( لقب ) مى گويند . امام هشتم داراى لقب هاى متعددى است . از جمله معروف ترين اين القاب ، ( رضا ) ، ( عالم آل محمد ) ، ( غريب الغرباء ) ، ( شمس الشموس ) و ( معين الضعفاء ) است . ناميدن هر فرد به اين نامها ، يعنى اسم ، كنيه و لقب دليل خاصى دارد . گفته اند كه وى را به اين جهت ( رضا ) لقب داده اند كه خدا از او راضى است .

دوران كودكى و جوانى امام در مدينه گذشت . اخلاق نيكو ، دانش فراوان ، ايمان و عبادت بسيار از ويژگى هايى بود كه امام را مشخص مى ساخت .

.

_ در تشييع جنازه ها شركت مى جست .

_ از مهمانان خود ، شخصا پذيرايى مى كرد .

_ وقتى بر سر سفره اى مى رسيد ، اجازه نمى داد تا به احترام او از جاى برخيزند .

_ به پاكيزگى بدن ، موى سر و پوشاك خود بسيار توجه داشت .

_ بسيار بردبار و صبور و شكيبا بود .

اينها گوشه اى از اخلاق امام بود . آيا با داشتن اين اخلاق و رفتار نبايد خدا از او راضى و خرسند باشد ؟ و آيا سزاوار نيست كه او را ( رضا ) بنامند ؟

آيا كسى كه خدا از او خشنود است ، مردم از او خرسند نيستند ؟ اين گونه هست كه نام ( رضا ) براى آن امام بزرگوار برازنده و سزاوار است .

به خدا سوگند ، تنها بزرگى او مانع از انجام اين كار شده است ، چگونه كسى چون من ، درباره شخصيت برجسته اى همچون امام رضا ( ع ) شعر بسرايد ؟ آن گاه شعرى گفت كه چكيده معنى آن چنين است :

از من نخواهيد كه او را بستايم ، من را توان آن نيست تا انسانى را مدح كنم كه جبرئيل خدمتگزار آستان پدر اوست .

شاعران فارسى زبان نيز در باره امام رضا ( ع ) سروده هاى فراوانى دارند . ما گزيده اى از اين اشعار را در جاى ديگرى از اين سايت فراهم آورده ايم كه مى توانى با انتخاب اينجا آن را ببينى .

مى گرفت .

_ سجده هايش بسيار طولانى بود .

_ قرآن بسيار تلاوت مى كرد .

_ به نماز اول وقت پايبند بود .

_ بجز هنگام نماز هم به مناجات به خدا انس داشت .

در كتابهاى تاريخ و حديث ، از امام رضا عليه السلام دعاهاى فراوانى نقل شده كه ما بخشى از آن را در جاى ديگرى از اين سايت گرد آورده ايم . اينجا را كليك كن تا با شيوه دعا كردن امام آشنا شوى .

دوست عزيز من !

حتما مى دانى كه پرداختن به اين مسائل به معنى گوشه گيرى نيست و نمازخواندن و روزه داشتن و تلاوت قرآن نبايد سبب رها كردن مسؤوليتهاى اجتماعى شود . زندگى امام رضا ( ع ) ، خود بهترين نمونه براى اين امر است . اگر با ما باشى و دنباله اين متن را بخوانى و در ديگر بخشهاى اين سايت نيز گشت و گذار كنى ، خواهى ديد كه امام رضا ( ع ) كه در زمان خود بيشتر از هر كس ديگرى عبادت مى كرد و نماز مى خواند و روزه مى گرفت ، نه تنها از مسؤوليتهاى بزرگ اجتماعى گريزان نبود ، بلكه پيوسته به امور مسلمانان اهتمام داشت و توجه به آن را يكى از بزرگترين رسالتهاى خويش مى دانست . پذيرفتن ولايتعهدى در آن شرايط خاص ، يكى از آشكارترين نمونه هاى اين امر است .

مذاهب ديگر ، بهتر آشكار مى شد . جلسات و محافلى كه علما و دانشمندان مختلف گرد هم مى آمدند و به بيان ديدگاهها و نظرات خويش مى پرداختند ، در آن زمان رونق خاصى داشت . حاكمان آن عصر ، گاه براى جلوه دادن شكوه دربار خويش ، گاه به منظور گرايش دانشمندان به دربار ، و زمانى براى اين كه بر عقيده كسى چيره شوند ، در كنار مجالس ديگر ، به برگزار كردن نشستهاى علمى نيز مى پرداختند . اين محافل كه به جلسات ( مناظره ) معروف بود ، بهترين مكان براى ابراز شايستگى هاى علمى افراد به شمار مى رفت .

در عصر امام رضا ( ع ) ، آن گاه كه همه دانشمندان جمع مى شدند و به گفت و گو مى پرداختند و سرانجام در پاسخ ديگران فرو مى ماندند ، دست به دامان امام رضا ( ع ) مى شدند تا بر حقانيت مطلب خويش گواهى دهند .

در بالا گفتيم كه يكى از مهم ترين و معروف ترين لقب هاى امام رضا ( ع ) ، ( عالم آل محمد ) است . اين كه از ميان همه امامان شيعه ، حضرت امام رضا به اين لقب شهرت يافته است ، خود دليل برجستگى آن امام از جهت دانشهاى رايج در زمان خويش و يافتن فرصت براى آشكارسازى آن علوم مى باشد .

اباصلت كه يكى از ياران امام است ، از برادرزاده امام رضا ( ع ) روايتى نقل مى كند كه خواندنى است . با توجه به اين روايت تو هم مى توانى بفهمى

كه اين لقب حضرت از كجا آمده است . او مى گويد :

امام موسى بن جعفر ( ع ) به فرزندانش مى فرمود : برادرتان ، على بن موسى ( يعنى امام رضا ) ، عالم آل محمد است . نيازهاى دينى خود را از وى فرا بگيريد و آن چه را به شما آموزش مى دهد ، به ياد داشته باشيد ، زيرا پدرم امام صادق ( ع ) بارها به من مى فرمود : عالم آل محمد در نسل توست و اى كاش من مى توانستم او را ببينم .

شنيدن اين دو حديث هم حتما براى تو جالب است . يكى از زبان شيرين خود امام است و ديگرى را يكى از ياران حضرت نقل كرده است . حديث نخست اين است :

در حرم پيامبر ( ص ) مى نشستم و دانشمندان مدينه هرگاه در مسأله اى با مشكل روبرو مى شدند و از حلّ آن ناتوان مى ماندند ، به سوى من رو مى آوردند و پاسخ مى گرفتند .

. و حديث دوم را عبدالسلام هروى نقل كرده كه در بيشتر نشستهاى علمى امام حاضر بوده است .

هيچ كسى را از امام رضا ( ع ) داناتر نديدم و هر دانشمندى كه او را ديده به دانش برتر او گواهى داده است . در نشستهايى كه گروهى از دانشوران و فقيهان و دانايان اديان گوناگون حضور داشتند ، بر تمامى آنها چيره شد ، تا آن جا كه همه آنان به ناتوانى علمى خود و برترى امام اعتراف كردند و گواهى دادند .

يكى از نكاتى كه

در بررسى شخصيت علمى امام مورد توجه همگان قرار گرفته و آن را بازگو كرده اند ، اين است كه امام رضا ( ع ) با هر گروهى به زبان خودشان سخن مى گفت و به تعبير اباصلت ، شيواترين و داناترين مردم به هر زبان و فرهنگى بود . اباصلت كه خود اين سخن را مى گويد ، از اين تسلط امام به زبانهاى مختلف شگفت زده مى شود و اين تعجّب خود را به امام اظهار مى نمايد و امام در پاسخ مى فرمايد :

من حجت خدا بر مردم هستم . چگونه مى شود چنين فردى زبان آنان را درك نكند ؟ مگر نشنيده اى كه اميرالمؤمنين على ( ع ) فرمود : به ما ( فصل الخطاب ) داده اند ، و آن چيزى نيست ، جز آشنايى با زبان ديگران .

اينها همه ، نمونه اى از شخصيت علمى امام است . در كتابهاى تاريخى كه به بررسى ابعاد مختلف زندگى امام رضا ( ع ) پرداخته اند ، اين نكات به صورت گسترده مورد بحث قرار گرفته و رخدادهاى متعددى كه گواه برترى علمى امام است ، بازگو شده است .

از احساسات مردم بر ضد امويان ، توانستند آنان را از حكومت كنار بزنند و خود بر تخت فرمانروايى مسلمانان بنشينند . با سركوب امويان ، آنان ديگر قدرت و توانى نداشتند كه خطر مهمى براى عباسيان به شمار روند . عباسيان تنها خطر براى حكومت خود را شيعيانى مى دانستند كه با فرمانبرى از امامان معصوم ، حاكمان آن روزگار را ناحق مى شمردند و مى كوشيدند تا آنان را از حكومت ساقط كنند .

بنابراين ، دشمن شماره يك حاكمان عباسى ، امامان شيعه بودند و به همين دليل است كه همه امامانى كه در روزگار اين حاكمان ستمگر مى زيستند ، به دست آنان به شهادت رسيدند عباسيان ستم پيشه به اندازه اى بر شيعيان فشار آوردند و آنان را مورد تهديد و شكنجه و آزار و تبعيد و آوارگى قرار دادند كه حتى تاريخ نويسان نيز از بازگو كردن آن دچار شرمندگى شده اند .

در نمودار پايين نشان داده ايم كه امام رضا ( ع ) با چه كسانى از حاكمان عباسى هم دوره بوده است .

ده سال از دوران امامت حضرت رضا ( ع ) ، با حكومت هارون همزمان بود . در اين ده سال ، موقعيت مناسبى براى مبارزه علنى و رسمى براى امام رضا ( ع ) پديد نيامد و بيشتر تلاش سياسى امام به صورت پنهانى رهبرى مى شد ، اما در گوشه گوشه سرزمينهاى مسلمانان جنبشها و قيامهاى پياپى شيعيان ، حكومت عباسى را به تنگ آورده و هارون در برخورد با آنها دچار سردرگمى شده بود . به اين گفت و گو

كه ميان هارون و يكى از درباريان قدرتمند وى رد و بدل شده است توجّه كن :

_ اى هارون ! اين على بن موسى است ، كه بر جاى پدر خويش تكيه زده و امامت و رهبرى شيعيان را از آن خود مى داند . چه بايد كرد ؟

_ آن خطايى كه در كشتن پدرش موسى مرتكب شديم براى ما بس است ! يعنى مى خواهى تمام آنان را بكشم ؟ ! مگر مى شود ؟

اما . در ميان همه حاكمان عباسى ، مأمون چهره اى ديگر داشت . او كه برادر خود ، امين را كشت تا خود به حكومت برسد ، در برخورد با شيعيان و به ويژه شخص امام رضا ( ع ) از راهى ديگر وارد شد و شيوه اى ديگر را در پيش گرفت .

در اين جا خوب است به چند نمونه از اظهار نظر تاريخ نويسان درباره شخصيت پيچيده مأمون آگاه شوى تا دريابى كه امام رضا ( ع ) با چه انسان مرموزى روبرو بوده است .

يكى مى گويد :

مأمون از نظر دورانديشى ، اراده قوى ، بردبارى ، دانش ، زيركى ، بزرگى ، شجاعت و جوانمردى از همه عباسيان برتر بود .

ديگرى مى نويسد :

مأمون در عين حال كه در مجالس عيش و نوش شركت مى جست ، به كتاب و فلسفه و بحث و جدل و مناظره علمى و مباحث فقهى و . علاقه شديد داشت !

ديگرى مى گويد :

گاهى مانند يك ديندار دلسوز ، مردم را به علت كوتاهى در نماز و فرو رفتن

در لذات و پيروى از شهوات و . نكوهش مى كرد و آنان را از عذاب الهى مى ترساند ، و زمانى خودش در بزم خوشگذرانى و مجالس عيش و نوش شركت مى نمود .

يكى هم چنين اظهار مى دارد :

مأمون زيرك ترين حاكمان عباسى و داناترين ايشان به فقه و كلام بود .

. و از اين يك بشنو كه مى گويد :

مأمون روزى ادعاى تشيع مى كرد و وجودش را لبريز از دوستى و عشق به على ( ع ) نشان مى داد و در فاصله اى اندك ، نقاب از چهره برمى گرفت و تا آن جا پيش مى رفت كه حاضر نبود در مجلس او حتى از عنصر تبهكار و جلادى همچون حجاج بن يوسف ، خرده بگيرند .

آيا همزمانى با چنين موجود پيچيده و ابهام آلودى كه تلاشى جز پايدارى بيشتر حكومت عباسى ندارد ، اما در همان حال ، بزرگترين مخالف خود ، يعنى شخص امام رضا ( ع ) را به ولى عهدى خويش برمى گزيند ، آسان است ؟

به هرحال ، مأمون با اين خصوصياتى كه داشت ، پس از رسيدن به قدرت ، و به منظور پايدار ساختن اركان حكومت خود ، تصميم گرفت با امام رضا ( ع ) به گونه اى ديگر برخورد نمايد . پس ، براى امام نامه نوشت و حضرت را به ولى عهدى خود منصوب كرد . امام ابتدا از پذيرش اين امر خوددارى فرمود ، اما پيگيرى و پافشارى مأمون و خوددارى امام ، به آن جا انجاميد كه مأمون دو تن را به

نمايندگى از سوى خود كه در خراسان بود ، روانه مدينه كرد و آنان در نزد امام هدف خود را چنين بيان كردند :

مأمون ما را مأمور كرده كه شما را به خراسان ببريم .

امام هم كه شيوه هاى حاكمان را مى شناخت و مى دانست مأمون كه از كشتن برادر خود پروا ندارد ، از اين تصميم خود دست بردار نيست ، ناگزير از ترك مدينه شد .

سرگذاشته ، رهسپار خراسان شد ، جايى كه مأمون در آن جا مى كرد .

بنا به فرمان مأمون ، مسير امام از مدينه تا خراسان ، به گونه اى تعيين گرديد كه مردم شهرهاى شيعه نشين از ديدار امام محروم شوند . زيرا اگر شيعيان موفق مى شدند از نزديك امام خود را زيارت كنند و با ايشان ديدار نمايند و از سخنان آن حضرت بهره مند شوند ، بيش از پيش به وى ارادت مى يافتند و اين خود خطر بزرگى براى حكومت مأمون به شمار مى آمد . بنابراين ، شهرهاى كوفه و قم از مسير سفر امام حذف گرديد . اما در اين كه امام از كدام مسير به خراسان و شهر مرو رسيده است ، ميان تاريخ نويسان اختلاف است . خلاصه مسيرهايى كه براى اين سفر نقل شده از اين قرار است :

1 _ مدينه ، بصره ، اهواز ، فارس ( شيراز ) ، اصفهان ، رى ، سمنان ، دامغان ، نيشابور ، توس ، سرخس ، مرو .

2 _ مدينه ، بصره ، اهواز ، اصفهان ، كوه آهوان ، سمنان ، نيشابور ، توس ، سرخس ، مرو .

3 _ مدينه ، بصره ، اهواز ، اصفهان ، يزد ، طبس ، نيشابور ، توس ، سرخس ، مرو .

4 _ مدينه ، بصره ، اهواز ، فارس ( شيراز ) ، كرمان ، طبس ، نيشابور ، توس ، سرخس ، مرو .

اگر به اين نقشه مراجعه كنى ، مى توانى مسير سفر تاريخى امام را بهتر در ذهن

بسپارى .

:

پدرم بنده شايسته خدا ، موسى بن جعفر ،

از پدرش جعفر بن محمد ،

و او از پدرش محمد بن على ،

و او از پدرش على بن الحسين ،

و او از پدرش حسين بن على ،

و او از پدرش على بن ابى طالب ،

نقل كرده كه از پيامبر ( ص ) شنيده است ،

و پيامبر از جبرئيل دريافت كرده

كه خداوند فرموده است :

كلمه لا اله الا الله دژ استوار من است . هر كس كه وارد آن دژ شود از عذاب من ايمن خوهد بود .

گوشها شنيدند و قلمها نوشتند . در ميان مردم همهمه افتاد . دهها هزار مرد و زنى كه اين سخن را دريافتند آن را براى يكديگر باز مى گفتند . كاروان امام به راه افتاد ، اما حضرت ندا در داد و آن را از رفتن بازداشت و فرمود :

با شرايط آن . و من از شرطهاى آن هستم .

امام در اين حديث بسيار كوتاه و فشرده ، نكات بسيار بلندى را بيان فرموده است . به اين نكات توجه كن :

1 _ اهميت مسأله توحيد و محور بودن آن در انديشه اسلامى .

2 _ پيوستگى معارف خاندان امامت به شخص پيامبر اسلام ( ص ) و به سرچشمه وحى .

3 _ پيوند گسست ناپذير توحيد با رهبرى .

4 _ تثبيت امامت حضرت رضا عليه السلام و ردّ ديدگاه كسانى كه به امامت ايشان باور نداشتند .

اما چرا اين حديث را ( سلسلة الذهب ) ناميده اند ؟

وقتى جمله اى از كسى

نقل مى شود ، گاه چندين نفر در بازگو كردن آن نقش دارند و آن را از قول كسان ديگر روايت مى كنند . اين افراد را در اصطلاح علم حديث ، ( سلسله سند حديث ) مى گويند . مثلاً در همين حديث ، كه امام رضا ( ع ) اين سخن را از قول پدران خود نقل مى فرمايد ، اين افراد ، سلسله سند اين حديث ناميده مى شوند . از آن جا كه همه اين افراد ، امامان عزيز ما شيعيان هستند ، اين حديث در تاريخ به عنوان حديثى كه همه سلسله سند آن طلايى و زرّين هستند معروف شده است و آن را ( سلسلة الذهب ، يعنى رشته طلايى ) نام داده اند .

اين حديث از آن زمان كه از زبان مبارك امام شنيده شد ، همواره مورد توجه و عنايت حديث شناسان ، تاريخ نويسان و هنرمندان بوده است . تا كنون نيز هنرمندان آن را به شيوه هاى مختلف نوشته و عرضه كرده اند . با انتخاب اينجا مى توانى چندين تابلو را كه اين حديث را در آن نوشته اند ، ببينى .

در برابر دسيسه اى كه مأمون چيده بود با ياد و نام اهل بيت عليهم السلام ، حقانيت ايشان و تصريح به عمر كوتاه خود ، فهماند كه اين منصب را با انگيزه شخصى نپذيرفته و تنها عامل قبول اين سمت ، پافشارى مأمون بوده است .

برخوردهاى حكيمانه امام با اين مسأله ، چه در طول سفر و چه در ايام اقامت در مرو ، سبب شد تا بر خلاف پندار مأمون ، امام بيش از گذشته در ميان مردم شناخته شود و در دل ايشان جاى گيرد اين امر موجب اين شد كه مأمون در فاصله اى نه چندان دراز ، از ترفند شكست خورده خود احساس ناراحتى كند و در انديشه محدود ساختن فعاليت هاى امام و حتى از ميان بردن ايشان فرو رود .

يكى از نشانه هاى اين امر ، جلوگيرى وى از برپايى نماز عيد فطر به امامت حضرت رضا عليه السلام است .

دو تن از شاهدان ، واقعه را چنين روايت كرده اند :

عيد فطر فرا رسيد . مأمون _ شايد _ به دليل بيمارى ، به امام رضا ( ع ) پيام داد كه نماز عيد را به جاى وى برپا دارد . امام ، بر پايه آن چه قبلاً شرط كرده بود كه در مراسم حكومتى دخالت نكند ، از قبول اين امر خوددارى ورزيد . اما مأمون پيك فرستاد كه هدف از اين پيشنهاد ، تثبيت امر ولايت عهدى شماست و دوست دارم مردم به اين وسيله اطمينان پيدا كنند كه ولايتعهدى را براستى پذيرفته اى !

امام پيشنهاد وى را پذيرفت به

اين شرط كه نماز را همچون جدّش رسول خدا ( ص ) برپا دارد . مأمون هم قبول كرد و دستور داد تا نظاميان و درباريان و همه مردم صبح روز عيد نزديك خانه امام گرد هم آيند و امام را از منزل تا محل نماز همراهى نمايند .

امام از خانه خارج شد ، در حالى كه خود را خوشبو ساخته ، عبايى بر دوش انداخته ، عمامه اى بر سر نهاده ، عصايى در دست گرفته و با پاى برهنه ، با گامهايى استوار رهسپار شد تا نماز عيد را بخواند . امام كه تكبير مى گفت ، فرياد تكبير مردم در سراسر شهر طنين انداخت ، نظاميانى كه سواره بودند از مركب پياده شدند ، و همه به پيروى از امام ، پاى خويش را برهنه ساختند .

فضل بن سهل ، وزير زيرك مأمون ، با ديدن اين صحنه ، خود را به خليفه رساند و مأمون را از جوّ شهر آگاه ساخت و يادآور شد كه اگر اين گردهمايى ادامه يابد ، جايگاه خليفه در ديدگاه مردم از ارجمندى مى افتد و همه دلها به امام مى گرود . پس مأمون نيز فرمان داد كه امام را از نيمه راه بازگرداندند و نماز اقامه نشد .

در بازگشت ، امام با اندوه بسيار فرمود :

بارخدايا ! اگر وضعيت كنونى جز با مرگ من دگرگون نمى شود ، هم اينك در آن شتاب فرما !

شهادت امام رضا عليه السلام

مأمون كه روز به روز گرايش بيشتر مردم به امام رضا ( ع ) را مى ديد ، در برابر

هم مسلكان خود ، يعنى خاندان عباسى هيچ بهانه اى نداشت . پس تصميم گرفت راهى بغداد شود تا از نزديك با ايشان به گفت و گو بنشيند .

اما آيا او در اين سفر چه ارمغانى براى آنان به همراه داشت ؟

آيا مى توانست امام را از ولايتعهدى بركنار كند ؟

آيا مى توانست بيعت گسترده اى كه از مردم گرفته بود ، ناديده بگيرد ؟

آيا مى توانست واكنش مردم به بركنارى امام را تحمل كند ؟

آيا مى توانست در برابر ناخرسندى انبوه شيعيان و پيروان امام ، دليل قانع كننده اى بياورد ؟

اين جاست كه بارديگر مأمون چهره واقعى خود را نمايان مى سازد و به خشونت پنهان و سياست بازى روى مى آورد .

او نخست ، وزيرش فضل بن سهل را مى كشد و بر جنازه او اشك مى ريزد و براى يافتن قاتلان او جايزه تعيين مى كند و آن گاه كه آنان را دستگير مى كنند ، آنان شهادت مى دهند كه مأمون خود به اين كار فرمان داده است ، اما او ناباورانه آنان را مى كشد .

سپس برنامه حذف امام رضا ( ع ) را دنبال مى كند ، اما مى كوشد كه اين برنامه را به گونه اى عملى سازد كه دامان خود او از اين امر پاك نشان دهد . پس در راه سفر به بغداد ، در توس توقف مى كند و در همان جا با خوراندن انار يا انگور زهرآلود به حضرت ، امام رضا ( ع ) را مسموم مى سازد و مانند آن چه پس از

قتل فضل بن سهل كرد ، در اين جا نيز بر پيكر پاك امام اشك مى ريزد و حضرت را در كنار قبر پدر خود هارون الرشيد دفن مى كند .

امام رضا ( ع ) پيشتر ، شهادت خود به دست مأمون را به برخى از ياران خود گوشزد كرده بود . از جمله يك بار به دو تن از اصحاب خويش فرموده بود :

اينك هنگام بازگشت من به سوى خدا فرا رسيده و زمان آن است كه به جدم رسول خدا ( ص ) و پدرانم بپيوندم . تومار زندگى ام به انجام رسيده است . اين حاكم خودكامه ( مأمون ) تصميم گرفته است كه مرا با انگور و انار مسموم به قتل برساند .

در ميان نقل قول هاى گوناگون درباره روز و ماه و سال شهادت امام رضا ( ع ) ، مشهورتر آن است كه حضرت در روز جمعه ، آخر ماه صفر سال 203 هجرى قمرى به شهادت رسيده ، در حالى كه 55 سال از عمر مبارك امام سپرى شده است .

و بنياد اسلام بالنده و شاخه بلند آن است .

به بركت امام است كه نماز ، روزه ، حج و جهاد تكميل مى شود ، خراج و صدقات فراوان مى گردد و حدود و احكام الهى به اجرا درمى آيد و مرزها از يورش مصون مى ماند .

امام به سان خورشيدى رخشانى است كه تابش آن جهان را فرا مى گيرد و در افقى است كه در دسترس نمى آيد .

امام ماه تابان ، چراغ فروزان ، نور درخشان و ستاره نمايانى است كه در شب تاريك راهنماى هدايت است و نجات بخش از نابودى .

امام از هر گناهى پاك و از هر عيبى به دور است .

امام به علم ويژگى يافته و به بردبارى نام آور شده است .

امام يگانه روزگار خويش است ، هيچ كس همپاى او نيست و هيچ دانشمندى با او ياراى برابرى ندارد و براى او همانندى يافت مى نشود .

دو ويژگى عصمت و انتصاب نيز در پايان سخن امام رضا عليه السلام به اين گونه بيان شده است :

چون خداوند بنده اى را براى تدبير امور بندگانش برگزيند ، او را سينه اى فراخ عنايت فرموده و سرچشمه هاى حكمت را در دلش به وديعت مى نهد ، زبانش گويا مى شود و در پاسخ درنمى ماند ، و جز درستى در او يافت نگردد . او انسانى موفق ، راه يافته و تأييدشده از جانب خداوند و از هر گونه خطا و لغزشى در امان است . اين ويژگى از آن رو است كه حجّت بر خلق و گواه بر

بندگان خدا باشد . آيا آنان توانايى چنين گزينشى را دارند تا برگزيده ايشان از اين صفات بهره ببرد ؟

مى توانست نيازش را بر آورده سازد رد نمى كرد ، در حضور ديگرى پايش را دراز نمى فرمود ، هرگز نديدم به كسى از خدمتكاران و غلامانشان بدگوئى كند ، خنده او قهقهه نبود بلكه تبسم بود ، چون سفره غذا به ميان مى آمد همه افراد خانه حتى دربان و مهتر را نيز بر سفره خويش مى نشاند و آنان همراه با امام غذا مى خوردند . شبها كم مى خوابيد و بيشتر بيدار بود ، و بسيارى از شبها تا صبح بيدار مى ماند و به عبادت مى گذراند ، بسيار روزه مى داشت و روزه سه روز در هر ماه را ترك نمى كرد ( 1 ) ، كار خير و انفاق پنهان بسيار داشت ، وبيشتر در شبهاى تاريك مخفيانه به فقرا كمك مى كرد . ( 2 )

« محمد بن ابى عباد » مى گويد : فرش آن حضرت در تابستان حصير و در زمستان پلاسى بود . لباس او- در خانه- درشت و خشن بود ، اما هنگاميكه در مجالس عمومى شركت مى كرد ( لباسهاى خوب و متعارف مى پوشيد ) و خود را مى آراست . ( 3 )

شبى امام ميهمان داشت ، در ميان صحبت چراغ نقصى پيدا كرد ، ميهمان امام دست پيش آورد تا چراغ را درست كند ، امام نگذاشت و خود اين كار را انجام داد و فرمود : ما گروهى هستيم كه ميهمانان خود را به كار نمى گيريم . ( 4 )

يكبار شخصى كه امام را نمى شناخت در حمام از امام خواست تا او را كيسه بكشد ، امام عليه السلام پذيرفت و مشغول شد ، ديگران امام را بدان شخص معرفى كردند

، و او با شرمندگى به عذرخواهى پرداخت ولى امام بى توجه به عذر خواهى او همچنان او را كيسه مى كشيد و او را دلدارى مى داد كه طورى نشده است . ( 5 )

شخصى به امام عرض كرد : به خدا سوگند هيچ كس در روى زمين از جهت برترى و شرافت پدران به شما نمى رسد .

امام فرمود : تقوى به آنان شرافت داد و اطاعت پروردگارآنان را بزرگوار ساخت . ( 6 )

مردى از اهالى بلخ مى گويد : در سفر خراسان با امام رضا عليه السلام همراه بودم ، روزى سفره گسترده بودند و امام همه خدمتگزاران و غلامان حتى سياهان را بر آن سفره نشاند تا همراه او غذا بخورند .

من به امام عرض كردم : فدايتان شوم . بهتر است اينان بر سفره اي جداگانه بنشينند . فرمود : ساكت باش ، پروردگار همه يكى است ، پدر و مادر همه يكى است ، و پاداش هم به اعمال است . ( 7 )

« ياسر » خادم امام مى گويد : امام رضا عليه السلام به ما فرموده بود اگر بالاى سرتان ايستادم ( و شما را براى كارى طلبيدم ) و شما به غذا خوردن مشغول بوديد برنخيزيد تا غذايتان تمام شود . بهمين جهت بسيار اتفاق مى افتاد كه امام ما را صدا مى كرد ، و در پاسخ او مى گفتند به غذا خوردن مشغولند ، و آن گرامى مى فرمود بگذاريد غذايشان تمام شود . ( 8 )

يكبارغريبى خدمت امام رسيد و سلام كرد و گفت : من از دوستداران شما و پدران و اجدادتان هستم ، از

حج باز گشته ام و خرجى راه تمام كرده ام ، اگر مايليد مبلغى به من مرحمت كنيد تا خود را بوطنم برسانم ، و در آنجا از جانب شما معادل همان مبلغ را به مستمندان صدقه خواهم داد ، زيرا من در شهر خويش فقير نيستم و اينك در سفر نيازمند مانده ام .

امام برخاست و به اطاقى ديگر رفت ، و دويست دينار آورد و از بالاى در دست خويش را فراز آورد ، و آن شخص را خواند و فرمود : اين دويست دينار را بگير و توشه راه كن ، و به آن تبرك بجوى ، و لازم نيست كه از جانب من معادل آن صدقه بدهى .

آن شخص دينارها را گرفت و رفت ، امام از آن اطاق به جاى اول بازگشت ، از ايشان پرسيدند چرا چنين كرديد كه شما را هنگام گرفتن دينارها نبيند ؟

فرمود : تا شرمندگى نياز و سؤال را در او نبينم . ( 9 )

امامان معصوم و گرامى ما در تربيت پيروان و راهنمائى ايشان تنها به گفتار اكتفا نمى كردند ، و در مورد اعمال آنان توجه و مراقبت ويژه اي مبذول مى داشتند ، و در مسير زندگى اشتباهاتشان را گوشزد مى فرمودند تا هم آنان از بيراهه به راه آيند ، و هم ديگران و آيندگان بياموزند .

« سليمان جعفرى » از ياران امام رضا عليه السلام مى گويد : براى برخى كارها خدمت امام بودم ، چون كارم انجام شد خواستم مرخص شوم ، امام فرمود : امشب نزد ما بمان .

همراه امام به خانه او رفتم ، هنگام غروب بود ، غلامان

حضرت مشغول بنائى بودند امام در ميان آنها غريبه اي ديد ، پرسيد : اين كيست ؟ عرض كردند : به ما كمك مى كند و به او چيزى خواهيم داد .

فرمود : مزدش را تعيين كرده ايد ؟

گفتند : نه ! هر چه بدهيم مى پذيرد .

امام بر آشفت و خشمگين شد . من به حضرت عرض كردم : فدايتان شوم خود را ناراحت نكنيد .

فرمود : من بارها به اينها گفته ام كه هيچكس را براى كارى نياوريد مگر آنكه قبلا مزدش را تعيين كنيد و قرار داد ببنديد . كسى كه بدون قرار داد و تعيين مزد كارى انجام دهد اگر سه برابر مزدش را بدهى باز گمان مى كند مزدش را كم داده اي ، ولى اگر قرار داد ببندى و به مقدار معين شده بپردازى از تو خشنود خواهد بود كه طبق قرار عمل كرده اي ، و در اين صورت اگر بيش از مقدار تعيين شده چيزى به او بدهى هر چند كم و ناچيز باشد مى فهمد كه بيشتر پرداخته اي و سپاسگزار خواهد بود . ( 10 )

« احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى » كه از بزرگان اصحاب امام رضا عليه السلام محسوب مى شود نقل مى كند . من با سه تن ديگر از ياران امام خدمتش شرفياب شديم ، و ساعتى نزد امام نشستيم ، چون خواستيم باز گرديم امام به من فرمود : اى احمد ! تو بنشين . همراهان من رفتند و من خدمت امام ماندم ، و سؤالاتى داشتم بعرض رساندم و امام پاسخ مى فرمودند ، تا پاسى از شب گذشت ، خواستم مرخص شوم

، فرمود : مى روى يا نزد ما مى مانى ؟

عرض كردم : هر چه شما بفرمائيد ، اگر بفرمائيد بمان مى مانم و اگر بفرمائيد برو مى روم .

فرمود : بمان ، و اينهم رختخواب ( و به لحافى اشاره فرمود ) . آنگاه امام برخاست و به اطاق خود رفت . من از شوق به سجده افتادم و گفتم : سپاس خداى را كه حجت خدا و وارث علوم پيامبران در ميان ما چند نفر كه خدمتش شرفياب شديم تا اين حد به من محبت فرمود .

هنوز در سجده بودم كه متوجه شدم امام به اطاق من باز گشته است ، برخاستم . حضرت دست مرا گرفت و فشرد و فرمود :

اى احمد ! اميرمؤمنان عليه السلام به عيادت « صعصعة بن صوحان » ( كه از ياران ويژه آن حضرت بود ) رفت ، و چون خواست برخيزد فرمود : « اى صعصعه ! از اين كه به عيادت تو آمده ام به برادران خود افتخار مكن _عيادت من باعث نشود كه خود را از آنان برتر بدانى_ از خدا بترس و پرهيزگار باش ، براى خدا تواضع و فروتنى كن خدا ترا رفعت مى بخشد . » ( 11 )

امام عليه السلام با اين عمل و سخن خويش هشدار داده است كه هيچ عاملى جاى خود سازى و تربيت نفس و عمل صالح را نمى گيرد ، و به هيچ امتيازى نبايد مغرور شد ، حتى نزديكى به امام و عنايت و لطف آن بزرگوار نيز نبايد وسيله فخر و مباهات و احساس برترى بر ديگران گردد .

1 - گويا منظور روزه پنجشنبه

اول ماه و چهار شنبه وسط ماه و پنجشنبه آخر ماه است كه پيشوايان معصوم فرموده اند كسى كه اضافه بر روزه ماه مبارك رمضان درهر ماه اين سه روز را روزه بگيرد مانند آنست كه همه سال روزه باشد .

2- اعلام الورى ص 314 .

3- اعلام الورى ص 315 .

4- كافى ج 6 ص 283 .

5- مناقب ج 4 ص 362 .

6- عيون اخبار الرضا ج 2 ص 174 .

7- كافى ج 8 ص 230 .

8- كافى ج 6 ص 298 .

9- مناقب ج 4 ص 360 .

10- كافى ج 5 ص 288 .

11- معجم رجال الحديث ج 2 ص 237- رجال كشى ص 588 .

از نزد او بيرون مى رود . »

ناراستى ها را به آنان بشناساند و ايشان را از بيراهه ها بازدارد .

امام صادق عليه السلام فرمود : همواره در زمين حجّتى از جانب خدا هست كه حلال و حرام را بشناساند و مردم را به راه خدا بخواند .

كه حكايتهاى فراوان آن در جاى خود آمده است .

فردى يهودى به نام نعثل نزد پيامبر اكرم آمد و از آن جناب خواست كه جانشين خود را معرّفى فرمايد و چنين گفت : هر پيامبرى جانشينى داشت ، رسول ما موسى بن عمران ، يوشع بن نون را به جانشينى برگزيد ، جانشين شما كيست ؟ حضرت فرمود : جانشين من على بن ابى طالب است ، سپس دو سبط من ، حسن و حسين ، آن گاه نه امام كه از تبار حسين هستند . نعثل از پيامبر صلى الله عليه و آله خواست كه آنان را نام ببرد . حضرت فرمود : پس از حسين فرزندش على ، پس از على فرزندش محمّد ، پس از او فرزندش جعفر ، سپس فرزندش موسى ، آن گاه فرزندش على ( يعنى امام رضا ) ، سپس فرزندش محمّد ، آن گاه فرزندش على ، پس از او فرزندش حسن و در پايان فرزندش حجّت خدا ، محمد مهدى . اينها دوازه تن هستند . خوشا آنان كه اين كسان را دوست بدارند و از آنان پيروى كنند و بدا بر آنان كه بر ايشان خشم آورند و به مخالفت با آنان بپردازند . خرسند باد آن كه به هدايت ايشان چنگ زند ! ( ينابيع المودّة 3/281 )

يكى ار رواياتى كه به نقل از پيامبر گرامى اسلام در كتب شيعى آمده اين است :

جابر بن عبدالله انصارى گويد : هنگامى كه آيه شريفه يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم . ( نساء/59 ) بر پيغمبر اكرم نازل شد ، عرض كردم : اى رسول

خدا ! خدا و پيامبر را مى شناسيم ، اين اولوا الامر كه پيروى از ايشان همپاى اطاعت از شما قرار گرفته كيستند ؟ فرمود : جابر ! آنان جانشينان من و راهبران مسلمانان پس از من هستند . نخستين ايشان على بن ابى طالب است ، آن گاه حسن و حسين ، سپس على بن الحسين ، پس از وى محمد بن على كه در تورات به باقر شهره است . تو زمان او را درك خواهى كرد و اگر او را ديدى سلام من را به او ابلاغ كن . سپس جعفر بن محمد صادق است . و پس از او به ترتيب : موسى بن جعفر ، على بن موسى ، محمد بن على ، على بن محمد و حسن بن على خواهند آمد . در پايان همنام و هم كنيه من است : حجّت خدا در زمين و بقية الله در ميان بندگان ، فرزند حسن بن على ، همو كه خدا به دست وى ياد خود را در خاور و باختر مى گستراند ، همو كه از پيروان و شيعيانش پنهان مى شود ، و غيبتى خواهد داشت كه هر كس خدا دلش را براى ايمان به آزمون كشد ، امامت او را مى پذيرد . ( اكمال الدين و اتمام النعمة 253 )

و فرموده كه اين امر را دوازده امام به پايان مى رسانند پس از موسى ، فرزندش على است كه او را ( رضا ) گويند . ( اثبات الهداة1/598 )

امام حسين عليه السلام فرموده است : پيشوا و جانشين پس از رسول خدا صلى الله عليه و آله اميرالمؤمنين عليه السلام است ، سپس حسن عليه السلام و آن گاه من و نه تن از فرزندان من : فرزندم على ، فرزندش محمد ، فرزندش جعفر ، پسرش موسى ، فرزندش على . ( الصراط المستقيم2/156 )

امام سجّاد عليه السلام فرمود : اين نسخه اى از آن لوحى است كه خداوند متعال به پيامبر خود هديه داد و در آن نام خداوى تبارك و تعالى ، و پيامبر خدا ، و اميرالمؤمنين على . و فرزندش على ّ معروف به رضا است ( اثبات الهداة1/651 )

امام باقر عليه السلام فرمود : امامان پس از پيامبر صلى الله عليه و آله دوازده تن هستند : نخست على عليه السلام . و آن گاه فرزندش على معروف به رضا . ( كفاية الاثر248 )

امام صادق عليه السلام فرمود : من به فرزندم موسى كه امام پس از من است ، وصيّت كرده ام . پرسيدند : پس از او كيست ؟ فرمود : فرزندش على كه به ( رضا ) معروف است ، و در سرزمينى دور در خراسان دفن خواهد شد . ( اثبات الهداة1/603 )

امّا بيش از همه رواياتى است كه از امام موسى كاظم عليه السلام پدر گرامى امام رضا عليه السلام بازگو شده و در همه آنها

گواه راستينى بر امامت حضرت على بن موسى ديده مى شود .

1 _ داود رقّى گويد : به امام كاظم عليه السلام عرض كردم : قربانت گردم ، عمرم به پايان رسيده و ناتوانى بر من چيره شده است . پيشتر از پدرت خواستم كه امام پس از خود را معرفى كند ، شما را نشان داد . اينك همين پرسش را از شما دارم ! آن گاه حضرت اشاره به فرزندش ابوالحسن كرد و فرمود : پس از من ، اين امام شماست .

2 _ محمد بن اسحاق بن عمار گويد : به امام كاظم عرض كردم : آيا مرا به كسى راه نمى نمايى كه دين خويش را از او فرا گيرم ؟ فرمود : اين فرزندم على است ، دين خود را از او فرا گير .

3 _ زياد بن مروان قندى كه خود از واقفيان بود ، گويد : خدمت ابوابراهيم ( امام كاظم عليه السلام ) رسيدم ، فرزندش ابوالحسن هم نزد او بود . فرمود : اى زياد ! اين فرزند من ، گفته هايش گفته من ، نوشته هايش نوشته من و فرستاده اش به سوى شما ، نماينده من است . هرچه گويد ، حقّ همان است .

4 _ مخزومى كه مادرش از فرزندان جعفر بن ابى طالب بود ، گويد : حضرت موسى بن جعفر عليه السلام ما را به منزلش فرا خواند ، ما پيرامون آن جناب گرد آمديم ، جضرت فرمود : آيا مى دانيد چرا شما را در اين جا فرا خوانده ام ؟ گفتيم : خير . فرمود

: گواهى دهيد كه اين فرزندم ، وصى ّ من است و پس از من جانشين و سرپرست امور مربوط به من خواهد بود

5 _ داود بن ذربى گويد : خدمت امام كاظم عليه السلام رسيدم ، اموالى را نيز با خود براى آن جناب برده بودم . حضرت مقدارى از آن اموال را پذيرفت . پرسيدم : چرا همه را قبول نكرديد ؟ فرمود : امام شما در موقع خود آن را از شما خواهد خواست . هنگامى كه خبر شهادت حضرت به ما رسيد ، فرزندش ابوالحسن الرضاعليه السلام مال را از من خواست و من همه را تسليم ايشان كردم .

6 _ محمد بن فضل هاشمى گويد : خدمت حضرت موسى بن جعفر عليه السلام رسيدم . آن حضرت بشدّت از اوضاع نگران و ناراحت بود . عرض كردم : اگر حادثه اى پيش آيد بايد از كه پيروى كنيم ؟ فرمود : از فرزندم على . او وصى ّ و جانشين من در ميان شماست .

7 _ على بن يقطين گويد : خدمت امام كاظم عليه السلام بودم و فرزندش على هم نزد او بود . موسى بن جعفر فرمود : اى على بن يقطين ! اين فرزند ، سرور فرزندانم است و من كنيه خود را به او بخشيده ام در اين هنگام هشام بن سالم دست خود را بر پيشانى زد و گفت : به خدا سوگند كه از مرگ خويش خبر داد !

8 _ سليمان بن حفص مروزى گويد : خدمت امام كاظم عليه السلام رسيدم و در انديشه ام اين بود كه درباره

امام پس از وى پرسش كنم . امام نگاهى به من انداخت و خود آغاز سخن كرد و فرمود : اى سليمان ! فرزندم على وصى من و پيشواى مردم پس از من است و او بهترين فرزندان من مى باشد . اگر زنده ماندى و او را درك كردى ، گواهى امامت او را در نزد شيعيان من نيز ابراز نما و هر كس از جانشين من پرسيد او را معرفى من .

9 _ عبدالله مرحوم گويد : به قصد مدينه از بصره بيرون شدم ، در بين راه ، موسى بن جعفر عليه السلام را ملاقات كردم كه او را به سمت بصره مى بردند . حضرت دنبال من فرستاد و من خدمت رسيدم . نامه اى به من دادند كه آن را به مدينه برسانم . عرض كردم : نامه را به چه كسى تسليم كنم ؟ فرمود : به فرزندم على . زيرا او وصى ّ و امام پس از من و بهترين فرزندان من است .

10 _ حسين بن بشير گويد : امام كاظم عليه السلام فرزندش على را براى ما به عنوان امامت معرفى كرد ، همان گونه كه حضرت رسول اكرم صلى الله عليه و آله ، در روز غدير خم على عليه السلام را معرفى فرمود . ايشان به اهل مدينه و يا مردمان حاضر در مسجد پيامبر صلى الله عليه و آله خطاب كرد و فرمود : اى مردم ! اين وصى و پيشواى پس از من است .

11 _ محمد بن سنان گويد : پيش از آن كه حضرت امام كاظم عليه

السلام را به عراق تبعيد كنند ، خدمت ايشان رسيدم . فرزندش على هم نزد وى بود .

فرمود : اى محمد ! امسال حادثه اى رخ خواهد داد . از آن هراسان مباش و بى تابى مكن . . سپس سر مبارك خود را پايين افكند و انگشتان خود را به زمين زد . آن گاه سر را بلند كرد

. و فرمود : خداوند گمراهان را به حال خود وامى نهد و آن چه را اراده كند به انجام مى رساند .

پرسيدم : مقصود از اين سخنان چيست ؟

فرمود : هر كس به اين فرزندم ستم روا دارد و حقش را ناديده انگارد و امامتش را انكار كند ، به سان كسى است كه حق على بن ابى طالب عليه السلام را پامال كرده و امامت وى را منكر شود .

. من از سخنان وى چنين دريافتم كه از مرگ خود خبر مى دهد و فرزندش على را به عنوان امام پس از خود معرفى مى كند .

عرض كردم : به خدا سوگند ، اگر پروردگار به من عمر دهد و روزگار او را دريابم ، حقوق او را ادا كرده ، به امامت و خلافت وى گردن خواهم نهاد و هم اينك گواهى مى دهم و تصديق مى كنم كه او پس از شما حجّت خدا در روى زمين و امام مردم است و جامعه را به آيين اسلام فرا مى خواند .

فرمود : اى محمد ! خداوند عمر تو را دراز خواهد كرد و روزگار امامت او را درخواهى يافت و مردم را به سوى او

فرا خواهى خواند و حتّى به امام پس از او هم اعتراف و تصديق خواهى نمود .

پرسيدم : قربانت گردم ! امام پس از او كيست ؟

فرمود : فرزندش على .

گفتم : به فرمان شما تسليم هستم و به امامت فرزند او نيز گواهى مى دهم .

فرمود : آرى اى محمد ! من نام تو را در كتاب اميرالمؤمنين عليه السلام ديدم و تو از شيعيان ما هستى و در ميان آنان به آذرخشى مى مانى كه در شب تاريك مى درخشد و نور مى افشاند . اى محمد ! مفضّل مونس من است ، هر گاه او را مى بينم ، آرامشى مى يابم . تو نيز مونس دو امام پس از من خواهى بود و آنان با ديدن تو آرامش مى يابند . آتش جهنم بر بدنت حرام است و هرگز بدنت را لمس نخواهد كرد .

دعوت كردن از امام و جلب او به مرو مساله خلافت و ولايتعهدى را به آن حضرت پيشنهاد نمود .

از اين روى عده اى را به مدينه فرستاد و از امام دعوت رسمى به عمل آورد . اما حضرت چون مى دانست كه مامون در پى تحقق اهداف خود است دعوت او را رد كرد و به هيچ وجه حاضر به رفتن نشد اما با اصرار و پافشارى نمايندگان اعزامى مامون ، حضرت از روى ناچارى و اكراه مدينه را به قصد مرو ترك كرد .

مامون از همان ابتدا به ويژه پس از تحميل ولايتعهدى با امام دوگانه برخورد مى كرد . در اين جا اگرچه برخى آگاهانه يا از روى ناآگاهى به طرفدارى از حكومت بنى عباس و مامون مى خواهند وى را فردى مخلص و مؤمن و معتقد به امام عليه السلام معرفى كنند و مساله پيشنهاد و واگذارى ولايتعهدى را به على بن موسى الرضا عليهما السلام نشانه ايمان و ارادتش بدانند اما غافل از آن كه اين حركت مرموزانه و خائنانه نه تنها به امام عليه السلام خدمت نبود ، بلكه با تحقق بخشى از اهداف شوم خود ، زمينه شهادت آن حضرت را نيز فراهم ساخت .

دليل اين مدعا همان برخوردهاى دوگانه اش بود كه پس از اين جريان از خود نشان داد و در تاريخ به گوشه هايى از آن اشاره شده است . و ما نيز در اين نوشتار كوتاه دوازده مورد از همان برخوردها را جمع آورى كرده ، تقديم شيفتگان امام عليه السلام مى نماييم . به اين اميد كه گامى در جهت تبيين مظلوميت امام رضا عليه السلام و شناساندن چهره

مامون باشد .

نكرده . آيا نمى بينيد كه چگونه به طمع خلافت ، وليعهدى را پذيرفته .

در اينجا مامون برآشفت و به او گفت : تو هميشه به گونه ناخوشايندى با من برخورد مى كنى ، در حالى كه ترا از سطوت خود ايمنى بخشيدم . بخدا سوگند ، اگر وليعهدى را پذيرفتى كه هيچ ، و گرنه مجبورت خواهم كرد كه آن را بپذيرى . اگر باز همچنان امتناع بورزى ، گردنت را خواهم زد ( 7 ) .

امام رضا ( ع ) در پاسخ ريان كه علت پذيرفتن وليعهدى را پرسيده بود ، گفت :

« . . . خدا مى داند كه چقدر از اين كار بدم مى آمد . ولى چون مرا مجبور كردند كه از كشتن يا پذيرفتن وليعهدى يكى را برگزينم ، من ترجيح دادم كه آن را بپذيريم . . . در واقع اين ضرورت بود كه مرا به پذيرفتن آن كشانيد و من تحت فشار و اكراه بودم . . » ( 8 )

امام حتى در پشت نويس پيمان وليعهدى اين نارضايتى خود و به سامان نرسيدن وليعهدى خويش را بر ملا كرده بود . ( 9 )

پيشنهاد خلافت تا چه حد جدى بود ؟

اين پيشنهاد هرگز جدى نبود !

در پيش برايتان گفتيم كه مامون نخست به امام رضا ( ع ) پيشنهاد كرد كه خلافت را بپذيرد ، و اين پيشنهاد را بسيار با اصرار هم عرضه مى داشت ، چه در مدينه و چه در مرو ، و سرانجام حتى امام را به قتل هم تهديد كرد ، ولى هرگز موفقيتى به دست نياورد .

پس ازين

نوميدى ، مامون مقام وليعهدى را پيشنهاد به او كرد ، ولى ديد كه امام باز از پذيرفتنش امتناع مى ورزد . آنگاه او را تهديد به قتل كرد و چون اين تهديد را امام جدى تلقى كرد ، ديگر خود را مجبور يافت كه وليعهدى را بپذيرد .

اكنون دو سؤال مطرح مى شود :

يكى آنكه آيا مامون مقام خلافت را بطور جدى به امام عرضه مى داشت ؟

دوم آنكه ، در صورت جدى نبودن اين پيشنهاد ، اگر امام جواب مثبت به او مى داد و خلافت را مى پذيرفت ، مامون چه موضعى را مى خواست اتخاذ كند ؟

پاسخ به سؤال نخست حقيقت آن است كه تمام قرائن و شواهد دلالت بر جدى نبودن پيشنهاد دارند . زيرا مامون را در پيش به خوبى برايتان معرفى كرديم . مردى كه چنان براى خلافت حرص مى زد كه بناچار دست به خون برادر خويش بيالود و حتى وزرا و فرماندهان خود و ديگران را نيز به قتل مى رسانيد و باز براى نيل به مقام ، آن همه شهرها را به ويرانى كشانده بود ، ديگر قابل تصور نبود كه همين مامون به سادگى دست از خلافت بر دارد و بيايد با اصرار و خواهش آن را به كسى واگذارد كه نه در خويشاوندى مانند برادر به او نزديك بود ، نه در جلب اطمينان به پاى وزرا و فرماندهانش مى رسيد .

آيا مى توان از مامون پذيرفت كه تمام فعاليتهايش از جمله قتل برادر ، همه به خاطر مصالح امت صورت مى گرفت و او مى خواست كه راه خلافت را براى امام رضا ( ع ) باز كند ؟ !

چگونه مى توان بين تهديدهاى او

به امام و جدى بودن پيشنهاد مزبور ، رابطه معقولى بر قرار كرد ؟

اگر او توانسته بود با تهديد مقام وليعهدى را به امام بقبولاند پس چرا در قبولاندن خلافت ، همين زور و اجبار را بكار نگرفت ؟

پس از امتناع امام ، دليل اصرار مامون چه بود ، و چرا امام را به حال خود رها نكرد ، و چرا باز هم آنهمه زورگويى و اعمال قدرت ؟

اگر مامون براستى مى خواست امام را بر مسند خلافت مسلمانان بنشاند ، پس چرا تاكيد مى كرد كه براى رفتن به بارگاهش ، از راه كوفه و قم نرود ؟ او بخوبى مى دانست كه در اين دو شهر مردم آمادگى داشتند كه شيفته امام گردند .

باز اگر مامون راست مى گفت پس چرا دوبار جلوى امام را در مسير رفتن به نماز عيد گرفت ؟ آرى ، او مى ترسيد كه اگر امام به نماز بايستد ، پايه هاى خلافتش به تزلزل افتد .

همچنين ، اگر او امام را حجت خدا بر خلق مى دانست و به قول خودش او را داناترين فرد روى زمين باور داشت ، پس چرا مى خواست نظرى بر وى تحميل كند كه او آن را به صلاح نمى ديد ، و چرا بالاخره امام را آنهمه تهديد مى كرد ؟

در پايان ، آيا آن رفتار خشن و غير انسانى كه مامون پيش از بيعت و بعد از آن ، و در طول زندگانى امام و هنگام وفاتش ، با او و با علويان در پيش گرفته بود ؟ چگونه قابل توجيه بود ؟

مامون خود دليل مى آوردشايان تذكر آنكه مامون هرگز خود را آماده

پاسخ به اين سؤالها نكرده چه مى بينيم در توجيه اقدام خويش منطق استوارى برنگزيده بود . او گاهى مى گفت كه مى خواهد پاداش على بن ابيطالب را در حق اولادش منظور بدارد . ( 10 )

گاهى مى گفت انگيزه اش اطاعت از فرمان خدا و طلب خشنودى اوست كه با توجه به علم و فضل و تقواى امام رضا مى خواهد مصالح امت اسلامى را تامين كند . ( 11 )

و زمانى هم مى گفت كه او نذر كرده در صورت پيروزى بر برادر مخلوعش امين ، وليعهدى را به شايسته ترين فرد از خاندان ابيطالب به سپرد . ( 12 )

اين توجيه هاى خام همه دليل بر عدم توجه مامون بود به پيشبينى هاى لازم جهت پاسخ به سؤالهاى انتقادآميز ، و از اين روست كه آنها را در تناقض و نا هماهنگى مى يابيم .

هر چند كتابهاى تاريخى به دو سؤالى كه ما عنوان كرديم نپرداخته اند ، ولى ما شواهد بسيارى يافته ايم بر اين مطلب كه مردم نسبت به آنچه كه در دل مامون مى گذشت ، بسيار شك روا مى داشتند . از باب مثال ، صولى و قفطى و ديگران داستان « عبد الله بن ابى سهل نوبختى » ستاره شناس را چنين نقل كرده اند كه وى براى آزمايش مامون اظهار داشت كه زمان انتخاب شده براى بستن بيعت وليعهدى ، از نظر ستاره شناسى ، مناسب نمى باشد . اما مامون كه اصرار داشت بيعت حتما بايد در همان زمان بسته شود براى هر گونه تاخير يا تغيير در وقت ، وى را به قتل تهديد مى كرد . ( 13 ) .

امام هدفهاى مامون را مى شناخت در فصل « پيشنهاد خلافت و امتناع امام

از پذيرفتن آن » موضع او را بيان كرديم . در آنجا در يافتيم كه امام به جاى موضع سازشگرانه يا موافق در برابر پيشنهاد خلافت ، خيلى سر سختانه به مقاومت مى كرد .

چرا ؟ زيرا كه او به خوبى در يافته بود كه در برابر يك بازى خطرناكى قرار گرفته كه در بطن خود مشكلات و خطرهاى بسيارى را هم براى خود او ، هم براى علويان و هم براى سراسر امت اسلامى ، مى پرورد .

امام بخوبى مى دانست كه قصد مامون ارزيابى نيت درونى اوست يعنى مى خواست بداند آيا امام براستى شوق خلافت در سر مى پروراند ، كه اگر اينگونه است هر چه زودتر به زندگيش خاتمه دهد . آرى ، اين سرنوشت افراد بسيارى پيش ازين بود ، مانند محمد بن محمد بن يحيى بن زيد ( همراه ابو السرايا ) ، محمد بن جعفر ، طاهر بن حسين ، و ديگران . . . و ديگران . .

از اين گذشته ، مامون مى خواست پيشنهاد خلافت را زمينه ساز براى اجبار بر پذيرفتن وليعهدى بنمايد . چه همانگونه كه در فصل « شرايط بيعت » گفتيم چيزى كه هدفها و آرزوهاى وى را بر مى آورد قبول وليعهدى از سوى امام بود نه خلافت .

پس به اين نتيجه مى رسيم كه مامون هرگز در پيشنهاد مقام خلافت جدى نبود ولى در پيشنهاد مقام وليعهدى چرا

درباريان و مقامات كشورى ، تلاش مى كردند تا جايگاه ويژه اى در خور خليفه و خلافت مهيا سازند .

سربازان و فرماندهان در جايگاه خويش مستقر شدند . جايگاه ويژه ، محل تلاقى دو خط زاويه دار بود . هرچه دو خط از هم بيشتر فاصله مى گرفتند ، مثلث بزرگ ترى تشكيل مى شد كه قاعده آن مردمى بودند . مهياى بيعت با وليعهد .

هيأت هاى رسمى وارد شدند . هيأت فضل به راستى شكوهمند بود؛ اما مركب مأمون در پشت سر او ، از آن هم شكوهمندتر بود . پشت سر اين دو هيأت ، گروه وليعهد بود . مردم غافلگير شدند؛ چرا كه موكبى فروتنانه ديدند؛ اما به احترام برخاستند . امام سوار بر قاطرى خاكسترى ، سرش را با تواضع فرو افكنده بود؛ او با آن لباس سپيدش ، نماد صلح و آرامشى بود كه فرا مى رسيد .

مأمون در جايگاه ويژه خود نشست . دو بالش بزرگ براى وليعهد نهادند . امام عمامه اى از پارچه اى گل دار بر سر داشت . شمشيرى برهنه نيز بر كمر بسته بود . او آرام و باوقار ، بى حركت نشسته بود . با اين همه سادگى ، باز نقطه مركز اين اجتماع رسمى و مردمى گسترده به شمار مى آمد . حتى هنگامى كه مأمون لب به سخن گشود و آن چه را كه در عهدنامه ولايتعهدى آمده بود ، اعلام كرد ، باز بيشتر مردم به رضاى آل محمد ( ص ) مى نگريستند . آرامش ظاهرى امام ، تبلور آرامش درونى وى بود؛ وجودى متمركز؛ نقطه

اى آسمانى .

مأمون به پسرش عباس ( 100 ) اشاره كرد . عباس گام پيش نهاد تا با امام بيعت كند . خليفه به امام گفت : دستت را براى بيعت بگشاى ! »

امام نيرومندانه برخاست . كف دست راستش را بالا گرفت و به طرف مردم دراز كرد . سپس با صدايى بلند فرمود : « پيامبر ( ص ) ، اين گونه بيعت مى پذيرفت . » ( 101 )

مردم بى اختيار بلند شدند و دستشان را مانند دست امام بالا گرفتند . نيروهاى مسلح از برابر جايگاه ويژه عبور كردند و دستان خود را بالا گرفتند . مراسم بيعت به پايان رسيد . مثلث بار ديگر آرامش يافت . لبخندهاى شادمانى بر لبان نشستند . امام به يكى از دوستانش_كه از شادى در پوست خود نمى گنجيد_اشاره كرد تا نزديك بيايد . اشك شوق از گونه هاى مردم جارى بود . امام در گوشش نجوا كرد : « فكرت را مشغول اين چيزها كه مى بينى ، نكن . خوشحالى هم نكن . اين كار پا نمى گيرد . » ( 102 )

مأمون در اوج شادى برخاست و از منبرى كه براى سخنرانى گذاشته بودند ، بالا رفت . او مى خواست خطابه اش رنگ دين داشته باشد .

_ اى مردم ! بيعت با على بن موسى بن جعفر ، پسر محمد ، پسر على ، پسرحسين ، پسر على بن ابيطالب فرا رسيده است . سوگند به خدا ، اگر اين نام ها را بر كر و كور بخوانند ، با اجازه خداوندى بهبودى مى يابد

. ( 103 )

زمانى كه از منبر پايين آمد ، از امام خواست تا او نيز به منبر رود و خطابه اى به همين مناسبت ايراد كند . حضرت برخاست و به سوى منبر گام برداشت . در محاسن آن مرد پنجاه ساله ، تعدادى موى سپيد ديده مى شدو در آن لحظه هاى هيجان انگيز در سيماى امام توفانى از توانايى روحى ديده مى شد . چشم ها حيرت زده به او مى نگريستند . مأمون احساس حقارت مى كرد . حضرت بر منبر نشست و واژگانى آرام ، فشرده و گويا بر لبان جادرى ساخت .

_ اى مردم ! به خاطر رسول گرامى ( ص ) ، ما بر گردند شما حقى داريم . شما نيز بر ما حقى داريد . هر گاه شما حقّتان را نسبت به ما به جا آورديد ، بر ما هم لازم است حق شما را مراعات كنيم .

مأمون چنان حالى شد كه گويى كسى به اوتنه زده است . اميد داشت امام در برابر مردم از او ستايش كند؛ امام در عوض سخنان ديگر مى شنيد؛ از جمله اين كه : « خلافت حق ما و ميراثى مقدس از رسول خدا ( ص ) و وفاى مردم ، شرط اساسى است ! »

نظم و آرامش جشن با احضار سه نفر از دولت مردان نظامى به هم خورد . مردم با ديدنشان بى درنگ آن ها را شناختند . كسى نمى دانست هدف مأمون از احضار آن سه دولت مرد در زنجير چيست . آن ها را سر و پا برهنه به جلو راندند

تا در برابر جايگاه قرار گرفتند . پسر عمران به مأمون هشدار داد : « اى اميرمؤمنان ! پناه بر خدا از اين كه خلافتى را كه خدا براى شما و ويژه شما قرار داد ، از دست بدهى و در دستان دشمنانتان بگذارى . كسى كه پدرانت آن ها را مى كشت و در سرزمين ها آواره مى ساخت . »

مأمون دندان بر دندان ساييد و زير لب نجوا كرد : « حرام زاده ! »

ابا يونس به امام ( ع ) اشاره كرد و براى شوراندن مأمون بر ضد امام گفت :

« اى اميرمؤمنان ! كسى كه كنارت نشسته ، قسم به خدا بتى است كه ( شيعيان ) او را مى پرستند ! »

سومين ، عيسى جلودى بود . هنوز خاطره اش از غارت و كشتارى شعله ور بود كه دو سال پيش در خانه هاى علويان در مكه و مدينه انجام داده بود . وجودش لبريز از ترس بود . امام به چشمان پر هراس او نگريست و رو به خليفه كرد تا برايش تقاضاى بخشش كند؛ اما مرد گمان برد كه امام مى خواهد بر عليه او چيزى به مأمون بگويد . پيش دستى كرد و گفت : « اى امير مؤمنان ! تو را به خدا قسم مى دهم به خاطر خدماتى كه براى پدرت رشيد انجام داده ام ، حرف او را درباره من قبول نكنى ! » ( 104 )

مأمون به رضا ( ع ) نگريست و هوشمندانه گفت : « اى اباالحسن ! خودش مى گويد پيشنهادت را نپذيرم . »

سپس خشمگينانه رو به جلودى كرد و گفت : « سوگند به پروردگار ، حرفش را درباره تو نمى پذيرم . »

آن گاه رو به گزمگان كرد و ادامه داد : « آن ها را به زندان برگردانيد . »

با رفتن آنها ، بار ديگر شادمانى به مجلس برگشت . مردم به شعرسرايى و خطابه خوانى شاعران و خطيبان گوش فرا دادند و شادى كردند . عباس كه برجسته ترين خطيب بود ، سخنانش را با شعرى به پايان برد كه مدت ها زبانزد مردم بود :

مردم نياز به خورشيد و ماه دارند

پس شما ( مأمون ) آفتابى و ايشان ماه است . ( 105 )

در پايان مراسم ، سه تصميم مهم گرفته شد :

1 _ بخشيدن يك سال حقوق به لشكريان .

2 _ رنگ سبز براى پرچم به طور رسمى .

3 _ ضرب سكه درهم و دينار تازه با نام رضا ( ع ) .

بزند .

ابن شهرآشوب از طبرى نقل مى كند : « از عده اى دعوت شد تا در حضور مامون با امام رضا عليه السلام درباره امامت بحث و گفت وگو كنند . پس از دريافت اجازه ، يحيى بن ضحاك سمرقندى را برگزيده و به محضر امام عليه السلام فرستادند . حضرت فرمود : اى يحيى ! بپرس . يحيى گفت : اى فرزند رسول خدا ! تو بپرس كه مايه شرف و سربلندى من شود . حضرت فرمود : اى يحيى ! چه مى گويى درباره مردى كه ادعاى راستى براى خود كرده و راستگويان را تكذيب نموده است ، آيا يك چنين فردى در دينش صادق و محق است يا دروغ گو است ؟ يحيى يك ساعت سر در گريبان برده ، هر چه فكر كرد ، نتوانست جوابى بدهد . مامون گفت : اى يحيى ! جواب بده . يحيى پاسخ داد : وى حجت را از دستم گرفته است و هيچ گونه پاسخى ندارم .

مامون به امام گفت : اين چه مساله اى است كه يحيى اقرار به عجز كرده است ؟

امام فرمود : اگر يحيى گمان دارد كه بر آن شخص لازم است كه راستگويان را تصديق كند پس بر چنين كسى كه عليه خودش شهادت عجز و ناتوانى داده ، امامتى نخواهد بود كه سر منبر رسول خدا صلى الله عليه و آله بگويد : من سرپرستى شما را به عهده گرفتم ، در حالى كه بهتر از شما نيستم ، در حالى كه امير از رعيت بهتر است . و همچنين اگر يحيى گمان برد كه او صادقين و راستگويان

را تصديق كرده پس امامتى براى اقرار كننده عليه خودش نخواهد بود كه بر فراز منبر بگويد : در وجود من شيطانى هست كه مرا پيوسته در معرض كار اشتباه و خلاف قرار مى دهد ، در حالى كه در امام ، شيطان وجود ندارد . اگر يحيى گمان كند كه وى راستگويان را تصديق كرده ، باز هم براى آن فرد امامتى ثابت نخواهد شد . زيرا وقتى كه دوستش درباره اش اقرار كرده كه امامت ابوبكر كارى برخلاف مصالح امت بوده كه خداوند همگان را از شرش حفظ كرد و هر كه شبيه آن را انجام دهد ، او را بكشيد ، زمينه امامت براى او ثابت نمى باشد . اين جا بود كه مامون از روى خشم و عصبانيت بر سر حاضران فرياد كشيد كه همگان از ترس و وحشت مجلس را ترك گفته و متفرق شدند

عليه السلام به محل برگزارى نماز برسد ، مامون پيام فرستاد كه به خانه بازگردد .

و خراسان چه مى گذرد ! »

كسى نمى دانست كه در دل مأمون چه مى گذشت؛ در دلِ جوانى كه با همه سپاهيانش احساس تنهايى مى كرد . پس از كشته شدن امين ، كاخ اعتماد به عرب ويران شده بود؛ مردم كسى را كه قاتل برادرش باشد ، نمى بخشند؛ چه رسد به اين كه مقتول پسر زبيده_بانوى با نفوذ عرب و عباسيان_باشد . او از دغدغه هاى ويرانگر رنج مى بُرد . با آن كه امين از ميان رفته بود ، باز كسى او را خليفه نمى ناميد . بغداد همچنان از او خشمگين بود . كوفه يك انقلاب علوى ديگر را انتظار مى كشيد . مكه ، مدينه و بصره در ترديد به سر مى بردند . شام لحظه شمارى مى كرد . حقانيت عباسيان در خلافت زير سؤال رفته بود . زمزمه هايى ، مردم را متوجه اهل بيت مى كرد تا در پرتو آنان ، عزت اسلام و عرب را جستجو كنند . تنها اميد ، خراسان بود . نسبت ضعيفى كه از طرف مادر داشت ، چه بسا باعث مى شد كه خراسان در كنارش باشد . خراسان گنجينه مردان نيرومند بود؛ اما ايرانيانِ گداخته در عشقِ خاندان رسول ، روز به روز از اين نكته كه خاندان رسول چه كسانى هستند ، آگاه تر مى شدند؛ فرزندان عباس_عموى پيامبر ( ص ) _با رسوايى هايشان ، و يا فرزندان على ( ع ) و فاطمه ( س ) ؟ هنوز نسل ها از مهربانى ، عدالت و انسانيت على ( ع ) تصاويرى پرفروغ در خاطر داشتند . اينك علويان ، ميراث على

را با خويش داشتند؛ خاطره اى از تلاش ها و جنگاورى هاى او را . همچنان دعوت به « رضاى خاندان محمد ( ص ) » روياى ستم ديدگان را در جاى جاى زمين رنگ مى زد . عشق به على و فرزندانش ، عاطفه اى دينى شده بود؛ حتى زبيده نيز به آنان عشق مى ورزيد؛ تا به آنجا كه رشيد قسم خورد به خاطر اين كار ، او را طلاق مى دهد ! ( 23 )

مأمون برخاست و به طرف گنجه اش رفت؛ گنجه اى كه تنها او حق گشودن آنرا داشت . كسى نمى دانست درون آن چيست . جوهردان و كاغذى برداشت تا مطلبى بنويسد . كسى نمى دانست كه او قصد دارد براى چه كسانى بنويسد . او نوشت :

« پدرم رشيد از پدرانش و آنچه در كتاب « اسرار دولتى » يافت ، برايم چنين نقل كرد : هفتمين خليفه از عباسيان ، افتخار آنان است . با زنده بودن مأمون ، عباسيان در ناز و نعمت خواهند بود . » ( 24 )

در آن شب طولانى ، هنگامى كه مأمون چشمانش را بست ، در رويا ، اشياى بسيارى را ديد كه شتابناك آشكار و ناپديد مى شد؛ اما او در بيابان هاى بسيار تاريكى سرگردان بود؛ تاريكى اى نظير درياى بى كران و نا آرام . او ديد كه در قايقى با بادبان پاره پاره نشسته است . توفان از هر سو مى وزيد . ريسمانى از آسمان آويخته بود . او به آن چنگ افكند؛ اما ريسمان ، او را به صخره ساحلى كوبيد . از خواب پريد . آفتاب ، پرتواش

را از پشت تپه هاى دوردست بر او مى تاباند . او خود را در جهانى يافت كه لبالب از حوادث و شورش هايى با نام على بود ، على بن موسى الرضا ( ع ) . با صدايى كه رنگ بيدارى شبانه داشت ، فرياد برآورد : « هنوز هرثمه نيامده است ؟ »

از پشت پرده هاى مخملين ، صداى گزمه اى آمد .

از طلوع سپيده تا كنون منتظر است .

بيايد .

اينك سرورم ؟

بى حوصله جواب داد : « بله ! همين الآن . »

چشمان مأمون چنان مى درخشيد كه هرثمه آنرا تا عمق استخوانش حس كرد . با خوارى گفت : « درود بر امير مؤمنان؛ عبدالله ، مأمون . چه چيزى شما را به خشم آورده است ؟ »

چرندگويى بس است . من همه ترفندهايت را مى دانم .

نمى دانم از چه چيزى سخن مى گوييد .

خيال مى كنى از تو بى خبريم ؟ من چشمانى دارم كه در تاريكى هم مى بينند . شايد خيال مى كنى كه من نمي دانم . به مخلوع ( 25 ) چه گفتي ؟ آيا اباسرايا به تنهايى دست به شورش زد ؟ اين دسيسة تو بود . ( 26 )

هرثمه دريافت كه وراى اين اتهامات ، توطئه هايى است كه فضل بن سهل آنرا برنامه ريزى كرده است؛ پس حالتى دفاعى به خود گرفت و گفت : « سرورم ! همة اين اتهام ها پاسخ دارد . »

مأمون بر سر گزمگان فرياد كشيد : « او را بگيريد . نمي خواهم ديگر حتى يك كلمه هم بشنوم . »

مگس در دام

عنكبوت افتاده بودو هيچ اميد رهايى نبود . هرثمه با گام هايى از سرِ خوارى به زندانِ كوچكِ مرو رفت تا آخرين روزهاى زندگى را در كنج تاريك آن بگذراند . در خاطرش ، تصاوير رنگين روزگارى زنده شد كه فرمانرواى افريقا بود . ايامى را هم امير خراسان بود . روزى را به ياد آورد كه خليفه ( امين ) با خوارى برابرش ايستاد تا او جان وى را نجات دهد . اما اينك خود اسير تارهاى عنكبوت بود و كسى هم نمي توانست او را رهايى بخشد . در بين راه با فضل روبه رو شد كه به كاخ مي آمد . خواست به چهره اش آب دهان بيفكند؛ اما وانمود به دليرى كرد و سرش را بالا گرفت .

به او نگريست و گفت : « با دورى از دنيا ، اميد رهايى از گزندش را دارم . با دورى از كارهاى ناروا ، اميد دستيابى به غنيمت هايش ( معنوى ) را دارم . آرزو دارم كه با فروتنى در اين جهان ، در نزد خدا مقامى بس والا يابم . »

مأمون چنان بود كه گويى سخنى جز آن چه در درونش موج مى زند ، نمى شنود .

_ تصميم گرفته ام كه خود را از خلافت بركنار كنم و تو را به اين منصب برگزينم .

فضل بن سهل به گفت و گوى آن دو مرد مى نگريست . از موضع گيرى امام حيرت زده بود؛ امامى كه با خبر خلافت ، چنگ افكندن به سرزمين گنج ها و جهانى لبالب از لذت ، لحظه به لحظه غمگين تر مى شد . او ، آن مرد گندم گون ، با گفته اش مرزى براى اين بازى مسخره تعيين كرد .

_ اگر اين خلافت حق تو است ، پس تو حق ندارى تنپوشى را كه آفريدگار بر تنت پوشانده است ، بركنى و بر ديگرى بپوشانى ؛ اما اگر براى تو نيست ، حق ندارى چيزى را كه مال تو نيست به من دهى !

مأمون براى چيره شدن بر احساسش تلاش بسيار كرد . مرد علوى از آن چه در درون خليفه مى گذشت ، آگاه بود . دندان بر دندان ساييد و برافروخته از خشم گفت : « بايد بپذيرى ! »

_ هرگز داوطلبانه به آن تن درنخواهم داد . ( 85 )

نخستين دور مذاكرات به

شكست انجاميد . فضل حيران بيرون رفت : _شگفتا ! ديدم ميمون ( 86 ) خلافت را به رضا مى دهد و ديدم كه وى مى گويد : « من توان آن را ندارم . » هرگز در عمرم نديدم كه خلافت چنين بى ارزش شود !

فضل خود مى دانست كه مأمون در اين كار جدى نيست . چگونه مأمون خلافتى را كه به خاطر آن در گذشته نزديك سر برادرش را بريده اينك به امام هديه مى دهد ؟ !

شب هاى سرد دى ماه گذشتند ، مأمون برا ى آينده مبهمش برنامه ريزى مى كرد . او از وزير خود مى هراسيد ، از اين ايرانى كه به خوبى مى دانست چگونه خراسان را به آتشفشانى فعال تبديل كند . او از فضل بن سهل مى ترسيد . در آن شب زمستانى كه مأمون با برادرش شطرنج بازى مى كرد ، با مهربانى دروغينى گفت : « با چشمان خود ديدم كه تو چقدر به حكومت ما خدمت كردى . تصميم دارم كه دخترم را به عقد تو درآورم ! »

فضل نتوانست بر خود چيره شود و مهره « پرچم » از دستش افتاد . گفت : « اما او به سن نوه من است ! »

_ چه اشكالى دارد ؟ !

_ اما . اين برخلاف رسوم است . همه ازدواج دختران خلفا با غير بستگانشان را كارى زشت مى شمارند .

_ اين مهم نيست . مگر من لباس مشكى _كه رسم عباسيان بود_را به لباس سبز تبديل نكردم ؟ ابداً ! ابداً اين اصلاً مهم نيست

.

فضل لرزيد . او مى ترسيد . مأمون در انديشه آينده دخترش نبود؛ او مى خواست در خانه فضل جاسوسى داشته باشد . فضل هراسان پافشارى كرد و گفت : « اگر مرا هم دار بزنى ، نمى پذيرم ! » ( 87 )

با گفتن اين سخن برخاست و اجازه خروج گرفت . هنگامى كه از كاخ بيرون مى رفت ، دو مرد وارد شدند . احترام كردند و نشستند . مأمون در گوش يكى ازآنان آهسته سخنانى گفت . مرد چاپلوسانه و با خوارى خم شد . خليفه رو به مرد ديگر كرد و زير لب چيزى گفت . اين نشست شوم در چند لحظه به پايان رسيد . كسى نفهميد كه مأمون در آن شب سرد زمستانى به آنان چه گفت . روز بعد شايعاتى در شهر پيچيد؛ از جمله : « مردى نزد رضا ( ع ) آمد و از او درباره موسيقى رقص آور پرسيد و امام فرمود : حلال است ! » شايعه ديگر اين بود : « امام گفته است كه مردم برده ما هستند ! » ( 88 )

در آن شب امام غمگنانه به بستر رفت و با صدايى بغض آلود گفت : « خداوندگارا ! اگر شادمانى من در مرگم است ، هم اينك آن را فرو فرست ! » ( 89 )

تاريكى غليظ تر شد . شهاب ها ، در اوج آسمان چهره شب را مى خراشيدند . ستارگان ، به سان دل ها مى تپيدند .

روايت كرده است : چون امام رضا ( ع ) به مرو آمد ، مامون به آن حضرت پيشنهاد كرد كه امارت و خلافت را بپذيرد . اما آن حضرت امتناع كرد و در اين باره گفت وگوهاى بسيار درگرفت كه حدود دو ماه طول كشيد . و در تمام اين مدت امام رضا ( ع ) از پذيرش آن پيشنهاد سرباز مى زد .

شيخ مفيد در تتمه گفتار گذشته خود مى گويد : آنگاه مامون كس به نزد آن حضرت فرستاد كه من مى خواهم از خلافت كناره كنم و آن را به شما واگذارم . نظر شما در اين باره چيست ؟ امام رضا ( ع ) با اين پيشنهاد مخالفت كرد و گفت : پناه مى دهم تو را به خدا اى امير مؤمنان از اين سخن و از اين كه كسى آن را بشنود . پس مامون بار ديگر يادداشتى به آن امام داد كه : حال كه از پذيرش آنچه بر شما پيشنهاد مى شود امتناع مى كنى پس بايد ولايت عهدى مرا بپذيرى . امام ( ع ) به سختى از اين كار امتناع كرد . مامون آن حضرت را خصوصى پيش خود خواند و در خلوت كه جز فضل بن سهل و آن دو كسى ديگر حضور نداشت به آن حضرت گفت : من در نظر دارم كار فرمانروايى مسلمانان را به عهده شما واگذارم و از گردن خود آن را باز كنم . امام رضا ( ع ) پاسخ داد : از خداى بترس اى امير مؤمنان كه نيرو و توان چنين كارى ندارم . مامون گفت : پس تو را ولى عهد مى كنم

. امام فرمود : اى امير مؤمنان ! مرا از اين كار معاف كن . مامون سخنى گفت كه از آن بوى تهديد مى آمد و ضمن آن به امام ( ع ) گفت : عمر بن خطاب خلافت را به طور مشورت در ميان شش تن قرار داد كه يكى از آنان جد تو امير مومنان على بن ابى طالب بود و درباره كسى كه با آن شش نفر راه خطا بپويد شرط كرد كه گردنش را بزنند . و شما ناگزير بايد آنچه من خواسته ام بپذيرى و من گريزى از آن ندارم . امام رضا ( ع ) به وى گفت : من خواسته تو را مبنى بر ولى عهد كردن خودم مى پذيرم بدان شرط كه نه امر كنم و نه نهى ، نه فتوا دهم و نه داورى كنم . نه كسى را منصوب و نه كسى را معزول گردانم و هيچ چيزى را كه برپاست تغيير ندهم . مامون همه اين شرايط را پذيرفت .

سپس مفيد گويد : شريف ابو محمد حسن بن محمد از جدش از موسى بن سلمه نقل كرده است كه گفت : من و محمد بن جعفر در خراسان بوديم . در آنجا شنيدم روزى ذو الرياستين بيرون آمد و گفت : شگفتا ! امر شگفتى ديدم . از من بپرسيد كه چه ديده ام ؟ گفتند : خدايت نكو گرداند چه ديدى ؟ گفت : مامون به على بن موسى الرضا مى گفت : من در نظر دارم كار مسلمانان و خلافت را بر عهده تو نهم و آنچه در گردن من است برداشته به گردن شما اندازم ،

ولى ديدم كه على بن موسى مى گفت : اى امير مؤمنان من تاب و توان چنين كارى را ندارم . من هرگز هيچ خلافتى را بى ارزش تر از اين خلافت نديدم كه مامون شانه از زير آن تهى مى كرد و به على بن موسى واگذارش مى كرد و او هم از پذيرفتن آن خوددارى مى كرد و به مامون بازش مى گرداند .

شيخ مفيد در ادامه گفتارش مى نويسد : گروهى از سيره نويسان و وقايع نگاران زمان خلفا روايت كرده اند : چون مامون تصميم گرفت ولى عهدى خود را به حضرت رضا ( ع ) واگذارد ، فضل بن سهل را فراخواند و او را از تصميم خود آگاه كرد و به او دستور داد با برادرش حسن بن سهل به حضور او بيايند . فضل پيش برادرش حسن رفت و هر دو نزد مامون رفتند . حسن بازتابهاى اين تصميم را در نظر مامون بزرگ جلوه داد و او را از پيامدهاى بيرون شدن خلافت از اهلش آگاه كرد . مامون گفت : من با خدا پيمان بسته ام كه چنانچه بر برادرم امين پيروز شدم ، خلافت را به برترين كس از خاندان ابو طالب واگذارم و هيچ كس را برتر از اين مرد بر روى زمين نديده ام . چون حسن و فضل عزم مامون را بر اجراى چنين تصميمى محكم و استوار يافتند از مخالفت با او دست كشيدند . آنگاه مامون آن دو نفر را به نزد حضرت رضا ( ع ) فرستاد تا ولى عهدى را به آن حضرت واگذارند آن دو به نزد امام رضا ( ع ) آمدند و ماجرا را عرض كردند اما

آن حضرت از پذيرفتن اين پيشنهاد سرباز زد . حسن و فضل همچنان بر اين پيشنهاد پاى مى فشردند تا اين كه بالاخره امام پاسخ مثبت داد و آن دو به نزد مامون بازگشتند و موافقت امام رضا ( ع ) را با ولايت عهدى به اطلاع وى رساندند . مامون از اين بابت خوشحال شد .

ابو الفرج اصفهانى نيز در تتمه كلام سابق خود همين مطلب را عينا نقل كرده جز آن كه افزوده است : پس مامون فضل و حسن را به نزد على بن موسى روانه كرد . آن دو پيشنهاد مامون را بر آن امام عرضه داشتند اما آن حضرت از پذيرش آن خوددارى مى كرد . آن دو همچنان اصرار مى كردند و امام امتناع مى كرد تا آن كه يكى از آن دو گفت : اگر بپذيرى كه هيچ ، و گرنه ما كار تو را مى سازيم و بناى تهديد گذاردند . سپس يكى از آنان گفت : به خدا سوگند مامون مرا امر كرد كه اگر با خواست ما مخالفت كنى گردنت را بزنم .

نگارنده : در صفحات آينده خواهيم گفت كه حسن بن سهل پيش از بيعت با رضا و پس از آن در عراق در بغداد و در مدائن بود . و ظاهرا مامون هنگامى كه تصميم داشت با امام رضا ( ع ) بيعت كند او را به خراسان فراخوانده بود و چون كار بيعت تمام شد وى دوباره از خراسان به عراق بازگشت .

شيخ مفيد مى نويسد : مامون در روز پنج شنبه مجلسى براى خواص از ياران و نزديكان خود تشكيل داد . فضل بن سهل از آن مجلس

بيرون آمد و به همه اعلام كرد كه مامون تصميم گرفته ولى عهدى خود را به على بن موسى واگذار كند و او را رضا ناميده است و دستور داد لباس سبز بپوشند و همگى براى پنج شنبه آينده براى بيعت با امام رضا ( ع ) به مجلس مامون حاضر شوند و به اندازه حقوق يك سال خود از مامون بگيرند . چون روز پنج شنبه فرا رسيد طبقات مختلف مردم از اميران و حاجبان و قاضيان و ديگر مردمان لباس سبز بر تن كرده به جانب قصر مامون روان شدند . مامون نشست و براى حضرت رضا ( ع ) دو تشك و پشتى بزرگ گذاردند به طورى كه به پشتى و تشك مامون متصل مى شد . حضرت را با لباس سبز بر آن نشاندند بر سر آن حضرت عمامه اى بود و شمشيرى نيز داشت . آنگاه مامون فرزندش عباس را فرمان داد كه به عنوان نخستين كس با امام رضا ( ع ) بيعت كند . حضرت دست خود را بالا گرفت به گونه اى كه پشت دست به طرف خود آن حضرت و كف آن به روى مردم بود . مامون گفت : دست خود را براى بيعت باز كن . امام ( ع ) فرمود : رسول خدا ( ص ) اين گونه بيعت مى كرد . پس مردم با آن حضرت بيعت كردند و كيسه هاى پول را در ميان نهادند و سخنوران و شاعران برخاسته اشعارى درباره فضل رضا ( ع ) و آنچه مامون در حق آن حضرت انجام داده بود ، سخنها گفتند و شعرها سرودند . پس ابو عباد ( يكى از وزراى مامون و نويسنده نامه هاى

محرمانه دربار او ) عباس بن مامون را فرا خواند . عباس برخاست و نزد پدرش رفت و دست او را بوسيد . مامون به وى امر كرد كه بنشيند . سپس محمد بن جعفر را صدا كردند . فضل بن سهل گفت : برخيز . محمد بن جعفر برخاست تا به نزديك مامون رفت و همانجا ايستاد و دست مامون را نبوسيد به او گفته شد : برو جلو و جايزه ات را بگير . مامون نيز وى را صدا كرد و گفت : اى ابو جعفر به جاى خويش برگرد . او نيز بازگشت . سپس ابو عباد يكايك علويان و عباسيان را صدا مى زد و آنان پيش مى آمدند و جايزه خود را دريافت مى كردند . تا آن كه مالهاى بخششى تمام شد . سپس مامون به امام رضا ( ع ) عرض كرد . براى مردم خطبه اى بخوان و با ايشان سخنى بگوى . امام رضا ( ع ) به خطبه ايستاد و خداى را حمد كرد و او را ستود سپس فرمود : همانا از براى ما بر شما حقى است به واسطه رسول خدا ( ص ) و از شما نيز به واسطه آن حضرت بر ما حقى است . چنانچه شما حق ما را داديد مراعات حق شما نيز بر ما واجب است - در آن مجلس به جز اين سخن از آن حضرت سخن ديگرى نقل نشده است .

شيخ صدوق در عيون اخبار الرضا و امالى از حسين بن احمد بيهقى از محمد بن يحيى صولى از حسن بن جهم از پدرش روايت كرده است كه گفت : مامون

بر فراز منبر آمد تا با على بن موسى الرضا ( ع ) بيعت كند پس گفت : اى مردم ! بيعت با على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب براى شما محقق شده است به خدا سوگند اگر اين نامها بر كران و لالان خوانده شوند به اذن خداوند عز و جل شفا مى يابند .

طبرى مى نويسد : مامون ، على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب را ولى عهد مسلمانان و خليفه آنان پس از خويش قرار داد و وى را رضاى آل محمد ( ص ) ناميد و به لشكرش دستور داد جامه سياه را از تن به در كنند و به جاى آن جامه سبز بپوشند و اين خبر را به همه كشور اطلاع داد . اين ماجرا در روز سه شنبه دوم ماه رمضان سال 201 به وقوع پيوست .

صدوق در عيون اخبار الرضا از بيهقى از ابو بكر صولى از ابوذر كوان از ابراهيم بن عباس صولى نقل كرده است كه گفت : بيعت با امام رضا ( ع ) در پنجم ماه رمضان سال 201 انجام پذيرفت .

شيخ مفيد و ابو الفرج اصفهانى نوشته اند : مامون فرمان داد سكه ها را به نام آن حضرت ضرب كردند و بر آنها نام رضا ( ع ) بزنند و اسحاق بن موسى را امر كرد كه با دختر عمويش اسحاق بن جعفر ازدواج كند و دستور داد در آن سال اسحاق بن موسى با مردم به حج برود و در هر شهرى به ولايت عهدى حضرت

رضا ( ع ) خطبه خواندند . ابو الفرج گويد : احمد بن محمد بن سعيد برايم چنين روايت كرد و شيخ مفيد گويد : احمد بن محمد بن سعيد از يحيى بن حسن علوى نقل كرده است كه گفت كه : از عبد الحميد بن سعيد شنيدم كه در اين سال بر منبر رسول خدا ( ص ) در مدينه خطبه مى خواند . پس در دعا براى آن حضرت گفت : خدايا ! نكو گردان كار ولى عهد مسلمانان على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب عليهم السلام را .

ستة اباءهم ما هم افضل من يشرب صوب الغمام ( 1 )

و از جمله شاعرانى كه بر آن حضرت درآمد دعبل بن على خزاعى ، رحمة الله بود و چون بر آن حضرت وارد شد گفت : من قصيده اى گفته و با خود پيمان بسته ام كه پيش از آن كه آن را براى شما بخوانم براى كسى ديگر نخوانم . امام به او دستور داد بنشيند و چون مجلسش خلوت شد به وى فرمود : شعرت را بخوان . دعبل قصيده خود را به مطلع زير خواند :

مدارس آيات خلت من تلاوة و منزل وحى مقفر العرصات ( 2 )

و قصيده را به آخر رساند چون از خواندن قصيده اش فراغ يافت امام برخاست و به اتاقش رفت ، سپس خادمى را فرستاد و به وسيله او پارچه اى از خز براى دعبل فرستاد كه ششصد دينار در آن بود و به آن خادم فرمود : به دعبل بگو در سفر خود از اين

پول خرج كن و عذر ما را بپذير . دعبل به آن خادم گفت : به خدا سوگند من نه پول مى خواهم و نه براى پول اينجا آمده ام ولى بگو يكى از جامه هايش را به من بدهد .

امام رضا ( ع ) پولها را دوباره به دعبل بازگردانيد و به او گفت : اين پولها را بگير و جبه اى از جامه هاى خود را بدو داد . دعبل از خانه آن حضرت برون آمد تا به قم رسيد ، چون مردم قم آن جبه را نزد او بديدند خواستند آن را به هزار دينار از وى بخرند اما او نداد و گفت : به خدا يك تكه آن را به هزار دينار هم نخواهم فروخت . سپس از قم بيرون شد . گروهى وى را تعقيب كرده راه را بر وى بند آوردند و آن جبه را گرفتند . دعبل دوباره به قم برگشت و درباره بازپس گرفتن آن جبه با ايشان سخن گفت . اما آنان پاسخ دادند : ما اين جبه را به تو نخواهيم داد ولى اگر بخواهى اين هزار دينار را به تو مى دهيم . دعبل گفت : پاره اى از آن جبه را نيز بدهيد . پس آنان هزار دينار و تكه اى از آن جبه به وى دادند .

بنا به نقل ابن شهر آشوب در مناقب عبد الله بن معتز گفت :

و اعطاكم المامون حق خلافة

لنا حقها لكنه جاد بالدنيا ( 3 )

فمات الرضا من بعد ما قد علمتم

و لاذت بنا من بعده مرة اخرى ( 4 )

صورت عهدنامه اى كه مامون به خط خود ولايت

عهدى امام رضا ( ع ) را در آن نوشت

مامون به خط و انشاى خويش عهدنامه ولايت عهدى امام رضا ( ع ) را نوشت و بر آن نيز شاهد گرفت امام رضا ( ع ) نيز به خط شريف خود بر اين عهدنامه نگاشت و اين عهدنامه را عموم مورخان ياد كرده اند . على بن عيسى اربلى در كشف الغمة مى نويسد : در سال 670 يكى از خويشانم از مشهد شريف آن حضرت بدينجا آمد و با وى عهدنامه اى بود كه مامون به خط خويش آن را نوشته بود . در پشت اين عهدنامه خط امام ( ع ) بود . پس جاى قلمهاى وى را بوسيدم و چشمم را در بوستان كلامش گردش دادم و ديدن اين عهدنامه را از الطاف و نعمتهاى الهى پنداشتم و اينك آن را حرف به حرف نقل مى كنم آنچه به خط مامون در اين عهدنامه نوشته شد ، چنين است :

« بسم الله الرحمن الرحيم . اين نامه اى است كه عبد الله بن هارون رشيد ، امير مؤمنان ، آن را به ولى عهد خود على بن موسى بن جعفر نگاشته است . اما بعد همانا خداوند عز و جل دين اسلام را برگزيد و از ميان بندگان خود پيغمبرانى برگزيد كه به سوى او هدايتگر و رهنما باشند و هر پيغمبر پيشين به آمدن پيامبر پس از خود نويد داده و هر پيامبر بعدى پيامبر پيش از خود را تصديق كرده است . تا اين كه دوره نبوت پس از مدتى فترت و كهنه شدن علوم و قطع گرديدن وحى و نزديك شدن قيامت به

محمد ( ص ) خاتمه يافت .

پس خداوند به وجود او سلسله پيغمبران را پايان داد و او را بر آنان شاهد و گواه امين گرفت و كتاب عزيز خود را بر او نازل فرمود چنان كتابى كه از پيش رو و پشت سر باطل را بدان راه نيست و تنزيلى است از جانب خداوند حكيم و ستوده ( 5 ) كه در آنچه حلال و حرام كرده و بيم و اميد داده و بر حذر داشته و ترسانيده و امر و نهى كرده هرگز تصور باطلى نمى رود تا حجتى رسا بر مردم بوده باشد و هر كس كه راه گمراهى و هلاكت سپارد از روى بينه و دليل و آن كس كه به نور هدايت زندگى جاويدان يافته از روى بينه و دليل باشد ، و يقينا خداوند شنواى داناست ( 6 ) . پس پيامبر ( ص ) ، پيغام خدا را به مردم رسانيد و آنان را به وسيله آموختن حكمت و دادن پند و اندرز و مجادله نيكو به سوى خدا فراخواند و سپس به جهاد و سخت گيرى با دشمنان دين مامور شد تا اين كه خدا او را نزد خود برد و آنچه در نزدش بود براى وى برگزيد .

چون دوران نبوت پايان يافت و خدا وحى و رسالت را به محمد ( ص ) خاتمه داد و قوام دين و نظام امر مسلمانان را به خلافت و اتمام و عزت آن قرار داد و قيام به حق خداى تعالى در طاعتى است كه به وسيله آن واجبات و حدود خدا و شرايع اسلام و سنتهاى آن برپا شود

و جنگ و ستيز با دشمنان دين انجام گردد . بنابراين بر خلفاست كه درباره آنچه خداوند آنان را حافظ و نگهبان دين و بندگانش قرار داده است خدا را فرمان برند و بر مسلمانان است كه از خلفا پيروى كرده آنان را در مورد اقامه حق خدا و بسط عدل و امنيت راهها و حفظ خونها و اصلاح در ميان مردم و اتحادشان از راه دوستى كمك و يارى كنند . و اگر بر خلاف اين دستور عمل كنند ، رشته اتحاد مسلمانان سست و لرزان و اختلاف خود و جامعه شان آشكار و شكست دين و تسلط دشمنانشان ظاهر و تفرقه كلمه و زيان دنيا و آخرت حاصل مى شود .

پس بر كسى كه خداوند او را در زمين خود خلافت داده و بر خلق خويش امين كرده ست سزاوار است كه خود را در راه كوشش براى خدا به زحمت اندازد و آنچه مورد رضايت و طاعت اوست مقدم شمارد و خود را آماده انجام كارهايى كند كه با احكام خدا و مسئوليتى كه در نزد او دارد سازگار باشد و در آنچه خدا به عهده او گذارده به حق و عدالت حكم كند همان گونه كه خداوند عز و جل به داوود مى فرمايد :

اى داوود ما تو را در روى زمين خليفه قرار داديم پس ميان مردم به حق حكم كن و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از طريق خدا گمراهت سازد و كسانى كه از راه خدا گمراه مى شوند براى آنان عذاب سختى است زيرا كه روز حساب را فراموش كرده اند ( 7 ) .

و نيز خداوند عز و جل

فرمود : پس سوگند به پروردگارت هر آينه تمام مردم را از آنچه انجام مى دهند بازخواست خواهيم كرد ( 8 ) .

و نيز در خبر است كه عمر بن خطاب گفت : اگر در كرانه فرات بره اى تباه گردد مى ترسم كه خداوند مرا از آن مؤاخذه كند و سوگند به خدا كه هر كس در مورد مسئوليت فردى يى كه بين خود و خداى خود دارد در معرض امر بزرگ و خطر عظيمى قرار گرفته پس چگونه است حال كسى كه مسئوليت اجتماعى را به عهده دارد ؟ در اين امر اعتماد بر خدا و پناهگاه و رغبت به سوى اوست كه توفيق عصمت و نگهدارى كرامت فرمايد و به چيزى هدايت كند كه در آن ثبوت حجت است و به خشنودى و رحمت خدا رستگارى فراهم آيد . و در ميان امت آن كه از همه بيناتر و براى خدا در دين و بندگان او خيرخواهتر از خلايقش در روى زمين است خليفه اى است كه به اطاعت از كتاب او و سنت رسولش عمل كند و با تمام كوشش ، فكر و نظرش را درباره كسى كه ولى عهدى او را بر عهده مى گيرد به كار برد و كسى را به رهبرى مسلمانان برگزيند كه بعد از خود آنها را اداره كند و با الفت جمعشان كند و پراكندگيشان را به هم آورد و خونشان را محترم شمارد و با اذن خدا تفرقه و اختلاف آنها را امن و آرامش دهد و آنان را از فساد و تباهى و ضديت ميان يكديگر نگه دارد و وسوسه و نيرنگ شيطان را از آنان دفع كند . زيرا خداوند پس از

خلافت مقام ولى عهدى را متمم و مكمل امر اسلام و موجب عزت و صلاح مسلمانان قرار داده است و بر خلفاى خود در استوار داشت آن الهام فرموده كه كسى را براى اين كار انتخاب كنند كه سبب زيادى نعمت و مشمول عافيت شود . و خداوند مكر و حيله اهل شقاق و دشمنى و كوشش تفرقه اندازان و فتنه جويان را درهم شكند . از موقعى كه خلافت به امير مؤمنان رسيده است تلخى طعم آن را چشيده و از سنگينى بار خلافت و تكاليف سخت آن آگاه شده و وظيفه مشكلى را كه خليفه در مورد اطاعت خدا و مراقبت دين بايد انجام دهد ، دانسته است . از اين رو همواره در مورد آنچه كه موجب سرفرازى دين و ريشه كن كردن مشركان و صلاح امت و نشر عدالت و اقامه كتاب و سنت است ، جسم خود را به زحمت انداخته و چشمش را بيدار نگهداشته و بسيار انديشه كرده است . انديشه در اين مسئله او را از آرامش و راحت و از آسايش و خوشى بازداشته است زيرا بدانچه خداوند از آن سوال خواهد كرد آگاه است و دوست دارد كه به هنگام ديدار خدا ، در امر دين و امور بندگانش خيرخواه بوده باشد و براى ولى عهدى كسى را برگزيند كه حال امت را مراعات كند و در فضل و دين و پارسايى و علم از ديگران برتر باشد و در قيام به امر خدا و اداى حق او بيشتر از ديگران به وى اميد بسته شود .

از اين رو براى رسيدن به اين مقصود شب و روز به

پيشگاه خدا مناجات كرد و از او استخاره كرد كه در انتخاب ولى عهد كسى را به او الهام فرمايد كه خشنودى و طاعت خدا در آن باشد و در طلب اين مقصود ، در افراد خاندان خود از فرزندان عبد الله بن عباس و على بن ابى طالب دقت نظر كرد و در احوال مشهورترين آنان از لحاظ علم و مذهب و شخصيت بسيار بررسى كرد ، تا آن كه به رفتار و كردار همگى آگاه شد و آنچه درباره آنان شنيده بود به مرحله آزمايش درآورد و خصوصيات و احوال آنها را مكشوف داشت و پس از طلب خير از خدا و بجاى آوردن كوشش فراوان در انجام فرمايشهاى الهى و اداى حق او درباره بندگان و شهرهايش و تحقيق در افراد آن دو خاندان ، كسى را كه براى احراز اين مقام انتخاب كرد على بن موسى بن جعفر بن محمد بن على بن حسين بن على بن ابى طالب است . زيرا كه فضل والا و دانش سودمند و پاكدامنى ظاهر و زهد بى شائبه و بى اعتنايى او به دنيا و تسليم بودن مردم را درباره وى از همه بهتر و بالاتر ديد و براى او آشكار شد كه همگى زبانها در فضيلت او متفق و سخن مردم درباره اش متحد است و چون هميشه به فضيلت از زمان كودكى و جوانى و پيرى آشنا و آگاه بود لذا پيمان ولى عهدى و خلافت پس از خود را با اعتماد به خدا ، به نام او بست و خدا نيك مى داند كه اين كار را براى از خود گذشتگى در راه خدا و دين و

از نظر اسلام و مسلمانان و طلب سلامت و ثبوت حق و نجات و رهايى در روزى كه مردم در آن روز در پيشگاه پروردگار عالميان به پا خيزند ، انجام داد . اكنون امير مؤمنان فرزندان و خاندان و خواص خود و فرماندهان و خدمتكارانش را دعوت مى كند كه ضمن اظهار سرور و شادمانى در امر بيعت پيشدستى كنند و بدانند كه امير مؤمنان طاعت خدا را بر هواى نفس درباره فرزند و اقوام و نزديكان خويش مقدم شمرد و او را ملقب به رضا كرد . زيرا كه او مورد پسند و رضاى امير مؤمنان است . پس اى خاندان امير مؤمنان و كسانى كه از فرماندهان و نظاميان و عموم مسلمانان در شهر هستيد به نام خدا و بركاتش و به حسن قضاى او درباره دين و بندگانش براى امير مؤمنان و براى على بن موسى الرضا پس از او بيعت كنيد . چنان بيعتى كه دستهاى شما باز و سينه هايتان گشاده باشد و بدانيد كه امير مؤمنان اين كار را براى اطاعت امر خدا و براى خير خود شما انجام داد و خدا را سپاسگزار باشيد كه مرا بدين امر ملهم كرد و آن در اثر حرص و اصرارى بود كه مرا به رشد و صلاح شما بود و اميدوار باشيد كه اين كار در جمع الفت و حفظ خونها و رفع پراكندگى و محكم كردن مرزها و قوت دين و سركوبى دشمنان و استقامت امور شما موثر است و فايده آن به شما بازمى گردد و بشتابيد به سوى طاعت خدا و فرمان امير مومنان كه اگر بشتابيد موجب امنيت و آسايش است و

خدا را در اين امر سپاس گزاريد كه اگر خدا خواهد بهره آن را خواهيد ديد » .

اين نامه را عبد الله مامون در روز دوشنبه هفتم ماه رمضان سال 201 ، به دست خود نگاشت .

آنچه پشت عهدنامه به خط امام رضا ( ع ) نگاشته شده است

« بسم الله الرحمن الرحيم . ستايش و سپاس خداى راست كه آنچه خواهد به انجام رساند . زيرا نه فرمانش را چيزى بازگرداند و نه قضايش را مانعى باشد . به خيانت ديدگان آگاه و اسرار نهفته در سينه ها را مى داند ، و درود خدا بر پيامبرش محمد پايان بخش رسولان و بر اولاد پاك و پاكيزه او باد .

من ، على بن موسى بن جعفر ، مى گويم : همانا امير مومنان كه خدا او را در استوارى كارها كمك كند و به راه رستگارى و هدايت توفيقش دهد آنچه را ديگران از حق ما نشناخته بودند بازشناخت . رشته رحم و خويشاوندى را كه از هم گسيخته شده بود به هم پيوست و دلهايى را كه بيمناك شده بودند ايمنى بخشيد . بل آنها را پس از آن كه تلف شده بودند جان بخشيد و از فقر و نياز مستغنى كرد و تمام اين كارها را به منظور خشنودى پروردگار جهانيان انجام داد و پاداشى از غير او نخواست كه خداوند شاكران را به زودى جزا دهد و پاداش نكوكاران را تباه نكند . او ولايت عهد و امارت كبراى خود را به من واگذار كرد كه چنانچه بعد از او زنده بمانم عهده دار آن گردم پس هر كس گرهى را كه

خداوند به بستن آن فرمان داده بگشايد و رشته اى را كه خداوند پيوست آن را دوست دارد از هم بگسلد حرمت حريم خدا را مباح شمرده و حلال او را حرام كرده است . زيرا با اين كار امام را حقير كرده و پرده اسلام را از هم دريده است .

رفتار گذشتگان نيز بدين گونه بوده است . آنان بر لغزشها صبر كردند و به صدمات و آسيبهاى ناشى از آن اعتراض نكردند زيرا از پراكندگى كار دين و از بهم خوردن رشته اتحاد مسلمانان مى ترسيدند و اين ترس بدان جهت بود كه مردم به زمان جاهليت نزديك بودند و منافقان هم انتظار مى كشيدند تا راهى براى ايجاد فتنه باز كنند من خدا را بر خود شاهد گرفتم كه اگر مرا زمامدار امور مسلمانان كرد و امر خلافت را به گردن من نهاد در ميان مسلمانان مخصوصا فرزندان عباس چنان رفتار كنم كه به اطاعت خدا و پيامبرش مطابق باشد . هيچ خون محترمى را نريزم و مال و ناموس كسى را مباح نكنم ، مگر اين كه حدود الهى ريختن آن را جايز شمرده و واجبات دين آن را مباح كرده باشد . تا حد توانايى و امكان در انتخاب افراد كاردان و لايق بكوشم و بدين گفتار بر خويشتن عهد و پيمان محكم بستم كه در نزدش درباره انجام آن مسئول خواهم بود كه او فرمايد : به پيمان وفا كنيد كه سبت به انجام آن مسئول هستيد . و اگر از خود چيز تازه اى به احكام الهى افزودم و يا آنها را تغيير و تبديل كردم ، مستوجب سرزنش و سزاوار مجازات و عقوبت خواهم بود

. و پناه مى برم به خداوند از خشم او و با ميل و رغبت به سوى او رو مى كنم كه توفيق طاعتم دهد و ميان من و نافرمانيش حايل گردد و به من و مسلمانان عافيت عنايت فرمايد . و من نمى دانم كه به من و شما چه خواهد شد . حكم و فرمانى نيست مگر براى خداوند او به حق داورى مى كند و بهترين جداكنندگان است . لكن من براى امتثال امر امير مؤمنان اين كار را بر عهده گرفتم و خشنودى او را برگزيدم . خداوند من و او را نگاهدارى كناد . خدا را در اين نوشته بر خود گواه گرفتم و خدا به عنوان شاهد و گواه بس است .

اين نامه را در حضور امير مؤمنان كه خدا عمر او را دراز گرداناد و فضل بن سهل و سهل بن فضل و يحيى بن اكثم و عبد الله بن طاهر و ثمامة بن اشرس و بشر بن معتمر و حماد بن نعمان ، در ماه رمضان سال 201 به خط خود نوشتم . »

گواهان طرف راست

يحيى بن اكثم در پشت و روى اين مكتوب گواهى داده و از خدا خواسته است كه امير مؤمنان و همه مسلمانان خجستگى اين عهد و ميثاق را دريابند . عبد الله بن طاهر بن حسين به خط خويش در تاريخى كه در اين عهدنامه مشخص است گواهى خود را بر آن نوشته است . حماد بن نعمان نيز پشت و روى اين عهدنامه را گواهى كرده است و بشر بن معتمر نيز در همان تاريخ مانند همين گواهى را داده است .

1

- اين شش تن پدران آن حضرت ( امام رضا ( ع ) ) هستند و برترين كسانى اند كه از آب باران نوشيده اند .

2 - مدرسه هاى آيات قرآنى از تلاوت خالى مانده و خانه وحى ، بيابانى تهى از سكنه شده است .

3 - مامون حق خلافت را به شما عطا كرد . حق خلافت از آن ما بود لكن مامون در دنيا سخاوت به خرج داد .

4 - پس رضا بعد از آنچه كه شما به خوبى مى دانيد مرد و خلافت پس از وى يك بار ديگر در پناه ما آمد .

5 - فصلت / 42 : لا ياتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه تنزيل من حكيم حميد .

6 - انفال / 42 : ليهلك من هلك عن بينه و يحيى من حى عن بينه و ان الله لسميع عليم .

7 - ص / 26 : يا داود انا جعلناك خليفه فى الارض فاحكم بين الناس بالحق و لا تتبع الهوى فيضلك عن سبيل الله ان الذين يضلون عن سبيل الله لهم عذاب شديد بما نسوا يوم الحساب .

8 - حجر / 93 - 92 : فو ربك لنسئلنهم اجمعين عما كانوا يعملون

نمونه جلب مى كنيم كه بيانگر تلاش پى گير و مستمر آن ها در اين راستا است :

1- روزى ابوالصلت هروى از امام پرسيد : « اى فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله ! اين سخن چيست كه مردم آن را از شما نقل مى كنند ؟ حضرت فرمود : مثلا چه مى گويند ؟

گفت : مى گويند كه شما ادعا مى كنيد كه مردم بندگان شما هستند . امام فرمود : اى عبدالسلام اگر همه مردم بندگان ما باشند ، چنان كه مى گويند ، پس ما اين غلامان را به چه كسى بفروشيم ؟ گويد : عرض كردم ، راست گفتى اى فرزند رسول خدا صلى الله عليه و آله . »

2- حضرت ابتدا به اسحاق بن عيسى عباسى مى فرمايد : « به من خبر رسيده است كه مردم مى گويند : ما گمان مى كنيم كه مردم بندگان و غلامان ما هستند . نه به حق آن خويشى كه با رسول خدا صلى الله عليه و آله دارم ، چنين چيزى را هرگز نگفته ام و نه از پدرانم چنين چيزى را شنيده ام و نه از يكى از اجدادم چنين چيزى به من گزارش رسيده است . ( 7 )

3- همچنين هشام بن ابراهيم عباسى كه فضل بن سهل او را به عنوان مراقب امام عليه السلام قرار داده تا بر حضرت عليه السلام سخت گيرى كند ، از طرف امام رضا عليه السلام به دروغ پخش كرده بود كه آن حضرت ساز و آواز را براى او حلال كرده است و هنگامى كه از امام رضا عليه السلام در اين باره پرسيده شد ، در پاسخ

فرمود : « اين زنديق دروغ گفته است . » ( 8 )

حال سؤال ما اين است كه چرا از اين شايعات پيش از آمدن امام رضا عليه السلام به مرو خبرى نبود و اگر شايعه افكنى دستگاه بنى عباس نبود ، مردم از كجا چنين سخنان پوچ را مى دانستند ؟

مأمون مرا دستور داه تا گردنت را بزنم اگر با خواست او مخالفت كنى . » ( 6 )

برخى ديگر چنين آورده اند كه مأمون به امام ( ع ) گفت : اى فرزند رسول خدا ، اين كه از پدران خود داستان مسموم شدن خود را روايت كنى ، آيا مى خواهى با اين بهانه جان خود را از تن دردادن به اين كار آسوده سازى و مى خواهى كه مردم تو را زاهد در دنيا بشناسند ؟

امام رضا پاسخ داد : به خدا سوگند ، از روزى كه او مرا آفريده هرگز دروغ نگفته ام ، و نه به خاطر دنيا زهد در دنيا را پيشه كرده ام ، و در ضمن مى دانم كه منظور تو چيست و تو به راستى چه از من مى خواهى .

_ چه مى خواهم ؟

_ آيا اگر راست بگويم در امان هستم ؟

_ بلى در امان هستى .

_ تو مى خواهى كه مردم بگويند ، على بن موسي از دنيا روى گردان نيست ، امّا اين دنياست كه بر او اقبال نكرده است . آيا نمى بينيد كه چگونه به طمع خلافت ، وليعهدى را پذيرفته .

در اين جا مأمون برآشفت و به او گفت : تو هميشه به گونه ناخوشايندى با من برخورد مى كنى ، در حالى كه تو را از سطوت خود ايمنى بخشيدم . به خدا سوگند ، اگر وليعهدى را پذيرفتى كه هيچ ، وگرنه مجبورت خواهم كرد كه آن را بپذيرى . اگر باز همچنان امتناع بورزى ، گردنت را خواهم زد . ( 7 )

امام

رضا ( ع ) در پاسخ ريّان كه علّت پذيرفتن وليعهدى را پرسيده بود ، گفت :

« . خدا مى داند كه چقدر از اين كار بدم مى آمد . ولى چون مرا مجبور كردند كه از كشتن يا پذيرفتن وليعهدى يكى را برگزينم ، من ترجيح دادم كه آن را بپذيرم . در واقع اين ضرورت بود كه مرا به پذيرفتن آن كشانيد و من تحت فشار و اكراه بودم . . » ( 8 )

اما حتى در پشت نويس پيمان وليعهدى اين نارضايتى خود و به سامان نرسيدن وليعهدى خويش را برملا كرده بود . ( 9 )

كنيد ، مردم برده شما هستند !

ابر اندوه بر سيماى امام نشست . با همه وجود رو به سوى آسمان كرد . قطره هاى آب ، به سان اشك از چره اش فرو ريختند .

_ خداوندگارا ! اى آفريننده آسمان ها و زمين؛ اى داننده غيب و شهود؛ تو گواهى كه من هرگز نه چنين سخنى گفته ام و نه از هيچ يك از پدرانم چنين حرفى شنيده ام . آفريدگارا ! تو از مقدار ستم اين مردم نسبت به من و خاندانم آگهى ؛ اين هم يكى از آن هاست .

مرد گندمگون رو به سوى همراهش كرد و ادامه داد : « اى عبدالسلام ! اگر همه مردم برده ماهستند_آن گونه كه مى گويند_آن ها را به چه كسى مى فروشيم ؟ عبدالسلام ! آيا همان گونه كه جز تو بقيه منكرند ، تو هم منكرى كه پروردگار والا ، ولايت ما را بر مردم ضرورى دانسته است ؟ » ( 165 )

هنگام بيرون آمدن از خانه ، بينوايان شهر را منتظر يافت . گزمه اى آهن دل ، آنان را با خشونت مى راند . چشمان بى فروغ از گرسنگى و دل هاى شكسته ، با اميد مى نگريستند . مرد گندمگون مانند ابرى كه بركت هاى آسمان را با خويش حمل مى كند ، آشكار شد؛ مانند ابر باران زايى كه مژده حاصل خيزى و رشد مى دهد . درهم ها بركف دستان خيس از عرق نشستند . چشم ها از شادى درخشيدند . ذوالرياستين حيرت زده گفت : « چه زيان بزرگى ! »

امام رو به

سوى او كرد : « در كدام معامله ؟ چيزى را كه پاداش و بزرگوارى در پى دارد ، خسارت مشمار ! » ( 166 )

مردم پس از نماز پراكنده شدند . مأمون رو به امام كرد و پرسيد : « اى اباالحسن ! درباره نيايت اميرمؤمنان به من بگو ! او چگونه تقسيم كننده دوزخ و بهشت است ؟ در اين باره خيلى فكر كرده ام؛ اما منظور اين حديث را نفهميده ام . »

امام پاسخ داد : « اى اميرمؤمنان ! آيا از پدرت نقل نمى كنيد و آن از پدرانش تا . عبدالله بن عباس كه گفت : از رسول خدا ( ص ) شنيدم كه فرمود : عشق به على ، ايمان و دشمنى با وى كفر است ؟

_ آرى .

_ پس معناى حديث روشن شد؛ معيار تقسيم ، دوستى و دشمنى با على ( ع ) است .

مأمون خاموش بود . پس از لحظاتى به سخن درآمد و گفت : « گواهى مى دهم كه شما ميراث دار دانش پيامبر هستيد . »

چون امام به در منزلش رسيد ، عبدالسلام گفت : « اى فرزند رسول خدا ( ص ) ! » چه خوب جوابى به مأمون دادى ! »

او كه علم كتاب داشت ، گفت : « اى اباصلت ! من از همان راهى پاسخش را دادم كه او مى پسنديد . از پدرم شنيدم كه او از پدرانش و آن ها از پيامبر شنيدند كه فرمود : اى على ! تو تقسيم كننده بهشت و دوزخ در روز رستاخيزى . به

آتش مى گويى [اين انسان پاكيزه انديش پاكيزه رفتار] مال من ، و [اين انسان بدانديش تبهكار] از آن تو . » ( 167 )

_ سرورم ! پرسش هايى مى شنوم كه پاسخش را نمى دانم .

_ بپرس عبداالسلام .

_ مى گويند : چرا على ( ع ) پس از به خلافت رسيدن ، فدك را باز پس نگرفت ؟

_ زيرا هر گاه از خاندان ما كسى به فرمانروايى مى رسد ، تنها بايد حقوق پايمال شده دين باوران را باز پس گيرد . ما نبايد حق از كف رفته خود را به دست آوريم . حق ما را آفريدگار پس مى گيرد .

_ سرورم ! با آن كه سابقه درخشان و جايگاه على ( ع ) نسبت به پيامبر ( ص ) و فضيلت هاى وى آشكار است ، اما چرا مردم پس از درگذشت رسول خدا ( ص ) ، على را وانهادند و به سراغ ديگرى رفتند ؟

_ مردم برترى على ( ع ) را مى دانستند؛ اما آگاهانه از وى دست كشيدند و به سوى ديگرى رفتند؛ زيرا او كسى بود كه تعداد زيادى از پدران ، نياكان ، برادران ، دايى ها ، عموها و بستگان آنان را كه برابر دين خدا و پيامبرش ايستاده بودند ، كشت . آن ها كينه على را در دل داشتند . به خاطر همين ، دوست نداشتند او فرمانروايشان شود . آن ها نسبت به هيچ كسى تا حد على كينه نداشتند؛ زيرا هيچ كس به اندازه امام سابقه نبرد در كنار پيامبر نداشت . از اين

رو بود كه از وى برگشتند و به ديگرى گرويدند .

_ چرا على ( ع ) در مدت بيست و پنج سال پس از پيامبر با دشمنانش نجنگيد؛ اما در پنج سال دوران حكومتش با آن ها مبارزه كرد ؟

_ او مانند رسول خدا رفتار مى كرد . پيامبر پس از نبوت ، تا سيزده سال با مشركان مكه نجنگيد؛ زيرا ياران اندكى داشت . على نيز در آن دوران ، ياران كمى در اطرافش بودند . ( 168 )

شهر در آتش آفتاب تيرماه مى سوخت . نسيم به سايه ساردرختان پناه مى برد . لباس هاى سپيد نخى ، جاى تن پوش هاى پشمين را گرفته بودند . با آمدن عيد قربان ، شادى فرارسيد . مردم براى خريد به بازار بزرگ شهر مى رفتند . بازار از كشاورزانى موج مى زد كه از روستاهاى نزديك مرو آمده بودند . كودكان ، لباس رنگين عيد پوشيده بودند . از چشمان آنان كه جهان را به رنگ سبز بهارى مى ديدند ، شادى معصومانه اى مى تراويد . زندگى بسان رودى خروشان روان بود؛ موج مى زد و مى رفت؛ اما بسيارى نمى دانستند به كجا ؟

حضرت در هنگام ورود به خانه ، شعرى را زير لب زمزمه مى كرد :

« با پارسايى ، تن پوش بى نيازى پوشيدم

و سرافراز راه مى روم

[بر خلاف خلفا] با ميمون هم نشين نيستم

اما با مردم دم خورم

چون ثروتمند گردنفرازى را مى بينم

سرم را بالا مى گيرم

بر بينوا فخر نمى فروشم

و هنگامى كه بى پولم ، خودم

را درمانده نشان نمى دهم . » ( 169 )

همراه امام كه گشاده دستى وى را ديده بود ، فرياد برآورد : « به خدا سوگند كه تو بهترين مردمى ! »

امام رو به سوى او كرد و فرمود : « قسم نخور ! بهتر از من كسى است كه در مقابل آفريدگار والا ، پاكدامن تر و پيروتر باشد . سوگند به خداوند ، اين آيه معنايش را از دست نداده است كه : « شما را به هيأت اقوام و قبايلى درآورده ايم تا با يكديگر انس يابيد و آشنا شويد . بى گمان گرامى ترين شما در نزد خداوند ، پرهيزگارترين شماست . » ( 170 )

به هنگام غذا خوردن ، امام نشست و منتظر ماند تا همه_حتى دربان ، تيمارگر اسب و بردگان آفريقايى _بيايند . آن گاه ، دستان حضرت به سوى آسمان گشوده شدند .

_ خداوندگارا ! سپاس تو راست به خاطر غذايى كه به ما دادى و چيزهايى كه به ما بخشيدى .

آن گاه رو به سوى ديگران كرد و با لبخندى كه بر لبانش نشسته بود ، گفت : « به نام خدا شروع به خوردن كنيد . »

لبخند از سيماى امام ناپديد شد .

مردى در گوش وى پچ پچ كرد : « جانم فدايت ، فرزند محمد ( ص ) ! چه قدر خوب بود كه براى اين ها سفره جداگانه اى مى افكندى . »

لبخند از سيماى امام ناپديد شد . _چرا چنين كنم ؟ ! خداى والا و مادرمان يكى است . پاداش ها برابر كردارهاست

. ( 171 )

سپس با صدايى كه همه بشنوند ، فرمود : « اگر در دلم احساس كنم كه از اين برترم ؟ قسم مى خورم تمام بردگانم را آزاد كنم . »

آن گاه به جوانى آفريقايى كه در آن سوى سفره بود ، اشاره كرد و گفت : « چون از بستگان رسول خدايم ، احساس برترى ندارم؛ مگر اين كه من كار شايسته اى انجام دهم كه به خاطر آن از اين جوان برتر شوم . » ( 172 )

ياسر خادم كه در دلش عشق به اين مرد آسمانى موج مى زد ، با خويش نجوا كرد : « به بينوايان نان ، به بردگان آزادى و به همه نيكى مى بخشى ! »

هم به پيغمبر ( ص ) نسبت داده اند ، ولى متوجه نبودند كه اين برخلاف نصّ صريح قرآن و حكم عقلى و وجدان مى باشد .

بازتاب اين اعتقاد

اين باورداشت بازتاب گسترده اى بر انديشه هاى نويسندگان ، مورّخان و حتى علما و فقهايشان بر جا نهاده بود كه به موجب آن خود را مجبور مى ديدند كه لغزش ها و جنايات حكام را بپوشانند و يا توجيه و تأويل نمايند . يكى از خواست هاى اين حكام آن بود كه حقايق مربوط به ائمه عليهم السلام را از نظر مردم پنهان نگه داشته يا آن ها را به گونه بدى بازگو كنند .

دراين باره علما ، نويسندگان و مورّخان از هيچ كوششى فروگذار نمى كردند و براى اجراى اراده حاكم كه_برحسب عقيده جعلى كه خود آنها جعل كرده بودند_اراده خداست ، نهايت امكانات خود را به كار مى گرفتند . از اين رو مى بينيم كه در بسيارى از كتاب هاى تاريخى نه تنها زندگى امامان ما نوشته نشده بلكه حتى نامشان هم برده نشده است .

دليل اين رويداد آن نبود كه امامان عليهم السلام افرادى گمنام و ناشناخته بودند و يا آن كه كسى به آنان توجه نمى نمود ، زيرا هر چه بود مردم يا از روى دوستى و تشيّع و يا از روى دشمنى و مبارزه با آنان سر وكار داشتند . با اين وصف ، حتى نام آنان را دربسيارى از كتب تاريخى نمى يابيم . در حالى كه آن ها حتى از ذكر داستان هايى مربوط به آوازه خوان ها ، رقّاصه ها و حتى

قطّاع طريق خوددارى نمى كردند .

اين ها خيانت نسبت به حقيقت به شمار مى رود ، يعنى اين نويسندگان در برابر نسل هاى آينده خود مرتكب خيانت شدند و امانتى را كه لازم بود به عنوان نويسنده رعايت كنند ، هرگز نپاييدند .

در چنين شرايطى شيعيان اهل بيت از امكانات كمى براى ذكر حقايق مربوط به امامان خويش برخوردار بودند . آنان همواره تحت تعقيب حكّام قرار گرفته و جانشان هميشه در مخاطره بود .

اكنون مي پرسيد پس چرا خلفا آن همه علما را ارج مى نهادند . چرا آنها را دورترين نقاط نزد خود فرا مى خواندند . آيا اين شيوه با موضع خصمانه اى كه آنان در برابر اهل بيت اتّخاذ كرده بودند منافات نداشت ؟

پاسخ اين سؤال روشن است . نخست علت سوء رفتارشان با ائمه اين بود كه اولاً چون مى دانستند كه حق حكمرانى از آن هاست پس مى كوشيدند تا با از بين بردنشان اين حق نيز پايمال شود .

ثانياً ائمه هرگز حكام مربوط را تأييد نمى كردند و هيچ گاه از كردارشان ابراز خشنودى نمى داشتند .

ثالثاً ائمه با رفتار نمونه و شخصيّت نافذ خود بزرگ ترين عامل خطر بر جان خلفا و دستگاه قدرتشان به شمار مى رفتند .

اما اين كه چگونه علما را آن همه تشويق مى كردند ، براى تحقّق بخشيدن به هدف ها سياست معيّنى بود . البته اين حمايت تا حدودى رعايت مى شد كه زيانى براى حكومتشان در بر نداشته و علم و عالم يكى از ابزار خدمت به آنان مى بود آن ها مى

خواستند از اين مجرا هدف هاى زير را تأمين كنند :

1 _ دانشمندان كه طبقه آگاه جامعه را تشكيل مى دادند زير مراقبت و سلطه آ ن ها قرار بگيرند .

2 _ به دست اين دانشمندان بسيارى از نقشه هاى خود را به شهادت تاريخ عملى سازند .

3 _ خود را در نظر مردم دوستدار علم و عالم جلوه مى دادند تا بدين وسيله جلب اطمينان بيشترى كنند و طرد اهل بيت با استقبال از علما به نحوى جبران مى شد .

4 _ تشويق علما وسيله اى براى پوشاندن چهره ائمه و به فراموشى سپردن ياد آن ها بود .

پس مقام علم و عالم در حدود همين هدف ها براى خلفا محترم بود . وگرنه هربار كه از سوى شخصيّتى احساس خطر مى كردند در رهايى از چنگش به هر وسيله ممكن دست مى يازيدند .

احمد امين درباره مقام منصور مى نويسد : « معتزليان را هر بار كه مى ديد فرا مى خواند و محدّثان و علما را نزد خويش دعوت مى كرد ، البته اين تا وقتى بود كه آنان برخوردى با سلطه اش پيدا نمى كردند ، وگرنه دستگاه كيفرى عليه شان به كار مى افتاد . » ( 9 )

آرى همين منصور بود كه « ابو حنيفه » را مسموم كرد و بر امام صادق كه از بيعت با محمّد بن عبدالله علوى سر باز زده بود ، همراه با خانواده و شاگردانش ، بسيار تنگ مى گرفت .

به هر حال اكنون برگرديم و كلام خود را از آن جا دنبال كنيم كه

گفتيم حكّام بسيار مى كوشيديد تا حقايق مربوط به ائمه ( ع ) باز گفته نشود . و يا اين كه به گونه نادرستى آن ها را به مردم عرضه مى كردند و دراين باره از كسانى كه عنوان « دانشمند » داشتند نيز كمك مى گرفتند .

بنابراين ، اين راست است اگر بگوييم ابن اثير ، طبرى ، ابوالفداء ، ابن العبرى ، يافعى و ابن خلّكان از آن دسته از دانشمندانى بودند كه به حقيقت و تاريخ خيانت كردند و در نگارش وقايع انصاف و بى طرفى لازم را نداشتند .

مثلاً يكى از موارد لغزش اينان كه به وضوح حاكى از تعصّب آنان و اطاعت كوركورانه شان از حكّام است مطلبى است كه درباره نحوه درگذشت امام رضا ( ع ) نوشته اند . طبق نوشته ايشان امام انگور خورد و آن قدر زياد خورد كه به مرگش منتهى گرديد . ( 10 )

ظاهراً ابن خلدون هم كه شخصى اموى مشرب بود مى خواسته از اينان پيروى كند كه در تاريخ خود چنين آورده : « چون مأمون به طوس وارد شد ، امام رضا بر اثر انگورى كه خورده بود به طور ناگهانى درگذشت . . » ( 11 )

به راستى كه اين حرف ها عجيب است . آخر چگونه انسان مى تواند چنان پرخورى را درباره يك آدم معمولى بپذيرد تا چه رسد به امامى كه همه به دانش ، حكمت ، زهد و پارساييش اعتراف داشتند .

آيا انسان عاقل هيچ به خود اجازه چنين پندارى مى دهد كه شخصى عاقل و حكيم همچون امام با

پرخورى دست به خودكشى زده باشد ؟

آيا كسى در طول زندگى امام به ياد دارد كه وى شخصى پرخور و شكم پرست بوده باشد ؟ يا برعكس ، علم و زهد و تقوا ، با صرف نظر از عقل و حكمت ، هرگز به انسان اجازه نمى دهد تا بدان حد شكم خود را انباشته از خوردنى كند .

اين ها تمام ناشى از تعصّب مذهبى و پيروى از تمايلات كوركورانه است كه به امام چنين نسبتى را مى دهند وگرنه كجا عقل و وجدان آدمى چنين رويدادى را مى تواند تصديق كند !

اكنون ببينيم ديگران درباره درگذشت امام ( ع ) چه گفته اند .

به اولاد على انتقال يافته على بن موسى را سم دادند و او در رمضان به طوس درگذشت . » ( 13 )

نظر چهارم

نيز گفته اند امام به دست مأمون مسموم گرديد ولى اين به رهنمود و تشويق فضل بود .

به نظر ما مأمون هرگز نيازى به تشويق يا راهنمايى براى انجام اين كار نداشت ، چه خود موقعيّت امام را به خوبى احساس مى كرد . روشن است كه اين نظريه براى تبرئه مأمون ابراز شده است ، چه فضل مدّت ها پيش از امام به دست مأمون كشته شده بود . از اين گذشته ، چگونه مى توان باور كرد كه مأمون اين جنايت را تنها به خاطر خوشايند فضل انجام داده و خودش هيچ گونه تمايلى بدان نداشته است !

نظر پنجم

برخى ديگر گفته اند كه امام به مرگ طبيعى درگذشت و هرگز مسموميّتى در كار نبود . براى اثبات اين موضوع دلايلى ذكر كرده اند .

يكى از اين افراد « ابن جوزى » است كه پس از نقل قول از ديگران كه نوشته اند پس از يك استحمام در برابر امام ( ع ) بشقابى از انگور كه به وسيله سوزن به زهر آلوده شده بود ، نهادند و او با تناول انگورها مسموم شده به درود حيات گفت ، ابن جوزى مى نويسد كه اين درست نيست كه بگوييم مأمون عامل مسموم كردن وى بوده باشد . چه اگر اين طور بود پس چرا آن همه در مرگ امام ابراز حزن و اندوه مى كرد . اين حادثه چنان بر مأمون گران آمد كه از

شدّت اندوه چند روز از خوردن و آشاميدن و هر گونه لذّتى چشم پوشيده بود . ( 14 )

البته عبارت ابن جوزى حاكى از آن است كه مسموم شدن امام را پذيرفته ولى منكر آن است كه مأمون عامل اين جنايت بوده باشد .

« اربلى » نيز به پيروى از ابن جوزى همين عقيده را ابراز كرده و همان گونه بر گفته خويش دليل آورده است .

احمد امين نيز از كسانى است كه معتقدند كسى به غيراز مأمون بود كه سم را به امام خورانيده ، چه او حتى پس از مرگ امام و ورودش به بغداد هنوز جامه سبز مى پوشيد و به علاوه ، مأمون با علما درباره برترى حضرت على ( ع ) مباحثه مى كرد . ( 15 )

دكتر احمد محمود صبحى نيز چنين پنداشته كه داستان مسموميّت امام رضا ( ع ) از مطالب ساختگى شيعه است كه هرگز بين موقعيّت امام در نزد مأمون كه از آن همه ارجمندى برخوردار بود با خورانيدن سم به او ، تناقضى احساس نمى كنند . ( 16 )

دلايل كسانى كه در تبرئه مأمون از جنايت سم خورانى سعى كرده اند ، به شرح زير خلاصه مى گردد :

1 _ پيمان وليعهدى به موجب آن امام پس از مأمون به خلافت مى رسيد .

2 _ بزرگداشت شأن امام و تأييد شرف و علم و فضيلت وى و ارجمندى خانواده اش .

3 _ به همسرى وى درآوردن دخترش كه خود عامل تحكيم دوستى ميان آن دو بود .

4 _ استدلال مأمون بر برترى على (

ع ) در برابر علما .

5 _ ابراز اندوه فراوان پس از درگذشت امام به طورى كه از خوردن و آشاميدن و ديگر لذّت ها روى گردانده بود .

6 _ دفن كردن امام در كنار قبر پدرش رشيد ، و اين كه او خود بر جسد وى نماز گذارد .

7 _ پس از درگذشت امام ، او هم چنان لباس سبز مى پوشيد حتى پس از ورودش به بغداد .

8 _ پيوسته با علويان به رغم اقدام هاى مكرّر بر ضدّش ، مهربانى مى نمود .

9 _ خلق و خوى مأمون به او اجازه چنين كارى را نمى داد .

10 _ مسموميّت امام از جعليّات شيعه است .

اين خلاصه همه دلايلى بود كه تبرئه كنندگان مأمون آورده اند . ولى به نظر ما اينان يا به تمام حقايق ، علم كافى نداشتند و در نتيجه نتوانستند نظر درستى درباره اين مسأله تاريخى ابراز كنند ، و يا آن كه حقيقت را مى دانستند ولى به دأب پيشينيان خود بر ضدّ ائمه تعصّب ورزيده به پيروى از هواى خويش و خلفايشان ، حقايق مضّر به احوالشان را لوث كرده اند .

واقع امر اين است كه تمام چيزهايى كه اينان ذكر كرده اند هيچ كدام مانع از آن كه مأمون براى دفع خطر وجود امام ( ع ) دست به توطئه بزند ، همان گونه كه قبلاً هم همين بلا را بر سر وزيرش فضل بن سهل آورده بود . فضل نيز مقامى شامخ نزد مأمون داشت و حتى اصرار داشت كه دخترش را هم به وى تزويج كند

.

او همچنين فرمانده خود « هرثمة بن اعين » را نيز به مجرّد ورود به مرو سر به نيست كرد ، بى آن كه كوچك ترين مجالى براى دفاع به وى بدهد و يا شكايتش را استماع كند . توطئه هاى مأمون گريبان گير طاهر و فرزندانش و ديگران و ديگران نيز شد . اينان وزرا و فرماندهانش بودند كه براى مأمون و تحكيم پايه هاى قدرتش آن همه خدمت كرده و ديگران را با زور و شمشير به اطاعتش درآورده بودند .

با اين وصف مى بينيم كه چگونه همه را يكى پس از ديگرى به ديار عدم فرستاد در حالى كه نسبت به همه نيز ابراز محبّت و سپاسگذارى مى نمود .

مأمون كسى بود كه به خاطر سلطنت و حكومت ، برادر خود را بكشت ، حال چگونه به همبن انگيزه از كشتن امام رضا دست باز دارد . آيا اين معقول است كه بگوييم به نظر وى امام رضا از تمام اين خدمت گزاران صديقش و حتى از برادرش محبوب تر مى نمود ؟

اما اين كه بر مرگ امام ابراز حزن و سوگوارى نمود قضيّه روشن است . مگر در آن شرايط از چنان افعى مكار و سياست بازى مى شد انتظار شادمانى و سرور برد ؟

مگر هم او نبود كه فضل را كشت و سپس بر مرگش اندوه فراوان ابراز داشت ( 17 ) و قاتلانش را هم كه به دستور خود او بودند ، از دم تيغ گذرانيد . بعد هم سر آنان را نزد حسن_برادر فضل_فرستاد و دخترش را هم به عقد وى درآورد .

اما پس از پيروزى بر ابن شكله ، حسن را نيز از مقامش سرنگون ساخت . ( 18 ) از اين قبيل جنايات ، مأمون بسيار كرده كه اكنون مجال ذكر همه آنها نيست . به همين قياس ، عكس العمل ها و گفته هايش در مرگ امام رضا ( ع ) نيز كوچك ترين ارزشى نداشت . چه اگر راست مى گفت پس چگونه دست به خون هفت تن از برادران امام بيالود و علويان را تحت شكنجه و آزار درآورد و به كارگزار خود در مصر نوشت كه منبرها را شست و شو دهد ، چه بر فرازشان نام امام رضا ( ع ) در خظبه ها رانده شده بود .

مأمون از چه شرافتى برخوردار بود كه بگوييم كشتن امام با خلق وخوى وى ناسازگار بود . آيا كشتن آن همه افراد مگر منافاتى با مهر و محبتش داشت كه پيوسته نسبت به آنان ابراز مى داشت . بنابراين ، مهرورزيش نسبت به امام نيز هيچ گونه منافاتى با قتلش نمى توانست داشته باشد .

اما اين كه علويان رابزرگ مى داشت علت را خود در نامه اى كه به عباسيان نوشته ، چنين بيان مى دارد كه اين بزرگ داشت جزئى از سياست وى به شمار مى رود . لذا پس از درگذشت امام ( ع ) ديگر لباس سبز را_كه ويژه علويان بود_نپوشيد ، هفت تن از برادران امام را به قتل رسانيد و به فرمانروايان خود در هر نقطه اى دستور داد كه به دستگيرى علويان بپردازند .

اما سخن احمد امين كه نوشته علويان بر ضدّ مأمون بسيار

قيام كرده بودند ، ادّعايى است كه هرگز صحّت ندارد . زيرا در تاريخ حتى نام يك قيام پس از درگذشت امام رضا ( ع ) ثبت نشده به جز قيام « عبدالرحمن بن احمد » در يمن كه انگيزه اش را همه مورّخان ظلم كارگزارن خليفه نوشته اند ، و همچنين شورش برادران امام ( ع ) كه به خونخواهى وى برخاسته بودند .

اما اين كه گفته اند داستان مسموميّت امام از ساختگى هاى شيعه است ، بايد گفت كه پيش از شيعه خود تاريخ نويسان سنّى اين جنايت را به مأمون نسبت داده بودند و شيعيان نيز شرح اين داستان را در كتاب هاى اهل سنت مى خواندند كه منابع بسيارى از آنان را ما در همين كتاب ذكر كرده ايم .

با اين همه اگر كسى باز در تبرئه مأمون و حسن نيّتش اصرار دارد به اين سؤال پاسخ دهد كه چرا پس از درگذشت امام ، مقام وليعهدى را به فرزندش حضرت جواد ( ع ) عرضه نكرد ، در حالى كه او نيز دامادش بود و به فضل و علم و كمالاتش نيز اعتراف مى كرد . حضرت جواد به رغم خردساليش تحسين عباسيان را نسبت به فضل و كمال خويش برانگيخته بود . مناظره وى با « يحيي بن اكثم » معروف است كه با چه مهارتى به سؤال هاى وى پاسخ مى داد . ( 19 ) به علاوه صغر سن نمى توانست بهانه عدم واگذارى مقام وليعهدى به امام جواد ( ع ) باشد ، چه وليعهدى معنايش تصدى علمى امور مملكتى نيست و تازه خلفا

و حتى رشيد ، پدر مأمون ، براى كسانى بيعت وليعهدى گرفته بودند كه به مراتب خردسال تر از امام جواد بودند .

نظر ششم كه نظرى درست است !

طبق اين نظر امام ( ع ) بدون شك مسموم گرديد . كسانى كه بر اين عقيده اند گروه بزرگى را تشكيل مى دهند كه ابن جوزى نيز بدان ها اشاره كرده است .

شيعيان به طور كلى اين نظر را تأييد كرده اند مگر مرحوم اربلى در كشف الغمه كه خود را هم عقيده با ابن طاووس و شيخ مفيد دانسته است . ولى ظاهر امر چنين است كه شيخ مفيد نيز قايل به مسموميّت امام بوده ، چه نوشته است : آن دو_يعنى مأمون و رضا_با همديگر انگورى را تناول كردند سپس امام ( ع ) بيمار شد و مأمون نيز خود را به بيمارى زد ! ! .

يكى از امورى كه بهترين دليل بر شهادت امام ( ع ) به شما مى رود اتّفاق شيعه بر اين مطلب است . چه آنان بهتر و عميق تر به احوال امامان خود مى پرداختند و دليلى هم براى تحريف يا كتمان حقايق در اين زمينه نداشتند .

از اهل سنت و ديگران نيز گروه بسيارى از دانشمندان و مورّخان هستند كه منكر مرگ طبيعى امام ( ع ) بوده و يا حداقل مسموميّت وى را قولى مرحّج دانسته اند . مانند : اين افراد :

_ ابن حجر در صواعق/ ص122 .

_ ابن صباغ مالكى در فصول المهمه/ ص250 .

_ مسعودى در اثبات الوصيه/ ص 208 ، التنبيه و الاشراف/ ص

203 ، مروج الذهب/3/ ص 417 .

_ قلقشندى در مآثرالانافة فى معالم الخلافه/1/ ص 211 .

_ قندوزى حنفى در ينابيع الموده/ص 263 و 385 .

_ جرجى زيدان در تاريخ تمدّن اسلامى /2/ بخش 4/ص440 ، ودر صفحه آخر از اين كتاب امين و مأمون .

_ ابوبكر خوارزمى در رساله خود .

_ احمد شبلى در تاريخ اسلامى و تمدن اسلامى /3/ ص 107 .

_ ابوالفرج اصفهانى در مقاتل الطالبيين .

_ ابوزكريا موصلى در تاريخ موصل 171/352 .

_ ابن طباطبا درالآداب السلطانيه/ ص 218 .

_ شبلنجى در نورالابصار/ ص 176 و 177 چاپ سال 1948

_ سمعانى در انسابش/6/ ص 139 .

_ در سنن ابن ماجه به نقل تذهيب الكمال فى اسماء الرجال/ ص 278 .

_ عارف تامر در الامامة فى اسلام/ص 125 .

_ دكتر كامل مصطفى شبلى در الصله بين التصوف و التشيع/ص 226 .

و بسيارى ديگر .

عموى امام ، را به سويشان بفرستد و براى متفرق كردنشان بگويد كه امام ( ع ) امروز براى احتراز از آشوب از منزل خارج نمى شوند . ( 20 )

ابن خلدون علت قيام ابراهيم فرزند امام موسى ( ع ) را آن دانسته كه وى مأمون را متّهم به قتل برادرش مى نمود . ( 21 ) ابراهيم نيز به اتفاق مورّخان به دست مأمون مسموم گرديد . برادرش نيز زيد بن موسى كه در مصر شورش كرده بود به دست همين خليفه مسموم شد .

اين كه يعقوبى نوشته كه مأمون ابراهيم و زيد را مورد عفو قرار داد ( 22 ) منافاتى با آن ندارد كه مدتى بعد با نيرنگ به ايشان سم خورانيده باشد . چه آنان به خونخواهى برادر خود برخاسته بودند و عفو مأمون يك نمايش ظاهرى مى بود .

طبق نقل برخى از منابع تاريخى يكى ديگر از برادران امام رضا ( ع ) به نام احمد بن موسى چون از حيله مأمون آگاه شد همراه سه هزار تن_و به روايتى دوازده هزار_از بغداد قيام كرد .

كارگزار مأمون در شيراز به نام « قتلغ خان » به امر خليفه با او به مقابله برخاست و پس از كشمكش هايى هم او و هم برادرش « محمد عابد » و يارانشان را به شهادت رسانيد . ( 23 )

در آن ايام برادر ديگر امام رضا ( ع ) به نام هارون بن موسى همراه با بيست و دو تن از علويان به سوى خراسان مى آمد . بزرگ اين قافله خواهر امام رضا يعنى حضرت فاطمه

( ع ) بود . ( 24 ) مأمون مأموران انتظامى خود را دستور داد تا بر قافله بتازند . آن ها نيز همه را مجروح و پراكنده كردند . هارون نيز در اين نبرد مجروح شد ولى سپس او را در حالى كه بر سر سفره غذا نشسته بود غافلگير كرده و به قتل رساندند . ( 25 )

مى گويند حتى به حضرت فاطمه ( ع ) نيز در ساوه زهر خورانيدند كه پس از چند روزى او هم به شهادت رسيد . ( 26 )

ديگر از قربانيان مأمون ، برادر ديگر امام ( ع ) به نام حمزة بن موسى بود .

با توجه به اين وقايع درمى يابيم كه مسئله شهادت امام به دست مأمون امرى شايع ميان مردم گرديده بود .

مأمون و دفنش را در طوس كنار قبر هارون پيش گويى نموده است .

اين قبيل روايات بسيار است و گاهى حتى امام اين پيشگويى را نزد مأمون نيز مى كرده است .

3 _ آن دسته از روايات كه به تشريح چگونگى سم خورانى پرداخته اند يعنى آن كه اين كار به

وسيله انگور بوده يا انار يا به وسيله ديگر .

رواياتى كه در اين مضمون وارد شده نيز بسيارند كه برخى از آن ها نيز از خود امام ( ع ) نقل گرديده اند . بنا به تحقيق يكى از نويسندگان اين روايات به يكى از افراد زير منتهى مى شوند :

1 _ ابوالصّلت عبدالسلام هروى .

2 _ هرثمة بن اعين .

3 _ على بن حسين كاتب .

4 _ ريّان بن شبيب .

5 _ محمد بن جهم .

6 _ عبدالله بن بشير . ( 27 )

( زندگى سياسى هشتمين امام_تاليف جعفر مرتضى حسينى _ترجمه سيد خليل خليليان_

دفتر نشر فرهنگ اسلامى _ پاييز 1363 )

اين كلام را نفهميدم مگر بعد از آنكه امام را در طوس در كنار قبر هارون دفن كرديم .

، آن همه شهرها را به ويرانى كشانده بود ، ديگر قابل تصور نبود كه همين مأمون به سادگى دست از خلافت بردارد و بيايد به اصرار و خواهش آن را به كسى واگذارد كه نه در خويشاوندى مانند برادر به او نزديك بود ، و نه در جلب اطمينان به پاى وزرا و فرماندهانش مى رسيد . آيا مى توان از مأمون پذيرفت كه تمام فعاليّت هايش از جمله قتل برادر ، همه به خاطر مصالح امّت صورت مى گرفت و او مى خواست كه راه خلافت را براى امام رضا ( ع ) باز كند ؟ !

چگونه مى توان بين تهديدهاى او به امام و جدّى بودن پيشنهاد مزبور ، رابطه معقولى برقرار كرد ؟

اگر او توانسته بود با تهديد مقام وليعهدى را به امام بقبولاند پس چرا در قبولاندن خلافت ، همين زور و اجبار را به كار نگرفت ؟

پس از امتناع امام ، دليل اصرار مأمون چه بود ، و چرا امام را به حال خود رها نكرد ، و چرا باز هم آن همه زورگويى و اعمال قدرت ؟

اگر مأمون به راستى مى خواست امام را بر مسند خلافت مسلمانان بنشاند ، پس چرا تأكيد مى كرد كه براى رفتن به بارگاهش ، از راه كوفه و قم نرود ؟ او به خوبى مى دانست كه در اين دو شهر مردم آمادگى داشتند كه شيفته امام گردند .

باز اگر مأمون راست مى گفت پس چرا جلوى امام را در مسير رفتن به نماز عيد گرفت ؟ آرى ، او مى ترسيد كه اگر امام به نماز

بايستد ، پايه هاى خلافتش به تزلزل افتد .

همچنين ، اگر او امام را حجت خدا بر خلق مى دانست و به قول خودش او را داناترين فرد روى زمين باور داشت ، پس چرا مى خواست نظرى بر وى تحميل كند كه او آن را به صلاح نمى ديد ، و چرا بالاخره امام را آن همه تهديد مى كرد ؟

در پايان آن هم رفتار خشن و غيرانسانى كه مأمون پيش از بيعت و بعد از آن ، و در طول زندگى امام و هنگام وفاتش ، با او و با علويان در پيش گرفته بود ، چگونه قابل توجيه بود ؟

مأمون خود دليل مى آورد

شايان تذكّر آن كه مأمون هرگز خود را آماده پاسخ به اين سئوال ها نكرده چه مى بينيم در توجيه اقدام خويش منطق استوارى برنگزيده بود . او گاهى مى گفت كه مى خواهد پاداش على بن ابيطالب را در حقّ اولادش منظور بدارد . ( 10 )

گاهى مى گفت انگيزه اش اطاعت از فرمان خدا و طلب خشنودى اوست كه با توجّه به علم و فضل و تقوى امام رضا مى خواهد مصالح امتّ اسلامى را تأمين كند . ( 11 )

و زمانى هم مى گفت كه او نذر كرده در صورت پيروزى بر برادر مخلوعش امين ، وليعهدى را به شايسته ترين فرد از خاندان ابيطالب بسپرد . ( 12 )

اين توجيه هاى خام همه دليل بر عدم توجه مأمون بود به پيشبينى هاى لازم جهت پاسخ به سؤال هاى انتقادآميز؛ وازاين رو است كه آن ها را در تناقض و

ناهماهنگى مى يابيم .

هر چند كتاب هاى تاريخى به دو سؤالى كه ما عنوان كرده ايم نپرداخته اند ، ولى ما شواهد بسيارى يافته ايم بر اين مطلب كه مردم نسبت به آن چه كه در دل مأمون مى گذشت ، بسيار شك روا مى داشتند . از باب مثال ، صولى وقفطى و ديگران داستان « عبدالله بن ابى سهل نوبختى ستاره شناس را چنين نقل كرده اند كه وى براى آزمايش مأمون اظهار داشت كه زمان انتخاب شده براى بستن بيعت وليعهدى ، از نظر ستاره شناسى ، مناسب نمى باشد . اما مأمون كه اصرار داشت بيعت حتمأ بايد در همان زمان بسته شود براى هرگونه تأخير يا تغييرى در وقت ، وى را به قتل تهديد مى كرد . ( 13 )

امام هدف هاى مأمون را مى شناخت

در فصل « پيشنهاد خلافت و امتناع امام از پذيرفتن آن » موضع او را بيان كرديم . در آن جا دريافتيم كه امام به جاى موضع سازشگرانه يا موافق در برابر پيشنهاد خلافت ، خيلى سرسختانه مقاومت مى كرد .

چرا ؟ زيرا كه او به خوبى دريافته بود كه در برابر يك بازى خطرناكى قرار گرفته كه در بطن خود مشكلات و خطرهاي بسيارى را هم براى خود او ، هم براي علويان و هم براي سراسر امّت اسلامى ، مى پرورد .

امام به خوبى مى دانست كه قصد مأمون ارزيابى نيّت درونى اوست يعنى مى خواست بداند آيا امام به راستى شوق خلافت در سر مى پروراند ، كه اگر اين گونه است هر چه زودتر به

زندگيش خاتمه دهد . آرى اين سرنوشت افراد بسيارى پيش از اين بود . مانند محمد بن محمد بن يحيى بن زيد ( همراه ابوالسرايا ) ، محمد بن جعفر ، طاهر بن حسين ، و ديگران . .

از اين گذشته ، مأمون مى خواست پيشنهاد خلافت را زمينه ساز براى اجبار بر پذيرفتن ولايتعهدى بنمايد . چه همان گونه كه در فصل « شرايط بيعت » گفتيم چيزى كه هدف ها و آرزوهاى وى را برمى آورد قبول وليعهدى از سوى امام بود نه خلافت .

پس به اين نتيجه مى رسيم كه مأمون هرگز در پيشنهاد مقام خلافت جدّى نبود ولى در پيشنهاد مقام وليعهدى چرا .

پاسخ به سؤال دوّم

سؤال اين بود :

اگر امام پيشنهاد مأمون را جدّى تلقى كرده خلافت را مى پذيرفت ، در آن صورت مأمون چه موضعى اتّخاذ مى كرد ؟ ممكن است پاسخ اين گونه دهيم كه مأمون به خوبى خود را آماده مقابله با هر گونه رويداد از اين نوع كرده بود ، و اساسأ مى دانست كه براى امام غير ممكن است كه در آن شرايط پيشنهاد خلافت را بپذيرد ، چه هرگز آمادگى براى اين كار را نداشت و اگر هم تن به آن درمى داد عملى اقتخارآميز و غير قابل توجيه بود .

امام مى دانست كه اگر قرار باشد زمام خلافت را خود به دست بگيرد بايد به عنوان رهبر راستين ملّت ، حكومت حق و عدل را برپا كند ، يعنى احكام خدا را مانند جدّش پيامبر ( ص ) و پدرش على ( ع ) مو به

مو به مرحله اجرا درآورد . ولى چه بايد كرد كه مردم توان پذيرفتن چنان حكومتى را نمى داشتند . درست است كه به لحاظ احساسات همراه اهل بيت بودند ، ولى هرگز تربيت صحيح اسلامى نيافته بودند تا بتوانند احكام الهى را به آسانى پذيرا شوند . ملتى كه به زندگى در حكومت عباسى و پيش ازآن به شيوه حكومت بنى اميّه خو گرفته بودند ، اجراى احكام خداوند امرى نامأنوس برايش به شمار مى رفت و از اين رو به زودى سر به تمرّد برمى آورد .

مگر على ( ع ) نبود كه مى خواست احكام خدا را بر مردمى اجرا كند كه خودشان آن ها را از زبان پيغمبر ( ص ) شنيده بودند ، ولى به جاى حرف شنوى با آن همه تمرّد و مشكل برخورد كرد ؟ اكنون پس از گذشتن دهها سال و خو گرفتن مردم با كژى و انحراف و عجين شدن سنّت هاى ناروا با روح و زندگى مردم ، چگونه امام رضا ( ع ) مى توانست به پيروزى خود اميدوار باشد ؟

همچنين ، در جايى كه ابومسلم جان شصت هزار نفر را در زندان ها گرفته بود و اين قربانيان افزون بر صدها هزار قربانى ديگرش بود كه در ميدان هاى جنگ طعمه شمشيرهاى سپاهيانش گرديده بودند .

در جايى كه شورش « ابوالسّرايا » مأمون را به تحمل هزينه و ضايعات دويست هزار سرباز مجبورساخته بود .

و در جايى كه هر روز از هر گوشه اى عليه حكومتى كه درست در مسير شهوات مردم گام برمى داشت . ندايى به اعتراض

برمى خواست .

در چنين شرايطى آيا امام مى توانست خود را مصون از تمرّد هواپرستان_كه بيشتر مردم بودند_ونيز كيد دشمنان بداند . شكى نبود كه تعداد اين گروه افراد پيوسته رو به افزونى مى نهاد و در برابر امام به خاطر حكومت و روشى كه با آن بيگانگى داشتند ، صف آرايى مى كردند .

درست است كه دل هاى مردم با امام رضا ( ع ) بود ، ولي شمشيرهايشان به زودى عليه خود از نيام ها در مى آمد و درست همان گونه كه با پدران وى اين چنين كردند . يعني هر بار كه حكومتى از نظر شهوات و خواهش هاى صرف مادى خوشايند مردم نبود چنين عكس العمل شومى در برابرش ابراز مى كردند .

حكومت امام رضا اگر مى خواست كارى اساسى انجام دهد بايد ريشه انحراف و فساد را بخشكاند . و براى اين منظور بيش از هر چيز بايد دست غاصبان را از اموال مردم كوتاه كرده ، زورگويان را به جاى خودشان بنشاند . همچنين بايد هر صاحب مقامى را كه به ناحق بر مسندى نشسته بود ، از جايگاهش پايين بكشد .

علاوه بر اين اگر مى خواست افراد را بر پست ها و مقام هاى مملكتى بگمارد هر گونه عزل و نصبى را طبق مصالح امّت اسلامى انجام مى داد و نه مصلحت شخص فرمانروايان يا قبيله ها . در آن صورت طبيعى بود كه قبايل بسيارى را بر ضدّ خود مى شورانيد . چه رهبرانشان_چه عرب و چه فارس_نقش مهمّى در پيروزى هر نهضتى بازى كرده تداوم و كاميابى هر حكومتى را نيز

تضمين مى كردند .

بنابراين اگر قرار بود امام در پاسدارى از دين خود ملاحظه كسى را نكند ، و از سوى ديگر موقعيّت خود را نيز در حكومت اين گونه ضعيف مى يافت و خلاصه نيرو و مدد كافى براى انجام مسئوليّت ها براى خويشتن نمى ديديد ، پس حكومتش چه زود با نخستين تندبادى كه برمى خاست ، از هم فرو مى ريخت . مگر آنكه مى خواست نقش حاكم مطلق را بازى كند كه براى سلطه و قدرت خويش هيچ قيد و حدّى را نشناسد .

اين ها كه گفتيم رويدادهاى احتمالى در زمانى بود كه فرض مى كرديم امام رضا در آن شرايط خلافت را مى پذيرفت و مأمون وديگر عباسيان هم ساكت نشسته ، نظاره گر اوضاع مى شدند . در حالى كه اين فرض حقيقت ندارد ، چه آنان در برابر از دست دادن قدرت و حكومت ، به شديدترين عكس العمل ها دست مى يازيدند .

اكنون پاسخ ديگرى براى سؤال عنوان شده بيابيم . مأمون در آن زمان همه قدرت را قبضه كرده بود و عملأ همه گونه وسايل و امكانات را در اختيار داشت . حال اگر شيوه حكمدانى امام را رضايت بخش نمى ديد ، به راحتى مى توانست حساب خود را تصفيه كند و وسايل سقوط امام را فراهم آورد . بنابراين مى بينيم كه امام بيش از دو راه نداشت : يا بايد به مسئوليت واقعى خود پايبند باشد و همه اقدامات لازم را در جهت اصلاحات ريشه اى در تمام سطوح انجام بدهد و مأمون و دارودسته اش را نيز همينگونه تصفيه

كند . يا آن كه مسئوليت فرمانروايى را تنها در حدود اجراى خواست هاي مأمون بپذيرد ، و درواقع اين مأمون و دارودسته فاسدش باشند كه حكمران حقيقى بشمار روند . در صورت اوّل ، امام خويشتن را در معرض نابودى قرار مى داد ، چه نه مردم و نه مأمون و افرادش هيچ كدام تاب تحمّل چنان نظامى را نداشتند و به همين بهانه كار امام را مى ساختند .

در صورت دوّم ، جريان امر بيشتر به زيان امام و علويان وتمام امّت اسلامى تمام مى شد .

علاوه بر اين ها ، اين كه مأمون خلافت را به امام رضا ( ع ) عرضه مى داشت معنايش آن نبود كه خود از هر گونه امتيازى چشم پوشيده بود ، و ديگر هيچ گونه سهمى در حكومت نمى طلبيد . بلكه برعكس براى خود مقام وزارت يا وليعهدى امام رضا را در نظر گرفته بود . مأمون مى خواست امام را بر مسند يك مقام ظاهرى و صورى بنشاند و خود در باطن تعزيه گردان صحنه ها باشد . در اين صورت نه تنها ذرهّ اى از قدرتش كم نمى شد كه موقعيّتى نيرومندتر هم مى يافت . مأمون در زيركى نابغه بود و نقشه تفويض خلافت به امام به منظور رهانيدن مقام خود از هر گونه آسيب پذيرى ، طرح شده بود . او مى خواست از علويان اعتراف بگيرد كه حكومتش قانونى است و بزرگ ترين شخصيّت در ميان آنان را در اين بازى و صحنه سازى وارد كرده بود .

با توجّه به جدى بودن آن از سوى مأمون ، پشت سر نهاد ، خود را در برابر صحنه بازى ديگرى يافت . آن اين كه مأمون به رغم امتناع امام هرگز از پاى ننشست و اين بار وليعهدى خويشتن را به وى پيشنهاد كرد . در اين جا نيز امام مى دانست كه منظور تأمين هدف هاى شخصى مأمون است ، لذا دوباره امتناع ورزيد ، ولى اصرار و تهديد هاى مأمون چندان اوج گرفت كه امام به ناچار با پيشنهادش موافقت كرد .

جاى بماند و مسئوليت خويش را در نجات امّت به اثبات برساند . و ديديم كه امام نيز_با وجود كوتاه بودن دوران زندگيش پس از وليعهدى _چگونه عملأ وارد اين كارزار شد .

حال اگر او با ردّ قاطع و هميشگى وليعهدى ، هم خود و هم پيروانش را به دست نابودى مى سپرد اين فداكارى كوچك ترين تأثيرى در راه تلاش براى اين هدف مهم در بر نمى داشت

علاوه بر اين ، نيل به مقام وليعهدى يك اعتراف ضمنى از سوى عباسيان به شمار مى رفت داير بر اين مطلب كه علويان نيز در حكومت سهم شايسته اى داشتند .

ديگر از دلايل قبول دليعهدى از سوى امام آن بود كه اهل بيت را مردم در صحنه سياست حاضر بيابند و به دست فراموشيشان نسپارند . و نيز گمان نكنند كه آنان همان گونه كه شايع شده بود ، فقط علما و فقهايى هستند كه در عمل هرگز به كار ملّت نمى آيند . شايد امام نيز خود به اين نكته اشاره مى كرد هنگامى كه « ابن عرفه » از وى پرسيد :

_ اي فرزند رسول خدا ، به چه انگيزه اى وارد ماجراى وليعهد شدى ؟

امام پاسخ داد : به همان انگيزه كه جدّم على ( ع ) را وادار به ورود در شورا نمود . ( 14 )

گذشته از همه اين ها ، امام در ايام وليعهدى خويش چهره واقعى مأمون را به همه بشناساند و با افشا ساختن نيّت و هدف هاى وى در كارهايى كه انجام مى داد ، هر گونه شبهه و ترديدى را

از نظر مردم برداشت .

به شكلى محدود_تاپايان عمر امام ( در سال 203 ) نيز امتداد يافت . امام با شگرد ويژه خود نفوذ گسترده اى بين مردم پيدا كردو نوشته هايش را در شرق وغرب كشور اسلامى منتشر مى كردند ، و خلاصه همه گروه ها شيفته او گرديده بودند .

نيزپيرامون آن رويداد برانگيزد .

نفع خويش هم سود نجست و با آن كه داشت به يك سفر سياسى به مرو مى رفت هرگز مسايل سياسى و شخصى خود را با مردم در ميان نگذاشت .

به جاى همه اين ها ، امام به عنوان رهبر حقيقى مردم توجه همگان را به مسأله اى معطوف نمود كه مهم ترين مسايل زندگى حال و آينده شان به شمار مى رفت .

آرى امام در آن شرايط حساس فقط بحث « توحيد » را پيش كشيد ، چه توحيد پايه زندگى با فضيلتى است كه ملّت ها به كمك آن از هر نگون بختى و رنجى ، رهايى مى يابند . اگر انسان توحيد را در زندگى خويش گم كند همه چيز را از كف باخته است .

نگروند جهان صحنه تاخت و تاز ستمگران و طاغوت ها خواهد بود كه براى خويش حق قانون گذارى كه مختصّ خداست ، قايل شده و با اجراى احكامى غير از حكم خدا جهان را به وادى بدبختى ، نكبت ، شقاوت ، سرگردانى و بطالت خواهند كشانيد . . »

اگر به راستى رابطه ولايت و توحيد را درك كنيم ، خواهيم دريافت كه گفته امام « و آن شرط ، من هستم » با يك مسأله شخصى آن هم به نفع خود او ، سر و كار نداشت . بلكه يك موضوع اساسى و كلى را مى خواست با اين بيان خاطرنشان كند ، لذا پيش از خواندن حديث مزبور ، سلسله آن را هم ذكر مى كند و به ما مى فهماند كه اين حديث ، كلام خداست كه از زبان پدرش و جدّش و ديگر اجدادش تا رسول خدا شنيده شده است . چنين شيوه اى در نقل حديث از امامان ما بسيار كم سابقه دارد مگر در موارد بسيار نادرى مانند اين جا كه امام مى خواست مسأله « رهبرى امّت » را به مبدأ اعلى و خدا پيوسته سازد .

قانونى است .

امام بر ولايت خويش در فرصت هاى گوناگون تأكيد مى نمود ، حتى در سند وليعهدى و حتى در كتاب جامع اصول و احكام اسلام ، كه به تقاضاى مأمون نوشته بود . در اين كتاب نام دوازده امام ، با آن كه هنوز چند تن از آنان زاييده هم نشده بودند ، آمده است . در مباحث علمى كه با حضور مأمون تشكيل مى شد امام رضا ( ع ) هر بار كه فرصت مى يافت حقانيّت اين امامان را براى دانشمندان اثبات مى كرد .

. ( 21 )

اما فاشگويى امام حسن و امام حسين درباره حقانيّت خويش نسبت به امر رهبرى كه اصلاً نيازى به بيان ندارد .

با اين همه اين مطلب درست است كه امامان ( ع ) پس از فاجعه امام حسين ، از دست بردن به شمشير براى گرفتن حق خود منصرف شده ، هم خود را به تربيت مردم و پاسدارى دين از انحراف يافتن ، مصروف داشتند . آنان مى دانستند كه بدون داشتن يك پايگاه نيرومند و آگاهى مردمى هرگز به نتيجه مطلوبى نخواهند رسيد . يعني نمى توانستند آن گونه كه خود و خدايشان مى خواست پيروزمندانه زمام رهبري در دست بگيرند .

ولى با اين وصف همان گونه كه گفتيم حقانيّت خود را پيوسته برملا مى گفتند ، حتى در برابر زمامداران عباسي هم عصر با خويش .

سلب اطمينان كرد و او را در هر عملى كه مي خواست انجام دهد به تزلزل درانداخت . علاوه بر اين ، در دل مردم نيز عليه مأمون و كارهايش شك و بى اطمينانى برانگيخت .

دست خود را به گونه اى نگاه داشت كه پشت دست در برابر صورتش و روى دستش رو به مردم قرار مى گرفت . مأمون گفت چرا دستت را براى بيعت پيش نمي آورى . امام فرمود : تو نمى دانى كه رسول خدا به همين شيوه از مردم بيعت مى گرفت . ( 22 )

اما اشعار اين مطلب كه خلافت حق مسلم امام رضا ( ع ) است نه مأمون ، اين موضع از نظر هر كسى كه كوچك ترين آشنايى با زندگى امام داشته و وقايعى نظير نيشابور و غيره را شناخته باشد ، بسيار روشن است . امام خود در نيشابور امامت خويش را شرط كلمه توحيد و راه ورود به دژ محكم الهى معرفى كرده بود . وى همچنين امامان قانونى را در بسيارى از موارد از جمله در رساله اى كه براى مأمون نوشته بود شماره كرده و خود نيز در شمار آنان بود . به اين نكته در ظهر نويس سند وليعهدى نيز اشاره فرموده است .

ديگر از نكات شايان توجه آن كه در مجلس بيعت ، امام به جاى ايراد سخنرانى طولانى ، عبارات كوتاه زير را بر زبان جارى مى ساخت :

ما به خاطر رسول خدا بر شما حقى داريم و شما نيز به خاطر او بر ما حقى داريد . يعني هر گاه شما حق ما را پاييديد بر ما نيز واجب مى شود كه حق شما را منظور بداريم . »

اين جملات ميان اهل تاريخ و سيره نويسان معروف است و غير از آن نيز چيزى از امام ( ع )

در آن مجلس نقل نكرده اند .

امام از اين كه حتى كوچك ترين سپاس گذارى از مأمون بكند خوددارى كرد ، و اين موضع خود سرسختانه و قاطعى بود كه مى خواست ماهيّت بيعت را در ذهن مردم خوب جاى دهد و در ضمن موقعيّت خويش را نسبت به زمامدارى در همان مجلس حساس بفهماند .

گزينم .

مأمون اصرار داشت كه نه حتماً نطر خود را بگو ببينيم كه تو در اين باره چگونه مى انديشى ؟

امام از او پرسيد :

_ بگو ببينم اگر هم اكنون خداوند پيامبرش محمد را بر ما ظاهر گرداند و او به خواستگارى دختر تو بيايد ، آيا موافقت مى كنى ؟

مأمون پاسخ داد :

_ سبحان الله ، چرا موافقت نكنم مگر كسى از رسول خدا روى برمى گرداند !

آن گاه بى درنگ امام افزود :

_ حال بگو ببينم آيا رسول خدا مى تواند از دختر من هم خواستگارى كند ؟

مأمون در دريايى از سكوت فرو رفت و سپس بى اختيار چنين اعتراف كرد :

_ آرى به خدا سوگند كه شما در خويشاوندى به مراتب به او نزديك تريد تا ما . ( 23 )

خلاصه آن كه امام ( ع ) از هر فرصتى سود مى جست تا كوشش هاى مكّارانه مأمون را خنثى كند و حقانيّت خويش را نسبت به امر خلافت به همه مردم بفهماند . مردم بايد مى دانستند كه وليعهدى تحفه اى نبود كه مأمون در واگذارى آن به امام ، سپاسگذارى طلب كند .

توجه به اين نكته كه سند وليعهدى در سراسر قلمرو اسلامى منتشر مى شود ، آن را وسيله ابلاغ حقايقى مهّم به امّت اسلامى قرار داد . از مقاصد و اهداف باطنى مأمون پرده برداشت و بر حقوق علويان پافشرد و توطئه اى را كه براى نابودى آنان انجام مى شد ، آشكار كرد . امام در اين سند نوشته خود را با جمله هايى آغاز مى كند كه معمولاً تناسبى با موارد مشابه نداشت . مى نويسد : ستايش براى خداوندى است كه هر چه بخواهد همان كند . هرگز چيزى بر فرمانش نتوان افزود و از تنفيذ مقدّراتش نتوان سر باز زد . »

آن گاه به جاى آن كه خداي را در برابر مأمون كه اين مقام را به او بخشيده سپاس گويد با كلماتى ظاهراً بى تناسب با آن مقام پروردگار را چنين توصيف مى كند :

« او از خيانت چشم ها و از آن چه كه در سينه ها پنهان است آگاهى دارد . »

خواننده عزيز آيا شما هم مانند من اين حقيقت را مى پذيريد كه امام ( ع ) با انتخاب اين جملات مي خواست ذهن مردم را به خيانت ها و نقشه هاي پنهاني توجه دهد ؟ آيا با اين كلمات به مأمون كنايه نمى زدند تا مردم را متوجه هدف هاى ناآشكارش بنمايد ؟

به هر حال ، امام دست خط خود را چنين ادامه مى دهد :

« و درود خدا بر پيامبرش محمّد خاتم پيامبران ، و بر خاندان پاك و مطهّرش باد . . »

در آن روزها هرگز عادت بر

اين نبود كه در اسناد رسمى از پى درود بر پيغمبر ، كلمه « خاندان پاك و مطهرش » را نيز بيفزايند . اما امام مى خواست با آوردن اين كلمات به پاكى اصل و دودمان خويش اشاره كند و به مردم بفهماند كه اوست كه چنين خاندان مقدّس و ارجمندى تعلّق دارد نه مأمون .

بعد مى نوسيد :

« . اميرالمؤمنين حقوقى از ما مى شناخت كه ديگران بدان آگاه نبودند . »

خوب ، اين چه حقى يا حقوقى بود كه مردم حتى عباسيان به جز مأمون آن را درباره امام نمى شناختند ؟

آيا مگر ممكن بود كه امّت اسلامى منكر آن باشد كه وى فرزند دختر پيغمبر ( ص ) بود ؟ ! بنابراين آيا گفته امام اعلانى به همه امّت اسلامى نبود كه مأمون چيزي را در اختيارش قرار داده كه حق خود او بوده ؟ حقى كه پس از غصب دوباره داشت به دست اهلش بر مى گشت .

آرى ، حقى كه مردم آن را نمى شناختند « حقّ اطاعت » بود . البته امام ( ع ) در برابر هيچ كس حتى مأمون و دولت مردانش در اظهار اين حقيقت تقيّه نمى كرد كه خلافت پيامبر ( ص ) به على ( ع ) و اولاد پاكش مى رسيد و بر همه مردم واجب است كه از آنان اطاعت كنند . اين نكته را امام در نيشابور_به شرحى كه گذشت_اعلام كرد . او همچنين اين حقيقت را در محضر دولت مردان نيز مى گفت و در برخى موارد تأكيد مى كرد كه حاضران پيامش را به

غايبان برسانند .

در كتاب كافى اين روايت آمده كه روزى يك ايرانى از امام ( ع ) پرسيد ، آيا اطاعت از شما واجب است ؟ حضرت فرمود : بلى . پرسيد : مانند اطاعت از على بن ابيطالب ؟ فرمود : بلى . ( 24 )

و از اين قبيل روايات بسيار است .

ديگر از عبارات امام رضا ( ع ) كه در سند وليعهدى نوشته ، اين است : « و او ( يعنى مأمون ) وليعهدى خود وفرمانروايى اين قلمرو بزرگ را به من واگذار كرد البته اگر پس از وى زنده باشم . . »

امام با جمله « البته پس از وى زنده باشم » بدون شك اشاره به تفاوت فاحش سنى خود با مأمون كرد و در ضمن مى خواست توجه مردم را به غيرطبيعى بودن آن ماجرا و بى ميلى خودش جلب كند .

امام نوشته خود را چنين ادامه مى دهد :

« هر كس گره اى را كه خدا بستنش را امر كرده بگشايد و ريسمانى را كه هم او تحكيمش را پسنديده ، قطع كند به حريم خداوند تجاوز كرده است چه او با اين عمل امام را تحقير نموده و حرمت اسلام را دريده است . . »

امام با اين جملات اشاره به حقّ خود مى كند كه مأمون و پدرانش غصب كرده بودند . پس منظور وى از گره و ريسمانى كه نبايد هرگز گسسته شود خلافت و رهبرى است كه نبايد پيوندش را از خاندانى كه خدا مأمور اين مهم كرده گسست . سپس امام چنين ادامه مى دهد

:

« . درگذشته كسى اين چنين كرد ولى براى جلوگيرى از پراكندگى در دين و جدايى مسلمين اعتراضى به تصميم ها نشد و امور تحميلى به عنوان راه گريز تحمّل گرديد . . » ( 25 )

در اين جا مى بينيم كه گويا امام به مأمون كنايه مى زند و به او مى فهماند كه بايد به اطاعت وى درآيد و بر تمرّد و توطئه عليه وى و علويان و شيعيانش اصرار نورزد . امام با اشاره به گذشته ، دورنماى زندگى على ( ع ) و خلفاى معاصرش را ارائه مى دهد كه چگونه او را به ناحق از صحنه سياست راندند و او نيز براى جلوگيرى از تشتتّ مسلمانان ، بر تصميم هايشان گردن مى نهاد و تحميلشان را تحمل مى نمود .

سپس چنين مى افزايد :

« . خدا را گواه بر خويشتن مى گيرم كه اگر رهبرى مسلمانان را به دستم دهد با همه به ويژه با بنى عباس به مقتضاى اطاعت از خدا و سنت پيامبرش عمل كنم ، هرگز خونى را به ناحق نريزم و نه ناموس و ثروتى را از چنگ دارنده اش به درآورم مگر آن جا كه حدود الهى مرا دستور داده است . . »

اين ها همه جنبه گوشه زدن به جنايات بنى عباس را دارد كه چه نابسامانى هايى را در زندگى بنى عباس پديد آوردند و چه جان ها و خانواده هايى كه به دست ايشان تارو مار گرديد ند رديد .

امام تعهد مى كند كه به مقتضاى اطاعت از خدا و سنّت پيامبر ( ص ) با

همه و به ويژه با عباسيان رفتار كند و اين درست همان خطى است كه على ( ع ) نيز خود را بدان ملزم كرده بود ولى ديديم كه چگونه همين امر باعث طردش از صحنه سياسى گرديد و آن شوراى معروف ، عثمان را به جاى على به خلافت رسانيد .

پيروى از خط و برنامه على ( ع ) براى مأمون و عباسيان نيز قابل تحمل نبوده و آن را به زيان خود مى ديدند چنان كه مفصلاً در فصل « تا چه حد پيشنهاد خلافت جدى بود ؟ » به اين مطلب پرداختيم .

به هر حال امام با ذكر اين مطالب تفاوت فاحش ميان سبك حكمرانى اهل بيت با سبك سياست دشمنشان را بيان مى كند .

امام همچنين اين جمله را مى افزايد : « . اگر چيزى از پيش از خود آوردم ، يا در حكم خدا تغيير و دگرگونى درانداختم ، شايسته اين مقام نبوده خود را مستحقّ كيفر نموده ام و من به خدا پناه مى برم از خشم او . . » ايراد اين جمله براى مبارزه با عقيده رايج در ميان مردم بود كه علماى ناهنجار چنين به ايشان فهمانده بودند كه خليفه يا هر حكمرانى مصون از هر گونه كيفر و باز خواستى است چه او در مقامى برتر از قانون قرار گرفته و اگردست به هر جرم و انحرافى بيالايد كسى نبايد بر او خرده بگيرد تا چه رسد به قيام بر ضدّ او .

امام ( ع ) با توجه به شيوه مأمون و ساير خلفاى عباسى مى خواهد اين معنا را

به همگان تفهيم كند كه فرمانروا بايد پاسدار نظام و قانون باشد نه آن كه مافوق قرار بگيرد . از اين رو نبايد هرگز از كيفر و بازخواست بگريزد .

آن گاه براى اعلام عدم رضايت خويش به قبول وليعهدى و نافرجام بودن آن به صراحت چنين بيان مى دارد : « . جفر و جامعه خلاف آن را حكايت مى كند . » يعنى برخلاف ظاهر امر كه حاكى از دستيابى من به حقّ امامت و خلافت مى باشد ، من هرگز آن را دريافت نخواهم كرد .

افزون بر اين امام مي خواهد كه با ذكر اين حقيقت به ركن دوّم از اركان امامت امامان راستين اهل بيت نيز اشاره كند كه عبارت است از آگاهى به امورغيبى و علوم ذاتى كه خداوند تنها ايشان را بدين جهت برديگران امتياز بخشيده است .

جفر و جامعه دو جلد از كتاب هايى است كه رسول اكرم ( ص ) بر اميرالمؤمنين ( ع ) املا فرموده و او نيز آن ها را به خط خود نوشته است . امامان برخى از اين كتاب ها را به برخى از شيعيان پرارج خويش نشان داده و در موارد متعدّدى در احكام بدان ها استناد جسته اند . ( 26 )

امام ( ع ) پس از اعلام كراهت و اجبار خويش در قبول وليعهدى با صراحت كامل مى نويسد : « . ولى من در دستور اميرالمؤمنين يعنى ( مأمون ) ( 27 ) را پذيرفتم و خشنوديش را بدين وسيله جلب كردم . » معناى اين عبارت آن است كه اگر امام وليعهدى را نمى

پذيرفت به خشم مأمون گرفتار مى آمد و همه نيز معناى خشم خلفاى جور را به خوبى مى دانستند كه براى ارتكاب جنايت و تجاوز ، به هيچ دليلى نيازمند نبودند . و بالاخره امام ( ع ) در پايان دست خط خويش بر ظهر سند وليعهدى تنها خداى را بر خويشتن شاهد مى گيرد و هرگز مأمون يا افراد ديگر حاضر در آن مجلس را به عنوان شهود برنمى گزيند؛ چه مى دانست كه در دل هايشان نسبت به وى چه مى گذشت . اهميّت آن نكته اين جا مشخص مى شود كه مى بينيم مأمون به خط خويش سند مزبور را مى نويسد آن هم با متنى بسيار طولانى و بعد به امام مى گويد : « موافقت خود را با خط خويش بنويس و خدا و حاضرين را نيز شاهد برخويشتن قرار بده . »

آرى كسانى كه در آن ايام و در شرايطى مى زيستند به خوبى مقاصد امام را از جملاتى كه بر ظهر سند وليعهدى نوشته بود مى فهميدند و خيلي بهتر از ما كلمه به كلمه اين دست خط را در ذهن خود هضم مى كردند .

شروط پاسخ مثبت داد بنابراين مى بينيم كه امام بر پاره اى از هدف هاى مأمون خط بطلان مى كشد زيرا اتّخاذ چنين موضع منفى دليل گويايى بود بر امور زير :

الف : متّهم ساختن مأمون به برانگيختن شبهه ها و ابهام هاى بسيارى در ذهن مردم .

ب : اعتراف نكردن به قانونى بودن سيستم حكومتى وى .

ج : سيستم موجود هرگز نظر امام را به عنوان يك نظام حكومتى تأمين نمى كرد .

د : مأمون بر خلاف نقشه هايى كه در سر پرورانده بود ، ديگر با قبول اين شروط نمى توانست كارهايى را به دست امام انجام دهد .

ه : امام هرگز حاضر نبود تصميم هاى قدرت حاكمه را مجرا سازد .

ج : نهايت پارسايى و زهد امام كه با جعل اين شروط به همگان آن را اثبات كرد . آنان كه امام را به خاطر پذيرفتن وليعهدى به دنيا دوستى متهم مى كردند با توجه به اين شروط متقاعد گرديدند كه بالاتر از اين حد درجه اى از زهد قابل تصوّر نيست . امام نه تنها پيشنهاد خلافت و وليعهدى را رد كرده بود بلكه پس از اجباربه پذيرفتن وليعهدى ، با قبولاندن اين شروط به مأمون خود را عملاً از صحنه سياست به دور نگاه داشت . ( 29 )

و با پى بردن به فضايل امام اطمينان عميقى نسبت به حكومت بيابند .

امام ( ع ) به مجرد دريافت اين پيام ، شخصى را نزد مأمون روانه ساخت تا به او بگويد مگر يكى از شروط ما آن نبود كه من دخالتى در امر حكومت نداشته باشم . بنابراين مرا از نماز معذور بدار . مأمون پاسخ داد كه من مى خواهم تا در دل مردم و لشكريان ، امر وليعهدى رسوخ يابد تا احساس اطمينان كرده بدانند خدا چگونه تو را بدان برترى بخشيده .

امام رضا ( ع ) دوباره از مأمون خواست تا او را از نماز معاف بدارد و در صورت اصرار شرط كرد كه من به نماز آن چنان خواهم رفت كه رسول خدا ( ص ) و اميرالمؤمنين على ( ع ) با مردم به نماز مى رفت .

مأمون پاسخ داد كه هر گونه كه مى خواهى برو .

از سوى ديگر ، مأمون به فرماندهان و همه مأموران دستور داد كه قبل از طلوع آفتاب بر در منزل امام اجتماع كنند . از اين رو تمام كوچه ها و خيابان ها مملو از جمعيت شد . از خرد و كلان ، از كودك وپيرمرد و از زن و مرد همه با اشتياق گرد آمدند و همه فرماندهان نيز سوار بر مركب هاى خويش در اطراف خانه امام به انتظار طلوع آفتاب ايستادند .

همين كه آفتاب سر زد امام ( ع ) از جا برخاست ، خود را شست و شو داد و عمامه اى سفيد بر سر نهاد . آن گاه با معطر ساختن

خويش با گاه مايى استوار به راه افتاد . امام از كاركنان منزل خويش نيز خواسته بود كه همه همين گونه به راه بيفتند .

همه در حالى كه حلقه وار امام را دربرگرفته بودند ، از منزل خارج شدند . امام سر به آسمان برداشت و با صدايى چنان نافذ چهاربار تكبير گفت كه گويى هوا و ديوارها تكبيرش را پاسخ مى گفتند . دم در فرماندهان ارتش و مردم منتظر ايستاده و خود را به بهترين وجهى آراسته بودند . امام با اطرافيانش پابرهنه از منزل خارج شد ، لحظه اى دم در توقف كرد و اين كلمات را بر زبان جارى ساخت :

« الله اكبر ، الله اكبر على ما هدانا ، الله اكبر على ما رزقنا من بهيمة الانعام ، و الحمد الله على ما ابلانا »

امام اين ها را با صداى بلند مى خواند و مردم نيز هم صدا با او همى گفتند . شهر مرو يك پارچه تكبير شده بود و مردم تحت تأثير آن شرايط به گريه افتاده ، شهر را زير پاى خود به لرزه انداخته بودند .

چون فرماندهان ارتش و نظاميان با آن صحنه مواجه شدند همه بى اختيار از مركب ها به زير آمده ، كفش هاى خويش را هم از پايشان درآوردند .

امام به سوى نماز حركت آغاز كرد ولى هر ده قدمى كه به پيش مى رفت مى ايستاد و چهاربار تكبير مى گفت . گويى كه در و ديوار شهر و آسمان همه پاسخش مى گفتند .

گزارش اين صحنه هاى مهيّج به مأمون مى رسيد و وزيرش

« فضل بن سهل » به او پند مى داد كه اگر امام به همين شيوه راه خود را تا جايگاه نماز ادامه دهدمردم چنان شيفته اش خواهند شد كه ديگر ما تأمين جانى نخواهيم داشت . و پيشنماز هميشگى را مأمور گزاردن نماز عيد نمود . در آن روز وضع مردم بسيار آشفته شد و صفوفشان در نماز ديگر به نظم نپيوست .

در اين جا ذكر دو نكته لازم است :

1 _ تأثير عاطفى ماجرا و پايگاه مردمى امام اكنون كه دوازده قرن از آن ماجرا مى گذرد ، هنوز كه اين داستان را مى خوانيم چنان دچار احساسات مى شويم كه گاهى وصف ناپذير است . حال ببينيد آنان كه در آن روز خود شاهد آن ماجرا بودند چگونه تحت تأثير قرار گرفتند .

ديگر نياز به ذكر اين نكته نيست كه ماجراى نماز عيد درست مانند ماجراى نيشابور حاكى از گسترش موقعيّت امام در دل هاى مردم بود .

2 _ چرا مأمون خود را به مخاطره افكند ؟

اگر هدف مأمون از آن اصرارى كه نسبت به رفتن امام به نماز مى ورزيد اين بود كه مى خواست اهل خراسان و نظاميان را فريب دهد و اطمينان آنان را نسبت به حكومت خود جلب كند . بديهى است كه بازگزداندن امام از نماز پس از پديد آمدن آن شرايط هيجان انگيز و آن جمعيّت سيل آسا ، براى مأمون مخاطراتى در بر داشت . چه اين كار معنايش به خشم درآوردن هزاران هزار مردمى بود كه در اوج هيجان و احساسات قرار گرفته بودند .

بنابراين اگر مأمون از

مجرّد نمازگزاردن امام ( ع ) بيم داشت پس به چه دليل آن همه اصرار كرده بود كه نماز عيد را حتماً او برگزار كند ؟ و اگر نمى ترسيد پس چرا از طوفان احساساتى كه امام درميان مردم برانگيخت ، وحشت زده شد ؟

ظاهرآ دليل وحشت مأمون چيزى بالاتر از همه اين ها بود . او ناگهان متوجه شد كه نكند وقتى امام به منبر رود در زمينه آن آمادگى كه در نهاد و زمينه مردم ايجاد كرده بود ، خطبه اى بخواند كه مانند جريان نيشابور اعتقاد به خويشتن را از شروط يكتاپرستى معرفى كند . در آن روز امام درست در زى رسول خدا ( ص ) و وصيّش حضرت على ( ع ) در برابر مردم ظاهر شده و به گونه اى مردم را تحت تأثير قرار داده بود كه به قول « فضل بن سهل » جان مأمون و اطرافيانش را به خطر مى انداخت . آن ها مى ترسيدند كه امام ( ع ) در آن روز مرو را كه پايتخت عباسيان بود ، به مركز ضدّ عباسى تبديل كند . بنابراين مأمون ترجيح داد كه امام را از نماز بازگرداند و تمام مخاطرات اين كار را نيز بپذيرد . چه هر چه بود زيانش به مراتب برايش كمتر بود .

شئون حكومتى قرار گرفته در نحوه سلوكش با مردم اندكى تغيير پديد آيد .

اين سخنان را از زبان ابراهيم بن عباس ، منشى عباسيان ، بشنويد :

« هرگز كسى را با سخنش نيازرد ، هرگز كلام كسى را نيمه كاره قطع نكرد و هرگز در برآوردن نياز كسى به حدّ توانش كوتاهى نكرد . در برابر كسى كه پيشش مى نشست هرگز پاهايش را دراز نمى كرد و از روى ادب حتى تكيه هم نميداد . كسى از كاركنان و خدمت گزارانش هرگز از او ناسزا نمى شنيد و نه هرگز بوى زننده اى از بدن وى استشمام مى شد . در خنديدن قهقهه سر نمى داد و بر سر سفره اش خدمت گزاران و حتى دربان نيز مى نشستند . . »

بى شك اين گونه صفات در محبوبيت امام ( ع ) نقش بزرگى بازى مى كرد ، به طورى كه او را در نظر خاص و عام به عنوان شخصيتى پسنديده تر از هر كس ديگر جلوه مى داد .

امام ( ع ) مقام حكمرانى را هرگز به عنوان يك مزيّت تلقى نمى كرد بلكه آن را مسئوليتى بزرگ مى دانست .

در پايان .

مواضعى را كه ذكر كرديم كافى است براى ارائه برنامه اى كه امام رضا ( ع ) براى خنثى كردن نفشه ها و توطئه هاى مأمون ، در پيش گرفته بود . از آن پس مأمون ديگر قادر نبود نقشى را كه مى خواست از اوضاع جارى در ذهن مردم متصوّر سازد ، برنامه امام براى شكست و ناكامى مأمون چنان كارى و موّفق

بود كه عاقبت او به قصد نابودى امام برخاست ، تا مگر بدين وسيله خود را از چنگال ناملايماتى كه پيوسته برايش پيش مى آمد ، برهاند . حميد بن مهران و عدهّ اى از عباسيان نيز او را در اين جنايت همين گونه نويد داده بودن

و اگر خلافت مال تو نيست ، پس چگونه چيزي را كه مال تو نيست ، به من مى بخشايى ؟ » ( 236 )

با اين همه مأمون گفت : تو ناگزير از پذيرفتن آنى ! ! روزها و روزها مأمون در متقاعد ساختن امام كوشيد و پيوسته فضل و حسن را به نزدش مى فرستاد و بالاخره هم مأيوس شد از اين كه امام خلافت را از وى بپذيرد .

روزى ذوالرياستين ، وزير مأمون ، در برابر مردم ايستاد و گفت : شگفتا ! چه امر شگفت انگيزى مى بينم ! مى بينم كه اميرالمؤمنين مأمون خلافت را به رضا تفويض مى كند ، ولى او نمى پذيرد . رضا مى گويد : در من توان اين كار نيست و هرگز نيرويى براى آن ندارم . من هرگز خلافت را اين گونه ضايع شده نيافتم . » ( 237 )

مى كرد ، ولى امام هرگز زيربار نرفت . تا سرانجام از هر سو زير فشار قرار گرفت كه آن گاه با نهايت اكراه و در حالى كه از شدّت درماندگى مى گريست ، مقام وليعهدى را پذيرفت .

اين بيعت در هفتم رمضان به سال 201 هجرى انجام گرفت .

دانم كه منظور تو چيست و تو به راستى چه از من مى خواهى .

_ چه مى خواهم ؟

_ آيا اگر راست بگويم در امان هستم ؟

_ بلى در امان هستى .

_ تو مى خواهى كه مردم بگويند ، على بن موسي از دنيا روى گردان نيست ، امّا اين دنياست كه بر او اقبال نكرده است . آيا نمى بينيد كه چگونه به طمع خلافت ، وليعهدى را پذيرفته .

در اين جا مأمون برآشفت و به او گفت : تو هميشه به گونه ناخوشايندى با من برخورد مى كنى ، در حالى كه تو را از سطوت خود ايمنى بخشيدم . به خدا سوگند ، اگر وليعهدى را پذيرفتى كه هيچ ، وگرنه مجبورت خواهم كرد كه آن را بپذيرى . اگر باز همچنان امتناع بورزى ، گردنت را خواهم زد . ( 240 )

امام رضا ( ع ) در پاسخ ريّان كه علّت پذيرفتن وليعهدى را پرسيده بود ، گفت :

« . خدا مى داند كه چقدر از اين كار بدم مى آمد . ولى چون مرا مجبور كردند كه از كشتن يا پذيرفتن وليعهدى يكى را برگزينم ، من ترجيح دادم كه آن را بپذيرم . در واقع اين ضرورت بود كه مرا به پذيرفتن آن كشانيد و من تحت فشار و اكراه بودم . . » ( 241 )

اما حتى در پشت نويس پيمان وليعهدى اين نارضايتى خود و به سامان نرسيدن وليعهدى خويش را برملا كرده بود . ( 242 )

عليه السلام بيرون نمى رفت و هر بار كه نقشه مى كشيد ، همچنان بى نتيجه مى ماند و نقش بر آب مى شد ، تا شبى عده اى از غلامان حلقه به گوش را طلبيد و از آن ها خواست تا به منزل بروند و با هجوم يكباره خود ، با شمشير ، امام عليه السلام را از پاى درآورند .

هرثمة بن اعين در حديث مفصلى از صبيح ديلمى نقل كرده كه : « مامون مرا به همراه سى نفر از غلامان مورد اعتماد خود ، شبانه به خانه امام رضا عليه السلام جهت قتل آن حضرت فرستاد و طبق دستور مامون غلامان وارد عمل شده و در يك لحظه اين سى نفر آن قدر بر بدن امام عليه السلام شمشير زدند كه يقين به كشته شدن وى نموده و روز بعد به همراه مامون جهت تشييع و خاكسپارى حضرت به طرف خانه امام رضا عليه السلام رهسپار شديم اما برخلاف انتظار ديديم كه حضرت در محراب عبادت به نماز مشغول است .

صبيح گويد : به دستورمامون جهت تحقيق خدمت آن حضرت رسيدم . تا پاى خود را برپاشنه درب گذاردم ، حضرت فرمود : اى صبيح ! عرض كردم : لبيك يامولاى ! در دم به روى زمين خوردم . حضرت فرمود : خداى تو را رحمت كند : يريدون ليطفؤوا نورالله بافواههم والله متم نوره ولو كره الكافرون » .

آن جا پراكنده بودند . آن ها به تنهايى سرچشمه نگرانى نبودند . محاصره خانه امام شديدتر شده بود . در آن روزها ، مرو به پادگان بزرگى مى مانست كه آشفتگى بر آن فرمانروايى مى كرد . ذوالرياستين موفق نشده بود مأمون را از تصميمش برگرداند . مأمون قصد داشت به هر قيمتى كه شده است ، به پايتخت پدرانش بازگردد؛ اما براى انجام اين كار چندان شتاب نمى كرد؛ زيرا جاده بغداد بسيار خطرناك بود . به عمد اين خبر را پراكنده كرده بودند تا به مرور راه براى بازگشت وى همراه شود .

حضرت ( ع ) ، تصميم و پافشارى مأمون را با سكوتى گويا پذيرفت . او از ذغدغه هاى خليفه آگاه بود؛ خليفه اى كه خود را به دست خويش در گرداب افكنده بود .

مأمون در برنامه ريزى خود قصد داشت كه با وليعهدى امام ، آتشفشان شورش علويان را خاموش كند . سپس ، اندك اندك از مقام امام بكاهد : ناتوانى دانش او را آشكار سازد؛ و عشق وى به تاج و تخت را به مردم بفهماند تا به اين ترتيب ضربه نهايى را فرود آورد ! اما ، رضا هم چون گوهرى تابناك هر روز بيشتر مى درخشيد و اين ، يعنى شكست مأمون و به هم ريختن برنامه ها .

در شبى پاييزى كه باد سرد در كوچه ها مى گشت ، امام به محرابش پناه برد . خانه خالى بود . حلقه تنگ محاصره ، خانه را به زندان تبديل كرده بود . مرد گندم گون در محراب ايستاد و با تمام وجود

رو به آسمان كرد . تمام سلول هايش با اندوه مويه مى كردند . دل بزرگش ، با حقيقت و آغاز وجود يكى شده بود . او زمزمه مى كرد :

« خداوندگارا ! اى صاحب نيروى كامل و مهربانى دامن گستر و نعمت هاى پى در پى !

اى بخشنده هديه هاى بسيار !

اى آن كه بى نظيرى و به تمثيل در نمى آيى !

اى آن كه آفريدى و روزى دادى ،

و در آفرينش بى هيچ الگويى پديده ها را آفريدى

اى در اوج عزت

كه چشم ها او را نمى بينند

اى پادشاه بى رقيب !

نزديكتر از انديشه هاى انسان به وى

اى آن كه در برترى شكوهت ظرافت هاى تخيل هاى لطيف سرگردانند !

و براى درك عظمتت نگاه هاى مردم

اى آگاه به آن چه در دل عارفان مى گذرد و گواه لحظه ديدن بينندگان !

اى آن كه چهره ها از شكوهت خيره ، گردن ها از بزرگواريت خاضع و دل ها از هراست بيمناك است !

بركسى درود فرست كه با درودت به او افتخار دادى و از سوى من ، از كسى انتقام گير كه بر من ستم روا داشت و مرا خوار كردو پيروانم را از درگاهم راند به او بى ارزشى را بچشان ، آن گونه كه وى به من چشاند او را مطرود پليدان و آواره آنان قرار ده ! ( 150 )

باد هم چنان مى چرخيد و آسمان لبريز از ستارگانى بود كه بسان دل هاى بيمناك مى تپيدند . ياسر_خادم حضرت ( ع ) _نشسته بود و در

سكوت مى گريست . هر آن چه سروش به او گفته بود ، يا رخ داده بود و يا به زودى رخ مى داد . حقيقت مأمون آشكار شده بود . او_آن چنان كه برخى گمان مى بردند_روباه نبود؛ بلكه گرگ درنده اى بود در پوستين روباه !

خبرهايى كه از شيراز و ساوه مى رسيد ، جاى ترديد نمى گذاشت كه مأمون كينه اى ژرف از امام در دل دارد . آن چه بر پيچيدگى اوضاع مى افزود اين نكته بود كه خليفه ، آن سه نفرى كه وليعهدى امام را پذيرفته بودند ، از زندان آزاد و به مقام هايى منصوب كرده بود ! آنان و ديگران ، آماده بودند كه امام را در هر زمانى ترور كنند . دست سرنوشت ، حوادث را به سويى ، ناگزير مى راند .

ريّان به نزد امام آمد . ابر اندوه بر چهره اش نشسته بود . نزديك امام نشست و زير لب زمزمه كرد : « سرورم ! تو را ارزان فروختند . »

_ .

_ سرورم ! منظورم هشام بن ابراهيم است . او شما را در برابر چند پول سياه ، به فضل و مأمون فروخت .

حضرت لب به سخن گشود .

_ پيش از اين نيز با يوسف چنين كردند .

و اندوهگنانه خواند : « وبراى آنان خبر كسانى را بخوان كه به آنان [علم] آيات خود را بخشيديم و از آن عارى شدند . » ( 151 )

ريّان با تمام وجود گفت : « اجازه دهيد او را ترور كنم . »

امام با تمام وجود

به سوى او برگشت .

_ نكند چنين كنى ريّان ! ( 152 ) _سرورم ! آمده ام با شما خداحافظى كنم . همين روزها به عراق برمى گردم . به حضرت نزديك شد . سينه اش لبريز از عطر پيامبران شد . برخاست تا برود . امام فرمود : « ريّان برگرد ! »

ريّان با تعجب بازگشت . حضرت گفت : « دوست ندارى پيراهنى به تو بدهم ؟ و سكه هايى كه براى دخترانت از آن انگشتر بسازى ؟ ! »

_ سرورم ! تصميم داشتم اين دو را از شما بخواهم؛ اما غم دورى از شما باعث شد فراموش كنم .

امام بالشى را كه در كنارش بود ، بلند كرد و پيراهنى سپيد به سپيدى بال كبوتران صلح و سى سكه نقره مسكوك به نام رضا ( ع ) بيرون آورد و گفت : « بيا ريّان ! مال تو است . »

ريّان بار ديگر برخاست .

_ ريّان !

_ بله سرورم !

_ آيا مى دانى هنگامى كه عيسى بن مريم پيامبر شد ، سنش از سن جواد من_زمانى كه به امامت مى رسد_كمتر بود ؟ ! ( 153 )

ريّان دريافت كه حضرت خبر درگذشتش و مژده استمرار امامت را به وى مى دهد . چشمانش از اشك لبريز شد . زير لب خواند : « دودمانى كه برخى از آن ها از نسل بعض دگرند » ؛ ( 154 ) « خدا داناتر است كه رسالت خود را در كجا قرار دهد . » ( 155 )

اين پرسش در ذهنش جوشيد : « چرا

رضا ( ع ) اين مطلب را به من مى گويد ؟ »

ريّان پاسخ اين پرسش را ماه ها بعد دانست؛ هنگامى كه اندوه ، خانه هاى شيعيان بغداد را در برگرفت وآشوب « بركه زلول » ( 156 ) برپاشد .

نيست ، پس چگونه چيزى را كه مال تو نيست ، به من مى بخشايى ؟ » ( 3 )

با اين همه مامون گفت : تو ناگزير از پذيرفتن آنى ! !

امام پاسخ داد : هرگز اين كار را با طيب خاطر نخواهم كرد . . .

روزها و روزها مامون در متقاعد ساختن امام كوشيد و پيوسته فضل و حسن را به نزدش مى فرستاد و بالاخره هم مايوس شد از اينكه امام خلافت را از وى بپذيرد .

روزى ذوالرئاستين ، وزير مامون ، در برابر مردم ايستاد و گفت : شگفتا ! چه امر شگفت آميزى مى بينم ! مى بينم كه اميرالمؤمنين مامون خلافت را به رضا تفويض مى كند ، ولى او نمى پذيرد . رضا مى گويد : در من توان اين كار نيست و هرگز نيرويى براى آن ندارم . . . من هرگز خلافت را اينگونه ضايع شده نيافتم » . ( 4 ) .

پذيرفتن وليعهدى با تهديدتلاش مامون براى متقاعد ساختن امام از كتابهاى تاريخ و روايت چنين بر مى آيد كه مامون به راههاى گوناگونى تلاش براى اقناع امام مى كرد . از زمانى كه امام هنوز در مدينه بود اين تلاشها شروع شد و پيوسته مامون با وى مكاتبه مى كرد كه آخر هم به نتيجه اى نرسيد .

سپس « رجاء بن ابى ضحاك » را كه از خويشان فضل بن سهل بود ( 5 ) ، مامور براى انتقال امام به مرو كرد . امام را برغم عدم تمايل قلبيش به اين شهر آوردند و در آنجا مامون دوباره كوششهاى خود را شروع كرد . مدت دو ماه كوشيد و حتى به

تصريح يا كنايه امام را به قتل هم تهديد مى كرد ، ولى امام هرگز زير بار نرفت . تا سرانجام از هر سو زير فشار قرار گرفت كه آنگاه با نهايت اكراه و در حالى كه از شدت درماندگى مى گريست ، مقام وليعهدى را پذيرفت .

اين بيعت در هفتم رمضان به سال 201 هجرى انجام گرفت

بوسيد و گفت : « اشهد ان لا اله الا الله و ان محمداً رسول الله و ان عليا وصى رسول الله والقيّمُ بعده بما أَقام به رسول الله و انّكم الائمة الصادقون و انك الخلف بعدهم » 17 ظاهراً آن مرد از فلاسفه بوده و از جواب امام ( ع ) پى به دانايى و امامت آن حضرت برده است

كه بر او غالب گشته و در آن حضرت عجز و نقصى ظاهر شود و به اين سبب اعتقاد مردم نسبت به امام سست شود و اين نقشه و تدبير نيز برخلاف مقصود او نتيجه داد و تمام آن ها شكست خورده و به فضيلت آن حضرت اقرار و اعتراف كردند .

را به ولايت افريقا برگزيد و به اين گونه ، زمامدارى شمال افريقا به دودمان اغلبيان رسيد .

عبّاسى در سامرّا به قتل رسيد .

دسترسى پيدا مى كردند . . . » ( 1 )

در آن ايام به دانشمندان لايق و آزادانديش نياز داشت نه به يك مشت آدم چاپلوسى و خشك و تهى مغز . لذا مى بينيم كه اصحاب حديث متحجر را از خود مى راند ، و بر عكس ، معتزليانى چون « بشر مريسى » و « ابوالهذيل علاف » را به خويشتن جذب مى كرد . با اينهمه ، تنها شخصيت علمى كه درباره برترى علميش توام با تقوا و فضيلت ، كسى ترديد نداشت امام رضا ( ع ) بود . اين را خود مامون نيز اعتراف كرده بود . بنابراين ، حكومت به وى بيش از هر شخصيت ديگرى احساس نياز مى كرد .

مردم را جلب كند هر چند كه آن اقدام نامانوس و يا نا معقول جلوه نمايد .

بهر حال ، از آنچه كه گفتيم دو نتيجه به بار مى آيد :

نخست : پس از اين اقدامات از سوى مامون ، ديگر منطقى نمى نمود كه اعراب به دليل رفتار پدر يا برادر و يا ساير پيشينيانش باز هم از دست او عصبانى باشند . چه هر كس در گرو عملى است كه خود انجام مى دهد نه ديگرى .

چگونه بر اعراب روا بود كه مامون را مورد خشم خود قرار دهند و حال آنكه خلافت را به آنان يعنى به ريشه دارترين خانواده در ميانشان برگرداند ، و عملا نشان داد كه جز صلاح و نيكى براى عرب و غير عرب نمى خواهد .

از اين رو ، ديگر جاى شگفتى نبود اگر اعراب بيعت با امام رضا را با روحى سرشار از خشنودى پذيرفتند .

دوم : اما ايرانيان ، بويژه اهالى خراسان و كسانى كه شيعه علويان بودند ، براى مامون ادامه ياريش را تضمين كردند چه او برايشان بزرگترين آرزوها را عملى ساخته و ثابت كرده بود نسبت به شخصى كه محبوبترين انسانها نزد ايشان است ، مهر مى ورزد و اينكه در نظر او فرقى ميان عرب و عجم يا عباسى و غير عباسى وجود ندارد . او فقط به مصالح امت مى انديشد و بس .

ديگر هيچ قيامى صورت نگرفت ، مگر قيام عبدالرحمن ابن احمد در يمن ، و تازه انگيزه آن ظلم واليان آن منطقه بود كه به مجرد دادن قول رسيدگى به خواستهايش ، او نيز بر سرجاى خود نشست .

در اينجا چند نكته را هم بايد افزود :

الف : موفقيت مامون تنها در فرو نشاندن اين شورشها نبود ، بلكه اعتماد بسيارى از رهبران و هواخواهانشان را نيز به سوى خود جلب كرد .

ب : به علاوه ، بسيارى از اين رهبران و پيروانشان با مامون بيعت هم كردند . اساسا بيشتر مسلمانان كه تا آن زمان مخالف او بودند ، از در اطاعت در آمدند . اين خود بدون ترديد يكى از بزرگترين آرزوهاى مامون بود .

ج : بيشتر قيامهايى كه بر ضد مامون صورت مى گرفت ، از سوى اولاد حسن بود ، بويژه آنانى كه آيين زيديه را پذيرفته بودند . لذا او مى خواست كه در برابر ايشان ايستادگى كرده ، براى هميشه خود و آيينشان را به نابودى كشاند .

در آن زمان ، مذهب زيديه بسيار رواج پيدا كرده بود و هر روز نيز دامنه اش گسترده تر مى شد . شورشگران زيدى نفوذ فراوانى در ميان مردم داشتند ، بطوريكه حتى مهدى يك نفر زيدى را به نام يعقوب بن داود ، به وزارت خود گماشته و تمام امور خلافتش را به دست وى داده بود . ( 3 ) .

مورخان اين مطلب را به صراحت نوشته اند كه اصحاب حديث همگى همراه با ابراهيم بن عبدالله بن حسن قيام كرده و يا فتوا به همياريش در اين قيام داده

بودند . ( 4 ) .

به هر حال ، چيزى كه براى مامون مهم بود تار و مار كردن زيديه و درهم شكستن شوكت و ارجشان ، از طريق اخذ بيعت با امام رضا ( ع ) بود . او حتى با دادن لقب « رضا » به امام قصد خلع شعار از آنان را كرده بود كه پيوسته از آغاز دعوت و قيام خويش فرياد بر آورده ، مى گفتند : « رضا و خشنودى خاندان محمد » ( 5 ) . در برابر اين شعار ، مامون به امام لقب رضا را داد تا به همه بفهماند كه اكنون رضاى خاندان محمد به دست وى تحقق يافته و ازين پس ديگر هر گونه دعوتى در اين زمينه خالى از محتواست . بدينوسيله بود كه مامون ضربه بزرگى به زيديه فرود آورد .

با خودشان مبارزه كند . از آن پس ديگر دشوار بود كه كسى دعوت به يك شورش را عليه حكومتى كه اينگونه به مشروعيتش اعتراف شده بود ، اجابت كنند .

تازه مامون به نحوى برداشت كرده بود كه از اين اعتراف منحصر بودن حكومت براى عباسيان را نتيجه بگيرد و براى علويان هرگز بهره اى نبود . وليعهدى امام رضا ( ع ) فقط جنبه لطف و گشاده دستى داشت و به انگيزه ايجاد پيوند ميان خاندان عباسى و علوى صورت مى گرفت . هدف آن بود كه زنگار كدورتها از دل مردم بخاطر آنچه كه از سوى رشيد و اسلافش بر سر ايشان آمده بود ، زدوده شود .

لازم به تذكر است كه گرفتن اينگونه اعتراف از امام رضا ( ع ) بمراتب زيانبارتر و خطرناكتر بود بر جان علويان تا شيوه هاى كشتار و غارت و تبعيدى كه امويان عليه اين خاندان در پيش گرفته بودند .

ديگرى كه ممكن بود روزى بر سر كار آيد ، پيش خود مجسم كنند . حال اگر قرار است كه شكل و محتوا و اساس يكى باشد و فقط در نام و عنوان اختلافى رخ دهد ، مردم چرا خود را به زحمت انداخته دنبال چيزى كه وجود خارجى ندارد ، يعنى حكومتى برتر و حكمرانانى دادگسترتر ، بگردند .

زيرا مردم هر چند به زبان نگويند ، ولى عملا اين بينش را پيدا مى كنند كه امام با پذيرفتن مقام وليعهدى ثابت كرده كه اهل دنياست . مامون مى پنداشت كه اگر وليعهدى را به امام بقبولاند ، به شهرت امام لطمه وارد آورده و حس اطمينان مردم را نسبت به وى جريحه دار ساخته است ، چه تفاوت سنى ميان آن دو نيز بسيار بود ، يعنى امام بيست و دو سال از مامون بزرگتر بود و چون قبول ولايتعهدى را چنان سنى غير طبيعى مى نمود ، لذا مردم آن را حمل بر حب مقام و دنيا پرستى امام رضا ( ع ) مى كردند .

امام رضا ( ع ) نيز خود اين نقشه مامون را دريافته بود كه در جايى مى گفت : « . . . مى خواهد مردم بگويند : على بن موسى از دنيا رو برگردان نيست . . . مگر نمى بينيد چگونه به طمع خلافت ، ولايت عهد را پذيرفته است ؟ ! . . . » .

كه فقط اهل حديث كوفه در اين قيام شركت كردند ، ولى ظاهر آنست كه مراد همه اهل حديث بطور اطلاق باشد . اين را مقاتل الطالبين هم تاييد مى كند .

نكته شايان تذكر آنكه گروهى از اهل حديث و گروهى از زيديه امامت را بدانگونه كه شيعه اماميه باور دارند ، هنگام وليعهدى امام رضا پذيرفته بودند ، ولى سپس از اين عقيده برگشتند .

نوبختى در فرق الشيعة ص 86 مى نويسد :

« . . . گروهى از آنان به نام « محدثه » به فرقه مرجئه و اصحاب حديث پيوند داشتند و قايل به امامت حضرت موسى بن جعفر و سپس على بن موسى شده بدينگونه شيعه گرديدند . ولى اين نوعى تظاهر و به انگيزه رسيدن به هدفهاى دنيوى بود . چه آنان پس از درگذشت امام رضا ( ع ) از عقيده خود برگشتند . گروهى از زيديان نيز به امامت حضرت على بن موسى ( ع ) قايل گشتند و اين پس از اخذ بيعت وليعهدى از سوى مامون به نفع او بود . اينان نيز تظاهر مى كردند و براى دنيايشان به چنين عقيده اى گرويده بودند . لذا چون امام رضا ( ع ) در گذشت آنان نيز دست از اعتقاد خود شستند . . . » به قول شيبى ، گروهى از زيديان ، مرجئه و اهل حديث گرداگرد امام رضا ( ع ) را گرفتند . آنگاه پس از درگذشت امام دوباره به مذاهب خويش بازگشتند .

( 5 ) الآداب السلطانية ، فخرى / ص 217 - ضحى الاسلام / 3 / ص 294 - البداية و النهاية /

10 / ص 247 - طبرى ، ابن اثير ، قلقشندى ، ابوالفرج ، مفيد و هر مورخى كه ماجراى وليعهدى را در كتاب خود آورده . البته در اين باره متون ديگرى هم يافت مى شود كه علت تسميه رضا را به اين دليل دانسته است كه دوست و دشمن به شخصيت وى احترام مى گذاشتند

صفر_كه ماه ناپديد بود_كاروانى از علويان از مدينه خارج شد . پيشاهنگان كاروان ، برادران حضرت ، احمد ، محمد و حسين بودند . كاروانيان ، سه هزار تن بودند . مقصد شترها ، ابتدا بصره و سپس شيراز بود . ( 139 ) اگر مشكلى پيش نمى آمد ، مقصد بعدى ، كرمان بود . كسى نمى دانست كاروان چرا آهنگ چنين مسير كويرى را داشت . آيا برادران امام ، قصد داشتند در طول راه ، ياران بيشترى را با خود همراه كنند ؟

لحظه به لحظه بر تعداد كاروانيان افزوده مى شد . در مسير پرخار و خطر ، مردان شهرها و آبادى هاى ميان راه به آن ها مى پيوستند . هنگامى كه كاروان به نزديكى شيراز رسيد ، تعداد مسافران پنج برابر شده بود . ( 140 )

كاروان فاطمه به سوى كوفه به راه افتاد . پس از گذشتن از ارتفاعات صخره اى ، به بيابان نجد ، سپس رفحا و بعد به كوفه رسيد . از فرات گذشت و به سوى همدان رهسپار شد : به سوى شرق و دره هايى ميان سلسله كوه هاى آسمان ساى . اين كاروان ، بيست و دو نفر علوى را با خويش داشت . كاروان سالاران ، فاطمه و برادرانش هارون ، فضل ، جعفر و قاسم بودند .

كاروان در هر آبادى يا شهر مى ايستاد و فاطمه ، از شكوه على ( ع ) مى گفت؛ آن على كه نامش درفش انقلاب ، گل دسته عدالت ، ديباچه كرامت و آزادگى بود . كسانى كه در جست و جوى

فرداى سبز بودند ، بايد به قافله اى مى پيوستند كه در آن سپيده دم خونين ، از محراب كوفه به راه افتاده بود .

فاطمه گفت : « از مادرم شنيدم كه فرمود : از رسول خدا ( ص ) شنيدم كه فرمود : [در شب معراج ديدم] بر پرده اى نوشته اند : خوشا به حال پيرو على . و باز از او نقل كرده اند كه از پدرش روايت فرمود : آگاه باشيد كسى كه با عشق به خاندان آل احمد مرگش فرا رسد ، شهيد به شمار مى آيد .

و هم چنين مادرم فاطمه فرمود : هر كه من مولاى اويم ، پس على مولاى اوست ؟ و اين كه تو نسبت به من مانند هارون نسبت به موسى [از همه جهت] برابرى ؟

آه اى غدير ! چگونه از حافظه تاريخ فروافتادى و با زدودن تو ، تمام زيبايى ها گم شدند .

آه اى عيدى كه هنگام تولد شهيد شدى !

آيا به خاطر آن بود كه رمزى براى روز امام و عيدى براى امامت شوى ؟

فاطمه ، غرق در شوربختى اى بود كه رازش را نمى دانست ، چگونه و چرا حق شكست خورده بود ؟ چرا آدميان در جاده هاى بدى به دنبال خوشبختى مى گشتند ؟ چرا در دره هاى آكنده از مار و تاريكى ، در جست و جوى آرامش بودند ؟ ! چرا بغداد با شنيدن خبر وليعهدى رضا ( ع ) ، ديوانه شد ؟ آيا بغداد آن قدر در مرداب گناه فروغلتيده بود كه به سدوم_شهر حضرت لوط ( س

) _تبديل شده بود ؟ در ذهن فاطمه ، سخنانى طنين افكنده بود كه روزى برادرش آن ها را گفته بود . آن روز كه مردم سخنان آسمانى در غدير را فراموش كرده بودند ، برادرش با خشم پيامبران فرموده بود :

« اى عبدالعزيز ! مردم نادان بودند و فريب خوردند . »

خداوند والا پيامبرش را نزد خود نخواند ، مگر آن گاه كه دينش را كامل ساخت و قرآنى را بر او فروفرستاد كه همه چيز در آن با جزئيات آمده است : ما هيچ چيز را در كتاب [لوح محفوظ] از نظر دور نكرده ايم ( 141 ) و آن را در فرجامين حج ، در غدير خم فروفرستاد : امروز دين شما را به كمال رساندم و نعمتش را بر شما تمام كردم و دين اسلام را بر شما پسنديدم . ( 142 )

امام . جوهره دين است . محمد ( ص ) از دنيا نرفت ، مگر آن گاه كه نشانه هاى دينش را براى مردم آشكار كرد و راهشان را هويدا ساخت . على را منصوب كرد . او از بيان آن چه كه مردم نياز داشتند ، فروگذارى نكرد كسى كه گمان مى كند خداوند والا دينش را تكميل نكرده ، قرآن را نپذيرفته است و كسى كه كتاب پروردگار را نپذيرد ، كافر است .

آيا مردم مقام امامت را مى شناسند و جايگاهش را در ميان امت مى دانند ؟ آيا براى برگزيدن آن ، حق گزينش دارند ؟ امانت [الهى ] ارجمندتر و والاتر وژرف تر از آن است كه مردم با انديشه

هايشان آن را دريابند ، به آن دست يابند و يا با انتخاب خود امامى را برگزينند . امامت مقامى است كه آفريدگار پس از آن كه ابراهيم خليل را به مقام نبوت و دوستى برگزيد ، وى را به اين سومين مقام انتخاب كرد . اين مقام ، شرافتى است كه پروردگار به او داد و فرمود : من تو را براى مردم امام قرار دادم .

ابراهيم گفت : آيا از تبار من هم هستند ؟

خداوند والا پاسخ داد : عهد من به ستمگران نمى رسد .

آيه ، امامت هر ستمگرى را تا روز رستاخيز باطل كرد .

امامت ، هم چنان در تبار ابراهيم بود و يكى پس از ديگرى قرن ها آن را به ارث مى بردند تا به پيامبر اكرم ( ص ) رسيد . آفريدگار فرمود : نزديك ترين مردم به ابراهيم ، همان كسانى هستند كه از او پيروى كرده اند و آنها پيامبر و مؤمنان هستند؛ و خداوند ، سرور مؤمنان است . ( 143 ) اين مقام ويژه بود تا اين كه به دستور خداوند ، على ( ع ) برگزيده شد و اين مقام در تبار برگزيده اش_كه پروردگار به آنان دانش و ايمان هديه داد_طبق فرموده خداوند : « و كسانى كه از دانش و ايمان برخوردار شده اند گويند بر وفق كتاب الهى تا روز رستاخيز درنگ كرده ايد » ( 144 ) ، استقرار يافت .

اين مقام ، تنها در ميان فرزندان على است؛ زيرا پس از محمد ، پيامبرى نيست [تا اين بار سنگين را بر دوش كشد]

.

امام ابر باران زا ، آفتاب درخشان ، سرزمين سينه گستر ، چشمه جوشان ، بركه و باغ است . امام ، امين ، دوست ، پدرى مهربان و برادرى پندآموز است . »

اين ها ، كلام امام بودند كه يك بار ديگر در ذهن فاطمه نجوا شدند . اشك در چشمان فاطمه به خاطر مردم حلقه زد؛ مردمى كه در درياى ظلمت و گمراهى دست و پا مى زدند .

كاروان به نزديكى ساوه رسيد . دى سرزمين پر فراز و نشيب ، جاى پاى كاروانيان ، خطوط اريبى ترسيم كرده بود .

برخيزد قدمى به عقب گذاشت؛ اما بار ديگر برگشت و خود را بر قبر افكند . ريشه اش در آن جا بود؛ جايى كه محمد ( ص ) چشمانش را فرو بسته بود چند لحظه گذشت . نا گاه مردى از سجستان گام پيش نهاد و گفت : « سرورم ! وليعهدى فرخنده ات باد . »

_ مرا رها كن . از كنار نيايم مى روم و در غربت مى ميرم . ( 60 )

مرد مبهوت شد تصميم گرفت همراه امام برود تا با چشمان خود ببيند كه چگونه پيش گويى هاى وى به وقوع مى پيوندد . محمد دست كوچكش را بر شانه پدر گذاشت . پدر برخاست . تو گويى خون تازه اى در رگ هايش جريان يافته بود . اميد تازه اى در دلش جوانه زده بود . فاطمه به او نگاه كرد . آن چه او را به برادرش پيوند مى داد ، تنها احساس خواهرى نبود . او به اين مى انديشيد كه زمانه چگونه اطرافيانش را يكى يكى ربوده بود . تو گويى روزگار گرگ ديوانه اى بود كه گوسفندان رؤياهايش را مى ربود؛ گوسفندانى كه به آسودگى در سرزمين سبز مى چريدند . ناگاه خشمى مقدس در دلش سر باز كرد؛ دلى تپنده كه به اندازه دنيا بود . امام برخاست . خاك آرامگاه را لمس كرد . پسرش را در آغوش گرفت؛ پسرى كه پروردگار گفت : « به او در عهد كودكى نبوّت بخشيديم . » ( 61 )

_ به تمام وكيلان و طرفداران دستور داده ام تا حرفت را پذيرا باشند و

از تو پيروى كنند . تو را به اصحاب مورد اطمينانم شناساندم . ( 62 )

شتربرخاست . كاروان سامان يافت . كشتى هاى بيابان چهره هاشان را به سوى جنوب كعبه چرخاندند . هنگامى كه از سرزمين ثنّيات الوداع گذشتند ، پدر به پسر فرمود : « دوست هركس خرد و دشمنش نادانى اوست . ( 63 ) بدان كه برترين انديشه آن است كه آدمى خويش را بشناسد . ( 64 )

از نشانه هاى ژرف انديشى در دين ، شكيبايى ، دانش و سكوت است .

خاموشى درى از درهاى فرزانگى است . سكوت ، دوستى مى آفريند . خاموشى رهنمونى به هر نيكى است . » ( 65 )

ياسر پيشكار ، گام فرا نهاد . شنيد كه امام مى گويد : « اين مردم در سه زمان بيشتر مى هراسند : روزى كه متولّد مى شوند و جهان را مى بينند؛ روزى كه مى ميرند و آن جهان و مردمانش را مى بينند و روزى كه برانگيخته مى شوند و فرمان هايى مى بينند كه در اين جهان نمى بينند . آفريدگار در اين سه مورد بر يحيى درود فرستاد و هراسش را برطرف كرد . پس گفت : « و درود بر او؛ روزى كه چشم به جهان گشود و روزى كه چشم فرو مى بندد و روزى كه زنده مى شود . » ( 66 )

نسيم شمالى وزيد و با خود صداى نى چوپانى را آورد . كاروان بيابان را در نورديد و به غدير خم رسيد . مسافران ، در نزديكى خيمه بار افكندند؛ چشمه اى

كه از پايين صخره اى مى جوشيد و سپس در درّه اى گسترده رها مى شد . مسافرانى كه در اين جا توقف مى كردند تخم خرماهايى را كه مى خوردند ، بر زمين مى ريختند . پس از مدتى درختان خرما رشد كردند . ( 67 ) ماه از پشت تپه هاى دور دست بالا آمد . مرد پنجاه ساله با انگشت گندم گونش اشاره كرد و گفت : « اين جاى پاى پيامبر خداست؛ همان جايى است كه ايستاد و فرمود : هر كه را من مولايم ، پس على مولاى اوست . آفريدگارا ! دوست بدار كسى را كه على را دوست بدارد و دشمن بدار كسى را كه على را دشمن بدارد . » ( 68 )

خاطره ها درخشيدند . دل هاى مسافران آرام گرفت؛ گويا آواى رسول آسمانى را مى شنيدند . عطر واژه گان مقدس همچنان در آسمان پراكنده بود . آواى جبرئيل شنيده مى شد :

_ امروز دين شما را به كمال رساندم و نعمتم را بر شما تمام كردم؛ زيرا دين اسلام را بر شما پسنديدم . ( 69 )

على ( ع ) به خواهرش نگريست . او به ماه بالاى تپه ها نگاه مى كرد .

على ( ع ) گفت : « شنيدم كه پدرم از پدر بزرگم امام صادق ( ع ) نقل كرد : پروردگار حرمى دارد كه مكه است . پيامبر ( ص ) حرمى دارد كه مدينه است . حرم اميرالؤمنين كوفه است . حرم ما قم است . به زودى بانويى از فرزندانم_كه فاطمه نام دارد_در آن

جا به خاك سپرده مى شود . كسى كه او را زيارت كند ( با داشتن ديگر شرايط ) ، به بهشت مى رود . »

پسرك به عمه اش نگاه كرد؛ عمه اى كه همچنان به ماه فراز تپه مى نگريست و تو گويى نماز مى خواند . او از جايش تكان نمى خورد . نسيم شبانه با دامن لباسش بازى مى كرد چندى نگذشت كه در آن سرزمين مقدس ، آبشارى از نماز جارى شد . واژگانى كه از آفريدگار ستايش مى كردند ، در آن تاريكى رؤيايى غروب مى درخشيدند . اندك اندك ستارگان در آسمان آشكار شدند . برخى از كاروانيان هيزم جمع كردند . صداى شكستن شاخه هاى خشك سكوت شب را مى خراشيد لحظاتى بعد دو آتشدان روشن شد؛ براى آشپزى و براى نور و گرما . بچه هاى كوچك به سوى تپه هاى شنى _ كه بادها آن ها را تراشيده بودند_ رفتند تا به بازى هاى كودكانه بپردازند .

در زمينى بودم كه براى زراعت آماده مى كردند ، مردى پيش من آمد گفت : حضرت ابوالحسن رضا ( ع ) به « نياج » آمده و الان در مسجد نشسته اند . در اين بين ديدم كه مردى به ديدار آن حضرت مى روند ، من هم به زيارت آن بزرگوار شتافتم ، ديدم در محلى نشسته كه رسول خدا ( ص ) را در آنجا ديده بودم ، زير آن حضرت حصيرى بود مانند حصيررى كه در زير جدش بود . و در پيش وى طبقى از برگ درخت خرما و در آن خرماى صيحانى قرار داشت .

سلام كردم ، جواب سلامم را داد و از من خواست نزدش بروم ، مشتى از خرما به من داد كه شمردم هيجده تا بود ، گفتم : يابن رسول الله ( ص ) ! زياد بدهيد ، فرمود : اگر رسول خدا ( ص ) زياد داده بود ما هم زياد مى داديم « فقال لوزادكَ رسولُ اللّه لزدْناكَ » 5

تو را مى دانم , و تو را در امر خلافت از خود شايسته تر مى دانم , مى خواهم خود را از خلافت عزل كنم و به تو بسپارم و به تو بيعت نمايم . امام ( ع ) فرمود :

اگر خلافت را خدا براى تو قرار داد, روا نيست لباسى را كه خدا در قامت تو راست كرد, بيرون كنى و به ديگران بدهى , و اگر از آن تو نيست چگونه آن را به من مى سپارى ؟ . مأمون گفت : چاره ى ندارى جز آن كه بپذيرى ! .

امام ( ع ) فرمود :

هرگز اين كار را نكنم , مأمون بالاخره از اصرار خود نااميد گرديد .

مأمون گفت :

وقتى كه خلافت را قبول نمى كنى , پس ولايتعهدى مرا قبول كن .

امام رضا ( ع ) فرمود :

پدرم از پدرانش روايت كرد كه من قبل از تو مى ميرم و با زهر شهيد مى شوم . مأمون اصرار كرد و امام ( ع ) اباء ورزيد, تا آن كه مأمون امام را تهديد كرد كه اگر ولايتعهدى مرا نپذيرى , گردنت را مى زنم , امام ( ع ) قبول كرد به اين شرط كه عزل و نصب نكند, و عملاً كارى را انجام ندهد, و سنت و شيوه اى را تغيير ندهد, و از دوربه حيث يك مشاور باشد, و مأمون با اين شرط موافقت كرد . اين جا جاى اين پرسش است در صورتى كه امامان شيعه ولايت و حكومت را حق خود مى دانستند و براى بدست گرفتن قدرت سياسى

تلاش مى كردند, پس چرا وقتى كه مأمون خلافت را به آن حضرت پيشنهاد مى كند, حضرت از قبول آن امتناع مى ورزد ؟ و ولايتعهدى را با اكراه مى پذيرد و شرط مى كند كه در امور مملكتى دخالت نكند ؟

بى ترديد كه خلافت و ولايتعهدى امر عظيمى بود كه دل ها بخاطر آن افسوس مى خرد, و براى انسان هاى آزمند, چه آرزوى بالاتر از اين منصب است كه حاكميت بر همه ى جهان اسلام را پيدا نمايد, و در هر جمعه و جماعات و منابر او از ياد شود, خصوصاً علويون كه در عصر بنى اميه و بنى عباس براى بدست گرفتن زمام حكومت در حال شورش و انقلاب بودند, ولى هم اكنون كه خلافت اسلامى دو دستى به سيد و آقاى آن ها تقديم مى شود, چگونه از پذيرفتن آن سرباز مى زنند ؟

اين وضعيت شك و سؤال را در دل ها بر مى انگيزد, در حالى كه همه ى مردم به اعلميت , اورعيت , افضليت و شايستگى امام براى خلافت اذعان داشتند, خصوصاً شيعه ها كه امام را معصوم مى دانستند, خصوصاً وقتى مأمون خلافت را پيشنهاد كرد, براى عامه ى مردم ثابت شد كه امام از هر كسى سزاوارتر به خلافت است . پس حتماً در پشت پرده رازها و رمزهايى است كه امام ( ع ) آن را مى داند و مردم نمى دانند . تحليل اين قضيه درايت سياسى امام ];ّّ5 ( ع ) را به خوبى روشن مى كند, كه آن حضرت با شيوه ى كه در پيش گرفت , مأمون را كه

داراى نبوغ سياسى بى نظيرى بود, كاملاً شكست داد, و تمامى نقشه هاى سياسى او را نقش بر آب كرد, تا آن كه مأمون آن حضرت را به شهادت رساند .

جاى اين پرسش هم هست كه مأمون چرا خلافت و ولايتعهدى را براى امام هشتم ( ع ) پينشهاد كرد ؟ آيا اين پيشنهاد صورت واقع را داشت يا يك بازى سياسى بود كه مأمون مى خواست از آن براى استحكام پايه هاى حكومت خود بهره گيرى نمايد ؟ آيا بنى عباس كه همه ى شورش هاى عليه خود را سركوب كردند, ابومسلم خراسانى را كه براى استقرار و استحكام حاكميت آن ها ششصد هزار نفر را بخاك و خون كشيده , از دم تيغ گذراند و با خاندان برمك چه كرد, امكان دارد كه با اخلاص و صداقت دست از خلافت بردارند ؟ مأمون كه به خاطر مسئله ى خلافت با برادرش امين جنگ داشت , آيا قابل باور است كه يكسره دست از همه ى امتيازات بردارد, و از اداره ى امور ممكلت منصرف شود و به گوشه ى بنشيند و به كارهاى شخصى خود بپردازد ؟ پى بردن به عمق قضيه ايجاب مى كند كه اولا منظور و هدف مأمون را از پيشنهاد خلافت و ولايتعهدى بدانيم , وانگهى عكس العمل امام رضا ( ع ) را :

خارج كرده و به خاندان على ( ع ) برگردانى ؟ با اين كار خود مقام على ابن موسى ( ع ) را بالا بردى و مقام خودت را پايين آوردى , و خود را به تباهى افكندى ؟ آيا هيچ كسى نسبت بخودش و حكومتش مانند تو جنايت مى كند ؟ مأمون گفت : به چند دليل دست به اين عمل زدم :

1 قدكان هذا الرجل مستتراً عنّا يدعوا الى نفسه , فاردنا نجعله ولى عهدنا ليكون دعائه لنا . يعنى : اين مرد بشكل پنهانى مردم را بسوى خود مى خواند; و من او را وليعهد خود كردم تا مردم را به سوى من دعوت نمايد . مأمون مى خواست با آوردن امام ( ع ) در تشكيلات عباسيان , فعاليت هاى آن حضرت را محدود كند, تا امام نه براى خود بلكه براى خلافت از مردم دعوت كند, و اين استقلال آل على را از بين مى برد .

2 وليعترف بالملك و الخلافة لنا . يعنى : تا بحكومت و خلافت ما اعتراف نمايد . قبول ولايتعهدى و راه يافتن ];ّّ5 امام هشتم ( ع ) در دستگاه خلافت , از ديدگاه عامه ى مردم ,اعتراف به مشروعيت حكومت بنى عباس بود و اين امتياز بزرگ براى آن ها بود و در اين صورت مخالفت ها و مخاصمت هاى علويان , خودبخود بنفع عباسيان حل مى شد .

3 وليعتقد فيه المفتونون به انه ليس مما ادعى فى قليل ولاكثير . يعنى : تا شيفتگانش از وى روى گردان شوند, وباور كنند كه او آنچنان كه ادعا داشت , نه

كم و نه زياد هيچ ندارد . مأمون مى خواست با تحميل ولايتعهدى ازمقام و منزلت معنوى امام ( ع ) كاسته شود, و حضرت رضا ( ع ) از نفوذ كلام بماند, و از چشم اطرافيانش ساقط شود, و ديگر كسى او را به عنوان يك چهره ى مقدس و منزه نشناسد, و در نتيجه اعتقاد مردم نسبت به آن حضرت ضعيف شده و اعتمادشان سلب گردد, چه خلافت از نظر مردم نوعى آلودگى تلقى مى شد, و وارد ساختن يك انسان مهذب در آن , باعث تنزل و سقوط اجتماعى او مى گرديد, از اين جهت بود كه به آن حضرت اعتراض كردند, و حضرت فرمود : قد علم الله كراهتى .

4 و قد خشينا ان تركناه على تلك الحال ان ينتفق علينا منه مالانسده و يأتى علينا منه ما لا نطيقه . يعنى : ترسيدم از آن كه اگر او را بحالش واگذارم , چنان رخنه ى دركار ما پديد آورد كه نتوانم آن را سد كنم , و چنان مشكل براى ما خلق كند كه تاب نياورم . با اين روش مى توانست فعاليت هاى امام را زير نظر بگيرد, از اين رو, مراقبان و محافظان زياد بر او گماشته بود, تا اخبار امام رضا ( ع ) را به سوى برسانند . والان اذا فعلنا به ما فعلنا و اخطئنا فى امره بما اخطائنا و اشرفنا من الهلاك بالتنويه به على ما اشرفنا, فليس يجوز التهاون فى امره , ولكنا نحتاج ان نضع منه قليلاً قليلاً حتى نصوره عند الرعية بصورة من لا يستحق لهذا الامر, ثم ندبر فيه

بما يحسم علينا مواد بلائه .

يعنى : حال كه در كار خود مرتكب خطا شده و خود را با بزرگ كردن او, در لبه ى پرتگاه قرار داده ام , نبايد دربارهء وى سهل انگارى كنيم , بدين جهت بايد كم كم از شخصيت و عظمت او بكاهيم , تا او را پيش مردم بصورتى درآوريم كه از نظر آن ها شايستگى خلافت را نداشته باشد, سپس درباره ى وى چنان چاره انديشى كنيم كه از خطرات او كه ممكن است متوجه ما شود, جلوگيرى كرده باشيم . 5 خاموش ساختن شعله هاى خشم و اعتراض مخالفين خصوصاً علويان , و وانمود ساختن علاقه و محبت خود نسبت به آل على ( ع ) براى جلب حمايت علويان هدف ديگر مأمون بود . زيرا شعله هاى جنگى كه بين امين و];ّّ5 مأمون بر سر خلافت برافروخته شده بود, اكثريت عباسى ها و شيعيان از امين پشتيبانى مى كردند, خصوصاً مخالفت شيعيان خراسان كه بيشتر نابودى مأمون را تهديد مى كرد, و شورش هاى ديگرى در كوفه و بصره و مدينه و مكه , عليه مأمون محسوس بود, مأمون اين وضعيت را كه درك كرد, هيچ وسيله اى كه براى بقاى حكومت او نافع باشد نديد, جز آن كه تظاهر به شيعى بودن كند, بدين سبب امام را به قبول ولايتعهدى مجبور كرد و مردم را به دوستى او مى خواند و پول رسمى را بنام او سكه مى زد و بدين وسيله شعله هاى خشم مردم را فرو مى نشاند . و خود مى گفت : ما ظننت ان احداً من آل ابيطالب يخافنى

بعد ما عملته بالرضا يعنى : گمان نمى كنم بعد از آن كه رضا را وليعهد خود قرار دادم , از احدى از آل ابوطالب بترسم .

مى ديدم پس قبول كردم واى بر اين ها مگر نمى دانند كه يوسف نبى كه فرستادهء خدا بود, وقتى كه مضطر شد, تسلط بر دارايى مملكت را براى خود پيشنهاد كرد و گفت : اجعلنى على خزائن الارض انى حفيظ عليم .

3 مأمون برخلاف شرطى كه از امام قبول كرده بود, مى كوشيد كه امام ( ع ) را در صحنه بكشاند, و از او براى خاموش كردن غائله ها بنفع خود استفاده نمايد, و امام ( ع ) شرط را به ياد او مى آورد . مأمون از امام ( ع ) خواست كه نامه ى به دوستانش كه كار را بر مأمون سخت كرده بودند, بنويسد و آنان را به آرامش بخواند, امام ( ع ) فرمود : من شرط كرده بودم كه در امور مداخله نكنم , و ازروزى كه ولايتعهدى را پذيرفته ام چيزى بر نعمتم افزوده نگشته است .

قبولاندن اين شرط همه ى فرصت هاى مأمون را از بين برد, و به هدف هايى كه مى خواست به آن برسد, نرسيد . مأمون مى خواست امام ( ع ) را در كارهاى خود شريك نمايد, و امام با عدم قبولى مسؤوليت , وضعيت ناهنجارى را كه محصول دو قرن بود, نپذيرفت .

4 امام ( ع ) در نيشابور در برابر ازدحام عظيمى , حديثى را ÙǠسلسله ى سند آن را به پيامبر مى رساند, خواند, و در آن توحيد را كه اساس عقيده و حيات است , مطرح كرد و خود را بعنوان شرط توحيد مطرح نمود, و با اين گفتار مشروعيت حكومت بنى عباس را

زير سؤال برد, و اين ضربه ى بزرگ ديگرى بود كه به مأمون وارد مى شد, زيرا منظور از اين شروط كه موجب تماميت توحيد است , نه خلافت است و نه ولايتعهدى , چون تا هنوز امام اين منصب را بعهده نگرفته است , بلكه منظور از اين شرط امامت و ولايت است .

5 امام رضا ( ع ) فرمود :

مأمون چيزى به من نداده است و آن چه را به من پيشنهاد مى كند حق من است .

6 در كيفيت بيعت , اثبات كرد كه مأمون كه خود را اميرالمؤمنين و خليفه ى رسول الله مى داند, تازه جاهل به احكام است حتى عقد آن چه را به امام سپرده است , نمى داند . و امام در اين مجلس بزرگ دست خود را طورى گرفت كه پشت دست طرف خودش باشد و روى دستش طرف مردم , مأمون گفت : دستت را دراز كن تا مردم بيعت كنند, حضرت فرمود : جدم رسول خدا ( ص ) اين چنين بيعت مى گرفت , پس مردم بيعت كردند . و قال الناس كيف يستحق الامامة من لايعرف عقد البيعة . كسى كه عقد بيعت را نمى داند چگونه مستحق امامت باشد ؟ 7 امام ( ع ) در وثيقه ى ولايتعهدى نوشت :

ان الله يعلم خائنة الاعين و ما تخفى الصدور .

خواست نظرها را متوجه بسازد كه كار به خيانت علنى كشانده خواهد شد . 8 اين اقدام امام ( ع ) حقانيت امامت ائمه ( ع ) و بطلان خلافت خلفاى پيشين را به اثبات رساند, و

امام در خطبه اش فرمود :

سپاس خداى را كه براى ما آن چه را كه مردم از بين برده بودند, حفظ كرد و آن چه را پست و بى مقدار كرده بودند, بالا برد, چنان چه هشتاد سال بر منبرهاى كفر, مورد سب و سرزنش قرار گرفته بوديم , فضايل و مناقب ما را ازمردم پوشيده نگهداشتند, و اموال هنگفتى براى دروغ بستن به ما, به مردم داده بودند, و با تمام اين احوال , خدا براى ما جز بلندى نام نخواست , و فضيلت ها را آشكار فرمود .

9 و اين فرموده ى امام ( ع ) كه :

اميرالمؤمنين كه خدا او را در رفتن راه راست كمك كند و در استقامت امرش توفيق دهد, از حق ما آن چه ديگران انكار كرده بودند, به رسميت شناخت و مرا به ولى عهدى برگزيد, و اگر من پس از او زنده ماندم , رياست كل را بعهده خواهم داشت .

گرفتن اعتراف است از مأمون به آن كه خلافت حق اهلبيت است و يكى از نكات اصلى مسئله كه امام ( ع ) آن را دنبال مى كرد, همين موضوع بود .

10 مأمون با تشكيل جلسات علمى و دعوت فقها, متكلمين , اهل حديث و . از طرفى علم دوستى خود را وانمود مى ساخت , اما منظور اصلى او اين بود كه شايد مسئله ى مشكلى متوجه آن حضرت شده و او را از پاسخ ناتوان بسازد, و بدين وسيله او را بى اعتبار نمايد, ولى نتيجه ى معكوس مى داد, و براى همه ثابت شد كه امام رضا (

ع ) سزاوارتر به خلافت است به جهت علم و فضلى كه دارد تا آن كه مأمون احساس خطر كرد و او را به فكر انداخت كه امام ( ع ) نه تنها درد او را دواء نمى كند, بلكه اوضاع را عليه او تحريك مى نمايد, و اين به شهادت آن حضرت منجر شد .

11 و بالاخره امام على ابن موسى الرضا ( ع ) در برابر پيشنهاد مأمون بيشتر از دو راه در پيش نداشت و آن اين كه يا بايد خلافت را قبول و به رأى خود عمل مى كرد و بما انزل الله حكم مى نمود; و از لازمه ى آن اين است كه بايد در كل نظام تغييرات بوجود بياورد, و عناصر فاسد را بكلى از دستگاه عزل كرده و عناصر صالح به جاى آن بگمارد, ولى تحقق اين كار مشكل بود, زيرا شيعيان هر چند زياد بودند, ولى آنچنان نيروى تعليم ديده و وفادارى ];ّّ5 كه بتوانند مسؤوليت ها را بپذيرند, و از عهده ى كشوردارى خوب بيرون آيند, و در برابر اعتشاشات و مخالفت هاى داخلى مقاومت نمايند, نبودند . زيرا مردم هر چند اهلبيت ( ع ) را دوست داشتند, ولى كاملاً تربيت اسلامى صحيح نشده بودند, و از مردمى كه در جو حكومت بنى اميه و بنى عباس تربيت شده و به فرهنگ آنان خو گرفته اند, نبايد انتظار داشت كه چنين اصلاحات ريشه دارى را تحمل كرده و از حكم تخلف ننمايند . بگذاريم از آن كه پيشنهاد مأمون از روى صدق و اخلاص نبود, و تهديد بقتل شاهد آنست چه اگر كسى به

امامت امام ( ع ) به راستى معتقد باشد, او را تهديد بقتل نمى كند و همچنين برگرداندن امام ( ع ) از نيمهء راه و اجازه ندادن براى نماز عيد .

راه ديگرى كه براى امام ميسر بود, همين بود كه از خلافت خود را سبك دوش نمايد, و ولايتعهدى را بپذيرد با همين شروط كه مطرح كردند و اين اصولى ترين روشى بود كه بازى هاى سياسى مأمون را كاملاً خنثى نمود .

ص 167

11 پيشين , جعفريان , ج 2به نقل از عيون اخبارالرضا : ج 2 ص 162,چاپ اعلمى .

به مردم نگريست . جمعيت اطراف شترش حلقه زدند . هر كسى او را به منزل خويش مى خواند . امام در ميان آنان مردى را ديد كه سيمايى مهربان داشت و فروتن بود . به منزل او در محله فروى در بخش غربى شهر رفت . درختان گردو و بادام بر حياط سايه افكنده بودند . نهال هايى مهياى كاشتن در گوشه حياط به انتظار ايستاده بودند . مرد حجازى نهال بادامى را برداشت و آن را كاشت . در پاى آن وضو گرفت و با فروتنى نجوا كرد : « خداوندگارا ! به آن بركت ده ! »

پس از سفرى چنين دشوار ، چيزى بهتر از شست و شو در آبى نه چندان داغ نبود . نيشابوريان به مردى مى نگريستند كه در زمين همانند نداشت ؛ نه رفتارش و نه نگاه گرما بخشش كه به خورشيد بهارى مى مانست . رفتارش داراى فرهنگى بود كه مردم تا آن زمان نديده بودند؛ دليرى و ادبش . امام به حمام عمومى رسيد . ( 78 ) مردى كه « آفريدگار از او پليدى را دور كرده بود » ، وارد حمام شد . از آب گرم ، مه بر مى خواست . امام نزديك حوض كوچك نشست . تازه آب گرم بر خويش ريخته بود كه صدايى خشن گفت : « با تو هستم ! »

امام با مهربانى به او نگريست . مرد خشن فرياد زد : « بر من آب بريز ! »

امام برخاست تا بر او آب ريزد . موى سر مرد خشن زير آب هاى زلال مى درخشيد

. مردى در آن نزديكى ، امام را شناخت و بانگ برآورد : « چه كار مى كنى مرد ؟ فرزند پيامبر ( ص ) را به كار مى گيرى ؟ ! »

مرد خشن بر خود لرزيد . شرمگينانه به امام نگريست .

_ اى فرزند رسول گرامى ! آيا به خاطر دستورى كه به تو دادم ، نافرمانى خداوند را كرده ام ؟

فرزند محمّد ( ص ) كه تبلور خلق نيكوى نياى خود بود ، لبخند زد .

_ اين كار براى من ثواب دارد . نخواستم در كارى كه پاداش دارد ، از دستورت سرپيچى كنم . ( 79 )

امام به هنگام ترك حمام ، از سه يا چهار پله بالا آمد . دو سوم حمام ها را زير زمين مى ساختند تا گرم باشد و يك سوم ديگر بر فراز زمين بود تا نور و روشنايى به آنها راه يابد . در پشت بام حمام ، امام رو به كعبه كرد و نماز گزارد . تاريخ اين لحظات را در زندگى مردى ثبت كرد كه دست سرنوشت او را واداشت تا بيابان ها را براى رسيدن به مرو در نوردد .

او مرا بسيار به خود نزديك گردانده و احترامم كرد . سپس گفت : خداى رحمت كند ابوالحسن الرضا عليه السلام را . چه قدر عالم بوده است ! روزى مرا از يك امر بسيار عجيبى باخبر ساخت ، چرا كه پس از پايان پذيرفتن بيعت مردم با وى براى ولايتعهدى ، شبى ضمن گفت وگو با او به وى گفتم : فدايت شوم ! چنين مى بينم كه تو به عراق بروى و من در خراسان خليفه و نماينده تو باشم . حضرت لبخندى زده فرمود : به جانم قسم چنين كارى نخواهم كرد . زيرا در اين سرزمين براى ما مسكنى هست كه هرگز از اين جا بيرون نخواهم رفت تا مرگ من فرا رسد و از همين جا به سوى محشر خواهم رفت . به او عرض كردم : چه كسى اين را به تو گفته است ؟ در پاسخ گفت : آگاهى من نسبت به جايگاهم همانند علم و آگاهى من است به جايگاه تو . عرض كردم : جايگاه من كجاست ؟ فرمود : بين من و تو فاصله مكانى بسيارى خواهد بود . من در مشرق مى ميرم و تو در مغرب خواهى مرد . پس هر چه تلاش كردم كه او را به خلافت تطميع كنم ، او نپذيرفت .

. عموى حضرت_محمد بن جعفر ( ع ) _به دوست امام مى گفت : « اى نوفلى ! قدرت بيان دوستت را ديدى ؟ ! نمى دانستم برادرزاده ام على ( ع ) در علم كلام چيره_دست است؛ اما در اين علم شهره نيست . مدينه كه بوديم ، نديده بودم در اين علم بحث كند يا با دانشمندان اين دانش نشست و برخاست داشته باشد » .

نوفلى سرمست از باده پيروزى گفت : « حاجيان نزد او مى آمدند و از حلال و حرام مسائلشان مى پرسيدند . چه بسا بسا در اين رشته از دانش نيز با او گفت و گو مى كردند . »

عمو هراسان گفت : « هدف مأمون بر او حسد برد و آن گاه به او سم بخوراند و يا به وى گزندى برساند . به او بگو وارد اين بحث ها نشود . »

نوفلى براى راندن وسوسه هاگفت : « هدف مأمون اين است كه ببيند وى نيز مانند پدرانش دانشمند است يا خير . »

عمويى كه مأمون را به خوبى مى شناخت ، پاسخ داد : « به حضرت بگو : عمويت ورود تو به اين بحث ها را خوب نمى داند . دوست دارد كه به دلايل گوناگون وارد اين بحث ها نشوى . »

امام به ميهمان بزرگوارش خوش آمد گفت . پيراهنى تازه و ده هزار درهم به او بخشيد . عمران ، شادمانه بانگ برآورد : « فدايت شوم . مانند نيايت رفتار مى كنى . »

پس از آن كه عمران رفت ، نوفلى گفت : « عمويت

از شما درخواست مى كند كه وارد اين بحث ها نشوى . او از حسد مأمون بر شما بيم دارد . »

_ او عمويى بزرگوار است !

شب در مرو به نيمه رسيده بود . چشم بينوايان و دهقانان به خواب رفته بود؛ اما مأمون بيدار بود و دغدغه ها ، بسان گرگهاى ديوانه در درونش به تاخت و تاز مى پرداختند . شب و تنهايى ، دغدغه ها را به اشباح هراس آور دل پريشى تبديل كرده بودند . بغداد سر به شورش برداشته بود . مرو ، شيفته رضا ( ع ) بود . باران ، شهر را از گرسنگى نجات داده بود . دانشمندان و سران اديان ، حيرت زده به حضرت مى نگريستند . ذوالرياستين در پنهانى تار مى تنيد . در چنين جهانى سراسر آشوب ، امام سبك به سان سايه اى از خانه اش بيرون آمد و در كوچه هاى شهر به راه افتاد . او به سوى خانه بينوايان مى رفت؛ به جايى كه پلك ها با اميد به آينده اى فرخنده بسته شده بودند . امام در تاريكى ، شبح هايى را ديد كه گم شدند . مهتاب رفته بود و او مى ديد كه اشباح در پى او روانند . به خانه اش برگشت . در چند قدمى ، دو شبح را منتظر خويش ديد اشباح روبند از روى برگرفتند . فضل بن سهل و هشام بن ابراهيم بودند ! چشم هايشان از دسيسه مى درخشيدند .

_ به خاطر كار مهمى مزاحم شديم .

وارد اتاق سمت چپ شدند و نشستند . هشام گفت

: « خدمتتان رسيديم تا سخنى حق و راست بگوييم . »

فضل نوشته اى لوله شده از جيبش درآورد . آن را باز كرد و خواند : اى فرزند پيامبر ! خلافت حق شماست . اين موضوع را با دل و جان و زبانمان مى گوييم . اگر دروغ مى گوييم ، [شرعاً] تمام بردگانمان آزاد ، همسرانمان سه طلاقه ، و سى حج با پاى پياده بر عهده مان باشد . مأمون را مى كشيم و كار را براى شما يكسره مى كنيم تا حق به شما برگردد . »

بوى دسيسه ، خون و ترور در فضا شنيده شد . چه چيزى باعث شده بود تا فضل چنين تصميمى بگيرد ؟ فضل و اين همه دلسوزى براى برگرداندن حق به امام ؟ آيا او تصميم داشت كه امام را بيازمايد و موضعش را بداند ؟ آيا مى خواست با ترور مأمون ، به نام حضرت برحكومت چنگ افكند ؟

مرد حجازى از آن خيانت چندشش شد؛ خيانت فضل به رئيس وولى نعمتش ، و خيانت هشام به حضرت و تبديل شدن او به به يك جاسوس و اينك يك دسيسه گر ! امام ( ع ) با برخاستن ، پايان نشست را اعلام كرد و فرمود : « نعمت را ناديده انگاشتيد . اگر به آن چه گفتيد رضايت دهم ، نه من در سلامت خواهم بود و نه شما . »

فضل و هشام از خانه حضرت بيرون آمدند و به سوى كاخ رهسپار شدند تا ماجرا را براى مأمون بازگويند .

امام بر مأمون وارد شد و به او از

دسيسه هاى وزيرش هشدار داد . خليفه نيرنگ باز وانمود كرد كه آن موضوع چندان اهميت ندارد و گفت : « دست شما درد نكند ! » اما مأمون آن شب نخفت . او ديگر بيش ازاين نمى توانست تحمل كند . بايد كار را يكسره مى كرد و هر چه زودتر به بغداد بازمى گشت؛ اما چگونه ؟ هر قسمت از جاده بغداد براى او خطر داشت . عباسيان برآشفته بودند و گناه بزرگ مأمون غيرقابل بخشش بود؛ چرا كه وزيرى ايرانى و وليعهدى علوى برگزيده بود . چه مى توانست بكند ؟ وليعهدش را بكشد ؟ اين كار باعث مى شد كه آتشفشان شورش علويان بارديگر فعال شود . او را از وليعهدى بركنار سازد ؟ چگونه ؟ ستاره خوشنامى و محبوبيت حضرت در همه جا مى درخشيد . مردم از دانش و بزرگوارى وى آگاه شده بودند . به نظرش رسيد كه امام را تنها به عراق بفرستد تا با دشمنان ستيزه گرش رودررو شود . ( 129 )

در همان شب مأمون دستور داد كه حلقه محاصره منزل امام تنگ تر شود . كسانى را كه مى آيند و مى روند تحت نظر گيرند . ديداركنندگانى را كه از آن ها بوى محبت اهل بيت به مشام مى رسد ، برانند . راه را بر قافله هاى علويانى ببندند كه مقصد مرو از شهرهاى گوناگون مى آيند .

بدين سبب امام رضا ( ع ) در مكه به آنها نفرين كردند ، حكومت و مقامشان تار و مار گرديد .

محمد بن فضيل گويد : ابوالحسن رضا ( ع ) را ديدم ، در عرفات ايستاده و دعاى مى كرد . بعد سرش را پايين انداخت ، ( گويى چيزى به قلب مباركش الهام شد ) كه وى علت سر به زير انداختن را پرسيدند ؟ فرمود : به برامكه نفرين مى كردم كه سبب قتل پدرم شدند . خداوند امروز دعاى مرا درباره آنها مستجاب كرد ، امام از مكه برگشت ، چيزى نگذشت كه در همان سال ، هارون بر آنها خشم گرفت وتار و مارشان كرد ، 1جعفر برمكى شقه شد ، پدرش يحيى به زندان رفت ، بطورى متلاشى شدند كه مايه عبرت مردم گشتن

، زندگى وى را چهار مرحله دانسته است :

1 _ فداكارى او در مهر خاندان عصمت .

2 _ نبوغ او در شعر و ادب و تاريخ و تأليفهايش .

3 _ روايت حديث و راويان حديث از سوى او و كسانى كه دعبل از جانب آنان به نقل حديث پرداخته است .

4 _ رفتارش با خلفا و پس از آن ، شوخ طبعى ها و نوادر كارهايش و

« خزاعه » ، قبيله شاعر ، بطنى است از قبيله « اَزد » كه به دوستى آل محمّد ( ص ) چنان شهره بودند كه معاويه مى گفت : قبيله خزاعه در دوستى على بن ابى طالب ( ع ) به حدّى رسيده اند كه اگر براى زنانشان ميسّر مى شد ، با ما به نبرد برمى خاستند .

دعبل از شيعيان سرشناس كوفه ، متكلم ، اديب ، خردمند و آشنا به علم ايّام و طبقات شاعران بود . گويند ار اهل قَريسا است . ديوان شعرش سيصد برگ بوده است كه به وسيله اديب معروف ابوبكر صولى گردآورى شده است .

بنا به نقل ابن نديم ، در كتاب الفهرست ، وى به سال 148 هجرى بزاد . در زمان هارون الرشيد به بغداد رفت و تا مرگ او در آن جا سكنى گزيد . بعد از مسافرت امام رضا ( ع ) به خراسان ، دعبل نيز به خراسان آمد و تا شهادت امام در خدمت ايشان ماند و قصيده تائيه را انشا كرد . امام پيراهنى همراه با انگشترى عقيق و درهمهاى مسكوك به نام خود ، به او

بخشيد . دعبل پادشاهان را مدح نمى كرد . چون سبب را از او پرسيدند ، گفت : آن كگه پادشاهان را ستايش كند ، طمع در جوايز آنان دارد و مرا چنين طمعى نيست .

همه پادشاهان و قدرتمندان از تيغ زبانش مى ترسيدند و دشمنان آل على ( ع ) از قدرت كوبنده بيانش مدام بر خود ارزان بودند . زبانى صريح و بى باك و ايمانى نيرومند و پاك داشت . هرگز او را نمى ديديد كه در راه الله از سرزنش ملامتگران بر خود هراسى به دل راه دهد . او بى محابا مى سرود :

نكوهش جانشين پيامبر ( ص ) ، بدگويى از شخص پيامبر است . فرزندان پيامبران را سرزنش مى كنى ، در حالى كه خود تبهكارى ناپاك هستى ؟ !

به مأمون مى گفت :

من از تيره اى هستم كه شمشيرهايشان برادرت را كشت و تو را بر تخت مراد نشاند !

احمد بن مدبر گويد :

دعبل را ديدم و به او گفتم : تو در اين شعر كه خطاب به مأمون سروده اى ، بسى بى باكى از خود نشان داده اى ! گفت :

اى ابواسحاق ! من چهل سال است كه چوبه دار خويش را بر دوش مى كشم و كسى را نمى بينم كه مرا بر آن دار كشد !

در روزگارى كه از طرف مأمون مورد پيگرد بود ، و نزد ابودُلَف عجلى مى زيست ، ابراهيم بن مهدى ، عموى مأمون را چنين هجو كرد :

از كجا ؟ چگونه ؟ چرا ؟ . هرگز نمى تواند فاسق

و نابكارى خلافت را از تبهكارى ديگر به ارث برد !

و آن هنگام كه امام رضا ( ع ) را در طوس و در كنار قبر هارون الرشيد به خاك سپردند ، اين شعر را سرود :

در توس دو قبر است : آرامگاه بهترين مردم ، و قبر بدترين ايشان ! نه آن ناپاك از همسايگى پاك بهره اى مى برد ، و نه انسان پاك را از همجوارى پليد آسيب و زيانى است !

همين فريادگر شب ديجور تاريخ بود كه همه رنج و اندوه و ستمى را كه بر آل پيامبر ( ص ) رفته بود ، به نيروى تمام قرياد كشيد و از روزگار خواست تا پس از اين همه ستم و حق كشى و مظلوميت ، ديگر لب به خنده نگشايد :

روزگار اگر بخواهد نيش به خنده بگشايد ، خدا نيشش را باز نكند ! كه آل محمد ( ص ) همگى قربانى ستمهاى تاريخ شدند و از ميان رفتند . يكايك از خانه هايشان آواره شدند و گويى به جرمى نابخشودنى دست يازيده اند .

دعبل شاعرى خوش طبع بود ، با شعرى روان و برخوردار از بافتى منطقى و مستدل . الفاظى ساده و گويا به كار مى برد . معانى بلند ، آشكارا در اشعارش موج مى زد . نسبت به اهل بيت ، چه در مدح و چه در رثاء ، با عاطفه اى صادقانه سخن مى گفت . در تعبير و تفكر شعرى از تمدّن و فرهنگ بنى عباس متأثر نبود ، بلكه به شيوه شاعران پيشين و به سبك بدويان شعر مى

سرود .

به گفته علامه امينى :

« چه دليلى آشكارتر از سروده نامبردار او ( تائيّه ) كه در لابلاى كتابها آمده و در اثبات معانى واژه ها و ريشه لغات از آن گواهى مى جويند و آن را در مجالس شيعه مى خوانند ! شعرى سهل و ممتنع كه شنونده در آغاز مى پندارد توان سرودن مانندِ آن را دارد ، اما چون به ژرفاى آن فرو مى رود و در آن به كنكاش مى پردازد ، درمى يابد كه از ساختن شعرى نزديك به حريم آن قصيده بلند نيز ، عاجز و درمانده و ناتوان است . چه جاى آن كه با آن برابر گردد ! »

محمد بن قاسم بن مهرويه مى گفت :

« از پدرم شنيدم كه شعر با دعبل پايان مى پذيرد ! »

بينش عميق شاعر و ژرف نگرى او در مسائل_برخلاف همگنانش كه تنها مسائل سطحى و روزمره را درمى يافتند_عمق فاجعه و حادثه را ديده بود . دور بودن آل على ار رهبرى مردم و بر سركار آمدن امويان و عباسيان از ديد شاعر تنها حادثه اى نبود كه به عنوان واقعيتى تاريخى بتوان به سادگى از آن گذشت ، يا در سطح كشمكش دو خانواده و نبرد بين دو انديشه طرحش كرد ، بلكه او تمام مردمى را كه حمّالة الحطب اين آتش بوده و يا با سكوت به اين كار تن داده اند و به يارى حق برنخاسته اند ، و با بى اعتنايى به اصل موضوع ، جبهه باطل را تقويت كرده اند ، سهيم و شريك و مسؤول اين فاجعه مى

داند :

هر قبيله اى كه ما در عرب مى شناسيم؛ از يمانى تا بكر و مضر ، همه در خون خاندان على شركت دارند؛ همان گونه كه شركت كنندگان در قمار ، در تقسيم گوشت گوسفند سربريده ، شريك و يكسان اند !

بينش سياسى و همراه با طنز و نيشخند شاعر ، در داستان زير بخوبى پيداست :

ابوناجيه آورده است كه به دعبل خبر رسيد : معتصم اراده فريب و كشتن او را دارد . به جبل گريخت و در هجو او چنين سرود :

دلباخته غمزده دين از پراكندگى دين گريست و چشمه اشك از چشمش جوشيد .

پيشوايى به پا خاست كه از هدايت به دور است و دين و خرد ندارد .

اخبارى كه حكايت از كشوردارى مردى به نام معتصم و تسليم عرب در برابر او كند ، به ما نرسيده است .

اما آن گونه كه پيشينيان گفته اند ، چون كار خلافت دشوار شد ، بنا به گفته كتابهاى مذهبى

. شاهان بنى عباس هفت تن خواهند بود و از حكومت هشتمين نوشته اى در دست نيست .

اصحاب كهف نيز چنين اند كه به گاه شمردن ، هفت نيكمرد در غار بودند و هشتمين آنها سگشان بود !

من سگ آنها را بر تو اى معتصم ! برترى مى دهم؛ زيرا تو گنهكار هستى و او نبود !

حكومت مردم از آن روز به تباهى كشيد كه وصيف و اشناس ( دو غلام ترك كه در دولت معتصم صاحب منصب شدند ) به مقام رسيدند . و اين چه اندوه بزرگى است !

معتصم كه

مرد و واثق به جاى او نشست ، دعبل چنين سرود :

خليفه اى مرد و هيچ كس بر او نگريست ، و خليفه اى آمد و هيچ كس از آمدنش شادمان نشد .

در هجو طاهر ذواليمينين كه به همدستى هرثمة بن اعين بغداد را به آتش كشيد ، و به اين بهانه كه دست راستش در گرو بيعت مأمون است ، با دست چپ با امام رضا ( ع ) بيعت كرد ، چنين گفت :

طاهر را بنگريد با دو دست راست و يك چشم ، شگفتا ! چشمى را كه بايد ، ندارد ، و دست اضافه اى را كه نبايد ، دارد !

ابن شهرآشوب دعبل را از ياران امام كاظم ( ع ) و امام رضا ( ع ) دانسته است .

نجاشى در فهرست خود از برادرش چنين آورده است كه دعبل به ديدار موسى بن جعفر ( ع ) و ابوالحسن رضا ( ع ) نايل آمده و محضر امام جواد را نيز درك كرده و به ديدار او توفيق داشته است .

دعبل گويد :

« به محضر امام على بن موسى الرضا ( ع ) وارد شدم ، امام فرمود : چيزى از سروده هايت را بخوان . من قصيده تائيه را خواندم ، تا به اين بيت رسيدم كه :

آن گاه كه بر ايشان ستم شود

امام آن قدر گريست تا بيهوش شد . خادم امام كه بر بالين حضرت بود ، به من اشاره كرد كه ساكت شوم . من لحظه اى سكوت كردم . سپس امام به من فرمود : دوباره

بخوان ، از آغاز ! و من شعر را بازخواندم تا به همان بيت رسيدم . امام اين بار نيز از شدن گريه و ناراحتى بيهوش شد . خادم باز هم اشاره كرد كه ساكت شوم و من چنين كردم . بار ديگر امام فرمان داد كه قصيده را از ابتدا بازخوانم و تا آخر خواندم . حضرت سه بار به من ( آفرين ) گفت و ده هزار درهم از سكه هايى كه به نام ايشان زده بودند ، به من بخشيد؛ كارى كه با ديگران نكرد . چون به عراق بازگشتم ، شيعيان هر درهم از آن را به ده درهم خريدند و من صاحب صدهزار درهم شدم . »

ابوخالد خزاعى گويد :

« به دعبل گفتم : واى بر تو ! همه خلفا و وزرا و فرماندهان را هجو كردى ، در همه عمر فرارى و آواره و ترسان زيستى . اگر دست از اين كار بردارى ، خودت را از اين گونه مصائب در امان داشته اى .

دعبل گفت : واى برتو ! من در آن چه گفتى انديشيده ام ، و بيشتر مردم را آزموده ام . آنها تنها بيم مى دهند . بر شاعرى كه خوب شعر بگويد ، حتى اگر از شرّ اشعارش ايمن نباشند ، هيچ باكى نيست؛ زيرا كسانى كه به ملاحظه حفظ آبروى خويش از تو پروا دارند ، بسى بيشتر از كسانى است كه به ملاحظه احترام و بزرگداشت خود از جانب تو ، رو به سوى تو مى آورند . چون ، عيب مردم بيش از خوبى هاى آنهاست . »

مأمون از اشعار او در شگفت بود و مى گفت : قصيده عينيه دعبل ، در سفر و حضر ، پيش روى من است .

دعبل در مسائل شيعى اشعار فراوانى دارد و در فضايل آل على و در رثاى امام حسين ( ع ) سروده هاى بسيارى از خود به يادگار گذاشته است . دوستى اهل بيت او را به نشاط مى آورد و هنگامى كه از آنان سخن مى گفت ، چنان با گريه و سوز و خلوص لب مى گشود كه چنين عاطفه اى در هيچ شاعرى ديده نشده است .

هنگامى كه امام رضا ( ع ) لباس خويش را به عنوان خلعت به او بخشيد و او همراه آن لباس وارد قم شد ، مردم قم از او خواستند تا پيراهن امام را به سيصدهزار درهم به آنان بفروشد . او راضى نشد ، مردم پيراهن را از او گرفتند و به او گفتند : يا پول را بگير و يا پيراهن را به تو باز نخواهيم داد . دعبل گفت : من آن را از روى ميل به شما نداده ام ، لباس غصبى هم شما را سودى ندارد . سرانجام با توافق ، يكى از دو آستين جامه را با سيصد هزار درهم به او دادند .

دعبل در سال 246 هجرى به دست مأمورى از سوى مالك بن طوق در قريه شوش در خوزستان به شهادت رسيد و در همان ده و به قولى در شهر شوش به خاك سپرده شد . گويند : وصيت كرد قصيده تائيه را در قبرش نهند .

با آه سوزان و ناله دردناك ، در همهمه اى گنگ و نامفهوم با يكديگر سخن گفتند .

ناله زنان ، با دم زدن هاى آرام خويش ، دلباختگانى را ياد كردند كه پيشتر دربند عشق بوده اند يا زين پس گرفتار آن مى شوند .

مرغان نوحه گر ، بالا و پايين پريدند ، تا آن دم كه سپاه شب با يورش لشكر نور ، در هم شكست و گريخت .

سلام بر عرصه هاى بى معشوق ! آن سان كه اندوهناكى شيفته و غمزده بر عرصه هاى تهى ، سلام دهد .

ياد باد روزگاران سرسبزى ِ سرزمين عشق ، كه ما را با شميم دلربايان و شرم سپيدسيمايان الفتى بود .

ياد باد شبهايى كه دلدادگان ، وصال يار را بر هجران و نزديكى محبوب را بر دورى او برترى مى دادند .

ياد باد آن گاهى كه دلبران با سيمايى گشاده ، دزدانه مى نگريستند و دست خويش را شرمگنانه ، حجاب رويشان مى كردند .

ياد باد زمانه اى كه هر روز ، ديدار يارانِ دلربا مرا شادابى مى داد و هر شب شادمانى بى اندازه اى بر من خيمه مى زد .

آن هنگام كه همه در دشت عرفات گرد آمده بودند ، ايستادن من در صحراى محسّر چه اندوه برانگيز و حسرت زا بود !

مگر نديدى كه روزگار بر مردم چه ستمها كرد : از كاستن شمار ايشان و پراكنده ساختنشان .

. تا برآمدن فرمانروايانى سخره پرداز ، و گمراهانى كه در سياهى شب ، در پى ايشان افتادند و كوردلانه ، نور را در ميان

تاريكى ايشان جست و جو كردند !

از نماز و روزه كه بگذريم ، چگونه و از كجا مى توان نزديكى خدا را دريافت ؟

جز از راه دوستى فرزندان و خاندان پيامبر و خشم گرفتن بر بدكاره زادگان و نسل امويان ؟

جز از راه دشمنى با فرزندان هند و تبار سميّه ناپاك كه همه كافرپيشه و گنه كردار بودند ؟

همانان كه با گفته هاى نادرست خويش و شبهه پردازى ، پيمانهاى قرآن و احكام استوار آن را بشكستند .

كارى كه آنان كردند ، چيزى نبود جز آزمونى كه پرده از گمراهى و دورويى و كينه هاى ديرينه اين و آن برداشت .

ميراثى بود كه بدون پيوندهاى خويشاوندى بدان دست يازيدند ، خلافتى كه بدون شايستگى رهبرى بدان رسيدند و حكومتى كه بدون تكيه بر شورا و گمراهانه بدان آويختند .

اين است دردهايى كه سرسبزى افق را در ديدگان ما به سرخى مى كشاند و شيرينى آبهاى گوارا را در كام ما تلخ مى سازد .

آنچه اين شيوه هاى نادرست را در ميان مردم گستراند ، تنها آن بيعتِ شكننده اى بود كه بى انديشه فردا ميان خويش بستند .

و فريادهاى آشكار و بيهوده سقيفه نشينان كه گمراهانه به ادعاى خلافت بلند شد !

اگر خلافت را به آن كسى مى سپردند كه سفارش شده بود ، از هر لغزشى ايمن مى ماندند .

همان برادر خاتم پيامبران ، همان پيراسته از هر ناپاكى ، همان شير ميدانهاى نبرد .

اگر وصايت پيامبر را از ياد برده اند ، غدير را به شهادت بگيرند . بدر را و

احد را با آن قله هاى سربه فلك كشيده اش !

و آيات قرآن را كه به برترى او گواهى مى دهد و فداكارى هاى او را به گاه تنگدستى !

و بزرگى ِ شكوهى را كه پيشتر از هر كس ديگرى ، تنها او بدان دست يافته بود ،

ويژگى هايى كه با نيرنگ و پول به دست نمى آيد و تنها از دمِ تيز شمشيرهاى آخته مى گذرد .

همان همراز جبريل امين ، آن گاه كه شما دل در گرو پرستش عزّى و مناة داشتيد .

در دشت عرفات بر ويرانى خانه ها گريستم و سرشك خويش را با خاك دشت آميختم .

زنجير شكيبايى ام از هم گسست و تماشاى آوارِ خانه هايى كه به ويرانى افتاده و اكنون بيابانى بيش نيست ، آتش شيدايى من را شعله ور ساخت .

خانه هايى كه پيشتر مدرسه آيات قرآن بود و اينك از آواى تلاوت تهى است ، و كانونهايى كه در آن وحى فرو مى آمد و اكنون از پهنه آن چيزى به چشم بازنمى تابد .

سراهايى از آنِ خاندان پيامبر خدا ، در خيفِ منا ، در كعبه ، در عرفات و در جمرات .

سراهايى از آنِ عبدالله پدر پيامبر در خيف ، و از آنِ بزرگمردى كه ما را به نماز فرا مى خواند .

خانه هاى امام على ، امام حسين ، جعفر برادر امام على ، حمزه و امام سجّاد؛ همو كه پيشانى اش پينه بسته بود .

خانه هاى عبدالله بن عباس ، برادرش فضل ، همراز خلوت پيامبر .

خانه هاى نوادگان پيامبر

، دو فرزند جانشين او كه علم و دانش و نيكى ها را از وى به ارث برده است .

خانه هايى كه پيام وحى در ميان آن بر احمد فرود مى آمد؛ همو كه نامش را در نمازهاى خويش مى آوريم .

خانه هايى از آنِ گروهى كه به هدايت ايشان ره مى يابيم و در پرتو آن از لغزش در امان مى مانيم .

خانه هايى كه جبريل امين درود و بركت الهى را با خود به درون آن مى آورد .

سراى وحى خدا ، كانون دانش الهى ، راه آشكار و پيداى رهايى .

سراى نماز و پرهيزكارى و روزه و پاكى و نيكى .

خانه هايى كه نه تيميان قبيله ابوبكر توان نشستن در آن را دارند و نه فرزندِ پرده درِ صُهاك عمر آن را تاب مى آورد .

سرزمينى كه گرچه ستم دشمنان نشانه هاى آن را از ميان برده ، يادش اما در درازناى روزگاران جاودانه است .

لختى درنگ كنيد تا از اندك بازماندگان آن بپرسيم : از دوران نماز و روزه چه ها به ياد دارند ؟

و كجايند آنان كه به سان شاخه هاى پراكنده درختان در جاى جاى زمين پراكنده اند ؟

همانان كه اگر پيوند خويشاوندى خويش را آشكار سازند ميراث دار پيامبرند ، و برترين سروران و بهترين پشتيبانان امّت .

همانان كه اگر در نماز خويش آنان را ياد نكنيم ، نمازى ناپذيرفته داريم .

همانان كه در هر جا و با هر گرفتارى ، از گرسنگان پذيرايى كردند و بخشندگى و بركت آفرينى شان از همگان افزونتر است .

. و آن سوى ديگر ، مردمانى هستند اهل شبيخون و دروغ بستن و خشم و كينه ،

كه هر گاه نام كشتگان بدر و خيبر و حنين به ميان آيد ، سرشك از ديدگان مى ريزند .

اينان با انبوه كينه هايى كه در دل آكنده اند ، چگونه مى توانند به پيامبر و يارانش عشق ورزند ؟ !

گيرم كه در سخن با او نرم بودند ، اما دلهاشان سرشار از خشمى نهفته بود .

اگر خلافت جز با خويشاوندى پاى نمى گيرد ، خاندان هاشم از اين و آن سزاوارترند .

خداوند آرامگاهى را كه در مدينه است با باران رحمت خويش ، آبيارى كرده و امنيت و بركت را در آن نهاده است .

پيامبر هدايت ، كه خدايش بر او درود فرستد ، و از سوى ما روحش را لبريز از هداياى خويش سازد .

و تا آن گاه كه آفتاب از افق مى دمد ، و ستاره هاى آسمان شب چشمك مى زنند ، بر وى سلام ارزانى دارد .

اى فاطمه ! اگر حسين را به ياد آورى كه به تيغ دشمنان بر خاك افتاده ، و بر كرانه فرات تشنه جان سپرده است ،

گونه گلگون خود را خواهى نواخت ، و سرشك از ديدگان خويش خواهى ريخت .

اى فاطمه ! اى دختر برترين آفريدگان ! برخيز و بر ستاره هاى به خاك افتاده مويه كن .

درود من بر قبرهاى كوفه ، قبر مدينه ، و قبرى كه در فخّ است .

درود من بر قبر جوزجان ، و قبرى كه در غربت خمرا است

.

درود من بر قبر نفس زكيه در بغداد ، كه رحمت خدا او را در غرفه هاى بهشت فرا گرفته است .

درود من بر قبر توس ، شگفتا اندوهى كه پيوسته آتش افسوس را در درون مى گدازد !

تا روز رستاخيز كه خدا امام قائم را برانگيزاند و غبار غم و اندوه را از چهره ها بزدايد .

برترين درودهاى خدا بر على بن موسى ، كه خدايش امر او را به راستى آورد .

امّا آن دردى كه هر چه بكوشم ، مرا ياراى بازگويى زواياى جانكاه آن نيست .

ريشه در قبرهايى دارد در كنار رود فرات ، در كربلا ،

از آنِ انسانهايى والا كه بر كرانه فرات با تشنگى جان دادند . كاش مرا نيز پيش از فرا رسيدن مرگ ، در ميان آنان جايى بود !

سوز نهان خويش را به شكايت بر آستان خدا مى برم كه هر گاه سوگ آنان را ياد مى كنم ، ساغرى تلخ و لبريز از اندوه مرا نثار مى گردد .

از زيارت بارگاه ايشان هراسانم؛ زيرا ديدار جاى ِ جان باختنِ ايشان در ميان دشت و نخلستان ، اندوه مرا افزون مى كند .

رخدادهاى زمانه ايشان را پراكنده است ، ديگر سرايى از آنان به چشم نمى آيد كه مردم در آن آرام گيرند .

بازماندگانشان تنها گروهى هستند كم شمار ، كه در مدينه با رنج و سختى مى زيند .

اينك زائر آرامگاههاى ايشان بسى اندك است ، . جز شمارى كفتار و عقاب و باز كه بر ويرانه گورها مى نشينند .

هر روز شهيدى

از تبار ايشان در گوشه اى از اين زمين پهناور بر خاك مى افتد .

روزگاران امّا ، به كسانى كه در آن گورها خفته اند ، هرگز آسيبى نمى رساند و زبانه هاى دوزخ راهى به ميان ايشان ندارد .

پيشتر شمارى از ايشان در مكه و زمينهاى گرداگرد آن مى زيستند كه در قحطسالى ها ، بى باكابه ، بر دشمنان مى تاختند و شتران ايشان را مى كشتند .

آنان آستانى داشتند كه زنان بدكاره را در آن راهى نبود و خود سيمايى نورانى داشتند؛ چندان كه از پس پرده نيز مى درخشيد .

هر گاه با تيرهاى گندمگون خويش بر سپاهى مى تاختند ، خود را بى محابا به دل دشمن مى زدند و بر آتش نبرد مى دميدند .

اينان اگر روزى بخواهند به نياكان خويش ببالند ، از محمّد نام مى برند ، و از جبريل و قرآن و سوره هاى آن ،

و از على آن بزرگمرد نيكوخصال ياد مى كنند و از فاطمه زهرا ، برترين دختران .

و از حمزه و عباس ، دادگران پرهيزكار ، و از جعفر كه در هاله اى از عزت و مردانگى پر كشيد .

اينان كه يادشان را آورديم ، از تبار هند بدكار و مردان پيرامون او به هم نرسيده اند ، و از بى خردان و ناپاكان گرداگرد سميه نيستند .

دير نباشد كه تيم و عدى ( قبيله هاى ابوبكر و عمر ) از پدران خويش درباره آن بيعت زشت و نادرست بازخواست كنند !

و از ايشان بپرسند كه به چه حق ، پدران اين نسل

پاك را از حق خويش بازداشتند و فرزندانشان را در جاى جاى جهان پراكندند ؟

و خلافت را از جانشين راستين پيامبر به راهى ديگر افكندند و پايه پيمانى كينه توزانه را ريختند ؟

امام و سرور اين مردم ، برادر و همتاى پيامبر است ، همان ابوالحسن كه اندوه از جان پيامبر مى زدود .

مرا درباره خاندان پيامبر سرزنش مكن ، كه تا هستند ، دل در گرو آنان دارم و وامدار ايشانم .

راه هدايت خويش را در ميان ايشان يافته ام ، كه در هر حال ، برترين برگزيدگان اند .

رشته دوستى خويش را صادقانه به سوِى آنان افكنده ام ، و جان خويش را عاشقانه بديشان سپرده ام .

بار پروردگارا ! اين دلدادگى را با آگاهى بياميز و با عشق به آنان بر پاداش نيكى هاى من بيفزاى .

تا هر گاه كه حاجيان به كعبه مى روند و تا هر زمان كه قُمريان بر درختان ناله مى زنند ، بر سوگ آنان خواهم گريست .

تا آن هنگام كه جانم در بدن است ، غم ايشان را در دل نهفته دارم و دوستدار آنانم و با دشمنانشان در ستيز .

جانم فداى شما پير و برناى خاندان وحى ! به پاس اسيرانى كه رها كردند و خونبهايى كه بسيار پرداختند و به پاس نيزه هاى برّانى كه با آن ، بند از پاى اسبان در حال مرگ گسستند !

در راه دوستى شما ، كسانى را كه پيمان خويشاندوى با من ندارند ، دوست مى دارم ، و در اين راه ، همسر و دختران خويش را

رها مى كنم .

هراسان از كينه ورزانِ ستيزه جوى ناسازگار ، عشق شما را در دل پنهان مى دارم .

اى ديده ! بر ايشان گريه كن و اشك افسوس را سخاوتمندانه رها ساز كه هنگامه بارش سرشك و جارى ساختن اشك بر گونه هاست .

در روزهاى پرتلاش اين دنيا همواره هراسان بودم ، امّا پس از مرگ ، اميد آرامش و آسايش دارم .

آيا نمى نگرى كه سى هنگامه حجّ سپرى شده و من بامدادان و شامگاهان را در اندوه و افسوس مى گذرانم ؟

حقوق ايشان را در ميان ديگران مى بينم كه دست به دست مى گردد و دست آنان از حقشان تهى است .

اين سوز درون خويش را چه سان خاموش كنم كه مى بينم امويان كافرپيشه و نفرين شده .

. و فرزندان زياد در كاخهاى خويش آرام گرفته اند و خاندان رسالت در شهرها آواره اند ؟

زين پس ، تا آن گاه كه ستاره اى در سپهر مى درخشد و بانگ اذان به گوش مى رسد ، بر ايشان خواهم گريست .

زين پس ، تا آن زمان كه خورشيد مى تابد و مى خوابد و در همه روزان و شبان بر ايشان مويه خواهم كرد .

واى كه سرزمين پيامبر يكسره به ويرانگى گراييده و فرزندان زياد در خانه هاى خويش آرميده اند !

واى كه خون از گلوى نسل پيامبر مى جوشد و فرزندان زياد در حجله هاى خويش آسوده اند !

واى كه حريم پاك پيامبر دستبرد ديگران است و فرزندان زياد در رفاه و امنيت مى زيند !

اگر كسى

از خاندان پيامبر شهيد شود ، ايشان با دستهايى به او روى مى آورند كه ديگر آن را توان حق ستانى نيست !

اگر اميد امروز و فرداى من نبود ، در پى ِ ايشان دل من پاره پاره مى شد .

اما باور دارم كه بى ترديد امامى با نام خدا و به بركت او برخواهد خاست ،

و حق و باطل را در ميان ما آشكار خواهد ساخت و به نيكى ها و بدى ها پاداش خواهد داد .

پس اى جان ! شادمان باش و مژده ات باد ! كه آن روز دور نخواهد بود .

از درازى ستم منال ، كه نيروى خود را براى آن روز ماندگار مى بينم .

اگر خداى مهربان عمر مرا تا آن روز به درازا كشاند ، و مرگ مرا به تأخير افكند .

. دلم قرار مى يابد و هيچ اندوهى در اندرونم خانه نمى كند و آن روز شمشير و نيزه ام را با خون دشمنان سيراب مى سازم .

من از خداى مهربان مى خواهم كه به عشق ايشان مرا در بهشت خويش زندگى جاويدان بخشد .

و اميد دارم كه همه مردم در آسايش زندگى كنند ، كه مى دانم خدا دمى نيز روى از ايشان برنمى گرداند .

اگر من نيكو سخن گويم ، آن را با گفتارهاى ناپسند خويش انكار مى كنند و مى كوشند تا حق را با شبهه هاى خويش بپوشانند .

من اما ، از رويارويى با اينان پرهيز دارم و به اشكهايى كه از ديده مى ريزم بسنده مى كنم .

من مى كوشم كوههاى

برافراشته را از جاى خود بركَنم و سخن خويش را در گوش سنگهايى ناشنوا فرو برم .

مرا همين بس كه اندوهى از ايشان گلوى مرا مى آزارد ، سوگى كه در ميان ناى و سينه ام در گذر است .

مخالفان ايشان يا دانشمندانى هستند كه از علم خويش بهره اى نمى برند يا كينه توزانى كه هواى نفس آنان را به شهوترانى مى خواند .

اينك گويا ديگر شانه هايم تاب اين اندوه گران و جانكاه را ندارد .

اى وارثان دانش پيامبر و خاندانش ! هر لحظه سلامى خوشبو نثارتان باد !

جان من در زندگانى در پناه ايشان آرامش داشت ، پس از مرگ نيز آرامش را اميد دارم .

بر فرازمان سايه گسترده ، نبرد مى كنيم .

محمد بن عبداللَّه علوى بود . ديگران او را تصديق كرده و همه دست بيعت به سويش گشودند ، حتى ابراهيم امام ، سفاح ، منصور ، صالح بن على بجز امام صادق عليه السلام .

بيعت كنندگانى كه هم اكنون ذكرشان به ميان آمد ديگر تا روزگار مروان بن محمّد گرد هم نيامدند . سپس موقعيتى ديگر دست داد و آنان به مشورت با هم نشستند . شخصى نزد ابراهيم امام آمد و چيزى به او توصيه كرد كه ابراهيم بيدرنگ از جاى برخاست و عباسيان نيز او را همراهى كردند . علويان ماجرا را جويا شدند و آن شخص ناگهان به ابراهيم چنين گفت : « در خراسان براى تو بيعت گرفته شد و ارتش در آنجا همه منتظر ورود تواند

منصور با محمد بن عبداللَّه علوى چند بار بيعت كرد : يكى در ابواء در مسير مكّه ، و ديگر در مدينه و بار سوم نيز در خود مكّه در مسجدالحرام بيعت خود را تجديد كرد .

در اينجا درمى يابيم كه چرا سفّاح و منصور حريص بر پيروزى محمد بن عبداللَّه علوى بودند . چه به موجب بيعت او مسايلى گردن گيرشان شده بود . ( 21 )

به روايت « ابن اثير » عثمان بن محمد بن خالد بن زبير ، پس از كشته شدن محمد به بصره گريخت . او را دستگير نموده نزد منصور آوردند . منصور به او گفت : اى عثمان آيا تو بودى كه بر محمّد شوريدى ؟ ! . عثمان پاسخ داد : من و تو هر دو با او در مكّه بيعت كرديم . من

بيعت خود را پاييدم ، ولى تو بدان خيانت كردى ، منصور او را دشنام داده ، دستور قتلش را صادر كرد . ( 22 )

بيهقى مى نويسد : چون سر بريده محمد بن عبداللَّه را از مدينه نزد منصور آوردند ، وى با من بيعت كرده بود ؟ » مطير پاسخ داد : « به خدا گواهى مى دهم كه تو روزى مى گفتى كه تو خود با او بيعت كردى . » منصور فرياد برآورد كه هان ! اى زنازاده . و سپس دستور داد كه در چشمانش ميخ فرو كنند تا ديگر از اين مقوله سخن نگويد . ( 23 )

از اين قبيل روايات آنقدر زياد آمده كه ديگر جاى هيچ شكّى براى ما در اين باره باقى نمى گذارد كه دعوت عباسيان فقط براى علويان و به نام ايشان آغاز شده بود ، ولى بعداً آن را در راه مصالح خودشان به كار گرفتند .

، كسى كه عباسيان را به حكومت رسانيد ، در نامه اى به امام صادق عليه السلام نوشت : « من مردم را به دوستى اهلبيت دعوت مى كنم . آيا مايل به اين كار هستيد تا با شما بيعت كنم ؟ »

امام او را چنين پاسخ داد : « . نه تو مرد مكتب من هستى ، و نه روزگار ، روزگار من است » . ( 24 )

سيدامير على پس از بازگويى اين مطلب كه عباسيان مدّعى وصايت از سوى ابوهاشم بودند ، مى نويسد : « اين داستان در برخى مناطق اسلامى پذيرفته شد ولى عموم مسلمانان كه به نوادگان محمد صلّى اللَّه عليه و آله وسلم دل بسته بودند ، زير بار آن نمى رفتند لذا عباسيان دعوت خود را چنين عنوان مى كردند كه براى اهل بيت است ، و هم علاقه شديدى نسبت به اولاد فاطمه ابراز مى كردند و بر جنبش و جريان سياسى خود ماسك حق طلبى و تضمين عدالت براى نوادگان پيامبر مى زدند . » . ( 25 )

وى همچنين مى افزايد : « اهلبيت واژه جادويى بود كه دلهاى طبقات مختلف مردم را به هم مى پيوست و همه را در زير پرچم سياه گرد هم مى آورد . » . ( 26 )

آل محمّد » رهگشاى دعوت گرديد ، هر چند باز از فضايل على سخن مى رفت و كشتار و بى خانمان كردن فرزندانش پيوسته بر سر زبانها بود . با كوچكترين مراجعه به كتابهاى تاريخى ، همه اين نكات بخوبى روشن مى گردد .

هر چند شعار جديد با عبارت « اهل بيت » و « عترت » و امثال اينها چندان فرقى نداشت ولى ديگر به ذهن عامّه مردم فقط علويان را متبادر نمى ساخت . با اين همه هنوز مردم تحت تأثير تبليغهاى گذشته چنين مى پنداشتند كه خليفه آينده يك نفر علوى خواهد بود ، و همين مطلب را خود علويان نيز باور مى داشتند .

توضيحاتى درباره مرحله سوم

پيش از ورود به بحث درباره مرحله چهارم ، بايد نكاتى چند را توضيح دهم :

الف : همزمان با تلاشى كه جهت كنار زدن اهلبيت از شمول دعوت عباسيان مبذول مى شد ، مى بينيم كه آنان هنوز برخورد مستقيمى با علويان نداشتند . در تمام مراحل دعوت خويش شديداً از ابراز نام خليفه اى كه مردم را به سويش فرامى خواندند ، خوددارى مى كردند . گذشته از خليفه ، حتى نام شخصى كه مى خواستند از مردم برايش بيعت بگيرند ، معلوم نبود چه بود . مردم مجبور بودند كه فقط براى جلب « خشنودى آل محمد » بيعت كنند و ديگر مهمّ نبود كه اصل بيعت به چه كسى تعلّق مى گرفت ( تاريخ التمدّن الاسلامى ، جلد 1 ، جزء 1 ، ص 125 ) .

شايد هدف عباسيان از اين شيوه آن بود كه دعوتشان به شخص معيّنى

ارتباط پيدا نكنند كه اگر روزى مُرد يا ترور شد ، سبب تضعيف دعوتشان گردد .

به هر حال « ابن اثير » در كتاب خود ( الكامل ، ج 4 ، ص 310 ، رويدادهاى سال 130 ) تصريح مى كند كه ابومسلم از مردم بيعت براى رضا و خشنودى آل محمّد مى گرفت . نظير اين مطلب در نوشته هاى مورّخين بسيار است كه اكنون برخى از آنها را برايتان نقل مى كنيم : در كتاب الكامل ، جد4 ، ص 323 چنين آمده كه « محمد بن على » مبلّغى را به سوى خراسان گسيل داشت تا مردم را به « خشنودى آل محمد » فرابخواند بى آن كه نامى از شخصى ببرد . گويا اين شخص همان ابوعكرمه باشد كه هم اكنون از او ياد خواهيم كرد .

محمد بن على عباسى به ابوعكرمه گفت : « بايد نخست افراد را به خشنودى آل محمّد فرابخوانى ، ولى چون خوب از كسى مطمئن شدى مى توانى برايش جريان ما را تشريح كنى . اما به هر حال نام مرا همچنان پوشيده نگاه بدار مگر براى كسى كه خوب به استواريش ايمان آوردى و از او مطمئن شده ، بيعتش را اخذ كرده باشى . »

سپس به او دستور داد كه از اولاد و طرفداران فاطمه سخت احتراز جويد . ( 27 )

احمد شلبى مى گويد : « . عباسيان چنين نزد علويان وانمود مى كردند كه دارند به نفع ايشان كار مى كنند ، ولى در باطن براى خود فعاليت مى كردند . » ( 28 )

احمد امين مى گويد

: « با اين وصف ، يكى از شرايط كارشان آن بود كه در بسيارى از موارد در دعوت خود نامى از امام نمى بردند تا از درانداختن شكاف ميان هاشميان احتراز جويند . » . ( 29 )

اگر خليفه در ميان مردم شخصى شناخته شده و معيّن بود هرگز ابومسلم ، و سليمان خزاعى به امام صادق عليه السلام و ديگر علويان نامه بيعت نمى نوشتند و دعوت خود را به نفع و به نام اينان انجام نمى دادند .

در پيش از نامه ابومسلم به امام صادق عليه السلام سخن گفتيم و ديديم چگونه در آن تصريح شده بود كه وى مردم را فقط به دوستى اهلبيت ، بى آن كه نامى از كسى برده باشد ، فرامى خواند .

يكى از آنان ميگفت : روزى نزد حضرت صادق بودم كه نامه اى از ابومسلم رسيد . حضرت به پيك فرمود : « نامه تو را جوابى نيست . از نزد ما بيرون شو . » ( 30 )

سيد امير على نيز درباره ابومسلم چنين گفته است : « او تا اين زمان پيوسته نه تنها دوستدار ، بلكه با سرى پرشور مخلص فرزندان على بود . » ( 31 )

و صاحب قاموس الاعلام نيز چنين آورد : « ابومسلم نخست خلافت را تقديم امام صادق نمود . ولى او آن را نپذيرفت . » ( 32 )

اما ابوسلمه نيز چون اوضاع را پس از درگذشت ابراهيم امام به زيان خود ديد ، در حالى كه سفّاح در منزلش بود ، كسى را از پى امام صادق عليه السلام فرستاد تا

بيايد و بيعت او را بپذيرد و نهضت را به نام او تمام كند . در ضمن ، نامه مشابهى نيز براى عبداللَّه بن حسن فرستاد . ولى امام صادق در نهايت هوشيارى و احتياط خواهش او را نپذيرفت و نامه اش را سوزاند و پيك را نيز از پيش خود براند . ( 33 )

هنگامى كه پرچمهاى پيروزى به اهتزاز درآمد ، ابوسلمه براى بار دوم به او نامه نوشت كه : « هفتاد هزار جنگجو در ركاب ما آماده هستند ، اكنون موضع خود را روشن كن » . امام صادق باز هم جواب ردّ داد . ( 34 )

اما سليمان خزاعى كه طرّاح اصلى انقلاب خراسان بود ، سرنوشتش آن شد كه روزى در مواجهه با عبداللَّه بن حسين اعرج_كه هر دو ابوجعفر منصور را در خراسان همراهى مى كردند ومنصور هم از سوى سفّاح به آن سامان آمده بود_گفت : « اميدواريم كار شما ( علويان ) با موفقيّت تمام شود . به هر چه مى خواهيد ما را فرابخوانيد » .

همين كه ابومسلم از اين ماجرا آگاه شد دستور قتل سليمان را صادر كرد . ( 35 )

تمام اين جريانات دست كم دلالت بر آن دارند كه بيشتر رهبران نهضت نمى دانستند كه خليفه قرار است از عبّاسيان سربرآورد و بنابراين نام او را به طريق اولى نمى دانستند .

ب : از مطالعات گذشته چنين برمى آيد كه عباسيان امر را بر مردم مشتبه كرده و آنان را فريب داده بودند ، چه در آغاز كار به زعمشان چنين آورده بودند كه انقلاب به سود علويان

تمام خواهد شد ، اما ديرى نپاييد كه به فكر يافتن دفاع در برابر اعتراضهاى آينده مردم افتادند . از اين رو ، سلسله مراتب را اين گونه جعل كردند كه گفتند : امام از على به ابن حنفيّه و سپس به ابوهاشم و از وى نيز به على بن عبداللَّه بن عباس مى رسد . اما اين سخن چيزى جز همان عقيده « كيسانيّه » نبود .

مردم براستى فريب عباسيان را خوردند ، چه همواره مى پنداشتند كه دارند در راه علويان گام برمى دارند . ( 36 ) حتى عبداللَّه بن معاويه نيز_چنان كه گذشت_از حقيقت امر ناآگاه بود . يكى از فريب خوردگان كه پس از مدّتها از خواب غفلت بيدار شد ، سليمان خزاعى بود كه پيوسته اميد داشت نهضت به سود علويان تمام شود . ابومسلم خراسان نيز به نوبه خود فريب سفّاح را خورد و اين نكته را خود روزى نزد منصور برملا كرد . ابراهيم امام نيز پيش از اين فريب ابومسلم را خورده بود ، چه هر دو امامت و وصايت را براى خويشتن ادّعا مى كردند و آيات مربوط به اهل بيت را طورى تحريف كرده بودند كه بر خودشان تطبيق كند . پى آمد اينها همه آنبود كه كار از دست اهلش خارج شد و در مكانى بس بيگانه حلول كرد . ( 37 )

ج : از مطالبى كه شايان دقّت در اين مقام است ، خوددارى امام صادق از پذيرفتن پيشنهادهاى ابوسلمه و ابومسلم مى باشد كه اينان پيوسته اصرار داشتند كه نهضت را براى او و به نام وى تمام كنند .

علت

اين امر آن بود كه امام عليه السلام مى دانست كه اين افراد هدفى جز رسيدن به آمال خود در زمينه حكمرانى و سلطه جويى ندارند . امام مى دانست كه آنها به زودى كسى را كه ديگر به دردشان نخورد و يا در سر راهشان بايستد ، نابود خواهند كرد . اين همان سرنوشتى بود كه گريبانگير ابومسلم ، سليمان بن كثير ، ابوسلمه و ديگران شد و ديديم كه همگى سرانجام به قتل رسيدند .

دليل ما بر اين ادعا جوابى است كه امام عليه السلام به ابومسلم داده بود : « نه تو مرد مكتب منى و نه اين روزگار ، روزگار من است » . همين گونه گفتگويى كه ميان امام عليه السلام و عبداللَّه بن حسن گذشت به هنگام دريافت نامه اى از سوى ابومسلم كه شبيه نامه ابومسلم بود . باز امام صادق در موقعيت ديگرى فرمود : مرا باابوسلمه چه كار ، چه او شيعه و پيرو شخصى غير من است .

د : سخنان صريح ابوسلمه و موضع امام در برابر وى و اين كه درباره اش مى گفت : ابوسلمه شيعه كسى ديگر غير ماست؛ نادرستى رواياتى را روشن مى سازد كه حاكى از تمايل راستين وى و ابومسلم به علويان مى باشند ، رواياتى كه مى گويند ابومسلم به مجرّد ورود به خراسان خواهان يك خلافت علوى بود ، چنان كه ذهبى ، شارح « شافيه ابى فراس » و نيز تاريخ خميس اين گونه نوشته اند . بر چنين تمايلى هيچ دليلى جز نامه اى كه بدان اشاره رفت ، وجود ندارد و ديديم كه هدف از اين نامه نگاريها هم چيزى جز

محكم كارى در امور آن هم به نفع عباسيان نبود ، به ويژه اگر توجه كنيم كه ابومسلم خود چندين نهضت علويان را خنثى كرده بود . به قول خوارزمى ، ابومسلم طرفداران علويان را در هر دشت و بيابان و زير هر سنگ و كلوخى كه مى يافت ، شديداً تعقيب مى كرد . ( 38 )

توضيح خواهيم داد_مجراى ميراث خوارى را هم تغيير دادند ، يعنى به جاى آن كه از طريق على عليه السلام بدانند ، عبّاس را واسطه عامل ميراث خوارى شان قرار دادند . منتها بيعت با على را نيز جايز مى شمردند ، چه عبّاس نيز آن را جايز شمرده بود . بنابراين ، از منصور گرفته تا خلفاى بعدى همه عباس را واسطه دريافت ارث ادّعايى خويش مى پنداشتند .

در نامه اى به محمّد به عبداللَّه بن حسن ، منصور مى نويسد خلافت ارثى بود كه عبّاس آن را همراه با چيزهاى ديگر از پيغمبر به ارث برد ، لذا بايد در اولادش باقى بماند . ( 42 )

رشيد هم مى گفت : « از پيغمبر ارث برده ايم ، خلافت خدا در ميان ما باقى مى ماند » . ( 43 ) امين نيز پس از مرگ پدرش رشيد كه براى خود بيعت مى گرفت ، مى گفت : « . خلافت خدا و ميراث پيامبرش به اميرمؤمنان رشيد ، رسيد . » . ( 44 )

و از اين قبيل مطالب بسيار است كه ما در اينجا فرصت بازگويى همه آنها را نداريم .

نكته مهمى كه بايد خاطر نشان كرد

وقتى حوادث تاريخى را پيگيرى مى كنيم مى بينيم نخستين چيزى كه خواستاران خلافت از آن دم مى زدند ، خويشاوندى خودشان با رسول اكرم صلّى الله عليه وآله وسلّم بود . ابوبكر نخستين كسى بود كه در روز « سقيفه » اين شگرد را آغاز كرد ، سپس عمر بود كه اعلام داشت كسى حقّ ندارد با آنان در طلب حجّت منازعه كند ،

زيرا هيچ كس به لحاظ خويشاوندى از ايشان به پيامبر نزديكتر نمى باشد ( نهاية الارب ، ج 8 ، ص 168 ، عيون اخبار قتيبه ، ج 2 ، ص 233؛ العقد الفريد ، ج 4 ، ص 258 ، چاپ دارالكتب العربى ، الادب فى ظلّ التشيّع ، ص 24 به نقل از البيان و التبيين جاحظ ) ؛ و زيرا كه ايشان دوستان و خويشاوندان پيامبرند ( طبرى ، جلد 3 ، ص 220 ، چاپ دارالمعارف مصر ، الامامة والسياسة ، ص 4 و 15 چاپ الحلبى مصر ، شرح النهج معتزلى ، جلد 6 ، ص 7 ، 8 ، 9 و 11 و الامام الحسين از عديلى ، ص 186 و 190 ، و آثار ديگر ) ؛ مى گفتند كه ايشان عترت پيغمبر و جدا شده از اويند ( العثمانية جاحظ ، ص 200 ) و خلاصه با اين سخنان انصار را از صحنه بيرون راندند چه ادّعاى خلافت آنان را بر همين اساس ، بى اساس قلمداد مى كردند .

ابوبكر نيز به حديثى استدلال مى كرد كه نقّادان اهل سنّت ( چنان كه در ينابيع المودّة حنفى آمده ) آن را حديثى مستفيض شمرده اند ( يعنى حديثى كه مكرّر در مكرّر از پيغمبر نقل شده ) . پيغمبر در اين حديث مى فرمايد : « براى شما دوازده خليفه خواهد بود كه همه امّت بر آنان اجتماع كرده و همه نيز از قريشند » . استدلال ابوبكر به اين حديث پس از تحريف آن صورت مى گرفت به اين معنى كه صدر آن را حذف كرده

و به عبارت « امامان از قريشند » بسنده كرده بود ( مدرك : صواعق ابن حجر ، ص 6 و ساير كتابها ) .

اين كه امامان بايد از قريش باشند به صورت انديشه اى تكوين يافت كه همه از آن تقليد و پيروى كردند ، اساساً اين موضوع جزو عقايد اهل سنّت درآمد و ابن خلدون آن را به اجماع هم مستدلّ نموده است .

خلاصه آن كه لزوم قريشى بودن امامان فقط يك تقليد مرسوم نبود ، بلكه جزو عقايد اهل سنّت قرار گرفت .

ولى آنچه كه زاده سياست باشد با سياست ديگرى نيز از بين خواهد رفت . پس از نهصد سال سلطان سليم كه بر مسند قدرت نشست و خليفه عباسى را سرنگون كرد ، همه او را « اميرالمؤمنين » خواندند در حالى كه او اصلاً از قريش نبود . بدين طريق يكى از موادّ اعتقادى اين گروه از مسلمانان در عمل به ابطال گراييد .

در هر صورت ، نخستين كسى كه مدّعى حقّ خلافت به استناد خويشاونديش با رسول اكرم صلّى اللَّه عليه و آله وسلم شد ، ابوبكر بود ، سپس عمر و بعد هم بنى اميّه كه همگى خود را خويشاوند پيامبر معرّفى مى كردند . حتّى ده تن از رهبران اهل شام و ثروتمندان و بزرگان آن نزد سفّاح سوگند خوردند كه تا پيش از قتل مروان ، يكى از خويشان پيامبر ، نمى دانستند كه غير از بنى اميّه كسى ديگر هم مى تواند خلافت را به ارث ببرد ( النزاع و التخاصم ، مقريزى ، ص 28؛ شرح النهج معتزلى ، ج 7

، ص 159؛ مروج الذهب ، ج 3 ، ص 33 ) .

به روايت مسعودى و مقريزى ، ابراهيم بن مهاجر بجلى ، يكى از هواخواهان عباسيان ، درباره امراى بنى اميّه شعرى سروده كه مى گويد :

« اى مردم گوش فرا دهيد كه چه مى گويم

چيز بسيار شگفت انگيزى به شما خبر مى دهم

شگفتا از اولاد عبد شمس كه براى

مردم ابواب دروغ را گشودند

به گمانشان كه خود وارث احمد بودند

اما نه عباس نه عبدالمطلّب

آنان دروغ مى گفتند و ما به خدا نمى دانستيم

كه هر كه خويشاوند است ميراث هم از آنِ اوست .

« كميت » نيز درباره ادعاى بنى اميّه چنين سروده :

و گفتند ما از پدر و مادر خود ارث برده ايم

در حالى كه پدر و مادرشان خود چنين ارثى را هرگز نبرده بودند . »

سپس نوبت عبّاسيان رسيد . آنها نيز نغمه همين ادّعا را ساز كردند . در اين باره ما نصوصى ذكر كرده و باز هم ذكر خواهيم كرد . حتى اگر نگوييم همه ولى لااقل بيشتر كسانى كه مدّعى خلافت بودند و بر بنى اميّه يا بنى عبّاس مى شوريدند ، همين گونه مدّعى خويشاوندى با پيغمبر مى شدند .

خلاصه خويشاوندى نَسَبى با پيغمبر اسلام نقش مهمّى در خلافت اسلامى بازى مى كرد . مردم نيز به علت جهل يا عدم آگاهى لازم از محتواى اسلام ، مى پذيرفتند كه مجرّد خويشاوندى كافى براى حقّانيت در خلافت است . شايد هم علّت اين اشتباه ، آيات و احاديث نبوى بسيارى بود كه مردم را به دوستى

و محبّت و پيوستگى با اهل بيت توصيه كرده بودند از اين بدفهمى توده ، رياست طلبان بهره بردارى كردند و اين انديشه غلط را در ذهن مردم تثبيت نمودند . اما حقيقت امر غير از آن بود كه اينان مى پنداشتند . چه مقام خلافت در اسلام بر مدار خويشاوندى نمى گردد ، بلكه براساس شايستگى ، لياقت و استعداد ذاتى جهت رهبرى صحيح امّت است ، درست همان گونه كه پيامبر خود به اين مقام رسيده بود . بر اين مطلب متون قرآنى و احاديث پيغمبر در شأن خليفه بعد از وى دلالت دارند . پيغمبر هرگز خويشاوندى را به عنوان ملاك شايستگى براى خلافت ذكر نكرده است .

روشن است كه براى تعيين شخص لايق و شايسته رهبرى بايد به خداو پيامبرش مراجعه كنيم ، زيرا مردم خود عاجزند كه به بطن امور آنچنان كه بايسته است پى ببرند و عمق غرايز و نفسانيّات اشخاص را دقيقاً و بطور درست درك كنند و مطمئن شوند كه حتى در آينده در نهاد خليفه تغيير و دگرگونى رخ نخواهد داد . از اين رو پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم شخص خليفه را عملاً تعيين كرد آن هم به طرق گوناگونى ، خواه به گفتار ( با تصريح ، كنايه ، اشاره ، توصيف و غيره ) و خواه به عمل ، مثلاً او را بر مديريّت مدينه يا بر رأس هر نبردى كه خود حضور نمى يافت مى گمارد و هرگز كسى را بر او امير قرار نداد .

اين عقيده شيعه است؛ امامانشان نيز در مسأله خلافت بر همين نظر بودند ، و در اين

باره سخنان بسيار و سرشار از دلالت بر اين مطلب پرداخته اند به طورى كه ديگر جاى هيچ گونه اشتباه و توهّمى باقى نمانده است . از باب مثال ، به سخنان حضرت على در شرح النّهج معتزلى ( جلد 6 ، ص 12 ) مراجعه كنيد كه از اين مقوله سخن آنچنان بسيار است كه جمع آورى همه آنها بسى دشوار مى نمايد .

اين مطالب روشنگر معناى سخنانى است كه از حضرت على و ديگر امامان پاك ما وارد شده و گفته اند ما كسانى هستيم كه ميراث رسول خدا را در نزد خود داريم ، و مقصودشان ميراث خاصّى است كه خدا برخى را بدان ويژگى بخشيده ، يعنى ميراث علم چنان كه خدا مى فرمايد : « سپس كتاب را به ارث به بندگان برگزيده خود داديم . » . ابوبكر نيز در برابر فاطمه سلام اللَّه عليها اعتراف كرده بود كه پيامبران علم خود را به اشخاص معيّنى همچون ميراث منتقل مى كنند . در هر صورت على عليه السلام شديداً منكر آن بود كه خلافت برمبناى قرابت و مصاحبت با پيغمبر به كسى برسد . در نهج البلاغه چنين آمد : « شگفتا ! آيا خليفه بودن به مصاحبه و يا خويشى نَسَبى است ؟ ! ! » .

اين كه آنان استحقاق خلافت را با خويشاوندى توجيه مى كردند ، حربه استدلالى به مخالفانشان نيز مى دادند ، البته از باب « بر آنان لازم بشمريد هر چه را كه خود بر خويشتن لازم شمرده اند » . چه روى همين اصل ، وقتى على رابه زور نزد ابوبكر بردند تا با او بيعت

كند ، فرمود : « . دليل شما عليه ايشان ( يعنى انصار ) آن بود كه شما خويشاوند پيغمبريد . اكنون من نيز همين گونه عليه شما استدلال مى كنم ومى گويم كه به همين دليل من بر شما به خلافت سزاوارترم . ! ؟ ( الامامة و السياسه ، جلد 1 ، ص 18 ) . على عليه السلام در خطبه هايى كه از وى باقى مانده باز به اين مطلب اشاره كرده است كه آنها را در نهج البلاغه مطالعه كنيد .

يا ابن وصف ، برخى به شيعه چنين نسبت داده اند كه اينان معتقدند خلافت بر محور قرابت با پيغمبر دور مى زدند ، مانند احمد امين مصرى ( در ضحى الاسلام ، جلد 3 ، ص 261 ، 300 ، 222 و 235 ) ، سعد محمّد حسن ( در المهديّة فى الاسلام ، ص 5 ) و خضرى ( در محاضراتش ، جلد 1 ، ص 166 ) . در حالى كه احمد امين در همان كتاب و در التّحديد ص 208 و 212 اعتراف كرده كه شيعه درباره خليفه پس از پيامبر به نصّ ( يعنى معرّفى شخص خليفه توسّط پيامبر ) استدلال مى كنند . خضرى نيز نظير چنين اعترافى را دارد .

اتّهام مزبور به شيعه بسيار عجيب است به ويژه آن كه برخى از اينان خود به حقيقت نيز اعتراف كرده اند . شيعه با صراحت و بدون هيچ ابهامى اعتقاد خود را بيان داشته كه خويشاوندى نَسَبى به تنهايى از عوامل شايستگى براى خلافت به شمار نمى رود ، بلكه بايد پيغمبر خود تصريح كند كه چه كسى

شايستگى و استعداد ذاتى را براى اين مقام دارد .

شيعه براى اثبات خلافت على عليه السلام به برخى از متون قرآنى و احاديث متواتر نبوى استدلال كرده ، احاديثى كه در نزد تمام فرقه هاى اسلامى به تواتر از پيغمبر نقل شده است . آنان هيچگاه رابطه خويشاوندى را دليل بر حقّانيت على نمى آورند مگر در مقامى كه مجبور مى شدند از دليل مخالفان خود استفاده كنند مانند استدلال حضرت على در برابر ابوبكر و عمر . بنابراين ، گويا احمد امين به ادلّه شيعه مراجعه نكرده ، و اگر هم كرده مطلب را خوب درك نكرده است ! ! يا شايد هم خواسته كه تهمت ناروايى عمداً به شيعه نسبت دهد . و اين دوّمى به نظر ما موجّه تر است زيرا خودش در جايى ديگر از كتابهاى خود ، عقيده واقعى شيعه_يعنى خلافت به نصّ است نه به قرابت_را بازگو كرده است .

كوتاه سخن آن كه خويشاوندى نَسَبى هرگز ملاك شايستگى براى خلافت نيست و چنين چيزى را نه شيعه و نه امامانشان هرگز نگفته اند . بلكه اين ادّعا از سوى ابوبكر و عمر ساز شد و سپس بنى اميّه و بنى عبّاس نيز از آن پيروى كردند .

كوچكترين پى آمد اين اعتقاد سنّيان_كه پذيرفتند خويشاوندى با پيغمبر به انسان حقّ مطالبه خلافت مى دهد_آن بود كه فرصت رسيدن به حكومت را به دست كسانى داد كه بارزترين صفات و خصوصيّاتشان جهل به دين و پيروى از شهوات در هر جا و به هر شكل ، مى بود . آنان حكومت را وسيله رسيدن به شهوات خود قرار مى دادند و

بر نادانى ها و سفله پروريهاى خود پرده خويشاوندى با پيغمبر مى پوشاندند ، در حالى كه پيامبر از اين گونه افراد شديداً بيزار بود .

در جايى هم كه اين پرده باز نمى توانست عيب پوش چهره پليد و هدف هاى شوم و دست اندازيهايشان بشود ، به حيله هاى ديگرى دست مى يازيدند تا بهتر بتواند حكومتشان را دوام بخشند . چه بسا كه رويداد بيعت مأمون با امام رضا عليه السلام يكى از همين شگردها بود كه بعداً درباره اش سخن خواهيم راند .

ادعاى خونخواهى علويان

اما اين كه ادعا مى كردند كه براى خونخواهى علويان قيام كرده اند و بدين وسيله نهضت خود را حتّى پس از موفقيّت و رسيدن به حكومت ، به اهل بيت مربوط مى ساختند ، موضوعى است بسيار روشن . اين شگرد جنبه دوم از مرحله چهارم دعوتشان به شمار مى رود . محمد بن على به بكير بن هامان مى گفت : « ما به زودى انتقام خونشان را خواهيم گرفت » يعنى خونهاى علويان را .

سفّاح نيز هنگامى كه سر مروان را در برابرش قرار دادند ، گفت : « ديگر از مرگ باكم نيست ، چه در برابر حسين و برادرانش ، از بنى اميّه دويست نفر را كشتم ، و در برابر پسرعمويم زيدبن على جسد هشام را آتش زدم ، و در برابر برادرم ابراهيم ، مروان را به قتل رسانيدم » . ( 45 )

صالح بن على به دختران مروان مى گفت : « آيا مگر هشام بن عبدالملك نبود كه زيدبن على را كشت و در مزبله دانى شهر كوفه به دارش

آويخت ؟ مگر همسر زيد در حيره به دست يوسف بن عمرو ثقفى كشته نشد ؟ مگر وليد بن يزيد ، يحيى بن زيد را نكشت و در خراسان به دارش نياويخت ؟ مگر عبيدالله بن زياد حرامزاده ، مسلم بن عقيل بن ابيطالب را در كوفه به قتل نرساند ؟ مگر يزيد حسين را نكشت ؟ » ( 46 )

باز براى آن كه رابطه اين نهضت با اهل بيت قطع نشود مى بينيم كه نخستين وزير در دولت عباسيان ، يعين ابوسلمه خلال « وزير آل محمّد » لقب مى گيرد ، و ابومسلم خراسانى نيز « امين يا امير آل محمّد » ( 47 ) خوانده مى شود .

از اين گذشته ، علّت آن كه عباسيان رنگ سياه را نشانه خود قرار داده بودند ، اين بود كه مى خواستند حزن و اندوه خود را به مناسبت مصايب اهل بيت در روزگار امويان ، بيان كنند . ( 48 )

بنابراين ، مطلب ديگر كاملاً روشن است كه عباسيان از آوازه علويان بهره مى جستند ، خونهاى پاك آنان را وسيله تلاش جهت رسيدن به حكومت و محكم كردن جاى پاى خود ، قرار داده بودند .

قابل توجه آن كه بسيارى از نهضتهايى كه پس از قيام عبّاسيان به وقوع پيوست همه به نحوى همين شگرد را به كار مى بردند . يعنى در نظر مردم چنين وانمود مى كردند كه نهضتشان در رابطه با اهل بيت بوده از تأييد و هماهنگى ايشان برخوردار است . بسيارى از آنان اين شعار را سرمى دادند : « خشنودى خاندان محمّد »

.

خلاصه آن كه :

از مطالبى كه گذشت براى ما شيوه و نقشه عباسيان به خوبى روشن گرديد و ديديم چگونه اعتماد و حمايت مردم را به خود جلب مى كردند و نظر زمامداران بر سر كار را نيز از خود به جاى ديگر منصرف مى ساختند .

همچنين دانستيم آنان به چه شيوه اى علويان را از عرصه سياست دور كردند ، و چنانچه اگر بيعتى هم با آنان داشتند همه به تزوير و حيله ، در جهت پيشبرد نقشه و موفقيت تبليغشان مى بود .

باز دانستيم كه اين نهضت در آغاز به نام علويان شروع شد ولى هرگز از صميم قلب نبود بلكه جزئى از نقشه دقيق و حساب شده بود چنان كه متون نقل شده در پيش بر آن دلالت مى داشت . همچنين برايمان روشن شد كه عباسيان بسيار مى كوشيدند تا نهضتشان به اهل بيت ارتباط پيدا كند و روى اين موضوع بسيار حساب مى كردند و با تأكيد بر اين امر از هر فرصتى سود مى جستند ، تا روزى كه به حكومت دست يافته پيروزمندانه به قدرت رسيدند

مردم نيز در آغاز به اطاعتشان درآمدند و كار را برايشان رديف كردند ، چه از آنان حسن نيّت و ضمير پاك انتظار مى بردند .

اكنون مى خواهيم بدانيم پس از اين همه كوشش نتيجه چه شد . چه چيزى عايد مردم و بويژه علويان گرديد ؟ از اين قيامى كه پيوسته به نام علويان اوج مى گرفت و سرانجام به بركت وجودشان به ثمر رسيد ، بهره شان از آن چه گرديد ؟

صبح آفتابى ، مكه_اين قبله گاه دل ها_از نوه محمّد استقبال مى كرد . شترها بوى نزديكى وطن را حس مى كردند . پرسش ها ، مانند حباب هايى كه بر آب ها برويند ، برلب ها آشكار شدند . نه موسم حج بود و نه عمره . كاروان نيز نه از يمن مى آمد و نه از شام . رجاء بن ضحاك كه بايد كاروان را تا مرو همراهى مى كرد ، با كسى حرف نمى زد . سربازانى كه تعدادشان از انگشتان دست فراتر نمى رفت ، از دور مراقب بودند .

به محض رسيدن ، امام و بيش تر كاروانيان به سوى كعبه شتافتند . پسر نيز با پدر طواف مى كرد . پدر به مقام ابراهيم رسيد تا نماز بگذارد . پسيش محمد ، به طرف حجر اسماعيل رفت تا مدتى بنشيند؛ جايى كه لبريز از خاطره هاى كهن بود . پسر غمگنانه به پدر مى نگريست . پدر چنان دور كعبه طواف مى كرد كه گويى كبوترى در جست و جوى آشيانه آسايش بود . آن كودك هفت ساله ، تمام رنج هاى دويست ساله خاندان خود را درك مى كرد . او مى دانست كه پدرش هرگز باز نخواهد گشت . پدر با كعبه آخرين وداع را مى كرد . نشستن پسر در حجر اسماعيل ، اندكى به درازا كشيد؛ چنان كه گويى در مجلس عزاى دائمى نشسته است و قصد ترك آن جا را ندارد . موفّق_خادم_آمد تا از او بخواهد كه برخيزد . آفتاب به ميانه آسمان رسيده بود و بر كوير آتش مى باريد . پسر

به سان گنجشك شكسته بالى كه نمى خواهد آشيانه اش را ترك كند ، نمى پذيرفت . موفّق چاره اى نداشت جز اين كه به نزد سرورش برود و به او اطلاع دهد . پدر آمد تا از او دلجويى كند و بخواهد كه برخيزد .

پس بغض كرده و گفت : « چگونه برخيزم وقتى مى بينم كه شما با كعبه وداع مى كنيد كه ديگر بر نمى گرديد ؟ »

پدر براى دلجويى آمده بود ، اما خود نيز بغض كرد و غم پنهان در دلش شكفت . منظره پدر و پسر ، تبلور ابراهيم خليل و تنها پسرش در كوير بود . اكثر كاروانيان مى گريستند . برخى از مكيان نيز اجتماع كرده بودند . كوچ اجبارى امام به مرو ، همه جا دهان به دهان مى گشت . هنگامى كه عده اى خواستند مانع از گريستن مردم شوند . امام فرمودند : « بگذاريد بگريند . من هرگز برنخواهم گشت . به زودى دور از نزديكانم در غربت جان خواهم سپرد . »

چون امام خواست مسجدالحرام را ترك كند ، مردى كه ابراهيم نام داشت ، گام پيش نهاد و پرسيد : « اى فرزند پيامبر ( ص ) ! راه ها مرا گيج كرده اند . راه ( درست ) كدام است ؟ »

امام با كلام خود نورى در دل مرد سرگردان روشن كرد :

پدرم از پدرانش از رسول ( ص ) نقل كرد كه فرمود : « كسى كه به سخنان كسى گوش دهد ، او را پرستيده است . پس اگر گويند از خدا سخن

گويد ، او خدا را پرستيده است و اگر از اهريمنى سخن گويد ، شنونده ، شيطان را پرستيده است .

اى پسر محمود ! هر گاه مردم به راست يا چپ مى روند ، تو راه ما را بپيماى . آن كه همراه ما باشد ، ما او را همراهى مى كنيم . آن كه از ما جدا شود ، ما او را رها مى كنيم . كم ترين چيزى كه باعث مى شود انسان از دين خارج شود ، آن است كه به ( دروغ ) بگويد : اين سنگ ريزه هسته خرما است .

بعد ، به اين ديدگاه يقين مى يابد و از كسى كه با حرفش مخالفت كند ، بيزار مى شود .

اى پسر محمود آن چه را كه گفته ام ، حفظ كن . نيكى اين جهان و آن جهان را در آن چه كه گفته ام ، گرد آورده ام . ( 70 )

ابراهيم به راه افتاد . پرتوهاى محبّت در دلش مى تابيد . ديگران مى دانستند كه او تا حقيقتى را نفهمد ، آن را نمى پذيرد .

مرجئه ، ( 71 ) معتزله و خوارج كجا و چنين سخنانى كجا ؟ سخنانى كه در جاده تاريك ، چلچراغ بودند . »

رجاء نزديك آمد تا بخشى از وظيفه اى را كه در اين سفر داشت ، به اطلاع امام برساند .

_ از طرف خليفه به من دستور داده شده است كه شما بايد تنها به مرو سفر كنى . مسير از راه بصره و سپس شيراز مى گذرد .

امام ، نگاه

خداحافظى به كعبه افكند . دسته اى كبوتر به آرامى پرواز مى كردند . امام زير لب زمزمه مى كرد : « مردمان بى ريشه ، پيامبران را كشتند . » ( 72 )

دو روز ديگر گذشت و كاروان مهياى رفتن شد . لحظه خداحافظى مرد مكّى و مدنى از سرزمين كودكى به سرزمين خاستگاه خورشيد فرا رسيد . امام ايستاد تا با خانواده اش وداع كند . سخنانش با خواهرش به درازا كشيد . تو گويى رازهاى بس مهم را به او مى سپرد . بيش از هركسى ، كودكان بى تابى مى كردند . صداى گريه هايى برخاست؛ صداهايى مانند آواى آب درون ناودان ها در موسم باران . حاضران امام را اندهگين مى ديدند؛ اما راز اين اندوه را نمى دانستند . تنها دريافته بودند كه امام به وليعهدى علاقه اى ندارد . امام فرمودند : « اگر آدمى ( ايمان ) خويشتن را از دست دهد و جهانى را به دست آورد ، چه سودى دارد ؟ »

صداى شترها بر همهمه آنان چيره شد . در آن لحظه مكه به بندرى مى مانست كه مرغان دريايى سپيد ، آن جا را بى بازگشت ترك مى كردند .

بود ، فرماندهى اين سپاه را بر عهده داشت . آن جا ، بيست و دو ميل عربى با شيراز فاصله داشت . قتلغ خان با خشونت فرياد كرد : « كجا مى رويد ؟ »

احمد پاسخ داد : « مرو » .

و برادرش محمد نيايشگر ، سخن برادر را پى گرفت .

_ مى خواهم برادرمان رضا ( ع ) را ببينيم . كسى راه را بر كاروان ما نگرفت و اين ، يعنى اجازه سفر !

_ شايد همين طور باشد كه مى گويى ؛ اما ما از خليفه دستورى داريم كه اجازه نمى دهد شما به مرو سفر كنيد .

سپس با صدايى كه همه بشنوند ، فرياد كشيد : « از همان راهى كه آمده ايد برگرديد ! »

برادران خاموش ماندند تا مشورت كنند كه چه بايد كرد؛ اما حاكم شيراز كه بر قله گردنفرازى جا داشت ، به سپاهيانش دستور داد تا براى هراساندن كاروانيان ، به تاخت و تاز بپردازند . زمين ، زير سم ضربه ها لرزيد و گرد و خاك به هوا برخاست . احمد از برادرانش پرسيد : « چه كنيم ؟ »

محمد بن عابد پاسخ داد : « صدها ميل راه آمده ايم . تازه ، برادرمان از ما خواسته است كه بياييم . او هم بى اذن مأمون چنين كارى نمى كند . »

حسين گفت : « چگونه اين همه راه آمده را برگرديم و برادرمان را تنها بگذاريم ؟ ! »

احمد نظر داد : « به راهمان ادامه مى دهيم . اگر راه را بر ما بستند

، فرجامين سخن ، شمشير است ! »

روز بعد ، كاروان به راه افتاد و شتران ، اين كشتى هاى بيابان به سوى شرق حركت كردند . فرمانده آخرين تهديدش را كرد .

_ از همان راهى كه آمده ايد ، برگرديد !

_ اگر برنگرديم چى ؟

_ مرگتان فرا مى رسد .

_ شما بدتر از رهزنان هستيد .

دستور غارت قافله صادر شد . كشتى هاى صحرا [شتران] لنگر افكندند تا مردان نيرومند پياده شوند . جنگى سخت درگرفت . از ميان گرد و خاك ، شمشيرها مانند آذرخش هايى كه بر فراز زمين ديوانه جشن گرفته باشند ، مى درخشيدند . شيهه اسبان ، يادآور حماسه كناره فرات بود . فرمانده به سلاح نيرنگ چنگ افكند .

_ اگر هدفتان ديدار رضاست ، بايد بگويم كه او مرده است !

شايعه ، تأثير خود را گذاشت . نااميدى به دل ها رخنه كرد كه رؤياى ديدار حضرت به سر مى بردند . برادران به شور پرداختند . نمى توانستند با جان مردم بازى كنند . آتش بس را پذيرفتند . هنگامى كه كاروان مهياى برگشتن مى شد؛ سه برادر به سوى شيراز گريختند تا در آن جا پنهان شوند . كارگزاران شيراز دستور دستگيرى آنان را داد .

صدها ميل آن طرف تر ، كاروانى ديگر به سوى رى ره مى سپرد . وقتى به ساوه رسيد ، باد مهرگان ، انارستان را از سبزى تابناك تهى مى كرد و رنگ پرتقالى به آتشين به جاى سبزى مى نشست .

دستوراتى كه از مرو مى آمد ، قاطع و واضح

بودند : « بستن راه علويانى كه آهنگ خراسان را داشتند . »

آن چه كه انتظار مى رفت ، رخ داد . گروهى از مردان مسلح حكومتى ، با علويان روبه رو شدند . مردانى حماسه آفريدند « كه هيچ داد و ستد و خريد و فروشى ، ايشان را از ياد خداوند ، برپا داشتن نماز و پرداختن زكات باز نمى دارد . » ( 145 )

فاطمه ، غمگنانه به قتلگاه برادرانش مى نگريست قتلگاه هارون ، قاسم ، جعفر ، فضل و برخى از برادرزادگانش . قتلگاه ، تابلويى از كربلا بود . فاطمه ، خود را بر آن زمين گلگون افكند . چون چشم گشود . خويش را در آغوش بانويى سوگوار يافت . خورشيد غروب كرده بود و آواى اندوهگين اذانى از دور دست شنيده مى شد : اشهد انّ محمداً رسول الله ( ص ) .

فاطمه پرسيد : « نيايم ! كجايى تا بينى بر فرزندانت چه مى گذرد ؟ ! »

چون مى خواست براى نماز برخيزد ، پيكر رنجورش نتوانست روح بزرگش را تاب آورد . روحى را كه در آستانه كوچ بود؛ كوچ به سرزمينى دور از شوربختى هاى زمين و تبهكارى هاى آدمى . اينك ، دخترى بيست و هشت ساله ، تنها در ميان جاده مدينه و مرو ايستاده است؛ نه راه پس داشت و نه راه پيش . اينك ، فاطمه شمعى بود در فرجامين شب بلند زمستان . در خاطرش احاديثى شعله ور شدند كه در كودكى و جوانى شنيده بود . روزى كه پدرش گفت : « قم ،

آشيانه آل احمد و پناهگاه شيعيان آن است . » ( 146 )

و برادرش فرموده بود : « هرگاه آشوب ها شهرها را در برگرفتند ، به قم و حومه اش برويد . بلا از آن جا دور است . » ( 147 )

و شنيد كه از نياى اش صادق آل محمد ( ص ) نقل كرده اند : « خاك قم مقدس است . مردمش از ما هستند و ما نيز از آنانيم . كسى قصد گردنفرازى با آن ها نمى كنند : و اگر كرد ، كيفرش را سريع مى بيند . تا هنگامى كه قمى ها به برادرانشان خيانت نورزند ، همواره چنين است . اگر خيانت ورزند ، آفريدگار گردنفرازان تبهكارى را بر آنان چيره مى گرداند . » ( 148 )

در دل فاطمه ، نورى آسمانى روشن شد و كلام جدش صادق ( ع ) در ذهنش اين چنين درخشيد : « حرم ما قم است و به زودى دخترى از فرزندانم كه نامش فاطمه است ، در آن جا به خاك سپرده مى شود . » ( 149 )

از اين رو ، فاطمه كه چشمانش از اندوهى آسمانى مى درخشيد . پرسيد : « تا قم چند فرسخ راه است ؟ »

_ چهل ميل .

ناگاه دلش از اميد به ديدار برادر روشن شد .

_ مرا به قم ببريد .

چون كاروان به سوى قم رهسپار شد ، فاطمه احساس كرد كه به سوى « سرزمينى پاكيزه و پروردگارى مهربان » رهسپار است . تب ، پيكر رنجورش را ذوب مى كرد ،

اما روحش ، به سان ستاره اى تابناك مى درخشيد . در هر منزل كه فرود مى آمدند ، از برادرانش_كه پس از نبرد شيراز گريخته بودند_مى پرسيد . آرزو داشت كه آنان هم خود را به سوى مرو برسانند و رضا ( ع ) را ببيند؛ اما خبرهايى كه مى شنيد ، خوشايند نبودند . خبرها مى گفتند كه رضا ( ع ) اندوهگين و در محاصره است و شيعيانى كه دل در ديدار وى دارند ، بايد رنج ها بكشند . قم ، سرزمين مردان رزم آور و خانه آل احمد بود . اگر فاطمه به آن جا مى رسيد ، شايد مى توانست براى برادر تنها مانده اش كارى كند . شايد برادرانش براى ديدن او به قم مى آمدند . آن وقت مى توانستند ساكن اين شهر شوند . كسى چه مى دانست ؟

امام حسن - كه در ابتدا خودش با اينها بيعتكرده بود - چه كرد و چقدر از اينها را كشت و اينها را چه زندانهاى سختى برد كه واقعا مو به تن انسان راست مى شود , كه عده زيادى از اين سادات بيچاره را مدتى ببرند در يكزندانى , آب به آنها ندهد , نان به آنها ندهد , حتى اجازه بيرون رفتن و مستراح رفتن به آنها ندهد , به يكشكلى آنها را زجركش كند و وقتى كه ميخواهد آنها را بكشد بگويد برويد آن سقف را روى سرشان خراب كنيد .

بعد از منظور هم هر كدامشان كه آمدند به همين شكل عمل كردند . در زمان خود مأمون پنج شش نفر امامزاده قيام كردند كه ( مروج الذهب ( مسعودى و ( كامل ( ابن اثير همه اينها را نقل كرده اند . در همان زمان مأمون و هارون هفت هشت نفر از سادات علوى قيام كردند . پس كينه و عدوات ميان عباسيان و علويان يكمطلب كوچكى نيست . عباسيان به خاطر رسيدن به خلافت به هيچكس ابقاء نكردند , احيانا اگر از خود عباسيان هم كسى رقيبشان مى شد فورا او را از بين مى بردند . ابومسلم اينهمه به اينها خدمت كرد , همين قدر كه ذره اى احساس خطر كردند كلكش را كندند . برامكه اين همه به هارون خدمتكردند و اين دو اينهمه نسبتبه يكديگر صميميت داشتند كه صميميت هارون و برامكه ضرب المثل تاريخ است ( 1 ) , ولى هارون به خاطر يك امر كوچك از نظر سياسى , يكمرتبه كلك اينها را كند

و فاميلشان را دود داد . خود همين جناب مأمون با برادرش امين در افتاد , اين دو برادر با هم جنگيدند و مأمون پيروز شد و برادرش را به چه وضعى كشت .

حال اين خودش يك عجيبى استاز عجايب تاريخ كه چگونه است كه چنين مأمونى حاضر مى شود كه حضرت رضا را از مدينه احضار كند , دستور بدهد كه برويد او را بياوريد , بعد كه مىآورند موضوع را به امام عرضه بدارد , ابتدا بگويد خلافت رااز من بپذيرد ( 2 ) , و در آخر راضى شود كه با تو بايد ولايتعهد را از من بپذيرى , و حتى كار به تهديد برسد , تهديدهاى بسيار سخت . او در اين كار چه انگيزه اى داشته ؟ و چه جريانى در كار بوده است ؟ تجزيه و تحليل كردن اين قضيه از نظر تاريخى خيلى ساده نيست .

جرجى زيدان در جلد چهارم ( تاريخ تمدن ( همين قضيه را بحث مى كند و خودش يك استنباط خاصى دارد كه عرض خواهم كرد , ولى يك مطلبرا اعتراف مى كند كه بنى العباس سياست خود را مكتوم نگاه مى داشتند حتى از نزديكترين افراد خود و لهذا اسرار سياست اينها مكتوم مانده است . مثلا هنوز روشن نيست كه جريان ولايتعهد حضرترضا براى چه بوده است ؟ اين جريان از نظر دستگاه خلافت فوق العاده مخفى نگاه داشته شده است

سبزه . سلسله كوه ها با تاجى از برف ، در دور دست نشسته بودند . هنگامى كه خورشيد به ميانه آسمان رسيد ، كاروان بار افكند . امام بر سر سفره نشست . بردگان و خدمت كاران بر گرد سفره حلقه زدند . مردى بلخى گفت : « چه خوب بود اگر براى اين ها ، سفره اى جداگانه مى افكندى . »

ابر اندوه چهره امام را پوشانيد . چگونه آدمى براى خويش امتيازات موهومى برمى شمرد ! تصميم گرفت چلچراغى در دل مخاطبش برافروزد .

_ برادرم ! خداوند والا يكى است ! مادر يكى است ! و پاداش هم به كرداراست .

امام برخاست تا اذان بگويد . صداى آرامى جارى شد؛ همچون رودى سيرابگر بركناره هاى تشنه آبشار نماز جارى شد . رجاء به مأموريت سنگين خويش مى انديشيد . او به مردى علوى مى نگريست كه سلاحى جز نيايش نداشت . يك بار شنيد كه امام به يارانش مى فرمود : « بر شما باد كه به سلاح پيامبران باشيد ! »

_ سلاح انبياء چيست ؟

_ نيايش . ( 73 )

رجاء به خود آمد . امام سر بر سجده اى طولانى داشت . نزديك شد . جز جويبارى از سپاس پى درپى نشنيد . واژگان مهرآميز ميان انسان و آفريدگارش . شكراً لله صد بار تكرار شد؛ چرا كه دسته گلى تقديم به پروردگار بود . آفتاب در درياچه غروب تن مى شست . خاموشى باشكوهى خيمه زده بود . امام در محراب سكوت نشسته بود . انديشه شعله ورش در جهان هاى دوردست شناگر بود

، در افق هايى فراتر از جهانى كه بى كران مى نمود . در آن سكوت شبانه ، به نظر مى رسيد كه امام با هستى يكى شده است ، يا خود ، محور هستى شده است .

دو جوان آفريقايى به زبان بومى با هم صحبت مى كردند . صدايشان پژواك سرزمين دوردست آفريقا را داشت .

_ يك بار از او شنيدم كه مى گفت : « عبادت ، [تنها] نماز و روزه بسيار نيست . عبادت ، انديشيدن بسيار در آفرينش پروردگاراست . » ( 74 )

_ من هم شنيدم كه مى گفت : « سكوت ، درى از درهاى فرزانگى است . » ( 75 )

_ يادم مى آيد ، روزى در مكه با او بودم . يحيى بن خالد برمكى از آنجا عبور كرد . چهره اش را با دستمالى پوشانده بود تا غبار اذيّتش نكند . امام فرمود : « اين بينوايان نمى دانند كه امسال بد بلايى به سرشان مى آيد . » اين حرف پس از شهادت پدرش بود . چند هفته اى نگذشت كه خبرهاى بدى از بغداد رسيد؛ از شوربختى و خوارى برمكيان . اما ، سرورم چيزى فرمود كه مرا حيران كرد .

_ چه گفت ؟

_ دوّمين و سوّمين انگشتانش را به هم چسباند و فرمود : « شگفت انگيز تر از اين ، من و هارون هستيم كه اين گونه ايم ! »

_ ؟ !

پاسى از شب گذشته بود . آسمان زلال تر مى نمود . ستارگان فروزانتر بودند و سكوت با شكوهى چيره بود . همراه

با صداى آتشى كه نفس هاى آخرش را مى كشيد ، صداى حشرات هم از كشتزاران نزديك مى آمد . مرد حجازى در دل آن شب ، برخاست . با تمام وجودش به آسمان آراسته از ستارگان نگريست و فروتنانه زمزمه كرد : « اى آن كه مرا به خويش راهنمايى كرده و دلم با پذيرش او تواضع يافته ! از تو ، امنيت و ايمان اين جهان و آن جهان را مى طلبم . » ( 76 )

آن گاه از دستمال سپيد ، مسواكى بيرون آورد و به آرامى مسواك زد . سپس در گوشه اى ، با آب ابريق سفالى وضو گرفت . خنكاى آب ، آرامشى را در روانش پراكنده ساخت .

همه چيز آرام بود . همه چيز در تاريكى غوطه ور بود . حتى آتش آتشدان خاموش بود . زغال هاى گداخته ، زير خاكستر بودند .

هستى در خوابى ژرف فرو رفته بود . على ( ع ) رو به خانه اى ايستاد كه ابراهيم آن را بنيان نهاده بود . او به نماز ايستاد . آبشارى از سوره هاى مكى و مدنى جارى شد؛ سوره هاى حمد ، ملك ، دهر ، توحيد ، فلق و ناس . لحظه اى كه ستارگان پرا كنده بودند ، او دستانش را به سوى آسمان گشود و نيايش به سان زمزمه جويبارى به آرامى جارى شد :

_ خداوندگارا ! بر محمّد و خاندان او درود فرست . بر هدايت ما بيفزا و ما را سلامت بدار . در آنچه كه به ما داده اى ، بركت ده و ما

را از بدى آنچه فرمان داده اى ، حفظ كن . اختيار همه چيز با تو است و كسى بر تو چيره نمى شود . تو ، كسى كه سرپرستى ات را پذيرفت ، خوار نمى كنى ، دشمن تو عزيز نمى شود . تو خجسته و والايى . ( 77 )

صدايش غمگين و بغض آلود بود . از آن ، باران مهربانى و آمرزش خواهى براى انسان ها مى باريد؛ بارى آنانى كه در زندگى غوطه ور شده و خويش را از ياد برده و راه را گم كرده بودند؛ آن هايى كه نمى دانند از كجا آمده اند و به كجا خواهند رفت .

وزيرش سهل را در جريان رخدادها نگذارد .

آن روز ، هنگامى كه امام در نزديكى خليفه نشست ، مأمون لبخندى دروغين زد تا در وراى آن ، كينه شعله ورش را پنهان سازد؛ كينه اى كه با وجود سرماى شديد ، شعله ورتر مى شدند؛ سرمايى كه درختان انار را به شاخه هاى خشك چوبين تبديل مى كرد . مأمون سخن خود را با صحبت از آب و هوا شروع كرد .

_ چقدر بهمن سرد است . تازه يك روزش رفته و بيست و نه روز ديگرش مانده است .

امام لبخندى زد و گفت : « در اين ماه ، بادهاى گوناگونى مى وزد . باران بسيار مى بارد . سبزه مى رويد . آب در زير زمين جريان مى يابد . در اين ماه ، خوردن سير ، گوشت پرندگان و ميوه ها مفيد است . بايد شيرينى كم خورد . تحرك بسيار و ورزش در اين ماه خوب است . » ( 90 )

مأمون كه به سخنان گرم امام گوش سپرده بود ، ناگاه به خود آمد . وانمود كرد كه لباسش را مرتب مى كند . دستش را جلوى دهانش گرفت و سرفه اى كرد؛ او تلاش مى كرد تا خود را از دايره تأثير مردى كه كنارش نشسته بود و نور شگفتى مى تاباند ، خارج سازد؛ نورى كه مى خواست در دلى آهنين راه يابد . مأمون گفت اى اباالحسن ! حالا كه خلافت را نمى پذيرى ، بايد وليعهدى را بپذيرى . تو مى دانى كه من قصدى جز مصلحت مردم ندارم . » (

91 )

_ علاقه اى به اين مقام ندارم .

مأمون نتوانست بيشتر از اين تاب آورد و گفت : « در راستگويى ات ترديد كردم ! شك ندارم كه وانمود به زهد مى كنى . »

امام با صدايى اندوهگين گفت : « سوگند به خدا كه از لحظه تولدم تا كنون دروغى نگفته ام . به خاطر دنيا هم از خدا روى گردان نشده ام . مى دانم كه قصدت از اين كار چيست ! »

مأمون هم چون مار گزيده اى به خود لرزيد .

_ چه قصدى دارم ؟

_ با اين كارت مى خواهى مردم بگويند : « على بن موسى الرضا از دنيا روى گردان نشد؛ بلكه دنيا به او روى نياورد . نمى بينيد چگونه وليعهدى را با چشم داشت به خلافت پذيرفت ؟ ! »

مامون در حالى كه از خشم مى لرزيد ، گفت : « هميشه از حرف هايت ناراحت مى شوم . مى دانى كه نمى توانم كارى بر ضد تو انجام دهم . اگر وليعهدى را پذيرفتى ، چه بهتر . در غير اين صورت ، تو را نا گزير به قبول انجام اين كار مى كنم . اگر پذيرفتى ، باز چه بهتر؛ وگرنه ، گردنت را مى زنم ! »

سكوتى هراس انگيز در اتاق حكمفرما شد . مأمون همچنان بسان گرگى مهياى دريدن بود . امام پس از مدتى سكوت ، به آرامى لب به سخن گشود .

همان طور كه به سقف مى نگريست و نگاهش گويى آن را مى شكافت ، با صدايى بغض آلود گفت : خداوندگارا ! تو

مرا از اين كه خويش را نابود كنم ، باز داشتى . من ناگزير شدم و ( اين پذيرش را ) خوش نمى دارم . آفريدگارا ! پيمانى جز پيمان تو و ولايتى جز ولايت تو نيست ، پس مرا موفق بدار تا دينت را بر پا و سنّت پيامبرت محمّد ( ص ) را زنده كنم . پس تو سرور و ياريگرى . ( 92 )

مأمون شادمانه بانگ برآورد : بالاخره قبول كردى ؟ !

شرايطى دارم .

_ . ؟ !

_ كسى را نصب نمى كنم . كسى را هم عزل نمى كنم . رسمى را بر هم نمى زنم . در مسائل كشور ، دورا دور مشاورم . ( 93 )

_ قبول دارم .

امام برخاست و زمزمه كرد : انّا لله و انّا اليه راجعون . نمى دانم بر من وبر شما چه خواهد رفت ! ( 94 ) هيچ حكمى جز به دست خداوند نيست زيرا كه او گوياى حق و حقيقت و بهترين داوران است . ( 95 )

آن شب ، پرده اشك همانند ابر بارانزا در چشمان امام حلقه زد . ( 96 ) او بازى هاى آن روباه عباسى را مى شناخت . تمام هدف ها و انگيزه هايش را هم مى شناخت ومى دانست كه مأمون از كشته هاى خود ، جز پشيمانى درو نحواهد كرد .

در آن شب ، مأمون بيدار ماند تا حكم وليعهدى را بنويسد و همچون عنكبوت ، فرجامين تارهاى خانه بى بنيادش را بتند .

رنگ زده بود . امام از پنجره كاخ به باغ سيم گون مى نگريست؛ به درختان بالا بلند و جويبار آوازخوان . دو چهره رو به روى هم بودند : امام و ماه . موجى از عواطف در چشمان امام ديده مى شد . همان واژگانى از لبانش شنيده مى شد كه در حال نيايش و يا تفكر بسيار بر زبان مى راند :

« اى گنج بينوايان !

اى نجات دهنده كشتى شكسته !

تو كسى هستى كه سياهى شب

و روشنايى روز

و مهتاب

و پرتو خورشيد

و صداى برگ درختان

و طنين آب

در مقابلت فروتنى كرده اند .

يا الله . يا الله . يا الله ! »

امام چهره برگرداند . او با خليفه قرار ملاقات داشت .

خليفه زمان ملاقات را آن شب معين كرده بود؛ چه شبى ! چه شب پر دغدغه اى . به زودى حضرت با كسى ديدار مى كرد كه تكيه بر پوسته قرآن زده بود و نمى توانست در ژرفاى آن غوطه ور شود . در اين جهان گسترده ، مفاهيم بى كران چنان در قالب هاى كوچك جا مى گيرند كه آفريده هاى بزرگ در چشم كوچك آدمى ؛ تا چشم ، تنها پنجره اى باشد بر گلستان انديشه؛ آفريده اى كه پروردگار رازش را در آن نهفته است . افرادى مانند اباقره ، در حقيقت قربانيان اين نگرش كوته بينانه به قرآن بودند . قربانيان دسيسه اى كه در سايه سار درخت نفرين شده خاندان اموى رشد كرد؛ درختى كه در دل دوزخ روييد .

هنگامى كه مرد گندم گون ظاهر شد

، پير و جوان ، همه برخاستند . چشم ها ، دل ها و تمام توجه ها معطوف او شد . مأمون احساس كرد كه نيرويى ناپيدا مى خواهد بر او چيره شود . آن شخصيت والا در نقطه اى از كمال مطلق جا گرفته بود . احساس كمال در چشمانش مى درخشيد . اباقره به سان روباهى ، آماده بود تا با يك پرسش ، امام را شكست دهد . با اين كه امام نزديك خليفه نشسته بود ، اما به نظر مى رسيد كه دو جبهه وجود دارد و مأمون فرمانده جبهه ضد امام است . از اين رو ، عموى حضرت_محمد بن جعفر ( ع ) _اندكى نگران بود . اباقره لباسش را مرتب كرد تا آغاز براى درگيرى ، نخستين پرسش را مطرح سازد .

_ بگو ، خدا با چه زبانى با حضرت موسى ( س ) سخن گفت ؟

_ خدا بهتر مى داند كه چه زبانى بوده است؛ سريانى يا عبرى ؟

اباقره زبانش را بيرون آورد و گفت : « منظورم اين زبان گوشتى است ! »

_ خدا به دور است از آن چه مى گويى ! پناه بر خدا از اين كه پروردگار همانند آفريده هايش باشد و يا مانند مردم سخن بگويد . او وجودى والا ، بى نظير از نظر وجود ، گوينده و انجام دهنده است .

_ چگونه ؟

_ سخن آفريننده با آفريده شده ، غير از سخن گفتن آفريده ها با يكديگر است . او با يارى سقف دهان و زبان حرف نمى زند؛ اما مى گويد : «

بشنو ! » پس با اراده اش با موسى سخن گفت و به او فرمان داد؛ بى آن كه واژه اى را بر زبان آورد .

_ درباره كتاب ها چه مى گويى ؟

_ تورات ، انجيل ، زبور ، فرقان و هر كتابى كه فرو فرستاد ، سخنان خداست كه همانند نور و هدايت براى راهنمايى مردم فرستاد . همه پديد آمدند .

_ همه كتاب ها ( ى آسمانى ) از بين مى روند ؟

_ همه مسلمانان بر اين نكته اتفاق نظر دارند كه جز خدا ، همه چيز نابود مى شود و غير از خدا ، همه چيز آفريده خداست . تورات ، انجيل ، زبور و فرقان اثر خداوندند . آيا نشنيده اى كه مردم مى گويند : « خداى قرآن ! » و قرآن روز رستاخيز مى گويد : « خداوندگارا ! اين فلانى است؛ روزها ( با خواندن من ) او را تشنه و شب ها ( به خاطر من بيدار مانده ) او را بيدار نگه داشته ام . پس ميانجى گرى او را درباره من بپذير ! » ؟

همچنين تورات ، انجيل و زبور ، همه ( بعد از آفرينش ) پديد آمدند . آفريننده اى دارند بى نظير كه مردم خردمند را هدايت مى كند . كسى كه گمان مى كند كتابهاى آسمانى از آغاز با خداوند بوده اند ، فكر مى كند كه خدا ، ازلى و يكتا نيست؛ چرا كه كلام با او بوده و ابتدا ندارد و از خدا بى نياز است .

_ اگر خداوند فقط در آسمان ها

نيست ، چرا مردم در هنگام نيايش ، دستان خود را به سوى آسمان مى گشايند ؟

_ مردم پروردگار را به شيوه هاى گوناگون نيايش مى كنند . پروردگار پناهگاه هايى ( براى مردم ) دارد كه به آن پناه مى برند . از مردم خواسته است تا با گفتار ، دانش ، كردار ، جهت گيرى و مانند آنها نيايش كنند . از آنان خواسته است تا با نماز گزاردن به سوى كعبه ، انجام حج و عمره عبادت كنند . از آفريده هايش خواسته است كه در هنگام درخواست ، دعا و خواهش ، دستان خويش بگشايند و با حالت تهيدستى به سوى آسمان بالا برند تا نشانه بندگى و فروتنى باشد .

_ چه كسانى به خدا نزديكند ؟ فرشتگان يا مردم ؟

_ اگر منظورت از نظر مسافت است ، همه چيزها و اشياء نسبت به او مساوى به شمار مى آيند . اين ، كار اوست و با انجام برخى از كارها ، از كارهاى ديگر غافل نمى شود . كيهان را همان گونه مديريت مى كند كه فرودست آن را . براى آغاز آن چنان برنامه ريزى مى كند كه براى پايانش؛ البته بدون آن كه برايش رنج ، دشوارى ، هزينه ، خستگى و يا نياز به مشورت داشته باشد . اگر قصدت ابزار است ، آن كه بيشتر از همه از آفريدگار پيروى مى كند و به پروردگار از همه نزديك تر است . شما روايت كرده ايد كه نزديك ترين حالت بنده به خدا ، سجده وى است . نقل كرده ايد كه چهار فرشته

با هم رو به رو شدند؛ يكى از آنها از فراز آفرينش و ديگرى از فرودست آن؛ يكى از شرق آفرينش و ديگرى از غرب آن . آن ها از يكديگر پرسش هايى كردند . هر يك گفتند : « از نزد خدا آمده ام و مرا براى فلان كار فرستاد . » اين نشان مى دهد كه جايگاه پروردگار قابل تشبيه و همانندى نيست .

_ آيا اين حديث دروغ است كه مى گويد : « هرگاه خداوند خشمگين مى شود ، فرشتگانى كه عرش را حمل مى كنند ، مى فهمند؛ زيرا سنگينى اش را حس مى كنند ، پس به سجده در مى آيند و چون خشم برطرف مى شود ، به جايگاه خويش بر مى گردند ؟ »

حضرت از رواياتى كه در بستر زمان ساخته شدند تا چهره دين را بيالايند ، غمگين بود . پس با صدايى اندوهگين و خشمناك فرمود : « به من بگو ، پروردگار والا از روزى كه ابليس را نفرين كرد تا امروز و تارستاخيز ، از او و ياورانش خرسند است يا خشمگين ؟ »

_ از آن ها برآشفته است .

_ پس چگونه به خويش جرأت مى دهى خدايت را به دگرگونى از حالى به حالى ديگر توصيف كنى و حالت هايى را كه براى بندگان رخ مى دهد ، به او نسبت دهى ؟ خدايى كه با نابود شوندگان نابود نمى شود و با دگرگون شوندگان دگرگون نمى شود ، دور از كاستى هاست .

اباقره سر به زير افكنده بود . گويى به پرسش ها ، شبهه ها و

استدلال هاى ويران شده اش مى نگريست . برق پيروزى در چشمان عموى امام درخشيد؛ اما خليفه با آن كه شادمانى دروغينى را نشان مى داد ، همچنان مبهوت بود .

رو طبيعى مى نمود كه عواطف مردم نسبت به اهلبيت روزبه روز بيشتر برانگيخته شود و در برابر ، نفرت و كينه شان نيز عليه خاندان اموى رو به اوج گذارد . اينها همه در پرتو افزون شدن فهم و درك مردم بود و اين كه آنان روز به روز حقايق بيشترى را درمى يافتند .

مردم ديگر بخوبى دريافته بودند كه اهلبيت تنها پايگاه استوار و قابل اطمينانى به شمار مى روند كه جز با روى بردن بدان ، راه نجات ديگرى برايشان وجود ندارد . اهلبيت آرمان زنده امّت بودند كه در كالبد همگان روح و روان مى دميدند و زندگى را لذّتبخش مى كردند .

زبير كه جز دمشق همه جاى ديگر را فراگرفته و تا مدتى هم بر اوضاع مسلّط بود .

_ شورشى كه عليه هشام در افريقا برپا شد .

_ و نيز شورشى كه خوارج به رهبرى مردى ملقّب به « طالب الحقّ » ( حق ستان ) به سال 128 به وقوع پيوست .

_ در خراسان نيز حارث بن سريح در سال 116 قيام كرد و مردم را به كتاب خدا و سنّت پيامبرش فرا خواند .

اينها و قيامهاى ديگرى كه جاى ذكر همه شان اينجا نيست همه انگيزه مذهبى داشتند .

اما برخى از شورشهاى ديگر هم بودند كه تنها هدفشان حكمرانى و فرمانروايى بود . از باب مثال ، قيام آل مهلب ( 102 هجرى ) و قيام مطرف بن مغيره را نام مى بريم .

نسبت به حكومت بنى اميّه و سلطنت مبتنى بر ستم و تجاوزشان ابراز مى شد . غارت اموال مردم ، زورگويى در تعيين سرنوشت ملّت و سلب آزادى و امكاناتشان . اين مسايل با توجه به پاره اى از امور كه آن روزها در جريان بود ، بخوبى بر ما آشكار است .

مثلاً مى بينيم كه فرمانداران به چيزهايى طمع مى كردند كه بر آدمى قبول آن دشوار مى نمايد . خالد قسرى مى خواست كه فقط حقوق سالانه اش بيست ميليون درهم باشد و چون اختلاس و دزديهايش را هم حساب كنيم مى بينيم كه درآمدش به صد ميليون درهم مى رسيد . ( 1 ) حال در جايى كه فرماندار داراى چنين وضعى باشد ببينيد وضع خود خليفه چگونه است . خليفه اى كه با همه ارزشها و صفات خوب و كمالات انسانى دشمنى مى ورزيد . خليفه به گونه اى تحقيرآميز به مردم مى نگريست . در اين باره « كميت » شاعر چنين سروده است :

به مردم چنان مى نگريست كه گويى

صاحب گله اى است كه گوسفندان

خود را بع بع كنان به هنگام غروب مى نگرد

به انگيزه چيدن پشم و انتخاب يك

رأس فربه ،

همراه با لذّت از فرياد و زجر چهارپايان . ( 2 )

آرى ، ملّت سراپا يقين شده بود كه ديگر بنى اميه حقّى ندارند كه خود را همچون رهبران امّت بر مردم تحميل كنند . آنان حتماً فاقد صلاحيّت در اداره امورند و اگر وضع همين گونه ادامه يابد ، مردم همگى رو به نيستى كشيده مى شوند .

از اين رو از جاى برخاستند و

بر امويان شوريدند و برخى از حقوق خود را از ايشان بازستاندند ، و اين شيوه آن چنان ادامه يافت تا سرانجام كشور از وجودشان پاك شد و ديگر اثرى از آنان برجاى نماند .

بر برابرى ، صلح و امنيت برپا كنند . درست مانند تبليغهاى انتخاباتى كه مملوّ از وعده و دلخوشى دادن به مردم است . عباسيان نيز مانند سياستمداران زمان ما مردم را به آرزوهاى شيرين مجذوب خويشتن مى نمودند . همين وعده ها و همين ايجاد آرزوها بود كه بعداً همان مردم را بر ضدّ حكومت بنى عبّاس برانگيخت ، چه ديدند كه آنان نيز عليرغم وعده هاى خود پايه هاى حكمرانى را براساس طغيان و عطش سيرى ناپذيرى براى ريختن خون مردمان نهاده اند . » ( 3 )

جهت دوم

عباسيان در نهضت خود بر تازيان زياد تكيه نكردند ، چه آنان در اندرون خود به دسته بازى و تجزيه گرائيده بودند . در عوض ، دست كمك به سوى غيرعرب ها دراز كردند كه اينان در آن زمان به چشم حقارت نگريسته مى شدند و در محروميّت شديدى حتى از ساده ترين حقوق مشروع خويش كه در پرتو اسلام كسب كرده بودند ، بسر مى بردند . حجّاج دستور داده بود كه در كوفه جز امام عرب زبان با مردم نماز نگذارد ، و روزى هم به شخصى گفته بود كه جز اعراب كسى شايستگى مقام قضاوت را ندارد . ( 4 )

از قلمرو بصره و سرزمينهاى اطراف آن هر چه غيرعرب بود اخراج گرديد . اين آواره گان در تظاهرات خود فرياد « وامحمّدا ! وا احمدا ! » سر داده بودند و بيچارگان نمى دانستند به كجا بروند . البته اهالى بصره نيز از در همدردى با آنان وارد شده در اين ظلم ناروا با ايشان همصدا گرديدند . ( 5 )

برخى مى گفتند :

« نماز به يكى از اينها شكسته مى شود : خر ، سگ ، و غيرعرب ( كه مولى خطاب مى شدند ، يعنى : برده آزاد شده ) » . ( 6 )

روزى معاويه از افزايش جمعيت موالى به خشم آمد و تصميم گرفت كه نيمى از آنان را از دم تيغ بگذراند ، ولى « احنف » وى را از اين كار برحذر داشت ( 7 )

روزى هم يكى از موالى دخترى از قبيله بنى سليم را به زنى گرفت . « محمد بن بشير خارجى » بيدرنگ سوار بر اسب خود شد و به مدينه آمد و نزد حكمران آنجا كه « ابراهيم بن هشام بن اسماعيل » بود ، دادخواهى كرد . حكمران ، شوهر عجم را فراخواند و پس از اجراى صيغه طلاق صد ضربه شلاق هم به او زد و علاوه بر همه اينها دسور داد تا موهاى سر ، ابرو و ريشش را بتراشند آنگاه محمد بن بشير خرسند از اين پيروزى اشعارى سرود ، از جمله گفت :

« داورى به سنّت و صدور حكم به عدالت انجام گرفت »

« و خلافت هرگز به آنان كه دورند نمى رسد . » ( 8 )

شكست حكومت مختار نيز به عاملى جز اين نبود كه وى از غير عربها كمك مى گرفت . همين امر سبب شد كه اعراب از گِردَش پراكنده شوند . ( 9 )

ابوالفرج اصفهانى مى گويد : « عرب همچنان يكّه تاز بود تا روزى كه دولت عبّاسى تشكيل شد . وقتى يك عرب از خريد برمى گشت و بر

سر راه خود يك عجم را مى ديد ، كالاى خود را به سويش پرتاب مى كرد و او هم موظّف بود كه بارش را به منزل برساند . » ( 10 )

فرزندان خليفه اگر از زنان عجمشان زاده مى شدند هرگز صلاحيّت رسيدن به مقام خلافت را پيدا نمى كردند . ( 11 )

و خلاصه برخى گفته اند : كشتن امام حسين كار بزرگى بود كه از پى آن امويان براحتى توانستند جلوى يورش ايرانيان را از ورود به اسلام بگيرند . . ( 12 )

بنابراين ، ديگر بسيار طبيعى مى نمود كه موالى ( غيرعرب ها ) در ره رهايى از سلطه چنين حكومتى از بذل جان دريغ نكنند ، و انتظار مى رفت كه عباسيان بر چنين نيرويى تكيه زنند ، همچنان كه از آنان نيز انتظار مى رفت كه دعوت عباسيان را به گرمى پذيرا شوند .

جهت سوم

در آغاز كار ، عباسيان كوشيدند كه انقلاب و دعوت خويشتن را در رابطه با اهل بيت انجام دهند .

اكنون بر ما لازم است كه نظر به اهميّت اين موضوع بحث خود را گسترده تر عنوان كنيم . چه اين شگرد آثار مهمّى در طول تاريخ برجاى نهاد .

به علاوه ، همين خطّ بود كه عباسيان بيش از همه روى آن حساب مى كردند و آن هم بى اساس نبود ، چه عامل اصلى رسيدنشان به قدرت هم همين بود .

اينك بيان مشروح ما :

چه هنگام و چگونه عباسيان دعوت خود را آغاز كردند ؟

مسأله مهمى كه اكنون بايد بدان بپردازيم آشنايى با زمان دعوت عباسيان و همچنين

شگردى است كه آنان در اين راه به كار مى بردند .

اين دعوت نخست از سوى علويان آغاز شد . دقيقاً نخستين اقدام از سوى ابوهاشم يعنى عبداللَّه محمد بن حنفيّه صورت گرفت كه صف شورشيان را نظم بخشيد و افرادى را به زير پرچم خويش گرد آورد . مانند : محمّدبن على ّ بن عبداللَّه بن عباس ، معاوية بن عبداللَّه بن جعفر بن ابيطالب ، عبداللَّه بن حارث بن نوفل بن حارث بن عبدالمطلّب ، و ديگران .

اين سه تن به هنگام وفات بر بالين ابن حنفيّه حاضر شدند و او نيز آنان را از جريان كار انقلابيون آگاه ساخت .

پس از مرگ « معاوية بن عبداللَّه » فرزندش عبداللَّه نيز مدّعى وصايت از سوى پدر گرديد . وى معتقدانى گرد خود جمع آورده بود كه پنهانى قايل به امامتش بودند و اين بود تا روزى كه به قتل رسيد .

اما « محمد بن على » ( پدر سفّاح و منصور ) بسيار زيرك و كاردان بود . همين كه به وسيله ابوهاشم انقلابيون را شناسايى كرد تمام نيروى خود را بكار برد تا با زيركى در آنان نفوذ كرده همه را به زير سلطه خويش درآورد ( 13 ) و نگذارد كه به معاوية بن عبداللَّه يا فرزندش نزديك شوند .

محمدبن على همچنان با احتياط كامل و به گونه اى پنهان گام برمى داشت ، و بدين سان او به اقدامات زير پرداخته بود :

1 _ از علويان كناره مى گرفت ، چه آنان آوازه و اعتبار بيشترى از وى داشتند . اما در ضمن اگر مى توانست

از نفوذشان به نفع خود و دعوت خويشتن سود مى جست . اين كار را نه او بلكه فرزندانش نيز دنبال كردند كه خواهيد ديد .

2 _ همچنين از گروه هاى مختلف سياسى كه به نفع او كار مى كردند نيز دورى مى گزيد .

3 _ از همه مهمتر آن كه پيوسته توجّه فرمانروايان اموى را از خود و فعاليتهايشان منصرف مى ساخت و هميشه ردّ پا برايشان گم مى كرد .

به انگيزه همين مسايل بود كه محمد بن على سرزمين خراسان را برگزيد و پيروانش را به آنجا گسيل داشت و به دستشان سفارشنامه معروف خود را سپرد . در اين سند سرزمينها و شهرهاى اسلامى بدين گونه تقسيم بندى شده بود : اين قسمت مربوط به علويان است ، آن يكى عثمانى ، ديگرى سفيانى و اين قسمت را هم ابوبكر و عمر تحت سيطره خود درآورده اند .

محمدبن على مبلّغان خود را از تماس گرفتن با فاطميان برحذر مى داشت ولى خود و اطرافيانش و ديگركسانى كه بعداً به راه او رفتند ، نزد علويان تظاهر به همبستگى مى كردند ، مى گفتند اين دعوت و نهضت به خاطر آنان است . ولى از آن ميان تنها عدّه كمى بودند كه به حقيقت امر آگاه بودند و مى دانستند كه اوضاع دارد به نفع عباسيان جريان پيدا مى كند .

شعارهايى كه براى پيروان خود ساخته بود مبهم و چندپهلو و قابل انطباق با هر گروه و دسته اى بود . مانند : « خشنودى آل محمّد » ، شعار « اهل بيت » و از اين قبيل . .

شيفتگان شعارهاى مزبور شخص « عبداللَّه بن معاويه » بود ، زيرا مورّخان از جمله ابوالفرج در « مقاتل الطالبيين » ص 168 چنين مى نويسد :

چون « ابن ضباره » بر عبداللَّه بن معاويه فايق آمد ، راه خراسان را در پيش گرفت . آنگاه وى نزد ابومسلم رفت تا مگر ياريش كند . ولى ابومسلم او را دستگير و زندانى كرد و سپس مقتولش ساخت .

اين جريان به وضوح بيانگر آن است كه عبداللَّه انتظار كمك از ابومسلم مى داشت ، چه مى پنداشت كه ابومسلم به حقيقت به نفع اهل بيت و خرسندى خاندان محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم تبليغ مى كند . بيچاره هرگز به مغزش خطور نكرده بود كه اين دعوت فقط به نفع عباسيان است و بدين گونه اين جريان داشت با زيركى تمام صورت مى گرفت ؟

شايد بتوان گفت كه محمد بن على توانسته بود جريان مزبور را حتى از دو فرزند خود ، سفّاح و منصور نيز پنهان نگاه بدارد . چه مى بينيم كه آن دو همراه با بنى هاشم ، چه عباسيان و چه علويان ، و نيز برخى از امويان ( 14 ) و چهره هاى قريش به عبداللَّه بن معاويه پيوستند كه قيامش به سال 127 در كوفه بود و سپس در شيراز ، كه در آنجا توانست سلطه خود را بر فارس و اطراف آن ، حُلوان ، قومس ، اصفهان ، رى ، همدان ، قم و اصطخر و راههاى آبى كوفه و بصره گسترده ، موقعيّتى بس عظيم به دست آورد . ( 15 )

منصور از

سوى عبداللَّه بن معاويه حاكم سرزمين « ايذج » ( 16 ) شد و ديگران نيز بر ساير سرزمين ها از سوى وى به فرمانروايى منصوب گرديدند . اين كه منصور به عنوان يك هاشمى اين سمت را پذيرفت خود دليل بر آن است كه وى نمى دانست پدرش از آغاز سده يك ، يعنى پيش از خروج عبداللَّه بن معاويه ، به مدت 28 سال در راه هدف و پيشبرد امر عباسيان به جان مى كوشيد و برايشان تبليغ مى كرد . برعكس ، منصور چنان مى پنداشت كه تبليغ به سود اهل بيت و خشنودى آنان است؛ و طبيعى است منظور از اهل بيت ، علويان است چه اين واژه بطور اطلاق بر آنان دلالت مى كرد .

در غير اين صورت ، اگر محمد بن على داراى دعوت روشن و شناخته شده اى مى بود و منصور هم از آن آگاهى كامل مى داشت ، پذيرفتن حكومت بر ايذج كه ازسوى عبداللَّه بن معاويه به وى تفويض گشته بود ، براى دعوت پدرش ( محمد بن على ) جداً زيان داشت و بر آن ضربه مهلكى وارد مى ساخت . مگر آن كه بگوييم در آنجا هدف مهمتر ديگرى وجود داشت كه اين مطلب از زيركى آنان حكايت خواهد كرد . يعنى آنان نظرشان اين بود كه اگر دعوتشان به پيروزى برسد هيچ ، و گرنه در صورت موفقيت عبداللَّه بن معاويه ، وجهه خود را به عنوان يارى دهندگان او حفظ كرده ، در مواضع قدرت همچنان باقى خواهند ماند . پس مى توانيم بيعت مكرّر عباسيان را با محمد بن عبداللَّه علوى اين گونه تفسير

كنيم .

به علاوه پاسخ منصور نيز توجيه مى گردد كه روزى به شخصى كه از وى درباره محمد بن عبداللَّه علوى مى پرسيد ، گفت : « او محمد بن عبداللَّه بن حسن بن حسن ، و مهدى ما اهلبيت مى باشد » . ( 17 ) و نيز در مجلسى كه به بيعت با محمد انجاميد گفته بود : « مردم از همه بيشتر به اين جوان تمايل دارند و از همه سريعتر دعوتش را مى پذيرند . » . و باز از امورى كه ثابت مى كند كه عباسيان تا چه حد دعوت خود را پنهان مى داشتند اين كه ابراهيم امام با شادى مژده اخذ بيعت رابراى خويشتن در خراسان مى داد ، در حالى كه خودش در مجلسى حضور يافته بود كه داشتند براى محمد بن عبداللَّه بن حسن تجديد بيعت مى كردند .

بنابراين ، چنين نتيجه مى گيريم كه عباسيان چهره خويش را پيوسته در نقاب علويان مى پوشاندند ، آنان را فريب مى دادند و معتقد بودند كه اگر در فعاليتهاى زيرزمينى خويش پيروز شوند بيعتشان با علويان و تبليغاتشان به نفع ايشان زيانى به حال خودشان نخواهد داشت . و اگر هم شكست بخورند باز مواضع نفوذ و قدرتى در حكومت پسرعموهاى خويش اشغال خواهند كرد .

اين بود خلاصه آنچه كه مى توان درباره دعوت عباسيان بازگو كرد . اكنون لازم است اندكى بيشتر به شرح مراحلى كه برشمرديم بپردازيم ، بويژه آن قسمت را بيشتر توضيح دهيم كه اين دعوت مربوط به اهلبيت و علويان مى شد تا ببينيم اينان خود تا چه حد

به اين همبستگى اعتماد مى داشتند .

رابط انقلاب با اهل بيت ضرورى مى نمود .

عباسيان ناگزير بودند كه ميان انقلاب خود و اهل بيت خطّ رابطى ترسيم كنند ، به چند دليل :

نخست : آن كه بدين وسيله توجه فرمانروايان را از خويشتن به جاى ديگر منصرف مى ساختند .

دوم : آن كه مردم بيشتر به آنان اعتماد مى كردند و از پشتيانى شان برخوردار مى گرديدند .

سوم : آن كه دعوت خود را بدين وسيله از ابتذال و برانگيختن شگفتى مردم مى رهانيدند . چه اينان در سرزمينهاى اسلامى ، آنچنان از شهرت كافى برخوردار نبودند و مردم نيز براى هيچ يك از آنان ، برخلاف علويان ، حقّ دعوت و حكومت را نمى شناختند . از اين رو با وجود علويان ، دعوت عباسيان اگر به سود خودشان آغاز مى شد امرى فريب آميز و باورنكردنى مى نمود .

چهارم : آن كه مى خواستند اعتماد علويان را نيز به خود جلب كنند و اين از همه برايشان مهمتر بود . چه مى خواستند بدين وسيله رقيبى در ميدان تبليغ و دعوت نداشته باشند و نمايش اين كه دارند به نفع علويان تبليغ مى كنند خود آنان را از تحرّك بازدارند .

لذا مى بينيم كه « ابوسلمه خلال » در مقام عذرخواهى از « ابوالعباس سفّاح » كه چرا به امام صادق عليه السلام نامه نوشته و تبليغ را به نام او و براى بيعت با وى انجام داده ، چنين اظهار مى دارد : « مى خواستم تا بدين وسيله كار خودمان استوارى يابد » . ( 18 )

و

براستى هم همين گونه شد . عبّاسيان با اين شگرد كه دعوت خود را به اهل بيت پيوستگى دادند ، پيروزى بزرگى را در انقلاب خويشتن كسب كردند ، و چنان به قدرت و عظمتى دست يافتند كه از تيررس هر صاحب ادّعايى فراتر رفتند . آنان با اين شگرد تمايل و تأييد امت اسلامى بويژه اهل خراسان را به خود جلب كردند . اهل خراسان كسانى بودند كه دور از جنجال بدعتگزاران و سياست بازان مى زيستند و كسانى بودند كه « هر چند از كوفيان نسبت به اهل بيت كمتر غلوّ مى كردند ولى به نفع ايشان با حماسه بيشترى تبليغ مى كردند » . ( 19 ) چه آنان راه و رسم محمّد و قرآن را تنها به شيوه على بن ابى طالب عليه السلام آموخته بودند . ( 20 )

مردم خراسان هرگز فراموش نكرده بودند كه در ايّام زمامدارى امويان چه ظلمها و عقوبتهايى را نمى كشيدند . از اين رو ديگر طبيعى بود كه آماده پذيرفتن هرگونه دعوتى بودند كه از سوى اهل بيت آغاز مى شد . آنان حتى حاضر به جانفشانى در اين راه گشته بودند و از آنجا كه سرزمينشان از مركز حكومت ، شام ، به دور بود ، جولانگاه دستجات و احزاب متخاصم با يكديگر مانند عراق نشده بود . در عراق وجود شيعيان ، خوارج ، مرجئه و ديگر گروهها اوضاع را براى حكومت عباسيان بسى نامساعدتر از خراسان مى نمود . لذا ديديم كه اين مردم خراسان بودند كه به خاطر دوستى با اهل بيت پايه هاى حكومت بنى عبّاس را استوار كردند و به هميارى و مساعدت و

نيروى شمشيرهايشان خلافت اين خاندان را بر دوش خود كشيدند . بعداً درباره ايرانيان و راز شيعه بودنشان_به ويژه اهل خراسان_سخن مشروح ترى در فصل « آرزوهاى مأمون » و ديگر فصول خواهيم آورد .

بزرگمردان و قهرمانان اسلام از خاندان ابوطالب برخاسته بودند . ابوطالب سرپرست و مربّى پيغمبر اسلام بود ، و فرزندش على عليه السلام نيز وصى ّ و پشتيبان وى بود ، همين گونه حسن ، حسين ، زين العابدين و ديگر امامان و همين طور زيدبن على كه بر ضدّ بنى اميّه قيام كرد . در اين جا فرصت آن نيست كه نام ديگر قهرمانان خاندان ابوطالب را ياد كنيم . خداوند از همه آنان خشنود باد !

قهرمانى ها و زندگى حماسى علويان زبانزد همه مردم بود و مقام و منزلت آنان دلها و قلبها را تسخير كرده بود . در اين زمينه كتابهاى فراوانى به رشته تأليف درآمده است .

جان كلام آن كه نسبت به نفوذ علويان در آن ايّام جاى هيچ گونه ترديدى نبود .

پس از سفّاح ، اين گونه مراقبت ها به صور گوناگون و با شيوه هاى مختلف صورت مى گرفت كه اين مطلب بخوبى از نوشته هاى مورّخان برمى آيد . ( 51 )

آن ايّام اين مطلب پذيرفته شده بود كه خلافت شرعى بايد در اولاد على عليه السّلام استقرار يابد . لذا چون عيسى بن زيد قيام كرد ، خوف آن بود كه در سطح گسترده اى مورد تأييد قرار گيرد ، چه او از سويى فرزند زيد شهيد بود كه به انتقامِ از بنى اميه برخاسته بود ، و از سوى ديگر از دستياران محمد بن عبدالله علوى هم بود كه در مدينه به قتل رسيده بود و سفّاح و منصور نيز چنان كه گفتيم با او بيعت كرده بودند . درباره وى همه به جز امام صادق عليه السلام مى گفتند كه او مهدى امّت است . به علاوه عيسى بن زيد از دستياران ابراهيم ، برادر همين محمّدبن عبدالله نيز بود كه در بصره قيام كرده ، در باخَمرى به قتل رسيد .

باز از امورى كه دلالت بر واهمه شديد منصور از علويان دارد اين ماجرا است : وى هنگامى كه سرگرم جنگ با محمد بن عبدالله و برادرش ابراهيم بود ، شبها خوابش نمى برد . براى سرگرميش دو كنيزك به وى تقديم كرده بودند ، ولى او به آنها حتّى نگاه هم نمى كرد . وقتى علّت را پرسيدند فرياد برآورد كه : « اين روزها مجال پرداختن به زنان نيست . مرا هرگز با اين دو كارى نيست مگر روزى كه سر بريده ابراهيم را نزد من و يا سر مرا نزد او ببرند » . ( 53 )

منصور بارها امام صادق عليه السّلام را دستگير كرده ، مورد عتاب و تهديدش قرار مى داد و متّهمش مى كرد

به اين كه انديشه قيام بر ضدّ حكومتش را در سرمى پروراند .

اين گونه مطالب مى رساند كه منصور تا چه حد از علويان بيمناك بود و علّتى هم جز اين نداشت كه مى ديد آنان از تأييد طبقات و گروههاى مختلف برخوردارند .

حتّى هنگامى كه از او پرسيدند بيعت كنندگان با محمّد بن عبدالله چه كسانى هستند ، پاسخ داد : « . اولاد على ، اولاد جعفر ، اولاد عمر بن خطاب ، اولاد زبير بن عوام و بقيه قريش و فرزندان انصار » . ( 54 )

را به وى تفويض نمود . » ( 56 )

همه اينها به منظور آن بود كه مهدى از طريق يعقوب به حسن بن ابراهيم و عيسى بن زيد دست بيابد . در حالى كه همين يعقوب كسى بود كه به جرم قيام عليه منصور به همداستانى با ابراهيم بن عبدالله بن حسن به زندان افتاده بود كه بعداً مهدى او را آزاد مى كند .

يعقوب چون مخفيگاه عيسى بن زيد را به مهدى نشان داد ، به اتّهام همكارى با طالبيان به زندان رفت ( 57 ) و تا زمان رشيد در آنجا باقى ماند . ولى چه سود كه هنگام خروج از زندان بينايى خود را از دست داده بود .

توانست سرانجام آتش اين نهضت را فرونشاند ، مقامى شامخ نزد رشيد يافت و اين آشتى شادى فراوانى بر دل و روحش فروريخت . ( 59 )

البته همان گونه كه مشهور و معروف است بعداً رشيد به يحيى نيز نيرنگ زد .

روزى كه رشيد به مدينه ورود كرد ، فقط دويست دينار به امام موسى بن جعفر عليه السلام تقديم نمود ، در حالى كه به كسانى كه مزاحمش نبودند ، هزاران دينار مى بخشيد . علّت اين كار را براى پسرش مأمون چنين مى گفت كه اگر پول بيشترى در اختيار وى قرار دهد چه بسا كه فردا صدهزار شمشير از سوى شيعيان و دوستان امام به رويش آخته شود . ( 60 )

آنگاه طولى نكشيد كه امام را به اتّهام اين كه ماليات براى خود جمع آورى مى كند ، به زندان فرستاد و بعد هم مسموش كرد و بدين وسيله خويشتن را از وى برهانيد . البتّه اين سرنوشت بيشتر امامان شيعه بود .

اكنون ببينيم عباسيان چگونه اين وضع را چاره جويى كردند ؟

و در اين چاره جويى تا چه حدّ پيروز شدند ؟

مدينه در همان سالى كه سفاّح به حج رفته بود ، مى گفت : « بعد از پيامبر ، شما هر روز كسى را بر خود حاكم قرار داديد : گاهى تيمى ، گاهى عدوى ، زمانى اسدى ، يكبار هم سفيانى و بالاخره روزى هم مروانى تا سرانجام كسى بر شما ظهور كردكه نه نامش را مى شناختيد و نه خاندانش را ( مقصودش خودش بود ) ! او با شمشير بر سر شما تاخت و شما به زور و با ذلّت در برابرش تسليم شديد . بدانيد كه خاندان محمّد امامان هدايتند ، و مشعل راه تقوا و سروران و رهبران ما بشمار مى روند … » ( 63 )

پس در آغاز كار عباسيان رشته قدرت را در امر وصايت به حضرت على عليه السلام متّصل مى كردند و مشروعيت خلافت سه خليفه را منكر مى شدند . البته پس از مدتى از اين موضع عدول كردند ولى باز با اعتراف به اين مطلب كه وصايت در اولاد على عليه السلام استوار مانده است .

مهدى به تأسيس گروهى ( 64 ) پرداخت كه مدّعى بودند پس از پيامبراسلام ، پيشوا عباس بن عبدالمطلب است كه بعد از او فرزندش عبدالله ، سپس نوه اش على ، و سپس فرزندش على ، محمّد و همينطور به پايين يكى پس از ديگرى به مقام امامت رسيده اند . اينان از ابوبكر ، عمر و عثمان همچنان برائت مى جستند ، ولى بيعت با على بن ابيطالب را جايز مى شمردند زيرا عباس نيز خودش اين اجازه را صادر كرده بود . ( 65 ) اين

گروه به نام « راونديه » و شيعه عبّاسى خوانده مى شدند .

اما در زمان مأمون اثرى از اين گروه نبود ، زيرا سياست وى اقتضا مى كرد كه ولو براى مدت كوتاهى هم كه شده ، از اشاعه اين فكر جلوگيرى كند .

» ( 66 )

سپس براى متقاعد كردن مردم ، منصور به سراغ كسانى رفت كه برايش حديث بسازند و بر پيغمبر اين گفته دروغ را نسبت دهند كه « مهدى امّت » همان فرزند اوست . ( 67 ) در مورد اينگونه احاديث احمد امين مصرى و ديگران به دروغ و جعلى بودنشان اعتراف كرده اند . ( 68 )

مسلم بن قتيبه مى گويد : « منصور روزى مرا احضار كرد ، چون بر او وارد شدم گفت : محمد بن عبذالله به نام مهدى قيام كرده ، ولى به خدا سوگند كه او مهدى نيست . مطلبى كه مى خواهم به تو بگويم و تا كنون به كسى اظهار نكرده ام اين است كه فرزند من نيز كه درباره اش روايت هم آمده ، مهدى نمى باشد . من به اين انتساب تنها تيمّن جسته و آن را به فال نيك گرفته ام . » ( 69 )

مهدى خليفه خودش هم اقرار مى كرد كه اين فقط پدرش بود كه با آوردن رواياتى او را مهدى معرفى كرده بود . ( 70 )

اما اينها هيچ كدام كافى نبود در هيچ يك از اين شگردها عباسيان كارايى نديدند و جريان امور پيوسته برخلاف مصالح ايشان را در برابر علويان نگشايند ، چه با اين كار به آنان فرصت مى دادند كه تمام خصوصيات و مزاياى خود را براى مردم به اثبات برسانند . و در برابر ، عبّاسيان را نيز شديداً به رسوايى كشانده ، پرده از چهره واقعيشان نزد مردم برمى داشتند .

از اين رو ، بايد شگردهاى ديگرى به منظور از بين

بردن علويان در پيش گرفت . لذا آنان را شديداً زير نظر مى گرفتند و لحظه اى از حالات و حركاتشان غفلت نمى ورزيدند . البته اين شيوه را سفاح شروع كرد و سپس خلفاى بعد از او همه پيروى كردند . امّا ديدند كه حتّى تهديد و ارعاب كه عليه علويان به منظور لوث كردن شخصيّت و معنويتشان اعمال مى شد ، كارگر نمى آمد .

به مصادره اموال علويان ، خراب كردن خانه ها و محدود كردن كار و كسبشان روى آوردند و به قدرى وضع زندگى ماديشان را به وخا مت كشاندند كه زنان علوى براى گزاردن نماز ، لباسهاى يكديگر را از هم قرض مى گرفتند . ( 71 ) ولى اينها نيز هرگز پاسخگوى هدف عباسيان نبود…

علويان را از مردم جدا مى كردند ، نمى گذاشتند كسى با آنان تماس بگيرد تا بتوانند زمينه باور كردن شايعات و دروغ پردازيهاى خود را فراهم آورند . چه شيوه پسنديده علويان ، بويژه اهل بيت ، خود هر گونه شايعه اى را تكذيب مى كرد ، و رفتار نمونه شان هر افترايى را دفع مى نمود .

آزار و طرد و به زندان افكندن دهها و صدها نفر آن هم در سلول هاى وحشتناكى كه هر كس وارد آنها مى شد اميدى به رهاييش نبود؛ چه ورود به چنين سلول هايى يعني ورود به گور… مسموم كردن شخصيتهايى كه جرأت تجاوز آشكار بر او را نمى كردند اينها هيچ كدام برايشان كافى نبود . آنها در واقع به خون علويان تشنه و در شكنجه شان بسيار تنوع طلب بودند . هر روز شيوه جديدى را مى گزيدند . عدهّ اى را

به ديوارها ميخكوب مى كردند ، عده ّاى را مى كشتند ، عده اّى را هم در استوانه ها قرار مى دادند . اما قتل هاى دسته جمعى علويان روشن تر از آن است كه نيازى به بيان داشته باشد . داستان منصور با اولاد حسن را تقريباً در تمام كتاب هاى تاريخى نوشته اند و همينطور ماجراى شصت علوى ، كه به فرمان منصور همه بجز يك تن از آنان كه پسر بچه اى خردسال بود ، از دم تيغ گذشتند . ( 72 )

تن يا بيشتر را كشته ام ولى آقا و پيشوايشان جعفربن محمّد هنوز زنده است … » ( 80 )

البته اين سخن از وى در آغاز خلافتش شنيده شد ، حال حساب كنيد و ببينيد كه تا پايان كار چقدر قربانى داشته است ! !

منصور موزه اى از سرهاى بريده قربانيان خود كه از علويان بود ، ترتيب داده بود كه آن را به عنوان مرده ريگ خود به فرزندش مهدى منتقل نمود . بر فراز هر سوى تكه كاغذى نصب شده بود كه مشخصات صاحبش را بازگو مى كرد . اين سرها به پيرمردان ، جوانان و حتى كودكانى از علويان تعلق داشتند . ( 81 )

منصور كسى بود كه عمويش عبدالصمد بن على در پاسخ به ملامتش كه چرا در قاموسش عفو وجود ندارد ، گفت : « هنوز استخوان هاى بنى مروان نپوسيده و هنوز خاندان ابيطالب شمشير در نيام نبرده اند . ما در ميان مردمى بسر مى بريم كه ديروز ما را ديده اند . ما ديروز رعيّت بوديم ولى حالا به خلافت رسيده ايم . بنابراين ، جز با فراموش كردن عفو و بكار گرفتن مجازاتها نمى توانيم هيبت خود را بر آنان چيره سازيم … » ( 82 ) و هم او بود كه به امام صادق مى گفت : « حتماً ترا مي كشم ، اهل خانواده ات را هم نابود مى كنم تا از شما كسى نماند كه بتواند كوچكترين عرض اندامى كند … » ( 83 )

منصور نخستين كسى بود كه ويران كردن مرقد امام حسين در كربلا را بدعت نهاد

. ( 84 ) وى علويان را در اسطوانه هايى قرار داد ، بر سينه ديوار به ميخشان مى كشيد . بر اين مطلب يعقوبى و ديگران تصريح كرده اند ، هم چنين در زندان هاى زيرزمينى چندان به بندشان مى كشيد كه از گرسنگى يا بوهاى متعفّن جان مى دادند ، چه نمى توانستند براى قضاى حاجت از سلول خود بيرون بروند . وقتى يكى از زندانيان مى مرد او را همانجا كنار زندانى ديگر رها مى كردند تا بپوسد و در پايان ، ساختمان زندان را بر جنازه هاي متلاشى شده و متعفن و حتى زندانيانى كه هنوز جانى به تن و زنجيره هايى بر پا داشتند ، ويران مى كردند . مشهور است كه منصور با بنى حسن چنين معامله اى نمود . كوتاه آنكه رفتار منصور با اولاد على كثيفترين صفحات تاريخ عبّاسى را پر كرده است . ( 85 )

ابن مفضل كتابى براى مهدى تأ ليف كرد كه به شرح فرقه هاى مذهبى پرداخته بود و البته فرقه هايى را هم از پيش خود ساخته بود كه دلخواه مهدى براى تعقيب و نابوديشان مى بود . مثلاً با آنكه افرادى نظير ز راه ، عمار ساباطى ، ابن ابى يعفور ، هيچكدام مؤسّس فرقه اى نبودند با اين وصف نويسنده مزبور فرقه هايى به نام ايشان اختراع كرده بود ، مانند فرقه « زرّاريه » ، « عمّاريه » ، « يعفوريه » ، « جواليفيّه » ، و پيروان سليمان اقطع . فقط هشام بن حكم باقى مانده بود كه به نامش فرقه « هشاميه » را جعل نكرده بود . ( 87 )

امّا هادى :

« طالبيان را بينهايت تهديد مى كرد ، هر جا بودند به سراغشان مى رفت ، مستمّرى و حقوقشان را قطع كرده و به همه جا دستور دستگيريشان را صادر كرده بود . ( 88 ) چنانچه موّرخان نوشته اند ، ماجراى مشهور فخّ تنها بخاطر آزار علويان و رفتار خشونت آميز با ايشان صورت گرفت . تعداد سرهايى كه از بدنها جدا شد به صد و چند مى رسيد . زنان و كودكان به اسارت گرفته شدند و اسرا و حتّى كودكانشان را هم كشتند .

السلام ، يعنى اولاد دختر پيامبر بود كه هرگز جرمى نداشتند… » ( 90 ) و آنقدر از شيعيان بدش مى آمد كه شاعران به منظور تقرّب جستن به او ، اشعار هجو خاندان على را مى سرودند .

رشيد سوگند خورده بود كه اين خاندان فرزندان و پيروانشان را از ريشه برافكند ، مى گفت : « … تا كى خاندان فرزندان ابوطالب را تحمّل كنم . به خدا سوگند كه مى كشم ، هم خودشان را و هم شيعيان را … » ( 91 )

او چون به خلافت رسيد تمام طالبيان را از بغداد به مدينه راند . ( 92 ) و اين به انگيزه ، تنّفر و كينه اى بود كه به آنان مى ورزيد

« … او كاملاً به جان علويان افتاده بود . گام به گام آنها را تعقيب مى كرد و به قتلشان مى رسانيد » ( 93 )

« اولاد و شيعيان فاطمه را پيوسته مى كشت » ( 94 )

هنگامى كه جلودى را به جنگ « محمّد بن جعفربن محمّد » فرستاد به او دستور داد كه خانه هاى خاندان ابوطالب را در مدينه غارت كند ، از زنانشان هر چه لباس و زيور است بر بايد به گونه اى كه براى هر زنى بيش از يك جامه باقى نماند . ( 95 )

رشيد كسى بود كه مرقد امام حسين را خراب كرد و زمين كربلا را به زير شخم برد . به علاوه ، درخت سدرى را كه در كنار آن بقعه شريف ، زائران را سايبان مى بود ، بريد . البتّه

اين عمل به دست كارگزارش در كوفه ، موسى بن عيسى بن موسى عباسى ، صورت گرفت . ( 96 )

از همه فجيعتر و از تمام اين فجايع هولناكتر آن بود كه دست به خون رهبر پيشوايان علويان ، يعنى امام موسى بن جعفر عليه السلام بيالود .

عقاد خطاب به رشيد با اشاره به نبش قبرى كه از امام حسين عليه السلام كرده بود ، گفت : « …گويا مى ترسيدند كه شيعيان على ، قبر تو را هم نبش كنند ، از اينرو ترا در قبر پيشواى علوى ( امام رضا ) نهادند تا از نبش قبر و اهانت پس از مرگ رهايى يابى … شگفتا كه فرندان على به قلمرو گسترده تو پناه مى آوردند ولى در همه جا تنگى مى ديدند . اما پيروان تو كه در جستجوى پناهگاهى برآمدند تا جسد در قبر يكى از همان پناهندگان بى پناه نهاده شده … » ( 97 ) وي با اين جملات اشاره به قبر امام رضا عليه السلام مى كند كه رشيد نيز در كنار آن مدفون گشته . « محمّد بن حبيب ضبى » نيز با اشاره به اين مطلب چنين سروده :

« در طوس دو گور است كه در يكى هدايت آرميده « و در ديگرى گمراهى كه خاكش ، خاكستر آتش است « همجوارى ضلالت با پاكى افزون كننده غذابش است و فراهم آورنده خواريش ستمگريهاى رشيد به حدى رسيده بود كه مردم او را دشمن على ( على ) باور مى داشتند ولى او خود موضع دفاعى گرفته برايشان سوگند مى خورد كه على را

دوست دارد .

اسحاق هاشمى نقل مى كند : « روزى نزد رشيد بوديم و او مى گفت ، شنيده ام كه مردم مى پندارند من نسبت به على كينه مى توزم ، به خدا سوگند هرگز كسى را به اندازه او دوست نداشته ام . ولى اين علويان سختگيرترين مردمند . »

( 98 ) آنگاه گناه اين پندار مردم را به گردن علويان انداخته گفت : اين علويان به بنى اميّه بيشتر تمايل دارند تا عباسيان رشيد حتّى در برابر علماى بزرگ از رفتار خود با طالبيان علناً توبه كرد . ( 99 )

البتّه اين ژستها براى رشيد پس از آن همه تعقيب و كشتار علويان ، امرى طبيعى مى نمود و بالاخره ، ستمگريهاى رشيد تا بدانجا اوج گرفت كه در برخى اين پندار را تقويت كرد كه علّت بيعت مأمون با امام رضا به عنوان وليعهد ، به خاطر زدودن جرايم رشيد بوده كه عليه خاندان على عليه السلام مرتكب شده بود . اين مطلب را بيهقى وصولى ذكر كرده اند . ( 100 )

چنان مساعد و بى مزاحم گردانند كه ديگر كسى نباشد تا قدرتشان را تهديد كند . انحصار طلبى در قدرت ، به آنان اجازه نمى داد كه كسى شايسته تر از خود را در روى زمين ببينند . مردم با مشاهده جنايات عباسيان ديگر جنايات بنى اميّه را فراموش كرده بودند . يكى از شعرا مى گفت :

« سوگند به خدا كه بنى اميّه نكرد

« حتّى يكدهم آنچه را كه بنى عباس كرد . ( 101 )

شاعر ديگرى به نام ابوعطاء افلح بن يسار الندى ، متوفا به سال 180 هجرى ، كه عصر اموى و عباسى هر دو را درك كرده بود ، در زمان سفّاح چنين سرود :

« ايكاش ظلم بنى مروان بر ما همچنان ادامه مى يافت

« و ايكاش عدل بنى عباس در آتش فرو مى سوخت ( 102 )

على بن عبّاس ، شاعرى كه به ابن رومى شهرت يافته و از غلامان معتصم بود ، قصيده اى دارد كه در آن مى گويد :

« فرزندان مصطفى ! مردم چقدر گوشتهاى شما را به دندان دريدند

« كوچكترين مصيبت شما بيكسى و يا قتل است

« گويى هر لحظه اى كه مى گذرد براى پيغمبر

« كشته پاك سرشتى به خون آغشته گردد .

امّا متون ديگر :

« وان ولوتن » مى نويسد : « علويان نظير آنهمه آزارى را كه در عهد خلفاى نخستين عباسى كشيدند ، هرگز به عمر خود نديده بودند… » ( 103 )

خضرى نيز مى گويد : « بهره خاندان على از قتل و طرد در زمان خلافت

بنى هاشم ( عباسيان ) بمراتب شديدتر و خشنتر از زمان بنى اميّه بود ، بويژه در زمان منصور و رشيد و متوكّل ، در اين حكومت مجرّد تمايل داشتن به يكى از اولاد على اتّهامى كافى براى از دست دادن جان و مصادره اموال انسان بشمار مى رفت . اين سرنوشت گريبانگير برخى از وزرا و نزديكان هم شد … » ( 104 )

هنگامى كه ابراهيم بن هرمه در زمان منصور به مدينه وارد شد ، يكى از علويان نزدش آمد . ابراهيم به او گفت : « از من دور شو ، مرا مهدور الدّم مكن » ( 105 )

به علاوه ، از داستان ديگر همين ابن هرمه چنين بر مى آيد كه عباسيان مردم را حتّى به خاطر دوستى با اهلبيت در زمان امويان ، مجازات مى كردند .

جلودى كسى بود كه از سوى رشيد مأمور هجوم بر خانه هاى آل ابيطالب شده بود . وقتى مأمون ولايتعهدى امام رضا را تصويب كرد ، جلودى به وى گفت :

« شما را به خدا مى سپارم اى امير مؤمنان از اينكه امرى را كه خدا ويژه شما نموده به دست دشمنان خود بسپارى . يعنى همان كسانى كه به دست پدران شما بقتل مى رسيدند و پيوسته آواره شهرها بودند . ( 106 )

رشيد از كارگزار خود در مدينه خواسته بود كه از علويان بخواهد برخى كفيل برخى ديگر شوند ، ( 107 ) تا اگر پس از احضار نزد مقامات رسمى غيبت مى كردند ، كفيل به مجازات مى رسيد .

اعتراف مأمون :

مأمون در نامه

اى كه براى عبّاسيان فرستاد كه در قسمتى از آن از حسن سياست امام على عليه السلام با فرزندان عباس سخن گفته بود ، مى نويسد :

« … تا آنكه خدا كار را به دست ما سپرد ، و ما آنان را خوار كرديم ، و در مضيقه قرارشان داديم و بيش از بنى اميّه به قتلشان رسانيديم . امويان فقط كسانى را مى كشتند كه شمشير به رويشان مى كشيدند ، ولى ما همه را از دم تيغ مى گذرانديم . حال اى بزرگان هاشمى ، از شما سؤال مى شود به چه گناهى آنان كشته شدند ؟ تقصير افرادى كه در دجله و فرات افكنده شدند يا در بغداد و كوفه مدفون گشتند ، چه بود ؟ »

قسمتى از نامه خوارزمى به اهل نيشابور

كافى است كه خواننده اى به كتاب مقاتل الطالبيين نوشته ابوالفرج اصفهانى مراجعه كند ، هر چند كه اين كتاب جامع همه مطالب نيست ، ولى پاره اى از آنها را نقل كرده است . همينگونه كتاب مختصر اخبار الخلفا از ابن ساعى ، بويژه در صفحه 26 ، و يا ساير كتب تاريخى و روائى كه بيانگر ستمها و بيداد گريهايى است كه در آن برهه از زمان بر فرزندان و شيعيان علي فرو مى باريد .

اكنون قسمتهايى از نامه ابوبكر خوارزمى را كه به اهل نيشابور نگاشته بود ، نقل مى كنيم . وى پس از ياد كردن از بسيارى از طالبيين كه به دست امويان و عباسيان كشته شدند و در شمار آنان امام رضا نيز بود ( كه به دست مأمون مسموم

گرديده بود ) مى نويسد :

« چون اين حريم را هتك كردند و اين گناه بزرگ را مرتكب شدند ، خدا بر آنان غضب كرده ، سلطنت را از چنگشان بدر آورد و « ابومجرم » نه ابومسلم را بر جانشان مسلّط كرد . اين مرد ، كه خدا هرگز نظر رحمت بر او نيفكند ، صلابت علويان و نرمش عباسيان را بنگريست . آنگاه تقوايش را رها كرد و از هواى خود پيروى نمود و كشتن عبدالله بن معاويةبن عبدالله بن جعفر بن ابيطالب ، آخرت خويش را به دنيا فروخت . طاغوتهاى خراسان ، كردهاى اصفهان و خوارج سجستان را بر خاندان ابيطالب مسلّط كرد ، آنان زير هر سنگ و كلوخى و در هر دشت و كوهى كه مى يافت ، تعقيب مى كرد . سرانجام محبوبترين شخص مورد نظر خود را بر خودش مسلّط كرد ، كه او را بكشت همانگونه كه او ديگران را مى كشت و گرفتارش ساخت همانگونه كه او مردم را در اخذ بيعت گرفتار مى نمود . اين شخص فايده اى براى ابومسلم نداشت در حالى كه او براى جلب خشنوديش خدا را به خشم آورده بود ، دنيا را در اختيار دوانيقى قرار داد و او نيز با ستمگرى و تركتازى و حكومت پرداخت . زندانهاى خود را با افراد خاندان رسالت و سرچشمه پاكى و طهارت پر كرد . غايبانشان را تعقيب و حاضرانشان را دستگير مى كرد تا عبدالله بن محمد بن عبدالله حسنى را در سند به دست عمر بن هشام ثعلبى بكشت …

« تازه اين در مقام مقايسه با

كشتار هارون و رفتار موسى با آنان چندان مهم نمى نمايد . حتماً دانستيد كه موسى چه بر سر حسن ( 108 ) بن على در فخّ آورد ، و هارون نيز چه فجايعى بر على بن افطس حسينى روا داشت . خلاصه آنكه هارون در حالى مرد كه درخت نبوت را از شاخ و برگ برهنه كرده و نهال امامت را از ريشه برافكنده بود .

« مالياتها جمع آ ور مى شد ولى سپس آنها را ميان ديلميان ، تركها ، اهل مغرب و فرغانه تقسيم مى كردند . چون يكى از پيشوايان راستين و سروى از سروران خاندان پيغمبر در مى گذشت كسى جنازه اش را تشييع نمى كرد و مرقدش را با گج نمى آراست . امّا وقتى دلقك يا بازيگر و يا قاتلى از خودشان مى مرد ، علما و قضات بر جنازه اش حضور مى يافتند و رهبران و حكمرانان بر مجالس سوگوارش مى نشستند .

« مادّى و سوفسطايى در كشورشان امنيّت داشت . كسى متعرّض كسانى كه كتابهاى فلسفى و مانوى را تدريس مى كردند ، نمى شد . ولى هر شيعه اى سرانجام به قتل مى رسيد ، و هركس كه نامش على بود خونش به هدر مى رفت .

« شعراى قريش در عهد جاهليت اشعارى در هجو امير المؤمنين و اشعارى برضدّ مسلمانان سروده بودند . حال اين اشعار را اين خاندان سفله پرور جمع آورى مى كردند و دستور مى دادند كه رواياتى همچون واقدى ، و هب بن منبه تميمى ، كلبى ، شرقى ابن قطامى ، هيثم بن عدى و دأب

بن كنانى به روايت آنها بپردازند . آنگاه برخى از شعراى شيعه كه مناقب وصى پيغمبر و يا معجزات او را مى سرودند ، زبانشان بريده و ديوانشان دريده مى شد . سرنوشت شاعرانى همجون عبدالله بن عمار برقى همين بود . كميت بن زيد اسدى نيز در معرض اين عقوبات قرار گرفت ، منصور بن زبرقان نمرى نبش قبر شد ، و دعبل بن على خزاعى هم به همين علّت سر به نيست شد . اگر با افرادى چون مروان بن ابى حفصه يمامى يا على بن جهم شامى مهربانى مى شد به خاطر آن بود كه اينان در دشنام دادن به على افراط مى كردند ، و كار به جايى رسيده بود كه هارون بن خيرزان و جعفر ملقب به متوكّل على الرحمن ( كه در واقع متوكّل على الشيطان بود ) هيچ مالى يا عطيّه اى نمى بخشيدند مگر به كسى كه خاندان ابيطالب را دشنام دهد و دشنام دهندگان را يارى كند .

« شگفت انگيزتر آنكه بني عبّاس شاعراني هم داشتند كه با نداي حق بر سرشان فرياد مى كشيدند و در فضايل كشته شدگان و قربانيانشان اشعار جالبى مى سرودند . »

« چگونه ملامت نكنيم قومى را كه عموزادگان خود را از گرسنگى مى كشند ولى بر سرزمينهاى ترك و ديلم طلا و نقره نثار مى كنند . از مغربى و فرغانى يارى مى طلبند ولى بر مهاجر و انصار ستم روا مى دارند . نبطى ها و ساير عجمها را كه حتّى از حرف زدن درست عاجزند ، به وزارت و فرماندهى مى گمارند ، ولى خاندان

ابيطالب را از ميراث مادرشان و حقوق مالى جدّشان باز مى دارند . يك فرد علوى در آرزوى لقمه نانى است كه از او دريغ مى شود . ماليات مصر و اهواز و صدقات حجاز و مكّه و مدينه مخارج اين افراد را تأمين مى كرد : ابن ابى مريم مدينى ، ابراهيم موصلى ، ابن جامع سهمى ، زلزل ضارب ، بر صوماى نوازنده ، تيولهاى بختيشوع مسيحى ( كه معادل خوراك يك شهر را مى بلعيدند ) … .

« چه بگويم از گروهى كه حيوانات وحشى را به جان زنان مسلمان مى انداختند . خاك مرقد امام حسين را با گاو آهن شخم مى زدند و زائرانش را تبعيد مى كردند . باز چه بگويم از گروهى كه نطفه مى زدگان را در رحم كنيزكان خواننده مى ريختند ! چه بگويم از گروهى سرچشمه زنا و بچه بازى و لواط بودند ! ابراهيم بن مهدى ، آوازه خوان ، و معتزّ ، زن صفت ، و فرزند زبيده ، سبك مغز و كينه توز بود . مأمون نيز برادر خود را كشت ، منتصر به قتل پدر خويش دست بيالود ، موسى بن مهدى ، مادرش را و معتضد نيز عمويش را مسموم كرد » .

دوباره پس از ذكر پاره اى از معايب امويان خوارزمى چنين ادامه مى دهد :

« اين معايب با همه بزرگى و وسعتشان ، و با همه زشتى و نفرت انگيزيشان در برابر معايب بنى عباس بسيار كوچك و خوار مى نمايند .

عباسيان كشور ستمگران راه پى ريزى و اموال مسلمانان را در راه گناه

و ملعبه مصرف كردند … الخ … » ( 109 )

قسمت مى دهم كه بپذيرى .

امام لحظه اى خاموش ماند و سپس گفت : « اگر چاره اى ندارم ، پس بايد بگويم همان گونه براى نماز خواهم رفت كه نيايم محمد ( ص ) و پدرم على ( ع ) مى رفتند . »

_ برو ! هر گونه كه دوست دارى برو .

خبر در مرو پيچيد و به فرماندهان لشكر نيز رسيد . هدف خليفه از شركت امام در اين مراسم ، دست كم دو چيز بود :

1 _ آشكار شدن به عنوان يكى از دولت مردان؛ چه بسا شكوه ابهت امام را مى فريفت و سرنگونش مى ساخت .

2 _ هم زمانى نماز امام و نيامدن باران و قحط سالى كه در اين صورت از مقام حضرت در چشم مردم كاسته مى شد؛ زيرا بعضى از بيمار دلان در ميان مردم سم مى پراكندند و نيامدن باران را فرجام وليعهدى امام مطرح مى كردند . خورشيد سر زد . گوشه سكه طلايى آشكار شد . لشكريان در برابر خانه امام ، گرد آمدند كه وى را تا محل خواندن نماز عيد در فضاى باز همراهى كنند . پشت بام خانه هاى مسير حركت ، از مردمى موج مى زد كه چشم انتظار طلوع حضرت بودند .

مردى كه ميراث دار پيامبران بود ، غسل كرد . قطره هاى آب بر پيشانى پر فروغش مى درخشيد . او پيراهنى سپيد_به رنگ كبوتران صلح و آرامش_پوشيد . عمامه اى سپيد بر سر گذاشت؛ يك سر آن را بر سينه اش و سر ديگر آن را بر شانه هايش آويخت .

از خدمت كارانش خواست تا آنان نيز مانند او رفتار كنند . عصايش را گرفت و پا برهنه از خانه خارج شد . امام اين گونه ساده طلوع كرد؛ با پيراهنى سپيد و كوتاه بر تن و پشت سرش مردمى كه مانند وى لباس پوشيده بودند . او در آستانه در ايستاد . به آسمان آبى نگريست وبا صداى بلند بانگ برآورد :

« الله اكبر . الله اكبر . الله اكبر . الله اكبر .

الله اكبر بر آنچه كه ما را هدايت فرمود .

الله اكبر بر آنچه به ما هدايت كرد .

سپاس خدايى را كه بر ما وحى فرستاد . »

مردانى كه پشت سر امام بودند ، اين واژگان مقدس را باز گو مى كردند . اين گروه شگفت انگيز ، راه را ميان دو صف بلند لشكريان مى گشود و پيش مى رفت . امام ده گام برداشت و سپس ايستاد تا كلامش را تكرار كند . مردم نيز باز گو كردند . لشكريان و فرماندهان ، خويش را از اسب ها بر زمين افكندند . هر آن كس كه كار داشت ، بندهاى پاى افزار خود را مى بريد تا مانند امام پا برهنه و فروتنانه به سوى آفريدگار حركت كند .

كسى راز اشك هاى آن روز مردم را نمى داند؛ آيا اشك هاى شادى بودند و يا اشك هاى شوق براى بازيابى هويتى كه از روزگاران ديرين ناپديد شده بود ؟ برخى گمان مى كردند كه پيامبر ( ص ) زنده شده است . اين مرد حجازى ، تبلور فرهنگ راستين دين بود . فروتنى و

سادگى در برابر تمام جلوه هاى شكوه دروغين و سلطه گرى بر ديگران بود . آواى حضرت ، هم چنان در فضاى پايتخت طنين مى افكند :

« الله اكبر . الله اكبر . الله اكبر . الله اكبر .

الله اكبر بر آنچه كه ما را هدايت فرمود .

الله اكبر بر آنچه به ما بخشيد . »

به نظر مى رسيد كه كوهستان و آسمان پژواك كلامى است كه در ستايش پروردگار بيان مى شود . آن مراسم ، تبلور « حج اكبر » بود . مأمون به پشت بام كاخش رفت تا ببيند چه خبر شده است .

فضل بن سهل هراسان آمد تا از خليفه يارى گيرد .

_ اى امير مؤمنان ! اگر رضا اين گونه به مصلى رسد ، مردم شيفته او خواهند شد . همه ما از جانمان مى ترسيم . ( 116 )

_ چه كنيم ؟

_ اى امير مؤمنان او را برگردان .

_ نبايد فرصت دهيم كه با مردم نماز عيد بخواند ؟

_ اگر موضوع فقط نماز خواندن است ، مسأله اى نيست .

_ منظورت چيست ؟

_ من از خطبه يش مى ترسم . او چنان از خانه بيرون آمد كه مردم در وى ، نياى اش محمد را مى بينند .

_ برگرداندن او ، خشم مردم را نسبت به ما برمى انگيزاند .

_ سخنرانى او براى زندگى ما خطرناك است .

_ بله ، حرف درستى است . از او مى خواهم برگردد . اين كار پيش گيرى از يك خطر بزرگ تر با كمك گرفتن از يك

خطر كوچك تر است .

موكب سپيد هم چنان در راه مسجد پيش مى رفت و احساس مردم به اوج رسيده بود . هيجان ، همه را فرا گرفته بود . لشكريان ، نظم خويش را از دست داده ، ميان مردم ذوب شده بودند . پاى افزارها و چكمه هاى افتاده در اين جا وآن جا نشانه هايى از مريدى مردم نسبت به او بودند . حادثه اى در آستانه رخ دادن بود . مأمون همچنان مراقب اوضاع بود . در جمع مردم ، مردى بود كه نمى دانست اگر به مصلى برسد ، برفراز منبر چه خواهد گفت .

فرستاده خليفه به امام ( ع ) نزديك شد و گفت : « اميرمؤمنان مى فرمايد : شما را به رنج افكنديم . چنين قصدى نداشتيم . سرورم به خانه برگرد ! »

هنگامه اى برپا شد . تنفر مردم از مأمون ناگهان سر باز كرد . امام ايستاد . دانه هاى درشت عرق را از پيشانى پاك كرد . از يكى از خدمت كارانش خواست كه كفشش را بياورد تا برگردد . فرمان هاى پنهانى ، مردم را به ادامه رفتن به سوى مصلى تشويق مى كردند . برخى از فرماندهان براى برقرارى و ايجاد آرامش سررسيدند .

نماز عيد ، نامنظم و به هم ريخته برپا شد . همان شب ، امام نامه اى به خواهرش فاطمه نوشت و از وى خواست تا نزد وى بيابد .

على ! آيا مى خواهى ، به تنهايى در برابر اين همه دسيسه بايستى ؟ آيا آهنگ آن دارى تا حسين ( ع ) زمانه

باشى و نيازى به زينبى ديگر دارى ؟ آيا دلت براى ديدن خواهرت پرپر نمى زند ؟ آيا مى دانى كه جام شكيبايى خواهرت براى ديدن تو لبريز شده است ؟ نكند احساس كرده اى كه به پايان راه نزديك شده اى و مى خواهى در آخرين لحظه ها ، خواهرت در كنارت باشد ؟ !

اينك اين نامه تو است كه براى رسيدن به مدينه ، بيابان ها را درمى نوردد . مى خواهد در آن جا دلى را بيابد كه از عشق به تو آكنده است؛ دل فاطمه را .

، دويست دينار به او داد و خواهش كرد برود و فرمود لازم نيست صدقه بدهي . چون حضرت آمد از ايشان پرسيدند : پول را از بالاي در داديد و خواهش نموديد كه برود تا او را نبينيد فرمود : مي خواستم ذلت سؤال را در صورت او نبينم ، آيا نشنيده ايد كه رسول اكرم فرموده است : صدقة پنهاني معادل هفتاد حج است ، و گناه آشكار موجب خذلان ، و گناه پنهاني را خداوند مي آمرزد ؟ » آنچه نوشته شد نمونه اي از فضايل حضرت رضا ( ع ) بود . ذكر اين گونه فضايل براي حضرت رضا ( ع ) مقام و شأنيتي نيست ، بنابراين بهتر است كه مقداري از وقايع مسافرت جبري آن بزرگوار از مدينه به طوس را ذكر كنيم .

ممالك اسلامي بعد از مرگ هارون الرشيد در طغيان بودند و شورشهاي فراواني پديد آمد . هنگامي كه مأمون برادرش را نابود كرد و توانست زمام امّت اسلامي را به دست بگيرد ، صلاح را در آن ديد كه سران ممالك اسلامي را جمع كند تا بدينوسيله بتواند فتنه ها را خاموش نمايد . پس ، سي و سه هزار نفر از بزرگان بلاد را به نام مستشار در مركز جمع نمود ، و ولايتعهدي را بطور جبر و تهديد به حضرت رضا واگذار كرد . و بدينوسيله توانست به ممالك اسلامي آرامش بخشد .

هنگامي كه شورش ها فرو خفت ، افرادي كه به عنوان مستشار خوانده شده بودند متفرق ، و بسياري از آنان مورد بيمهري و يا احياناً زندان و تبعيد قرار

گرفتند و كشته شدند . از جملة آن افرادي كه صلاح دانستند او را شهيد كنند ، حضرت رضا ( ع ) است . نكاتي كه لازم به تذكر است :

1 _ حضرت رضا ( ع ) در موارد متعددي ذكر كرده كه سفرش به خراسان ، قبول ولايتعهدي و ورود به دستگاه مأمون بر ايشان تحميل شده بود . تشكيل مجلس عزا در مدينه موقع حركت ، گريه هاي آن بزرگوار در مكه و خدا حافظي با بيت الله قبل از موقع آمدن عمال مأمون ، گريه هاي او كنار قبر جدّ بزرگوارش و خداحافظي با او بعد از آمدن آنان ، قبول نكردن مكر ولايتعهدي تا آنكه تهديد مي شود و سپس قبول كردن آن مشروط بر اينكه در امور مملكتي هيچ دخالتي نكند ، همه مبين اين مطلب است كه اين جريان جبراً به حضرت رضا ( ع ) تحميل شده است .

2 _ مأمون دستور داده بود كه حضرت رضا را از راه فارس به مرو ببرند و سفر ايشان حتي الامكان در شب صورت گيرد . آيا اين دستور ، خود دليل بر اين نيست كه محبّت اهل بيت در دلها جايي داشته و مأمون از اينكه حضرت رضا وارد شهرهاي پرجمعيّت و شيعه نشين شود در هراس بوده است ، و يا نمي خواسته كه حضرت رضا ( ع ) در دلها جايي باز كند ؟

ممانعت مأمون از برگزاري نماز عيد فطر توسط حضرت ، احتمال دوم را تأييد مي كند .

3 _ حضرت رضا از برخوردش با مأمون فوق العاده ناراحت بود ، چنانكه

هر وقت كه از نماز جمعه باز مي گشت با حالت خستگي از خداوند متعال طلب مرگ مي كرد .

آيا در خلوت حضرت رضا را زجر مي دادند ؟ آيا اعمال منافقانه روي آن بزرگوار اثر مي گذارده است ؟ آيا مطلب ديگي بوده ؟ نمي دانيم ، ولي ناراحتي فوق العادة حضرت رضا ( ع ) از مسافرت امري مسلم است .

4 _ آمدن حضرت رضا عليه السلام به مرو براي اسلام بسيار مفيد بود ، زيرا طوس براي بيگانگان ميدان علم بود و اگر حضرت رضا در طوس نبود كسي وجود نداشت كه شبهات آنان را رفع كند . و اگر آن شبهات رفع نمي شد ، براي عالم اسام خطرناك بود .

5 _ حضرت رضا ( ع ) در بين راه به نيشابور رسيدند . نيشابور فوق العاده پرجمعيّت و شيعه نشين بوده است . همة مردم به استقبال حضرت رضا ( ع ) آمدند و مي خواستند كه آن بزرگوار خود را در ميان مردم آشكار كند و براي آنان روايت بگويد . عقل و درايت حكم مي كند كه حجّت خداوند متعال در آن وضع حسّاس بايد بهترين سوغات را به آنها عنايت كند .

حضرت رضا صبر نمود تا شوق مردم به نهايت رسيد ، پس از آن سر از هودج بيرون آوردو چنين فرمود :

حدثني ابي موسي الكاظم عن ابيه جعفر بن محمد الصادق عن ابيه محمد الباقر عن ابيه زين العابدين عن ابيه الحسين عن ابيه علي بن ابي طالب قال حدثني رسول الله صلي الله عليه وآله قال حدثني جبرئيل قال سمعت

عن الله تعالي قال كلمة لا آله إلا الله حصني فمن قال لا اله اا الله دخل في حصني ومن دخل في حصني امن من عذابي !

پدرم و او از پدرش تا به رسول اكرم و او از جبرئيل و او از خداوند متعال نقل كرد كه خداوند فرموده است : كلمه لا اله الا الله قلعة محكم من است و هر كه در آن داخل شود از عذاب من در امان است .

سپس حضرت سر را در هودج بردند و چند قدمي رفتند . دوباره سر را از هودج بيرون آوردند و فرمودند : بشرطها وشروطها وانا من شروطها .

گفتن لا اله الا الله كه موجب سعادت است شرايط اساسي دارد ، و يكي از شرايط اساسي آن من هستم ، يعني اقرار به ولايت .

جا دارد كه چند كلمه اي دربارة اين روايت شريف بحث شود .

كلمة لا اله الا الله ، اقرار به آن و عمل نمودن به آن ، موجب سعادت است . كلمه لا اله الا الله ، در حقيقت همان قرآن است ، همان كتابي است كه ماية سعادت جامعة بشري است ولي از نظر قرآن ، كلمة لا اله الا الله منهاي ولايت ، ناقص و بلكه هيچ است .

پروردگار عام وقتي اميرالمؤمنين ( ع ) را به ولايت منصوب نمود آيه اكمال را فرو فرستاد : اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي ورضيت لكم الاسلام دينا[1] .

در اين روز كامل نمودم براي شما دين شما را و اتمام نمودم براي شما نعمت خود را و راضي شدم كه

اسلام _ توأم با ولايت _ دين شما باشد .

و قبل از نصب اميرالمؤمنين به ولايت ، آية تبليغ به پيامبر چنين خطاب مي كند :

يا ايها الرسول بلغ ما أنزل اليك من ربك وان لم تفعل فما بلغت رسالته[2] .

اي پيامبر آنچه به تو نازل شد _ نصب اميرالمؤمنين به ولايت _ به مردم بگو اگر تبليغ نكني ، رسالت خود را نرسانيده اي .

حضرت رضا با جملة شرطها وشروطها همان آية اكمال و آية تبليغ را يادآوري مي كند و مي فرمايد شرط اساسي كلمة لا اله الا الله ولايت است .

چيزي را كه بايد متوجه باشيم ، معني و حقيقت ولايت است . ولايت از نظر لغت معاني متعددي دارد و از جمله به معني دوست هم آمده است . همه بايد اهل بيت را دوست بدارند ، و محبّت اهل بيت نعمت بزرگي است چنانچه بغض اهل بيت خذلان بزرگي است . سنّي و شيعه اين روايت را از پيامبر گرامي نقل مي كنند كه فرمود : الا من مات علي حب آل محمد مات شهيدا ، الا ومن مات علي حب آل محمد مات مغفورا له ، الا ومن مات علي حب آل محمد مات تائباً ، الا ومن مات علي حب آل محمد مات مؤمنا مستكمل الايمان ، الامن مات علي بغض آل محمد مات كافرا ، الا ومن مات علي بغض آل محمد لم يشم رائحة الجنة .

« آگاه باشيد كسي كه با محبّت آل محمد بميرد ، شهيد مرده است . آگاه باشيد كسي كه با محبت آل محمد بميرد آمرزيده

است . آگاه باشيد كسي كه با محبت آل محمد بميرد با توبه مرده است . آگاه باشيد كسي كه با محبّت آل محمد بميرد مؤمن كامل مرده است . آگاه باشيد كسي كه با بغض آل محمد بميرد كافر مرده است . آگاه باشيد كسي كه با بغض آل محمد بميرد بوي بهشت به دماغ او نمي رسد . »

و از جمله معاني ولايت ، سرپرستي است . كسي كه سرپرست دل او علي بن ابي طالب ( ع ) باشد ولايت دارد . كسي كه از هوي ، از شيطان درون و برون رها شده باشد ولايت دارد . كسي كه از صفات رذيله مهذب شده باشد ولايت دارد . كسي كه سرپرست دلش طاغوتهاي بروني و دروني ، شيطانهاي دروني و بروني ، هوي ها ، هوسها ، آمال و آرزوهاي بيجا باشد؛ كسي كه هواي او ، عقيدة شخصي او ، خواست او مقدم بر خواست اهل بيت باشد ، بي ولايت بلكه بي محبّت به اهل بيت است . از اين جهت است كه امام سجاد ( ع ) مي فرمايد : ولايت و محبّت بدون متابعت معنايي ندارد ، كسي كه خداوند متعال را معصيت كند و با اين وصف اظهار محبت خدا كند ، اظهار او بيجا است و از عجايب روزگار است . از اين جهت مي توان گفت كه معناي اول و دوم ولايت به يك معني مي رسد . ولايت اهل بيت ادامة ولايت خداوندمتعال است . خداوند متعال مي فرمايد : الله ولي الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الي النور والذين كفروا اوليائهم

الطاغوت يخرجونهم من النور الي الظلمات اولئك اصحاب النارهم فيها خالدون ! [3]

« خدا سرپرست افراد مؤمن است . آنان را از تاريكيها _ تاريكي كفر و ضلالت ، تاريكي هوي و هوس ، تاريكي صفات رذيله ، تاريكي شيطانها _ بيرون مي برد به سوي نور _ نور ايمان ، نور خدا ، نور صفات خوب ، نور ولايت _ و سرپرست كافران طاغوت است _ طاغوت هوي و هوس ، طاغوت درون و برون ، طاغوت صفات رذيله _ آن طاغوتها آنان را از نور به تاريكيها مي برند و سرنوشت آنان آتش هميشگي است .

و اين است معني روايت حضرت رضا ( ع ) كه فرموده است : « كسي كه داخل در لااله الا الله شود ، سرپرست دلش الله باشد _ عقيده اش ، عملش ، گفتار و كردارش نمايانگر اين است كه تأثيري در عام جز از ناحية الله نيست _ و ادامة آن سرپرستي ولايت باشد در قلعة محكم خداوند است . »

بنابراين بايد گفت كه حضرت رضا ( ع ) به يك جمله تمام ايمان ، تمام سعادت ، تمام قرآن وتمام سنّت راعرضه كرده است .

نظير همين جمله با شرحي كه داده شد از پيامبر اكرم ( ص ) روايت شده است .

چون آية شريفة وانذر عشيرتك الاقربين . [4] يعني : « خويشان نزديك خود را سنجش كن » نازل شد ، پيامبر ( ص ) بزرگان قريش را دعوت كرد و فرمود : « اگر يك جمله بگوييد سعادتمند خواهيد شد ، بگوييد لا اله الا الله و هر

كه اول بگويد بعد از من وصيّ من است . » اول كسي كه جواب آن حضرت را داد اميرالمؤمنين ( ع ) بود .

حضرت رسول سه مرتبه كلام خود را تكرار كرد و جز اميرالمؤمنين كسي جواب نداد . پيامبر اكرم در همان جلسه فرمودند : علي بعد از من وصّي و جانشين من است . اين كلام با كلام فرزندش حضرت رضا شباهت دارد .

در خاتمه قسمتي از قصيدة دعبل را كه در مرو براي حضرت ( ع ) خوانده است يادآور مي شويم . قصيده بسيار مفصل است و صاحب كشف الغمه همة آن را ضبط نموده است چند بيتي از آن را اينجا مي آوريم . دعبل خدمت حضرت رسيد و اشعارش را خواند تا بدين جا رسيد :

افاطم لوخلت الحسين مجدلا وقدمات عطشانا بشط فرات

اي فاطمه كاش با حسينت در كربلا بودي ، كه در كنار نهر فرات تشنه جان داد .

تا اينكه رسيد به قبر موسي بن جعفر در بغداد و چنين گفت :

وقبر ببغداد لنفس زكية تضمنها الرحمن في الغرفات

اي فاطمه از قبر بيرون آي و گريه كن ، براي قبري كه در بغداد است . قبر نفس پاكي كه انوار رحماني آن را فرا گرفته است .

حضرت رضا فرمود : « دعبل منهم شعري مي گويم ، همين جا آن را درج كن . »

وقبر بطوس يا لها من مصيبة الحت علي الاحشاء بالزفرات

الي الحشر حتي يبعث الله قائما يفرج عنا الغم والكربات

فاطمه گريه كن ، براي قبري كه به طوس است دل او را غصّه

ها پاره پاره كرده است . اين غصّه ها ادامه دارد تا روز قيامت؛ نه بلكه ، تا قيام آل محمد كه همة غمها و غصّه هاي اهل بيت را مي زدايد . دعبل مي گويد : يابن رسول الله ما در طوس از شما اهل بيت قبري سراغ نداريم .

حضرت فرمود : آن قبر من است ، زماني نخواهد گذشت كه من در طوس مدفون مي شوم . هر كه مرا زيارت كند در بهشت با من است و از اين جهان آمرزيده خواهد رفت . دعبل ادامه مي دهد :

خروج امام لامحالة واقع يقوم علي اسم الله والبركات

يميز فينا كل حق وباطل ويجزي علي النعماء والنقمات

قيام پيشوا _ امام _ قطعاً واقع مي شود با نام خدا و با فيض و بركات خدا مي آيد . حق و باطل با وجود او در ميان مردم ظاهر مي شود و خوبان و بدان به جزاي كردارشان خواهند رسيد .

چون به اينجا رسيد ، حضرت رضا بلند شد و براي احترام دست روي سر نهاد و سر فرود آورد ، گريه كرد و فرمود : دعبل اين امام را مي شناسي ؟ دعبل گفت : مي دانم كه امامي از شما قيام مي كند و به دست او پرچم اسلام روي زمين افراشته مي شود و عدات اسلامي سرʘǘӘѠجهان را مي گيرد . فرمود : دعبل ، امام بعد از من ، محمد پسر من است و بعد از او پسرش علي است و بعد از او پسرش حسن است و بعد از حسن پسر او حجت ، قائم آل

محمدمنتظر مطاع است . منتظر است در غيبت ، مطاع است وقت ظهور . او است كه جهان را از عدات انباشته مي كند پس از آنكه از ظلم انبوه بود . سپس حضرت صد دينار و يك لباس به دعبل عنايت كردند .

چون دعبل به قم آمد هر ديناري را از او صد دينار خريدند و هرچه كردند كه لباس را به هزار دينار از اوبخرند نداد ولي چون از قم بيرون رفت بعضي از اهل قم لباس را به زور از او گرفتند .

در خاتمه اشاره اي به حضرت معصومه سلام الله عليها مي كنيم . بانويي كه شأن و مقامي عالي نزد خداي متعال دارد ، بانويي كه دختر امام ، خواهر امام و عمة امام است . بانويي كه بركات حوزة علميه قم از گذشته تا به حال به واسطة وجود مكرمة او است . بانويي كه حضرت رضا ( ع ) درباره اش فرموده است هر كه او را زيارت كند بهشت براي او واجب است .

اين بانو در سال 183 هجري متولد شد و چون برادر بزرگوارش به مرو برده شد براي زيارت برادر از مدينه حركت نمود و چون به قم رسيد ، بيمار شد . چند روزي بيمار بود تا سرانجام در قم از دنيا رفت . سال وفات ايشان 201 از هجرت است . پس سنّ مبارك ايشان تقريباً هيجده سال است . در زير گنبد آن بانوي محترمه چند نفر از دختر و نوه هاي امام جواد ( ع ) مدفونند . از بزرگان و كملّين و اصحاب ائمة طاهرين عليهم السلام

در قم فراوان مدفون شده اند .

به آنها باز نخواهند گشت .

اي علي ! بدترين مردمان کسي است که ميهمانش را باز دارد و به تنهايي بخورد و بنده اش را بزند . به خداوند خوش گمان باش . هر کس که گمان خود را به خداوند نکو کند ، خداوند نيز او را نااميد نخواهد کرد . و هر که به روزي کم راضي شد ، به عمل کم از او راضي خواهد شد و هر که به اندک از حلال خرسند شود ، هزينه اش سبک گردد و خانواده اش از نعمت برخوردار خواهد شد و خداوند او را به درد و درمان دنيا بينا سازد و او را به سلامت از دنيا به دارالسلام بيرون برد . بخيل را آرامش ، حسود را لذت ، ملول را وفا و دروغگو را مروت نيست . " ( 1 )

و نيز از آن حضرت نقل شده است که فرمود :

" وحشتناک ترين ( صحنه ها ) براي انسان سه جاست : روزي که زاده مي شود و دنيا را مي بيند ، و روزي که مي ميرد و آخرت و اهل آن را مشاهده مي کند ، و روزي که برانگيخته مي شود و احکامي را مي بيند که در سراي دنيا نديده است . خداوند در اين سه جا بر يحيي و عيسي عليه السلام درود فرستاده است . درباره يحيي فرمود :

وَ سَلامٌ عَليهِ يَومَ وُلِدَ وَ يَومَ يَمُوتُ وَ يَومَ يُبعَثُ حَيّاً . ( 2 )

" و درود بر او روزي که زاده شد و روزي که مي ميرد که زنده برانگيخته

مي شود . "

و درباره عيسي فرمود :

وَالسَّلامُ عَلَيَّ يَومَ وُلِدتُّ وَ يَومَ أَمُوتُ وَ يَومَ أُبعَثُ حَيّاً ( 3 )

" و درود بر من روزي که زاده شدم و روزي که مي ميرم و روزي که زنده برانگيخته مي شوم . "

خرد انسان مسلمان تمام نگردد مگر آنکه در او ده ويژگي باشد : از او اميد خير باشد ، از بدي او در امان باشند ، خيراندک از سوي ديگران را بسيار شمارد ، خير بسيار خود را کم انگارد ، هر چه حاجت از او خواهند دلتنگ نشود ، در طول عمر خود از دانش جويي خسته نشود ، فقر در راه خدا برايش محبوب تر از توانگري باشد ، خواري در راه خداوند برايش محبوب تر از سرفرازي در راه دشمن خدا باشد ، گمنامي برايش شيرين تر از شهرت و بلندآوازگي باشد . سپس فرمود : دهم ، و دهمي چيست ؟ گفته شد : چيست ؟ فرمود : کسي را نبيند جز آنکه مي گويد او بهتر و پرهيزکارتر از من است .

همانا مردم دو دسته اند : يکي بهتر و باتقواتر از او و ديگر بدتر و پست تر از او . پس چون با بدتر و پست تر از خود ديدار کند ، گويد : شايد خوبي اين مرد پنهان باشد اين براي او بهتر باشد و خوبي من نمايان است و اين براي من بدتر است و چون به کسي که بهتر و با تقواتر از اوست برخورد کند براي او فروتني کند تا بدو ملحق شود پس چون چنين کند

، بزرگي اش فزوني گيرد و خوبي اش بهتر شود و يادش نکو گردد و بر اهل زمانه سروري يابد . ( 4 )

1- في رحاب ائمة اهل البيت- سيره حضرت امام رضا عليه السلام ، ص 148 .

2- سوره مريم ، آيه 15 .

3- سوره مريم ، آيه 32 .

4- في رحاب ائمة اهل البيت- سيرة حضرت امام رضا عليه السلام ، ص 147 .

رضا عليه السلام : « قد علم الله كراهتى لذلك ، فلما خيرت بين قبول ذلك و بين القتل اخترت القبول على القتل . » ( 4 ) ريان گويد : به حضرت رضا عليه السلام عرض كردم مردم مى گويند شمابا اين كه اظهار بى رغبتى به دنيا مى كنيد ولايتعهدى راپذيرفته ايد ؟ امام فرمود : خداوند خود مى داند كه من اين امر راناپسند مى داشتم ولى چون بين پذيرش آن و مرگ مخير شدم ، قبول آن را بر مرگ ترجيح دادم .

امام رضا عليه السلام : « من زارنى على بعد دارى و مزارى اتيته يوم القيامه فى ثلاثة مواطن حتى اخلصه من اهوالها اذا تطايرت الكتب يمينا و شمالا وعند الصراط و عند الميزان . » ( 5 ) كسى كه با دورى راه سرا و مزارم را زيارت كند ، روز قيامت درسه جا [براى دستگيرى] نزد او خواهم آمد و او را از بيم وگرفتارى آن موقفها رهايى خواهم بخشيد : هنگامى كه نامه ها [ى اعمال] به راست و چپ پراكنده شود ، نزد صراط و نزد ميزان [هنگام سنجش اعمال] .

امام رضا عليه السلام : « من زارنى و هو يعرف ما اوجب الله تعالى من حقى و طاعتى فاناو آبائى شفعائه يوم القيامة و من كنا شفعائه نجى . » ( 6 ) هر كه مرا زيارت كند در حالى كه حق و طاعت مرا كه خدا بر اوواجب كرده بشناسد ، من و پدرانم در روز قيامت شفيع او هستيم وهر كه ما شفيع وى باشيم نجات يابد .

امام رضا عليه السلام : « انى ساقتل بالسم مظلوما فمن زارنى عارفا بحقى .

غفر الله ما تقدم من ذنبه و ما تاخر . » ( 7 ) من به زودى مظلومانه با سم به قتل خواهم رسيد . پس هر كه باشناخت حق من زيارتم كند خداوند گناهان گذشته و آينده او راببخشايد .

امام رضا عليه السلام : « . و هذه البقعة روضة من رياض الجنة و مختلف الملائكة لا يزال فوج ينزل من السماء و فوج يصعد الى ان ينفخ فى الصور . » ( 8 ) اين بارگاه بوستانى از بوستان هاى بهشت است ، و محل آمد و شدفرشتگان آسمان ، و همواره گروهى از ملائكه فرود مى آيند و گروهى بالا مى روند تا وقتى كه در صور دميده شود .

امام رضا عليه السلام : « و قد اكرهت و اضطررت كما اضطر يوسف و دانيال عليهما السلام اذقبل كل واحد منهما الولاية من طاغية زمانه ، اللهم لا عهد الاعهدك و لا ولاية الا من قبلك فوفقنى لاقامة دينك و احياء سنة نبيك . . » ( 9 ) من [به اين كار] واداشته شدم و ناچار گشتم ، چنان كه يوسف ودانيال عليهما السلام مجبور شدند چه هر يك از آن دو ، ولايت رااز خودكامه زمان خويش پذيرفتند ، خدايا پيمانى نيست مگر پيمان تو و ولايتى نيست مگر از سوى تو ، پس مرا در برپا داشتن دينت وزنده كردن سنت پيامبرت توفيق رسان .

امام رضا عليه السلام : « قد نهانى الله عز و جل ان القى بيدى الى التهلكة فان كان الامرعلى هذا . اقبل ذلك على انى لا اولى احدا و لا اعزل احدا و لاانقض رسما و لا سنة . »

( 10 )

خداوند مرا بازداشته از اين كه خويش را با دست خود به نابودى افكنم ، پس اگر قرار چنين است آن را مى پذيرم به شرط آن كه نه كسى را به كار گمارم و نه كسى را از كار كنار گذارم و نه رسم و سنتى را نقض كنم .

1- عيون اخبار الرضا ، ج 2 ، ص 257 .

2- بحار ، ج 100 ، ص 116 .

3- بحار ، ج 49 ، ص 130 .

4-عيون اخبار الرضا ، ج 2 ، ص 139 .

5- وسائل ، ج 10 ، ص 433 .

6- همان ، ج 5 ، ص 436 .

7-همان ، ج 10 ، ص 438 .

8- بحار ، ج 102 ، ص 44 .

9- عيون اخبار الرضا ، ج 1 ، ص 19 .

10- علل الشرايع ، ج 1 ، ص 226 .

خلأ علمى و معنوى ، با عَلَم كردن وليعهدىِ آن حضرت ، در ظاهر به خواسته هاى طرفداران آل على و پيروان امام هشتم جامه عمل پوشانده مى شود و آرامشى در قلمرو حكومت ايجاد و راه بهره بردارى هاى سياسى هم هموار مى گردد ، يا دستكم با اين اقدام ، سرپوشى روى كارهايى كه شده و يا در شرف انجام است ، گذاشته مى شود .

نكند و از منبر پائين آمد و به خانه برگشت . همين كه مردم به خانه هاى خود رسيدند ، بارش باران شروع شد . از اين كه آثار كرامت و عظمت امام را مى ديدند ، بسيار خوشحال شده بودند .

پس از اين جريان ، امام بر مامون وارد شد ، شخصى به نام « حميد بن مهران » زبان بدگويى گشوده و به ساحت مقدس امام رضا عليه السلام اهانت كرد و گفت : « تو از حد خود تجاوز كرده و مردم را فريب دادى . اگر راست مى گويى ، از اين دو صورت شيرى كه بر مسند مامون نقش بسته بخواه تا مرا بگيرند . حضرت در خشم شده و فرياد زد ، اين مرد فاجر را بگيريد و او را بدريد و چيزى از آثارش نگه نداريد . يك مرتبه اين دو صورت شير به دعاى امام عليه السلام به دو شير درنده تبديل گشته ، حميد را گرفته ، پاره پاره كردند و خوردند . اين جا بود كه مامون از ترس و وحشت از هوش رفت و پس از آن كه به وسيله گلاب وى را به هوش آوردند ، آن دو شير ( به زبان اشاره ) از امام پرسيدند كه درباره مامون چه دستورى مى دهيد ؟ آيا او را هم به صاحبش ملحق كنيم ؟ حضرت فرمود : خير ، به سر جاى خود برگشته و همان گونه كه بوديد باشيد .

ها را گرم مى كرد . هوا شرجى و چهره ها گرفته بود . برخى در خود فرورفته بودند . برخوردهاى افراد با يكديگر ، بيم هايى را مى پراكند . فضل با هرثمه و جلودى با امام چهره به چهره شدند . مأمون ، فضل را حيران يافت . هرثمه سعى مى كرد خود را به امام نزديك سازد . محمد بن جعفر_عموى امام هشتم ( ع ) _در دغدغه هاى بيكران غوطه مى خوردند؛ به ويژه آن كه مى ديد فضل تلاش مى كند تا به وى نزديك شود . ( 179 ) در چنين فضاى آلوده و آشفته اى ، تنها سيماى آرام و آرامش بخش ، رخسار امام بود .

تا سرخس چند مايل مانده بود . سرخس ، زادگاه فضل بود و او اينك به شهر سرخس رسيد . دست پيچيده سرنوشت ، او را به اين سو مى راند . كاروان به شهر سرخس رسيد . مأمون با همه خستگى اش ، آن شب نتوانست بخوابد؛ روز بعد ، روز سرنوشت سازى بود . نيمه شب همان شب_كه ماه ذيحجه ناپديد مى شد_مأمون دايى خود را طلبيد تا همچون عنكبوتى تار دسيسه بتند . ( 180 ) امام در خانه اى كه در اختيارش گذاشته شده بود ، استراحت مى كرد . يكى از محافظان مأمون نامه اى از خليفه نزد وى آورد . متن نامه چنين بود : « خواسته ايم كه فردا به حمام رويم؛ من ، شما و فضل . »

امام در پايين نامه ، از اين كه نمى توانست روز بعد به حمام برود

، پوزش طلبيد . دقايقى بعد ، محافظ برگشت و نامه را بازگرداند . مأمون اصرار داشت . امام بارديگر موضع قاطع خود را چنين نوشت : « فردا داخل حمام نخواهم شد . همين امشب در خواب ، رسول خدا ( ص ) را ديدم كه به من فرمود : « اى على ! فردا حمام نرو ! »

اى اميرمؤمنان صلاح نمى بينم شما و فضل هم فردا به حمام برويد . » ( 181 )

همان شب غالب به همراه چهار مرد چهره پوشيده ، به خانه اى در نزديكى حمام رفتند . پيش از سپيده ، پنج مرد مسلح وارد حمام شدند تا در حمام كمين كنند و چشم انتظار ورود طعمه شوند . به دستور خليفه اى كه قرار بود فردا حمام رود ، آن را از شب قبل قرق كرده بودند . فضل به همراه خدمت كارش وارد حمام شد . خدمتكار در رخت كن منتظر ماند . حمامى ، هراسان فضل را تا كنار حوض داخل حمام همراهى كرد . بخار زيادى ، همانند مه روزهاى زمستان از حوض برمى خاست . لرزشى فضل را در برگرفت . با خود گفت : « از سردى سنگ فرش حمام است . » حمامى ، نگاهى آميخته با اندكى دلسوزى به مردى افكند كه لحظاتى ديگر به پيكرى بى جان تبديل مى شد . ده چشم ، پنهانى از لا به لاى بخارى كه به سوى سقف بالا مى رفت ، او را مى نگريستند . ناگهان ، چهار شمشير درخشيد و پنج مرد خشن آشكار شدند . غالب ،

با نگاهى سرزنش گر به فضل مى نگريست . چشمان فضل از وحشت نزديك بود از حدقه خارج شود . ناگاه فرياد كمك خواهى او در فضاى حمام طنين افكند؛ اما ديوارهاى سنگى فرياد را بلعيدند و شمشيرها آن را ربودند . خون فضل جارى شد تا سنگ فرش خيس حمام را رنگين سازد . فضل در حمام افتاد . چشمانش به بخارى كه بالا مى رفت خيره ماند : گويى به آرزوهاى تبخير شده اش مى نگريست .

همه چيز در چند لحظه پايان يافت و مردان در تاريكى سحر پنهان شدند . خدمتكار ، بى اعتنا اما هراسان گريخت . كسى در حمام نماند؛ جز پيكرى شناور در حوضى كه بخار از آب هاى داغ آن برمى خاست .

هنوز آفتاب سرنزده بود كه شهر به هم ريخت . مأمون خشمگين بود؛ و يا چنين به نظر مى رسيد . او ، قاتلان جنايتكار را به مرگى خونين تهديد مى كرد .

شهر حالت فوق العاده به خود گرفت . انگشت اتهام در اين ترور به سوى مأمون بود . نيروهاى مسلح طرفدار وزير مقتول ، سر به شورش برداشتند و به طرف كاخ روانه شدند . محافظان درها را بستند . گزمگان ، چهار قاتل را دستگير كردند و براى محاكمه به كاخ آوردند . مأمون با خشم بر سرشان فرياد كشيد : « به دستور چه كسى اين كار را كرديد ؟ »

مزدوران دريافتند كه در تار عنكبوتى زهرآگين افتاده اند . يكى از آنان كه بزرگمهر نام داشت_ ( 182 ) گفت : « شما به ما دستور ترور

را داده ايد . »

مأمون حيله گر صدايش را بلند كرد و فرياد زد : « خب ! پس به جنايت خود اعتراف مى كنيد . اما اين

كه ادعا مى كنيد كه من به شما دستور ترور داده ام ، اين يك ادعاى بى دليل است . » ( 183 )

مأمون و به سوى گزمگان كرد و دستور داد تا فورى آنان را گردن بزنند . آن چهار سر فرو افتادند تا پرده از روى راز نام هاى ديگرانى كه قرار بود در تاريكى سحر در حمام كشته شوند ، برداشته نشود . شورشگران نظامى ، كاخ را هم چنان در محاصره داشتند و تهديد به آتش زدن آن مى كردند . برخى براى برافروختن آتش ، به سوى در اصلى آن به راه افتادند . مأمون براى آرام كردن آنان ، از حضرت ( ع ) يارى طلبيد . او مى خواست كه شمشيرهاى ديوانه ، به نيام هاى خويش بازگردند . امام از فراز كاخ ، رودرروى شورشگران خشمگين ايستاد . آنان با شمشير ، پيكان و نيزه ايستاده بودند . در چنين بحرانى ، چهره امام آرام بود . اندك اندك ، فريادهاى نظاميان شورشى فروكش كرد؛ هم چون آتشى بود زير بارش باران عاطفه . جويبارى از صفا به سوى كسانى جارى شد كه تا لحظاتى پيش ، فرياد شورش و آشوب سر داده بودند . امام دست خويش را به سوى آنان گشود و از آن ها خواست تا به كار و زندگى خود باز گردند . شگفتا آنان كه بى درنگ پذيرفتند . ( 184 )

آيا آنها به خاطر هراس از مأمون قبول كردند ؟ آيا نيروى شگرف امام و تأثير روانى بى چون و چراى حضرت باعث اين كار شد ؟ كسى علت را نفهميد . مأمون ، نامه تسليتى كم رنگ براى حسن بن سهل_برادر وزير مقتول_نوشت . پس از آن ، دختر حسن_دوشيزه گل چهره كوچك_را كه حسناء نام داشت ، براى خودش خواستگارى كرد0 ( 185 )

همان روز اسبى بادپا نامه خليفه و سر آن چهار قاتل را براى حسن برد . آن سرها باعث مى شدند تا همه بدانند كه « زبان سرخ سر سبز مى دهد بر باد . »

مأمون مجلس ماتمى بر پا كرد و اندوهى دروغين بر چهره نشاند . حاضران در مجلس ، با گوشه چشم به قاتلى مى نگريستند كه بر قربانى خويش مى گريست .

جاده بغداد ، مملو از قربانيان بود . هر بار عنكبوت دسيسه ، تار تازه اى مى تنيد؛ تارى كه بسيار سست و نازك بود .

چند روز بعد ، كاروان به سوى طوس به راه افتاد

از باغى دل انگيز مى گذشت و كاخى آسمان ساى درآن قرار داشت . حميد بن قحطبه ( 82 ) آن را براى سكونت خويش ساخته بود؛ اما سرنوشت آن جا را قبر هارون قرار داد !

كاروان به باغى رسيد كه مساحتش يك ميل مربع عربى بود ( 83 ) بود . مرد گندم گون به طرف سنگ سپيدى رفت كه به سان تابوتى از برف بود . كنارش ايستاد زير اين سنگ ، انسانى خفته بود كه بيش از بيست سال بر بخش گسترده اى از جهان حكومت كرده بود . مردى كه به ابرهاى مسافر مى گفت :

« هر كجا برويد ، ماليات محصولاتى كه زمين هاى كشاورزى شما مى دهند ، مال من است . »

امام خم شد . با انگشت خطى بر زمين مرمرين كنار سنگ سپيد كشيد و به اطرافيانش فرمود : « اين ، قبر من است ! به زودى مرا در اين جا به خاك خواهند سپرد و در مدت كوتاهى خداوند ، اين جا را زيارتگاه مى كند . »

اين سخنان را گفت و رو به طرف بصره كرد . از آن جا كه همچون پنجره اى باز بود ، به افق دوردست نگريست؛ به كعبه كهن تا نمازى طولانى غوطه ور شود .

پس از مدتى ، مردى از تبار حميد بن قحطبه آمد تا به امام خوش آمد بگويد . آن حضرت را به خانه اى و از آن جا به اتاق پاكيزه برد تا استراحت كند . سپس از او خواست تا اجازه دهد لباسى را كه در مسافرت بر

تن داشت ، بشويد . يكى از خدمت كاران كاخ ، پيراهن خز امام را گرفت . پيش از شستن براى اين كه مطمئن شود در آن نامه و يا پول ويا نوشته ارزشمندى نيست ، به وارسى جيب هايش پرداخت . نوشته اى يافت كه آن را با دقت و به زيبايى پيچيده بودند . شتابناك آن را نزد ارباب خويش برد و گفت : « اين را در پيراهن اباالحسن يافتم . »

_ بده به من !

مرد آن را نزد حضرت برد و گفت : « اى فرزند رسول خدا ( ص ) ! اين چيست ؟ »

فرزند محمد ( ص ) آن را گرفت . سپاس گزارى كرد و گفت : « اين دعايى است كه اگر كسى در جيبش بگذارد ، از شيطان و سلطان در امان مى ماند ! »

_ دوست دارم يك نسخه از آن را داشته باشم . آيا برايم مى خوانى تا بنويسم ؟

_ بنويس : « من به خداى مهربان پناه مى برم از تو؛ اگر پرهيزگار يا آلوده دامن باشى . خداوند مرا از تو و از شيطان حفظ مى كند . » ( 84 )

مردى كه آن را مى نوشت ، از خود پرسيد : « على بن موسى الرضا ( ع ) از چه مى ترسد ؟ از اهداف پنهان مأمون ؟ »

در سپيده دم ، شتران كاروان ، اين كشتى هاى صحرا ، دگربار گردن افراشتند . هدف ، شرق بود . روستاهاى پراكنده در دامنه دشت ها و شاخه هاى رودهايى كه آبشان را

از هريرود مى گرفتند ، راه پيچا پيچى به دور خشكى ترسيم كردند . اين رود تا دو سوم مسافت ، آب مسافرانى را كه به سرخس مى رفتند ، تأمين مى كرد . از آن جا به بعد ، مسافران ، رود را پشت سر مى گذاشتند و به سفر خود به سوى شمال شرقى ادامه مى دادند . در ادامه راه ، آب مورد نياز خود را از چشمه هاى ميان راه مى گرفتند و در دهكده ها استراحتى كوتاه مى كردند .

كاروان در سرخس_محل تولد ذوالرياستين ( فضل بن سهل ) _اندكى توقف كرد . سپس از رودخانه هاى هريرود كه آب انبوهش از كوه هاى بابا سرازير مى شد ، گذشت . راهى كه به مرو مى رفت ، از ميان رودخانه هاى كوچك عبور مى كرد . كاروان به درياچه اى رسيد كه علف ها و نيزارها آن را دربرگرفته بودند . دو سوم از مسافت ميان سرخس و مرو از درياچه مى گذشت . كاروان از ميان شيب ها و دره هاى سرسبز به سوى شمال شرقى ره سپرد؛ از بيابان گذشت . سبزه هاى برآمده از باران هاى بهارى و برف هاى آب شده كوهستانى را طى كرد . اينك ، بادهاى پاييزى ، سرد و خشك مى وزيدند . از زمستان سرد و پربرف خبر مى داند .

كاروان در دهم جمادى الآخر سال دويست و يك هجرى قمرى به دراوزه مرو رسيد . رجاء بن ضحاك_كه مسئوليت سنگين اين سفر را بر دوش داشت_ناگهان با استقبالى مواجه شد كه در در تصورش نمى گنجيد .

نيروهاى مسلح از دروازه پايتخت تا كاخ ضيافت در دو صف ايستاده بودند . مردم از پشت بام به فرزند آخرين پيامبر تاريخ مى نگريستند . مأمون خليفه و در كنارش فضل بن سهل_نخست وزير_و ديگر بزرگان دولتى در بيرون شهر منتظر امام بودند .

امام پياده شد . خليفه با شوق ، مهياى در آغوش كشيدن حضرت شد . او همچون كسى بود كه در آستانه غرق شدن به هر سو چنگ مى افكند . سرانجام ، مردى آمده بود تا او را از گرداب نجات دهد . اگر كسى در چشمان امام_كه به سوى كاخ ضيافت گام برمى داشت_دقت مى كرد ، اندوهى ژرف را مى ديد؛ اندوهى كه راز آن را نمى دانست .

اينك اين على بن موسى الرضا است . مردى كه به سوى سرنوشت گام برمى دارد . مردى كه در جهان سراسر فتنه ، دسيسه ، حرص و آز ، رنج هاى خود را بر دوش مى كشد . او نقطه اى متضاد در برابر اين واقعيت سراسر تباهى بود . اينك ، فصلى هيجانى و فرجامين در زندگى اش گشوده مى شد .

چيز زير سم هاى اسبان ديوانه مى لرزيد و مردى نزديك به پنجاه ساله با چشمانى كه در آسمان بى كران سفر مى كردند ، بر درگاه زمان ايستاده و دستانش را به سوى نقطه اى دراز كرده بود كه كشتى شكستگان در لحظه هاى نا اميدى به آن رو مى كنند .

_ اى آن كه مرا به خويش رهنمون شدى و دلم با پذيرش تو فروتن گشت . از تو امنيت و ايمان را در اين جهان و آن جهان مى طلبم . ( 14 )

فاطمه وارد شد . كنار برادرش نشست تا در اين دنيايى كه هراس موج مى زند و سرشار از تبهكارى است ، براى لحظه اى ، لذت آرامش و خير را بنوشد . اندوهى تلخ در چشمانش مى درخشيد؛ اندوهى پنج ساله : از بيست سال پيش كه پدرش را دستگير كرده بودند و او ديگر پدر را نديده بود . به علاوه ، آيا مى توانست جان سپردن مادرش را در آن شب سرد زمستانى فراموش كند ؟ شبى سرد كه سرماى آن جز در كنار برادرش ( على ) به گرمى نمى نشست .

و اينك ، اين على بود؛ آرامشى در دل توفان . فاطمه كه تا كنون همسرى شايسته نيافته بود ، به انسانى عشق مى ورزيد كه در كنارش ، خود را به ملكوت نزديكتر حس مى كرد . برايش على همچون درياچه اى بود كه روحش در آن از نور غوطه ور مى شد . با او ، هزاران چلچراغ در درونش روشن مى شدند .

آتشفشانى كه در مكه سر بر آورده بود ، مدينه را

لرزاند . محمد بن جعفر ( 15 ) سر به شورش بر داشته بود؛ اما سپاهيان مأمون_هفتمين خليفه عباسى _اين آتش را فرو نشانده بودند و اينك اسبان آن ها براى انتقام به سوى مدينه مى تاختند .

جلودى ( 16 ) _آن مرد آهندل_براى غارت خانه هاى علويان سپاه را فرماندهى كرد . اسب هاى غارتگر وارد شهر شدند تا سواران آن ها ، همه چيز علويان را مصادره كنند . جلودى از مأمون فرمان مستقيم داشت كه همه زيورهاى و لباس هاى زنان علوى را جز يك دست لباس تنشان ، با خود ببرد . ابر هراسان همه جا را فرا گرفت . همه چيز مى لرزيد . اسبان غارتگر همه چيز را مقدس نمى دانستند . على برخاست تا با ترسى كه مى اند رو در رو شود . بانوان را در يك اتاق گرد آورد و خود در برابر غارتگران ايستاد . قلب فاطمه تنها دلى بود كه گنجايش امواج اندوه آن اتاق را داشت . خاطره اش ، آكنده از حماسه هاى جاودان بود؛ حماسه اى از تاريخ سنگين غم؛ رنج هاى خديجه؛ كوچ فاطمه و غم هاى زينب .

توفان زرد همچنان مى وزيد تا ريشه درختى را بركند كه ريشه اش ثابت و شاخه هايش در آسمان بود . فاطمه كه غرق در فكر بازى هاى روزگار بود ، كنار در صداى با خشونت دژخيمى را شنيد كه گفت :

« من فرمان خليفه را اجرا مى كنم . »

آوايى آرام پاسخ داد : « اگر هدفتان غارت اموال زنان است ، من به نمايندگى از شما اين كار را مى كنم » .

صداى خشن گفت :

« چه كسى به من تضمين مى دهد كه اين كار را خواهى كرد ؟ دستور خليفه اين است كه تمام زيورها و لباس هاى زنان را_جز لباسى كه بر تن دارند_مصادره كنيم . »

صداى آسمانى گفت : « برايت سوگند مى خورم كه اين كار را خواهم كرد . »

جلودى به مرد علوى نگريست . در چشمانش چنان پاى فشارى ديد كه پايدارى كوهستان در برابر آن چيزى نبود . دريافت كه اگر بخواهد به خانه هجوم برد ، بهاى گزافى را بايد بپردازد؛ چه بسا اوضاع برگردد . در عمرش كسى را نديده بود كه در برابر شمشير برهنه با آرامش بايستد . هزاران نفر را ديده بود كه در مقابلش خم مى شدند و از چشمانشان هراس مى چكيد؛ اما در اين لحظه ، در برابر انسان ديگرى ايستاده بود؛ انسانى كه چشمانش تبلور آرامش درونى وى بودند . جلودى به سربازانش دستور عقب نشينى داد . به مرد حجازى گفت : « منتظر مى مانم » .

على ( ع ) وارد حياط و سپس وارد اتاق شد . بعد به دختركان و زنان نگريست . دل هاى كوچك با شنيدن سم ضربه هاى اسبان ديوانه از بيم مى تپيد . فاطمه مى دانست كه در درون برادرش چه مى گذرد؛ دشوارترين كار براى يك مرد ، پس گيرى گوشواره ها ، سينه ريزها ، و النگوهاست . فاطمه گام پيش نهاد تا اين لحظه هاى تلخ را بشكند . گوشواره و گردنبند و النگوهاى نقره اى خويش را درآورد و به برادرش داد . در مدت كوتاهى ، بانوان ديگر نيز چنين كردند . دستان گشوده على

از زيورها انباشته شد . به سوى گرگ هاى منتظر در بيرون از خانه رهسپار شد .

توفان زرد به پايان رسيد . وزش مسموم آن ، همه چيز را از سر راه خود برداشته بود . حتى گل هاى بنفشه اين جا و آن جا بر زمين ريخته بودند؛ اما عطرشان فضا را آكنده بود . در آن شب زمستانى _كه جلودى از خانه آنها دور شده بود_فاطمه نشست تا با آنانى كه بر گرد او نشسته بودند و از او گرماى واژگان مقدس را مى طلبيدند ، سخن بگويد :

برايم نقل كرد فاطمه ، دختر امام جعفر صادق كه گفت؛

برايم نقل كرد فاطمه ، دختر امام پنجم كه گفت؛

برايم نقل كرد فاطمه ، دختر امام چهارم كه گفت؛

برايم نقل كرد فاطمه ، دختر امام حسين كه گفت؛

برايم نقل كرد ام كلثوم از مادرش فاطمه ( س ) _دختر رسول خدا ؛ ( ص ) _كه گفت : « آيا فراموش كرديد سخن پيامبر خداوند را كه روز غديرخم فرمود : هر كه من مولاى اويم ، پس على مولاى اوست ؟

و فرمود : تو براى من ، همانند هارون_برادر موسى ( س ) براى موسى هستى . » ( 17 )

فاطمه رو به دخترى كرد كه در چشمان عسلى اش ستارگان مى درخشيدند و گفت : « اى برادرزاده ! اين حديث ها را بنويس تا ميراث پيامبران از دست نرود . »

و سپس خاموش شد . او مى دانست توفانى كه از مرو آمد ، برادرش على را مى خواهد؛ على اى كه همچنان در برابر توفان

زمانه پايدارى مى كند؛ على اى كه دل آزادگان و ستمديدگان به ياد او مى تپد . از اين رو گفت :

نقل كرد برايم فاطمه ، دختر امام ششم كه گفت؛

نقل كرد برايم فاطمه ، دختر امام پنجم كه گفت؛

نقل كرد برايم فاطمه ، دختر امام چهارم كه گفت؛

نقل كرد برايم فاطمه ، دختر امام حسين كه گفت؛

نقل كرد برايم زينب ، دختر فاطمه كه گفت؛

نقل كرد برايم فاطمه ، دختر پيامبر خدا كه گفت : « شنيدم رسول خدا مى فرمود : هنگامى كه مرا_در معراج_به آسمان بردند ، وارد بهشت شدم؛ وارد كاخ سفيدى از مرواريد شدم كه درون آن را خالى كرده بودند . قصر ، درى آراسته از درّ و ياقوت داشت . جلوى در ، پرده اى آويخته بود . سرم را بلند كردم . روى در نوشته شده بود : « خدايى جز پروردگار يگانه نيست ! محمد ( ص ) پيامبر خداست و على سرپرست مردم . » روى پرده نوشته شده بود : « فرخنده باد به شيعه على ( ع ) . »

وقتى وارد آن شدم ، كاخى از عقيق سرخ تو خالى ديدم كه درى از نقره داشت؛ آراسته با زبرجد سبز . روى در ، پرده اى بود ، سرم را بلند كردم . روى در نوشته بود : « محمد ( ص ) پيامبر خداست؛ على جانشين مصطفى است . » روى پرده نوشته شده بود پيروان على را به حلال زادگى مژده ده . » وقتى وارد آن شدم ، كاخى از زمرّد سبز ديدم تو خالى

كه زيباتر از او نديده ام و درى داشت از ياقوت سرخ؛ آراسته از گوهر . در ، پرده اى داشت . سرم را بلند كردم . روى پرده نوشته بود : « پيروان على رستگارند . »

پس پرسيدم : « دوستم جبرئيل ! اينها در مورد چه كسى است ؟ »

گفت : « اى محمد ! براى پسر عمه ات و جانشينت على بن ابى طالب است . » ( 18 )

آبشارى از عشق الهى جارى شد و شادمانى ، دل ها را و لطافت ، روح ها را لبريز كرد .

كسى را شريك عبادت پروردگارت قرار نده . » ( 199 )

مأمون آن چه را كه در دل مى گذراند ، پنهان داشت و با خشونت به خدمت كارش گفت : « ابريق را به من بده ! »

وضو به پايان رسيد . مأمون از گوشه چشم به امام نگريست . امام بر قاليچه زيباى ايرانى نشسته بود . آفتاب پاييزى ، درختان انار را از نور و گرما سرشار مى كرد . سايه روشن ها ، تابلويى با رنگ هاى هماهنگ پديد آورده بودند .

مأمون خوشه اى انگور برداشت و به امام تعارف كرد : « اى اباالحسن ! انگورى زيباتر از اين ديده اى ؟ »

حضرت بيمناك پاسخ داد : « شايد انگور بهشتى زيباتر از اين باشد . »

_ بخور اى اباالحسن !

_ ميل ندارم .

مأمون با خشمى پنهان گفت : « شما انگور دوست داشتيد . چه چيز باعث مى شود كه حالا نخوريد ؟ ! نكند مرا متهم به چيزى مى كنيد ؟ »

و خود ، دانه اى انگور را كه به سم آغشته نشده بود ، در دهان گذاشت . امام دريافت كه به پايان راه رسيده است و اين ، تن به ترورى ناگزير است . پس ، خوشه مرگ را گرفت و سه دانه از آن را به دهان گذاشت؛ ( 200 ) اما ناگاه خوشه را پرتاب كرد و برخاست؛ آن گاه با نگاهى آتشين به مأمون نگريست . مأمون دستپاچه پرسيد : « كجا ؟ »

حضرت با صدايى كه در آن اندوه پيامبران موج مى زد

، پاسخ داد : « به آن جا كه مرا فرستادى ! »

او به اتاق خويش بازگشت . آن گاه حس كرد ، درد خنجرى است كه به آرامى و با خشنونت در جگرش فرو ميرود و جانش در آستانه سفر است . دل بزرگش تاب زندگى در جان لبالب از آشوب را نداشت . امام آن روز را در بستر ماند . مأمون نيز وانمود كرد كه بيمار است و در بستر ماند . ( 201 ) سپس خدمت كارش را نزد حضرت فرستاد و گفت :

« اميرمؤمنان مى گويد : آيا رضا چيزى نياز ندارد ؟ آيا مرا پندى مى دهد ؟ » امام ، قلب حقيقت را نشانه رفت .

_ به او بگو : « پندم به تو اين است كه به كسى چيزى ندهى كه از آن پشيمان شوى . » ( 202 )

مأمون منتظر بود؛ منتظر شنيدن فرياد ، مويه و يا سوگوارى ؛ اما خبرى نشد . شايد سه دانه انگور براى قتل كسى كه بغداد فتنه گر او را دوست نداشت ، كافى نبود .

حال امام لحظه به لحظه رو به وخامت گذاشت . تبى شديد او را فراگرفت ، خبر انگور سمى در كاخ و در بيرون كاخ پيچيد . مأمون هم چنان در بستر ماند؛ اما تبى نبود . پيكرش تكه اى گوشت سرد بود؛ بى احساس و عاطفه و بى هيچ عشقى . دل او همانند تكه اى سرب بود . اندك اندك ، دغدغه ها وجود او را فرا گرفتند . اگر رضا از دسيسه مأمون لب به سخن

بگشايد ، چه مى شود ؟ اگر آن را به برخى از دوستان نزديك و فرماندهان ارتش بازگويد ، چه خواهد شد ؟ به كسانى كه از چشمان و رفتارشان احترام به حضرت خوانده مى شد ؟

جاسوس منزل حضرت وارد اتاق مأمون شد و گفت : « هرثمه بن اعين به ديدار رضا آمد . » ( 203 )

مأمون با خشم بر سرش فرياد كشيد : « اين جا چه كار مى كنى ، احمق ؟ ! برو و گوش بده چه مى گوند ! »

_ اين كار را كردم؛ اما نتوانستم حتى يك كلمه از حرف هايشان را بشنوم . رضا با صدايى خفيف حرف مى زند و هرثمه سرش را پايين گرفته است و گوش مى دهد . انگار گريه هم مى كند .

_ برو دنبال ابن بشير .

_ به روى چشم سرورم .

پسر بشير هراسناك آمد و بى مقدمه گفت : « اى اميرمؤمنان ! انارها رسيدند . »

_ مى دانم . آن صندوق را بگشا و بقچه مهر و موم شده را به من بده .

پسربشير بقچه زرد رنگ را آورد . مأمون گفت : « مهر را بشكن . دستت را داخل آن بكن و دارويى را كه در آن است ، به هم بزن . »

پسر بشير تمام كارها را بى پرسش كرد . آن قدر آرد سپيد را به هم زد كه ناخن هايش پر از آرد شدند . مأمون برخاست و بقچه را در صندوق گذاشت . رو به خادمش كرد و گفت : « الآن مى رويم

به عيادت رضا . تب دارد . »

_ . ؟ !

_ چرا مثل ابلهان مى نگرى ؟

خليفه وانمود كرد كه به سختى از جا برمى خيزد . او به سوى اتاق امام گام برداشت .

حضرت تلاش كرد تا براى احترام برخيزد؛ مأمون اشاره كرد كه در بستر بماند . در نزديكى بالش او نشست . هرثمه پس از درود به مأمون از اتاق خارج شد . سكوتى ژرف چيره شد . خليفه آن را شكست و گفت : « اى اباالحسن ! تب دارى . سزاوار است كه آب انار بنوشى . »

امام با صدايى ضعيف فرمود : « نيازى به آن ندارم . »

_ بايد بخورى ! به جان خود قسمت مى دهم !

فرمانبرى را صدا زد و دستورداد : « برايمان انارى بچين . »

خادم ، انار مرگ را آورد . پسر بشير هم چنان حيرت زده به رخدادها مى نگريست . مأمون رو به او گفت : « بيا جلو . اين را پوست بكن و دانه كن . »

در اين لحظه بود كه او نقش خويش را در ترور حقيقت دريافت . او دستش را دراز كرد و با ناخن هايى به سان ناخن هاى گرگ ، انار را گرفت . خدمتكارى جامى بلورين آورد آن چنگالهاى حيوانى ، دانه هاى ياقوتى انار را در جام افكند . پودر سپيد ، به سان سم افعى در آن فرومى ريخت .

كار پايان يافت . مأمون گوشه كاسه را گرفت . ملاقه مرگ را از دانه هاى آغشته با سم پركرد . امام

زير لب قرآن مى خواند . ملاقه دوم و سوم و . امام به مردى نگريست كه چهره قابيل را داشت و گفت : « كافى است . به مقصودت رسيده اى ! »

با گفتن اين سخن چهره اش را به طرف پنجره اى چرخاند كه بر باغ انار گشوده مى شد . پرتو كم رنگ پاييزى ، شاخ ها را فرا گرفته بود . ( 204 )

مأمون برخاست . از شادى در درونش مى رقصيد؛ به سان شادمانى گوركن به هنگامى كه جنازه كودكى را مى آورند . امام با دليرى به سوى سرنوشت رهسپار شد . ديگر سايه اى نبود .

سراسر جهان ابرى بود . زمان ، هم چون جويبارى كوچك با آوايى آرام از ميان انارستان عبور مى كرد . موج نگرانى ، وجود آن هايى را كه دلشان به عشق مرد پنجاه و يك ساله حجازى مى تپيد ، فرا گرفت . مردان با دل هاى شكسته ، بر گرد شمعى حلقه زدند كه به پايان نورافشانى خود مى رسيد . چشم ها تر بودند . اشك هايى از سر خشم ، پيمان و وداع سرازير مى شدند . ياسر ، خدمت كار حضرت خشمگنانه فرياد برآورد : « نفرين بر گرگ عباسيان . نفرين بر گرگى كه پوستين روبهان را پوشيده است ! »

آفتاب پاييزى رو به سوى مغرب داشت . آن روح بزرگ با آن همه كه مهياى كوچ بود ، اما هم چنان مى درخشيد .

امام با صدايى ضعيف ، واژگان آسمانى را تكرار مى كرد . ( 205 ) « بگو اگر

در خانه هاى خويش هم بوديد ، كسانى كه كشته شدن در سرنوشتشان نوشته شده بود [با پاى خويش] ، به قتل گاه خويش رهسپار مى شدند . » ( 206 )

امام پلك هايش را گشود و به ياسر فرمود : « كسى چيزى خورده است ؟ »

_ با اين حالى كه شما داريد چه كسى غذا مى خورد ؟

امام نيرويش را جمع كرد تا بتواند بنشيند . روحش بر پيكر رنجورش سنگينى مى كرد؛ روحى كه در آستانه كوچ بود .

_ سفره را بياوريد !

آن گاه رو به هم نشينش كرد و گفت : « همه را صدا بزنيد . »

همه آمدند؛ نگهبان ، تيماردار اسب ، خدمت كارانى از آفريقا و روم و همه برگرد سفره نشستند . امام با چشمانى كه از عشق و مهربانى مى چكيد ، از همه احوال پرسى كرد . هنگامى كه همه سير شدند و برخاستند ، ديگر نيروى امام به پايان رسيده بود . پس بيهوش بر بالش خويش افتاد .

غروب پاييز ، فرجامين گداخته ها ، گرما را بر تپه ها مى پراكند . مرد حجازى به هوش آمد . آخرين نگاهش را به جهان سنگين از غمهاى انسانى افكند . در لحظه كوچ ، زير لب زمزمه كرد : « امر الهى سنجيده و به سامان است . » ( 207 )

و چشمانش رابست . خورشيد آن روز خاموش شد . ( 208 ) تاريكى غروب ، بسان خاكستر متراكم در افق اندوهگين افزون شد . مويه هاى عاشورايى برخاست . تاريكى بر كاخ سايه افكند

. قنديل ها خاموش بودند . خورشيد رفته بود و قابيل بر پيكر هابيل مى رقصيد . قابيل زمان ، مأمون آمد؛ با اشك هاى تمساح گونه اش؛ تا بر پيكر بى پاسخ امام نعره زند : « نمى دانم كدام مصيبت بر من سنگين تر است ؟ فقدان و هجران تو ويا تهمت مردم به من كه تو را كشتم ؟ ! » ( 209 )

يكى براى اطلاع دادن به محمد بن جعفر_عموى امام_حركت كرد؛ اما با انبوهى گزمه رو به رو شد . دستور اكيد بر عدم خروج از قصر صادر شده بود؛ هر كس و به هر دليل كه باشد ! گردن ها به حال آماده باش كامل درآمدند . جاسوسانى در ميان لشكريان پراكنده شدند كه شامه سگ داشتند . تا بيست و چهار ساعت بعد ، خبر درگذشت امام را اعلام نكردند . ( 210 ) در پايان صفر سال دويست و سه هجرى قمرى ، آن روح بزرگ به آسمان پرگشود ومراسم شست و شو بر طبق وصيتش انجام شد . مأمون به دنبال محمد بن جعفر و جمعى از خاندان ابى طالب فرستاد تا بيايند و گواهى دهند كه حضرت به طور طبيعى جان سپرده است . ( 211 ) با آن كه مأمون شيون مى كرد و همه صداى او را شنيدند كه پيش از مراسم غسل گفته بود : « آرزو داشتم پيش از او مى مردم » ، ( 212 ) اما موضوع سم خوراندن به حضرت ، ( 213 ) انگور مشكوك و آب انار زبان زد مردم شد .

صبح روز سوم

، پيكر را شستند و براى نماز به مسجد دهكده سناباد بردند . در هواى ابرى خراسان كه سه سال اين مرد حجازى مهمانش بود ، جنازه با شكوه بسيار بار ديگر به سوى كاخ حميد بن قحطبه رهسپار شد . زمين كنار گور هارون الرشيد ، پيكر را در برگرفت . خاك بر او ريختند . مأمون زمزمه كرد : شايد خدا[به خاطر اين هم جوارى ] هارون را ببخشايد ! ( 214 )

محمد بن جعفر ( ع ) غم گنانه اشك مى ريخت . به ياد برادرش افتاد كه او هم در بغداد ، مسموم چشم از جهان پوشيد . چه سرنوشتى ! هارون موسى را مى كشد و پسر هارون ، پسر موسى را ! تشييع كنندگان برگشتند . تنها مأمون در كنار قبر ماند . سه روز روزه گرفت . با فرا رسيدن شب ، مأمون به دنبال هرثمه بن اعين فرستاد . آن شب ، مأمون تنها تكه اى نان و نمك خورد . هرثمه آمد و در برابر مأمون نشست . بوى خاك عطرآگين از قبر بر مى خاست . اشك هاى هرثمه نتوانست حقيقت را پنهان سازد و گفت : « به من فرمود : اى هرثمه ! اينك لحظه كوچ من به سوى خداست . به پدران و نيايم مى پيوندم . اين سركش ، پيش از اين هم تصميم گرفته بود كه با انگور و انار مرا مسموم كند . » ( 215 )

مأمون با صداى بلند گريست و يا چنين وانمود كرد . خويش را بر قبر افكند و گفت : « واى

بر مأمون از بيم رسول خدا ! واى بر وى از على بن ابى طالب ! واى بر او از فاطمه ! سوگند به خدا كه اين ، زيانى آشكار است . » ( 216 )

او در حالى كه سعى مى كرد نگاهش در نگاه هرثمه گره نخورد ، گفت : « اى هرثمه ! اين سخن را پنهان دار و آن را نپراكن . »

و پس از سكوتى سنگين گفت : « برو ! »

هرثمه برخاست تا به دهكده برگردد؛ اما به آن جا نرسيد . روز بعد ، پيكرش را در كنار جاده يافتند ! مدتى نگذشت كه مأمون ، پسرش حاتم را با حكمى به فرمانروايى ارمنستان و آذربايجان منصوب كرد ! ( 217 )

سه روز گذشت و روزه مأمون به پايان رسيد . او اعلام كرد كه مى خواهد به سفرش براى رفتن به بغداد ادامه دهد . به گرگان كه رسيدند ، محمد بن جعفر_عموى امام هشتم ( ع ) _مسموم شد . ( 218 ) اندكى بعد ، پيكر بى جان حاتم بن هرثمه را در كاخ فرمانروايى اش يافتند ! ( 219 ) همان گونه كه مأمون به سوى بغداد گام برمى داشت ، آسياب مرگ هاى مشكوك مردانى را كه بر پيمان خويش درست عمل مى كردند ، مى بلعيد؛ البته مردانى ديگر نيز منتظر بودند .

بغداد ، مهيا مى شد تا به پيشباز نوه منصور دوانيقى رود؛ نوه اى كه بار ديگر لباس رسمى اش را از رنگ سبز به مشكى _كه شعار عباسيان بود_تبديل كرده بود؛ ( 220 ) تا

كاخ هاى ديگرى بر كناره فرات سر به آسمان بسايند ( 221 ) و ماليات مردم قم چند برابر شود .

اوضاع شهر بغداد دوباره به روزهاى خوشگذرانى و بازرگانى برگشت . سوارى كه بر فراز گنبد سبز نشسته بود ، با نيزه اش به افقى نشانه رفته بود كه انقلاب ها از آن جا شعله ور مى شدند . ( 222 )

روزها و آب دجله به راه خود ادامه مى دادند .

_ ناگهان نورى _مثل نور فانوس دريايى در بندر_ديديم .

_ دوست من ! اهل بيت ، لنگرگاه ، آدم هاى سرگردان هستند .

_ پس فردا براى زيارت برادرش به طرف مشهد حركت مى كنيم .

_ صبر كن چند روزى مهمان اين خانم باشيم .

سيد محمد حيرت زده به حرف هاى آنان گوش مى داد . چشمانش از اشك لبريز بود . به سوى آن ها رفت و گفت : « برادرانم ! من بودم كه چراغ گلدسته ها را روشن كردم؛ البته در رؤيا ، دوشيزه اى را ديدم سرا پا نور كه من فرمود : « برخيز و چراغ هاى گلدسته ها را روشن كن ! » او سه بار اين جمله را گفت . »

مسافران حيرت زده پرسيدند : « يعنى گلدسته ها معمولاً اين وقت از نيمه شب روشن نمى شوند ؟ »

_ نه ! چون ما چراغ ها را پيش از نيمه شب خاموش و يك ساعت مانده به اذان صبح روشن مى كنيم .

دانه هاى مرواريد اشك از چشم ها برگونه ها غلتيد؛ اشك هاى عاشقانه ، اشك هاى فروتنى .

سيد محمد رضوى اين كرامت را نوشته است و هر سال_هنگامى كه سال شب اين خاطره گرما بخش فرا مى رسيد_براى بزرگداشت آن كرامت ، در چنان شبى چراغ ها را زودتر برمى افزود . هر سال در آن ساعت و هنگامى كه برف سنگين بهمن ماه فرو مى ريزد ، مسافران ، گلدسته هاى لبريز از نور را مى بينند ، گلدسته هايى بسان فانوس هاى دريايى كه چلچراغ اميد ره

گم كردكان درياى حيرت هستند .

اميد دريافت بهره ها دارم ، و با فروتنى در دنيا مقام عالى نزد خدا مى طلبم . . »

مأمون مى گفت : ميخواهم خود را از خلافت معزول كنم و آن را به تو واگذارم و خود نيز با تو بيعت كنم ؟ !

امام پاسخ داد : اگر اين خلافت از آن توست ، پس تو حق ندارى اين جامه خدايى را از تن خود به درآورده بر قامت شخص ديگرى بپوشى ، و اگر خلافت مال تو نيست ، پس چگونه چيزي را كه مال تو نيست ، به من مى بخشايى ؟ » ( 3 )

با اين همه مأمون گفت : تو ناگزير از پذيرفتن آنى ! ! روزها و روزها مأمون در متقاعد ساختن امام كوشيد و پيوسته فضل و حسن را به نزدش مى فرستاد و بالاخره هم مأيوس شد از اين كه امام خلافت را از وى بپذيرد .

روزى ذوالرياستين ، وزير مأمون ، در برابر مردم ايستاد و گفت : شگفتا ! چه امر شگفت انگيزى مى بينم ! مى بينم كه اميرالمؤمنين مأمون خلافت را به رضا تفويض مى كند ، ولى او نمى پذيرد . رضا مى گويد : در من توان اين كار نيست و هرگز نيرويى براى آن ندارم . من هرگز خلافت را اين گونه ضايع شده نيافتم . »

سرانجام ، منجرّ به حركت امام از مدينه به طرف مَروْ ، مركز خلافت اسلامى آن روز گرديد .

امام ( عليه السلام ) طىّ مسافرتى به مكّه ، از طريق عراق ، عازم خراسان شد . از مكّه تا بصره ، قافله با تشريفاتى خاصّ به راه افتاد . هودج هاى مجلّلِ دستگاه خلافت و وسايل مفصّل و اعجاب انگيز دربار حكومت ، كه خود آنها جزء نقشه هاى طرح شده بود ، همراهان امام را حمل مى كرد .

اين همراهان ، شامل والى مدينه و گروهى از رجال و اشراف آن روز بودند . امّا امام رضا ( عليه السلام ) هيچ كس از افراد خانواده را همراه نياورد ، حتّى يگانه فرزند عزيز خود محمّد ، ملقّب به جواد را هم در مدينه گذاشت و خود به تنهايى ، راهى سفر به ايران شد . امام ( عليه السلام ) در طول راه حجاز تا بصره ، در هر شهرى به مناسبتى ، با مردم مذاكراتى داشت . از بصره تا خرّمشهر از راه آب و از خرّمشهر به اهواز و سپس از راه اراك ، رى و نيشابور ، مسافرت ادامه يافت . سرانجام ، روز 10 شوّال 201 هجرى قمرى اين قافله به مرو رسيد .

حضرت رضا ( عليه السلام ) در مركز خلافت اسلامى با دانشمندان مختلف آن زمان ، به ويژه رهبران مذاهب و اديان غير اسلامى ، مناظرات و مباحث علمى جالبى داشتهاند .

همه علماى مذاهب و صاحبان افكار و آراى مختلف ، به بزرگوارى و احاطه علمى آن حضرت _ كه در مواقع

لزوم هم با همان زبان و اصطلاحات خاصّ و حتّى از منابعِ دينىِ خود آنان صحبت مى كرد _ اقرار و اعتراف كردهاند .

مجموعه مناظرات حضرت رضا ( عليه السلام ) با دانشمندان زرتشتى و مادّيگرايان و اسقف هاى بزرگ كاتوليك و علماى بزرگ يهود ، در كتاب پرارج و گرانبهاى الإحتجاج ، تأليف ابى منصور احمد بن على بن ابى طالب طبرسى ، از علماى قرن ششم هجرى ، نقل گرديده است .

آنچه در همه اين موارد چشمگير بود اين بود كه تمام كسانى كه با آن حضرت رو به رو مىشدند و مباحثاتى انجام مى دادند ، در برابر كمالات معنوى امام ( عليه السلام ) تسليم مىشدند و جز قبول حقّ و اقرار و اعتراف به مقام شامخ علمى امام ( عليه السلام ) و صحّت مطالبى كه مى فرمود ، چاره اى نداشتند . اين مسأله خود موجب شهرت فوق العاده آن حضرت در زمينه احاطه كامل علمى و شايستگى همه جانبه از نظر رهبرى مى شد .

از درس ها و مطالب آموزنده حضرت رضا ( عليه السلام ) مطالبى توسّط دانشمندان بزرگوار اسلامى جمع آورى گرديده ، از جمله كتاب عيون اخبار الرّضا و نيز كتاب علل الشّرايع كه در آن از حكمت و مصالحى كه در مورد احكام و دستورهاى علمى اسلام ، فوائد و آثار آنها از امام ( عليه السلام ) رسيده ياد شده است . اين دو كتاب به وسيله مرحوم شيخ صدوق تأليف گرديده است .

كتابهاى ديگرى نيز مانند طبّ الرّضا يادگار آن حضرت است كه هر يك در جاى خود

، كمالات و بزرگوارى آن امام عزيز را معرّفى مى كند .

، چه بسا در تاريخ ثبت مى شد؛ زيرا به يك سو نهادن شيوه عباسيان و پذيرفتن رسم ايرانيان بود .

مأمون احساس گردنفرازى مى كرد . به دو صف از سپاهيانش كه بسان مجسمه اى ايستاده بودند ، نگاهى افكند . به زودى به كمك اين سربازان كور و كر ، ضربه نهايى را فرو مى آورد . نه مرو ، بغداد بود و نه فضل بن يحيي ( 20 ) ، فضل بن سهل .

در ميانه راه ، مأمون به فرصت مناسبى فكر مى كرد تا بحث معتزله درباره ( آفرينش قرآن ) را مطرح سازد ( 21 ) ؛ افكارى كه همه جا را فرا گرفته بود . سرگرم كردن مردم به بحث هاى عقيدتى ، كار مأمون را در تسلط بر آنان و افكارشان آسان مى كرد .

مأمون با شكوه بسيار از حمام بيرون آمد . با لباس سبزش به پادشاه ايرانى مى ماند . مردم بر گردش جمع شدند . فضل چنان به خليفه نگاه مى كرد كه زرگرى به قلاده طلايى _كه لحظاتى پيش ريخته باشد_و يا تنديس پردازى به بتى _كه به زودى پرستيده خواهد شد_بنگرد . براى تو همه چيز طبق نقشه پيش مى رفت . هماى سعادت همان روزها بر شانه اش مى نشست . تا چند وقت ديگر ، تمام حكومت بسان سيبى رسيده در دستان او مى افتاد .

پاسى از شب گذشته بود . مأمون در مجلس شبانه با وزيرش_ذوالرياستين_نشسته بود . خدمتكاران ، صندوقى را كه از چوب آبنوس بود ، آوردند . مهره هاى شطرنج ساخته شده از عاج فيل در آن قرار

داشت . مأمون به فرمانبرى نگاه مى كرد كه سرباز ، قلعه ها و فيل را مى چيد . شاهان و وزيران رو در روى هم قرار گرفتند . از همان ابتدا آشكار بود كه فضل از رويارويى مستقيم با وزير دورى مى كند و تنها ، سربازان و قلعه ها را جا به جا مى سازد . مدتى بعد مأمون سعى كرد مطلبى را كه مى خواهد بگويد ، با لحنى معمولى مطرح سازد . او گفت : « چه خبرهاى تازه اى دارى ؟ »

فضل با لبخندى دروغين گفت : « خبر خير ، اى اميرمؤمنان ! خلافت برايت مهياست . كارها طبق برنامه پيش مى رود . »

مأمون با گوشه چشمش به او خيره ماند .

_ تو فقط چشمت به بغداد است .

_ اگر بغداد برايت سر خم كند ، دنيا برايت سر خم مى كند ، سرورم .

من از عباسيان نمى ترسم . همه ترس من ، از فرزندان على است .

_ رشيد نفس هايشان را بريد . ديروز ، محمد بن جعفر را ديدم كه چگونه در مكه خودش را خوار و به فضيلت شما اعتراف كرد .

_ مدينه چه ؟

كسى در آنجا نيست .

_ و على بن موسى الرضا ؟

_ نشنيدم چيزى بگويد كه ما را به هراس افكند؛ او خاموش است .

مأمون كه وزيرش را جا به جا مى كرد ، گفت : « سكوتش مرا مى ترساند . »

_ نمى فهمم چه مى فرماييد .

تو او را نمى شناسى ! هنوز يادم هست كه چطور پدرم به پيشباز پدرش شتافت .

يك بار پدرم يزد من اعتراف كرد : « موسى ( ع ) براى خلافت و سلطنت از من شايسته تر است . »

اما كسى او را نمى شناسد .

خيلى ها او را مى شناسند؛ ما و مردمان بسيارى . حتى از ميان معتزله اى كه ما آنان را طرد مى كنيم ، روز به روز تعداد بيشترى به برترى على بن ابيطالب ( ع ) و حق او اعتراف مى كنند؛ و اين ، مطلب كمى نيست .

بازى مثل هميشه پايان يافت ، نه پيروز داشت و نه شكست خورده . مأمون خميازه اى كشيد و فضل اجازه رفتن خواست . چشمانش بى فروغ بود . گويا چيزى در درونش فرومى ريخت . جوانى را كه او نردبان ترقى خود مى پنداشت ، در آن شب چنان ذكاوتى از خود نشان داده بود كه نياى اش منصور و پدرش هارون هم به گَرد پايش نمى رسيدند .

تا قم چه قدر مانده است ؟ »

يكى از دوشيزگان همراهش پاسخ داد : « سرورم ! چند ميلى بيش نمانده است . اين كاروان سرا ، آخرين منزل ميان راهى است . »

فاطمه نشست . لقمه اى برداشت . چراغ خاطرات دور و نزديك در خاطرش روشن شد . به ياد رخدادهايى افتاد كه فرجامين آن ها ، شهادت مردان پاك باخته در دروازه ساوه بود؛ سوختن پروانه ها در گردباد آتشين بود . او ديد كه چگونه گرگ هاى آدم نما بر پيكر برادر شهيدش_هارون_حمله ور شده اند؛ اما ديگر برادرانش ، فضل و جعفر را نديد . در دلش اميد زنده ماندن آن ها همانند جويبارى گوارا جارى شد .

مردم به پيشباز وى از شهر خارج شده بودند و به جاده مى نگريستتند . اينك ، آفتاب از شمال مى دميد !

موسى بن خزرج اشعرى به ديوار دژى كهن تكيه داده بود؛ دژى برپا شده در عهد انوشيروان . موسى ، پير مردى عرب بود كه در جوانى ، احاديثى از صادق آل محمد ( ص ) شنيده بود؛ شبيه پيشگويى . اكنون كه به راه مى نگريست ، به نظرش مى آمد كه جاده انباشته از بلور است؛ اشك در چشمان او ، همه چيز را بلور و مرواريدهاى پراكنده نشان مى داد . اين اشك ها از چه بودند ؟ اشك هاى شادى يا غم ؟ شادى از ورود دختر پيامبر ، يا اندوه از سرنوشت فرزندان پيامبران ؟ فرزندانى كه در اين جا و آن جا ، نظير دانه هاى مرواريد يا ستارگان ، پراكنده

شده بودند .

ناگاه مردى تيز چشم فرياد برآورد : « كاروان آمد ! »

از دور دست ، توده اى محو آشكار شد؛ اندك اندك شكل شتران ، اين كشتى هاى صحرايى را به خود گرفت . شتران ، به سان زورق هايى كه آرام به سوى ساحل ره مى سپارند ، پيش مى آمدند .

دختركى شادمان بانگ زد : « فاطمه آمد . »

و دل ها به ياد اين نام كه اينك صاحبش مى آمد ، فروتنى كردند . دوشيزه اى كه نامش نورى از روح تابناك و خطوطى از سيماى وى را با خود داشت . آيا فاطمه براى دوشيزگان قم ، الگوى پاكدامنى و پايمردى فرستاده بود !

اشعرى افسار شتر فاطمه را گرفت تا او را به خانه خود رهنمون شود . فاطمه وارد آن شهر كوچك شد تا نام آن را وارد تاريخ كند؛ تا آن شهر ، صدفى شود با مرواريدى در درونش . شتر از كشتزاران سبزينه گذشت . از رودخانه اى با آبى پرنمك عبور كرد . خانه هاى گلين ، اين سوى و آن سوى رود نشسته بودند . خانه هايى كه تبلور رنج ساكنانش از خشونت طبيعت و خشكسالى و ستم فرمانروايان در گرفتن ماليات هاى سنگين بودند .

فاطمه در خانه آن پيرمرد بزرگوار رحل اقامت افكند . دوشيزگان قمى براى خوش آمد گويى نزد وى مى آمدند . آن دختركان را پدر و مادرانشان مى فرستادند تا از خاندانى دانش و پاكدامنى فراگيرند كه آفريدگار به آن ها دانش داده و پاكيزه شان ساخته بود . به اين سان ،

روح زندگى در خانه اشعرى دميده شد . چشمه هاى نماز و نيايش ، قرآن و اندرزهاى پيامبران ، جوشيدند . سوره مريم يك بار ديگر درخشيد؛ اين بار مريم دوشيزه و خجسته ، فاطمه نام داشت و دختر موسى ( ع ) و خواهر رضا ( ع ) بود . گوشه اى از اتاق نه چندان بزرگ ، به محراب مصلّى تبديل شد . با وجودى كه بادهاى سرد پاييزى مى وزيد ، اما سخنان فاطمه ، از آمدن بهار از افق هاى دور دست خبر مى داد . از پدرش شنيده بود كه : « مردى از قم ، مردم را به سوى حق مى خواند؛ مردمى پولاد عزم برگرد وى حلقه مى زنند؛ مردمى كه توفان ، آنان را نمى لرزاند . » ( 157 )

زمانى كه باد پاييزى به شدت مى وزيد؛ جهان از آشوب ها و دسيسه ها موج مى زد؛ مرو ، در توطئه ها غوطه ور بود؛ و بغداد در آشوب دست و پا مى زد ، فاطمه با آرامش در محرابش نشسته بود . روح درخشان از ايمان بى كرانش ، از چشمان عسلى او مى تراويد . فاطمه ، فرشته فرود آمده از آسمان هاى دور دست بود . فاطمه با سيمايى پرفروغ ، سراندازى گلى و تن پوشى به رنگ كبوتران صلح ، در جمع دوشيزگان قمى نشسته بود . عُليّه ( 158 ) كه عمه خليفه مرو و خواهر خليفه بغداد بود ، خنياگرى مى كرد . بغداديان به خوش گذرانى و عياشى مشغول بودند . بغدادى كه به خليفگى رضا ( ع

) تن نداد ، خليفگى ابن شكله را پذيرفت . در چنين روزگارى بود كه فاطمه لب به سخن گشود : « شنيدم از فاطمه دختر امام صادق ( ع ) كه گفت : شنيدم ازفاطمه دختر امام محمد باقر ( ع ) كه گفت : شنيدم از فاطمه دختر امام سجاد ( ع ) كه گفت : شنيدم از فاطمه دختر امام حسين ( ع ) كه گفت : شنيدم از زينب دختر امام على ( ع ) كه گفت : شنيدم از فاطمه دختر رسول خدا ( ص ) كه گفت : از پدرم شنيدم كه فرمود : « آگاه باشيد هر كه با عشق خاندان محمد ( ص ) جان سپارد ، شهيد به شمار مى آيد . » ( 159 )

كلام مقدس فاطمه به بذرهايى در سرزمينى پاك تبديل شد تا به زودى به « پناهگاه فاطميون » ( 160 ) شود .

در شب هاى ربيع الثانى كه پاييز خود را براى رفتن مهيا مى كرد ، بادهايش شوق بازگشت را در دل غريبان شعله ور مى ساخت . مردم در كنار آتشدان هاى زمستانه با دلى لبريز از عشق به خاندان احمد ( ص ) دست ها را به سوى آسمان مى گشودند كه مبادا اين روح آسمانى در جمعشان نباشد . اما پيكر انسان هنگامى كه روح به اوج لطافت مى رسد ديگر تاب ندارد؛ تا سرانجام به آسمان پرگشايد و تن پوش زمينى را از وجود خويش بركند . فاطمه آهنگ چنين كوچى داشت؛ آهنگ ترك زمين آكنده از شوربختى را داشت . از عمر بهارينش

تنها چند روزى مانده بود . او به سان شمعى در پايان شب بلند يلدايى بود . او به مانند قنديلى بود كه فرجامين نور زلالش را مى تراود؛ نظير خورشيد ، ماه و ستاره اى ، پيش از غروب بود .

. . . اين امر هرگز نعمتى برايم نيفزوده است . من در مدينه كه بودم دستخطم در شرق و غرب اجرا مى شد . در آن موقع ، استر خود را سوار مى شدم و آرام كوچه هاى مدينه را مى پيمودم و اين از همه چيز برايم مطلوبتر مى نمود . . . » ( 3 ) .

در نامه اى كه مامون از امام تقاضا مى كند كه اصول و فروع دين را برايش توضيح دهد ، او را چنين خطاب مى كند : « اى حجت خدا بر خلق ، معدن علم و كسى كه پيروى از او واجب مى باشد . . . » ( 4 ) . مامون او را « برادرم » و « اى آقاى من » خطاب مى كرد .

در توصيف امام ، مامون براى عباسيان چنين نگاشته بود : « . . . اما اينكه براى على بن موسى بيعت مى خواهم ، پس از احراز شايستگى او براى اين امر و گزينش وى از سوى خودم است . . . اما اينكه پرسيده ايد آيا مامون در زمينه اين بيعت بينش كافى داشته ، بدانيد كه من هرگز با او بيعت نكرده مگر با داشتن بينايى كامل و علم به اينكه كسى در زمين باقى نمانده كه به لحاظ فضيلت و پاكدامنى از او وضع روشنترى داشته و يا به لحاظ پارسايى ، زهد در دنيا و آزادگى بر او فزونى گرفته باشد . كسى از او بهتر جلب خشنودى خاص و عام را نمى كند و نه در برابر خدا از وى استوارتر كسى ديگر يافت مى شود . . . » ( 5 ) .

از يادآورى

اين مطالب به وضوح به خصوصيات امام ، موقعيت و منش وى پى مى بريم ، مگر نگفته اند كه : « فضيلت آن است كه دشمنان بر آن گواهى دهند » ؟

باز از چيزهايى كه دلالت بر بزرگى و شوكت امام دارد ، روايتى است كه گزارش كننده چنين نقل مى كند : « من در معيت امام بر مامون وارد شدم . مجلس مملو از جمعيت بود ، محمد بن جعفر را گروهى از طالبيان و هاشميان احاطه كرده بودند و فرماندهان نيز حضور داشتند . به مجرد ورود ما ، مامون از جا برخاست ، محمد بن جعفر و تمام افراد بنى هاشم نيز بر پا شدند . آنگاه امام و مامون در كنار هم نشستند ، ولى ديگران همچنان ايستاده بودند تا امام همه را اذن جلوس داد . آنگاه ساعتى بگذشت و مامون همچنان غرق توجه به امام بود . . . » ( 6 ) .

( 1 ) بحار / 49 / ص 95 - عيون اخبار الرضا / 2 / ص 183 و ساير كتابها .

( 2 ) مروج الذهب / 3 / ص 441 - الكامل ، ابن اثير / 5 / ص 183 - الاداب السلطانية / ص 217 - طبرى / 11 / ص 1013 ( چاپ لندن ) - مختصر تاريخ الدول / ص 134 - تجارب الامم / 6 / ص 436 .

( 3 ) بحار / 49 / ص 155 ، 144 - الكافى / 8 / ص 151 - عيون اخبار الرضا / 2 / ص 167 .

( 4 ) نظرية

الامامة / ص 388 .

( 5 ) متن عربى اين نامه در پايان اصل كتاب آمده است .

( 6 ) مسند الامام الرضا / 2 / ص 76 - بحار / 49 / ص 175 - عيون اخبار الرضا / 2 / ص 156

نكنيد 7

پس از مهيا كردن برنامه ها ، دستور يك گردهمايى سرنوشت ساز را داد . او خوشبخت به نظر مى آمد . در ژرفاى درونش گمان مى كرد كه به پيروزى بزرگى دست يافته است . امام با چهره اى آرام و چشمانى كه از آن مهربانى اندوهگينانه اى مى تراويد ، كنارش نشسته بود . دولت مردان با چهره اى گرفته حاضر بودند . در بالا دست آنان ، فضل بن سهل وزير مأمون ، فرزند فضل ، يحيى بن اكثم قاضى ، بشر بن معمر و حماد بن نعمان نشسته بودند . مأمون برخاست . حاضران به احترام او برخاستند . پوست آهوى لوله شده اى را در دست داشت . آن را گشود :

_ بسم الله الرحمن الرحيم . اين نوشته ايست كه عبدالله پسر هارون الرشيد اميرمؤمنان ، آن را برا ى على پسر موسى بن جعفر نوشته است . از زمانى كه خلافت به امير مؤمنان رسيد ، تلخى و سنگينى خلافت آن را حس كرد . پس ، پيكرش خسته شد و چشمانش شب ها بيدار ماندند . براى وليعهدى در خاندانش از تبار عبدالله بن عباس و على بن ابى طالب ، به جست و جو پرداخت . بهترين دو خاندان ، على پسر موسى ، پسر جعفر ، پسر محمد ، پسر على ، پسر حسين ، پسر على بن ابى طالب است . ( 97 )

دل ها با شنيدن آن نام هاى پاك نهاد ، احساس فروتنى كردند . مأمون ، تك تك واژگان را شمرده مى گفت تا كاملاً آشكارا بيان شوند؛ به

ويژه وقتى به اين فراز رسيد :

_ ا و را رضا ناميدند؛ زيرا اميرمؤمنان از وى راضى است . ( ؟ ! ) پس به خاطر بركت نام على ، نخست با اميرمؤمنان و بعد از وى ، با على بن موسى الرضا بيعت كنيد؛ بيعتى كه داوطلبانه و با شور و شوق باشد .

مأمون نگاهى سريع به حميد بن مهران افكند و سپس گفت : « البته ، مى دانيد كه منظور امير مؤمنان چيست . پس بشتابيد به سوى پيروى از خدا و از اميرمؤمنان؛ كه اگر شتافتيد ، همين باعث امنيت شما مى شود .

خليفه ، تاريخ را هم اعلام كرده است . اين را هفتم رمضان سال دويست و يك هجرى قمرى نوشتم . »

مأمون با ادبى دروغين گام پيش نهاد و ادامه داد : « با دست خودت پذيرش وليعهدى را بنويس . »

امام عهدنامه را گرفت و در آن فرازى نوشت كه انگيزه و اهداف مأمون را بر ملا مى كرد :

_ سپاس خدايى را كه هر آن چه بخواهد ، انجام مى دهد . فرمانش موقت نيست و كسى نمى تواند آن را نپذيرد . چشمان خائن را مى شناسد و از آن چه در دل ها پنهان شده ، آگاه است . درود او بر پيامبرش ( ص ) كه آخرين پيامبرش و خاندان پاك و پاكيزه اش . من ، على بن موسى الرضا مى گويم : همانا امير مؤمنان_كه خدايش وى را در هدايت يارى كند و براى رستگارى موفق بدارد_حق ما را كه ديگران نشناختند ، شناخت .

پس آن خويشاوندى را كه گسسته شده بود ، پيوند زد و هراسى كه ما را بگرفته بود ، به آسودگى مبدّل ساخت .

او عهدش و مسؤليت بزرگ را براى من قرار داد_البته اگر پس از وى زنده باشم_پس اگر كسى پيوندى را كه پروردگار دستور بستن آن را داده است ، بگشايد و يا رشته پيمانى را كه آفريدگار پيوند آن را دوست دارد ، ببرّد ، پس حريم احترام او نزد خدا شكسته و رفتارى كه با وى ناروا بوده ، روا شمرده است؛ زيرا كار چنين شخصى ، دست درازى به امام و شكستن ارج دين است . در گذشته امام على ( ع ) چنين كرد . او بر رخداد ماجرايى كه نبايد رخ مى داد ، شكيبايى ورزيد و جنگيد؛ زيرا از گسستگى دين و پريشانى وحدت مسلمين و نزديكى مردمان جاهليت و چشم انتظارى فتنه فرصت طلبان مى هراسيد .

اگر مسئوليت كار مسلمانان را پذيرفتم و خليفه شدم ، خدا را بر خود گواه مى گيرم كه براى عموم مردم و عباسيان بر پيروى پروردگار و پيامبرش رفتار كنم؛ تا خون ناروايى بر زمين نريزم و شهوت و ثروت حرامى را حلال نشمارم؛ مگر در مورد كسى كه فرمان الهى دستور چنين كارى را داده است . سعى مى كنم تا با تمام تلاش و توانم ، بهترين كارگزاران را برگزينم .

اين ها را بر خود عهدى استوار قرار داده ام؛ عهدى كه پروردگار از من درباره آن ها پرسش خواهد كرد؛ چرا كه آن وجود والا فرمود : « به پيمان وفا كنيد . همانا

از پيمان پرسيده خواهد شد . »

اگر ( از اين عهدنامه ) منحرف شدم ، يا ( آن چه را كه گفتم ) دگرگون ساختم ، شايسته تعويضم و مهياى تنبيه ، به آفريدگار پناه مى برم از خشمش و براى پيروى و فاصله گرفتن از نافرمانيش ، از وى توفيق و يارى مى طلبم . .

جامعه و جفر نشانگر جز اين ( ناتمامى ولايتعهدى ) هستند و من نمى دانم سرنوشت من و شما چه خواهد شد؛ « همانا فرمانى جز فرمان خداوند نيست؛ به حق فرمان مى راند و او بهترين فرمانروا است . »

من ، فرمان اميرمؤمنان را پذيرفتم . و خدا را بر خودش ( در آن چه نوشتم ) گواه گرفتم و گواهى پروردگار كافى است .

اين مطالب را با خط خودم در حضور اميرمؤمنان_كه خدا عمرش را دراز گرداند_نوشتم و در اين محضر ، فضل بن سهل ، سهل بن فضل ، يحيى بن اكثم ، بشر بن معمر و حماد بن نعمان حضور داشتند . رمضان سال دويست و يك هجرى . ( 98 )

حميد بن مهران در فكر فرورفته بود . دغدغه ها او را در برگرفته بودند . على بن موسى ( ع ) مرد ساده اى نبود . او مى توانست از اين موضوع بهره بردارى كند و عليه رژيم چنان بشورد كه خلافت را براى هميشه از عباسيان به علويان منتقل كند . او فكر مى كرد : « مأمون نمى فهمد چه مى كند . به علاوه نمى تواند سرانجام ها را ارزيابى كند . »

يحيى بن

اكثم متوجه شد كه امام هرگز از وليعهدى خشنود نيست و از مأمون هم اطمينان ندارد . اگر جز اين بود ، اين نوشته هاى امام چه معنا داشت كه : « خداوند چشم هاى خائن و آن چه را در دل ها پنهان است ، مى شناسد . » و يا : « اگر پس از وى زنده ماندم . ؟ و يا : « جامعه و جفر برخلاف اين مطلب مى گويند . »

مأمون با لبخندى سرد ، نگرانى هاى خود را پنهان مى ساخت . او وانمود مى كرد كه به فضل مى نگرد . فضل آماده بود تا بنويسد :

_ رسم اميرمؤمنان_كه خدا عمرش را دراز گرداند_اين است كه مضمون كامل اين مكتوب را در حرم سرورمان محمد ( ص ) _ميان روضه و منبر_در اجتماع عمومى و انظار هاشميان و ديگر بزرگان و لشكريان مى خواند . بدين گونه اميرمؤمنان اين پيشوايى را بر همه مسلمانان لازم ساخت تا شبهه اى كه براى نادان پديد آمده است ، از ميان برود . « خداوند هرگز مؤمنان را به اين حال وانمى گذارد ( 99 ) كه مؤمن و منافق از يكديگر شناخته نشوند . »

اينك بايد قاضى مى آمد تا مى نوشت :

_ يحيى بن اكثم بر مضمون كامل اين نوشتار گواهى مى دهد . »

بشر بن معمر نوشت : « بشر همانند اينان گواهى داد و با دست خودش اين گواهى را نوشت . »

پيش از آن كه مجلسيان پراكنده شوند ، مأمون فرمان داد تا جشنى برپا كنند تا سران لشكرى و

كشورى و همه طبقات مردم به همراه بزرگان دو خاندان علوى و عباسى در آن حاضر شوند .

الله و ائمه در زمينش راضى بود .

گفتم : مگر همه پدرانت چنين نبودند ؟ فرمود : آرى . گفتم : پس چرا فقط پدرت به اين لقب ملقب شدند ؟ فرمود : چون مخالفان از دشمنانش مانند موافقان از دوستانش از وى راضى شدند و چنين چيزى براى پدرانش به وجود نيامد ، لذا از ميان همه به رضا ملقب گرديد . 3

ناگفته نماند : مخالفان خواسته اند با اين طريق منقصتى بر آن حضرت فراهم آوردند ، ولى چنانكه ديديم اين لقب از جانب خدا بوده است ، درست است كه همه امامان صادق ، كاظم ، رضا ، جواد و هادى و . بودند ولى براى هر يك بمناسبتى لقب بخصوص تعيين گشته است .

ن_ج_م_ه بانويى است كه من هرگز بهتر از او را نديده ام , زيرا در زيركى و محاسن اخلاق , مانندى ندارد .

من او را به تو مى بخشم , تو نيز در حق او نيكى كن .

ث_م_ره ازدواج ام_ام م_وس_ى ب_ن جعفر ( ع ) و نجمه , نورى شد كه در شكم مادر به تسبيح و تهليل م_ش_غ_ول ب_ود و م_ادر از آن , اح_س_اس سنگينى نمى كرد وچون به دنيا آمد, دست ها را بر زمين گذاشت , سر را به سوى آسمان بلندكرد و لب هاى مباركش را به حركت درآورد : گويا با خدايش رازو نيازمى كرد .

پس از تولد امام هشتم ( ع ) , اين بانوى مكرمه با تربيت گوهرى تابناك , ارزشى فراتر يافت .

م_ادر ب_ر آن ب_ود ت_ا تربيت و پرورش فرزندش , وى را از عبادات و مناجاتش باز ندارد, از اين رو به بستگانش گفت : دايه اى پيدا كنيد تا مرا در امر شيردادن كمك كند .

از وى پرسيدند : مگر شير تو كم شده است ؟ .

ن_جمه گفت : خير, ولى نوافل و ذكرهايى كه قبل از تولد حضرت رضا ( ع ) داشته ام و به آنها عادت كرده بودم , به خاطر شيردادن كم شده است , ازاين رو مى خواهم كسى من را در امر شيردادن يارى كند تا بتوانم دوباره آن عبادات ومناجاتم را شروع كنم !

آشفت و فرمود : سبحان الله ، اگر شما بى نياز هستيد ديگران بدان نيازمندند ، بجاى انداختن ، به مستمندان انفاق كنيد ، « سبحان الله ان كنتم استغنيتم فان اُنا ساً لم يستغنوا اطعموه من يحتاج اليه » 8 .

نعمت شما را زايل نموده و بر مملكت تو شورش بر پا دارد ، آيا كسى بر عليه خود چنين جنايتى كرده است ؟ ! !

مأمون گفت : اين مرد در پنهانى مردم را به سوى خويش دعوت مى كرد ، خواستيم او را وليعهد خود گردانيم تا مردم را به سوى ما دعوت نمايد و مردم بدانند كه اهل حكومت و خلافت ( دنيا دوست ) است و آنان كه به وى فريفته شده اند بدانند كه در ادعاى خود از تقوا و فضيلت و زهد صادق نيست ! خلافت مال ما است نه مال او ، ولى ترسيديم كه اگر او را به حال خود رها كنيم ، براى ما از جانب او وضعى پيش بيايد كه جلوگيرى نتوانيم كرد .

واكنون كه كرده خود را كرديم و به خطاى خود پى برديم ، مسامحه در كار وى ابداً روا نيست ، ولى مى خواهيم بتدريج او را در نزد رعيت چنان بنمايانيم كه بدانند لياقت حكومت ندارد ، آنوقت ببينيم با چه راهى بلاى او را از سر خود مى توانيم قطع نماييم . 6

آن مرد گفت : يا اميرالمؤمنين ! مجادله با او را به عهده من بگذاريد ، تا خود و يارانش را مغلوب نمايم و احترام و عظمت او را پايين آورم ، اگر هيبت تو در سينه ام نبود او را سر جاى خودش مى نشاندم . و بر مردم آشكار مى كردم كه از لياقت ولايت عهدى كه به او تفويض كرده اى قاصر است .

مأمون گفت : چيزى براى من محبوبتر از اين كار نيست كه به او اهانت و از

قدرتش كاسته گردد ، گفت : پس بزرگان مملكت ، فرماندهان ، قضات ، و بهترين فقهاء را جمع نماييد ، تا منقصت او را در پيش آنها روشن كنم ، تا از مقامى كه او را در آن قرار داده اى پايين آيد .

مأمون نامبردگان را جمع كرد ، و در صدر مجلس نشست و حضرت رضا ( ع ) را در مقام ولايت عهدى در طرف راست خود نشانيد ، پس از رسميت جلسه ، آن شخص كه از طرف مأمون مطمئن بود ، شروع به سخن كرد و گفت : مردم از شما بسيار حكايات نقل مى كنند . و در تعريف شما افراط كرده اند ، بطورى كه اگر خودتان بدانيد از آنها بيزارى مى كنيد ، اولين اينها آن است كه : شما خدا را درباره باران كه عادت باريدن دارد ، دعا كرديد و باران آمد ، مردم آن را به حساب معجزه اى از شما گذاشتند و نتيجه گرفتند كه در دنيا نظير و مانندى ندارد . اين اميرالمؤمنين ادام الله ملكه و بقاءه است كه با كسى مقايسه نمى شود مگر آن كه برتر آيد ، شما را در محلى قرار داده كه مى دانيد ، اين پاسدارى از حق و انصاف نيست كه مجال دهيد دروغگويان بر عليه او و بر له شما بدروغ چيزهايى بگويند كه تكذيب مقام اميرالمؤمنين است ! ! و شما را از او بالاتر بدانند ؟ ! ! !

امام صلوات الله عليه فرمود : بندگان خدا را مانع نمى شوم ازاين كه نعمتهاى خدا را درباره من ياد و حكايت كنند ، اما اين كه گفتى :

صاحب تو ( مأمون ) مقام مرا برتر داشت ، او مرا قرار نداد مگر در مقامى كه پادشاه مصر ، يوسف صديق را در آن قرار داد ، حال آن دو را نيز مى دانى ( يوسف پيامبر بود و او يك پادشاه مشرك ) .

در اين وقت آن مرد بر آشفت و گفت : پسر موسى ! از حد خود قدم فراتر گذاشتى ، كه خداوند بارانى را در وقت معين خود نازل كرد و تو آن را وسيله بلندى مقام خود قراردادى ، كه به مقام حمله به ديگران بر آيى ؟ گويا معجزه ابراهيم خليل را آورده اى كه سرهاى پرندگان را در دست گرفت و اعضاء آنها را در كوهها پراكنده نمود و به وقت خواندن ، آمدند و بر سرهاى خود چسبيدند و شروع به پرواز كردند ؟ ! ! !

اگر راستگويى اين دو عكس شير را كه در مسند خليفه هستند زنده كن و بر من مسلط گردان ، در اين صورت معجزه اى براى تو خواهد بود ، اما باران كه با دعاى تو آمد ، تو از ديگران در اين كار برتر نيستى .

امام صلوات الله عليه از جسارت آن خبيث برآشفت و به دو عكس شير فرياد كشيد : اين فاجر را بگيريد ، پاره كنيد ، از او عينى و اثرى نگذاريد . در دم آن دو عكس به دو شير ژيان مبدل شدند ، و آن خبيث را گرفته و خرد كردند و خوردند و خونش را كه ريخته بود ليسيدند ، مردم با حيرت به اين منظره نگاه مى كردند . آنگاه آن

دو شير محضر حضرت آمده و گفتند : يا ولى الله فى ارضه ! ديگر چه فرمانى دارى ، مى خواهى مأمون را نيز مانند او به سزايش برسانيم .

مأمون از شنيدن اين سخن بيهوش گرديد ، امام فرمود : در جاى خويش بايستيد . بعد فرمود : بر صورت مأمون گلاب پاشيدند ، به حال آمد ، شيران عرض كردند : مى فرماييد او را به رفيقش ملحق سازيم ؟ فرمود : نه ، خداوند عز و جل را تدبيرى است كه به سر خواهد برد ( اجازه نداده از ولايت تكوينى هر استفاده اى را بكنيم ) .

گفتند : پس فرمانت چيست ؟ فرمود : برگرديد به حالت اولى خود ، آن دو شير در دم مبدل به عكس شده و در روى مسند قرار گرفتند .

مأمون گفت : خدا را حمد مى كنم كه مرا از شر حميدبن مهران خلاص كرد ( آن مرد خبيث ) ، بعد گفت : يابن رسول الله ! خلافت مال جد شما بود ، سپس از آن شماست اگر مى خواهى آن را به شما تحويل بدهم ، امام فرمود : اگر خلافت را مى خوستم در عدم قبول آن با تو منازعه نمى كردم و از تو آن را نمى خواستم ، زيرا خداوند از اطاعت مخلوقش به من عطا فرموده مانند آن را كه با چشم ديدى كه چگونه آن دو تصوير به شير مبدل شدند .

ولى جهال بنى آدم از من طاعت ندارند ، آنها هر چند در اين كار زيانكار شده اند ولى خدا را در تدبير آنها مشيتى است ، مرا امرفرموده بر تو اعتراضى نكنم

و كارى را كه كردم بر تو ننمايم ، چنان كه به يوسف ( ع ) نيز درباره پادشاه مصر چنان فرمان داده بود . 7

نگارنده گويد : در اين كار ابداً شگفتى نيست ، آن مانند مبدل شدن عصاى موسى به اژدهاست . امام ( ع ) ولايت تكوينى داشت و خدا او را چنين قدرتى داده بود ، چنان كه عيسى ( ع ) نيز نظير آن را انجام داد . در بعضى نقلها ديده ام كه مأمون به آن حضرت گفت : دعا كنيد كه آن مرد زنده شود ، فرمود : اگر عصاى موسى جادوها را پس مى داد ، اينها نيز آن مرد را پس مى دادند

. آفريدگار پذيرفت و فرشتگان به او_كه محراب نيايش ايستاده بود_مژده دادند . هر كس در اين روز روزه بگيرد و سپس دعا كند ، پروردگار مى پذيرد . حضرت آهى آتشين از سينه برآورد و ادامه داد : « اى پسر شبيب ! مردم روزگار جاهليت ستم و نبرد را در اين ماه حرام مى دانستند و براى اين ماه ارج مى نهادند؛ اما اين امّت ، نه حرمت اين ماه را نگه داشتند و نه احترام پيامبرش را در اين ماه ، فرزندان رسول ( ص ) را كشتند و زنانشان را به اسارت بردند . » اشك در چشمان امام حلقه زد و صدايش بغض آلود شد . با همان حالت ادامه داد : « اى پسر شبيب ! اگر قرار است براى چيزى گريه كنى ، براى حسين ( ع ) گريه كن ! آسمان ها و زمين به خاطر آن گريستند . » ( 131 )

سكوت حاكم شد؛ چنان كه گويا دو مرد به شيهه اسبى بركرانه فرات گوش سپرده بودند . حضرت زير لب حرف هايى _تو گويى با خويش_زمزمه مى كرد : سرگذشت حسين تو گويى پلك هاى ما را ( شب ها ) بيدار نگه داشته و اشك هايمان را روان و عزيز ما را بى ارزش ساخته است . اى سرزمين كربلا ! براى ما ناگوارى و بلا به ارث گذاشتى ! هرگاه ماه محرم مى شد ، در ده روز نخست ديگر كسى پدرم را خندان نمى ديد . روز عاشورا ، اوج غمگينى وى ( 132 ) بود . در چنين روزى بود

كه خيمه هاى ما را به آتش كشاندند؛ اموال ما را به غارت بردند و احترام پيامبر ( ص ) را زير پا گذاشتند . »

ريان به خاطر آورد كه براى چه كارى نزد امام آمده است . زمزمه وار خواند :

« سر نوه محمد و پسر وصى اش را

اى مردان ! برنيزه ها برافراشتند

در چشم انداز مسلمانان چنين كردند

نه كسى مويه كرد و نه كسى متنفر شد

اى سر ! [بريدن تو] لالايى خواب [آرام] دشمن و

بيدارى چشم ما شدى و چشمانى كه [با هراس از حقگويى و ستم ستيزى است ، به خواب نمى رفتند] آن ها را خواب كردى

باغى نبود كه

آرزو نكند آرامگاه تو باشد . » ( 133 )

_ اين كه شعر دعبل خزاعى ( 134 ) است .

_ آرى سرورم ! او اينك به مرو آمده است و از شما اجازه مى خواهد كه وارد شود .

_ پس از نماز عصر . به جز من ، كسان ديگرى نيز هستند كه دوست دارند هم اكنون وى را ببينند .

شاعر خاندان علوى وارد شد؛ شاعر واژگان كوبنده؛ شاعر كلمات شورش گر؛ شاعرى با ربع قرن آوارگى ؛ شاعر محكوم به اعدام . از چشمان دعبل عشق مى تراويد . گفت : « سرورم ! شعرى سروده ام و دوست دارم آن را بشنويد . هنوز آن را براى كسى نخوانده ام . »

دعبل پارچه سپيد گسترد . پارچه اى واژگان شاعرانه؛ انقلابى . نوشتن شعر بر پارچه اى سپيد مانند احرام حج ، بى سابقه بود ! نشانه

هاى پرسش در چشم ها شكل گرفتند . دعبل گويى جواب آن چشم هاى پرسش گر را مى دهد ، گفت : « چنين كردم تا در هنگام كوچ به جهان واپسين ، همراهم باشند . » ( 135 )

دعبل غزلى را آغاز كرد كه ابياتش با ( ت ) پايان مى پذيرفتند؛ غزلى جاودانه در بستر تاريخ با مفهوم زير :

« نوحه گران گنگ و گويا

با ناله ها و آه هاى آتشين خود به گفت و گو پرداختند

با نفس هاى خود

از راز درون دلباختگان روزگار پرده برگرفتند .

معانى لطيف از دل انسانى جارى مى شود كه زندگى خويش را با آوارگى و دور از سرزمين هاى كودكى اش سپرى مى كند . او دردهايش را به سرزمين هايى مى فرستد كه وقتى از آن ها مى گريخت ، سبز و رؤيايى بودند .

سرزمين دختركانى كه زيبايى شان را در عفاف مى ديدند .

اين چشم اندازها هنگامى كه شاعر در بيابان عرفات مى ايستد ، هنوز در خاطره اش مى درخشند .

اما روزگار مى چرخد و همه چيز را با خود مى چرخاند و زمان آوارگى و هجران فرا مى رسد

زمانه را بنگر كه با پيمان شكنى ها و تفرقه اندازى هاى بسيارش با حكومت هاى بازيچه و كسانى كه به دنبال آن ها ، جوياى روشنايى از دل تاريكى ها بودند ، چه جنايت ها به مردم كرد

جز عشق به خاندان محمد ( ص ) اميد ديگرى در زندگى نمانده است .

فرزندان هند جگرخوار ، با چنگ افكندن بر حق ، زندگى

را به دوزخى غيرقابل تحمل تبديل كردند

اين ها دردهايى است كه مزرع سبز فلك را در چشم ما خونين مى نماياند و آب شيرين را بر كام تلخ مى كند .

همه چيز از لحظه اى در سقيفه آغاز شد

آن چه اين كارها را آسان كرد

بيعت ناگهانى و بى انديشه بود

از مكه و مدينه ، تنها آوارهايى ماندند .

سرزمينى كه فرودگاه جبرئيل بود ، تهى از ساكنانش شد .

درسگاه آيه هاى قرآنى از تلاوت تهى شد

و سراى وحى به ويرانى گراييد

خانه هاى على و جعفر ، حمزه و سجاد ذوثفنات ( 136 )

خانه هايى كه جايگاه نماز و پارسايى روزه و نيكى هاست

سراهايى كه ويران از باران هاى آمرزش بسيار است ، نه از سپرى شدن روزگاران .

اى وارثان دانش پيامبر و اى خاندان او

درود هماره ما نثار شما باد ! »

شاعر ، لحظه اى خاموش شد . زيرا رضا ( ع ) از خود بيخود شده بود . دل بزرگ وى نتوانست حماسه واژگان را حمل كند ، واژگانى كه چكيده اشك و خون و اندوه بودند . چون حضرت به خويش آمد ، با صدايى به غمگينى آواى جارى آب در ناودان فرمود :

« بخوان اى خزاعى . »

و دعبل خواند :

« آن ها كه غربت و دورى وطن پراكنده شان كرد

كجا رفتند ؟

بايستند تا از خانه هاى بى صاحب بپرسيم

چندگاه است كه روزگار نمازها و روزه هايشان به سرآمده است ؟

زمانه نيرنگ باخت و كينه ورزان روبند بر چهره زدند

تا از

قهرمانان بدر و احد و حنين انتقام گيرند

آفريدگار ، قبرى را كه در مدينه است با بارانش سيراب كند .

قبرى كه آسودگى و بركت ها در آن فرو آمده اند پيام آور راست راهى ، درودش شهريارش [= خدا] بر او باد !

و از سوى پروردگار بر روحش هديه ها باد ! »

بغض ، حنجره شاعر را فشرد . با همان بغض ادامه داد :

« بپندار فاطمه ! اگر حسين را بينى كه از تشنگى كنار فرات جان سپرده است حتماً سيلى به گونه ات مى نوازى

و اشك از چشمانت برگونه هايت جارى مى كنى

برخيز اى دختر خير و مويه كن

ستارگان آسمان بربيابان فتاده اند

اى فاطمه ! از قبر گمنامت برخيز تا بر فرزندان شهيدت گريه كنى

فرزندانى كه در كوفه ، طيبه ، فخ ، جوزجان ، باخمرى و بغداد سر به شورش برداشتند

قبرى در بغداد است از آن جان پاك و پيراسته كه در غرفه هاى بهشتى ، غوطه ور در درياى آمرزش خداى مهربان است .

در همين لحظه ، رضا ( ع ) به وى فرمود : « مى خواهى بيتى به اين قسمت از اشعارت بيفزايم ؟ »

_ آرى اى فرزند رسول خدا ( ص ) .

و امام ادامه داد :

« و قبرى در طوس است ، چه سوگى !

ناله ها در رژفاى درون راه مى يابند . »

و نشانه هاى پرسش و حيرت در چشمان شاعر نقش مى بندد . دعبل حيرت زده مى پرسد : « قبر چه كسى سرورم ؟ ! »

_ قبر من اى دعبل ! ( 137 )

و شاعر به خواندن شعرش ادامه مى دهد :

« پس اى چشم ! گريه كن و بغضت را بيفشان

زمانه گريستن فرا رسيده است

تبهكارى هاى روزگار ، مرا محاصره كرده است

و من اميدوارم كه پس از مرگ در امنيت به سر برم

سى سال است كه من با رنج و دريغ روزگار مى گذرانم

و مى بينم كه چگونه اين اجتماع كوچك از انسان هايى كه ستارگان زمين اند ،

ستم ديده و آواره اند و گرسنگى و ناكامى پيكرشان را گداخته است

تا هنگامى كه خورشيد بر زمين مى تابد

و مؤذن براى نماز اذان مى گويد ، مى گريم

خورشيدى طلوع و غروب نكرد

جز آن كه در شام گاه و سپيده دمان بر آن ها گريستيم

با همه فشارها ، آنان از ستيغ انسانيت فرود نيامدند؛

همچنان بزرگ و بزرگوار ماندند

چون يكى از اين خاندان كشته مى شد

دستى كه اينان به انتقام بگشايند ، بسته بود . »

حضرت ( ع ) ، كف دست را برگرداند؛ تو گويى خويش را از مقابله به مثل دور نگه مى داشت . غمگنانه زمزمه كرد : « آرى ، سوگند به خدا كه بسته است . »

دعبل ادامه داد :

من اگر به آن چه امروز و فردا رخ خواهد داد ، اميد نمى داشتم

دلم از حسرت آل احمد مى تپيد

آرى ! اميد من به خروج امامى است كه ناگزير خروج خواهد كرد

ظهورى همراه با نام پروردگار و بركت ها .

امام بانگ برآورد : «

اى خزاعى ! اين ابيات را روح القدس بر زبانت جارى ساخت . » و دعبل ادامه داد :

حق و باطل را از هم جدا ساخته

به نعمت و كيفر پاداش مى دهد

پس اى نفس ، شاد و خرم باش

كه آن چه آمدنى است ، دور نيست

هيچ يك از رنج هايى كه مى كشم ، ايمان مرا نمى لرزاند

تلاش مى كنم خورشيد را جا به جا كنم

و صلوات ها را به سنگ ها بشنوانم

گويى قفسه سينه ام بسيار تنگ شده است

و نمى تواند آه را در خويش نگه دارد .

امام برخاست تا شاعر هراسان آواره اى را در آغوش كشد كه سى سال را با بيم جان سپرى كرده است .

_ اى خزاعى ! روزى كه روز هراس بزرگ [رستاخيز] است ، خدايت تو را بى هراس گرداند .

اشك از ديدگان جارى بود؛ اشك اندوه براى آنان كه مظلومانه كشته شدند و اشك غم براى كسانى كه هنوز زير ستم بودند . شاعر ، دل لبريز از اندوهش را با اشك شست و از جا برخاست . اجازه رفتن گرفت . پيش از رفتن ، ياسر_خادم حضرت_كيسه اى كوچك برايش آورد .

_ اين چيست ؟

_ ده هزار درهم . هديه اى است از سرورم .

_ سوگند به آفريدگار كه چنين قصدى نداشتم و به خاطر آن به اين جا نيامدم . آمدم تا به محضرش مشرف شوم و چهره اش را بينم . تنها از وى مى خواهم كه پيراهنش را به من هديه دهد .

شاعر منتظر ايستاد و خادم

از نزد امام ( ع ) برگشت . لباس خز ايشان را آورد و گفت : « اين لباس . سرورم درهم ها را برگرداند و فرمود : بگير ! همين روزها به آن نياز پيدا خواهى كرد . »

شاعر ، صورت خود را در پيراهن فرو برد . عطر پيامبران بينى اش را آكند . كيسه كوچك را گشود . ده هزار سكه به نام رضا ( ع ) بود . شاعر آواره ، نخستين كسى بود كه به اين پول جديد ، دست يافته بود .

از خاندان عباسى به خاندان على منتقل سازد؛ بلكه از اين هراس دارم كه اين مرد با تكيه بر جادوگريش ، نعمتت را نابود كند؛ بر كشورت هجوم آورد و . آيا كسى در حق خودش و كشورش چنين كار خلافى كرده است كه تو كرده اى ؟ !

براى نخستين بار خليفه آن چه را كه در درونش موج مى زد ، باز گفت : « پسر مهران ! تو چيزى نمى دانى . اين مرد پنهان از چشم ما ، مردم را به خويش مى خواند . ما تصميم گرفتيم او را وليعهد خود اعلام كنيم تا به سلطنت و خلافتمان اعتراف كند . اين كار را كرديم تا شيفتگان او بر اين باور شوند كه در حقى كه براى خودش قائل بود ، هيچ سهمى _نه كم و نه زياد_ندارد . خلافت حق ماست ، نه او . ترسيديم كه اگر او را به حال خود واگذاريم ، ميان ما چنان فاصله اى افتد كه ديگر نتوانيم او را از نزديك زير نظر داشته باشيم و از او به ما زيانى رسد كه توان آن را تاب آورد .

_ اما كارها به سويى مى رود كه شما نمى خواستى .

_ آرى ما درباره او اشتباه كرديم و بر لبه پرتگاه قرار گرفتيم . باعث شهرتش شديم و بيش از اين نبايد خاموش بنشينيم .

لختى سكوت كرد و سپس ادامه داد : « لازم است آن گونه كه مردم بپذيرند اندك اندك از مقامش بكاهيم؛ او شايسته وليعهدى نيست . پس از بركنارى اش قال قضيه را مى كنيم .

» ( 126 )

از آن دو چشم هراس انگيز ، برق كينه ، نيرنگ و دسيسه مى درخشيد .

_ چه مى خواهى بكنى اى اميرمؤمنان ؟

_ همين روزها ، دانش وران فرقه ها و اديان گوناگون را گرد هم مى آورم . حرف اصلى او و پيروانش اين است كه وى دانشمندترين مردم است . اگر اين فكر را در هم بشكنيم ، ادعايش فرو مى ريزد و از چشم مردم مى افتد . آسان ترين كار در آن زمان ، بركنارى او از ولايتعهدى است . چند روز ديگر عمران صائبى ، جاثليق ، رأس الجالوت ، هيربد بزرگ و نسطاس رومى مى آيند . حتى چيره دست ترين منكر خدا هم خواهد آمد . به فضل دستور داده ام همه را گرد آورد . ( 127 )

در اين لحظه ، پسر مهران متوجه شد آن مناظراتى كه برخى شب ها تشكيل مى شد از اهداف پنهان خليفه بر ضد وليعهدش بود و او نمى دانست !

روزها گذشتند و روزى كه براى گفت و گو معين كرده بودند ، فرا رسيد . مأمون به مردانى نگريست كه هر يك در انديشه خود نكته اى را مى پروراند؛ نكته اى كه ديگرى در فكرش نبود . هر يك لباسى جز لباس ديگرى پوشيده بود . آنچه آنها را كنار هم نشانده بود ، دسيسه بود . تنها اندكى از آنان در جست و جوى حقيقت بودند . مأمون گفت : « من شما را براى كار نيكى گرد آورده ام . دوست دارم با پسر عمويم_كه مهمان من است_بحث كنيد

. فردا صبح بياييد . هيچ كس غيبت نكند . . »

سپس خليفه رو به جوانى كرد كه از مدينه همراه با امام به مرو آمده بود و گفت : « به مولايت اطلاع بده . »

امام به مردى عراقى كه آشناى حضرت بود ، فرمود ! تو عراقى هستى و عراقى نرم خوست . نظرت درباره اين مناظره_كه پسر عمويم بزرگان فرقه ها و مشركان را جمع كرده است_چيست ؟ »

_ جانم فدايت باد ! او مى خواهد دانش شما را بيازمايد؛ اما بنا را بر شالوده اى قرار داده است كه پايه اش استوار نيست .

_ مگر بناى او در اين مورد چيست ؟

_ اهل كلام و بدعت ، شيوه اى خلاف روش دانشمندان دارند . دانشمندان جز باطل و ناروا را انكار نمى كنند؛ اما مشركان و اهل كلام ، همه چيز را انكار مى كنند . اگر به آنها بگويى : « خداوند يگانه است . » مى گويند : « ثابت كن . » اگر بگويى : « محمد ( ص ) پيامبر خداست . » ، مى گويند : « پيامبرى اش را ثابت كن . » آنان سفسطه و مغلطه مى كنند . از آن ها دورى كن سرورم .

حضرت به يك كلام سخن آخر را گفت : « مى ترسى شكستم دهند ؟ »

_ نه ! به خدا سوگند ، هرگز چنين هراسى ندارم . اميد آن دارم كه به خواست پروردگار ، شما بر آنان پيروز شويد . امام ساكت شد . نور اتاق از درون پنجره به درون

اتاق مى تابيد . امام فرمود : « اى نوفلى ! آيا دوست دارى بدانى مأمون چه وقت از اين كار پشيمان مى شود ؟ »

نوفلى كه به چهره غمگين امام خيره مانده بود ، گفت : « چه وقت ؟ »

_ زمانى كه بشنود من با توراتيان به زبان توراتشان ، با انجيليان به زبان انجيل آن ها ، با زبوريان به زبان زبورشان ، با صابئيان به زبان عبرى ، با هيربدها به زبان پارسى ، با روميان به زبان رومى و با فرقه هاى گوناگون به زبان خودشان بحث مى كنم .

فضل وارد شد و با احترام به امام گفت : « فدايت شوم ، پسر عمويت منتظر شماست . . »

امام برخاست . نوفلى به گام هاى امام مى نگريست . محكم و استوار بودند . حضرت به آسمان نگريست و از آن يارى جست . انجمن از دانشمندان ، فرماندهان نظامى ، دولت مردان بانفوذ ، دانشمندان يهود ، ترسا ، صابئيان و حتى كافران موج مى زد . همگى به احترام امام برخاستند . حضرت در جايش نشست . چشم ها به او مى نگريستند . همه ايستاده بودند . مأمون به آنان اجازه نشستن داد . همه نشستند خليفه رو به جاثليق_رئيس اسقف ها_كرد و گفت : « اى جاثليق ! ايشان پسر عموى من على بن موسى بن جعفر است . از تبار فاطمه ، دختر پيامبر ما . وى پسر على بن ابيطالب است . دوست دارد تو با او حرف بزنى و بحث كنى ! »

جاثليق براى بنيان نهادن شالوده

اى قابل پذيرش براى گفت و گو ، چنين گفت : « اى اميرمؤمنان چگونه با مردى بحث كنم كه از كتابى براى من دليل مى آورد كه من آن را منكرم؛ و از پيامبرى سخن مى گويد كه من به آن ايمان ندارم ؟ ! »

امام لب به سخن گشود :

_ اى ترسا ! اگر از انجيلت برهان بياورم مى پذيرى ؟

_ چرا نپذيرم ؟

_ پس هر چه دوست دارى بپرس .

_ درباره پيامبرى عيسى و كتابش چه مى گويى ؟ آيا بخشى از آن را انكار مى كنى ؟

_ من عيسى ( ع ) و كتابش و بشارتى را كه به مردمش داد ، باور دارم : به شرط آن كه حواريون به صحت آنها اعتراف كرده باشند . من نبوت عيسايى را منكرم كه به پيامبرى محمد و كتابش اعتراف نكرده و مردمش را ( به اين موضوع ) مژده نداده است .

_ احكام با گواهى دو عادل ثابت مى شوند . از ميان غيرمسلمانان بر پيامبرى محمد دو شاهد بياور؛ گواهانى كه ما مسيحيان آن ها را پذيرفته باشيم . سپس شما نيز ازمن براى ادعايم دو شاهد غير مسيحى بخواه .

_ سخنى صحيح گفتى . اگر بگويم كه چه كسى عادل است و نزد عيسى مسيح مقامى بس بلند دارد ، مى پذيرى ؟

_ نامش چيست ؟

_ نظرت درباره يوحنّا ديلمى چيست ؟

_ محبوب ترين فرد نزد عيسى بود .

_ سوگندت مى دهم بگويى ، آيا در انجيل آمده است كه يوحنّا گفت : « عيسى به من

خبر و مژده دينى عربى را داد و اين كه اين مذهب پس از من است . پس من به حواريون مژده دادم و آن ها نيز به آن ايمان آوردند ؟

جاثليق كه از پاسخ صريح دورى مى كرد ، گفت : « اين مطلب درست است ، اما يوحنا نام وى را نبرد تا ما وى را بشناسيم . »

_ اگر كسى را برايت بياورم كه انجيل را بخواند آن وقت چه ؟

جاثليق آهسته پاسخ داد : « حرفى منطقى است . »

امام از نسطاس رومى كه پزشك بود ، پرسيد : « سفر سوم انجيل را حفظى ؟ »

نسطاس فروتنانه پاسخ داد : « بله ! خيلى خوب حفظم . »

_ بخشى از آن را برايت مى خوانم . اگر در آن سخنى از محمد ( ص ) ، خاندانش و امتش آورده است ، گواهى بده .

امام به زبان سريانى شروع به خواندن آياتى از انجيل كرد . حاضران شگفت زده مى نگريستند . خواندنش كه پايان يافت ، رو به جاثليق كرد و گفت : « چه مى گويى ؟ اين سخن عيسى بن مريم ( س ) است . اگر آن چه را كه خواندم تكذيب كنى ، موسى ( س ) و عيسى ( س ) را تكذيب كرده اى . اگر اين كلام خداوندى را انكار كنى ، كشتنت قطعى است؛ زيرا به خدايت ، پيامبرت و كتاب آسمانى كافر شده اى . »

جاثليق سر به زير افكنده گفت : « نمى توانم اين مطلب را انكار كنم . آنچه

را كه خواندى ، از انجيل بود . اعتراف مى كنم . »

حضرت رو به حاضران كرد .

_ شاهد اعتراف او باشيد .

سپس رو به جاثليق كرد و ادامه داد : « جاثليق ! آنچه را كه به ذهنت مى رسد بپرس . »

_ به من بگو تعداد حواريون عيسى و دانشمندان انجيل چند تاست ؟

_ حواريون دوازده مرد بودند . دانشمندترين و برترين آن ها لوقا بود . اما دانشمندان مسيحى ، سه نفر بودند : يوحناى بزرگ ، يوحنا در قرقيسيا و يوحنا ديلمى در زخّار . نام پيامبر اسلام و خاندان او در نزد وى بود . او بود كه به امت عيسى و بنى اسرائيل اين مژده را داد .

امام لحظه اى خاموش ماند و سپس لبخندى زد وگفت : « سوگند به آفريدگار ، ما به عيسايى ايمان داريم كه به محمّد ايمان آورد . ماانتقادى به ايشان نداريم جز اين كه او در نيايش سست بود و نماز كم مى خواند واندك روزه مى گرفت ! »

جاثليق هيجان زده فرياد كشيد : « چه مى گويى اى دانشمند اسلام ؟ خراب كردى ! نقطه ضعف آشكار شد ! خيال مى كردم تو دانشمند ترين عالم اسلامى هستى . »

امام با آرامش پاسخ داد : « مگر چه شده ؟ »

_ تو مى گويى عيسى ضعيف بود . نماز اندك مى خواند و روزه كم مى گرفت . در صورتى كه عيسى هيچ روزى را بى روزه نگذراند و هيچ شبى را بى نماز نخوابيد . همواره روزها روزه دار و

شبها نيايشگر بود . »

در اين لحظه امام ضربه خود را فرود آورد تا گمان هاى مسيحيان را درباره خداوندى مسيح ( س ) درهم شكند .

_ مسيح براى چه نماز مى خواند و روزه مى گرفت ؟ !

پاسخ جاثليق ، خاموش بود؛ سكوتى در برابر حقيقت .

پس از لحظاتى ، آن شكست خورده نجوا كرد : « حق با شماست ! »

_ چرا مسيح پسر مريم را مى پرستيد ؟ چرا مى گوييد او خداست ؟

_ زيرا او مرده ها را زنده مى كرد . نابينا و جذامى را شفا مى داد . . پس او خدايى شايسته پرستيدن است .

_ اليسع نيز كار عيسى را مى كرد . روى آب راه مى رفت و مردگان را زنده مى كرد . نابينا و جذامى را شفا مى داد . چرا او را خدا نمى دانيد ؟ ! ابراهيم خليل نيز چهار پرنده اى را كه كشته بود ، زنده كرد . چرا او را خدا نمى انگاريد ؟ ! موسى نيز هفتاد تن از قوم خود را كه دچار صاعقه شده بودند ، زنده كرد؛ چرا او را خدا نمى شماريد ؟ !

جاثليق خاموش ماند و سپس گفت : « حق با تو است؛ لا اله الا الله . »

امام رو به رأس الجالوت_دانشمند برجسته يهود كرد_و فرمود : « تو را به آيه هايى كه بر موسى بن عمران ( س ) فرود آمد ، سوگند مى دهم كه بگويى ، آيا در تورات نوشته نشده است : وقتى آخرين امت_كه پيروانش شترسوار هستند_بيايند

، خداوند را در كنيسه هاى جديد به طور بسيار جدى و تازه ستايش مى كنند . پس بايد اسرائيليان به آنان و فرمانروايشان پناه برند تا دل هايشان آرام گيرد . در دست هايشان شمشيرهايى است كه با آن از مردم كافر در سراسر زمين انتقام مى گيرند .

آيا به راستى تو اين سخن را در تورات نيافته اى ؟ »

رأس الجالوت كه غافل گير شده بود ، پاسخ داد : « آرى ! ما اين مطلب را در تورات يافته ايم . »

امام بار ديگر رو به جاثليق كرد و گفت « از كتاب اشعياى نبى تا چه حد اطلاع دارى ؟ »

_ حرف حرف آن را حفظ هستم .

حضرت ايشان و رأس الجالوت را مخاطب قرار داد و گفت : « آيا معنى اين سخن وى را مى دانيد كه گفت : اى مردم ! من چهره كسى را ديدم كه بر درازگوش سوار مى شود و تن پوشى از نور به تن دارد . من شترسوارى راهم ديدم كه نورش به سان نور ماه بود ؟ »

هر دو سر خود را به علامت پاسخ مثبت تكان دادند و گفتند : « آرى ! اشعياى نبى اين سخن را گفت . »

امام رو به جاثليق كرد .

_ آيا مى دانى عيسى ( س ) فرمود : « من به سوى پروردگار خويش و شما مى روم و بارقليطا آمد؛ هم او كه به حقانيت من گواهى مى دهد؛ همان گونه كه من به حقانيت او شهادت دادم . و او كسى است كه همه

چيز را براى شما تفسير مى كند؛ رسوايى ملت ها ( يى كه آگاهانه بر جاده باطل مى تازند ) به دست اوست؛ او كسى است كه ستون ( خيمه ) كفر را مى شكند ؟ »

حدقه چشمان جاثليق از حيرت گشاده شد .

_ آرى ، مى دانم .

_ آيا اين مطلب در انجيل آمده است ؟

جاثليق با فروتنى ترسايانه اى پاسخ داد : « آرى »

_ اى جاثليق ! به من بگو كه انجيل نخست را كه گم كرديد ، آن را نزد چه كسى يافتيد ؟ انجيل موجود را چه كسى تدوين كرد ؟

_ فقط يك روز آن را گم كرديم؛ اما بار ديگر آن را تازه و باطراوت يافتيم . يوحنا ومتى آن را براى ما آوردند . .

_ شما چه قدر درباره انجيل و دانشمندانش كم اطلاع هستيد ! اگر مطلب همين گونه باشد كه شما مى گوييد و امروزه اصل آن در اختيارتان است ، پس چرا درباره انجيل اختلاف داريد ؟ اينك من اصل مطلب را به شما خواهم گفت . چون انجيل نخست مفقود شد ، ترسايان نزد علمايشان اجتماع كردند و گفتند : « عيسى بن مريم كشته شد و انجيل را گم كرديم و شما دانشمندان ما هستيد؛ چه داريد ؟ »

لوقا ، مرقانوس ، يوحنا و متّى به آنان گفتند : « انجيل در سينه ماست . در هر يكشنبه سفرى از آن را برايتان مى خوانيم . كنيسه ها را تهى نگذاريد . ما روز يكشنبه سفر سفر آن را برايتان مى خوانيم تا به زودى

همه را گرد آوريم . »

اين چهار تن بودند كه انجيل را برايتان تدوين كردند؛ اما اينان شاگرد بودند . اين مطلب را مى دانستى ؟

جاثليق با احترام پاسخ داد : « اين مطلب را نمى دانستم؛ اما دلم گواهى مى دهد كه حق با شماست . مى خواهم بيشتر بدانم . »

امام رو به مأمون_كه حيرت زده به او مى نگريست_كرد و گفت : « بر او گواه باشيد . »

از هر گوشه مجلس اين صدا برخاست : « آرى شاهد هستيم . »

حضرت بار ديگر رو به جاثليق كرد وسخن خود را ادامه داد .

_ به حق پسر و مادرش ، آيا مى دانى كه متّى درباره نسب عيسى گفت : « او مسيح فرزند داود ، فرزند ابراهيم است ؟ » و مرقانوس درباره نسب عيسى گفت : « او كلمة الله است . در بدن آدمى حلول كرد و تبديل به انسان شد ؟ » و لوقا گفت : « عيسى و مادرش دو انسان هستند ( همانند انسان هاى ديگر با گوشت و خون ) ، اما روح القدس در آنها حلول كرده است ؟ »

شما درباره شهادتى كه عيسى درباره خودش داده است چه مى گوييد ؟ او گفت : « به راستى به شما مى گويم : كسى به آسمان نمى رود مگر اين كه كسى فرود آيد؛ مگر شترسوار_فرجامين پيامبر_كه به معراج مى رود و برمى گردد . » درباره اين سخن نظرت چيست ؟

_ همه حرف هايى را كه زدى قبول دارم . آرى ! همه اين مطالب

در انجيل آمده است

_ درباره گواهى هاى لوقا و مرقانوس و متى درباره عيسى و نسبت هايى كه به وى دادند ، چه مى گويى ؟

_ به عيسى دروغ بستند .

امام رو به حاضران پرسيد : « مگر چند لحظه قبل نگفته بود كه آنان از دانشمندان انجيل هستند و سخنانش حق است ؟ »

جاثليق خود را از ميدان بحث عقب كشيد .

_ اى دانشمند مسلمانان ! دوست دارم مرا از صحبت كردن درباره اين چهار نفر معاف كنى .

_ پس پرسش هايى را كه در ذهن دارى بپرس .

_ از غير من بپرس . قسم به خدا كه فكر نمى كنم در ميان دانشمندان اسلامى ، كسى مانند شما باشد .

جاثليق سر فرو افكند . صدا از گوشه و كنار مجلس برخاست :

_ الله اكبر .

_ لا اله الا الله .

مأمون به چهره امام مى نگريست . دانه هاى درشت عرق به سان شبنم بر پيشانى امام مى درخشيدند . حضرت ( ع ) ، رو به رأس الجالوت_دانشمند برجسته يهود_كرد .

_ شما از من مى پرسى ، يا من از شما بپرسم ؟

_ من از شما مى پرسم و برهان جز آن چه از تورات و زبور داود بياورى ، نمى پذيرم .

_ جز آن چه از تورات يا زبور نقل مى كنم ، از من نپذير .

_ نبوت محمّد را چگونه ثابت مى كنى ؟

_ موسى بن عمران ( س ) و داود ( س ) _خليفه خدا در زمين _بر پيامبرى اش گواهى داده اند .

_ موسى چه گفت ؟

_ به بنى اسرائيل سفارش كرد : « به زودى پيامبرى برايتان خواهد آمد . پس او را باور كنيد و حرف هايش را پذيرا شويد . »

امام بخشى از تورات را بر وى خواند : « نورى از جانب طور سينا آمد و مردم را از سوى كوه ساعير روشن كرد و براى ما از كوه فاران آشكار شد . »

_ آرى ! اين جمله در تورات است؛ ولى تفسيرش چيست ؟

امام كه « علم كتاب » داشت ، فرمود : « من به تو مى گويم . منظورش از جمله : « نورى از طرف طور سينا آمد . » آن وحى است كه خداوند والا بر موسى در كوه طور فروفرستاد . اما درباره جمله : « مردم را از كوه ساعير روشن ساخت » ؛ اين همان كوه است كه وقتى حضرت عيسى بر آن بود ، بر وى وحى نازل شد . اما درباره جمله : « بر ما از كوه فاران ، آشكارشد ! » فاران ، كوهى نزديك مكه كه فاصله اش تا آن ، يك يا دو روز مسافت است . موسى در تورات به شعيب پيامبر فرمود : « دو سواره ديدم كه زمين را روشن كرده بودند؛ يكى بر درازگوش و ديگرى بر شتر سوار بود . » شتر سوار ودراز گوش سوار كيستند ؟ »

_ اين مطلب در تورات هست؛ اما من تفسير آن را نمى دانم .

_ آن كه بر دراز گوش سوارشده ، حضرت عيسى ( س ) است وشتر سوار حضرت

محمد ( ص ) . آيا انكار ميكنى اين مطلب در تورات هست ؟

_ نه انكار نمى كنم .

_ آيا حيقوق پيامبر را مى شناسى ؟

_ آرى .

_ او مى گويد_وكتاب شما به اين مطلب گواهى مى دهد كه_ : « پروردگارحقيقت را از كوه فاران آورد وآسمان ها از ستايش احمد وامتش لبريز شدند .

اسب ها يش [ با كشتى ] در دريا جا به جا مى شوند؛ آن گونه كه در خشكى برده مى شوند . كتاب تازه اى براى ما مى آورد؛ البته پس از آن كه بيت المقدس تخريب شد . » آيا اين مطلب رامى دانى وبه آن ايمان دارى ؟

_ آرى .

_ آيا داود در زبورش نفرمود_و تو نمى خوانى _كه : « خداوندگارا ! كسى را برانگيز تا سنت را پس از آن كه سستى گرفت ، برپا سازد ؟ » آيا پيامبرى را مى شناسى كه سنت را پس از سستى بر پا دارد ؟

_ اين سخن داود است و ما انكار نمى كنيم ، اما منظورش حضرت عيسى بود . سستى دينش نيز پيش از وى بوده است .

_ اشتباه مى گويى ! عسيى تا زمان عروج ، با سنت تورات موافق بود . در انجيل نوشته شده است : « من پسر برّه ( مريم ) ، رفتنى هستم . بارقليطا بعد از من مى آيد . او ميثاق را حفظ و همه چيز را برايتان تفسير مى كند . به ( حقانيت ) من گواهى مى دهد؛ همان گونه كه من به ( حقانيت )

وى شهادت دادم . من با امثال نزد شما آمدم و او با تفسير نزد شما مى آيد . » آيا مى دانى اين مطلب در انجيل آمده است ؟

_ آرى .

_ درباره پيامبرت موسى بن عمران ( س ) مى پرسم . چه دليلى بر پيامبرى او وجود دارد ؟

_ او نشانه هايى آورد كه پيشينيان نياورده بودند .

_ مثل چه ؟

_ مانند : شكافتن دريا ، تبديل عصا به مارى خزنده ، ضربه زدن به سنگ كه از آن چشمه ها جوشيد و دست نورانى اش براى بينندگان .

_ در اين كه اين ها دليل پيابرى وى هستند ، حق با تو است؛ اى رأس الجالوت چرا عيسى بن مريم را قبول ندارى ؟ با اين كه او مرده ها را زنده مى كرد؛ نابينا و جذامى را شفا مى داد؛ پرنده اى گلين مى ساخت و در آن مى دميد؛ آن تنديس به اذن الهى تبديل به پرنده اى زنده مى شد ؟

آن يهودى نيرنگ بازانه پاسخ داد : « گفتند كه اين كارها را مى كرد؛ ولى ما كه نديديم ! »

_ معجزات موسى ( س ) را مگر خودت ديده اى ؟

_ خبرهاى فراوان و مطمئنى درباره آن ها وجود دارد .

_ درباره معجزات عيسى نيز چنين است؛ پس چرا موسى را باور دارى ، اما به عيسى ايمان نمى آورى ؟

يهودى خاموش ماند . امام به سخن خويش ادامه داد .

_ درباره پيامبرى محمد ( ص ) نيز سخن همين است . او يتيمى تهى دست بود

. نزد هيچ آموزگارى شاگردى نكرد . اما قرآنى آورد كه در آن داستان هاى پيامبران و خبرهاى مربوط به آنان است .

يهودى گفت : « ما نه خبرهاى عيسى را باور داريم و نه خبرهاى محمد را . حق نداريم به حقانيت آن ها اعتراف كنيم ! »

_ پس آيا مردمى كه به حقانيت آن ها گواهى دادند ، فريب خورده اند ؟

آن مرد كه بيمارى لجاجت داشت ، خاموش ماند . هيربد بزرگ_رئيس زرتشتيان خاموش بود؛ اما عمران صابئى ، حيرت زده به شكست اديان كهن مى نگريست . دوست نداشت وارد جنگ انديشه ها شود؛ اما چه چيز باعث شد كه تغيير عقيده دهد ؟

مهارتت آگاهم . اگر با يك سئوال هم شده است ، او را شكست بده .

_ بايد نتايج بدى اين كار را هم قبول كنم . پس زمانى را معين كن .

_ روز هشتم خوب است ،

_ با جان و دل سرورم . براى پس فردا حاضرم .

چون مروزى از كاخ بيرون رفت ، خليفه وزيرش را صدا زد و از او خواست تا مجلسى از دانشوران ترتيب دهد تا او شاهد جنگ تفكرها باشد . هدف مأمون ، كاستن تدريجى مقام امام در چشم مردم بود . اگر امام در مجلسى كه بزرگ ترين دانشمندان حضور داشتند از پاسخ در مى ماند . مأمون مى توانست خود را از وجود امام خلاص كند . با اين كار ، او به مردم نشان مى داد كه علويان هم مانند مردم معمولى هستند؛ يعنى آن ها هم دنيا را دوست دارند و بسيارى از مسائل علمى را نمى دانند !

هنگامى كه حاجى ها از مكه به سوى سرزمين منا رهسپار مى شدند ، مجلس مأمون از دانشمندان و دولت مردان موج مى زد . امام و سليمان در برابر هم نشستند . براى لحظه اى سليمان به مأمون نگريست . خليفه رو به امام كرد و گفت : « ايشان سليمان مروزى هستند . »

حضرت لبخند زد . مأمون رو به سليمان كرد و گفت : « از آن چه به خاطرت مى رسد از ابوالحسن بپرس . فقط بايد خوب بشنوى و جانب انصاف را رعايت كنى . »

سليمان لباسش را مرتب كرد و پرسيد : « درباره

كسى كه اراده خداوند را مانند ( زنده بودن ) ، ( شنونده بودن ) ، ( بيننده بودن ) و توانايى پروردگار را نام و صفت وى مى داند ، چه مى گويى ؟ »

_ شما مى گويى : « اشياء آفريده و گوناگون شدند؛ چون خداوند خواست . » نمى گويى : « چيزها آفريده و گوناگون شدند ، چون او شنونده و بيننده است و اين خود نشان مى دهد كه اراده و خواستن ، مانند شنيدن ، ديدن و توانايى نيست ( زيرا اين سه مورد اخير ، صفت خداوند هستند و صفت از ابتدا همراه پروردگار بوده است؛ اما اراده يكى از افعال الهى است كه بعدها به وجود آمده؛ يعنى حادث است نه ازلى . )

_ خداوند از همان وقتى كه خدا بود ، اراده مى كرد ( پس اراده ازلى و بى آغاز است . )

_ اى سليمان ! اراده خداوند عين وى است يا غير از او ؟

_ غير اوست .

_ پس به اين موضوع عقيده دارى كه : همراه خداوند از همان ابتدا ، چيزى ( اراده اى ) بود كه در عين حال ازلى و بى آغاز بود ! ( و اين خود تناقض گويى است . )

_ من چنين چيزى نمى گويم .

_ آيا اراده ، بعدها پديد آمد ؟

_ خير ؟

مروزى در بن بست گرفتار شد . از طرفى مى گفت : « اراده همانند خداوند بى آغاز نيست ! » واز طرف ديگر مى گفت : « از همان ابتدا با خداوند بود

و بعدها پديد نيامد . »

مأمون برگشت وبا تلخى به سليمان گفت . « انصاف داشته باش . نمى بينى صاحب نظران در اطرافت نشسته اند ؟ » خليفه رو به امام كرد و محترمانه گفت : « اى ابالحسن ! با او مناظره كن؛ او متكلم خراسان است . »

اين بار امام رو به حريف خود كرد و پرسيد : « آيا اراده بعدها پديد آمد ؟ »

_ خير !

_ اى سليمان اراده بعدها به وجود آمد؛ چون هيچ چيز ( مانند پروردگار ) بى آغاز نيست . اما اگر بعدها به وجود نيامد پس ازلى است .

_ اراده از خداوند است؛ همان گونه كه شنيدن ، ديدن و دانش جزو خداوند است .

_ اراده خود خداست ؟

_ نه .

_ پس اراده كننده مانند شنونده و بيننده نيست . ( 110 )

_ همان طور كه مى گويد : « خودش را شنوا ، بينا و يا دانا كرد » ، مى شود گفت كه خودش را اراده كرد . »

امام با پرسشى راه را بر او بست .

_ خودش را اراده كرد يعنى چه ؟ خواست چيزى شود ؟ اراده كرد زنده ، شنوا ، شنونده ، بيننده و توانا شود ؟ !

سليمان دستپاچه شد؛ اما خويش را نباخت .

_ بله .

_ پس با خواست و اراده خودش اين كارها را كرد ؟

مروزى در چاله تناقض افتاد .

_ بله .

امام ضربه اى ديگر فرود آورد :

_ پس اين كه مى گويى : « تصميم گرفت زنده

، شنونده و بينا شود ، معنايى ندارد » ؛ چون اين كارها با خواست خودش نبود .

مجلسيان به خاطر ضد و نقيض گويى او از خنده روده بر شدند . امام لبخندى زد و رو به حاضران گفت : « بر او سخت نگيريد ! »

رو به حريف سرگردانش كرد و گفت : « اى سليمان ! مى توانم از تو سؤالى بپرسم ؟ »

_ بپرس جانم به فدايت .

_ به من بگو آيا شما و پيروانت با زبانى با مردم حرف مى زنيد كه آن زبان را مى فهميد يا نمى فهميد ؟

_ به زبانى حرف مى زنيم كه مى فهميم چه مى گوييم .

_ آن چه مردم مى دانند اين است كه : « اراده كننده غير از اراده شده است و اراده كننده پيش از خواسته شده بايد وجود خارجى داشته باشد . فاعل بايد قبل از مفعول باشد . »

اما اين مطلب اين حرف شما را باطل مى كند كه مى گوييد : « اراده كننده و اراده شده يكى هستند . »

سليمان با پاسخى كه داد ، در گودال انكار مسائل مسلم عقلى افتاد . او گفت : « فدايت شوم مردم از اين موضوع سر در نمى آورند ! »

امام گام پيش نهاد تا از فطرت وانديشه آدمى ستايش كند . او گفت : « پس شما ادعاى بى شناخت مى كنى . گفتى كه اراده ، مانند شنيدن و ديدن است . اگر چنين است ، اين حرف شما قابل فهميدن نيست . »

سليمان در برابر حقيقت

، ساكت و ناتوان ايستاده بود . حضرت براى نابودى قلعه استدلال او ، از وى پرسيد : اى سليمان ! آيا اراده ، كار خداوند است يا نه ؟ »

_ آرى ! كار خداوند است .

_ پس از اول نبود و بعد پديد آمد؛ چون همه افعال و كارها حادثند ، نه ازلى .

مروزى با گفتن جمله بعدى بار ديگر به تناقض گويى افتاد .

_ اراده كار او نيست !

_ آيا از همان ابتدا كه خدا بود ، اراده نيز بود ؟

سليمان به قلعه اى ديگر گريخت . او گفت : « اراده همان ايجاد كردن چيزى است . »

اين همان حرفى است كه تو پيروانت بر ضرار ( 111 ) وپيروانش زشت و ناروا شمرديد . آنها مى گويند : « آنچه خداوند در آسمان و زمين و دريا ، مانند : سگ و خوك و ميمون و انسان آفريده همان خداوند است . اراده خداوند ( يعنى همين ها ) هستند كه زنده مى شوند؛ راه مى روند ، مى خورند ، مى آشامند ، لذت مى برند ، ستم مى كنند ، كارهاى زشت انجام مى دهند ، كافر ومشرك مى شوند و سرانجام مى ميرند . »

مروزى ، نيرنگ بازانه به قلعه اى پناه برد كه خوى وى لحظاتى قبل آن را فروريخته بود . او گفت : « اراده خداوند ، مانند شنيدن ، ديدن و دانش ( صفت ) است . »

_ آيا شنيدن ، ديدن و دانش بعدها پديد آمدند يا از ابتدا مثل خداوند ازلى بودند ؟

_ از ابتدا بودند .

_ چه طور مى گويى از ابتدا بوده اند ؟ ! يك بار گفتى كه اراده نكرد . بار ديگر گفتى كه بعدها اراده كرد . اينك مى گويى كه از ابتدا بود؛ نه اين كه بعدها پديد آمده باشد .

سليمان سرگردان شد .

_ اين تناقض گويى مثل اين است كه يكبار مى گوييم فلانى مى داند و يك بار مى گوييم نمى داند .

_ اين مورد با آن مورد فرق مى كند؛ زيرا نفى آن چيزى كه به آن علم داريم ، غير از نفى خود علم است؛ اما نفى چيزى كه نسبت به آن اراده اى تعلق گرفته ، خواه ناخواه نفى خود اراده است؛ زيرا اگر چيزى را نخواستند ، يعنى نسبت به آن درخواست كننده اى نبود؛ اما گاهى علم هست؛ گرچه به موضوع خاصى تعلق نگيرد . همان طور كه گاهى انسان بينا است؛ هرچند كه به شى ء خاصى نگاه نمى كند .

سليمان شكست خورده پاسخ داد : « اراده بعدها پديد آمد ! »

_ پس ( بر خلاف گفته قبلى است ) بعدها پديد آمد و مثل ديدن و شنيدن نيست كه از صفات الهى هستند و از ابتدا بوده اند .

_ اراده ، صفت خداوند است ( و از ابتدا بود ) !

_ تا كى اين حرف را تكرار مى كنى ؟ ! بالاخره صفت خداوند ازلى است يا بعد به وجود آمد ؟

_ بعدها پديد آمد !

_ الله اكبر ! پس اراده بعدها به وجود آمد و اگر صفت پروردگار بود ،

قديم و ازلى بود و ديگر چيزى اراده نشده بود؛ چون آن چه ازلى و بى آغاز است ، بعدها پديد نمى آيد .

سليمان شكست خورده ، اين در و آن در مى زد .

_ اراده ، مثل ديدن و شنيدن و علم ( ازلى و بى آغاز ) است ! !

مأمون كه از شكست سليمان خشمگين بود ، با فريادى كه بر سر او كشيد راه گريزى برايش گشود :

_ واى بر تو سليمان ! چه قدر اشتباه مى كنى و اين در و آن در مى زنى ؟ ! اين بحث ها را رها كن و موضوع ديگرى مطرح ساز ! تو توانايى بحث در اين موضوع را ندارى و نمى توانى پاسخ قانع كننده اى ارائه بدهى !

امام رو به مأمون كرد و گفت : « اى اميرمؤمنان ! رهايش كن . بگذار بپرسد . اين كار شما بهانه اى برايش مى شود ( تا بگويد اگر اجازه بيشترى براى حرف زدن داشتم ، امام را قانع مى كردم . ) »

و رو به حريف گفت : « حرف بزن سليمان ! »

_ اراده ، مانند شنيدن و ديدن و دانش ( بى آغاز ) است .

_ منظورت چيست ؟ يعنى تمام اراده هاى گوناگون خداوند ، يك معنى دارند يا چند معنى دارند ؟

_ يك معنى .

_ وقتى يك معنى داشته باشد ، پس اراده برخاستن و اراده نشستن ، با اراده زندگى و اراده مرگ و ميراندن يك معنى دارند .

سليمان بار ديگر گريخت .

_ معناهاى گوناگونى دارند

!

_ منظورت چيست ؟ اراده كننده همان اراده است يا چيز ديگرى است ؟

_ همان اراده است .

_ اگر اين طور است ، پس چرا اراده كننده از نظر شما متعدد است ؟

_ سرورم ! اراده همان شخص اراده كننده نيست !

_ پس اراده بعد از اراده كننده پديد مى آيد .

_ اراده يكى از نام هاى اوست .

_ اراده كننده خودش نام خودش را اراده گذاشت يا ديگرى ؟

_ ديگرى .

_ حق ندارى نامى را كه خودش بر خودش نگذاشت ، تو بر او بگذارى

_ خودش خويشتن را ( اراده كننده ) ناميد .

_ صفت كه خود شخص نيست . اين كه خدا ( اراده كننده ) هست ، يعنى عين اراده است و نه اين كه اراده از نام هاى اوست .

_ اراده او دانش اوست .

_ يعنى اگر خداوند به چيزى علم پيدا كرد ، آن را مى خواهد ؟

_ آرى .

_ اگرآن را اراده نكرد ، يعنى به آن آگاهى ندارد ؟

_ آرى .

_ امام بر انديشه رنجور سليمان حمله ور شد .

_ به چه دليل اراده پروردگار همان آگاهى او است ؟ گاه مى شود كه او به چيزى آگاهى دارد ، اما قصد انجام آن را ندارد . مگر نه اين كه در قرآن خودش فرمود : « و اگر بخواهيم ، هر آن چه را كه به تو وحى كرده ايم ، از ميان مى بريم . » ( 112 ) پس او مى داند كه وحى را چگونه از

بين ببرد؛ در حالى كه هرگز چنين نكرد .

_ چون خداوند كار را به پايان رسانده است ، ديگر چيزى بر آن نمى افزايد .

_ اين ديدگاه يهوديان است ( كه پروردگار پس از آفرينش جهان ، ديگر نمى تواند در آن دست ببرد و تغييرش دهد . ) اگر حرفت صحيح است ، پس اين آيه چه معنا دارد كه : « مرا به دعا بخوانيد تابرايتان اجابت كنم . » ( 113 )

_ منظور خدا اين است كه او بر انجام اين كار توانا است .

_ آيا آفريدگار والا ، وعده اى مى دهد كه به آن پايبند نيست ؟ ! خودش مى فرمايد در آفرينش هرچه بخواهد ، مى افزايد . ( 114 ) و : « خداوند آن چه را بخواهد ، يا مى زدايد و يا مى نگارد و ام الكتاب نزد اوست . » ( 115 )

سليمان گويى چنگ به پركاهى افكنده بود ، صدايش را بلند كرد و گفت : « اراده همان توانايى است . »

امام فرجامين ضربه را فرود آورد . او گفت : « خداوند سبحان بر انجام كارهايى تواناست كه هرگز انجام آنهارا اراده نخواهد كرد . چاره اى هم جز اين نيست . پروردگار والا و خجسته فرمود : « و اگر بخواهيم ، هر آنچه را كه به تو وحى كرده ايم ، از ميان مى بريم . » اگر اراده همان قدرت بود ، بايد به خاطر قدرتش نابودى وحى را اراده كرده باشد . »

مروزى شكست خورده خاموش ماند . مأمون از هراس

اين كه خود شكست خورده بعدى نباشد ، پيروزى را از آن تمام هاشميان اعلام كرد و گفت : « اى سليمان ! ايشان ، دانشمندترين هاشمى است ! »

راه اهدافش و پايين آوردن ارج و احترام او بود . اين كار ، عزل را در زمان مناسب آسان مى كرد . در جهان حقيرى كه مى توان با مشتى پول انسانى را خريد ، امام تبلور آرامش و پاكى و پاكدامنى بود .

حتى هشام بن ابراهيم كه روزگارى دوست امام بود ، اينك جاسوسى گماشته مأمون و فضل است .

مأمون و وليعهدش از سايه سار درختانى كه غبار پژمردگى و خشكسالى بر آن ها نشسته بود ، عبور كردند و به انتهاى شهر رسيدند . ارتفاعات بيرون شهر آشكار شدند . مأمون گفت : اى اباالحسن ! من مدت ها به چيزى فكر كردم و حالا راه حلش را پيدا كردم . به خودم و شما فكر كردم؛ به نسبت شما و ما . ديدم كه فضيلت هر دوى ما يكى است . فهميدم كشمكش پيروان ما در اين باره ، تنگ نظرى و هواى نفس است . »

امام هم چنان كه به افق دور دست مى نگريست ، گفت : « اين سخن پاسخى دارد . اگر بخواهى برايت مى گويم و اگر نمى خواهى ، نمى گويم . »

خليفه آزمندانه گفت : « اين حرف را زدم تا جوابش را بگيرم . »

_ اى امير مؤمنان ! سوگندت مى دهم كه بگويى اگر آفريدگار پيامبرش محمد ( ص ) را بار ديگر زنده كند و او از پشت يكى از اين تپه ها به نزد ما بيايد و از دخترت خواستگارى كند ، به او دختر مى دهى ؟

مأمون حيرت زده پاسخ داد : «

پناه بر خدا ! كسى پيدا مى شود كه مايل به اين كار نباشد ؟ ! »

_ فكر مى كنى او مى تواند از من دخترم را بخواهد ؟

مأمون خاموش ماند و پس از لختى انديشه در سكوت ، گفت : « سوگند به پروردگار كه شما از نظر خويشاوندى به رسول خدا نزديك تريد . »

گردبادى برخاست . فرصتى پيش آمد تا خليفه مسير سخن را تغيير دهد .

_ اى اباالحسن ! دعا كن تا باران ببارد و بركت همه جا را فراگيرد .

_ روز دوشنبه اين كار را خواهم كرد .

_ چرا روز دوشنبه ؟

_ پيامبر را در خواب ديدم كه به من فرمود : « پسرم ! چشم انتظار دوشنبه باش . به بيابان برو و باران بخواه . خداوند والا به زودى مردم را سيراب خواهد كرد . » ( 118 )

مأمون به برخى از گزمگانى كه دورادور از آنان مراقبت مى كردند ، اشاره كرد و گفت : « بگوييد فضل بيايد . »

گزمه اى روى اسب پريد . خليفه به حرف هايش با امام ادامه داد و گفت : « اى اباالحسن ! چرا در كارهاى دولتى دخالت نمى كنى ؟ تو مى توانى كارگزاران را عزل يا نصب كنى . »

_ من با شرط هايى ولايتعهدى را پذيرفتم؛ نه فرمان دهم ، نه باز دارم و نه عزل كنم .

_ فرمان دادن و بازداشتن ، براى فرمانروايان لذت بخش است .

_ در مدينه سوار بر مركبم در كوچه ها رفت و آمد مى كردم . مردم

از من درخواست هايى مى كردند و من به آنها پاسخ مثبت مى دادم ، آنها هم چون بستگانم شده بودند . اكنون نامه هايم در همه سرزمين ها نفوذ دارد .

_ اما من نمى توانم به تنهايى كشور را اداره كنم !

حضرت بى پرده پاسخ داد : « ما با هم قرارهايى داشتيم . اگر به آن وفا كنى من هم به آن وفا كنم . »

مأمون شكست خورده زير لب گفت : « آرى ، وفا مى كنم . » ( 119 )

مأمون دست كم مطمئن شد امام سوداى سلطنت در سر ندارد . در همين لحظه ، فضل از راه رسيد و با صداى بلند گفت : « اى امير مؤمنان ! مژده . »

_ . ؟ !

_ لشكريان ما آبادى هاى زيادى در اطراف كابل تصرف كرده اند .

مأمون شادمانى كرد . امام در آن لحظه به خليفه سرمست از باده پيروزى اندرزى داد :

_ آيا تصرف آبادى هاى كشور ، تو را شاد مى كند ؟

مأمون بى درنگ پاسخ داد : « جاى خوشحالى نيست ؟ »

امام با شجاعت انسانى كه جز به سود اسلام و مسلمانان نمى انديشد ، فرمود : « اى امير مؤمنان ! در مورد مسلمانان از خدا بترس . منصبى دارى ؛ اما كار مسلمانان را رها كرده اى و آن را به فردى واگذاشته اى كه فرمانى جز فرمان خدا مى راند . »

مأمون پرسيد : « چه بايد بكنم ؟ »

امام بى ذره اى چشم داشت ، پندى اين چنين داد

: « نظرم اين است كه بايد اين سرزمين را ترك كنى و به شهر پدر و نياكانت بازگردى . در آن جا به كار مسلمانان بپردازى و اين كار را هرگز به ديگران وا مگذارى . . »

فضل هراسيد . بازگشت مأمون به بغداد ، يعنى پايان آرزوها و رؤياهاى فضل . پس بى مقدمه گفت : « اين چه راه حلى است ؟ ! همين ديروز بود كه خلافت را از برادرت گرفتى و او را كشتى . برادرانت ، خاندانت و تمام مردم عراق و عرب ها دشمن تو هستند . تازه ! وليعهدى را به اباالحسن دادى كه عباسيان از اين كار تو خشنود نيستند . »

خليفه نظر او را پرسيد . او گفت : « نظر من اين است كه آن قدر در خراسان بمانى تا مردم ، كشته شدن برادرت را فراموش كنند و دل هاى خشمگين آرام شوند . در اين جا مردانى هستند كه سال ها به رشيد خدمت كرده اند و به همه امور چيره اند . با آنان مشورت كن . اگر آن ها هم اين نظر را دارند ، كار را انجام ده . » ( 120 )

_ منظورت چه كسانى است ؟

_ على بن عمران ، ابايونس و جلودى !

ابر غم بر پيشانى خليفه آشكار شد . چاره اى جز برگشتن به بغداد نداشت؛ اما بغداد نه وزارت فضل را مى پذيرفت و نه وليعهدى رضا ( ع ) را .

حضرت ( ع ) كه از ژرفاى دغدغه هاى مأمون آگاه بود ، گفت : « اگر

اندرز مرا مى شنوى ، بايد مرا از ولايتعهدى معاف بدارى . ( 121 ) فضل را نيز از وزارت بركنار كن . با اين دو كار ، راه بازگشت به بغداد برايت هموار مى شود . »

مأمون وانمود كرد كه چيزى نشنيده است !

_ با هم به بغداد مى رويم !

امام پاسخ داد : « فقط شما به بغداد مى روى ! »

_ و تو ؟

_ من كجا وبغداد كجا ؟ ديگر نه من بغداد را ميبينم و نه او مراخواهد ديد ! ( 122 )

هوا توفانى شد . مأمون از غم هاى درونش رنج مى برد و از آينده مبهمش مى هراسيد .

186 ) از ما نزد شما قبرى است ؟ »

_ فدايت شوم ، منظورتان قبر خواهرتان است ؟

ابرهاى باران خيز در چشمان امام حلقه بستند . امام گفت : « آرى ! كسى كه با آگاهى از مقام او به زيارتش رود ، از بهشتيان خواهد بود . از پدرم شنيدم كه او از پدرش نقل كرد : خداوند را حرمى به نام مكه است . پيامبر ( ص ) را حرمى به نام مدينه است . حرم اميرمؤمنان كوفه است و حرم ما قم نام دارد . به زودى بانويى از تبار من در اين جا به خاك سپرده مى شود كه نامش فاطمه است . هر كه وى را زيارت كند[با رعايت شرايط ديگر] ، بهشت برايش لازم است . » ( 187 )

خيلى زود در تكه زمينى پاك ، گنبدها ، گل دسته ها و مسجد ها برپا شد .

اتاقى كه در طوس به نام امام داده بودند ، كنار اتاق بزرگ مأمون بود . مأمون وارد شد و امام برخاست . سعد اجازه رفتن گرفت و بيرون رفت . مأمون جا به جا شد و سپس گفت : « اى اباالحسن ! امروز جمعه است . ( 188 ) برايم خطبه اى بنويس تا براى مردم در نماز جمعه بخوانم . »

_ باشد .

_ ساعتى ديگر ، پسر بشير ( 189 ) را نزدت مى فرستم تا آن را بگيرد .

مأمون اين را گفت و پس از لحظاتى از جا برخاست . امام برايش خطبه اى نوشت كه اگردل زنده اى مى داشت ،

بسى سودمند مى بود . خطبه چنين بود :

« سپاس خداوندى را سزاست كه نه از چيزى آفريده شد و نه براى ساختن چيزى ، از نيرويى يارى گرفت . پديده ها را از چيزى نيافريد؛ بلكه به آنها گفت : « بشو » و آنها پديد آمدند .

گواهى مى دهم پروردگارى جز خداوند نيست . او يگانه اى بى همتاست؛ فراتر از رقابت رقيبان . او را نه همنشينانى است و نه فرزندانى . گواهى مى دهم كه محمد بنده برگزيده و امين او است . قرآن آشكار و وحى گويا و كتاب كه محمد بنده برگزيده و امين او است . قرآن آشكار و وحى گويا و كتاب آسمانى را كه در دستان ماست ، با او فرستاد . با كتابش ، مردم را به ثواب مژده و از مجازاتش بيم داد . درود آفريدگار بر محمد و خاندانش باد !

اى بندگان خدا ! شما را به پرهيزكارى اندرز مى دهم؛ به تقوا از خداوندى كه پنهان و آشكار شما را مى داند . پروردگار نه شما را بيهوده آفريده و نه رهايتان كرده است . زنهار ! زنهار اى بندگان خدا ! خداوند خود شما را [از انجام كارهاى زشت] بيم داد؛پس از انجام كارى كه پشيمان مى شويد وشوربختى به كف مى آوريد و به شكنجه دوزخ رهسپار مى شويد ، دورى كنيد؛ از دوزخى كه عذاب آن سخت و سنگين است . آن ، بد جايگاه و منزلگاهى است . ( 190 )

آتشى كه خاموش نمى شود و چشم ( دوزخيان ) به خواب نمى رود

و پيكرهايى كه [از سختى شكنجه] نه زنده اند و نه مرده؛ در بند كشيده؛ كيفر و شكنجه داده . هرچه پوست هايشان پخته [و فرسوده] شود ، به جاى آن ها پوست هاى ديگر آوريم تا عذاب را بچشند؛ خداوند پيروزمند فرزانه است . ( 191 ) ما براى ستم كاران ( مشرك ) آتشى فراهم آورده ايم كه سراپرده هاى آن ، آنان را فرا خواهد گرفت . ( 192 )

پس اى بندگان خدا ! با اين پيكرهاى نابود شدنى از فريادهاى مرگ آفرين پيش از رستاخيز به آفريدگار پناه ببريد؛ قبل از آن كه مرگتان فرارسد و جانتان گرفته شود .

دريغا ! مرگتان فرارسيده و كارهايتان به پايان آمده و ديگر تمام شده است . نه راهى براى بازگشت وجود دارد و نه راهى براى پيمودن به بهشت . خداوند ما وشما را آن گونه حفظ كند كه نيكان خودش را حفظ كرده است . ما و شما را چنان رهنمون باشد كه بندگان برگزيده اش را راهنمايى كرده است . ( 193 )

ابن بشير در زير درخت اكاليپتوس بلند بالايى نشسته بود كه مأمون او را طلبيد . او با حالت پيروى كامل حضور يافت . مأمون چند لحظه اى به او خيره ماند و سپس گفت : « دستانت را به من نشان

بده ! »

پسر بشير در حالى كه نشانه هاى پرسش در چشمان نگرانش موج مى زد ، كف دستانش را گشود . مأمون با تكيه بر تك تك حروف گفت : « ناخن هايت را نچين و بلندشان كن . » ( 194

)

منصور حيرت زده بود؛ اما بانگ برآورد : « به چشم اى امير مؤمنان . »

_ اينك نزد رضا برو . او خطبه اى به تو مى دهد ، آن را بياور و در مسجد به من بده .

صف ها براى نماز مهيا بودند . خورشيد بر فراز شهر مى تابيد . مأمون خطبه را آغاز كرد . نمى توانست تأثير آن كلام مقدّس و مؤثّر را ناديده انگارد . دل ها فروتنى كردند و چشم ها گريستند . حتى دل و پيكر مأمون نيز لرزيدند .

پس از نماز ، وارد اتاقش شد و چشمش به صندوق چوبين افتاد ، صندوقى از چوب درخت آبنوس بود . جام شراب با ته مانده اى از شراب در آن ، از شب قبل روى ميز مانده بود . تا چشمش به آن افتاد ، همه چيز را فراموش كرد و تنها به تخت ، تاج و برگشتن به بغداد انديشيد . بغداد تنها رؤياى وى بود . سرزمين خاطراتش بود؛ با آن نواى موسيقى كناره هاى رودش و خنياگرى هاى موصلى ( 195 ) و شب هاى لذت بخشش .

خورشيد رخ نهان مى كرد . اندك اندك تاريكى مى آمد تا همه چيز را رنگ هراس و ابهام زند .

امام به محراب پناه برد . به درياى آرامش . مأمون كف بر كف كوبيد و به لحظه اى ، گزمه اى خم شد .

_ بگوييد پسر بشير بيايد .

مأمون صندوق چوبين را گشود؛ صندوقى آراسته به نقوش و رنگ ها . تكه اى مربع از پوست آهو را از

آن بيرون آورد؛ صفحه شطرنج بود . بعد فيل ، سربازان ، قلعه ها و اسب ها را بيرون آورد . نسيم از پنجره هاى گشوده باغ به درون مى وزيد . مأمون شادمانه زمزمه كرد :

« سرزمينى چهارگوشه و سرخ از پوست

ميان دو دست مهمان پرور قرار دارد

يادآور نبرد است؛ اما نه ، همانند آن است

بى آنكه در آن خونى بر زمين ريخته شود

اين به آن حمله ور مى شود و آن به اين

و پلك جنگ بسته نمى شود

بنگر به اسب كه درگير مصاف است

در دو جبهه اى ، بى آن كه طبلى كوفته و يا بيرقى افراشته شود . » ( 196 )

يكى از خدمت كاران ، براى مأمون در جام شراب ريخت؛ در جامى كه امپراطور هندوستان به وى هديه كرده بود . ( 197 ) پسر بشير نفس زنان وارد شد و گفت : « مژده اى اميرمؤمنان ! »

_ . ؟ !

_ بغداديان ابن شكله را از خلافت خلع كردند .

_ خبر دارم !

_ سرورم از كجا مى دانى ؟ پيك هنوز به طوس نرسيده است .

مأمون به او نگريست و با پوزخندى بر لب ، گفت : « در سرخس هنگامى كه فضل كشته شد ، اين مطلب را فهميدم ! »

لحظاتى خاموش ماند و سپس با لحنى تمسخرآميز گفت : « بيچاره عمويم ! جز آوازخوانى چيزى نمى دانست . البته صدايش از اسحاق موصلى لطيف تر بود . »

ابن بشير جرأت يافت و پرسيد : « از عمه ات علّيه چه

خبر اى اميرمؤمنان ؟ »

_ شيطنت و بدجنسى نكن ! بيا سربازها و اسب هايت را رديف كن . جنگ آغاز شده است .

مأمون براى وزيرش اهميتى قائل نبود . او نقشه مهم ترى در سر داشت . وزير در گرداب افتاد . خود را در محاصره چهار سرباز ديد . مأمون ، قلعه ها ، سربازان و فيل را جا به جا مى كرد . وزير سقوط كرد . ابن بشيرفرياد زد : « سرورم ! بى وزير شدى ! »

_ مهم نيست !

مأمون از پيروزى خود آسوده دل بود . سربازها را هوشمندانه حركت مى داد؛ چنان كه ابن بشير خويش را كاملاً ناتوان يافت . بازى پايان يافت و جنگ به نفع مأمون تمام شد . مأمون با انگشت به طرف شمال اشاره كرد و گفت : « حتى اگر كسى كه در اين قبر خفته است ، برخيزد ، هرگز نمى تواند مرا شكست دهد . »

و سپس به همنشينش اشاره كرد و ادامه داد : « حالا برو ! اما سفارشى را كه درباره ناخن هايت كردم ، فراموش نكن . »

_ تا كى ناخن هايم را نچينم ؟

_ تا وقتى كه انارها برسند . فهميدى ؟

مرد برخاست . به احترام خم شد . از كاخ بيرون رفت . سرش جولانگاه دغدغه ها شده بود .

در دل شب ، مأمون به بستر رفت؛ اما آوايى كه به آرامى در جويبار حيات جارى بود . رضا ( ع ) قرآن مى خواند .

مى برد ، به مرد روستايى كه از دور به كاروانسرا آمده بود ، نگاه كرد و گفت : « هيچ كس حرفم را باور نمى كند . »

مرد روستايى كه مى كوشيد او را وادار كند تا سخن بگويد ، گفت من حرفت را قبول مى كنم . حرف بزن ، نمى خواهم بدون اين كه داستانى براى نوه هايم داشته باشم ، به دهكده برگردم . »

سرباز با احتياط دور وبرش را نگريست و آن گاه با صداى آهسته اى گفت : « فرمانده به ما دستور داده است كه درباره على بن موسى الرضا با كسى حرف نزنيم . فرمان داده است كه كور وكر باشيم . در اين مدّت چيزهاى عجيبى ديده ام . اگر برايت بگويم ، حرفم را باور مى كنى ؟ همه دوستانم خواب بودند؛ اما من خواب نبودم . باور كن ! فقط خسته بودم . مى خواستم بخوابم كه ديدم آهويى نفس نفس زنان از دور دست آمد . فهميدم كه شكارچيان او را تعقيب مى كنند . امام هشتم براى نماز وضو مى گرفت . هنوز خورشيد غروب نكرده بود كه آهوى ماده نزديك او ايستاد . شايد بوى آبى را كه نزديك زمين مى ريخت ، حس كرده بود . همان طور كه به او نگاه مى كردم ، يك قدم جلو گداشتم . خواستم او را شكار كنم؛ اما سر جايم ميخكوب شدم . ديدم به طرف امام مى رود . چشمانش مى درخشيد . على بن موسى الرضا دستش را به طرف او دراز كرد . حيوان نزديك تر شد

. چيز عجيبى است؛ مگر نه ؟ او سر و گردن آهو را نوازش كرد و ظرف آب را نزدش گذاشت . حيوان نوشيد تا سيراب شد . بعد به لباس سپيد على بن موسى الرضا پناه برد . آيا ممكن است چنين چيزى در بيدارى اتّفاق بيفتد ؟ »

سربازى وارد كاروانسرا شد . به چهره همه با دقت نگاه كرد . چون چشمش به دوستش افتاد ، گفت : « هنوز نشسته اى و دارى مى خورى ؟ كاروان الآن راه مى افتد . عجله كن ! »

وقتى آن دو با هم بيرون رفتند ، سرباز سخن گو به دوستش گفت : « در ميان اين همه آدم ، ما وظيفه سختى داريم . انگار روز قيامت است . »

ده ها هزار نفر كه از نيشابور و شهرهاى ديگر آمده بودند ، چشم به كاروان داشتند . چشم ها خيره به شترى بود كه هودجى در آن قرار داشت . در آن ، مردى نشسته بود كه دل ها به عشقش مى تپيد . آن جا ، چشمه عشق و آرامش بود ، تو گويى آن مرد دلى به سان ستاره اى بزرگ داشت كه پرتوافشانى مى كرد؛ پرتوهايى از گرما و مهربانى . برخى مى گريستند . اشك ها جارى بود؛ امام چرا ؟ آيا اشك شوق بود و يا عشق بازگشت به گذشته پرفروغ ؟

آيا ديدن على بن موسى الرضا به آن لباس سپيد ساده اش ، با آن عمامه اى كه تنها تكه پارچه اى گلى ، بدون مرواريد و يا سنگى گران بهاء بود ، اشك

آن ها را جارى مى ساخت ؟ آيا مردم در سپيده دم ، همان چهره اى را مى ديدند كه دويست سال پيش از آن ، پروردگار فروفرستاده بود . كسى انگيزه اين اجتماع عظيم ، اين اشك ها و اين عشق جوشان را درنمى يافت .

بيست هزار نفر يا بيشتر ، با دوات و قلم ها مهيا شده بودند . اراده اى مى خواست دل ها را گرد آورد .

آن چهره گندم گون همچون ماه درخشنده اى از وراى ابرى بارانزا آشكار شد . بار ديگر موجى از گريه برخاست . مردى كه ده ها حديث را حفظ بود ، بانگ برآورد : « اى مردم ! ساكت باشيد و گوش دهيد . شايد پندى بشنويم كه باعث شود تا از دنيا دورى كنيم و به آخرت گرايش يابيم . »

و او سخن آغاز كرد .

_ شنيدم كه پدرم موسى بن جعفر ( ع ) مى گفت : از پدرم امام جعفر صادق ( ع ) شنيدم كه مى گفت : از پدرم امام محمّد باقر ( ع ) شنيدم كه مى گفت : از پدرم حضرت سجاد ( ع ) شنيدم كه مى گفت : از پدرم امام حسين ( ع ) شنيدم كه مى گفت : از پدرم امام على ( ع ) شنيدم كه مى گفت : « لا اله الاّ الله ، دژ من است . كسى كه داخل قلعه من شود ، از عذاب من در امان مى ماند . »

ماه در وراى هودج پنهان شد . مردم از اين سند كه پيش از

آن نشنيده بودند ، حيرت كردند . يكى ار آنان زمزمه كرد : « اگر اين سندها را براى ديوانه اى بخوانند ، بهبودى مى يابد . » ( 80 )

ديگرى آرزو كرد : « كاش ثروتى داشتم و آن را با آب طلا مى نوشتم . » ( 81 )

مسأله توحيد نمى تواند محور زندگى بزرگوارانه باشد؛ مگر اين كه بر پايه اى مستحكم بنيان نهاده شود . از اين رو ، چهره مرد گندم گون آشكار شد تا حقيقت فراموش شده اى را اعلام كند . همان طور كه ناقه به سان زورقى آرام به حركت درمى آمد ، او مى گفت : « با شرايطش ! و من از شرايطش هستم ! »

اين واژگان مقدس ، همچون تبر بودند؛ ويرانگر و سازنده؛ مانند تبر ابراهيم كه بت ها را ويران كرد تا كاخ توحيد را بسازد . هنگامى كه محمد از فراز كوه حرا فرود آمد ، تنها يك چيز با خود داشت و آن ، واژه « لا اله الاّ الله » بود . واژه اى كه بعدها بت هاى هبل ، لات ، عزّى و مناة را درهم شكست . لحظه اى كه كاروان قصد داشت نيشابور را ترك كند ، او سخنى گفت كه مبانى مكاتب مرجئه و معتزله را در هم فروريخت و دانشمندان حديث ، سرگردان شدند .

_ امامت ، عهدى خداوندى و امام ، شرطى از شرايط توحيد حقيقى است . او ولايتش را از آسمان مى گيرد و نه زمين .

كاروان رهسپار شد تا كلمات او براى زمينيان به پيامى

آسمانى تبديل شود .

به نگهبانى كرد كه همانند تنديسى بى حركت ايستاده بود و گفت : « اصمعى ( 4 ) را بياوريد » .

اصمعى با شتاب آمد و نزديك او نشست . اصمعى دانست كه در درون هارون ، دغدغه هاى بى شمارى مى گذرد . انتظار به طول انجاميد . كجا بود آن سرخى تندرستى كه هميشه در چهره هارون موج مى زد ؟ گلگونى سلامت رفته بود و زردى مرگ جاى آن را گرفته بود . او چهره مردى را يافته بود كه با شتاب به سوى قبر خويش گام بر مى داشت . امپراتور غرب زير لب نجوا كرد :

« دوست دارى محمد و عبدالله ( 5 ) را ببينى ؟ »

آرى اى اميرمؤمنان ! دوست دارم آن ها را ببينم .

اصمعى اين را گفت و خواست برخيزد . رشيد زمزمه كرد :

« بنشين اصمعى ! خودشان مى آيند » .

با اشاره اى كوتاه ، نگهبان رفت و آن ها را آورد . اصمعى با قدرت بيان خود ، گفت و گوها را اداره مى كرد . او مى دانست كه چگونه به دل پادشاهان راه يابد . پاسى از شب گذشته بود كه رشيد پرسيد :

« آنان را چگونه يافتى ؟ »

_ كسى را از نظر هوشمندى و تيزهوشى مانند آن ها نديدم . خدا عمرشان را دراز كند و مردم را از مهربانى آنها بهره مند سازد .

رشيد ، فرزندانش را به سينه چسباند و بغضى كهنه را در درون پنهان كرد ، مدتى منتظر ماند . امين و مأمون با ادبى مناسب مجلس شاهانه برخاستند .

كسى كه آن صحنه را مى ديد ، آنان را مناسب ولايت عهدى مى دانست .

صحنه هاى كهن در خاطره اصمعى زنده شد . نخستين ديدارش با هارون در ساليان دور را به خاطر آورد . آن روزها ، فضل برمكى نفوذ پادشاهان را داشت؛ اما شگفتا از چرخش روزگاران !

هارون كه درياى لذت ها را شكافته بود ، اينك از آينده تخت و تاج هراس داشت . پيشگويى فرزند محمد در پى او بود :

« به زودى كاخ ها ويران مى شوند و دجله به رودى از خون تبديل خواهد شد . »

اين ، هارون است؛ ناتوان ايستاده در برابر سرنوشت پيچيده .

اصمعى به ياد آن شب وحشتناكى افتاد كه سر جعفر برمكى را بريده ديد .

هنوز چهره هراس انگيز آن شب هارون او را مى ترساند .

_ برو پيش زن و بچه ات اصمعى !

پاهاى اصمعى به او خيانت مى كردند . خميده عقب عقب رفت و بدون قاطر گرانبهايش كاخ را ترك كرد . در نيمه راه به يادش آمد؛ اما برنگشت . چه بسا كه دستگير و به سرنوشت جعفر برمكى دچار مى شد . وقتى در آن شرايط بحرانى ، سندى بن شاهك و مردان مسلحش را در آن صبح ابرى كنار پل رصافه ديد ، تصور كرد كه بغداد به زودى شورش مى كند . پس برمكيان كه گاه و بى گاه پول هايى مى پراكندند ، نادان نبودند .

پس از گذشت سال ها و با توفان تاريخ ، همه چيز به وضع عادى برگشت .

مردان مسلح كناره پل ناپديد شدند . آب دجله ، همانند

سال هاى قبل به راه خود ادامه داد . حتى پيكر جعفر برمكى كه دو نيمه شده و يك سال بر دار آويزان بود ، اينك ديده نمى شد . پيكر ، خاكستر شده و باد آن را برده بود؛ توفان تاريخ ( 6 ) .

دغدغه اى كه خواب را از سر هارون پرانده بود ، خطر علويان بود؛ آوارگانى كه بيش از يك قرن خاستگاه انقلاب بودند . به هر جا كه آنها گام مى نهادند ، انقلاب شعله مى كشيد و رؤياى آزادى مى درخشيد .

رشيد كه گويى با خود سخن مى گفت ، زمزمه كرد : « چه حالى پيدا مى كنى اصمعى ، وقتى كه دشمنى اين دو برادر چنان شعله ور شود كه خون همه جا را فرا گيرد و زندگان آرزو كنند كه كاش مرده بودند . »

اصمعى حيران از آنچه شنيده بود ، آن سخنان پيچيده را با خويش تكرار كرد

_ اى اميرمؤمنان ! آيا اين پيشگويى يك ستاره شناس است ؟

هارون كه غم و نااميدى در چشمانش موج مى زد ، گفت :

« بلكه خبرى از اوصيا يا پيامبران است . »

اصمعى دريافت كه هارون به تمام سخنان امام هفتم ( ع ) ايمان دارد .

هارون در انديشه فرو رفته بود؛ اما ناگهان بسان كسى كه بخواهد ، جريان سرنوشت را دگرگون سازد ، و با اشاره به نگهبان نزديكش گفت : « عباسى را بياوريد ! »

مدتى گذشت تا هارون ، فضل بن ربيع را ديد؛ مردى را كه شكوهش بر رؤياهاى زبيده و نابودى برمكيان بنيان يافته بود . رشيد

پيش از آن كه در جاى خود مستقر شود ، گفت : « تو محمد و عبدالله را مى شناسى . عبدالله بزرگتر است و باهوشى و قاطعيت منصور دوانيقى را به ارث برده است . اما محمد ، غرق در لذت و سرگرم عياشى است؛ اگر خلافت را بر عهده گيرد ، كشور از دست مى رود و شكوهى را كه پيشينيان پى افكنده اند ، از كف مى رود . »

فضل كه مى دانست چگونه بر انديشه هارون چيره شود ، گفت : « اى اميرمؤمنان ! اين ، كارى بس مهم است . لغزش در آن غيرقابل چشم پوشى است و سخن درباره آن جاى ديگرى را مى طلبد . »

اصمعى برخاست تا به گوشه اى از كاخ آسمان ساى خود پناه برد . آن دو مرد ماندند تا براى آينده برنامه ريزى كنند .

فضل گفت : « سرورم ! فراموش نكن كه مادر امين ، عرب و هاشمى است . هيچ بانويى در عظمت نمى تواند با زبيده برابرى كند . سفّاح با آن كه كوچكتر بود ، اما پيش از برادرش منصور خلافت را بر عهده گرفت؛ زيرا مادرش عرب بود . ولى مادر منصور زنى بربر و از افريقا بود . بغداديان و فرماندهان لشكر و عرب ها ، كسى را همتاى امين نمى دانند . »

_ مأمون چى ؟

_ خلافتش بعد از برادرش باشد .

_ هنوز چند روزى نشده ، امين مأموران را از خلافت عزل خواهد كرد و ديگرى را به وليعهدى خود برخواهد گزيد . امين با چشم خودش ديده است كه چگونه ما پيمان ها را

مى شكنيم .

_ سرورم ! من اين گونه نمى انديشم . عهدنامه را در دل كعبه خواهيم گذاشت و به اين ترتيب ، ديگر كسى را ياراى اين نخواهد بود كه آنچه را هارون الرشيد بنيان مى نهد ، بشكند .

_ هارون با ترديد خاموش ماند . سپيده مى دميد

ها در خيابان هاى مرو پرسه مى زدند ، فضل و هشام با هم نشسته بودند و صندوقى گران بها پر از گوهر ، نامه و حكم هاى رسمى مهم در ميان خود داشتند . هشام_شايد براى هزارمين بار_نوشته اى را مى خواند كه به نام امام رضا ( ع ) جعل كرده بود . مقدمه نوشته ، برگرفته از خطبه ها و سخنان حضرت بود كه هشام آن را از برداشت . فضل ، نوشته اى دروغين را مى خواند كه از خدمت هاى او و برادرش حسن بن سهل به عباسيان تجليل مى كرد . كسى ندانست كه اين نوشته ها با چه هدفى نوشته شدند . آيا براى كودتا و واژگونى مأمون ؟ آيا براى پخش در سرزمين ها با هدف گسترش و تحكيم موقعيت ذوالرياستين ؟ شايد هم براى روزى كه فضل مى خواست در خراسان بماند و به بغداد برنگردد !

چشمان فضل به سان نيش مار آكنده از زهر كينه بود . زير لب زمزمه كرد : « هيچ كس در نوشته ها شك نمى كند ! »

هشام اضافه كرد : « حتى خود رضا هم نمى تواند در مقدمه شك كند ! همه را از حرف ها و خطبه هايش گردآورده ام . »

فضل با دقت نوشته را لوله كرد و در دستمالى ابريشمين گذاشت .

_ چند سال در خدمتش بودى ؟

_ در خدمت چه كسى ؟

_ منظورم رضاست .

_ هشام پوزخند زد .

_ چند سالى مى شود .

فضل با تحقير به او نگريست .

_ چه باعث شد كه

بخواهى او را خوار كنى ؟

_ منظورت چيست ؟

_ مى خواهم بدانم كه چه چيز باعث شد عوض شوى ؟

آن بيماردل پاسخ داد : « ولش كن . كى ديدى پدرانش بر تخت سلطنت بنشينند و مردم با آن ها بيعت كنند ؟ كارى كه با او كردند . » ( 174 )

فضل نوشته ها را در صندوق گذاشت . بعد با گوشه چشم به جاسوس مزدورش نگريست؛ همان جاسوسى كه با چند پول سياه او را خريده بود . فضل خميازه اى كشيد . يهودا ( 175 ) از جا برخاست . ذوالرياستين به نور چراغ خيره مانده بود . مى انديشيد و برنامه ريزى مى كرد . راه بغداد ، طولانى و آكنده از خطر و دسيسه بود . مأمون زيرك ترين فرد در ميان عباسيان بود . در بازى شطرنج دستى چيره داشت . روز قبل ، هرثمة بن اعين را از زندان آزاد كرده بود . چرا ؟ فضل آن لحظه نتوانسته بود انگيزه اين كار را دريابد . فضل احساس كرد سرش هم چون ميدانى است كه اسبان ديوانه و گرگ ها در آن تاخت و تاز مى كنند . چراغ را خاموش كرد و خفت .

هنگامى كه حضرت ( ع ) از خانه اش بيرون آمد ، افق خاكسترى رنگ بود . لحظه كوچ فرارسيده و همه چيز مهيا بود . كاروانى عظيم ، همه دفترهاى ادارى و صندوق هاى خزانه را حمل مى كرد . چشمانى به سان چشم هاى افعى مى درخشيدند و هراس مى پراكندند . جاسوس ها_از طبقه هاى گوناگون_همه

چيز را زير نظر داشتند؛ امام ، فضل و حتى مأمون را !

نسيم صبح گاهى وزيد . امام بر شترش نشست . نگاهش را به افق دوردست دوخت . كلام مقدس هم چون غنچه هاى بهارى بر لبانش شكفتند .

« اى آن كه بى نظيرى !

تو خدايى هستى كه جز تو معبودى نيست .

آفريننده اى جز تو نيست .

آفريده ها را مى ميرانى و خود مى مانى .

از آن كه سركشى ات مى كند ، چشم مى پوشى و خشنوديت در آمرزش خواهى است . » ( 176 )

كاروان آهسته به راه افتاد . حضرت ادامه داد « سرورم ! خويش را به تو مى سپارم .

در همه كارهايم اعتمادم به توست . من ، بنده و فرزند بندگانت هستم .

پس خداوندگارا ! مرا در سايه سار ( قدرتت ) از تبه كاران د رامان دار و با لطفت ، از هر گونه آزار و بدى حفظ نما .

با نيرويت ، گزند هر تبه كارى را از من دور ساز .

خدايى جز تو نيست اى مهربان ترين مهربان و خداى جهان ها . » ( 177 )

تو گويى مرو ويرانه اى بيش نبود . فروشندگان خرده پا ، غمگين بودند . بينوايان در سكوت مى گريستند .

كاروان در دره ها پيش مى رفت . زمين هاى شيب دار اطراف ، چراگاه بودند . پيشاپيش كاروان ، نيروهايى بسيار مجهز و مسلح حركت مى كردند؛ نيروهايى كه تا چندى پيش در اطراف كابل مى جنگيدند . فرمان ناگهانى ذوالرياستين باعث شده بودند كه

نبرد را نيمه كاره بگذارند و با شتاب به مرو برگردند .

مأمن نگران اوضاع بود . غروب ، كاروان به كنار بركه اى رسيد . رنگ هاى زلال پرتقالى و ابرهاى آتش گرفته ، تابلوى زيبايى ترسيم كرده بودند . كاروان بار افكند تا كاروانيان نفسى تازه كنند . شيهه اسب و صداى شتر ، سكوت غروب آن دشت دامن گستر را بر هم زد . مأمون همان طور كه تلاش مى كرد مهربان به نظر آيد ، گفت : « اى ابالحسن ! نمى خواهى زيباترين شعرى كه در موضوع شكيبايى مى دانى ، برايم بخوانى ؟ »

امام لبخندى زد و بعد شروع به خواندن كرد :

« اگر نادانى كه به او گرفتار شدم از من پايين تر است

امتناع دارم با نادانى دهن به دهن شوم

اگر همتاى من است

شكيبايى مى ورزم تا از او فروتر نيايم

اگر فضل و ارزش او برمن برتر است

حق برترى او را نگه مى دارم . »

_ آفرين اى ابالحسن . شاعر اين شعر كسيت ؟

_ يكى از هاشميان .

_ زيباترين شعرى كه درباره « خاموشى در برابر نادان » حفظى ، برايم بخوان .

و امام آغاز كرد : « من به دوستى كه به اشتباه ، دوستى با مرا رها مى كند

چنان جلوه مى دهم كه [گويا] حق با اوست

و مى دانم اگر از وى گله كنم ، به قهر تشويقش مى كنم

پس براى ملامتش او را سرزنش نمى كنم

اگر به نادانى كه مى خواهد خود را شكيبا نشان دهد برخورم

نادانى كه

كارهاى غير منطقى را منطقى مى داند

خاموش مى مانم ، زيرا

گاهى دم فروبستن از پاسخ ، خود پاسخى است . »

مأمون از معانى لطيف اشعار سرمست شد .

_ آفرين ! آفرين ! چه قدر زيباست ! شاعرش كيست ؟

و حضرت با ادب بسيار پاسخ داد : « يكى از جوان هاى ما ! »

_ برايم زيباترين شعرى را بخوان كه نشان دهد چگونه مى توان دشمن را به دوست تبديل كرد .

چهره امام از نورى آسمانى درخشيد . و چنين خواند :

« با دشمن ، دشمنى نمى ورزم تا شكستش دهم

و با عفوم بار سنگينى بر شانه اش مى نهم

آن كه بدى هاى دشمنش را با نيكى پاسخ نمى دهد

رادمرد نيست

چيزى شتابناكتر براى نابودى كينه از اين نديدم كه

كينه كهن را با دوستى سريع مى توان از ميان برداشت . »

_ چه قدر زيباست ! چه كسى آن را سروده است ؟

_ يكى از جوان هاى ما ! _زيباترين شعرى كه درباره « راز پوشى » مى دانى ، برايم بخوان .

امام به افق مغرب نگريست . در آن سو ، تاريكى اندك اندك دامن مى گستراند . امام چنين خواند :

« براى آن كه راز فاش نشود ، آن را فراموش مى كنم

چه كسى راز فراموش شده را ديده است كه افشا شود ؟

از بيم آن كه به يادم نيايد

زيرا اگر به خاطرم بيايد ، چه بسا دل آن را به زبان برساند

اگر كسى رازى را به خاطر بياورد

ممكن است نتواند آن

را نگه دارد و سرانجام افشا كند . » ( 178 )

_ آفرين اى ابالحسن ! چه شعرهاى زيبايى خواندى !

رفته رفته تاريكى بيشتر مى شد و زيبايى هاى غروب را از بين مى برد . در افق شمال ، ستارگان به سان غنچه هاى نقره گون مى شكفتند .

در همين لحظه اذان ، مانند جويبارى آسمانى و بهشتى جارى شد .

دادند . در كوفه ، ميان ياران عباسيان و علويان ، درگيرى مسلحانه رخ داد؛ اما مكه خبرهاى شاد_كه از مرو رسيده بود_را با آغوش پذيرفت . محبوبيت امام در دل مردم باعث شد تا مقاومت منفى ادامه نيابد . تنها بغداد بود كه_بريده از ديگر اقليم ها_بر شهر كوفه سلطه يافت .

ماه ذيقعده به فرجام خويش نزديك مى شد . ابرهاى بهارى در آسمان مى درخشيدند؛ اما بادهاى شمالى آن ها را جارو مى كرد . بارانى نمى باريد تا حاصل خيزى زمين را مژده دهد . زمستان گذشته باران نيامده بود . بهار نيز با باران هاى گذرا همراه بود . مأمون قصد انجام حج را نداشت . بعضى به ياد سخنان امام رضا ( ع ) افتادند . آن هنگام كه سال ها پيش ، رشيد برگرد كعبه مى چرخيد ، او گفته بود : « هارون ، فرجامين پادشاه عباسى است كه حج به جا مى آورد ! » ( 108 )

ماه ذيحجه فرا رسيد؛ ماه در شب اول در ميانه آسمانى با ابرهاى پراكنده خاكسترى ، گويى لبخند مى زد؛ همان ماه كه شب گذشته به سان زورقى سرگردان ، شتابناك از آسمان گذشته بود . زمانى كه مسلمانان بر گرد كعبه مى چرخيدند ، اهالى شهرهاى نزديك بصره با چهره هايى گرفته ، خبر شورش زنگيان و كشتار و غارت گرى آنان را شنيدند . آن روزها ، مدينه زندگى عادى خود را مى گذراند و با خوش بينى به آينده مى نگريست . در مدينه خانه اى گشاده دست بود كه از پنجره هايش ، نور

زلالى به بيرون مى تراويد؛ خانه اى كه خاندان رضا ( ع ) در آن زندگى مى كردند . اباالحسن از مرو براى پسرش جواد فرستاده بود .

« بسم الله الرحمن الرحيم . جانم فدايت ! به من گفتند كه وقتى سوار شدى ، خدمت كاران تو را از در كوچك بستان بيرون بردند . اين كار را به خاطر تنگ نظرى كردند تا خيرى از تو به بينوايان ( كه در كنار در بزرگ چشم انتظارت بودند ) نرسد . به خاطر حقى كه به تو دارم ، از تو مى خواهم كه ورود و خروجت از در بزرگ باشد .

هر گاه به خواست خداوند سوار شدى ، همراهت سكه هاى سيم و زر باشد ، كسى را كه از تو در خواست كرد ، نااميد نكن . اگر از عموها و عمه هايت بودند ، كمتر از پنجاه دينار نده . اگر خواستى بيشتر بده .

از خدا مى خواهم موفّقت كند . از خدا بهراس و در راه خدا بده و از تنك دستى مهراس . » ( 109 )

آن شب ، فاطمه به خاطر برادرش گريست . تنها او بود كه ژرفاى رنج برادرش را در مى يافت . آن ولايتعهدى كه علويان را شاد كرده بود ، تنها دام عنكبوت بود . برادرانش احمد ، محمد ، حسين و برخى پسر عموهايش ، انديشه كوچ به مرو در سر داشتند . روزگار تازه اى آغاز شده بود . آوارگان به سرزمين خود و نزد خانوادهاشان برگشته بودند . افراد مبارزى كه پنهان شده يا تحت تعقيب بودند

، اينك آشكار مى شدند .

وقتى حكم وليعهدى را در مسجد پيامبر ( ص ) مى خواندند ، فاطمه مى شنيد . مكتوبى را هم كه برادرش نوشته بود شنيد . او در اين مكتوب مى ديد كه چگونه برادرش مى خواهد محال را ممكن سازد و آن مردم گم كرده ره را به جاده درست آورد . اين سخن امام چه معنا داشت كه : « خدا را بر خودم شاهد قرار دادم . اگر مسئوليت ( رهبرى ) مسلمانان را بپذيرم و خلافت را بر عهده گيرم ، بر طبق پيروى از خدا و پيامبرش رفتار كنم . » يا : « تلاش خود را به كار مى گيرم تا كارگزاران شايسته را به كار برگزينم . »

فاطمه نمى توانست برادرش را بيش از آن تنها بگذارد . به زودى بار سفر مى بست . از برادر زاده هايش پولى مى گرفت تا مقدمات سفر به مرو را فراهم كند . مردم به خاطر وليعهدى رضا ( ع ) به يكديگر تبريك مى گفتند؛ چرا كه مى دانستند از آن پس ، علويان در امنيت به سر خواهند برد و آن ها ديگر هراسى نخواهند داشت .

فاطمه براى نماز برخاست . هرگاه دغدغه ها به او روى مى آوردند ، به محراب پناه مى برد . تنها پروردگار بود كه از غم هاى آن دل نازك خبر داشت؛ دلى كه پيش از آن تاب نمى آورد . چيزى او را به سوى مرو يا سرزمين ديگرى كه نمى دانست كجاست ، مى كشان

قرآن و ادباى زمان خويش است . حضرت رضا ( ع ) بر او ثنا فرموده و رساله اى به وى مرقوم داشته است .

، زيرا به احتمال قوى ، معنى مولى در اين جا ( آزاد كرده ) است كه معلوم مى شود وى نخست غلام سكونى بوده كه خود از اصحاب حضرت صادق به شمار مى رفته و قضاوت بصره را بر عهده داشته و مردى موجّه شمرده مى شده است .

احتمال ديگرى نيز موجود است و آن اين كه مولى به معنى حليف و هم پيمان باشد ، اين نيز احتمال اسارت يا مهاجرت بزنطى را تأييد مى كند ، زيرا معمولاً افراد غيرعرب خود را به شخصيتها يا قبايل معروف منتسب مى كردند و با آنان پيمان مى بستند . بزنطى از كسانى است كه متقدمان شيعه ، تمامى احاديث منقول از وى را موصوف به صحّت شمرده اند و اقرار به فقه و فضل وى داشته اند .

را از كسانى كه شيعه اجماع بر صحت رواياتشان نموده اند ، ذكر كرده است .

از تأليفات وى اين كتب را نام برده اند : « الزيارات ، البشارات ، النوادر ، الردّ على الغالية ، الشواهد من كتاب الله ، المتعة ، الناسخ و المنسوخ ، الملاحم ، الصلوات » .

ابن فضال به سال 224 هجرى درگذشت .

وثاقت و جلالت شأن و اين كه از غير ثقات نقل حديث نمى كرده ، اصحاب ، روايات مرسله وى را تلقى به قبول نموده و به قول كشى اجماع بر صحت مراسيل وى دارند . فوت ابن ابى عمير به سال 217 هجرى اتفاق افتاد .

بر اينان به اعتبار گرايش نامبردگان در آغاز به مذهب مزبور بوده ولى چون عبدالله افطح پس از حضرت صادق هفتاد روز بيش زنده نماند ، اصحابش به حضرت موسى بن جعفر گراييده و از مذهب فطحيه عدول نمودند .