

و عقل قطعى از منابع احكام شرعى است، هر گاه حكم جديدى با استناد به دليل عقلى قطعى به عنوان حكم دينى اظهار شود، بدعت به شمار نمى رود.

«و رهبانيتى كه آن را بدعت گذاردند، ما آن را برايشان ننوشته بوديم...».

در روايات نيز بدعت با شدّت تمام مردود شناخته شده است. در حديث نبوى آمده است: «كلّ بدعة ضلالة، وكلّ ضلالة في النار»؛(314) «هر بدعتى، ضلالت و گمراهى است و هر گمراهى و ضلالتى در آتش دوزخ است.»

دعوت به ضلالت نمايد؛ مثل گناهان كسانى كه او را در آن ضلالت متابعت مى كنند بر اوست، و از گناهان متابعت كنندگان چيزى كاسته نمى شود.» در اين حديث تصريح به دعوت آمده، كه ظهور در اشاعه دارد.

3 - نبودِ دليل شرعى بر امر حادث در دين؛ كه اين ركن از تعريف هاى اصطلاحى كه براى بدعت ذكر شد به خوبى استفاده مى شود. لذا دو مورد از بدعت خارج مى شود:

الف) مواردى كه امرى حادث شود و دليل خاصى براى آن در شرع موجود باشد، ولو آن امر در زمان رسول خداصلى الله عليه وآله اتفاق نيفتاده باشد؛ مثل زلزله كه در عصر رسول خداصلى الله عليه وآله اتفاق نيفتاد، تا آن كه در بصره زلزله اى شد و ابن عباس براى مردم نماز آيات خواند.

ب) مواردى كه تحت دليل عام است. يكى از امورى كه سبب ضمانت و حفظ و بقاى شريعت اسلامى است، عموماتى است كه در آن، شريعت در لسان أدله وجود دارد كه تطبيق بر جزئيات و موضوعات جديد، باعث پويايى و بقاى شريعت اسلامى است. از همين رو اگر امرى در شريعت حادث شده و آن را به دين نسبت دادند، ولو دليل خاصى بر آن از قرآن و روايات وجود نداشته باشد، ولى داخل در عمومات ادله است و از بدعت خارج مى گردد؛ مثلاً در آيه شريفه: «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ...».(318) اگر در اين زمان كشور مسلمانى درصدد آماده نمودن هواپيماى جنگى و وسايل مدرن نظامى برآيد، مشمول اين آيه شريفه خواهد بود و به آن عمل كرده است؛ در حالى كه اين ادوات در صدر اسلام نبوده است.

و نيز در صحيح

بخارى از پيامبرصلى الله عليه وآله نقل شده كه فرمود: «همانا بهترين شما كسى است كه قرآن را فرا گرفته و آن را به ديگران تعليم دهد».(319) حال اگر كسى بخواهد قرآن را با شيوه هاى جديد فرا گرفته يا بياموزد، اشكالى ندارد؛ زيرا داخل در عموم اين دليل است. لذا با اين توضيح، بسيارى از مسايلى را كه وهابيان از مصاديق بدعت مى شمرند؛ مثل بناى بر قبور، عزادارى براى اولياى الهى، برپايى مراسم جشن و ... از مفهوم بدعت خارج است؛ زيرا داخل در عمومات ادلّه امثال قول خداوند متعال: «وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ»، و ديگر ادله است.

«وَمَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ»؛(324) «و هر كس شعائر الهى را بزرگ دارد، اين كار نشانه تقواى دل هاست.»

6 - «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيها بِالْغُدُوِّ وَالآْصالِ *رِجالٌ لا تُلْهِيهِمْ تِجارَةٌ وَلا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ...»؛(325) «[اين چراغ پرفروغ در خانه هايى قرار دارد كه خداوند اذن فرموده ديوارهاى آن را بالا برند [تا از دستبرد شياطين و هوسبازان در امان باشد] ؛ خانه هايى كه نام خدا در آن ها برده مى شود، و صبح و شام در آن ها تسبيح او مى گويند. مردانى كه نه تجارت و نه معامله اى آنان را از ياد خدا غافل نمى كند...».

اين ها اطلاقات و عموماتى است كه مى توان از آن ها حكم استحباب و رجحان اعمالى را؛ همچون بناى بر قبور، برپايى مراسم جشن و عزادارى در ولادت و مناسبات و سوگوارى اولياى الهى و فروع ديگر را استفاده كرد.

7 - «وَإِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»؛(326) «هنگامى كه قرآن خوانده مى شود، گوش فرا دهيد و خاموش باشيد؛ شايد مشمول رحمت خدا شويد.»

از اطلاق آيه فوق استفاده مى شود كه انسان مى تواند با هر وسيله اى جديد نيز كه اختراع شده قرآن را استماع كرد.

8 - «لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً»؛(327) «خداوند هرگز كافران را بر مؤمنان تسلّطى نداده است.»

امروزه انواع و اقسام مختلفى از ايجاد سلطه از ناحيه كفّار بر مؤمنين پديد آمده كه در زمان صدور آيه نبوده است، ولكن مى توانيم با تمسّك به اطلاق آيه فوق همه موارد سلطه را تحريم كنيم.

9 - «تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوى وَلا تَعاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوانِ»؛(328) «[همواره] در راه نيكى و پرهيزكارى با هم

تعاون كنيد و [هرگز] در راه گناه و تعدّى همكارى ننماييد.»

تعاون و كمك هايى كه بر كارهاى نيك و تقوى و نيز بر گناه و دشمنى در صدر اسلام بوده، محدود به موارد معيّنى بوده ولى در اين عصر و زمان دائره آن گسترش پيدا كرده است، لذا مى توان به اطلاق آيه فوق تمسك كرده و تمام مواردى كه داخل در مصداق حرمت نيست را از آيه فوق استفاده نمود.

اين طلا را به تو بخشيدم؟ اعرابى عرض كرد: به جهت رَحِمى كه بين من و شما است. پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «إنّ للرحم حقّاً، ولكنّي وهبت لك الذهب لحسن ثنائك على اللَّه»؛(332) «همانا براى رحم حقّى است ولى من اين طلا را به تو به خاطر اين كه خدا را خوب ستايش كردى بخشيدم.»

آنچه كه در ادله قرآنى و حديثى رسيده، اشاره به اصل دعا و نيز برخى از دعاها ذكر شده است، ولى اين شخص اعرابى به واسطه برخى از اطلاقات و عمومات ادله كه ترغيب به دعا كرده، مناجات هايى از ناحيه خود با خدا داشت، و پيامبرصلى الله عليه وآله نيز آن ها را تأييد كرده است.

از اينجا استفاده مى شود كه تطبيق كلّيات عمومات و اطلاقات بر مصاديق جايز اشكالى نداشته، بلكه مستحب است.

2 - احمد بن حنبل از انس نقل كرده كه گفت: «نماز برپا شد، مردى با سرعت آمد و در آخر صف نماز قرار گرفت و در حالى كه نفس نفس مى زد، در آن حال گفت: «الحمد للَّه حمداً كثيراً طيّباً مباركاً فيه»، چون رسول خداصلى الله عليه وآله نماز خود را تمام كرد فرمود: «أيّكم المتكلّم»؛ كدامين از شما چنين سخنى را گفت؟ همه ساكت شدند. باز حضرت فرمود: «أيّكم المتكلّم، فإنّه قال خيراً...»؛(333) «كدامين از شما چنين سخنى گفت؟ او سخن نيكى گفته.»

اين سخن را گرچه از شخص پيامبرصلى الله عليه وآله نشنيده و خودش به عنوان تمجيد خدا از زبانش جارى كرده است، و لذا در جواب سؤال پيامبر از اين كه چه كسى اين جملات را گفت، مردم از ترس سكوت كردند، ولى پيامبرصلى الله عليه وآله

اين مصداق را از آنجا كه تحت عمومات و اطلاقات دعا و مدح و ستايش الهى است امضا كرده است. از اينجا استفاده مى شود كه حمل مطلقات و عمومات بر مصاديق تا مادامى كه داخل در حرام و مكروه نگردد، جايز است.

احمد بن على منجور مالكى مى گويد: «البدعة... الّتي لاتدخل تحت الاصول والقواعد العامة للشريعة»؛(334) «بدعت...چيزى است كه داخل تحت اصول و قواعد عام شرعى نمى شود.»

تعيين كننده مصالح و مفاسد واقعى انسان ها است.

پيامبرصلى الله عليه وآله و اهل بيت معصومين اوعليهم السلام نيز در همين راستا تشريك مساعى كرده و در جهت توسعه شريعت و تكامل و تطبيق آن سعى فراوان نمودند، تا دين و شريعت الهى و اسلامى به اين گونه در آمد كه قابل انطباق و اجرا در تمام زمينه ها و عصرها و زمان ها است.

حرام كرده است؟ بگو: اين ها در زندگى دنيا براى كسانى است كه ايمان آورده اند [اگرچه ديگران نيز با آنان مشاركت دارند، ولى در قيامت، خالص [براى مؤمنان خواهد بود.»

و به جهت توسعه در جانب حلّيت است كه ملاحظه مى كنيم شريعت اسلامى تأكيد فراوانى بر ترك اصرار در سؤال و دنبال نمودن مسائل نموده است.

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: «آنچه را بر شما ترك كردم شما نيز آن را ترك كنيد. هر گاه حديثى براى شما بيان كردم آن را از من اخذ كنيد؛ زيرا كسانى قبل از شما به جهت كثرت سؤال، و آمد و شد براى سؤال نزد انبيايشان به هلاكت افتادند».(343)

اين ها همه ناشى از آن است كه شريعت اسلامى شريعتى آسان و روان است، خداوند متعال مى فرمايد: «يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ»؛(344) «خداوند راحتى شما را مى خواهد، نه زحمت شما را.»

و نيز مى فرمايد: «يُرِيدُ اللَّهُ أَنْ يُخَفِّفَ عَنْكُمْ وَخُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِيفاً»؛(345) «خدا مى خواهد كار را بر شما سبك كند، و انسان ضعيف آفريده شده است.»

رسول خداصلى الله عليه وآله بنابر نقلى فرمود: «من به يهوديت و نصرانيت مبعوث نگشتم، بلكه به حنفيّت و تسامح در دين مبعوث شده ام».(346)

حكمى است كه مبناى شرعى ندارد. چنين فعلى قطعاً حرام و مبغوض شارع است.

خير حريص تر بودند».(350)

او در جايى ديگر مى گويد: «و امّا قرار دادن موسمى غير از موسم هاى شرعى همچون برخى از شب هاى ماه ربيع الاول كه گفته مى شود شب مولد است، و نيز برخى از شب هاى ماه رجب يا هجدهم ذى الحجه و اوّل جمعه از رجب، يا هشتم شوّال كه جاهلان آن را عيد ابرار مى نامند، اين ها همه بدعت هايى است كه سلف آن ها را مستحب ندانسته و انجام نداده اند».(351)

ابن الحاج نيز در تحريم برگزارى مولودى خوانى مى گويد: «اين عمل تنها به خود نيّتش هم بدعت است؛ زيرا اين عمل زيادتى در دين است و از عمل پيشينيان به حساب نمى آيد؛ در حالى كه متابعت و پيروى از سلف سزاوارتر است».(352)

گرفته است، و در برخى از موارد نيز ناشى از فهم اشتباه و تأويلات و توجيهات غير دقيق از نصوص شرعى بوده است.

ما به يقين مى دانيم كه قايلين به وجوب متابعت از رفتار سلف نمى توانند از خود يك ضابطه و قانون معيّن و محدودى را به دست بدهند تا هويّت سلف را مشخص كند، سلفى كه از چنان اطمينان و اعتمادى نزد آنان برخوردار است كه مصدر تشريع در مسائل دينى شده اند. مقصود از اين سلف كيست؟

جالب توجّه اين است كه ابن تيميه كه از سردمداران اين نظريه است، مى گويد: «چگونه مؤمن عالم مى تواند بر عادات عوام مردم يا كسانى كه عوام زدگى آنان را زنجير كرده يا قومى كه در جهالت غوطه ور بوده و هرگز رسوخ در علم نكرده اند، اعتماد كند، آنان كه از اولى الأمر به حساب نيامده و براى مشورت صلاحيّت ندارند، و شايد كه ايمانشان به خدا و رسولش كامل نشده است...».(353)

حال اگر اهل سلف ممكن است چنين باشند، چگونه فعل و كردار آنان را حجّت و مصدر تشريع مى دانند؟!

به هر حال ما معتقديم كه مصدر تشريع كه مى تواند از خلال آن احكام دين استنباط و استخراج شود، بايد از مصونيّت از خطا برخوردار باشند و از كمترين چيزى كه تصوّرش در تناقض و اختلاف و اشتباه مى رود محفوظ باشد كه در مورد فعل سلف اين چنين تصوّرى ممكن نيست.

ثالثاً: ما معتقديم كه دين اسلام دينى آسمانى است كه براى همه امت ها و قوميّت هاى گوناگون بشرى نازل شده و نمى توان آن را محصور در ضمن عادات و عرفيّت هاى خاصّى نموده يا محصور در محدوده و جوّ تقليدى معيّن كرد. دين بالاتر از

هر عرفيّتى است؛ زيرا دين درصدد برآوردن حاجات بشر است كه در كمون بشر نهفته است. دين متكفّل نظام و قوانين عامى است كه مى تواند هدايت عموم بشر را برعهده گرفته تا به سعادت و نجات برساند، كه از آن تعبير به اين جهانى و ابدى مى شود.

به تعبيرى ديگر: از آنجا كه عرف عمومى انسان در بردارنده ابعاد تغيير و تحوّل و اختلاف و پيشرفت است، لذا اين جهت مورد نظر و لحاظ شارع بوده و براى آن چاره انديشى كرده و حكم كلى بيان كرده است. لذا مى توان گفت كه عرف عمومى انسان مورد توجّه و اهتمام شريعت اسلامى بوده و از احترام ويژه اى برخوردار است، و اگر شارع حكمى را متوجه عرف خاصى كرده، از خلال و ديدگاه همان عرف عام انسانى است.

كسانى كه درصدد برآمده اند تا با تمسك به عدم فعل سلف نسبت به امور مستحدث و جديد، اين امور را به «بدعت» نسبت داده و تحريم نمايند، جنايتى نابخشودنى نسبت به تشريع اسلامى انجام داده اند.

بيشتر امور شرعى كه حادث مى شود و انسان مسلمان با آن ها در مراحل مختلف زندگانى سر و كار دارد داراى دو خاصيّت است؛

خاصيّت اوّل: چيزى است كه ما مى توانيم بر آن عنوان «جانب شرعى امر حادث» اطلاق كنيم كه آن عبارت است از اصل ممارست مشروع و مبتنى بر ادله ثابت در تشريع.

خاصيّت دوم: چيزى است كه ما از او به «جانب عرفى در امر حادث» ياد مى كنيم، كه عبارت است از شكل عمل مشروع و اسلوب وقوع آن. امرى كه به حسب پيشرفت و گذر زمان و طبيعت مختلف عرف ها و تقاليد رايج در مجتمع ها، تغيير و

اختلاف پيدا مى كند، بدون آن كه تأثيرى بر اصل مشروعيّت آن بگذارد.

عموم مسلمانان، امروزه بسيارى از امور و اعمال شرعى خود را از آن جهت كه جنبه شرعى ثابت دارد انجام مى دهند، ولى آن ها را در قالب و روش جديدى پياده مى نمايند. و اگر تغييرى پيدا شده و با رفتار مسلمانان صدر اسلام و سلف و پيشينيان سازگارى ندارد، تنها در جانب عرفى امر حادث است نه در جانب شرعى آن. و مى دانيم كه تغيير در جانب عرفى امرى است كه ضرورت زندگى آن را مى طلبد.

قضيه يادبود گرفتن و نصرت دين اسلام و پيامبرش امرى مسلم بوده و مورد توجّه همه مسلمانان از صدر اسلام تاكنون بوده است، ولى با گذر زمان و تحوّل و تغيير در حالات و عرفيّت ها، روش هاى نصرت و يادبود فرق كرده است، در عين اين كه روح شرعيّت آن محفوظ مانده است. و اين امرى صحيح و عقلايى و مورد قبول شرع و عقل است.

رابعاً: در بحث اصول به اثبات رسيده كه تنها صدور فعلى از شخص معصوم دلالت بر عدم حرمت آن فعل دارد؛ زيرا شخص معصوم از گناه مصون و محفوظ است، ولى نمى توان ادّعا كرد كه ترك فعلى از طرف معصوم دلالت بر حرمت و كراهت آن دارد؛ زيرا ممكن است كه شخص معصوم فعل مباح يا حتى بنابر نقلى مستحبّى را ترك نمايد. اين مطلب درباره افراد معصوم گفته شده تا چه رسد به افرادى كه از عصمت برخوردار نبوده اند، به طور حتم عمل سلف و گذشتگان از عصمت برخوردار نبوده و حتى نمى توان همه آنان را عادل دانست، لذا نمى تواند فعل سلف ميزان مشروعيّت اعمال ما قرار

گيرد.

پس همان گونه كه قرآن مصون از اشتباه و خطاست، عترت نيز از خطا و اشتباه به دور است.

همچنين ادله ديگرى از قرآن و حديث بر عصمت و حجيت سنّت اهل بيت عليهم السلام است، كه به طور مفصّل در جاى خود به آن اشاره مى كنيم.

خدايىِ مسيح پسر مريم قايل اند، به راستى كافر شدند.»

يك دليل محكم و متقنى اقامه نموده است، نمى توان آن را غلوّ و تجاوز از حدّ ناميد، بلكه عين حقّ و حقيقت است.

به نبوت او معتقدند. و اين باورها باطل است؛ زيرا ما اثبات نموديم كه خدا جسم نيست و حلول در مورد خدا محال و اتحاد نيز باطل است. همچنين ثابت كرديم كه محمّدصلى الله عليه وآله خاتم پيامبران است».(370)

حال جاى بسى تعجب و تأسّف است كه گاهى از طرف افرادى مغرض يا ناآگاه شيعه اماميه به غلوّ در مورد ائمه طاهرين متّهم مى گردد؛ اين پندارى بيش نيست؛ زيرا حقيقت غلوّ - چنان كه قبلاً توضيح داده شد - تجاوز از حدّ است، همانند اعتقاد به مقام الوهيت و ربوبيت، يا نبوت و پيامبرى ائمه اهل بيت عليهم السلام، ولى آنچه از شؤون الوهيت و از مختصات نبوت نيست هيچ ربطى به غلوّ در دين ندارد، بلكه در آن مواردى كه به آن ها معتقدند دليل قانع كننده دارند و حقيقت داشته و گزافه نيست. مثلاً اعتقاد به عصمت، وصايت، رجعت، علم لدنّى و... در حقّ اهل بيت عليهم السلام حقيقت داشته و براى آن ادله قطعى اقامه شده؛ از همين رو اين گونه اعتقادها از غلو خارج است.

اصولاً برخوردارى از مقام عصمت و موهبت اعجاز و كرامت و آگاهى بر غيب، از مقامات اولياى بزرگ الهى است و اختصاص به پيامبران و امامان نيز ندارد. قرآن كريم از عصمت حضرت مريم خبر داده، مى فرمايد: «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاكِ وَطَهَّرَكِ وَاصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمِينَ»؛(371) «خداوند تو را برگزيد و پاكيزه گردانيد و بر زنان جهان برترى بخشيد.»

همچنين از كرامت يكى از ياران حضرت سليمان خبر داده، مى فرمايد: «قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ»؛(372) «و آن كس كه اندكى به علم الهى دانا

بود، گفت: من پيش از آن كه چشم بر هم زنى تخت را بدين جا آورم.»

در احاديث اسلامى در بابى با عنوان «محدّث» از كسانى كه داراى اين مقام بوده اند ياد شده است. محدّث كسى را گويند كه بدون اين كه داراى مقام نبوت بوده و ملك و فرشته را در خواب يا بيدارى مشاهده كند، چيزى از عالم غيب به او الهام شود.

محمّد بن اسماعيل بخارى از ابوهريره روايت كرده كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «در ميان بنى اسرائيل افرادى بودند كه بدون اين كه داراى مقام نبوت باشند از غيب با آنان گفت و گو مى شد».(373)

در احاديث شيعه نيز از ائمه طاهرين عليهم السلام به عنوان (محدّث) و از فاطمه زهراعليها السلام به عنوان «محدّثه» ياد شده است؛ چنان كه كلينى روايات آن را در «كافى» و علامه مجلسى در «بحارالانوار» آورده است.

صحابه بدانيم. براى اين ميزان و حدّ نيز دليلى نداريم، بلكه اين ميزان از بارزترين مصاديق مصادره به مطلوب است؛ يعنى دليل، عين مدعا است.

3 - مراد از حدّ و ميزان، مطالبى باشد كه علماى اهل سنّت از كتاب و سنّت مى فهمند. كه اين احتمال هم بدون دليل است؛ زيرا چه مستندى در دست است كه ميزان و حد، فهم طايفه اى از امت باشد.

4 - مراد از حدّ و ميزان خود كتاب و سنّت باشد كه همين احتمال صحيح است و عقل و قرآن و سنّت نيز آن را تأييد مى كند.

و غاليان خلط نموده اند، شايع كرده اند كه شيعه پيروان على و سنّى ها پيروان محمّدصلى الله عليه وآله هستند. و شيعه، على را براى نبوت شايسته تر مى داند و معتقد است كه نبوت به غلط به ديگرى تعلق گرفته است. اين از تهمت هاى بسيار زشت و دروغ هاى پست است».(376)

او در جايى ديگر مى گويد: «برخى از اين گونه افراد به دروغ و به جهت وارونه كردن حقايق، به شيعه نسبت داده اند كه معتقد به نقصان آيه هاى قرآن است».(377)

4 - «عبدالحليم جندى» يكى ديگر از دانشمندان اهل سنّت مى نويسد: «كارهاى غاليان را به شيعه نسبت دادند و با اين كار تأثيرى نابجا در برداشت ديگران نسبت به شيعه گذاشتند. و تهمت هايى به شيعه نسبت دادند كه آنان از اين تهمت ها بيزارى مى جويند؛ مثل اين كه امام، همان خدا است...».(378)

5 - دكتر «طه حسين» نيز در اين باره مى گويد: «دشمنان شيعه همه چيز را به آنان نسبت مى دهند و تنها به شنيده ها و ديده هايشان از شيعه بسنده نمى كنند بلكه بيشتر به آن ها مى افزايند. و باز به اين مقدار نيز اكتفا نمى كنند، بلكه همه اين ها را به گردن ياران اهل بيت پيامبرعليهم السلام مى گذارند. آنان هم چون دزدان گردنه در كمين نشسته اند و تك تك گفته ها و كردار شيعيان را زير نظر گرفته اند، و حتى بيش از آنچه شيعيان گفته يا انجام داده اند، به آنان نسبت مى دهند، و شيعه را به مطالب عجيب و غريبى متهم مى سازند».(379)

6 - دكتر «على عبدالواحد وافى» نيز مى گويد: «اختلاف بين ما سنّيان و شيعيان، هر قدر هم كه بزرگ جلوه كند از دايره اجتهاد مشروع خارج نخواهد بود».(380)

7 - «سالم بهنساوى» نيز مى گويد: «قرآن موجود در

ميان اهل سنّت، دقيقاً همان قرآن موجود در مساجد و خانه هاى شيعيان است».(381)

8 - «حسن البنا» از دانشمندان و رهبران جنبش اسلامى مصر، يكى از پرشورترين كسانى است كه براى تصحيح سبك مطالعات شيعه شناسى وهابيان تلاش نموده و با نظريه پردازان همسانى تشيع و غلو به سختى در افتاده و از اينان بسيار تعجب كرده كه چگونه مرتكب اين اشتباه شده اند، با وجود آن كه كتابخانه هاى دنيا لبريز از گنجينه هايى است كه دانشمندان شيعه از خود به يادگار گذاشته اند.

اين عبارت را نيز عمر تلمسانى - شاگرد حسن البنا - از او نقل كرده است.(382)

9 - نويسنده معروف سنّى «عباس محمود عقاد» هم از آن هايى است كه متوجّه اين انحراف شده تا جايى كه «انيس منصور» نويسنده معروف مصرى از او نقل مى كند كه گفته است: «اگر اجل به او مهلت دهد مى خواهد پژوهشى منطقى درباره مذهب شيعه انجام دهد؛ زيرا ياوه هايى كه به دروغ به شيعه نسبت مى دهند چهره اى نامناسب از شيعه براى بسيارى از مردم نمايش داده است. ولى - مع الاسف - عمرش براى نوشتن اين كتاب كفاف نداد».(383)

10 - «محمّد كرد على» مورّخ سنّى نيز به سختى بر اين گروه كه فرقى بين شيعه و غاليان نمى گذارند تاخته، مى گويد: «عقيده برخى از نويسندگان كه مى گويند: مذهب تشيع از بدعت هاى عبداللَّه بن سبأ است، خيال باطلى بيش نيست كه از كم انديشى آنان سرچشمه گرفته است. و هر كس موقعيّت عبداللَّه بن سبأ را در شيعه بداند و از بيزارى آنان از او و گفتار و كردارش باخبر شود و كلمات دشمنان شيعه را كه همگى از او بدگويى كرده اند ديده باشد، پى مى برد كه

آن عقيده چقدر نادرست است».(384)

11 - «عمر تلمسانى» رهبر اخوان المسلمين نيز از جمله كسانى است كه از يكى دانستن تشيع و غلو بسيار تعجب مى كند و اظهار مى دارد كه «فقه شيعى از جهت قدرت و اوج تفكّر در آن، دنياى اسلام را سيراب كرده است».(385)

12 - «محمّد ابوزهره» يكى ديگر از پيشوايان اهل سنّت در عصر حاضر از اين شيوه سخت هراسان گشته و تفسير نادرست مخالفان شيعه از برخى تعبيرات كلامى اين مذهب را مورد نقد قرار داده و درباره «تقيه» مى گويد: «تقيه آن است كه مؤمن از روى ترس از شكنجه يا به جهت دسترسى به هدف والايش كه خدمت به دين خداست، برخى از عقايد خود را پوشيده بدارد. و اين معنا ريشه در خود قرآن دارد...».(386)

او در پاسخ وهابيان كه عقيده شيعيان را درباره امام با عقيده غاليان يكى دانسته اند، مى نويسد: «اماميه، مقام امام را به مقام پيامبرصلى الله عليه وآله نمى رساند».(387)

13 - استاد احمد بك، استاد شيخ شلتوت و ابوزهره مى گويد: «شيعه اماميه همگى مسلمانند و به خدا و رسول و قرآن و هر چه پيامبرصلى الله عليه وآله آورده، ايمان دارند. در ميان آنان از قديم و جديد فقيهانى بزرگ و علمايى در هر علم و فن ديده مى شود. آنان تفكّرى عميق داشته و اطلاعاتى وسيع دارند. تأليفات آنان به صدها هزار مى رسد و من بر مقدار زيادى از آن ها اطلاع پيدا نمودم».(388)

14 - شيخ محمّد ابوزهره نيز مى نويسد: «شكى نيست كه شيعه، فرقه اى است اسلامى،... هر چه مى گويند به خصوص قرآن يا احاديث منسوب به پيامبرصلى الله عليه وآله تمسك مى كنند. آنان با همسايگان خود از سنّى ها

دوست بوده و از يكديگر نفرت ندارند».(389)

15 - استاد محمود سرطاوى، يكى از مفتيان اردن مى گويد: «من همان مطلبى را كه سلف صالحمان گفته اند مى گويم و آن اين كه شيعه اماميه برادران دينى ما هستند، بر ما حق اخوّت و برادرى دارند و ما نيز بر آنان حقّ برادرى داريم».(390)

16 - استاد عبدالفتاح عبدالمقصود نيز مى گويد: «به عقيده من شيعه تنها مذهبى است كه آينه تمام نما و روشن اسلام است و هر كسى كه بخواهد بر اسلام نظر كند بايد از خلال عقايد و اعمال شيعه نظر نمايد. تاريخ بهترين شاهد است بر خدمات فراوانى كه شيعه در ميدان هاى دفاع از عقيده اسلامى داشته است».(391)

17 - دكتر حامد حنفى داوود، استاد ادبيات عرب در دانشكده زبان قاهره مى گويد: «از اينجا مى توانم براى خواننده متدبّر آشكار سازم كه تشيع آن گونه كه منحرفان و سفيانى ها گمان مى كنند كه مذهبى است نقلى محض، يا قائم بر آثارى مملو از خرافات و اوهام و اسرائيليات، يا منسوب به عبداللَّه بن سبأ و ديگر شخصيت هاى خيالى در تاريخ نيست، بلكه تشيع در روش علمى جديد ما به عكس آن چيزى است كه آنان گمان مى كنند. تشيع اولين مذهب اسلامى است كه عنايت خاصى به منقول و معقول داشته است و در ميان مذاهب اسلامى توانسته است راهى را انتخاب كند كه داراى افق گسترده اى است. و اگر نبود امتيازى كه شيعه در جمع بين معقول و منقول پيدا كرده هرگز نمى توانست به روح تجدّد در اجتهاد رسيده و خود را با شرايط زمان و مكان وفق دهد، به حدّى كه با روح شريعت اسلامى منافات نداشته باشد».(392)

او همچنين در

تقريظى كه بر كتاب عبداللَّه بن سبأ زده مى گويد: «سيزده قرن است كه بر تاريخ اسلامى مى گذرد و ما شاهد صدور فتواهايى از جانب علما بر ضدّ شيعه هستيم، فتاوايى ممزوج با عواطف و هواهاى نفسانى. اين روش بد سبب شكاف عظيم بين فرقه هاى اسلامى شده است. و از اين رهگذر نيز علم و علماى اسلامى از معارف بزرگان اين فرقه محروم گشته اند، همان گونه كه از آراى نمونه و ثمرات ذوق هاى آنان محروم بوده اند. و در حقيقت خساراتى كه از اين رهگذر بر عالم علم و دانش رسيده، بيشتر است از خساراتى كه توسط اين خرافات به شيعه و تشيع وارد شده است، خرافاتى كه در حقيقت، ساحت شيعه از آن مبرّا است. و تو را بس، اين كه امام جعفر صادق (متوفاى 148 ه .ق) - پرچم دار فقه شيعى - استاد دو امام سنّى است: ابوحنيفه نعمان بن ثابت (متوفاى 150 ه .ق) و ابى عبداللَّه مالك بن انس (متوفاى 179 ه .ق) و در همين جهت است كه ابوحنيفه مى گويد: اگر آن دو سال نبود، نعمان هلاك مى شد. مقصود او همان دو سالى است كه از علم فراوان جعفر بن محمّد بهره ها برده بود. و مالك بن انس مى گويد: من كسى را فقيه تر از جعفر بن محمّد نديدم».(393)

18 - استاد ابوالوفاء غنيمى تفتازانى، مدرّس فلسفه اسلامى در دانشگاه الأزهر مى گويد: «بسيارى از بحث كنندگان در شرق و غرب عالم، از قديم و جديد، دچار احكام نادرست زيادى بر ضدّ شيعه شده اند كه با هيچ دليل يا شواهد نقلى سازگار نيست. مردم نيز اين احكام را دست به دست كرده و بدون آن كه از صحت

و فساد آن سؤال كنند، شيعه را به آن ها متهم مى نمايند. از جمله عواملى كه منجرّ به بى انصافى آنان نسبت به شيعه شد، جهلى است كه ناشى از بى اطلاعى آنان نسبت به مصادر شيعه است و در آن اتهامات تنها به كتاب هاى دشمنان شيعه مراجعه نموده اند».(394)

و معاصر را از تهمت و افترا و مذمّت و بدگويى بى بهره نگذاشته اند. هر كسى را به گونه اى زير سؤال برده و در اين جهت بين مرده و زنده فرقى نگذاشته اند».(395)

«محمّد غزالى» پيشواى سنيان معاصر، فهم وهابيان را از دين فهمى غريب و نامأنوس دانسته و آن را خطرناك ترين دشمن اسلام مى شمارد. او مى گويد: «رشد اسلام گرايى از چند سو تهديد مى شود كه خطرناك ترين آن ها، نوعى تفكر مذهبى در لباس بنيادگرايى تندرو است كه حتى سلفيان راستين نيز از آن بيزارند».(396)

تو را جز بشرى همچون خودمان نمى بينيم.»

و درباره قوم موسى و هارون عليهما السلام مى فرمايد: «فَقالُوا أَنُؤْمِنُ لِبَشَرَيْنِ مِثْلِنا وَ قَوْمُهُما لَنا عبِدُونَ»؛(400) «آن ها گفتند: آيا ما به دو انسان همانند خودمان ايمان بياوريم؟ در حالى كه قوم آن ها بردگان ما هستند.»

قوم ثمود به پيامبر خود عرض كردند: «ما أَنْتَ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا فَأْتِ بِايَةٍ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصّادِقِينَ»؛(401) «تو فقط بشرى همچون مايى، اگر راست مى گويى آيت و نشانه اى بياور.»

اصحاب أَيْكَه به حضرت شعيب عليه السلام عرض كردند: «إِنَّما أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِينَ وَما أَنْتَ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا وَإِنْ نَظُنُّكَ لَمِنَ الْكاذِبِينَ»؛(402) «تو فقط از افسون شدگانى. تو بشرى همچون مايى و تنها گمانى كه درباره تو داريم اين است كه از دروغگويانى.»

مشركان عصر جاهليت به پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله عرض كردند: «مالِ هذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ وَيَمْشِى فِى الْأَسْواقِ»؛(403) «چرا اين پيامبر غذا مى خورد و در بازارها راه مى رود؟»

و لذا در حديث صحيح آمده كه پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «تنام عيني ولا ينام قلبي»؛(404) چشمم مى خوابد ولى قلبم بيدار است.»

و نيز در حديث صحيح آمده است: «إنّي أراكم من ورآء ظهري كما أراكم من امامي»؛(405) «من شما را از پشت سرم مشاهده مى كنم همان گونه كه از جلو مى بينم.»

و نيز در حديث صحيح آمده است: «أوتيت مفاتيح خزائن الأرض»؛(406) «به من كليدهاى خزينه هاى زمين داده شده است.»

رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله و ديگر اولياى الهى گرچه از دار دنيا رحلت كرده اند ولى داراى حيات برزخى مى باشند، همان گونه كه در جاى خود به آن پرداخته ايم.

كه بازگشت اين امور بالإصاله به خداوند متعال باشد، ولى وهابيان انتساب آن امور را به مخلوق، شرك به خدا مى دانند. و اين جهل محض از آنان است؛ زيرا خداوند سبحان به هر كس كه بخواهد و آن گونه كه اراده كند تفضّل كرده و او را تكريم نمايد و مقام او را از ديگر افراد بشر بالا مى برد، در عين اين كه مقام بشريت او محفوظ است؛ زيرا آن مقام و منزلت و كمال، اكتسابى بوده و به اذن و فضل و اراده خداوند است نه به قوّت و تدبير و امر مخلوق، گرچه پيامبرصلى الله عليه وآله باشد. چه بسيار كمالاتى كه مطابق نصوص، حقّ خداوند متعال است ولى خداوند آن ها را به اولياى خود و در رأس آن ها رسول گرامى اسلام مرحمت فرموده است كه از آن جمله عبارت است از:

دفاع كنيد و او را بزرگ داريد... .»

و نيز مى فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَىِ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ»؛(421) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد چيزى را بر خدا و رسولش مقدم نشمريد.»

و نيز مى فرمايد: «لَا تَجْعَلُوا دُعَآءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعَآءِ بَعْضِكُم بَعْضاً»؛(422) «صدا كردن پيامبر را در ميان خود مانند صدا كردن يكديگر قرار ندهيد.»

طبرانى و ابن حبان در صحيح خود از اسامة بن شريك نقل كرده كه گفت: «كنّا جلوساً عند النبيّ صلى الله عليه وآله كأنّما على رؤوسنا الطير ما يتكلّم منّا متكلّم... .»؛(423) «ما نزد پيامبرصلى الله عليه وآله نشسته بوديم گويا كه بر سرهاى ما پرنده اى نشسته است؛ هيچ كدام از ما سخن نمى گفت... .»

حاصل اين كه دو امر مهم است كه انسان بايد در نظر داشته باشد: يكى وجوب تعظيم پيامبرصلى الله عليه وآله و بالا بردن رتبه او بر ديگر خلايق و ديگرى اعتقاد به ربوبيت و الوهيت خداوند و اين كه او تنها و مستقل در اين دو امر است. و لذا اگر كسى در حقّ ولىّ خداوند سبحان تعظيم كرد، و يا حتى مبالغه در آن نمود ولى او را متصف به صفات خداوند نكرد به حقّ رفته و نمى توان او را متصف به كفر و شرك نمود؛ خصوصاً آن كه مجاز عقلى و استعاره و كنايه و تشبيه در كلمات بزرگان حتى در قرآن و حديث نيز به كار گرفته شده است.

مراسم جشن و عزا

لقمان، آيه 25.

49) سوره انعام، آيه 161.

50) سوره يونس، آيه 105.

51) سوره مائده، آيه 17.

52) سوره انعام، آيات 76 - 78.

53) سوره نساء، آيه 48.

54)] . سوره لقمان، آيه 13.

55) سوره حج، آيه 31.

56) سوره مائده، آيه 72.

57) سوره نساء، آيه 116.

58) سوره مؤمنون، آيه 117.

59) سوره زمر، آيه 65.

60) سوره انعام، آيه 151.

61) سوره توبه، آيه 28.

62) سوره توبه، آيه 3.

63) سوره هود، آيات 25 و 26.

64) سوره رعد، آيه 36.

65) سوره انبياء، آيه 108.

66) سوره ممتحنه، آيه 4.

67) سوره مؤمنون، آيه 117.

68) سوره يوسف، آيه 40.

69) سوره حج، آيه 71.

70) سوره يونس، آيه 66.

71) سوره انبياء، آيه 24.

72) سوره يونس، آيه 78.

73) سوره نساء، آيه 153.

74) سوره بقره، آيه 210.

75) سوره يونس، آيه 18.

76) سوره يس، آيه 74.

77) سوره مريم، آيه 81.

78) سوره زخرف، آيات 22 و 23.

79) سوره شعراء، آيات 71 - 74.

80) سوره بقره، آيه 170.

81) سوره سبأ، آيه 43.

82) مجموع فتاوى بن باز، ج 2، ص 552.

83) سوره يوسف، آيه 93.

84) همان.

85) سوره بقره، آيه 60.

86) سوره نمل، آيه 40.

87) كشف الشبهات، ص 70.

88) فتح المجيد، ص 68.

89) الرد على الرافضه.

90) سوره غافر، آيه 60.

91) سوره مائده، آيه 35.

92) التنديد لمن عدّد التوحيد، ص 30و31.

93) ترتيب العين، ص 56.

94) لسان العرب، ج 13، ص 21.

95) سوره بقره، آيه 227.

96) سوره طه، آيه 112.

97) سوره حجرات، آيه 9.

98) سوره توبه، آيه 119.

99) سوره مجادله، آيه 22.

100) سوره حجرات، آيه 14.

101) صحيح بخارى، ج 1،ص 10، كتاب الايمان؛ صحيح مسلم، ج 7، ص 17، باب فضائل على عليه السلام.

102) بحارالأنوار، ج 66، ص 16 به نقل از معانى الأخبار صدوق.

103) سوره حديد، آيه 20.

104) المواقف، 388.

105) قواعد المرام،

ص 171.

106) ارشاد الطالبين، ص 443.

107) العروة الوثقى، كتاب الطهارة، مبحث النجاسات.

108) سوره نمل، آيه 14.

109) تاج العروس، ج 3، ص 254؛ لسان العرب، ج 5، ص 144.

110) اليواقيت و الجواهر، ص 58.

111) المواقف، ص 392.

112) شرح المقاصد، ج 5، ص 227.

113) ردّ المحتار على الدّر المختار، ج 4، ص 237.

114) سوره نحل، آيه 125.

115) مفاهيم يجب أن تصحح، به نقل از او، ص 72.

116) صحيح بخارى، ج 7، ص 597.

117) براى مجموع اين احاديث ر.ك: جامع الاصول، ج 1، ص 10و11.

118) مفردات راغب، ماده «سلم».

119) سوره انعام، آيه 14.

120) سوره آل عمران، آيه 67.

121) سوره بقره، آيه 108.

122) سوره آل عمران، آيه 167.

123) سوره حجرات، آيه 14.

124) سوره زخرف، آيه 69.

125) سوره نساء، آيه 65.

126) سوره بقره، آيه 131.

127) الدرر السنية، ج 10، ص 51.

128) الدرر السنية، ج 10، ص 51.

129) السيرة النبوية، ابن هشام، ج 1، ص 79.

130) الدرر السنية، ج 10، ص 31.

131) همان، ص 78.

132) پيشين، ج 10، ص 63.

133) همان، ص 43.

134) همان، ص 64.

135) الدرر السنية، ج 10، ص 12 و 64 و 75 و 77 و 86.

136) همان، ج 10، ص 369.

137) همان، ج 10، ص 369.

138) الدرر السنية، ج 10، ص 86 و ج 9، ص 291.

139) همان، ج 9، ص 2و238 و ج 10، ص 113 و 114 و ج 8، ص 117 و 118 و 119.

140) الدرر السنية، ج 2، ص 77.

141) پيشين.

142) همان، ج ، ص 54.

143) همان، ج 10، ص 113.

144) الدرر السنية، ج 10، ص 113.

145) همان، ج 8، ص 57.

146) همان، ج 10، ص 25.

147) پيشين، ج 10، ص 8.

148) همان،

ج 1، ص 63.

149) همان، ج 10، ص 193.

150) همان، ج 10، ص 355.

القدير، ج 5، ص 487.

199) حقيقة التوسل و الوسيله، موسى محمّد على، ص 242.

200) الروح، ص 8.

201) فتح البارى، ج 3، ص 205.

202) تلخيص الحبير، ج 2، ص 137.

203) صحيح ترمذى، كتاب فضائل القرآن.

204) مجمع الزوائد، ج 8، ص 211.

205) فيض القدير، ج 3، ص 184.

206) سلسلة الاحاديث الصحيحة، ح 621.

207) كنز العمال، ج 1، ص 507، رقم 2242.

208) پيشين، ص 506.

209) سنن دارمى، ج 1، ص 56و57، رقم 93.

210) حقيقة التوسل و الوسيله، موسى محمّد على، ص 271.

211) مجمع الزوائد، ج 8، ص 211.

212) پيشين، ج 9، ص 24؛ الخصائص الكبرى، سيوطى، ج 2، ص 281.

213) طرح التثريب في شرح التقريب، ج 3، ص 297.

214) مجمع الزوائد ج 9، ص 24.

215) فيض القدير، ج 3، ص 401، شرح الشفا، ج 1، ص 102.

216) رجوع شود به بحث استغاثه.

217) الحاوى للفتاوى، سيوطى، ج 2، ص 261.

218) صحيح مسلم، ج 2، ص 268.

219) ابن حجر، المطلب العالية، ج 4، ص 23.

220) حقيقة التوسل و الوسيله، ص 265، به نقل از حاكم.

221) پيشين، ص 257.

222) الروح، ص 16 - 18.

223) همان.

224) همان.

225) همان.

226) الروح، ص 16 - 18.

227) همان.

228) همان.

229) همان، ص 18 و 19.

230) پيشين.

231) همان.

232) الروح، ص 18 و 19.

233) سوره طور، آيه 21.

234) شفاء الصدور بشرح حال الموتى و القبور، ص 402 - 406.

235) سوره غافر، آيه 7.

236) سوره شورى، آيه 5.

237) سوره حشر، آيه 10.

238) ر.ك: صحيح مسلم، ج 3، ص 155 و 156، باب قضاء الصيام عن الميّت.

239) پيشين.

240) ر.ك: صحيح مسلم، ج 3، ص 155 و 156، باب قضاء الصيام عن الميّت.

241) ر.ك:همان، ج 5، ص 73 - 78؛ كنزالعمال، ج 8، ص 598 - 602، رقم 17050 - 17071؛الروح،ص 118 - 121.

242)

ر.ك: صريح البيان، شيخ عبداللَّه حبشى، ص 176.

243) سوره روم، آيه 52.

244) سوره فاطر، آيه 22.

245) الروح، ص 45 - 46.

246) مختصر تفسير ابن كثير، ج 3، ص 145.

247) الاستغاثة.

248) مجموع فتاوى و مقالات متنوعة، بن باز، ج 4، ص 311.

249) اللجنة الدائمة للبحوث العلمية و الافتاء، فتواى رقم 7210.

250) المنتقى من فتاوى الشيخ صالح بن فوزان، ج 2، ص 86.

251) مجموع فتاوى و مقالات متنوعه، ج 1، ص 183.

252) اللجنة الدائمة للبحوث العلمية، رقم فتوا 9696.

253) فتاوى اسلامية، ج 1، ص 251.

254) فتاوى منار الاسلام، ج 1، ص 43.

255) مجموع فتاوى و رسائل، ابن عثيمين، ج 2، ص 302.

256) فتاوى اسلاميه، ج 2، ص 20.

257) مجلّة البحوث الاسلامية، ج 39، ص 142.

258) مجلّة الدعوة، شماره 1612، ص 37.

259) مجموع الفتاوى، ابن عثيمين، رقم 366.

260) اللجنة الدائمة للبحوث العلمية و الافتاء، فتواى 3019.

261) السؤال على الهاتف، ابن عثيمين، به نقل از كتاب البدع و المحدثات، ص 259.

262) فتاوى منار الاسلام، ج 1، ص 270.

263) مجموع فتاوى و رسائل ابن عثيمين، رقم 360.

264) لقاء الباب المفتوح، ج 12، ص 16.

265) مجمع فتاوى و رسائل ابن عثيمين، رقم 357.

266) اللجنة الدائمة، رقم فتوا 1207.

267) مجموع فتاوى بن باز، ص 777.

268) مجموع فتاوى و مقالات متنوّعة، ج 5، ص 119.

269) اللجنة الدائمة، رقم 7482.

270) همان، رقم 3582.

271) فتاوى التعزية، ص 143.

272) المنتقى من فتاوى بن باز، ج 2، ص 72.

273) اللجنة الدائمة، رقم 6167.

274) فتاوى ابن عثيمين، ج 1، ص 21.

275) فتاوى التعزية، ص 35.

276) اللجنة الدائمة من الفتوى، رقم 4160.

277) دليل الأخطاء الّتي يقع فيها الحاج و المعتمر، ص 43.

278) البدعة، ابن فوزان، ص 30و31.

279) اللجنة الدائمة، رقم فتوا 5303.

280)

دليل الأخطاء، ص 107.

281) فتاوى الاسلامية، ج 4، ص 408.

282) لقاء الباب المفتوح، ج 18، ص 48.

283) نور على الدرب، ص 43.

284) الجنة الدائمة من الفتوى، رقم 4994.

285) فتاوى الاسلامية، ج 4، ص 17.

286) اللجنة الدائمة من الفتوى، رقم 3303.

287) اقتضاء الصراط المستقيم، ابن تيميه، ص 269.

288) دائرة المعارف الاسلامية، ج 3، ص 456.

289) احياء علوم الدين، غزالى، ج 2، ص 251.

290) المدخل، ابن الحاج، ص 217.

291) همان، ج 2، ص 224.

292) صحيح بخارى، ح 2697 ؛ صحيح مسلم، ح 1718.

293) صحيح مسلم، ح 1718.

294) مسند احمد، ج 4، ص 126.

295) صحيح مسلم، ح 867.

296) سوره فتح، آيه 23.

297) سوره انفال، آيه 38.

298) سوره كهف، آيه 55.

299) الميزان، ج 15، ص 34.

300) اصول كافى، ج 1، ص 59، ح 4.

301) وسائل الشيعه، ج 1، ص 347.

302) پيشين، ج 5، ص 72.

303) ر.ك: العين، ج 2، ص 54؛ لسان العرب، ج 8، ص 6 ؛ صحاح اللغة، ج 3، ص 1183؛ مفردات راغب، ماده بدع.

304) نهج البلاغه، خطبه 176.

305) همان، خطبه 161.

306) همان، خطبه 145.

307) جامع العلوم والحكم، ص 160.

308) فتح البارى، ج 17، ص 9.

309) رسائل شريف المرتضى، ج 2، ص 264.

310) بحارالأنوار، ج 74، ص 202.

سوره ابراهيم، آيه 5.

322) سوره اعراف، آيه 157.

323) سوره هود، آيه 120.

324) سوره حج، آيه 32.

325) سوره نور، آيات 36 و 37.

326) سوره اعراف، آيه 204.

327) سوره نساء، آيه 141.

328) سوره مائده، آيه 2.

329) مستدرك حاكم، ج 3، ص 149.

330) مجمع الزوائد، هيثمى، ج 1، ص 19.

331) صحيح بخارى، ج 2، ص 158؛ سنن ترمذى، ح 3071.

332) تراثنا الفكرى في ميزان الشرع و العقل، محمّد غزالى، ص 102 به نقل از طبرانى.

333) مسند احمد، ج 3، ص 106، ح 11623.

334) البدعة، دكتر عبدالملك سعدى، ص 16 و 17.

335) سوره انعام، آيه 38.

336) سوره اسراء، آيه 12.

337) سوره نحل، آيه 89.

338) كافى، ج 1، ص 74، ح 2.

339) سوره اسراء، آيه 15.

340) سوره بقره، آيه 286.

341) صحيح مسلم با شرح نووى، ج 15، ص 106.

342) سوره اعراف، آيه 32.

343) سنن ترمذى، ج 5، ص 45 و 46، ح 2679.

344) سوره بقره، آيه 185.

345) سوره نساء، آيه 28.

346) مسند احمد، ج 5، ص 266، ح .

347) ر.ك: النهايه، ابن اثير، ج 1، ص 79.

348) سوره انعام، آيه 145.

349) الحلال و الحرام، ص 33 - 35.

350) اقتضاء الصراط المستقيم، ص 294 و 295.

351) القوال الفصل، ص 49.

352) المدخل، ج 2، ص 10.

353) اقتضاء الصراط المستقيم، ص 271 و 272.

354) شرح ابن ابى الحديد، ج 19، ص 235.

355) سوره احزاب، آيه 33.

356) صحيح مسلم، ج 7، ص 130.

357) فجر الاسلام، ص 330.

358) تاج العروس، ج 8، ص 194.

359) الصلة بين التصوف و التشيع، فصل غلات.

360) لسان العرب، ج 15، ص 132.

361) سوره مائده، آيه 77.

362) همان، آيه 72.

363) بحارالأنوار، ج 25، ص 346.

364) پيشين، ص 265 به نقل از

امالى شيخ طوسى.

365) همان.

366) پيشين، ص 286 به نقل از رجال كشى.

367) همان، 296.

368) الاعتقادات، ص 71.

369) تصحيح الاعتقاد، ص 109.

370) أنوار الملكوت، ص 202.

371) سوره آل عمران، آيه 42.

372) سوره نمل، آيه 40.

373) صحيح بخارى، ج 2، ص 295.

374) الاسلام و حركة التاريخ، ص 421.

375) بين الشيعة و اهل السنة، ص 11.

376) رسالة التقريب، شماره 3، سال اوّل، شعبان 1414، ص 250.

377) ليس من الاسلام، محمّد غزالى، ص 48.

378) الامام جعفر الصادق عليه السلام، ص 235.

379) علىّ و بنوة، ص 25.

380) بين الشيعة و السنة، ص 4.

381) السنة المفترى عليها، سالم بهنساوى، ص 6.

382) ذكريات لا مذكرات، عمر تلمسانى، ص 250.

383) لعلّك تضحك، ص 201.

384) خطط الشام، محمّد كرد على، ج 6، ص 251.

385) مجلّه العالم الاسلامى، شماره 91.

386) الامام صادق عليه السلام، محمّد ابوزهره، ص 22.

387) پيشين، ص 151.

388) تاريخ التشريع الاسلامى.

389) تاريخ المذاهب الاسلاميّة، ص 39.

390) مجله رسالة الثقلين، شماره 2، سال اوّل 1413 (ه .ق)، ص 252.

391) في سبيل الوحدة الاسلامية.

392) نظرات في الكتب الخالدة، ص 33.

393) عبد اللَّه بن سبأ، عسكرى، ج 1، ص 13.

394) مع رجال الفكر في القاهرة، ص 40.

395) الشيخ الغزالى كما عرفته رحلة نصف قرن، قرضاوى، ص 263.

396) هموم داعية، محمّد غزالى، ص 152 ؛ سرّ تأخّر العرب، محمّد غزالى، ص 52.

397) سوره اعراف / آيه 188.

398) صحيح بخارى، ج 2، ص 242؛ صحيح احمد، ج 3، ص 8.

399) سوره هود، آيه 27.

400) سوره مؤمنون، آيه 47.

401) سوره شعراء، آيه 154.

402) سوره شعراء، آيه 185 - 186.

403) سوره فرقان، آيه 7.

404) صحيح بخارى، ج 4، ص 168.

405) صحيح بخارى، ج 1، ص 108.

406) صحيح بخارى، ج 2، ص 94.

407) سوره زمر،

آيه 44.

408) سوره بقره، آيه 255.

409) قرطبى، ج 10، ص 49؛ مصنف ابن ابى شيبه، ج 7، ص 442.

410) سنن دارمى، ج 1، ص 26.

411) سوره نمل، آيه 65.

412) سوره جن، آيه 26 - 27.

413) سوره قصص، آيه 56.

414) سوره شورى، آيه 52.

415) سوره توبه، آيه 117.

416) سوره توبه، آيه 128.

417) سوره بقره، آيه 34.

418) سوره حجر، آيه 30.

419) سوره يوسف/ آيه 100.

420) سوره فتح، آيه 8 - 9.

421) سوره حجرات، آيه 1.

422) سوره نور، آيه 63.

423) مستدرك، ج 4، ص 400.