سرشناسه:مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان،1392
عنوان و نام پديدآور:بانك جامع عزاداري ويژه ماه محرم/ واحد تحقيقات مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان.
ناشر چاپي :
مشخصات نشر ديجيتالي:اصفهان:مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان، 1392.
محرم الحرام 1435
مشخصات ظاهري:نرم افزار تلفن همراه ، رايانه و كتاب
موضوع: عزاداري
سرشناسه : محدثي، جواد، 1331 -
Mohadesi، Javad
عنوان و نام پديدآور : چهل حديث عزاداري/ تهيه و تنظيم جواد محدثي.
مشخصات نشر : قم: نشر معروف، 1380.
مشخصات ظاهري : 64ص.؛ 10/5×13/5 س م.
شابك : 1000ريال: 964-6739-7-17 ؛ 600 ريال (چاپ دوم)
وضعيت فهرست نويسي : برون سپاري
يادداشت : فارسي - عربي.
يادداشت : چاپ دوم: پاييز 1375.
يادداشت : چاپ پنجم: 1384.
يادداشت : كتابنامه به صورت زيرنويس.
موضوع : اربعينات -- قرن 14
موضوع : احاديث شيعه -- قرن 14
موضوع : سوگواريها -- احاديث.
رده بندي كنگره : BP143/9/م265چ94 1379
رده بندي ديويي : 218/297
شماره كتابشناسي ملي : م 79-12717
عزادارى ، احياء خط خون و شهادت
زندانى كردن (نور) در حصار شب ، شيوه كهن ستمگران حاكم ، در برخورد و مقابله با (حق ) بوده است . خطّ فكرى و سياسى امامان شيعه ، از همين رو همواره از سوى قدرتها ، مورد تضييق و محدويت و انزواى تحميلى قرار گرفته بود .
طبيعى است كه در چنان شرايط ، نوشتن و گفتن و سرودن و نشر تفكر و راه و خطّ آنان ، از اسلوبهاى مؤ ثّر شيعه به حساب مى آمد و پيروان حق ، با زبان و قلم و شعر و مرثيه و اشك و عزادارى ، در (احياء امرائمّه ) و زنده نگهداشتن حماسه ها و بيان فضايلشان تلاش مى كردند .
در آن عصر خفقان ، طرح (خط امامان ) ، نوعى مبارزه سياسى - اجمتاعى بود و خطرها در پى داشت .
ذكرها و يادها ، جهاد بود .
جلسات انس و ديدار شيعيان ، وسيله اى براى الهام گيرى و يافتنِ محورهاى (وحدت مكتبى ) به حساب
مى آمد و شعر و مرثيه و نوحه و گريستن و عزادارى بر شهيدان كربلا و سيدالشهدا و مظلوميّت اهل بيت عليهم السّلام در آن عصرِ (نتوانستن )ها ، ابعادى از مساءله زنده نگهداشتن مشعل حق و دعوت به (نور) و (ايمان ) بود .
سروده هاى موضعدار شاعران شيعى ، آنچه كه به اهل بيت مربوط مى شد ، بطورعمده دو محور اساسى داشت :
1 - مدايح
2 - مراثى
استفاده ازمدح و مرثيه ، همواره بعنوان اهرمى در دفاع ازحق ومبارزه باحكومتهاى جور ، مورداستفاده قرار مى گرفت .
برپايى مراسم سوگوارى براى ائمّه و احياى خاطره شكوهمند و الهام بخش حيات و جهاد و شهادتشان ، همواره در تاريخ ، حركت آفرين و بيدارگر بوده است .
سنّت شعر گفتن و مرثيه خواندن و گريستن و گرياندن در مجالس سوگ اهل بيت نيز ، مورد تشويق و دستور امامان بود ، چرا كه عزادارى ، رساندن صداى مظلوميّت آل على به گوش مسلمانان بود و رسالتى عظيم داشت . اقامه مجالس به ياد آنان ، بيان رنجهاى جانكاه پيشوايان حق و خون دلهاى ائمه عدل ، فاش ساختن و آشكار كردنِ ناله مظلومانه آنان در هياهوى پرفريب اغواگران بود و عزادارى براى شهيد ، انتقالِ فرهنگ شهادت به نسلهاى آينده تلقّى مى شد . . . و اين خط همچنان ادامه يافت ، تا اكنون (1) .
در اينگونه مجالس ، احساس و عاطفه ، به كمك شعور مى آيد و مكتب عاشورا زنده مى ماند و اشك ، زبان گوياى احساسهاى عميق يك انسان متعهّد و پاى بند به خطّ حسينى و
كربلايى است .
اشك ، دليل عشق است و نشانه پيوند .
اشك ، زبان دل است و شاهد شوق .
دلى كه به حسين عليه السّلام و اهل بيت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله عشق دارد ، بى شك در سوگ آنان مى گريد و با اين گريه ، مهر و علاقه درونى خود را نشان مى دهد و گريه بر حسين عليه السّلام تجديد بيعت با (كربلا) و فرهنگ شهادت است و امضاى راه خونين شهيدان .
اشك ، خون مى سازد و مجاهد و شهيد مى پرورد .
جبهه هاى گرم ايران اسلامى در سالهاى (دفاع مقدس ) ، گوياترين و زنده ترين سندى است كه نشان مى دهد چگونه عشق عاشورايى و مراسم نوحه خوانى و اشك ريختن بر سالار شهيدان ، محرّم را ماه (پيروزى خون بر شمشير) مى سازد و اشك را به سلاحى كارى و مؤ ثّر تبديل مى كند .
سابقه عزادارى و سوگوارى بر مظلوميت خاندان پيامبر عليهم السّلام بسيار ديرينه است و خود پيامبر و على و فاطمه و . . . عليهم السّلام و فرشتگان و كرّوبيان و جنّ و انس بر مظلوميّت (آل اللّه ) گريسته و مجالس عزا و گريه برپا كرده اند . حتى انبياى گذشته هم اشكى ريزان و دلى سوزان و توسّل و توجّهى به خاندان عصمت و اسوه هاى شهادت داشته اند(2) .
شبهه آفرينيهاى كج فهمان يا مغرضان نسبت به مساءله گريستن وعزادارى و توسّل و اقامه مراسم و شعائر دينى در سوگ امامان مظلوم و شهيد ، جز از بى خبرى آنان از تعاليم اسلام
و دستورها و سنتهاى پيامبر اسلام ، نشاءت نمى گيرد(3) .
اين مجموعه چهل حديث كه پيش رو داريد ، برخى از احاديث مربوط به اين سنّت ارزشمند و سازنده را در بردارد . اميد است كه آشنايى با فرهنگ دينى و عمل به آن ، وسيله نجات ما و سبب شفاعت (اهل بيت ) از ما در روز قيامت گردد .
قم - جواد محدثى
فروردين 1375
قالَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه عليه و آله :
اِنَّ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ عليه السّلام حَرارَةً فى قُلُوبِ الْمُؤ منينَ لا تَبْرَدُ اَبَداً .
ترجمه :
پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود :
براى شهادت حسين عليه السلام ، حرارت و گرمايى در دلهاى مؤ منان است كه هرگز سرد و خاموش نمى شود .
جامع احاديث الشيعه ، ج 12 ، ص 556
قال الرّضا عليه السّلام :
مَنْ كانَ يَوْمُ عاشورا يَوْمَ مُصيبَتِهِ وَ حُزْنِهِ وَ بُكائِهِ جَعَلَ اللّهُ عَزّوَجَلّ يَوْمَ القيامَةِ يَوْمَ فَرَحِهِ وَ سُرُورِهِ .
ترجمه :
امام رضا عليه السّلام فرمود :
هر كس كه عاشورا ، روز مصيبت و اندوه و گريه اش باشد ، خداوند روز قيامت را براى او روز
شادى و سرور قرار مى دهد .
لبحارالانوار ، ج 44 ، ص 284
قال الرّضا عليه السّلام :
انَ اَبى اِذا دَخَلَ شَهْرُ الْمُحَرَّمِ لا يُرى ضاحِكاً وَ كانَتِ الْكِاَّبَةُ تَغْلِبُ عَلَيْهِ حَتّى يَمْضِىَ مِنْهُ عَشْرَةُ اَيّامٍ ، فَاِذا كانَ الْيَوْمُ العْاشِرُ كانَ ذلِكَ الْيَوْمُ يَوْمَ مُصيبَتِهِ وَ حُزْنِهِ وَ بُكائِهِ . . . .
ترجمه :
امام رضا عليه السّلام فرمود :
هرگاه ماه محرّم فرا مى رسيد ، پدرم (موسى بن جعفرعليه السّلام ) ديگر خندان ديده نمى شد و غم و افسردگى بر او غلبه مى يافت تا آن كه ده روز از محرّم مى گذشت ، روز دهم محرّم كه مى شد ، آن روز ، روز مصيبت و اندوه و گريه پدرم بود .
امالى صدوق ، ص 111
قالَ رسولُ اللّه صلّى اللّه عليه و آله :
يا فاطِمَةُ ! كُلُّ عَيْنٍ باكِيَهٌ يَوْمَ الْقيامَةِ اِلاّ عَيْنٌ بَكَتْ عَلى مُصابِ الْحُسَينِ فَاِنِّها ضاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ بِنَعيمِ الْجَنّةِ .
ترجمه :
پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود :
فاطمه جان ! روز قيامت هر چشمى گريان است ؛ مگر چشمى كه در مصيبت و عزاى حسين گريسته باشد ، كه آن چشم در قيامت خندان است و به نعمتهاى بهشتى مژده داده مى شود .
بحارالانوار ، ج 44 ، ص 293
عَنِ الصّادق عليه السّلام :
نيحَ عَلَى الْحُسَينِ بْنِ عَلي سَنَةً فى كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ وَ ثلاثَ سِنينَ مِنَ الْيَوْمِ الَّذى اُصيبَ فيهِ .
ترجمه :
حضرت صادق عليه السّلام فرمود :
يك سال تمام ، هر شب و روز بر حسين بن على عليه السّلام نوحه خوانى شد و سه سال ، در روز شهادتش سوگوارى برپا گشت .
بحارالانوار ، ج 79 ، ص 102
قالَ الصّادق عليه السّلام :
قالَ لى اَبى : يا جَعْفَرُ ! اَوْقِفْ لى مِنْ مالى كَذا وكذا النّوادِبَ تَنْدُبُنى عَشْرَ سِنينَ بِمنى اَيّامَ مِنى .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام مى فرمايد :
پدرم امام باقر عليه السّلام به من فرمود :
اى جعفر ! از مال خودم فلان مقدار وقف نوحه خوانان كن كه به مدّت ده سال در (منا) در ايام حجّ ، بر من نوحه خوانى و سوگوارى كنند .
بحارالانوار ، ج 46 ، ص 220
عَن اَبى هارونَ المكفوفِ قال :
ترجمه :
دَخَلْتُ عَلى ابى عَبْدِاللّه عليه السّلام فَقالَ لى : اَنْشِدْنى ، فَاءَنْشَدْتُهُ فَقالَ : لا ، كَما تُنْشِدوُنَ وَ كَما تَرْثيهِ عِنْدَ قَبْرِه . . .
ابو هارون مكفوف مى گويد :
خدمت حضرت صادق عليه السّلام رسيدم . امام به من فرمود : (برايم شعر بخوان ) . پس برايش اشعارى خواندم . فرمود : اينطور نه ، همان طور كه (براى خودتان ) شعرخوانى مى كنيد و همانگونه كه نزد قبر حضرت سيدالشهدا مرثيه مى خوانى .
بحارالانوار ، ج 44 ، ص 287
قال الصّادق عليه السّلام :
ما مِنْ اَحَدٍ قالَ فى الحُسَينِ شِعْراً فَبَكى وَ اَبكْى بِهِ اِلاّ اَوْجَبَ اللّهُ لَهُ الْجَنّةً وَ غَفَرَ لَهُ .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام به جعفربن عفان فرمود :
هيچ كس نيست كه درباره حسين عليه السّلام شعرى بسرايد و بگريد و با آن بگرياند مگر آن كه خداوند ، بهشت را بر او واجب مى كند و او را مى آمرزد .
رجال شيخ طوسى ، ص 289
قال الصّادق عليه السّلام :
مَنْ قالَ فينا بَيْتَ شِعْرٍ بَنَى اللّهُ لَهُ بَيْتاً فىِ الْجَنَّةِ .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
هركس در راه ما و براى ما يك بيت شعر بسرايد ، خداوند براى او خانه اى در بهشت ، بنا مى كند .
وسائل الشيعه ، ج 10 ، ص 467
قال الصّادق عليه السّلام :
اَلْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى جَعَلَ فىِ النّاسِ مَنْ يَفِدُ اِلَيْنا وَ يَمْدَحُنا وَ يَرْثى لَنا .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
خدا را سپاس كه در ميان مردم ، كسانى را قرار داد كه به سوى ما مى آيند و بر ما وارد مى شوند و ما را مدح و مرثيه مى گويند .
وسائل الشيعه ، ج 10 ، ص 469
قالَ الرّضا عليه السّلام :
يا دِعْبِلُ ! اُحِبُّ اَنْ تُنْشِدَنى شِعْراً فَاِنَّ هذِهِ الا يّامَ اَيّامُ حُزْنٍ كانتْ عَلَينا اَهْلِ الْبَيْتِعليهم السّلام .
ترجمه :
امام رضا عليه السّلام به دعبل (شاعر اهل بيت ) فرمود .
اى دعبل ! دوست دارم كه برايم شعرى بسرايى و بخوانى ، چرا كه اين روزها (ايام عاشورا) روز اندوه و غمى است كه بر ما خاندان رفته است .
جامع احاديث الشيعه ، ج 12 ، ص 567
عَن الرّضا عليه السّلام :
يا دِعبِلُ ! اِرْثِ الحُسَيْنَعليه السّلام فَاَنْتَ ناصِرُنا وَ مادِحُنا ما دُمْتَ حَيّاً فَلا تُقصِرْ عَنْ نَصْرِنا مَا اسْتَطَعْتَ .
ترجمه :
امام رضا عليه السّلام فرمود :
اى دعبل ! براى حسين بن على عليه السّلام مرثيه بگو ، تو تا زنده اى ، ياور و ستايشگر مايى ، پى تا مى توانى ، از يارى ما كوتاهى مكن .
جامع احاديث الشيعه ، ج 12 ، ص 567
قال علىُّ عليه السّلام :
اِنَّ اللّهَ . . . اِخْتارَ لَنا شيعَةً يَنْصُرُونَنا وَ يَفْرَحُونَ بِفَرَحِنا وَ يَحْزَنُونَ لِحُزْنِنا .
ترجمه :
على عليه السّلام فرمود :
خداوند براى ما ، شيعيان و پيروانى برگزيده است كه ما را يارى مى كنند ، با خوشحالى ما خوشحال مى شوند و در اندوه و غم ما ، محزون مى گردند .
غررالحكم ، ج 1 ، ص 235
قال الحسينُ عليه السّلام :
اَنا قَتيلُ الْعَبْرَةِ
لا يَذْكُرُنى مؤ مِنٌ اِلاّ بَكى .
ترجمه :
حسين بن على عليه السّلام فرمود :
من كُشته اشكم . هيچ مؤ منى مرا ياد نمى كند مگر آنكه (بخاطر مصيبتهايم ) گريه مى كند .
بحارالانوار ، ج 44 ، ص 279
قالَ الحسينُ عليه السّلام :
مَنْ دَمِعَتْ عَيناهُ فينا قَطْرَةً بَوَّاءهُ اللّهُ عَزَّوَجَلّ الجَنَّةَ .
ترجمه :
حسين بن على عليه السّلام فرمود :
چشمان هر كس كه در مصيبتهاى ما قطره اى اشك بريزد ، خداوند او را در بهشت جاى مى دهد .
احقاق الحق ، ج 5 ، ص 523
قال على بن الحسين السجّاد عليه السّلام :
اَيُّما مُؤ مِنٍ دَمِعَتْ عَيْناهُ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ وَ مَنْ مَعَه حَتّى يَسيلَ عَلى خَدَّيْهِ بَوَّاءَهُ اللّهُ فىِ الْجَنَّةِ غُرَفاً .
ترجمه :
امام سجّاد عليه السّلام فرمود :
هر مؤ منى كه چشمانش براى كشته شدن حسين بن على عليه السّلام و همراهانش اشكبار شود و اشك بر صورتش جارى گردد ، خداوند او را در غرفه هاى بهشتى جاى مى دهد .
ينابيع الموده ، ص 429
قالَ السجّادُ عليه السّلام :
اِنّى لَمْ اَذْكُرْ مَصْرَعَ بَنى فاطِمَةَ اِلاّ خَنَقَتْنى لِذلِكَ عَبْرَةٌ .
ترجمه :
امام سجاد عليه السّلام فرمود :
من هرگز شهادتِ فرزندان فاطمه عليها السّلام را به ياد نياوردم ، مگر آنكه بخاطر آن ، چشمانم اشكبار گشت .
بحارالانوار ، ج 46 ، ص 109
قال الباقرُ عليه السّلام :
ْكيهِ وَ يَاءْمُرُ مَنْ فى دارِهِ بِالْبُكاءِ عَلَيْهِ وَ يُقيمُ فى دارِهِ مُصيبَتَهُ بِاِظْهارِ الْجَزَعِ عَلَيْهِ وَ يَتَلاقُونَ بِالبُكاءِ بَعضُهُمْ بَعْضاً فِى البُيُوتِ وَ لِيُعَزِّ بَعْضُهُمْ بَعْضاً بِمُصابِ الْحُسَيْنِ عليه السّلام .
ترجمه :
امام باقر عليه السّلام نسبت به كسانى كه در روز عاشورا نمى توانند به زيارت آن حضرت بروند ، اينگونه دستور عزادارى دادند و فرمودند :
عليه السّلام ندبه و عزادارى و گريه كند و به اهل خانه خود دستور دهد كه بر او بگريند و در خانه اش با اظهار گريه و ناله بر حسين عليه السّلام ، مراسم عزادارى برپا كند و يكديگر را با گريه و تعزيت و تسليت گويى در سوگ حسين عليه السّلام در خانه هايشان ملاقات كنند .
كامل الزيارات ، ص 175
قالَ الباقر عليه السّلام :
بَلا فى اِثْنَيْنِ مِنْ اَصْحابِهِ قالَ : فَلمّا مَرَّبِها تَرَقْرَقَتْ عَيْناهُ لِلْبُكاءِ ثُمَّ قالَ : هذا مَناخُ رِكابِهِمْ وَ هذا مُلْقى رِحالِهِمْ وَهيهُنا تُهْراقُ دِماؤُهُمْ ، طوبى لَكِ مِنْ تُرْبَةٍ عَلَيْكِ تُهْراقُ دِماءُ الا حِبَّةِ .
ترجمه :
امام باقر عليه السّلام فرمود :
اميرالمؤ منين عليه السّلام با دو تن از يارانش از (كربلا) گذر كردند ، حضرت ، هنگام عبور از آنجا ، چشمهايش اشك آلود شد ، سپس فرمود :
اينجا مركبهايشان بر زمين مى خوابد ، اينجا محلّ بارافكندنشان است و اينجا خونهايشان ريخته مى شود ، خوشا به حال تو اى خاكى كه خون دوستان برروى تو ريخته مى شود !
بحارالانوار ، ج 44 ، ص 258
قال الباقر عليه السّلام :
ما مِنْ رَجُلٍ ذكَرَنا اَوْ ذُكِرْنا عِنْدَهُ يَخْرُجُ مِنْ عَيْنَيْهِ ماءٌ ولَوْ مِثْلَ جَناحِ الْبَعوضَةِ اِلاّ بَنَى اللّهُ لَهُ بَيْتاً فى الْجَنَّةِ وَ جَعَلَ ذلِكَ الدَّمْعَ حِجاباً بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النّارِ .
ترجمه :
امام باقر عليه السّلام پس از شنيدن سروده هاى (كميت ) درباره اهل بيت ، گريست و سپس فرمود :
هيچ كس نيست كه ما را ياد كند ، يا نزد او از ما ياد شود و از چشمانش هر چند به اندازه بال پشه اى اشك آيد ، مگر آنكه خداوند برايش در بهشت ، خانه اى بنا كند و آن اشك را حجاب ميان او و آتش دوزخ قرار دهد .
الغدير ، ج 2 ، ص 202
قالَ الصّادقُ عليه السّلام :
بَكى عَلىُّ بْنُ الحُسَينِ عليه السّلام عِشْرينَ سَنَةً وَ ما وُضِعَ بَيْنَ يَدَيْهِ طَعامٌ اِلاّبَكى .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
امام زين العابدين عليه السّلام بيست ساله (به ياد عاشورا) گريست و هرگز طعامى پيش روى او نمى گذاشتند مگر اينكه گريه مى كرد .
بحارالانوار ، ج 46 ، ص 108
قالَ الصّادقُ عليه السّلام :
لَمّا ماتَ اِبراهيمُ بْنُ رَسُولِاللّهِ صلّى اللّه عليه و آله حَمَلَتْ عَيْنُ رَسُولِاللّهِ بِالدُّمُوعِ ثُمَّقالَ النّبىُّصلّى اللّه عليه و آله :
تَدْمَعُ الْعَيْنُ وَ يَحْزَنُ الْقَلْبُ وَ لا نَقُولُ ما يُسْخِطُ الرَّبَّ وَ اِنّا بِكَ يا اِبراهيمُ لَمَحْزُونُونَ .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
چون ابراهيم - پسر رسول خدا - از دنيا رفت ، چشم پيامبر پر از اشك شد . سپس پيامبر فرمود :
چشم ، اشكبار مى شود و دل غمگين مى گردد ، ولى چيزى نمى گوييم كه خدا را به خشم آورد ، و ما در سوگ تو - اى ابراهيم - اندوهناكيم .
بحارالانوار ، ج 22 ، ص 157
قالَ الصّادقُ عليه السّلام :
مَنْ ذُكِرْنا عِنْدَهُ فَفاضَتْ عَيْناهُ حَرَّمَ اللّهُ وَجْهَهُ عَلَى النّارِ .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
نزد هر كس كه از ما (و مظلوميت ما) ياد شود و چشمانش پر از اشك گردد ، خداوند چهره اش را بر آتش دوزخ حرام مى كند .
بحارالانوار ، ج 44 ، ص 285
قال الصّادق عليه السّلام :
تَزاوَرُوا وَ تَلاقُوا وَ تَذاكَرُوا و اَحْيُوا اَمْرَنا .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
به زيارت و ديدار يكديگر برويد ، با هم به سخن و مذاكره بنشينيد و امر ما را ( : كنايه از حكومت و رهبرى ) زنده كنيد .
بحارالانوار ، ج 71 ، ص 352
قال الصّادق عليه السّلام لِلفُضَيل :
تَجْلِسُونَ وَ تُحَدِّثُونَ ؟ فَقالَ : نَعَمْ ، قالَ : اِنَّ تِلْكَ الْمَجالِسَ اُحِبُّها فاءَحْيُوا اَمْرَنا ، فَرَحِمَ اللّهُ مَنْ اَحْيى اَمْرَنا .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام از (فُضيل ) پرسيد :
آيا (دور هم ) مى نشينيد و حديث و سخن مى گوييد ؟
گفت : آرى
فرمود : اينگونه مجالس را دوست دارم ، پس امرِ (امامت ) ما را زنده بداريد . خداى رحمت كند كسى را كه امر و راه ما را احيا كند .
وسائل الشيعه ، ج 10 ، ص 392
قال الصّادق عليه السّلام :
. . . رَحِمَ اللّهُ دَمْعَتَكَ ، اَما اِنَّكَ مِنَ الَّذينَ يُعَدُّوَنَ مِنْ اَهْلِ الْجَزَعِ لَنا وَالَّذينَ يَفْرَحُونَ لِفَرَحِنا و يَحْزَنُونَ لِحُزْنِنا ، اَما اِنّكَ سَتَرى عِنْدَ مَوْتِكَ حُضُورَ آبائى لَكَ . . . .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام ، به (مسمع ) كه از سوگواران و گريه كنندگان بر عزاى حسينى بود ، فرمود :
خداى ، اشك تو را مورد رحمت قرار دهد . آگاه باش ، تو از آنانى كه از دلسوختگان ما به شمار مى آيند ، و از آنانى كه با شادى ما شاد مى شوند و با اندوه ما غمگين مى گردند .
آگاه باش ! تو هنگام مرگ ، شاهد حضور پدرانم بر بالين خويش خواهى بود .
وسائل الشيعه ، ج 10 ، ص 397
قال الصّادق عليه السّلام :
اَللّهم . . . وَ ارْحَمْ تِلْكَ الاَعْيُنَ الَّتى جَرَتْ دُمُوعُها رَحْمَةً لَنا وَ ارْحَمْ تِلْكَ الْقُلُوبَ الَّتى جَزَعَتْ وَ احْتَرَقَتْ لَنا وَ ارْحَمِ الّصَرْخَةَ الّتى كانَتْ لَنا .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام بر سجّاده خود نشسته و بر زائران و سوگواران اهل بيت ، چنين دعا مى كرد و مى فرمود :
خدايا . . . آن ديدگان را كه اشكهايش در راه ترحّم و عاطفه بر ما جارى شده و دلهايى را كه بخاطر ما نالان گشته و سوخته و آن فريادها و ناله هايى را كه در راه ما بوده است ، مورد رحمت قرار بده .
بحارالانوار ، ج 98 ، ص 8
قالَ الصّادقُ عليه السّلام :
مَنْ دَمِعَتْ عَيْنُهُ فينَا دَمْعَةً لِدَمٍ سُفِكَ لَنا اَوْ حَقٍّ لَنا نُقِصْناهُ اَوْ عِرْضٍ اُنْتُهِكَ لَنا اَوْلاَِحَدٍ مِنْ شيعَتِنا بَوَّاءهُ اللّهُ تَعالى بِها فِى الْجَنَّةِ حُقُباً .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
هر كس كه چشمش در راه ما گريان شود ، بخاطر خونى كه از ما ريخته شده است ، يا حقى كه از ما گرفته اند ، يا آبرويى كه از ما يا يكى از شيعيان ما برده و هتك حرمت كرده اند ، خداى متعال به همين سبب ، او را در بهشت جاودان ، براى ابد جاى مى دهد .
امالى شيخ مفيد ، ص 175
قالَ الصّادقُ عليه السّلام :
لِكُلّ شَيْئٍ ثَوابٌ اِلا الدَمْعَةٌ فينا .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
هر چيزى پاداش و مزدى دارد ، مگر اشكى كه براى ما ريخته شود (كه چيزى با آن برابرى نمى كند و مزد بى اندازه دارد) .
جامع احاديث الشيعه ، ج 12 ، ص 548
قالَ الصّادقُ عليه السّلام :
ما مِنْ عَيْنٍ بَكَتْ لَنا اِلاّ نُعِّمَتْ بَالنَّظَرِ اِلَى الْكَوْثَرِ وَ سُقِيَتْ مِنْهُ .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
هيچ چشمى نيست كه براى ما بگريد ، مگر اينكه برخوردار از نعمتِ نگاه به (كوثر) مى شود و از آن سيرابش مى كنند .
جامع احاديث الشيعه ، ج 12 ، ص 554
عَنِ الصّادقُ عليه السّلام :
يا زُرارَةُ ! اِنَّ السَّماءَ بَكَتْ عَلَى الْحُسَيْنِ اَرْبَعينَ صَباحاً .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
اى زراره ! آسمان چهل روز ، در سوگ حسين بن على عليه السّلام گريه كرد .
جامع احاديث الشيعه ، ج 12 ، ص 552
قالَ الصّادقُ عليه السّلام :
ترجمه :
كُلُّ الْجَزَعِ وَ الْبُكاءِ مَكْرُوهٌ سِوَى الْجَزَعُ وَ الْبُكاءُ عَلَى الحُسَينِ عليه السّلام
امام صادق عليه السّلام فرمود :
هر ناليدن و گريه اى مكروه است ، مگر ناله و گريه بر حسين عليه السّلام .
بحارالانوار ، ج 45 ، ص 313
قالَ الصّادقُ عليه السّلام :
اِنَّ النَّبىَّ لَمّا جائَتْهُ وَفاةُ جَعْفَرِ بنِ اَبى طالبٍ وَ زَيْدِ بنِ حارِثَةَ كانَ اَذا دَخَلَ بَيْتَهُ كَثُرَ بُكائُهُ عَلَيْهِما جِدّاً وَ يَقولُ : كانا يُحَدِّثانى وَ يُؤ انِسانى فَذَهَبا جَميعاً .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
وقتى خبر شهادت جعفر بن ابى طالب و زيد بن حارثه به پيامبر خدا رسيد ، از آن پس هرگاه وارد خانه مى شد ، بر آن دو شهيد بشدّت مى گريست و مى فرمود :
آن دو شهيد ، با من هم سخن و همدم و انيس بودند ، و هر دو رفتند ! . . .
من لايحضره الفقيه ، ج 1 ، ص 177
قالَ الصّادقُ عليه السّلام :
نَفَسُ الْمَهْمُومِ لِظُلْمِنا تَسْبيحٌ
وَ هَمُّهُ لَنا عِبادَةٌ وَ كِتْمانُ سِرّنا جِهادٌ فى سَبيلِ اللّهِ . ثَمَّ قالَ اَبُو عَبدِاللّهِ عليه السّلام :
يَجِبُ اَنْ يُكْتَبَ هذا الْحَديثُ بِالذَّهَبِ .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
نَفَس كسى كه بخاطر مظلوميّت ما اندوهگين شود ، تسبيح است و اندوهش براى ما ، عبادت است و پوشاندن راز ما جهاد در راه خداست .
سپس امام صادق عليه السّلام افزود :
اين حديث را بايد با طلا نوشت !
امالى شيخ مفيد ، ص 338
قالَ الصّادقُ عليه السّلام :
اَرْبَعَةُ الا فِ مَلَكٍ عِنْدَ قَبْرِ الْحُسَيْنِ عليه السّلام شُعْثٌ غُبْرٌيَبْكُونَهُ اِلى يَوْمِ القِيامَةِ .
ترجمه :
امام صادق عليه السّلام فرمود :
چهار هزار فرشته نزد قبر سيدالشهدا عليه السّلام ژوليده و غبارآلود ، تا روز قيامت بر آن حضرت مى گريند .
كامل الزيارات ، ص 119
قالَ الرّضا عليه السّلام :
يَا ابنَ شَبيبٍ ! اِنْ كُنْتَ باكِياً لِشَئٍ فَاْبكِ لِلْحُسَيْنِ بْنِ عَلىّ بْنِ اَبى طالبٍ عليه السّلام فَاِنَّهُ ذُبِحَ كَما يُذْبَحُ الْكَبْشُ .
ترجمه :
امام رضا عليه السّلام به (ريّان بن شبيب ) فرمود :
اى پسر شبيب ! اگر بر چيزى گريه مى كنى ، بر حسين بن على بن ابى طالب عليه السّلام گريه كن ، چرا كه او را مانند گوسفند سر بريدند .
بحارالانوار ، ج 44 ، ص 286
قالَ الرّضا عليه السّلام :
مَنْ جَلَسَ مَجْلِساً يُحْيى فيهِ اَمْرُنا
لَمْ يَمُتْ قَلْبُهُ يَوْمَ تَمُوتُ الْقُلُوبُ .
ترجمه :
امام رضا عليه السّلام فرمود :
هر كس در مجلسى بنشيند كه در آن ، امر (و خطّ و مرام ما) احيا مى شود ، دلش در روزى كه دلها مى ميرند ، نمى ميرد .
بحارالانوار ، ج 44 ، ص 278
قالَ الرّضا عليه السّلام :
فَعَلى مِثْلِ الْحُسَينِ فَلْيَبْكِ الْباكُونَ
فَاِنَّ البُكاءَ عَلَيهِ يَحُطُّ الذُّنُوبَ الْعِظامَ .
ترجمه :
امام رضا عليه السّلام فرمود :
گريه كنندگان بايد بر كسى همچون حسين عليه السّلام گريه كنند ، چرا كه گريستن براى او ، گناهان بزرگ را فرو مى ريزد .
بحارالانوار ، ج 44 ، ص 284
قالَ الرّضا عليه السّلام :
يَا بْنَ شَبيبٍ ! اِنْ بَكَيْتَ عَلَى الحُسَينِ عليه السّلام حَتّى تَصيرَ دُمُوعُكَ عَلى خَدَّيْكَ غَفَرَ اللّهُ لَكَ كُلَّ ذَنْبٍ اَذْنَبْتَهُ صَغيرا كانَ اَوْ كَبيراً قَليلا كانَ اَوْ كثيراً .
ترجمه :
امام رضا عليه السّلام فرمود :
اى پسر شبيب ! اگر بر حسين عليه السّلام آن قدر گريه كنى كه اشگهايت بر چهره ات جارى شود ، خداوند همه گناهانت را كه مرتكب شده اى مى آمرزد؛ كوچك باشد يا بزرگ ، كم باشد يا زياد .
امالى صدوق ، ص 112
قالَ الرّضا عليه السّلام :
اِنْ سَرَّكَ اَنْ تَكُونَ مَعَنا فىِ الدَّرَجاتِ الْعُلى مِنَ الجِنانِ فَاحْزَنْ لِحُزْنِنا وَ افْرَحْ لِفَرَحِنا .
ترجمه :
امام رضا عليه السّلام به ريّان بن شبيب فرمود :
اگر تو را خوشحال مى كند كه در درجات والاى بهشت با ما باشى ، پس در اندوه ما غمگين باش و در شادى ما خوشحال باش .
جامع احاديث الشيعه ، ج 12 ، ص 549
1- در اين زمينه ها ر. ك . (فرهنگ عاشورا) از نويسنده .
2- به كتاب (تاريخ النياحة على الامام الشهيد) يا ترجمه فارسى آن به نام (تاريخچه عزادارى حسينى ) مراجعه كنيد.
3- كتاب (سيرتنا و سنتنا) از مرحوم علامه امينى ، مباحث گسترده و مستندى در اين باره دارد.
سرشناسه:مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان،1391
عنوان و نام پديدآور:فلسفه عزاداري/ مهدي آقابابايي.
مشخصات نشر ديجيتالي:اصفهان:مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان، 1391.
مشخصات ظاهري:نرم افزار تلفن همراه و رايانه
موضوع: امام حسين (ع) - عزاداري
(الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ و الصلاه وَ السَّلَامُ عَلَيَّ أَشْرَفَ الْمُرْسَلِينَ مُحَمَّدِ الْمُصْطَفِي وَ أَهْلِ بَيْتِهِ الطَّاهِرِينَ).
در حديث شريف نبوي كه شيعه و سني آن را روايت نموده اند پيامبر گرامي اسلام حضرت محمد بن عبدالله صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم فرمودند:
«حُسَيْنٌ مِنِّي وَ أَنَا مِنْ حُسَيْن». (1)
يعني:
(حسين از من و من از حسينم).
اين حديث داراي دو بند است:
بند اول:
«حُسَيْنٌ مِنِّي» اين قسمت واضح و روشن است.
زيرا امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام فرزند دختر رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم و نوه ي آن حضرت است.
بند دوم:
«و أَنَا مِنْ حُسَيْن» علماء اين بند را چنين معني كرده اند كه: بقاء رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم به بقاء دين او «اسلام» است و بقاء اسلام مرهون جهاد امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام و فداكاري او در راه خداست.
اگر جريان عاشوراء و فداكاري امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام و ياران و اهل بيتش در راه اسلام نبود، بني اميه قرن ها پيش، اسلام را از بين برده بودند!
روي اين حساب است كه بقاء پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم نيز از حسين عَلَيْهِ السَّلَام است.
بنا بر اين حسين عَلَيْهِ السَّلَام از پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم است كه فرزند اوست.
و پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم از حسين عَلَيْهِ السَّلَام است كه بقاء حضرتش از اوست.
همان گونه كه دانشمندي بزرگ در اين باره گفته است:
«اَلاِسلامُ مُحَمَّديُّ الوُجودِ
وَ حُسينيُّ البَقَاءِ».
يعني:
«پيدايش اسلام از محمد صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم و بقاء آن از حسين عَلَيْهِ السَّلَام است».
از اين رو ما درك مي كنيم كه بقاء اسلام در عصر حاضر نيز بستگي به حمايت از نهضت امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام و زنده نگاه داشتن انقلاب آن حضرت، هر چه با شكوه تر برگزار كردن مجالس سوگواري و عزاداري حضرتش دارد و زنده نگاه داشتن نهضت آن حضرت جز با پاسداري از شعائر حسيني كه برنامه ي شيعيان در هر كجا از جهان پهناور در ايام عاشورا و ديگر ايام است، امكان پذير نيست.
زيرا شعائر حسيني يك نوع ممارست عملي و همه جانبه از داستان عاشوراء و فاجعه ي كربلا و فداكاري حضرت امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام در راه دين است و اين شعائر است كه در وجود انسان ها روح حسيني و اسلامي را زنده مي سازد.
اگر اين شعائر متروك شود انقلاب حضرت به دست فراموشي سپرده خواهد شد و به دنبال آن اسلام از بين خواهد رفت.
با اين بررسي مختصر به اين نتيجه مي رسيم كه برگزاري مجالس عزاء حسين عَلَيْهِ السَّلَام همه ساله و در هر منطقه يك نوع واجب كفاييست و در گذشته بعضي از بزرگان فقهاء و مجتهدين به وجوب آن فتوي داده اند و علت وجوب آن هم روشن شد كه بقاء اسلام مرهون نهضت امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام و بقاء نهضت آن حضرت تنها با شعائر حسيني است، بنا بر اين با بر پا داشتن شعائر حسيني سبب بقاء اسلام است و شايد معني واقعي فرموده ي رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم كه فرمودند:
«حُسَيْنٌ مِنِّي وَ أَنَا مِنْ حُسَيْن» همين باشد
كه اشاره شد.
سوگواري سيدالشهداء عَلَيْهِ السَّلَام از شعائر الهيست
خداوند متعال در قرآن مجيد مي فرمايد:
«و مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَي الْقُلُوب». (2)
يعني:
هر كس شعائر الهي را بزرگ دارد آن نشانه يروح تقويست.
«شعائر جمع شعيره به معني علامت است».
يعني:
هر كس نشانه هاي الهي را بزرگ دارد نشان از تقواي روح است و نشانه هاي خدا: هر چيزيست كه انسان را به سوي خدا راهنمايي كند.
پس نماز جزء نشانه هاي خداست، نماز جماعت از نشانه هاي خداست، حج از نشانه هاي خداست.
پيامبر و امام از نشانه هاي خدايند، بزرگداشت آنان، بزرگداشت نشانه هاي خدا و زنده نگاه داشتن ياد و راه و روش آنان، همه از نشانه هاي خداوند است.
بنا بر اين، ذكر مصيبتهاي حضرت سيدالشهداء عَلَيْهِ السَّلَام و بر گزاري هر گونه عزاداري آن حضرت جزء شعائر الهي و نشانه ي خداوند است، زيرا اين مجالس و يادبودهاست كه مردم را به سوي امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام و در واقع به سوي اسلام فرا مي خواند و اين مجالس تعظيم شعائر و نشانه ي تقواي روح است و از اين روست كه تمامي مراجع تقليد و فقهاء در طول تاريخ شيعه به رجحان اقامه ي شعائر حسيني و استحباب برگزاري آن فتوي داده و همواره بر هر چه با شكوه تر شدن آن تاكيد داشتند.
جزوه اي كه پيش رو داريد پيرامون ماهيت عزاداري و فلسفه ي عزاداري كه چرا اصلًا انسان بايد عزاداري نمود، ثمرات عزاداري كه چه ثمره هايي دارد كه شيعه و محب در هر كجاي ايران و اقصي نقاط دنيا مي باشد به عزاداري بپردازد و در پايان هم رواياتي كه از لسان مطهر و نوراني اهل بيت عصمت و طهارت عَلَيْهمُ السَّلَام درباره ي عزاداري آمده است را
بيان نموده ام. انشاء الله مورد رضايت حق تعالي باشد و از شعائر الله و شعائر امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام و چراغ راه همگان قرار گيرد.
عزاداري: شكيبايي كردن، شكيبايي در مصيبت
شعائر: جمع شعيره به معناي علامت.
عزاء در لغت به معناي شكيبايي كردن، شكيبايي در مصيبت، سوگواري، تعزيت سوگ و ماتم مي باشد.
(2)
و هم چنين به معناي سنگيني، وقار، متانت، تسلي، غمگساري، دلداري و مراسم عزاداري مي باشد.
(3)
و در لغت نامه دهخدا آمده است كه: عزا گرفتن به معناي زاري و شيون كردن و به حالت ماتم زدگان در آمدن و براي سوگ و مصيبت، لباس در بر كردن و به معناي اقامه سوگواري به سبب مرگ كسيست.
(4)
اميرالمؤمنين عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:
«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَي: اطَّلَعَ إِلَي الْأَرْضِ فَاخْتَارَنَا و اخْتَارَ لَنَا شِيعَةً يَنْصُرُونَنَا يَفْرَحُونَ لِفَرَحِنَا و يَحْزَنُونَ لِحُزْنِنَا و يَبْذُلُونَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَنْفُسَهُمْ فِينَا أُولَئِكَ مِنَّا وَ إِلَيْنَا».
خداوند روي كره زمين، ما را انتخاب كرد و براي ما شيعه را انتخاب كرد. شيعيان ما علامتشان اينست كه ما را نصرت و ياري مي دهند، براي شادي ما جشن مي گيرند، براي غم ما غمناكند). روز عاشوراء خرج ( مي كنند)، عيد غدير خرج ( مي كنند)، اينهايي كه به عشق اهلبيت عَلَيْهمُ السَّلَام شادند و به عزاي اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام غمناكند و … اينها از ما هستند و به سوي ما مي آيند. (5)
عزاداري نوعي مودت است مثل اين كه كسي گلي به ما بدهد و ما بايد از او تشكر كنيم، پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم ما را از بت پرستي و آتش پرستي و خرافه پرستي، نجات داد و مسلمان شديم، مزد پيغمبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم چيست؟
كه من هيچ مزدي نمي خواهم، تنها مزدي كه من مي خواهم الموده في القربي (6) است، مزد من فقط اينست كه اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام من را دوست داشته باشيد و
پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم در جاي ديگر مي فرمايد:
مزدي كه من مي خواهم اينست كه در راه خدا برويد:
«إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلي رَبِّهِ سَبِيلًا سبيلًا» (7) حال با توجه به دو آيه ي فوق كه حضرت در يك جا مي فرمايند:
مزد من فقط راه خداست و در جاي ديگر مي فرمايند كه: مزد من فقط مودت اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام است از اين رو بايد گفت:
راه خدا جز راه اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام و مودت آنها نيست.
از نظر قرآن، عزاداري ريشه هايي دارد. اولين روضه خوان، خود خداوند است.
خداوند در سوره بروج آيات 4 تا 8 مي فرمايد:
«قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُود، النَّارِ ذاتِ الْوَقُود، إِذْ هُمْ عَلَيْها قُعُود و هُمْ عَلي ما يَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنينَ شُهُود و ما نَقَمُوا مِنْهُمْ إِلاَّ أَنْ يُؤْمِنُوا بِاللَّهِ الْعَزيزِ الْحَميد».
مرگ بر اصحاب اخدود، اصحاب اخدود كيانند؟ (كساني هستند كه) گودالي كندند و مؤمنين را (داخل گودال) ريختند و سوزاندند و (خودشان) بالاي گودال تماشا مي كردند.
قرآن مي فرمايد:
(كه اين مؤمنين) فقط به جرم اين كه مؤمن بودند سوخته شدند. قرآن (در اينجا) روضه ي سوخته شدن اين مظلومين مؤمن را مي خواند. پس اولين روضه خود قرآن (خوانده) است.
(اولين روضه خوان سيدالشهداء هم جبرئيل مي باشد آن موقعي كه حضرت آدم عَلَيْهِ السَّلَام خدا را به اسماي پنج تن قسم داد).
قرآن مي فرمايد:
«و كَأَيِّنْ مِنْ نَبِيٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّيُّونَ كَثِير» چه پيغمبراني بودند و چه ياران مخلصي داشتند اين ياران مخلص، تلاش و جهاد مي كردند، خسته نمي شدند، سست نمي شدند و تا آخرين نفس و تا آخرين تير خود قيام كردند يعني قرآن دارد از ايثار آنها تعريف مي كند.
(8)
قرآن مي فرمايد:
«و اذْكُرْ فِي الْكِتابِ إِبْراهِيمَ» ابراهيم فداكاري كرد و تو
اي پيغمبر مأموري ياد ابراهيم عَلَيْهِ السَّلَام را گرامي بداري. (9)
و اذْكُرْ فِي الْكِتابِ مَرْيَمَ
اي پيغمبر! تو مأموري كه نام مريم و سخنهايي كه به او چسبيده شده بيان كني. (10)
قرآن روضه مي خواند و مي گويد:
إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَت و إِذَا النُّجُومُ انْكَدَرَت و إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ و إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَت و إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَت (11)
روز قيامت كه نور خورشيد گرفته مي شود درياها به جوش مي آيد و مردم پا به فرار مي گذارند، آن روز «إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَت بِأَيِّ ذَنْبٍ قُتِلَت» (12) سؤال مي شود كه به چه گناهي اين مظلوم را كشتيد؟ پس در سوره شمس هم روضه خوانده شده است.
ائمه طاهرين عَلَيْهمُ السَّلَام نور واحد هستند و هدف آنها يكي است؛ كه عبارت است از تلاش و كوشش، نثار و ايثار، براي احياي دين و روشن نگه داشتن چراغ مكتب. از اين رو نگه داشتن نام و ياد هر كدامشان، باعث زنده ماندن اصل مكتب الهيست.
ليكن سالار شهيدان عَلَيْهِ السَّلَام خصوصيتي دارد كه زنده نگه داشتن نام و ياد او، تاثير بسزايي در زنده نگه داشتن مكتب اسلام دارد. (13)
روضه ي سيدالشهداء عَلَيْهِ السَّلَام براي حفظ مكتب سيدالشهداء عَلَيْهِ السَّلَام است.
آن كساني كه مي گويند روضه ي سيدالشهداء عَلَيْهِ السَّلَام را نخوانيد، اصلًا نمي فهمند مكتب سيدالشهداء عَلَيْهِ السَّلَام چه بوده و نمي دانند اين گريه ها و اين روضه ها اين مكتب را حفظ كرده (است). الآن هزار و چهارصد سال است كه با اين منبرها، اين روضه ها، اين مصيبت ها و اين سينه زني ها، ما را حفظ كرده اند.
(14) آنها توصيه كردند كه عزاي حسين بن علي عليهما السلام بايد زنده بماند، براي اين بود كه هدف حسين بن علي عليهما السلام مقدس
بود.
حسين بن علي عليهما السلام يك مكتب را به وجود آورد، مي خواستند مكتبش زنده بماند. (15) اصلًا حضرت سيدالشهداء عَلَيْهِ السَّلَام چه احتياجي به گريه (ما) دارد (اين كه) ائمه عَلَيْهمُ السَّلَام اين قدر اصرار كردند به اين كه مجمع داشته باشيد، گريه بكنيد، چه بكنيد، براي اينست كه اين مذهب، ما را حفظ مي كند.
(16)
سوگواري براي اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام دعوت گاهيست به سوي دين، به نيكوترين وجه و بهترين برنامه و سلاحي براي اسلام است كه خواب آلودگان را بيدار مي كند و نادانان را از مستي به هوش مي آورد و جان هاي تشنه را سيراب مي كند و در دل ها اثر مي گذارد و نشانه هاي رسالت آيات اسلام، دلائل دين، حجت هاي مسلمانان، روش پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم، خصلت هاي علي عَلَيْهِ السَّلَام و مصيبت هاي اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام، شكيبايي آنان بر آزارها و كلمه ي اعلاي خداوند را به مردم نشان مي دهد و مي آموزد. (17)
مجالس عزاداري اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام، يك مجمع عظيم اسلامِي و سمينار عالي شيعه است كه به نام پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم و دودمانش تشكيل مي شود و در آن به ريسمان خداوند و كتاب و سنت، دو اصل باقي مانده گران بهاي پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم چنگ زده مي شود و در اين مجامع شيعيان جمع مي شوند تا اجر رسالت را به دوستي دودمان پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم بپردازند و اهداف عاليه اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام را زنده سازند. (18)
مجالس عزاداري براي اينست كه دل هاي ما را با حسين بن علي عليهما السلام و هدف آن بزرگوار نزديك و آشنا مي كند.
در مجالس عزاداري نشستن، روضه خواندن، گريه كردن، به سر و سينه زدن و مواكب عزا و دسته هاي عزاداري به راه انداختن از اموريست كه عواطف عمومي را نسبت به خاندان پيغمبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم پر جوش مي كند و بسيار خوب است.
(19) (از اين رو) ملت عزيز ما در ايام محرم و صفر بايد روح حماسه، روح عاشورايي، روح نترسيدن از دشمن، روح توكل به خدا و روح مجاهدت فداكارانه در راه خدا را در خودشان تقويت بكنند.
از امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام مدد بگيرند. اين مجالس عزاداري براي اينست كه دل هاي ما را با حسين بن علي عليهما السلام و اهداف آن بزرگوار نزديك و آشنا بكند، راه آنها را فرا بگيريم. يك عده كج فهم نگويند كه امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام شكست خورد، نگويند امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام معنايش اينست كه همه ي ملت ايران كشته بشوند. كدام انسان
ناداني ممكن است چنين حرفي را بزند. يك ملت بايد از حسين بن علي عليهما السلام درس بگيرد، يعني از دشمن نترسد، به خود متكي باشد، به خداي خود توكل كند بداند كه اگر دشمن با شوكت است، اين شوكت ناپايدار است، بداند اگر جبه ي دشمن به ظاهر گسترده و قويست امام توان واقعي اش كم است.
(20)
سر اين كه سفارش كرده اند هر روز زيارت عاشورا بخوانيد و نسبت به اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام تولي داشته و بر آنان صلوات و درود بفرستيد و از دشمنان تبري بجوئيد، براي آن است كه طرز فكر معاندانِ ايشان، منفور شود و گر نه هم اكنون سخن از معاويه و يزيد نيست تا آنان را لعنت كنيم. نام و ياد آنها رخت بر بسته و قبرشان زباله داني اي بيش نيست، الآن سخن از فكر و راه يزيد و يزيديان عصر است.
(21) لعن و نفرين از بي داد بني اميه (لعنت الله عليهم)، با آن كه آنان منقرض و به جهنم رهسپار شده اند، فرياد بر ستمگران جهان و زنده نگه داشتن اين فرياد ستم شكن است.
(22)
زن فرعون وقتي كه به درگاه الهي دعا كرد نگفت:
خدايا مرا فقط از فرعونيان نجات بده بلكه گفت:
«رَبِّ ابْنِ لي عِنْدَكَ بَيْتًا فِي الْجَنَّةِ و نَجِّني مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ و نَجِّني مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَ». (23)
يعني مرا از فرعون و فرعونيان كه طرفداران سنت سيئه و رفتار ناپسند او هستند نجات بده. (24)
آنچه مورد اعتقاد سالار شهيدان عَلَيْهِ السَّلَام بود و بر همان مبنا، مبارزه خود را بنا كردند و قيام كردند اين بود كه در نظام هستي حق پيروز است، خواه از قدرت مادي برخوردار
باشند يا نه و نيز باطل محكوم به شكست است.
آنچه مبناي امويان بود و بر همان مبنا حكومتشان را بنا كردند، اين بود كه هر كه قدرت مادي دارد پيروز است، خواه با حق همراه باشد يا نه و گر نه محكوم به شكست است؛ هر چند حق باشد.
اين دو طرز فكر كه همراه بوده و هست، از دو نوع جهان بيني نشأت مي گيرد، كسي كه جهان را در ماده خلاصه مي كند و اصالت را به ماده مي دهد، هر جا جريان طبيعت، بيشتر حضور داشت آنجا محو قدرت تلقي مي شود و در آن محور قيام و قعود و عزل و نصب و عزت و ذلت دور مي زند ولي كسي كه جهان بيني را بر اساس حقيقت هستي تنظيم كرده است، اصالت را به معنا مي دهد و در محور حق حركت مي كند، اين گروه حق محورند در قبال ديگران كه ماده محورند.
خلاصه آنكه در جهان هستي، باطل نه اثري دارد و نه دوامي، سراسر جهان بر اساسِ حكومتِ حق تنظيم شده است و نيز در جريان حكومت ها، حق باطل را سركوب مي كند و سخن مؤمنان جنگجو نيز همين است، «كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَة غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَة بِإِذْنِ اللَّه». (25) بر اين مبنا اگر حق با كسي بود، وي از تنهايي يا كمي ياري كننده وحشتي ندارد، بلكه همه ي تلاش او در اين خلاصه مي شود كه حق را بشناسد و نيز در شناخت حق محقق باشد، نه مقلد و پس از شناخت حق به خود حق، متصف و متحقق شود اگر متحقق به حق شد، يقينًا ثابت و پيروز است و هرگز شكست نمي خورد و بايد از باطل بپرهيزد
و پس از شناخت باطل، قهرًا آن را سركوب خواهد كرد.
تفكر مردان حق اينست كه جهان در محور طبيعت خلاصه نمي شود و نيز اگر بطلاني است فقط در قلمرو حركت و ماده است اما كساني كه مي گويند «ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا و ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْر» (26) محصول معرفت شناسي حسي و تجربي آنها اينست كه جهان آفرينش جز ماده و طبيعت چيز ديگري نيست. (27)
مجالس عزا از آن وقت به امر حضرت صادق عَلَيْهِ السَّلَام و به سفارش ائمه هدي عَلَيْهمُ السَّلَام (بر پا شده است) ما كه اين مجالس عزا را بر پا مي كنيم، داريم همان مسأله را مي گوييم، ايستادگي در مقابل ظلم. ما (قضيه كربلا را) زنده نگه داشتيم، خطباي ما قضيه كربلا را زنده نگه داشتند، قضيه مقابله يك دسته كوچك - با ايمان بزرگ - در مقابل يك رژيم طاغوتي بزرگ.
اين كه سفارش فراوان به اشك ريختن و عزاداري كردن نموده اند براي آن است كه اشك بر شهيد، اشتياق به شهادت را همراه دارد، خوي حماسه را در انسان زنده و طعم شهادت را در جان او گوارا مي گرداند. چون اشك، رنگ كسي را مي گيرد كه براي او ريخته مي شود و همين رنگ را به صاحب اشك نيز مي دهد. از اين رو انسان حسيني منش، نه ستم مي كند و نه ستم مي پذيرد.
اين كه عده اي به فكر ظلم كردن يا ظلم پذيري هستند براي آن است كه خوي حسيني در آنها نيست و گر نه شيعه خاص حسين بن علي عليهما السلام نه ظلم مي كند و نه ظلم مي پذيرد. آن كسي كه ظلم پذير است اموي
مسلك است، چنانكه ظالم هم اموي صفت است هر چند كه زمزمه، «يا حسين عَلَيْهِ السَّلَام» بر لب داشته باشد.
(28)
اگر از ما بپرسند شما در روز عاشورا كه حسين حسين مي كنيد و به سرتان مي زنيد چه مي خواهيد بگوييد؟ بايد بگوييم ما مي خواهيم حرف آقايمان را بگوييم. ما هر سال مي خواهيم تجديد حيات بكنيم:
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَ لِلرَّسُول إِذا دَعاكُمْ لِما يُحْيِيكُم» (29)
بايد بگوييم عاشورا روز تجديد ماست.
در اين روز مي خواهيم در كوثر حسيني شنا كرده، پاك و بي آلايش شويم، تجديد حيات كنيم، روح خودمان را شستشو دهيم، خودمان را از نو زنده كنيم، مبادي و مباني اسلام را بياموزيم روح اسلام را از نو به خودمان تزريق كنيم. ما نمي خواهيم حس امر به معروف و نهي از منكر، احساس شهادت، احساس جهاد، احساس فداكاري در راه حق در ما فراموش بشود، نمي خواهيم روح فداكاري در راه حق، در ما بميرد. اين فلسفه عاشوراست، نه گناه كردن و بعد به نام حسين بن علي عليهما السلام بخشيده شدن! گناه بكنيم بعد در مجلسي شركت بكنيم و بگوييم گناهانمان بخشيده شد.
گناه آن وقتي بخشيده مي شود كه روح ما پيوندي بخورد با روح حسين بن علي عليهما السلام، اگر پيوند بخورد، گناهان ما قطعًا بخشيده مي شود. ولي علامت بخشيده شدنش اينست كه ديگر دنبال آن گناه نمي رويم. اما (اين كه وقتي) از مجلس حسين بن علي عليهما السلام بيرون (مي) رويم و دوباره دنبال آن گناهان برويم، نشانه اينست كه روح ما با روح حسين بن علي عليهما السلام پيوند نخورده است.
(30)
شركت در مراسم مذهبي و عزاداري ها، ثمرات بسياري دارد از جمله:
گريه كردن بر شهيد، زنده نگه داشتن نهضت است.
لذا در روايت هست: كسي كه (خودش) گريه بكند يا ( ديگري را) بگرياند يا خودش را به صورت گريه دار (در آورد) جزايش بهشت است، براي آن است كه حتي آن (كسي) كه به صورتش، يك حال حزن مي دهد و صورت گريه دار به خودش مي دهد اين (فرد) دارد نهضت را حفظ مي كند، نهضت امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام را حفظ مي كند بيخود نبود كه مأمورين ساواك رضاخان، تمام مجالس عزاداري را قدغن كردند رضا خان همچون نبود كه (در) اصل و اساس مخالف با اين مسائل بشود، رضا خان مأمور بود، مأمور بود براي آنهايي كه كارشناس بودند آنهايي كه ملتفت بودند مسائل را، دشمن هاي ما كه حال ملت ها را مطالعه كرده بودند، مي ديدند كه تا اين مجالس هست و تا اين نوحه سراييها براي مظلوم هست و تا آن افشاگري ظالم هست، نمي توانند به مقاصد خودشان برسند. (31)
(از فوائد ديگر) حضور در مراكز مذهبي، اثر شگرف آن در تطهير جان و تهذيب نفس است.
قرآن كريم در مورد اين مراكز مي فرمايد:
كه در آنجا مردماني هستند كه تطهير ضمير و صفاي دل را دوست مي دارند. «فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِين». (32) (33)
اگر به هيچ يك از اينها دست نيافت، دست كم از همنشيني با عالمان بر خوردار مي شود و مشكلاتش را در حضور آنان رفع مي كند يا گرفتار مشكلات تازه نمي شود. (34)
(ازجمله ديگر فوائد) شركت در مراسم مذهبي و عزاداري سالار شهيدان عَلَيْهِ السَّلَام مي توان به اين فرمايش حضرت امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام (اشاره كرد كه) فرمودند:
«من اتانا لم يعدم خصله من اربع: آيَةً مُحْكَمَةً وَ قَضِيَّةً عَادِلَة وَ أَخًا مُسْتَفَادًا و مُجَالَسَةُ الْعُلَمَاء». (35)
كسي كه به سوي ما بيايد – يعني در مجالس مذهبي حضور يابد - كتاب هاي مربوط به ما را بخواند و سنت و سيرت ما را بياموزد، از (چند) فائده بهره مند مي شود (يكي از آنها اين كه) با آيات محكم الهي و جهان بيني و معارف توحيدي آشنا مي شود. (36)
«وَ أَخًا مُسْتَفَادًا» اگر ادراك او در مرحله ي پايين تري بود، هماهنگي اجتماعي و آداب برادري و دوستي و آيين داد و ستد را فرا مي گيرد.
(38)
«و مُجَالَسَةُ الْعُلَمَاء»
اگر به هيچ يك از اينها دست نيافت، دست كم از همنشيني با عالمان بر خوردار مي شود و مشكلاتش را در حضور آنان رفع مي كند يا گرفتار مشكلات تازه نمي شود. (39)
مجالس عزاداري اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام، روح معارف را در دل هاي مسلمانان بر مي انگيزد و علوم و دانش ها به بركت اين مجالس، نشر مي گردد و در صورتي كه از روي اصول صحيح اجرا شود، مي توان گفت بهترين مدرسه براي مردم عوام است كه در آن به انوار حكمت ها به واسطه گفتار عالي پيشوايان آشنا مي شوند و از اين مجالس صدف هاي روشن پيشوايان را دريافت مي دارند و به عبرت هاي گوناگون واقف مي گردند و به احاديث و تفسير و فقه آشنا مي شوند و آنچه را لازم دارند و ناچارند بياموزند، فرا مي گيرند؛ بلكه اين مجالس تنها مدرسه اي براي عوامِ مردم در تمام شهرهاي اسلاميست.
(40)
اگر انسان به ياد مصيبت اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام بيفتد، در مقابل مصائب ديگر، تسكين پيدا مي كند و در برابر اندوه هاي ديگر تسلي داده مي شود زيرا مصائب ديگر در مقابل مصائب اهل بيت عَلَيْهمُ السَّلَام بي اهميت جلوه مي كند و اگر انسان به ياد مصائب آنها باشد، دردها و رنج هاي خود را فراموش مي نمايد، چنان كه در رثاي ائمه عَلَيْهمُ السَّلَام به اين موضوع اشاره شده است:
«انست رزيتكم رزايانا التي سلفت و هونت رزايانا الآتيه»
يعني اي دودمان پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم، مصائب شما دردهاي گذشته ما را فراموش ساخت و مصائب آينده ي ما را آسان گردانيد. (41)
(البته بايد توجه داشت كه) هر حادثه تلخ و ناگواري را بايد بهانه كرد و براي سالار شهيدان عَلَيْهِ السَّلَام اشك ريخت، نه آن كه افراد داغ ديده، براي تسكين عواطف و احساسات خود آن حضرت را بهانه كنند و براي التيام زخم خويش، اشك بريزند و ندبه نمايند (چه اين كه) بين اين
دو گونه عزاداري فرق وافر است! زيرا محصول يكي، تعزيت براي حضرت امام حسين عَلَيْهمُ السَّلَام است و نتيجه ديگري تسليت براي خود هر چند ممكن است بهانه قرار دادن واقعه جانسوز كربلا هم بي اثر نباشد.
(42)
احاديث ائمه معصومين عَلَيْهمُ السَّلَام در مورد عزاداري
ائمه اطهار عَلَيْهمُ السَّلَام طبق احاديثي كه در كتب معتبر شيعه موجود است سفارش زيادي روي بر پايي اين جلسات عزا و زيارت قبور منورشان داشته اند.
شيعيان هم كه همه دستورات اسلام اعم از اصول و فروع و اخلاق را از ائمه عَلَيْهمُ السَّلَام مي گيرند به پيروي از اهل بيت عصمت و طهارت عَلَيْهمُ السَّلَام اين مجالس و روضه و مصيبت را از صدر اسلام تا به امروز برپا نموده اند و در آينده هم بر پا خواهند نمود، كه به تعدادي از اين احاديث در اين جا مي پردازيم:
«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَي اطلعَ الي الارض و فَاخْتَارَنَا و اخْتَارَ لَنَا شِيعَةً يَنْصُرُونَنَا و يَفْرَحُونَ لِفَرَحِنَا و يَحْزَنُونَ لِحُزْنِنَا و يَبْذُلُونَ أَمْوَالَهُمْ وَ أَنْفُسَهُمْ فينا، أُولَئِكَ مِنَّا وَ إِلَيْنَا».
خداوند بزرگ وقتي كه عنايت و توجه به زمين نمود ما را به عنوان اولياء خود برگزيد و براي ما هم پيرواني (شيعياني) جهت ياري ما انتخاب كرد كه آنان در شادي ما شاد و در غم ما محزون مي باشند و اموال و جان خويش را در راه ما مي بخشند اينان از ما هستند و به سوي ما باز خواهند گشت. (43)
«قولوا لاوليائنا يهتمون في اقامه مصائبنا».
به دوستان و شيعيان ما بگوييد:
در اقامه و بر پايي (مجالس) عزا و مصيبت هاي ما همت و كوشش نمائيد. (44)
«عن ابي عبدالله عَلَيْهِ السَّلَام قال:
قَالَ لِفُضَيْلٍ: تَجْلِسُونَ وَ تُحَدِّثُونَ؟
قال:
نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنَّ تِلْكَ الْمَجَالِسَ أُحِبُّهَا فَأَحْيُوا أَمْرَنَا يَا فُضَيْلُ! فَرَحِمَ اللَّهُ مَنْ أَحْيَا أَمْرَنَا يَا فُضَيْلُ مَنْ ذَكَرَنَا أَوْ ذُكِرْنَا عِنْدَه فَخَرَجَ مِنْ عَيْنِهِ مِثْلُ جَنَاحِ الذُّبَابِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ و لَوْ كَانَتْ أَكْثَرَ مِنْ زَبَدِ الْبَحْر»
آيا مجالس حديث داريد؟ فضيل گفت:
بله، فداي شما شوم. امام عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:
اين مجالس را دوست دارم، پس دستورات ما را (با اين مجالس) زنده كنيد. اي فضيل، خدا رحمت كند كسي كه سخن ما را زنده كند، اي فضيل كسي كه مصائب ما را بگوديد يا برايش بگويند سپس از چشمش به اندازه بال پشه اشكي خارج شود، خداوند گناهان او را مي بخشد اگر چه از كف دريا بيشتر باشد.
(45)
«من يذكر مصائبنا و بكي لما ارتكب منا كان معنا في درجاتنا يوم القيامه و من ذكر بمصابنا فبكي و ابكي لم تبك عينه يوم تبكي العيون و من جلس مجلسا يحيي فيه امرنا لم يمت قلبه يوم تموت القلوب».
كسي كه مصائب ما را بيان كند و بر آن بگريد، روز قيامت با ما مي باشد و كسي كه مصيبت هاي ما برايش بيان شود و بگريد يا بگرياند روز قيامت كه همه ي چشم ها گريان است، چشم او گريان نخواهد بود و كسي كه در مجلسي كه احاديث و سخنان ما بيان مي شود بنشيند روز قيامت كه همه دل ها مرده خواهد بود دل او زنده است.
(46)
«مَنْ دَمَعَتْ عَيْنُهُ فِينَا دَمْعَةً لدمٍ سُفكَ لنا أَوْ حَقٍّ لَنَا نُقِصْنَاهُ أَوْ عِرْضٍ انْتُهِكَ لَنَا أَوْ لِأَحَدٍ مِنْ شِيعَتِنَا بَوَّاَهُ الله تعالي في الجنه حُقبا».
هر كس در راه ما به خاطر خوني كه از ما ريخته شده است، يا حقي كه از ما به تاراج رفته، يا پرده آبروي و حيثيتي كه از ما و يا يكي از شيعيان ما دريده گشته، قطره اشكي بريزد خداوند سبحان پاداش او را سال هاي زياد در بهشت قرار خواهد داد. (47)
ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَجِبُ أَنْ يُكْتَبَ هَذَا الْحَدِيثُ بِالذَّهَب
«نَفَسُ الْمَهْمُومِ لِظُلْمِنَا تَسْبِيحٌ و هَمُّهُ لَنَا عِبَادَةٌ و كِتْمَانُ سِرِّنَا جِهَادٌ فِي سَبِيلِ اللَّهِ، ثم قال عَلَيْهِ السَّلَام:
يَجِبُ أَنْ يُكْتَبَ هَذَا الْحَدِيثُ بِالذَّهَب».
نفس شخص اندوهگين به خاطر ظلمي كه بر ما شده است تسبيح (سبحان الله گفتن) و ذكر است و اندوه او به خاطر ما عبادت است و پوشاندن اسرار ما جهاد در راه خداست، سپس فرمود:
لازم و زيبنده است كه اين حديث با طلا نوشته شود. (48)
«عن ابي عبدالله قال:
قال لي: يا اباعماره انشدني في الحسين بن علي. قال فانشدته فبكي ثم انشدته فبكي قال:
فوالله ما زلت انشده و يبكي حتي سمعت البكاء من الدار. قال:
فقال:
يا اباعماره من انشدني الحسين بن علي عليهما السلام شعرًا فابكي خمسين، فله الجنه و من انشد في الحسين شعرًا فابكي ثلاثين، فله الجنه و من انشد في الحسين شعرًا فابكي عشرين، فله الجنه و من انشد في الحسين شعرًا فابكي عشره، فله الجنه و من انشد في الحسين شعرًا فابكي واحداً، فله الجنه و من انشد في الحسين شعراً، فله الجنه و من انشد في الحسين شعرًا فتباكي، فله الجنه.
ابوعماره گفت:
امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام به من فرمود:
درباره ي امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام براي من شعر بخوان. من هم شعر خواندم، امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام گريه نمود. دوباره شعر خواندم امام عَلَيْهِ السَّلَام مجددًا گريه نمود. بعد ابوعماره گفت:
هر وقت براي امام عَلَيْهِ السَّلَام شعر مي خواندم آن حضرت چنان گريه مي نمود كه صداي گريه اهل بيت امام عَلَيْهِ السَّلَام را هم از درون منزل مي شنيدم.
بعد امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:
اي ابو عماره هر كس درباره ي امام
حسين عَلَيْهِ السَّلَام شعر بگويد و 50 نفر را بگرياند، پاداش او بهشت است و هر كس درباره ي امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام شعر بگويد و 30 نفر را بگرياند، پاداش او بهشت است.
حسين عَلَيْهِ السَّلَام شعر بگويد و 20 نفر يا 10 نفر و يا يك نفر را بگرياند، پاداش او بهشت خواهد بود و هر كس درباره ي امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام شعر بگويد و خود بگريد و يا حالت عزا به خود بگيرد، مزد او بهشت مي باشد.
(49)
«لمّا اخبر النبي صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم ابنته فاطمه بقتل ولدها الحسين و ما يجري عليه من المحن بكت فاطمه بكاء شديدًا و قالت يا ابت متي يكون ذلك؟ قال في زمان خال مني و منك و من عليٍ، فاشتد بكاء هاو قالت: يا ابت فمن يبكي عليه؟ و من يلتزم به اقامه العزاء له؟
فقال النبي: يا فاطمه، ان نساء امتي يبكون علي نساء اهل بيتي و رجالهم يبكون علي دجال اهل بيتي و يجددون العزاء جيلًا بعد جيلٍ، في كل سنهٍ. فاذا كان القيامه تشفعين انت للنساء و انا اشفع للرجال و كل من بكي منهم علي مصاب الحسين اخذنا بيده و او خلناه الجنه.
يا فاطمه كل عين باكيه يوم القيامه الا عين بكت علي مصاب الحسين فانها ضاحكه مستبشره بنعيم الجنه». (50)
هنگامي كه رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم خبر شهادت امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام و مصائبي كه بر آن حضرت وارد مي شود براي حضرت فاطمه سَلَامُ اللهِ عَلَيهَا بيان كرد، حضرت فاطمه سَلَامُ اللهِ عَلَيهَا گريه شديدي نمود بعد از پيامبر صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم
سؤال نمود، پدرم اين واقعه در چه زماني است؟
پيامبر خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم فرمود:
در زماني اين حادثه واقع مي شود كه من و تو و علي عَلَيْهِ السَّلَام نيستيم، گريه حضرت فاطمه سَلَامُ اللهِ عَلَيهَا بيشتر شد و فرمود:
پدرم پس چه كسي بر حسينم گريه خواهد كرد؟ و چه كسي مجالس عزا براي پسرم بر پا مي كند؟
رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم فرمود:
اي فاطمه زنان امت من بر زنان اهل بيتم گريه مي كنند و مردان امتم بر مردان اهل بيتم گريه مي كنند و اين عزاداري را هر سال بر پا مي كنند.
(و پاداش اين عزاداري ها اينست كه) روز قيامت تو براي زنان امتم شفاعت مي كني و من هم براي مردان و هر كس از امت من بر مصيبت حسين عَلَيْهِ السَّلَام گريه كرده باشد، اين چشم روز قيامت خندان است و بشارت بر او به نعمت هاي بهشتي باد.
9 - امام جعفر صادق عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:
راوي مي گويد:
ما گروهي از مردم كوفه در حضور امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام بوديم، جعفر بن عفان كه شاعر بود به محضر امام عَلَيْهِ السَّلَام او را نزديك خود قرار داد. بعد امام عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:
اي جعفر، شاعر گفت:
بله خداوند مرا فداي شما كند.
امام عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:
اطلاع به من رسيده كه شما شعر خوب درباره ي (جدم) امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام مي گويي؟ جعفر گفت:
بله.
امام عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:
برايم شعر بخوان.
شاعر گفت:
من شعر خواندم، امام عَلَيْهِ السَّلَام و اطرافيان شروع به گريه نمودند، بعد امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:
«يا جعفر و الله لقد شهدت ملائكه الله المقربون ههنا يسمعون قولك في الحسين عَلَيْهِ السَّلَام و لَقَدْ بَكَوْا كَمَا بَكَيْنَا و
اكثر و لقد اوجب الله تعالي لك يا جعفر في ساعته الجنه باسرها و غفرالله لك.
فقال عَلَيْهِ السَّلَام:
يا جعفر أَلَا أَزِيدُكَ؟ قال:
نَعَمْ يَا سَيِّدِي. قال عَلَيْهِ السَّلَام:
مَا مِنْ أَحَدٍ قَالَ فِي الْحُسَيْنِ شِعْرًا فَبَكَي وَ أَبْكَي بِهِ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ وَ غَفَرَ لَه». (51)
اي جعفر به خدا قسم، فرشتگان مقرب خداوند اينجا شاهد بودند و شعر تو را درباره ي امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام شنيدند، همان طوري كه ما گريه كرديم، فرشتگان هم گريستند بلكه آنها بيشتر از ما گريه كردند و خداوند پاداش تو را بهشت كامل قرار داد و گناهانت را بخشيد.
بعد امام عَلَيْهِ السَّلَام به جعفر فرمود:
مي خواهي ثواب بيشتر برايت بيان كنم؟
جعفر گفت:
بله.
امام عَلَيْهِ السَّلَام فرمود:
هر كس درباره ي امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام شعر بگويد و بگريد و بگرياند خداوند بهشت را بر او واجب خواهد نمود و گناهانش را مي بخشايد.
فرهنگ فارسي / دكتر محمد معين / انتشارات اميركبير / چاپ هجدهم / سال 1380.
كتاب و فرهنگ معاصر عربي به فارسي
بِحارالاَنْوار / علامه محمد باقر مجلسي / انتشارات دارالكتب الاسلاميه / 110 جلدي.
لغت نامه دهخدا / علي اكبر دهخدا / تهران 1377 / دانشگاه تهران.
حماسه و عرفان / آيت الله جوادي آملي / مركز نشر اسراء / چاپ ششم / اسفند 1384.
صحيفه نور / امام خميني / موسسه تنظيم نشر و آثار امام خميني / چاپ چهارم / 1385.
فلسفه ي شهادت و عزاداري امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام
حماسه حسيني / استاد شهيد مرتضي مطهري / انتشارات صدرا / چاپ سي ام / دي ماه 1380.
شكوفايي عقل در پرتو نهضت حسيني / جوادي آملي / مركز نشر اسراء / چاپ سوم / آذرماه 1384.
منتهي
الآمال / شيخ عباس قمي / انتشارات هجرت / چاپ يازدهم.
اَمَالِي شيخ مفيد / محمد بن محمد بن نعمان عكبري بغدادي / بنياد پژوهشهاي اسلامي / آستان قدس رضوي / 1364.
(1) - صحيح تِرمِذي، ج 2، ص 307، كَنْزُ العمّال، ج 6، ص 221، فضائل الخمسه، ج 3، ص 262، مُسْتَدْرَك الصَّحِيحَيْن، ج 3، ص 177 و أُسْد الغَابَة، ج 2، ص 19 و ص 130.
(2) - فرهنگ فارسي محمد معين، ج 2 ص 2298
(3) - كتاب و فرهنگ معاصر عربي به فارسي، آذرتاش آذر نوش، ص 473
(4) - لغت نامه دهخدا ج 10 ص 15857
(5) - بِحارالاَنْوار ج 10 ص 114
(6) - الشوري / 23.
(7) - فرقان / 57.
(8) - آل عمران / 146.
(9) - مريم / 41.
(10) - مريم / 16
(11) - التكوير / 1 تا 5.
(12) - التكوير / 8 و 9.
(13) - حماسه و عرفان، آيت الله جوادي آملي، ص 310
(14) - صحيفه نور، ج 8، ص 69.
(15) - حماسه حسيني، مرتضي مطهري، ج 1، ص 81.
(16) - صحيفه نور، ج 10، ص 217.
(17) - فلسفه ي شهادت و عزاداري امام حسين عَلَيْهِ السَّلَام، ص 112.
(18) - همان صص 110 - 111
(19) - فرازهايي از بيانات مقام معظم رهبري در تاريخ 17 / 3 / 1373
(20) - همان، تاريخ 10 / 4 / 1371
(21) - حماسه و عرفان، صص 310 - 311.
(22) - صحيفه نور، ج 21، ص 173.
(23) - تحريم / 11.
(24) - حماسه و عرفان، ص 311.
(25) - بقره / 249.
(26) - جاثيه / 24.
(27) - شكوفايي عقل در پرتو نهضت حسيني، جوادي آملي، صص 55 - 60.
(28) -
حماسه و عرفان، صص 311 - 312.
(29) - انفال / 24.
(30) - حماسه حسيني، ج 1، صص 187 - 189، آيين عزاداري، صص 35 - 43.
(31) - صحيفه ي نور، ج 10، ص 31.
(32) - توبه / 8.
(33) - شكوفايي عقل در پرتو نهضت حسيني، ص 249.
(34) - همان، ص 247.
(35) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 195 و شكوفايي عقل در پرتو نهضت حسيني، ص 247.
(36) - همان، ص 247.
(37) - همان، ص 247.
(38) - همان، ص 247.
(39) - همان، ص 247.
(40) - فلسفه شهادت و عزاداري، صص 113 - 114.
(41) - همان، ص 115.
(42) - شكوفايي عقل در پرتو نهضت حسيني، ص 234 و آيين عزاداري، صص 43 - 47.
(43) - بِحارالاَنْوار ج 44 ص 287
(44) - منتهي الآمال وداع حضرت عَلَيْهِ السَّلَام با اهل بيت خويش
(45) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 282.
(46) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 278.
(47) - اَمَالِي، شيخ مفيد، مجلس 22، ح 5.
(48) - اَمَالِي، شيخ مفيد، مجلس 40، ح 3.
(49) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 282.
(50) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 293.
(51) - بِحارالاَنْوار، ج 44، ص 283.
عنوان : فلسفه عزاداري يا اهميت سوگواري
پديدآورندگان : امام سوم حسين بن علي(ع)(توصيف گر)
حكيمه قاسمي(پديدآور)
ناشر : حكيمه قاسمي
نوع : متن
جنس :مقاله
الكترونيكي
زبان : فارسي
توصيفگر : سوگواري ها[1]
ارزش هاي فرهنگي
در مقطعي از تاريخ زندگاني بشر، حادثه اي بزرگ و حماسه اي شورانگيز اتفاق افتاد، كه سبب تأثيرهاي فراواني در زمان خود، همين طور تا عصر حاضر گرديد.امام حسين (ع) با هدف اصلاح، دگرگوني و نوسازي در تمام ابعاد شخصي واجتماعي گام برداشت؛ راه و روش و منش آن حضرت نيز تفسير كننده اهتمام و تلاش ايشان براي ماندگاري دين ناب، در طول تاريخ است، حماسه بزرگ كربلا تبلور يك حركت اصلاحي است كه امام آن را براي يك دگرگوني عظيم آفريد، حركتي كه سبب تداوم آيين پيامبر (ص) در طول تاريخ بشر گشت.اما قبل از تحقق حماسه عاشورا، پيامبران، به ويژه خاتم آنان (ص) و امام علي (ع) و سپس وقوع آن، همه امامان: و تمامي بازماندگان حادثه عاشورا، بر آن امام همام گريه كردند و پيوسته به يادش مجالس عزا و سوگواري برپا نمودند. اكنون اين مقاله درصدد پاسخ به اين پرسش است كه فلسفه عزاداري و اشك ريختن چيست؟ چرا رسول خدا (ص) و امامان معصوم در سوگ شهادت امام حسين (ع) و يارانش مي گريستند؟ و چرا مسلمانان، به ويژه شيعيان در ماه هاي محرم و صفر بلكه در ايام سال مراسم عزاداري برپا مي كنند؟نكته ديگري كه در اين پژوهش مورد تحقيق و بررسي قرار خواهد گرفت اين است كه چگونه محرم و صفر سبب احياي توحيد و دين خدا مي گردد؟ و اين مراسم عزاداري براي سالار شهيدان، در سايه چه انديشه اي سبب استحكام دينداران در عمل به موازين شرعي
و ره يافتي به حكمت و اهداف قيام عاشورايي حسين بن علي و همه يارانش مي شود؟پس از بيان شواهد تاريخي و روايي و بررسي تأثيرات اجتماعي عزاداري به اين نكته خواهيم رسيد كه همان گونه كه حادثه عاشورا نقش تعيين كننده اي در روشن شدن راه هدايت مردم داشته است، بزرگداشت و يادآوري آن خاطره جاويد موجب مي گردد كه جامعه بشري به ويژه اسلامي در الگو پذيري از آن راهيان نور بكوشند و جامعه از بركات و ثمرات فردي و اجتماعي آن بهره مند گردند.
چرا بايد بعد از گذشت نزديك به چهارده قرن، ياد آن حماسه غم انگيز را زنده نگه داريم و مراسمي براي آن برپا كنيم؟هر انساني به سادگي در مي يابد كه حوادث گذشته هر جامعه و آييني مي تواند در سرنوشت و آينده آن آثار عظيمي داشته باشد. بسياري از حوادث كه در جاي خود داراي آثار و بركاتي غير قابل انكار بوده اند، مي توانند با بازنگري و بازسازي مراتب و اهداف آن را دوباره در جامعه بيابند.در همه جوامع بشري مرسوم است كه از حوادث گذشته خود ياد مي كنند؛ و به آن ها احترام مي گذارند، بلكه عقلاي عالم براي بزرگداشت دانشمندان و مخترعان و قهرمانان ملي و ديني خود آيين هاي بزرگداشتي منظور مي نمايند، اين كار بر اساس يكي از مقدس ترين خواسته هاي فطري كه از آن به حس ّ حق شناسي تعبير مي شود، رخ مي دهد.افزون بر اين، گاهي ياد آن خاطره ها، همانند تجديد واقعي آن ها سبب تأثيري همانند وقوع آن، مي شود، بنابراين هدف از عزاداري ها و مراسم حماسه عاشورا، احياي فلسفه عاشورا و استمرار بخشيدن به قيام خونين امام حسين (ع) است. در نتيجه گرامي داشتن عاشورا و عزاداري در طول
تاريخ داراي اثرهاي مفيد و ارزشمندي بوده است ازجمله:1 - احيا و زنده داشتن نهضت عاشورا موجب زنده نگه داشتن و ترويج دائمي مكتب قيام و انقلاب در برابر طاغوت هاست و تربيت كننده و پرورش دهنده روح حماسه و ايثار است.2 - عزاداري نوعي پيوند محكم عاطفي با مظلوم انقلاب گر و اعتراض به ستمگراست و به تعبير استاد شهيد مطهري: «گريه بر شهيد شركت در حماسه اوست.»3 - زنده نگه داشتن عاشورا سبب مي شود گذشت قرون نتواند ميان پيوند روحي جامعه و مكتب، جدايي ايجاد نمايد، و سبب مي شود، امت اسلام از تأثيرات و انحرافات دشمنان در امان باشند و مكتب را در پيچ و خم روزگار از تصرف ها و بدعت ها محافظت نمايد و از همين رو است كه استعمارگران براي نابودي ملت هاي اسلامي مي كوشند تا رابطه آنان را با تاريخ پر افتخار صدر اسلام قطع نمايند تا با ايجاد خلا، زمينه القاي فرهنگ خود را فراهم آورند.آنچه تاكنون به قلم آمد، گوشه اي از آثار اجتماعي عزاداري بر امامان: به ويژه سيدالشهدا است، فلسفه هاي سازنده و تربيتي بسياري دارد كه برخي از آن ها عبارتند از:1 - الهام روح انقلاب، آزادگي، شهادت طلبي، ايثار و حقيقت جويي؛2 - پيوند عميق عاطفي بين امت و الگوهاي راستين؛3 - آشنايي توده هاي مردم با معارف ديني؛4 - پالايش روح و تزكيه نفس.
در سخنان نوراني امامان معصوم: تأكيد زيادي براي تشكيل مجالس ديني شده است، پيامبر (ص) مي فرمايد:«عليكم بمجالس الذكر.» بر شما لازم است كه مجالس ديني را تشكيل دهيد و در آن ها شركت كنيد و در جاي ديگر مي فرمايد:«ارتعوا رياض الجنة قالوا: يا رسول اللّه ما رياض الجنّة قال: مجالس
الذكر.» هرگاه به باغ هاي بهشت برخورد كرديد، در آن حاضر شويد. سؤال كردند كه باغ هاي بهشت چيست؟ فرمود: مجالس ذكر و اجتماعاتي كه در آن ها ياد خدا و اهل بيت و امام حسين زنده شود.امام رضا (ع) نيز فرمودند: «من جلس مجلسا يحيي فيه امرنا لم يمت قلبه يوم يموت القلوب.» هر كسي كه در مجلسي شركت كند كه امر ما در آن زنده مي شود، دلش در آن روزي كه دل ها مرده است، نمي ميرد.حضرت امام خميني 1 در اين باره مي فرمايد:«الان هزار و چهارصد سال است كه اين منبرها، با اين روضه ها و با اين مصيبت ها و با اين سينه زني ها ما را حفظ كرده اند.»با توجه به آنچه بيان شد، ضرورت برگزاري مجالس سوگواري روشن است. دلالت آميزتر از آنچه بيان شد، فوايد اين مجالس است:
رسالت تمامي پيامبران الهي هدايت مردم است. هدايت با حركت دادن انسان از ظلمات به سوي نور و از جهل به علم انجام مي پذيرد. از سوي ديگر عقل انسان به تنهايي نمي تواند هدايتگر او باشد. عقل مي تواند نگرش انسان را قوي سازد، اما جهت و سوي نگرش و بسياري از مسائل ديني و حقيقي جهان اگر چه مخالف عقل نيست، درحيطه و حوزه ادراك عقلي نيز نيست. اين سوي و جهت نگرش و همچنين تأكيد برادراكات عقلي توسط پيامبران الهي صورت مي پذيرد.قيام امام حسين (ع) به منظور جهت دادن به مردم صورت گرفت، زيرا وقتي مشاهده كرد كه مردم در هياهوي تبليغاتي دشمنان و حاكمان فاسق دچار سرگرداني شده اند، حاضر شد خون خود را در راه خدا بدهد تا مردم از حيرت ضلالت و گمراهي به سوي حقيقت نور هدايت شوند.مجالس عزاداري
امام حسين (ع) نيز همين رسالت را، دارا هستند كه در جهاني كه نظام هاي سرمايه داري، با ترويج فرهنگ خويش دست و پاي انسان ها را با غل و زنجيرِ شهوت و هواهاي نفساني بسته است، و سبب خلا معنويت در زندگي امروز انسان شده مجالس حسيني باعث بيداري و رهايي انسان از قيد شهوت ها گردد. آنچه در اين مجالس رخ مي دهد، چيزي جز معنويت و جلا دادن به روح هاي خسته نيست.
آنچه بيشتر در مجالس حسيني ياد مي شود اوصاف و صفات و اهداف قيام آن حضرت است. از اين رو مخاطب اين مجالس در مي يابد كه حسين انسان كامل و وارسته اي است كه نه به سبب هواي نفس و يا از روي لهو و لعب، بلكه براي اصلاح امت وانسانيت جان خود را در طبق اخلاص گذاشت. بدين سان يادآوري آن حضرت و يارانش سبب الگوسازي براي انسان هايي مي شود كه سرگذشت او را مي شنوند.اگر مجالس عزاداري به صورت صحيح برگزار شود، سبب مي گردد كه الگوهاي ناب از الگوهاي بي ارزش شناخته شود و به گونه اي موجب استحكام ارزش هاي الهي در جامعه گردد، بنابراين خاطره امام و ياوران باوفايش تكرار تاريخ را متذكر مي شود و وفاداري و شناخت و الگو قرار دادن انسان كامل، پيامد اين مجالس است.
مهمترين اثري كه بر برگزاري مجالس عزاداري مترتب است، اين است كه جامعه انساني كه در پي مشكلات خويش از معنويت و صفاي باطن دور گشته است، لااقل براي مدتي حال و هواي ديگري بيابد و شيعيان در مدتي از زمان در جوي از معنويت و صفا قرار مي گيرند و سبب زنده سازي و احياي دل و تقويت ترس و اميد به رحمت الهي مي گردد تا در پي آن جامعه به سوي اصلاح و سازندگي معنوي و مادي ناب به پيش رود. بنابراين آنان كه به درستي و با خلوص نيت به عزاداري مي پردازند، پس از گذشت و تكرار اين معنويات، شخصيتي خدايي پيدا مي كنند و بينش و معنويت آنان رشدي غير قابل انكار،پيدا خواهد كرد.كنجكاوي جوانان و نوجوانان درباره برگزاري اين مراسم، و دريافتن آنان، دليل برگزاري مراسم سوگواري و
در نتيجه رسيدن به اهداف امام حسين (ع) و شناخت شخصيت آن حضرت، بدون اراده، تأثيري عميق در دل خواهد گذاشت.اگر نظر روان شناختي به انسان بيفكنيم، خواهيم ديد دو عامل عمده در رفتار آگاهانه ما مؤثرند:1 - عامل شناخت و معرفت: وقتي انسان مطلبي را بفهمد و بپذيرد، قطعاً شناخت در رفتار او تأثير بسزايي خواهد گذاشت و عملي ماندگار خواهد بود كه مبتني بر شناخت حقيقي باشد.2 - عامل احساسات و تمايلات: شايد عامل ديگري كه در رفتار ما بيشتر از شناخت تأثير دارد، عامل انگيزه و به تعبير ديگر احساسات، تمايلات، گرايش ها و ميل ها باشد.هرگاه رفتار انسان ها را تحليل مي كنيم در مي يابيم كه عامل اصلي در برانگيختن انسان نقش اساسي داشته است كه عامل انگيزه و تمايل و احساسات است. بعد از شناخت ِ حركت ِ سيد الشهداء (ع) و نقش مهم آن در سعادت انسان ها، متوجه مي شويم كه تنها شناخت، حركت آفرين نيست، اما به ياد آوردن آن خاطره در مراسم سوگواري مارا به پيمودن راه آنان و الگو قرار دادن آنان وا مي دارد.براي روشن شدن اثر تجسم در عمل به اين نكته دقت كنيم: وقتي خداوند به موسي فرمان داد: (و واعدنا موسي ثلاثين ليله) اراده و وعده خدا اين بود كه موسي سي شب در كوه طور با خدا مناجات كند ولي دوباره با جمله (و اتممناها بعشر)، ده روز ديگر به آن افزوده شد. مردم از اين ده روز خبر نداشتند و سامري از اين فرصت استفاده كرد و آن گوساله را ساخت و مردم را به پرستش آن دعوت كرد و گفت: (هذا الهكم و اله موسي) اين خداي شما
و موسي است، بسياري از بني اسرائيل به حرف هاي هارون گوش نكرده و در مقابل گوساله سجده نمودند. خداوند به موسي وحي كرد كه در ميان قومت چنين واقعه اي رخ داده است. بعد از گذشت ده روز موسي برگشت و تا ديد مردم گوساله مي پرستند، عصباني شد. به گونه اي كه الواح را به كناري پرتاب كرد:(و القي الالواح و اخذ برأس اخيه يجره اليه) الواح را به كناري انداخت و سر برادرش - هارون - را گرفت و با عصبانيت به سوي خود كشيد و او را بازخواست كرد: چرا اجازه دادي مردم گمراه شوند؟»منظور توجه به اين نكته است، وقتي وحي آمد كه اي موسي قومت گوساله پرست شده اند، آثار غصب در او ظاهر نشد، اما زماني كه بازگشت و ديد كه آنان گوساله مي پرستند، برآشفت و نتوانست تحمل نمايد.مراسم سوگواري سبب گريستن و باعث تحريك ِ احساسات مي شود، به گونه اي كه دانستن و خواندن چنان اثري ندارد. بنابراين تنها بحث و بررسي عالمانه واقعه عاشورا نمي تواند، نقش عزاداري را ايفا كند، بلكه بايد در اجتماع صحنه هايي به وجود آيد كه احساسات مردم را تحريك نمايد.
اگر مراسم پر شكوه حج، گردآورنده مسلمانان از فرقه ها و ملل مختلف جهان است، مراسم عزاداري سبب مي شود كه پيروان امام كه از نژادهاي مختلف و با بينش هاي متفاوت هستند، يك دل شوند.
وقتي در يادآوري واقعه كربلا، ظلم ها، انحرافات و منكرات آن روزگار تبيين مي شود، ذهن شنوندگان به جامعه خويش معطوف مي گردد و آن را مورد توجه قرار مي دهد، و با مقايسه عصر خود با آن روزگار در صدد برمي آيد كه اگر حكومتي حسيني دارد، در حفظ آن بكوشد و اگر حاكمي ظالم بر مَسند نشسته، در برابر آن بايستد.مردم عزادار عبرت مي گيرند كه اگر يارِ پيشواي خويش و تابع امر ولايت نباشند،چه بر سر جامعه و مباني ديني خواهد آمد و درس آموزنده ديگر اين كه چگونه در مقابل باطل و فساد بايستند و از مبارزه با طاغوت نهراسند و بدانند آنچه باقي مي ماند،حماسه اي در پرتو رنگ الهي است.
اگر چه ريشه هاي شادي و گريه در انسان روشن نباشد، اما به طور طبيعي، غمگين شدن و افسردگي در درجه اي متفاوت به نسبت انسان ها سبب روان شدن اشك مي شود،بنابراين آنچه تجربه نشان مي دهد اين است كه ابراز تأثّر به وسيله گريه يا ابراز شادي به وسيله خنده، از نشانه هاي تعادل روحي انسان است. به گونه اي كه اگر فردي نگريد و نخندد، مي توان روان او را نا متعادل توصيف كرد. انسان هايي كه با گريه و خنده، غم ها و شادي ها ي خود را بروز مي دهند، از سلامت جسمي و روحي بيشتري و از نشاط و تحرك بهتري، در صحنه زندگي برخوردارند.در منابع ديني به اين نكته فطري انسان توجه شده است: «بكاء العيون، وخشية القلوب من رحمة اللّه تعالي؛ گريه چشم ها و ترس قلب ها از نشانه هاي رحمت خداوندي است و در مقابل گريه نكردن و قلبي بي رحم داشتن، نشانه بدبختي انسان معرفي شده است.پيامبر (ص) مي فرمايند: «من علامات الشقاء: جمود العين قسوة
القلب؛ از نشانه هاي بدبختي و شقاوت، جمودِ چشم و قساوت ِ دل است.»بنابراين تجسم مظلوميت كساني كه مورد علاقه انسان هستند، بلكه به ياد آوردن خاطره حماسه عاشورا، عواطف انسانهايي را كه فطرتي پاك داشته باشند، تحت تأثير قرار مي دهد، زيرا دريافت بدي ظلم و خوبي عدالت امر عقلي و فطري است. در نتيجه تشكيل مجالس عزاداري ريشه در فطرت انسان دارد.
به طور كلي گريه ها داراي سرچشمه هاي گوناگوني هستند كه ما براي رسيدن به بحث گريه و عزاداري براي سيدالشهداء به عنوان مقدمه اين تقسيم بندي را ياد آور مي شويم:1 - گريه بر خطا و اشتباه وقتي انسان در مقابل خداوند قرار مي گيرد و اشتباهات خويش را به ياد مي آورد،براي بخشش و آمرزش آن ها به بالاترين مرحله توبه، يعني گريه و انابه مي پردازد.امام علي (ع) مي فرمايند:«من بكي من ذنب غفرله؛ هركس به خاطر گناهي كه انجام داده، گريه كند،مشمول آمرزش قرار مي گيرد.»و امام صادق (ع) با سندي از پدران خود از حضرت عيسي (ع) نقل مي فرمايند:«طوبي لمن...بكي علي خطيئته؛ خوشا به حال كسي كه براي گناهي كه مرتكب شده گريه نمايد.».2 - گريه تزوير و دروغ وقتي برادران يوسف (ع) او را به بهانه گردش به صحرا بردند و به سبب حسادت اورا به چاه انداختند، سوي پدر كه برگشتند، پيراهن خونين او را به پدر نشان داده و در مقابل او گريستند. قرآن در اين زمينه مي فرمايد: (وجاؤوا اباهم عشاءً يبكون) و در برگشت نزدپدر به گريه پرداختند. اما گريه آنان حقيقي و دلسوزانه نبود، بلكه گريه اي دروغين بود تا متهم نشوند..3 - گريه شوق شادي و شوق گاه در قالب خنده و تبسم و گاه در قالب
اشك جلوه گر مي شود. گريه شوق يكي از جلوه هاي زيبايي احساس و دلدادگي ِ روحي انسان است. مادري كه پس ازسال ها فراق، فرزند خويش را به آغوش مي كشد و عاشقي كه پس از فراق به وصال معشوق دست مي يابد، شادي و شوق خويش را بدون اراده با گريه ظاهر مي سازند.وقتي جعفر بن ابي طالب از «حبشه» به مدينه برگشت، پيامبر (ص) به استقبال اورفت، «و بكي فرحاً برؤيته؛ و از شوق ديدارش گريست.»قرآن درباره برخورد روحي مؤمنان هنگامي كه وحي را مي شنوند، مي فرمايد:(واذا سمعوا ما انزل الي الرسول تري اعينهم تفيض من الدمع مما عرفوا من الحق)؛ چون آنچه به پيامبر (ص) نازل شده بشنوند، مي بيني بر اثر آن حقيقتي كه شناخته اند، اشك از چشم هايشان سرازير مي شود.و امام علي (ع) درباره شوق به بهشت مي فرمايد:«من بكي شوقاً الي الجنة اسكنه اللّه فيها و كتب له امانا من الفزع الاكبر؛ كسي كه براي اشتياق ِ بهشت گريه كند، خداوند متعال او را در آن جا اسكان مي دهد و سند امان و مصونيت او از وحشت و اضطراب بزرگ قيامت، مقدر مي كند.»سپس امام به اشك ِ شوق ِ مؤمناني كه درباره آن ها و حقانيت آنان آيه نازل شده است، توجه مي دهد و آن را مي ستايد.4 - گريه رحم، دلسوزي و غم و اندوه در سال هشتم هجرت، ابراهيم فرزند رسول خدا (ص) از دنيا رفت. پيامبر (ص) گريست. به حضرت گفتند: يا رسول اللّه (ص) آيا شما هم براي فرزند خود گريه مي كنيد؟ حضرت در جواب فرمودند:«ليس هذا بكاء، انما هذا رحمة، ومن لا يرحم لا يرحم، اين گريه نيست بلكه رحمت است و هر كس رحم نكند، مورد رحم نيز واقع نمي شود.»و نيز در همين
باره آمده است كه آن كودك در آغوش پيامبر (ص) بود كه جان مي داد، حضرت خطاب به او فرمود:«انا بك لمحزونون، تبكي العين، و يدمع القلب، ولانتول ما يسخط الرب؛فرزندم! ما براي تو غمگين هستيم، دل مي سوزد و چشم اشك مي ريزد، ولي ما چيزي راكه سبب نارضايتي خدا شود به زبان نمي آوريم.» اين سخنان شاهدي محكم بر اين نكته است كه هنگام غم، به طور طبيعي قلب مي سوزد و اشك از ديدگان جاري مي شود.بنابراين سوختن در فراغ دوستان و يا خويشان امري فطري است كه درجات آن متفاوت است. قرآن وقتي داستان مؤمنان مجاهدي را بازگو مي كند كه رسول خدا (ص) به سبب عدم توانايي مالي از اعزام آنان به جبهه جنگ خودداري كرده بود، مي فرمايد:(تولوا و اعينهم تفيض من الدمع حزنا الا يجدوا ما ينفقون)؛ آنان در حالي كه بر مي گشتند، اشك از چشمانشان جاري بود كه چرا چيزي براي انفاق در راه خدا نيافته اند.بنابراين گريه امري فطري و طبيعي است كه نمي توان كسي را به سبب آن سرزنش نمود، مگر اينكه گريه در جايگاه خودشان نباشد. افزون بر اين ها كسي نمي تواند شيعيان را به دليل سوگواري بر امامان خويش سرزنش نمايد، زيرا گريه سابقه اي ديرينه دارد.
مي توان گفت پيشينه گريه، به سابقه وجود بشر است. زيرا هنگامي كه آدم، به زمين آورده شد، به دليل دوري از بهشت و ترك فرمان (اولي) چندين سال گريست تا اينكه با راهنمايي خداوند توبه اش پذيرفته شد: «فتلقي آدم من ربه كلمات فتاب عليه انه هو التواب الرحيم.» آدم پس از دريافت كلماتي از سوي خداوند توبه كرد و خداوند توبه اورا پذيرفت. زيرا او توبه پذير و
بخشنده است. حضرت ابراهيم هنگامي كه همسر وفرزندش اسماعيل را در سرزميني چون مكه بي آب و علف تنها گذاشت، وقت خداحافظي بسيار گريست.و قرآن مي فرمايد كه حضرت يعقوب در فراق فرزندش شب و روز آرام نداشت،آنقدر به ياد يوسفش گريست تا نابينا گشت و چشمانش سفيد شد:(و تولي عنهم و قال يا اسفي علي يوسف و ابيضت عيناه من الحزن فهو كظيم)؛و از آنها رو برگرداند و گفت: «افسوس بر يوسف» و چشمان او از اندازه سفيد شد، اما خشم خود را فرو مي برد.»(قالوا تاللّه تَفْتَؤا تذكر يوسف حتي تكون حرضاً او تكون من الهالكين)؛ گفتند:به خدا قسم تو آن قدر از يوسف ياد مي كني تا در آستانه مرگ قرار مي گيري و هلاك مي شوي.در مقابل يوسف ِ پيامبر نيز وقتي با توطئه همسرِ عزيزِ مصر بر سر دو راهي ِ آلوده دامني و به زندان افتادن، اسارت را پذيرفت، در زندان به سبب دوري از پدر، به قدري گريه كرد كه به فرموده امام صادق (ع) ساير زندانيان ناراحت شدند و از او خواستند كه يا شب گريه كند يا روز، تا آنان در يكي از اين دو زمان به آسايش و استراحت بپردازند. اين شواهد نشانگر اين نكته است كه گريه و عزاداري به دليل دوري و از دست دادن عزيزي محبوب، سابقه اي ديرين دارد و مورد نهي و نكوهش نيست، بلكه پيامبران الهي نيز به گونه اي آن را ابراز كرده اند.
اين مطلب روشن است كه مردم براي هر كسي گريه نمي كنند. در حقيقت مردمان بر اساس صفات انسان ها براي آنان ارزش گزاري مي نمايند. از اين رو امروز كسي براي تباهكاران نمي گريد و از آنان به نيكي ياد
نمي كند.قرآن كريم اين نكته را به روشني تبيين مي كند و درباره قومي از بني اسرائيل مي گويد: (فما بكت عليهم السماء والارض وما كانوا منظرين)؛ نه آسمان بر آنها گريست و نه زمين و نه به آنان مهلت و فرصت داده شد.اين جمعيت ارزش و پايگاه اجتماعي خويش را از دست داده بودند، و ممكن است بر اساس تفاسير، منظور اهل آسمان و زمين هستند و اين آيه نشان مي دهد كه مردم براي كسي اشك مي ريزند كه خويش را ساخته و بر پايه مباني ِ انساني زندگي كرده باشند.اين دستاورد در سخنان و وصيت هاي حضرت علي (ع) يافت مي شود: «يا بني عاشروا الناس عشرة ان غبتم حنوا اليكم و ان فقدتم بكوا عليكم...» حضرت مي فرمايند:«اي فرزندانم با مردم به گونه اي رفتار كنيد كه اگر از ميان آنان غايب شديد، خواهان و مشتاق ملاقات شما باشند و اگر از ميانشان رفتي براي شما گريه كنند.»اين سخن به خوبي روشن مي كند كه زندگي انسان ها دو گونه است، برخي طوري زندگي مي كنند كه مردم به طور طبيعي از آنان مي گويند و حسرت ملاقاتشان را به دوش مي كشند. ولي برخي با عصيان گري و تباهي سبب مي شوند كه مردم يادي به نيكي ازآن ها ننمايند.اكنون كسي چون امام حسين (ع) كه داراي بزرگ ترين و با فضيلت ترين صفات انساني و الهي است، در مقطعي از زمان به گونه اي منحصر به فرد به شهادت مي رسند و اين جان نثاري نيز براي خويشتن نبوده، بلكه براي رساندن رسالت خويش و محفوظ ماندن دين خدا بوده است. آيا كسي كه فطرتي پاك دارد، مي تواند در مقابل اين حماسه بزرگ ساكت بنشيند و اين خواسته دروني خويش را ظاهر نسازد؟
افزون بر موارد گذشته، با تحقيق در سير سوگواري بر امام حسين (ع) در خواهيم يافت كه با صرف نظر از تأثيرات فردي و اجتماعي عزاداري، ريشه آن را در خلقت انسان و معنويت و رسالت الهي است. از اين رو سوگواري و گريه بر سيد الشهداء را در سه مرحله بررسي مي كنيم:الف) گريه بر امام حسين (ع) قبل از تولد.ب) گريه بر امام بعد از تولد و قبل از قيام.ج) گريه بر امام بعد از رويداد عاشورا.
خداوند متعال آنچه را كه در كربلا رخ داده است، قبل از رويداد آن به برخي از پيامبران (ع) وحي نموده است و آنان بر آن امام همام (ع) گريه كرده اند.
روايت شده است حضرت آدم بر ساق عمرش، نام مقدس خاندان رسالت را نوشته ديد، جبرئيل به او تلقين كرد كه در هنگام مناجات بگويد:«يا حميد بحق محمد، يا عالي بحق علي، يا فاطر بحق فاطمه، يا محسن بحق الحسن و الحسين و منك الاحسان.»هنگامي كه آدم (ع) نام حسين را شنيد، دلش شكست. از جبرئيل پرسيد: چرا با ذكر نام حسين دلم شكست؟ جبرئيل از مصيبت امام حسين گفت. سپس هر دو براي مصائب سيد الشهداء و فرزندانش به مانند مادري كه فرزندش مرده باشد، گريه كردند.در كتاب تاريخي ناسخ التواريخ آمده است كه در كتب روايي چنين نقل شده است: روزي موسي بن عمران به مناجات مي رفت، در بين راه مردي از بني اسرائيل موسي راملاقات كرد و عرض كرد: اي نبي خدا از خدا بخواه مرا ببخشد زيرا گناه بسيار كرده ام.موسي پذيرفت و چون در كوه طور مشغول مناجات گرديد، عرض كرد: پروردگارا از تو سؤال مي كنم و تو مي داني كه اين مرد چه گفت، اكنون او را ببخش. خطاب رسيد: يا موسي از گناه اين بنده گذشتم و هر كس از ما طلب مغفرت نمايد، او را مي پذيرم مگر كشنده حسين بن علي (ع). موسي عرض كرد: پروردگار من! حسين بن علي و قاتل او كيست؟ خطاب آمد: قاتل او از امت جد اوست و از گمراهان و طاغوتيان. او را در كربلا مي كشند وجسد حسين را بي كفن و عريان
روي زمين مي اندازند و اموال او را به غارت مي برند وزنان و فرزندانش را اسير مي كنند و در شهرها مي گردانند. سرهاي آنان را روي نيزه ها نصب مي نمايند و بر سر بازارها طواف مي دهند. كودكان ايشان را تشنگي هلاك مي كند و بزرگانشان را پوست بدن ايشان در هم مي خشكد. اگر استغاثه بنمايد كسي به داد ايشان نرسد و هيچ كس آن ها را پناه نمي دهد. چون اين سخنان را شنيد، حضرت موسي به شدت گريست.بنابراين گريه براي امام حسين (ع) از ابتداي عالم وجود داشته و انبياء الهي نيزبراي آن حضرت گريسته اند.
بر اساس روايت هاي بسياري، هنگام ولادت امام حسين (ع) جبرئيل به رسول خدا نازل شد و خبر شهادت آن امام را به او و پدر و مادرِ نوزاد داد و آنان از همان روزهاي اول براي سيدالشهداء گريستند.
عايشه روايت مي كند: وقتي رسول خدا در خانه اي بود كه وحي بر ايشان نازل مي شد، به من سفارش كردند كسي وارد نشود. در همين حال حسين (ع) كه كودك بود،وارد شد و نزد حضرت رفت. جبرئيل به پيامبر (ص) گفت: زماني نمي گذرد كه اين كودك را افرادي از امت تو در سرزمين طف ّ از خاك ِ عراق به قتل مي رسانند. پيامبر (ص) گريست.جبرئيل گفت:«لا تبك، فسوف ينتقم اللّه منهم، بقائمكم اهل البيت (ع)؛ گريه نكن، ديري نمي پايد كه خداوند بوسيله قائم اهل البيت تو از آنان انتقام مي گيرد.»و امام باقر«ع» نقل مي فرمايند:«كان رسول اللّه (ص) اذا دخل الحسين (ع) جذ به اليه...فيقبله و يبكي...فيقول يابني اقبل موضع السيوف منك...،پيامبر پيوسته اينگونه بود. هرگاه حسين نزد او مي آمد،او را در بغل مي گرفت و مي بوسيد و گريه مي كرد و مي فرمود: اي فرزندم من جاي شمشيرها را مي بوسم.
ابن عباس مي گويد: هنگام رفتن به صفين، همراه علي (ع) بودم. وقتي از نينوا عبور مي كرديم، حضرت گريه بسياري كردند. به گونه اي كه اشك هاي ايشان بر چهره شان ظاهر و جاري شد. ما هم هم صدا با امام گريه كرديم. حضرت فرمود:«واي، واي مگر من با آل ابي سفيان چه كرده ام؟ در اين سرزمين هفده نفر ازفرزندان من و فاطمه (ع) به شهادت مي رسند و به آغوش خاك مي روند.»
پس از شهادت آن حضرت و ياران و فرزندان ِ خاندان ِ رسالت، مراسم عزاداري آغازشد. مي توان گفت اولين مراسم سوگواري زماني بود كه اهل بيت امام حسين با شنيدن صداي اسب آن حضرت از خيمه ها بيرون آمدند و اسب بدون صاحب بابا را ديدند. آنان اطراف اسب را گرفته و شروع به گريه و زاري نمودند و اولين مراسم سوگواري بعد از شهادت شكل گرفت.
شاهدان باقي مانده از خاندان رسالت، پس از واقعه عاشورا، در بقيه عمر خويش،هيچگاه خاطره آن حماسه بزرگ و غم انگيز را از ياد نبردند و پيوسته مجالس عزا و گريه برپا مي نمودند. يكي از كساني كه شاهد آن واقعه جانسوز بود، حضرت زين العابدين است.ابن شهر آشوب مي نويسد:«آن حضرت هر وقت ظرف ِ آب را بر مي داشت كه بنوشد، به گونه اي گريه مي كرد كه آب اشك آلود مي شد و وقتي برخي ايشان را دلداري مي دادند، مي فرمود:«و كيف لا ابكي؟ و قد منع ابي من الماء الذي كان مطلقاً للسباع و الوحوش؟ و چگونه گريه نكنم؟ آبي كه براي درندگان و حيوانات وحشي آزاد بود، براي پدرم ممنوع گشت.»
علقمه بن محمد حضرمي، روايت مي كند:«امام باقر (ع) براي سيدالشهداء گريه و ناله مي كرد و با رعايت ِ تقيه به اهل خانه خود دستور مي داد، گريه كنند. در آن خانه مجلس عزا و سوگواري تشكيل مي گرديد و آنان مصيبت حضرت حسين (ع) را به يكديگر تسليت مي گفتند.»
ابي عماره شاعر مي گويد: «قال لي يا ابا عماره انشدني في الحسين قال فانشدته فبكي قال انشدته فبكي قال واللّه مازلت انشده و يبكي حتي سمعت البكاء من الدار، امام صادق به من فرمودند: اي ابا عماره درباره حسين (ع) براي ما مرثيه بخوان. حضرت باشنيدن مرثيه گريست و پيوسته گريه مي كردند تا آن جا كه صداي زنان پشت پرده هم به گريه بلند شد، سپس امام فرمودند:«من انشد في الحسين (ع) شعرا تبكي و ابكي عشرا كتب له الجنة...كسي كه درباره حسين (ع) شعري بگويد و گريه كند و ده نفر را بگرياند، بهشت بر او واجب مي شود.»و عبداللّه بن سنان مي گويد: روز عاشورايي به خدمت امام صادق (ع) رسيدم،حضرت را با رنگي پريده و گريان و بسيار غمناك ديدم. از علت آن سؤال كردم فرمودند:مگر نمي داني در چنين روزي جد ما حسين بن علي (ع) شهيد شده است.
امام رضا (ع) مي فرمايد: هرگاه ماه محرم فرا مي رسيد، پدرم امام موسي بن جعفر (ع) پيوسته اندوهناك بود و نمي خنديد، تا دهه عاشورا سپري شود. در روز عاشورا هميشه گريه و سوگواري مي كرد و مي فرمود: «هو اليوم الذي قتل فيه الحسين (ع)؛ اين روز، روزي است كه حسين (ع) در آن كشته شده است.
امام رضا (ع) مي فرمايد: هر كس كار و تلاش براي به دست آوردن خواسته هاي دنيوي را در روز عاشورا ترك كند، خداوند حاجت هاي دنيا و آخرت او را برآورده مي كند، وهر كس روز عاشورا، روز مصيبت و غم و گريه او باشد؛ خداوند روز قيامت را روز شادي و سرور او قرار مي دهد. و چشمش به ديدار ما در بهشت روشن مي شود و هر آن كه روز عاشورا را روز بركت بداند و چيزي ذخيره كند، هيچ بركتي در آن چه ذخيره كرده است،نمي يابد.و در بيان ديگر مي فرمايد: محرم ماهي است كه در روزگار جاهليت احترام داشت و مردم در آن ماه از جنگ و خون ريزي پرهيز داشتند، اما دشمنان در آن ماه خون ما را ريختند، حرمت ما را شكستند، زنان و عزيزان ما را به اسارت گرفتند، آتش به خيمه مازدند، اموال ما را به غارت بردند و سفارش پيامبر (ص) را در مورد ما پاس نداشتند:«ان يوم الحسين (ع) اقرح جفوننا واسيل دموعنا...فعلي مثل الحسين فليبك الباكون، فان ّ البكاء عليه يحط الذنوب العظام؛ روز عاشوراي حسيني پلك هاي ما را مجروح و اشك هاي ما را روان ساخته...بر همانند حسين (ع) بايد گريه كنند. چرا كه گريه بر او گناهان بزرگ را از بين مي برد.»
در زيارت ناحيه مقدسه امام زمان (عج) آن حضرت در خطاب به سيدالشهدا (ع) چنين آمده است:اي جد بزرگوار، اگر روزگاران مرا به تأخير انداخت و نتوانستم به ياري تو بشتابم و با دشمنان تو جنگ بنمايم، اما هر صبح و شام براي تو گريه مي كنم و اگر از شدت گريه چشمم خشك شود، به جاي اشك خون گريه مي كنم.»افزون بر
گريه انبياء الهي و اوصياء و امامان شيعه در احاديث فراواني به اين نكته تأكيد شده است كه فرشتگان، خورشيد، بلكه همه ذرات عالم و جن و انس بر آن امام بزرگوار (ع) گريه كرده و مي كنند.بنابراين همان گونه كه در برخي احاديث ِ ياد شده نيز گذشت، خداوند متعال براي عزاداران عاشورا ثواب بسياري همانند بخشش گناهان قرار داده است و اين خود مي تواند سبب عزاداري و واسطه قرار دادن آن حضرت براي توبه كردن و پذيرش در درگاه الهي گردد.
با توجه به آنچه گذشت، فلسفه و حكمت عزاداري در فطرت و نهاد انسان هاست كه به اسطوره هاي خود احترام گذاشته و ياد آن ها را گرامي مي دارند.افزون بر اين، عزاداري بر سيدالشهدا مي تواند ثمره هاي فراواني داشته باشد و سبب زنده ماندن هميشگي دين اسلام گردد، زيرا امام تنها دين را در مقطع خاصي زنده نكرد بلكه راهي كه او پيمود براي هميشه تاريخ سبب تداوم دين خدا شد.از سوي ديگر گريه بر امام حسين (ع) ريشه در تاريخ دارد؛ به گونه اي كه پيامبران الهي و امامان همه براي آن حضرت گريه كرده اند كه اين علاوه بر پاداش، سبب مشروعيت بخشي قيام عاشورا و بيان حقانيت ِ امام حسين مي گردد تا در طول تاريخ دشمنان حقانيت اين قيام را نپوشانند.از آن جايي كه همه اولياي الهي بر آن امام همام اشك ريخته اند، ديگر كسي پيروان ايشان را نمي تواند براي گريه و ناله بر آن حضرت سرزنش كند و يا عزاداري براهل بيت را بدعت و شرك بداند. چرا كه آيات الهي نيز گريه بر عزيزان در تصوير تاريخ،نقل نموده است.
سرشناسه : رضواني علي اصغر، 1341 -
عنوان و نام پديدآور : فلسفه عزاداري/ تاليف علي اصغر رضواني.
مشخصات نشر : قم: مسجد مقدس جمكران 1387.
مشخصات ظاهري : 228 ص.
شابك : 20000 ريال : 978-964-973-193-3
وضعيت فهرست نويسي : فاپا (برون سپاري)
يادداشت : چاپ دوم: 1390 (فيپا).
يادداشت : كتابنامه به صورت زيرنويس.
موضوع : حسين بن علي (ع)، امام سوم، 4 - 61ق -- سوگواري ها
موضوع : سوگواري هاي اسلامي
موضوع : گريه -- جنبه هاي مذهبي -- اسلام
موضوع : واقعه كربلا، 61ق -- نظر اهل سنت
موضوع : واقعه كربلا، 61ق -- نظر خاورشناسان
شناسه افزوده : مسجد جمكران (قم)
رده بندي كنگره :
BP260 /ر6ف8 1387
رده بندي ديويي : 297/74
شماره كتابشناسي ملي : 1712496
يكى از سؤال ها يا اعتراضاتى كه بعضى اوقات توسط برخى افراد مطرح مى شود اين است كه چرا در سوگ اولياى الهى عزادارى مى كنيم؟ و چرا در سوگ آنها مى گرييم و مراسم برپا مى كنيم؟ چرا به سينه مى زنيم و مرثيه مى خوانيم؟ و چرا در مورد گذشته ها تجديد خاطره مى كنيم؟ آيا آن ها به عزادارى ما احتياج دارند يا ما به عزادارى براى آنها محتاجيم؟
آنان اين عمل را بدعت مى دانند و مى گويند: هيچ دليل و مدركى براى آن ها وجود ندارد و لذا جزء سنت به حساب نمى آيد و بايد ترك شود.
ابن تيميه مى گويد: «و من حماقاتهم اقامة المآتم و النياحة على من قد قتل من سنين عديدة. و من المعلوم انّ المقتول و غيره من الموتى اذا فعل مثل ذلك بهم عقب موتهم كان ذلك ممّا حرّمه اللَّه و رسوله... و هؤلاء يأتون من لطم الخدود و شق الجيوب...»؛(1) «از جمله حماقت هاى آنان برپايى مراسم عزادارى و نوحه خوانى بر كسى است كه سال هاى پيش كشته شده است. و معلوم است كه مقتول و غير او از مردگان اگر بعد از مرگشان اين كارها برايشان انجام شود اين ها از جمله چيزهايى است كه خدا و رسولش حرام كرده است... ولى آن ها اين گونه كارها از قبيل به صورت زدن و گريبان چاك دادن را انجام مى دهند...».
او نيز مى گويد: «و كذلك حديث عاشوراء... و اقبح من ذلك و اعظم ما تفعله الرافضة من اتخاذه مأتماً يقرأ فيه المصرع و ينشد فيه قصائد النياحة...»؛(2) «و نيز از حديث عاشورا... و قبيح تر و بزرگ تر از آن كارى است كه رافضه انجام مى دهند
و آن روز را ماتم گرفته و مقتل خوانده و قصيده هايى براى نوحه انشاء مى كنند...».
ما در اين كتاب به بررسى و پاسخ به اين موضوع از نظر عقل و ديدگاه عقلا و قرآن و روايات و سيره صحابه و بزرگان مى پردازيم.
على اصغر رضوانى
از دستورات اكيد شرع مقدس اسلام، برپايى شعائر دينى است. امرى كه تعظيم آن از تقواى قلب شمرده شده است. در اصل اين حكم هيچ اختلافى وجود ندارد، ولى اختلاف در آن است كه آيا تطبيق اين حكم بر مصاديق آن به شرع واگذار شده است يا آن كه اين تطبيق مى تواند به واسطه عرف متشرعه و عقلا باشد. در اين مبحث به اين موضوع مى پردازيم.
1 - خليل بن احمد فراهيدى مى گويد: «شَعَرْتُه، يعنى تعقل كردم و آن را فهميدم...».(3)
2 - جوهرى مى گويد: «شعائر، اعمال حجّ است، و هر چه كه علم براى اطاعت خداوند متعال باشد جزء شعائر است... و شعار قوم در جنگ: علامت آنان است تا برخى، برخى ديگر را بشناسند... واَشْعَرتُه فَشَعر، يعنى فهماندم او را، او نيز فهميد».(4)
3 - فيروزآبادى مى گويد: «اَشْعَره الأمر، يعنى امر را به او اعلام كرد... و شعار حجّ عبارت است از مناسك و علامات حجّ...».(5)
4 - ابن فارس مى گويد: «اشعار به معناى اعلام از طريق حسّ است. و مشاعر به معناى معالم و مفرد آن مشعر است، به معناى مواضعى كه به توسط علاماتى معلوم شده است».(6)
5 - قرطبى مى گويد: «هر چيزى كه براى خداوند متعال است و در آن امرى است كه نشانگر اعلام و اشعار مى باشد، به آن شعار يا شعائر مى گويند. و شعار يعنى علامت و اشعرت يعنى اعلام كردم، و شعيره به معناى علامت، و شعائر خدا به معناى عَلَم هاى دين خداست».(7)
از مجموع اين كلمات استفاده مى شود كه لفظ «شعائر» هم در موارد اعلام حسّى به كار مى رود كه در آن جنبه اعلامى دارد، و هم مطابق استعمال قرآنى در
جنبه اعلام دينى و نشر دين و گسترش نور خداوند به كار مى رود.
در اين كلمه جنبه ديگرى نيز وجود دارد كه همان بُعد إعلا و سرافرازى است. اين بُعد گرچه در ماهيت كلمه «شعائر» يافت نمى شود، ولى در ماهيّت متعلّق شعائر وجود دارد.
نتيجه اين كه: شعائر همان نُسك و اعمال حجّ من حيث هو نيست، آرى نُسك و اعمال حجّ را مشاعر گويند؛ زيرا در آن ها جنبه اعلامى وجود دارد. و به تعبير ديگر شعائر، دين خدا نيستند، بلكه شعائر اشاره به جنبه اعلاى دين خدا دارد.
شعائر دينى كه مورد اعتراض برخى از فرقه هاى اسلامى قرار گرفته است، داراى انواع گوناگون و مختلفى است:
1 - برپايى يادبود و جشن هاى بزرگ ميلاد بزرگان دين؛ همانند پيامبرصلى الله عليه وآله و امامان از اهل بيت عليهم السلام امرى كه وهابيان آن را از امور مستحدثه برشمرده و حكم به بدعت و ضلالت آن نموده اند.
2 - اهتمام به روزهايى كه در اسلام به يادماندنى بوده، در آن حوادث مهمّى اتّفاق افتاده است؛ مثل: روز مبعث، روز جنگ بدر، خندق، روز فتح مكه، شب معراج، شب هجرت، روز مباهله و روز غدير و...
3 - درجه اى بالاتر از اين موارد، به اين كه قبور اولياى دين را آباد كرده و بر روى آن ها گنبد و مناره بنا كنيم، تا در حقيقت اعلان و اشعارى بر وجود امام و رهبرى الهى و دعوت به اقتدا به كيش و آيين او باشد.
4 - اهتمام به مكان هاى جغرافيايى، مكان هايى كه در آنجا وقايع مهمّى اتّفاق افتاده است؛ مثل محل غدير خم، غار حرا، موضع غزوه بدر و مساجدى كه پيامبرصلى الله عليه وآله در
آن ها نماز به جا آورده است. به اين كه در آن مكان ها حاضر شده و از آن ها تبرّك جوييم.
5 - برپايى شعائر حسينى عليه السلام و اقامه مجالس عزا و روضه خوانى در يادبود اولياى الهى و ذكر مصايب آنان.
6 - خواندن دعاها و ذكرهاى دسته جمعى و به صورت مشترك، به نيّت برپايى شعائر دينى.
كسانى كه قائل به جواز و رجحان برپايى شعائر دينى هستند، به انواعى از ادلّه تمسّك كرده اند كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم:
الف) آيات شعائر
در آيات بسيارى سخن از شعائر الهى به ميان آمده است؛ از قبيل:
1 - «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَ لَا الْهَدْىَ وَ لَا الْقَلائِدَ وَ لا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ»؛(8) «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! شعائر و حدود الهى [و مراسم حج را محترم شمريد و مخالفت با آنها] را حلال ندانيد؛ و نه ماه حرام، و نه قربانى هاى بى نشان و نشاندار را، و نه آنها را كه به قصد خانه خدا براى به دست آوردن فضل پروردگار و خشنودى او مى آيند.»
در اين آيه دو احتمال داده شده است: يكى آن كه حكم ايجابى باشد و در حقيقت خداوند مؤمنين را امر به تعظيم شعائر الهى نموده است. و ديگر اينكه حكم تحريمى باشد و در صدد نهى از سستى كردن در برپايى شعائر الهى و مصاديقى كه در اين آيه ذكر شده است.
2 - «ذَلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعَائِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ»؛(9) «اين است [مناسك حج ؛ و هر كس شعائر الهى را بزرگ دارد، اين كار نشانه تقواى دل هاست.»
اين آيه از واضح ترين آيات
براى اثبات رجحان برپايى مراسم است؛ زيرا به طور صريح دلالت بر محبوبيّت و رجحان تعظيم شعائر الهى به طور عموم دارد.
3 - «وَ الْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَكُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ لَكُمْ فِيهَا خَيْرٌ»؛(10) «و شترهاى چاق و فربه را [در مراسم حج براى شما از شعائر الهى قرار داديم؛ در آن ها براى شما خير و بركت است.»
در اين آيه «من» تبعيضيه به كار رفته است كه دلالت دارد بر اين كه شترهاى قربانى در ايام حج نيز از جمله شعائر الهى به حساب مى آيد.
4 - «إِنَّ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتِ أَوِ اعْتَمَرَ فَلاجُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا»؛(11) «صفا و مروه از شعائر [و نشانه هاى ]خداست؛ بنابراين، كسانى كه حجّ خانه خدا و يا عمره انجام مى دهند، مانعى نيست كه بر آن دو طواف كنند؛ [و سعى صفا و مروه انجام دهند. و هرگز اعمال بى رويه مشركان، كه بت هايى بر اين دو كوه نصب كرده بودند، از موقعيّت اين دو مكان مقدّس نمى كاهد].»
5 - «فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ»؛(12) «و هنگامى كه از عرفات كوچ كرديد خدا را نزد مشعرالحرام ياد كنيد.»
اين آيه نيز درصدد بيان شعائر دينى با لفظ مشعر شده است.
ب) آيات مشابه
نوعى ديگر از آيات است كه اشاره به شعائر دينى كرده، ولى لفظى غير از لفظ «شعائر» در آن به كار رفته است.
1 - «وَ أَذِّنْ فِى النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالاً وَ عَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ * لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِى أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَ أَطْعِمُوا الْبَآئِسَ
الْفَقِيرَ * ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ * ذَلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ»؛(13) «و مردم را دعوت عمومى به حج كن، تا پياده و سواره بر مركب هاى لاغر از هر راه دورى به سوى تو بيايند. تا شاهد منافع گوناگون خويش [در اين برنامه حيات بخش باشند]؛ و در ايام معينى نام خدا را، بر چارپايانى كه به آنان داده است، [به هنگام قربانى كردن ببرند؛ پس از گوشت آن ها بخوريد و بينواى فقير را اطعام نماييد. سپس بايد آلودگى هايش را برطرف سازند؛ و به نذرهاى خود وفا كنند، و بر گرد خانه گرامى كعبه طواف كنند. [مناسك حج اين است؛ و هر كس برنامه هاى الهى را بزرگ دارد، نزد پروردگارش براى او بهتر است.»
علما و مفسرين ذيل آيه فوق را كه اشاره به تعظيم حرمت هاى الهى شده، داخل در برپايى شعائر الهى كرده اند؛ زيرا مطابق قاعده همان گونه كه مى توان استدلال به ادله اى كرد كه عنوان خاصى در آن وارد شده، همچنين مى توان به عناوينى استدلال كرد كه مشابه و مشترك با آن عنوان خاص مى باشد، و اين در صورتى است كه حكم بر يك عنوان نوعى يا جنسى كلى وارد شده كه داراى افراد گوناگون است، وگرنه منجر به قياس باطل خواهد شد.
2 - «يُرِيدُونَ أَنْ يُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ وَ يَأْبَى اللَّهُ إِلاَّ أَنْ يُتِمَّ نُورَهُ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ»؛(14) «آن ها مى خواهند نور خدا را با دهان خود خاموش كنند، ولى خدا جز اين نمى خواهد كه نور خود را كامل كند، هرچند كافران ناخشنود باشند.»
از آن جا كه اين آيه در سياق آيات
جهاد و دعوت به توحيد و نشر و تبليغ دين آمده، لذا مقصود از دين خدا كه دشمنان اسلام در صدد خاموش كردن آن برآمدند همان «شعائر» الهى است، كه در آيه ديگر «وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ» به آن اشاره شده است.
3 - «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ»؛(15) «[اين چراغ پرفروغ در خانه هايى قرار دارد كه خداوند اذن فرموده ديوارهاى آن بالا رود [تا از دستبرد شياطين و هوسبازان در امان باشد] به خانه هايى كه نام خدا در آن ها برده مى شود، و صبح و شام در آن ها تسبيح او مى گويند...».
اين آيه با ملاحظه آيات قبل آن، از جمله آيه «نور» دلالت دارد كه مقصود از «فِي بُيُوتٍ...» خانه هايى است كه در آن ها نور خداست، و مراكزى است كه مصدر و منبع پرتوافكنى نور دين و محلّ هدايت و شريعت است.
خداوند متعال اراده كرده اين خانه هاى نورى ترفيع و تكريم شود. و نيز سزاوار است كه به طور مداوم محلّ ذكر خدا و عبادت و طاعت حضرت حق باشد.
از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه خداوند اراده كرده تا هر محلى كه متكفّل بيان احكام دين اسلام و تعاليم آسمانى است كه از آن به نور خدا تعبير شده، تعظيم و تكريم شود. و نيز استفاده مى شود كه «شعائر» اختصاص به بابى خاص ندارد؛ يعنى مختص به مناسك حجّ يا عبادات معهود نيست، بلكه شامل هر چيزى مى شود كه در آن نشر احكام دين است، و نيز هر موضوعى را كه در آن بيان و تبليغ معارف اسلامى است در بر مى گيرد.
4
- «وَ جَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِىَ الْعُلْيَا وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ»؛(16) «و خداوند گفتار [و هدف كافران را پايين قرار داد [و آنان را با شكست مواجه ساخت و سخن خدا [و آيين او ]بالا [و پيروز] است و خداوند عزيز و حكيم است.»
توجيه اين آيه بدين قرار است كه از اين آيه استفاده مى شود، هرچه بازگشتش به اعلاى كلمة اللَّه و نابودى كلمة الكفر است از اغراض شرع و از مقاصد دين به حساب مى آيد.
5 - «وَ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً»؛(17) «و خداوند هرگز كافران را بر مؤمنان تسلّطى نداده است.»
در اين آيه مباركه اشاره به بُعد ديگرى از حقيقت «شعائر» شده است، و آن جنبه ازدياد سربلندى و عزّت اسلام و مسلمين است. و بُعد ديگر آن كه قاعده شعائر دينى بر آن دلالت دارد جنبه اعلاى كلمة اللَّه و اعزاز كلمه مسلمين است.
شارع مقدس هنگامى كه در وجود معناى معيّنى تصرف نمى كند، معناى آن اين است كه شارع، عرف و عقلا و متشرّعه را اجازه داده تا هر مصداق از آن معنا را مى توانند در خارج پياده كنند.
در مورد عنوان «شعائر دينى» كه شارع مقدّس ترغيب به تعظيم آن نموده است، از همين قرار است. براى روشن شدن بيشتر موضوع به سه نكته اشاره مى كنيم:
الف) عناوينى كه در لسان شرع وارد شده و دليلى بر نقل آن از معناى لغوى به معناى جديد نيست، بايد آن عناوين را بر معناى لغوى اوّلى خود باقى گذاشت.
ب) در مورد كيفيت موضوعات در خارج، اگر شارع تصرفى كرده و به كيفيتى خاص تصريح نموده است، آن
را اخذ مى كنيم وگرنه به همان معناى عرفى آن اخذ مى نماييم.
ج) وجود اشيا بر دو نحو است: يكى وجود تكوينى و ديگرى وجود اعتبارى؛ مثلاً عناوين اغلب معاملات؛ از قبيل بيع، اجاره و... وجودشان اعتبارى است.
در مورد كلمه «شعائر» كه به خدا يا دين اسلام اضافه مى شود نيز مطلب از اين قرار است؛ زيرا معناى حقيقى و اصلى كه در كلمه «شعائر» اخذ شده همان اعلام و انتشار است. و از آن جا كه شارع مصداق خاصى براى آن به طور خصوص تعيين نكرده است لذا آن را در زمينه اوّل و دوّم بر حال خود باقى مى گذاريم؛ يعنى باقى بر معناى عرفى نموده و درباره كيفيت وجود آن در خارج به عرف متشرعه واگذار مى كنيم.
و از طرفى ديگر، از آن جا كه «شعائر دينى» علامت و نشانه اى بر امور ديگر است، گرچه فى حدّ نفسه از امور تكوينى به حساب مى آيند، لذا دلالت آن ها بر معانى اعلامى اعتبارى است نه تكوينى.
در نتيجه: اين امر اعتبارى كه شارع در بيان مصداق آن در خارج دخالتى نكرده به عرف متشرعه واگذار مى شود.
نتيجه اين كه: هر موردى را كه شارع مقدّس به عنوان شعائر دينى معيّن كرده است آن را اخذ كرده و آن را يكى از مصاديق شعائر دينى مى پنداريم. ولى به مرور زمان مصاديقى پيدا مى شود كه عرف متشرعه و عقلا آن را از مصاديق حتمى شعائر دينى به حساب مى آورند، و در عمل به آن هيچ محذورى نمى بينند، آن ها نيز به طور قطع داخل در عموم ادله تعظيم شعائر الهى خواهد بود.
در رابطه با برپايى مراسم عزادارى امام حسين عليه السلام از ناحيه مخالفين؛
همانند وهابيان شبهات و اشكالاتى وارد شده است كه در اين مبحث به آنها مى پردازيم:
1 - ضرورت جعل از جانب شارع!!
مى گويند: هر شعارى كه قرار است از جانب دين برپا شود بايد از جانب شارع، جعل و تشريع شده باشد وگرنه بدعت و ضلالت و افتراء بر خداوند است.
پاسخ
با بياناتى كه قبلاً به آن ها اشاره شد، ديگر جايى براى اين اشكال باقى نمى ماند، زيرا:
اولاً: جعل و تشريع شارع بر دو نوع است: جعل خاص و جعل عام، به جعل خاص تمسّك كرده و در موارد جعل عام و كلى هر مصداقى را كه شارع مشخص كرده، به آن اخذ مى كنيم و در مواردى كه شارع از آن ها اسمى نبرده، ولى عرف متشرعه آن را پذيرفته است به آنها نيز عمل مى نماييم.
ثانياً: در بحث اصول اشاره شده كه شارع اگر امر به فعل كلّى كند؛ مثل امر به نماز، و در به جا آوردن آن قيدى نياورد، انسان مخيّر است كه مصداق آن را به هر نحوى كه مانع شرعى ندارد انجام دهد. مثلاً نماز را در هر زمان و مكانى كه محذور شرعى ندارد انجام دهد. در مورد تعظيم شعائر دينى نيز حكم از اين قرار است.
2 - لزوم تفويض شريعت
مى گويند: اگر شارع مقدّس امر شعائر را به عرف متشرعه واگذار كند در نتيجه لازم مى آيد كه امر شريعت به آنان تفويض شده باشد، و اين نوع تفويض باطل است.
پاسخ
تطبيق كلّى بر مصداق جديد، تفويض در دين به حساب نمى آيد. آن وقتى تفويض است كه اصل حكم كلّى نيز از ناحيه عرف به دست آمده و به او تفويض شده باشد.
به بيانى
ديگر، عناوين ثانوى بر دو قسم اند:
الف) عناوين ثانوى در ناحيه حكم؛ كه ملاكشان ثانوى است و لذا حكمشان نيز ثانوى است؛ از قبيل عنوان ضرر، حرج، نسيان، اكراه، اضطرار و...
ب) عناوين ثانوى در ناحيه موضوع؛ كه عبارت است از حالاتى كه بر موضوع عارض مى شود نه حكم. اين حالات عارضى ملاكشان ثانوى نيست بلكه ملاك و حكم آنها اوّلى است، و تنها موضوعش ثانوى است؛ از قبيل: مصاديق احترام به پدر و مادر و ميهمان كه ملاك و حكم آنها اوّلى است، ولى موضوع آنها ثانوى است يعنى بر موضوع حكم حالت هاى گوناگون عارض مى شود. در اين مورد خاص مى گوييم: احترام، حكم اوّلى است كه عقل و شرع بر آن حاكم است، ولى مصاديق جديد و حادث از احترام كه در بين مردم مرسوم است، حالات جديدى است كه در موضوع حكم پديد مى آيد كه امر آن به عرف واگذار شده مادامى كه منع شرعى خاص بر آن مترتب نشود.
3 - لزوم تحليل حرام و تحريم حلال!!
مى گويند: اگر شارع مقدس امر شعائر و رسوم دينى را به عرف واگذار كند، منجر به تحليل حرام و تحريم حلال خواهد شد؛ زيرا عرف به جهت آن كه معصوم نيست گاهى چيزى را كه حرام است حلال دانسته و گاهى بالعكس كارى را كه حلال است حرام مى پندارد.
پاسخ
تحليل حرام و تحريم حلال اگر به اين معنا است كه مكلّف و متشرعه فعل مصداقى خارجى را بدون هيچ دليل و مدركى حلال و مصداقى را نيز حرام كند، اين كار منجر به تحريم حلال و تحليل حرام مى شود، و در اين صورت اعتراض فوق وارد است، ولى
اگر اين عمل با استناد به دليل شرعى ولو عام باشد هيچ اشكالى بر آن مترتب نيست؛ زيرا محلِّل و محرِّم، مدرك و دليل شرعى است، و كار انسان مكلف تطبيق بر مصاديق است.
4 - بازى با ثوابت شريعت!!
و نيز مى گويند: اگر جعل شعائر و برپايى آن ها به عرف واگذار شود منجرّ به عبث كارى و بازى با ثوابت شريعت مى شود، زيرا موقعيت ها مختلف است.
پاسخ
در مورد اين اشكال مى گوييم: محذورى را كه اشكال كننده از آن خوف دارد توسعه شريعت و گسترش آن است، اين امرى است كه خود آيات قرآن به آن اشاره دارد.
خداوند متعال مى فرمايد: «... وَاللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ»؛ «خداوند اراده كرده كه نور خود و دين و شريعتش را گسترش داده و منتشر سازد.» و نيز مى فرمايد: «... وَ كَلِمَةُ اللَّهِ هِىَ الْعُلْيا»؛ «خداوند اراده سرافرازى دين و آيين خود را نموده است.»، و برپايى مصاديق الهى از قبيل توسعه در اعلاى كلمة اللَّه و تتميم نور الهى است كه خداوند به نحو كلّى آن را اراده كرده است. و اگر مقصود از توسعه دين و شريعت، تغيير و تحوّل حتى در ثوابت آن دو است، اين امر شكّى در بطلانش نيست، و مى دانيم كه تطبيق عنوان كلّى شعائر دينى بر موضوعات جديد و مصاديق مختلف از قسم توسعه دين در ثوابت آن نيست.
5 - تعميم به تمام موارد
مى گويند: اگر قرار باشد كه برپايى شعائر به مردم واگذار شود چه فرقى بين ابواب و موارد مختلف است؟ چرا در ابواب ديگر؛ مثل نماز، روزه، حجّ، زكات، خمس و ابواب ديگر، عرف و متشرعه حقّ دخالت نداشته باشند و هركس يا گروهى
براى خود شرط و قيدى در آن ها نگذارند و آن حقيقت را با قيود و شرايط خاص به خود به عنوان شعار دينى معرّفى كنند؟
پاسخ
فرقى است بين قاعده توقيفى بودن امور و بين بحث اصولى از حقيقت شرعيه و حقيقت لغويه؛ در موردى كه عنوان حقيقت شرعى است قاعده توقيفى بودن امور به تمام معنا جارى مى شود، به خلاف مواردى كه شارع در عناوين و معانى آنها تصرّفى نداشته و معناى لفظ را بر حقيقت لغوى آن باقى گذارده است، كه در اين موارد شارع مقدس هنگام تشريع و تقنين حكم، عنوان و معنا را بر اطلاق و كليّت خود باقى گذارده است؛ مثلاً در مورد امر شارع به نيكى به پدر و مادر، حقيقت شرعى از خود به جاى نگذاشته است، و براى اين تكليف خصوصيات و جزئيّات معيّن نكرده است، لذا آنچه بر انسان واجب است انجام هر كارى است كه آن عنوان نيكى به پدر و مادر تحقّق پيدا كند، زيرا شارع اين عنوان را تحديد نكرده و بر معناى لغوى آن باقى گذارده است.
بر خلاف آن مواردى كه شارع از خود حقيقت شرعى به جاى گذارده است؛ مانند نماز، حجّ، اعتكاف، روزه و ديگر موضوعات عبادى، كه در اين موارد ما نمى توانيم از خود قيود و شرايطى اضافه كنيم، بلكه در اجزا و شرايط تا روز قيامت بايد تابع شرع باشيم، گرچه در خصوصياتى كه از ماهيّت عمل خارج است، خود را مختار مى بينيم، مثل آن كه نماز را در كدام مكان بخوانيم، مگر آن كه منع شرعى خاص رسيده باشد كه در اصول از آن به تخيير عقلى تعبير
مى شود.
6 - هتك حرمت مبانى اسلام و اركان شريعت!!
مى گويند: در صورتى كه امر شرايع دين به مردم واگذار شود، باعث هتك حرمت و اسائه ادب به مبانى اسلام و اركان شريعت خواهد شد و نيز با مضامين شامخ و تعاليم عالى اسلام سازگارى ندارد.
پاسخ
هتك در لغت به معناى پاره كردن ستر و امر پوشيده را گويند.(18) و در مورد دين مقصود به آن كشف نقاط ضعف مسلمين است.
در مورد اشكال فوق مى گوييم: واگذارى شريعت در امور و تكاليف توقيفى به مردم موجب هتك حرمت دين و شريعت و استهزا و اسائه ادب به مبانى اسلام و اركان شريعت خواهد بود، ولى در عناوينى كه حقيقت شرعى از ناحيه شارع ندارد، امر مصداق و تطبيق كلّى آن بر افراد خارجى به دست متشرعه و عرف مردم واگذار شده است.
7 - ضررى بودن برخى از شعائر!!
مى گويند: اقامه برخى از شعائر منجرّ به ضرر بر اسلام يا مسلمين خواهد شد، خصوصاً شعائر حسينى عليه السلام كه برپايى آن همراه با تحمّل ضررهاى فراوانى است. و مطابق دستورات شرع مقدس دفع ضرر به هر درجه اى كه باشد واجب است.
پاسخ
در مورد شعائر دينى كه عنوان كلّى آن از عناوين توقيفى نيست بلكه از قبيل احترام به پدر و مادر غير توقيفى است تا حدّى بر مصاديق خارجى آن تطبيق مى كنيم كه منجرّ به حرمت نشود، زيرا ما به طور كلّى ادعا نمى كنيم كه هر عنوان غير توقيفى را مى توان در هر مصداقى پياده كرد، بلكه تنها بر مصداقى مى توان پياده كرد كه محقّق عنوان كلّى باشد. و به تعبير ديگر شارع آن مصداق را به خصوصه تحريم نكرده باشد،
بلكه تصريح به حلّيّت آن داشته يا داخل در اصالة الحلية باشد.
8 - به استهزا كشانده شدن شريعت!!
برخى مى گويند: تفويض مصاديق شريعت به دست عرف منجر مى شود كه مردم عناوين كلّى را بر مصاديقى پياده كنند كه شريعت به استهزا كشيده شود. و از آن جا كه حفظ كيان و آبروى شريعت واجب است، در نتيجه امر تطبيق شريعت را بايد به دست خود شارع در تمام موارد واگذار كرد.
پاسخ
استهزا؛ چه از ناحيه فرقه هاى ديگر اسلامى يا از ملت ها و اديان ديگر بر چند قسم است:
الف) استهزاى باطل و غير حق:
اين نوع استهزا هيچ گونه تأثيرى نداشته و مانعيّتى ندارد؛ مثل اين كه مردم مذاهب يا اديان ديگر اعمال عبادى ما را به استهزا بگيرند. اين نوع استهزا كاشف از نقص و عيبى در مؤمنين يا در خود دين نيست.
ب) استهزاى عرفى:
اين نوع استهزا نتيجه اختلاف عرف ها و محيطهاست. شعارهاى هر قومى به جهت دلالت بر معناى بلندى وضع شده است، ولى ممكن است قومى ديگر از آن ها معناى ديگرى را برداشت كنند، ولى اين اختلاف برداشت باعث نمى شود كه آن معانى را در قومى كه اختراع كرده منع نماييم.
ج) استهزاى به جهات واقعى:
برخى از استهزاها جهات واقعى دارند، و لذا موجب هتك حرمت و استهزاى واقعى شريعت و دين است. و از آن جا كه اين دو عنوان از مصاديق و اصناف حسن و قبح عقلى است و عقل آن را درك مى كند، لذا اگر در موردى تطبيق عنوان كلّى بر مصداق منجرّ به استهزاى واقعى شد آن را تحريم مى كنيم.
با مراجعه به عقل و ديدگاه عقلا پى مى بريم كه عزادارى در
سوگ اوليا خصوصاً سرور و سالار شهيدان مورد تأييد عقل و نظر عقلا است. اينك اين موضوع را از اين زاويه مورد بررسى قرار مى دهيم.
با مراجعه به عقل سليم پى مى بريم كه برپايى مراسم عزاى اولياى الهى، خصوصاً سرور و سالار شهيدان امام حسين عليه السلام موافق با عقل مى باشد، زيرا احيا و تكريم آنان در حقيقت تكريم شخصيت عظيم و شعارهاى آنان است و هر امّتى كه بزرگان خود را تكريم نكند محكوم به شكست و نابودى است. بزرگانند كه تاريخ امّت ها را ترسيم كرده و آن را مى سازند.
شيخ عبداللَّه علائلى كه از علماى اهل سنت لبنان است درباره امام حسين عليه السلام مى نويسد: «شيعه هر سال خاطره عاشورا را به جهات تربيتى و دينى تجديد مى كند، و اين زنده يادى است بسيار مهم و سازنده كه با نمايش جانبازى دلاوران كربلا، روح شهامت و فداكارى به انسان ها مى دهد و آن ها را ضدّ قدرت هاى ستمگر بسيج مى كند. از اين رو ما معتقديم كه تنها با آموزش و پيگيرى نهضت حسين عليه السلام است كه مى توانيم در راه مبارزه با استعمارگران غرب و شرق و حكومت هاى دست نشانده آنان موفق گرديم».(19)
نويسنده انگليسى «توماس كارلايل» بعد از آنكه شاهد يكى از عزادارى هاى عاشورا بود درباره آن مى گويد: «لم يكن هناك اىّ نوع من الوحشية او الهمجية و لم ينعدم الضبط بين الناس، فشعرت فى تلك اللحظة و خلال تلك الشعائر و مازلت اشعر بانّى توصلت الى جميع ما هو حسن و ممتلى ء بالحيوية فى الاسلام، و ايقنت بانّ الورع الكامن فى اولئك الناس و الحماسة المتدفقة منهم بوسعهما هزّ العالم هزاً فيما لو وُجّها توجيهاً صالحاً و
انتهجا السبل القويمة. و لاغرو فلهؤلاء الناس واقعية فطرية فى شؤون الدين»؛(20) «در آن جا هيچ گونه وحشى گرى يا تهاجم نبود و يك لحظه انضباط مردم بر هم نمى خورد. من در آن لحظه و در بين شعارها فهميدم و تا كنون هم مى فهمم كه به تمام آنچه زيبا و نيكوست و پر از زندگى است در اسلام رسيدم و يقين پيدا كردم كه تقوا و ورعى كه در نهان مردم نهفته و حماسه اى كه از آنان جوشش دارد در صورتى كه درست توجيه شود و راه محكم و صحيح خود را بپيمايد مى تواند عالم را تكان داده و در جهان تأثيرگذار باشد.»
او نيز مى گويد: «بهترين درسى كه از تراژدى كربلا مى گيريم اين است كه حسين عليه السلام و يارانش با همه وجودشان ايمانى استوار به خداوند بزرگ داشتند. اينان با عمل خود به جهانيان ثابت كردند آنجا كه حق با باطل روبه رو مى شود جمعيت زياد مهم نيست؛ زيرا پيروزى حسين عليه السلام با وجود اقليتى كه داشت باعث شگفتى همه دانايان جهان شد؛ چون نتيجه كار، پيروزى حسين عليه السلام بود».(21)
خانم ماربين فيلسوف معروف آلمانى مى گويد: «مجالس حسينى كه در استانبول تشكيل مى شود را مشاهده كرده ام كه مردم در آن جلسات به يكديگر مى گويند: همانا حسينى كه امام و هدايت گر ماست، همان كسى كه پيروى و اطاعت از او بر ما واجب است، نخواست كه پيرو يزيد شود و لذا جان و مال و اولاد و عيال خود را به جهت حفظ شرف و حسب و عظمت مقامش تقديم نمود و در عوض از خود ياد نيكى در دنيا و شفاعت و قرب و منزلت از خداى متعال را
در آخرت به جاى گذاشت و اين در حالى است كه دشمنان او خسران را در دنيا و آخرت برجاى گذاردند... آنگاه ديدم و فهميدم كه آنان به حقيقت مى دانند و به يكديگر اعلام مى دارند و مى گويند: اگر پيرو حسين عليه السلام هستيد و اهل شرف مى باشيد و داراى روحيه بزرگ منشى هستيد و افتخار را طالب مى باشيد، پس شما نيز بايد پيرو افرادى همچون يزيد نباشيد، و بر شما سزاست كه مرگ با عزت را بر زندگى همراه با خوارى ترجيح دهيد تا جاودانه شده و به سعادت آخرت نايل آييد...
آرى شيعه تمام انواع سعادت و شرف را درك مى كند. و هر كدام از آنان به دنبال عزت و افتخار هم نوعان و هم كيشان خوداند و اين همان حقيقت پيشرفت در بين ملت هاى ترقى خواه مى باشد و اين همان تعليمات حقوقى است... و اين حقيقت مفاهيم ديپلماسى ماست. ما مردم اروپا به مجرد اين كه وضعيت و حركات مذاهب ديگر را با اصول خود در تنافى و تضاد مى بينيم آن ها را به جنون و وحشى گرى نسبت مى دهيم، غافل از آنكه اگر مقصود و اهداف آن ها را دنبال كنيم پى به سياستى عقلايى مى بريم ...».(22)
«فردريك جمس» كه يك شرق شناس است درباره درسى كه از قيام امام حسين عليه السلام گرفته مى گويد: «درس امام حسين عليه السلام و هر قهرمان شهيد ديگرى اين است كه در دنيا اصول ابدى عدالت و ترحم و محبت وجود دارد كه تغيير ناپذيرند و همچنين هر گاه كسى براى اين صفات ابدى مقاومت كند و بشر در راه آن استوار نمايد، آن اصول هميشه در دنيا باقى و پايدار خواهد ماند».(23)
برخى از شعارهاى حسينى
ما
در اينجا به برخى از شعارهاى ماندگار حسينى اشاره مى كنيم؛
1 - «انّى لا أرى الموت إلاّ سعادة، و الحياة مع الظالمين إلاّ برماً»؛(24) «من در چنين شرايطى مرگ را جز سعادت و زندگى با ستمگران را جز رنج و نكبت نمى دانم.»
2 - «ليس الموت فى سبيل العزّ إلاّ حياة خالدة، و ليست الحياة مع الذلّ إلاّ الموت الذى لاحياة معه»؛ «مرگ در راه عزت جز زندگانى جاويدان نيست. و زندگانى با ذلّت جز مرگ نيست.»
3 - «ألا و إنّ الدعى ابن الدعى قد ركز بين اثنتين، بين السلّة و الذلّة و هيهات منّا الذلّة ...»؛ «آگاه باشيد كه زنازاده، پسر زنا زاده [ابن زياد] مرا بين دو چيز مخيّر ساخته است. يا با شمشير كشيده آماده جنگ شوم و يا لباس ذلت بپوشم و با يزيد بيعت كنم، ولى ذلت از ما بسيار دور است.»
4 - « «إِنَّا للَّهِ ِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» و على الاسلام السلام إذ قد بليت الأمة براع مثل يزيد»؛(25) «ما براى خدا و به سوى او رجوع خواهيم كرد. هنگامى كه امت به رهبرى مانند يزيد مبتلا است بايد با اسلام وداع كرد.»
5 - «... إنّى لم أخرج أشراً و لا بطراً و لا مفسداً و لا ظالماً، و إنّما خرجت لطلب الاصلاح فى أمة جدّى صلى الله عليه وآله، أريد أن آمر بالمعروف و أنهى عن المنكر و أسير بسيرة جدّى و ابى على بن ابى طالب عليه السلام ...»؛(26) «من به جهت طغيان گرى و ايجاد تفرقه بين مسلمين و فساد و ظلم قيام نكردم، بلكه براى اصلاح در امّت جدّ خود خروج نمودم، مى خواهم امرِ به معروف و نهى از
منكر كرده و به سيره جد و پدرم على بن ابى طالب عمل كنم.»
يكى از راه هاى اساسى و مهمّ در توجيه مسائل عقيدتى و سياسى و اجتماعى براى عموم مردم، راه تحريك عاطفه در وجود انسان است. انسان از اين جهت، بيشتر تأثيرپذير است تا جنبه عقلى و جوانب ديگر. به تعبيرى ديگر، اين روش مؤثرتر از ديگر روش ها است. گرچه راه عقل و تعقل را نيز نبايد فراموش كرد و همراه احساس عقل گرايى را نيز بايد در مردم زنده نمود؛ زيرا تنها مكتب و مذهبى دوام دارد كه برگرفته از عقل و احساس باشد. حال با توجه به قضيه شهادت اولياى الهى خصوصاً سرور و سالار شهيدان، تذكر و توجه دادن مردم به آن واقعه سبب تحريك احساسات مردم خواهد شد و از اين طريق مى توانيم آن بزرگواران را به عنوان الگو معرفى كرده، شعارها و دستورهايشان را - كه همان شعارها و دستورهاى خداوند است - به مردم برسانيم.
اين مطلب با در نظر گرفتن مدح پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله در مورد آن حضرت بيشتر مشخص مى شود؛ آنجا كه فرمود: «حسين منّى و أنا من حسين، أحبّ اللَّه من أحبّ حسيناً»؛(27) «حسين از من و من از حسينم، خداوند دوست مى دارد هر كس كه حسين را دوست بدارد.»
هم چنين پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «الحسن و الحسين سيّدا شباب أهل الجنّة»؛(28) حسن و حسين سرور و سيد جوانان اهل بهشتند.»
نويسنده مسيحى «انطوان بارا» در اين باره مى گويد: «لم تحظ ملحمة انسانية فى التاريخين القديم و الحديث بمثل ما حظيت به ملحمة الاستشهاد فى كربلاء من اعجاب و درس و تعاطف»؛(29) «هيچ حماسه
انسانى در تاريخ قديم و جديد به مقدارى كه حماسه شهادت حسين عليه السلام در كربلا بهره مند شد از اعجاب و درس و عاطفه بهره مند نشده است.»
او نيز در ادامه واقعه كربلا را اين گونه توصيف مى كند: «الأولى و الرائدة و الوحيدة و الخالدة فى تاريخ الانسانية مذ وجدت و حتى تنقضى الدهور؛ اذ هى خالدة خلود الانسان الذى قامت من اجله»؛(30) «اين حماسه برترين و پيشتازترين و يگانه و ماندگار در تاريخ انسانيت است از روزى كه تحقق يافت و تا نهايت روزگار؛ زيرا اين حماسه تا انسانى وجود دارد، زنده است، انسانى كه آن حماسه به جهت او پديد آمد.»
او نيز مى گويد: «و احتل قبر الحسين الشهيد كعَلَم لايندرس، اثره فى الضمائر قبل الأرض و لم يزده كروز الليالى و الأيام الاّ رسوخ رسمه، و ما زادته اجتهادات ائمة الكفر و اشياع الضلال الاّ بروزاً و ثباتاً، فازداد اثره علواً.
و لنجل عيوننا الآن اذا كنّا فى شك من تمام هذه المعجزات التى اجترحها شهادة سيدالشهداء... لنجعلها فى كل البقاع و الأصقاع باحثين عن اىّ اثر ليزيد او معاوية او شمر، فلايمكن ان نعثر على اىّ اثر لهؤلاء، فقد اندرست آثارهم و انمحى ذكرهم، و اذا ذكروا فلأجل لعنهم و الدعاء لهم بنار حامية لاتنطفئ...
الحسين منارة هدى و فوق كلّ يمّ... الحسين طوق نجاة و فى كلّ مظلمة... الحسين قبس من نور و حق و أمام كل طاغية... الحسين ثورة لاتُبقى و لاتَذر، هوعليه السلام مل ء الأبصار و الأسماع، أمل للحائرين و المظلومين، و يلسم للمجروحين المحزونين و شفاء لكلّ علة اجتماعية و اخلاقية.
و لنر الآن أين اولئك الظالمون و أين قبورهم و كيف يذكرون...
و لنر الآن كيف يُكرم المؤمنون على اختلاف أديانهم الحسين عليه السلام و كيف يستلهمون ثورته فى قيامهم و قعودهم، فى صغائر امورهم الدنيوية و كبائرها، فنمجد اللَّه الذى كان رفوقا بعباده؛ اذ أعد لهم طوق خلاصهم و رفع أمام بصائرهم الكليلة منارة الفضيلة و الحق بشخص الحسين الشهيد.
و انّها لعبرة و درس علوى لبنى البشر كى لا يعموا بصائرهم و يصموا آذانهم عن دعوات الحق التى يرسل لها تعالى اربابها لحكمة فوق مستوى إدراكهم.
و نهضة الحسين عليه السلام هى السفينة التى عناها الرسول الكريم؛ فمن يركبها ينجو و من يتخلف عن ركوبها يغرق.
فما اجدر بالبشرية و هى تجتاز فى هذا العصر المظلم اخلاقياً و اجتماعياً و سُلطويّاً، درب آلامها، لأن تتوجه نحو منارة الحسين كيلا تضل و تتمسك بأطواق مبادئه كيلا تغرق، و تسترشد بصرخته كى تبعد عنها وحوش الضلالة و ثعابين الظلم و الإذلال.
و ما أحرانا الآن اكثر من اىّ وقت مضى، لأن نستدفئ بحرارة قتل الحسين المنبعثة من قلوبنا حارة لاتبرد أبداً، و هى حارة تستوطن قلوبنا و لاداعى للبحث عنها بعيداً عن صدورنا، فهى جزء من حرارة قلوبنا اذ كنّا مؤمنين. و لنا فى قوله الرسول الكريم: "انّ لقتل الحسين حرارة فى قلوب المؤمنين لاتبرد ابداً" دافعاً لإدراك حقيقة جوهرية لطالما تغافلنا عنها، و هى انّ حرارة قتل الحسين قد احتلت قلوبنا و امتزجت فى دموعنا...»؛(31) «قبر حسين شهيد به مانند عَلَمى كه از بين نمى رود اثر خود را در نهان ها قبل از موجوديّت كره زمين گذاشته و در گذر شبانه روز نه تنها چيزى از آن كم نشده بلكه حقيقت آن در مردم رسوخ پيدا كرده است. و كوشش هاى رؤساى كفر و پيروان
ضلالت راه به جايى نبرده و تنها بر ظهور و ثبات قبر حسين عليه السلام افزوده و روز به روز بلندمرتبه تر شده است.
چه خوب است كه امروز چشم هاى خود را باز كنيم اگر در تمام اين معجزاتى كه شهادت سيد الشهدا از خود به يادگار گذاشته شك داريم، آرى چشم هاى خود را باز كنيم و در هر كوى و نقطه اى جستجو نماييم كه آيا اثرى از يزيد و يا معاويه و يا شمر وجود دارد، هر چه تفحّص كنيم هيچ گونه اثرى از آنان نمى يابيم، آرى، آثار آنان مندرس شده و ياد آنان محو گشته است، و اگر هم يادى از آن ها مى شود به جهت لعن و نفرين بر آن ها با آتش افروخته اى است كه هرگز خاموش نمى شود...
حسين عليه السلام مناره هدايت و بالاتر از هر اقيانوسى است... حسين عليه السلام حلقه نجات و در برابر هر ظلمى وجود دارد... حسين عليه السلام مشعلى از نور و حق و مقابل هر طاغوتى است... حسين عليه السلام نهضتى است كه نه چيزى را باقى مى گذارد و نه چيزى را رها مى كند. او چشم ها و گوش ها را پر كرده و اميد كسانى است كه متحيّر شده و مظلومند، و كمك كار مجروحين محزون و شفاى هر درد اجتماعى و اخلاقى است.
خوب است كه الآن مشاهده كنيم، كجايند آن كسانى كه ظلم كردند و قبرهايشان كجاست و چگونه ياد مى شوند؟...
و نيز چه خوب است الآن ببينيم كه چگونه مؤمنان با اختلاف در اديان، حسين عليه السلام را تكريم مى كنند، و چگونه از نهضت او در قيام و صلحشان و در كوچك ترين و بزرگ ترين امور دنيوى خود از او الهام مى گيرند. و ما خدا را
به جهت مهربانى كه به بندگانش دارد تمجيد مى كنيم؛ چرا كه براى مردم راه خلاصى را آماده كرده و در مقابل چشم هاى تارشان نور فضيلت و حق را در شخصيت حسين شهيدعليه السلام بلند نموده است.
آرى، نهضت حسين عليه السلام منشأ عبرت و درس علوى براى نوع بشر است تا چشم هاى خود را نبسته و درِ گوش هاى خود را از دعوت هاى حق كه خداوند افرادى را براى آن به جهت بالا بردن سطح درك بشر فرستاده، نگيرند...
نهضت حسين عليه السلام همان كشتى است كه رسول كريم آن را قصد كرده است؛ پس هر كس آن را سوار شود نجات يافته و هر كس از سوار شدن بر آن كوتاهى كند غرق خواهد شد.
چه بسيار سزاوار است براى بشريتى كه در اين عصر تاريكى در مورد مسايل اخلاقى و اجتماعى و حكومتى مصيبت ها كشيده، به نورانيّت حسين عليه السلام رو كند تا گمراه نگردد و به حلقه هاى مبادى او تمسك كند تا غرق نگردد و از شعارهاى او بهره مند شود تا درندگان ضلالت و ظالمان و گمراهان از او دور گردند. و چه قدر الآن براى ما بيش از هر وقت ديگر لازم و سزاوار است تا حرارت شهادت حسين عليه السلام كه در قلب هايمان برافروخته را شعله ور كنيم، حرارتى كه هرگز سرد و خاموش نخواهد شد، حرارتى كه بسيار گرم بوده و در قلب هاى ما سكنى خواهد گزيد و جهتى ندارد كه دور از سينه هاى خود آن را جستجو كنيم، چرا كه ما مؤمنيم. و گفتار رسول كريم "همانا شهادت حسين عليه السلام حرارتى در قلوب مؤمنين قرار مى دهد كه هرگز خاموش نمى شود" براى ما انگيزه اى است براى درك
حقيقتى اساسى كه مدت ها از آن غافل بوده ايم و آن اين كه حرارت شهادت حسين قلب ما را فتح كرده و در اشك هاى ما ممزوج شده است ...».
دكتر «ژوزف» فرانسوى در تحقيقى تحت عنوان «شيعه و ترقيّات محيّرالعقول» مى نويسد: «... و از جمله امور طبيعى كه مؤيّد فرقه شيعه شده و توانسته است در قلب ديگر فرقه ها تأثير گذارد، مسأله اظهار مظلوميت بزرگان دينشان است. و اين مسأله از امور طبيعى به شمار مى آيد، زيرا طبع هر كس به نصرت و يارى مظلوم كشش دارد و دوست دارد ضعيف بر قوى غلبه يابد و طبيعت هاى بشرى متمايل به ضعيف است...
اين مصنّفان اروپايى كه تفصيل مقاتله حسين عليه السلام و اصحابش و كشته شدن او را مى نويسند با وجود آن كه به آنان اعتقاد ندارند، ولى به ظلم و تعدّى و بى رحمى قاتلين آن حضرت و يارانش اذعان دارند و نام قاتلين آن حضرت را به بدى ياد مى كنند. اين امور طبيعى در مقابلش هيچ چيز نمى تواند بايستد. و اين نكته از مؤيّدات براى فرقه شيعه به شمار مى آيد...».(32)
خانم «ماربين» فيلسوف آلمانى مى گويد: «برخى از نويسندگان ما به جهت بى اطلاعى از كميّت و كيفيت اين شعار مترقيانه يعنى عزادارى حسينى... بدون هيچ اطلاعى قلم فرسايى كرده و اين عزادارى حسينى را از جنون شيعه مى دانند، ولى در اين مسأله دقت نكرده كه چگونه اين عزادارى شؤون اسلام را تغيير داده است...
صد سال پيش شيعيان على و حسين عليهما السلام در هند انگشت شمار بودند در حالى كه امروزه سومين جمعيت بزرگ هند به شمار مى روند و اين نسبت در ساير كشورها هم وجود دارد...
و چون اين تبليغات را با
تبليغات مسيحيان مقايسه كنيم با آن همه اموال و كوشش فراوانى كه در اين راه دارند يك دهم از پيشرفت شيعه را ندارند، با آنكه مبشّران مسيحى مصيبت هاى مسيح را ذكر مى كنند كه تأثير بسزايى در بين مردم دارد ولى نمى توانند به مانند روش شيعيان حسين عليه السلام ترويج نمايند. و شايد به اين جهت باشد كه مصيبت هاى مسيح به درجه مصيبت هاى حسين عليه السلام در قلب هاى مردم تأثيرگذار نباشد و اگر تاريخ نگاران ما پى به حقيقت شعار و عادات اين اقوام بيگانه ببرند آنان را به جنون نسبت نمى دهند...
من به چشم خود پى به صيانت و حفظ قانون محمّدى و پيشرفت مسلمين و رونق اسلام به سبب كشته شدن حسين عليه السلام و پديد آمدن اين وقايع به واسطه عزادارى حسينى مى برم، كه چگونه در بين اين قوم حقيقت سياست تجلّى پيدا كرده است كه عبارت باشد از دورى و تنفر از ظلم و جور، و اين صفت نزد حكماى سياسى شريف ترين شعار و بهترين سعادت و زيباترين بهره پسنديده در انسان است، و مادامى كه اين ملكه براى آنان وجود دارد هرگز زير بار خوارى و ذلّت نمى روند... سزاوار است با دقت نظر كنيم كه چه نكات دقيقى به روح زندگى مى وزد كه آنان در مجالس عزاى حسينى به زبان جارى مى سازند و چه معانى را فرامى گيرند».(33)
«بولس سلامه» شاعر مسيحى مى گويد: «اذا كان التشيع حباً لعلى و اهل البيت الطيبين الاكرمين و ثورة على الظلم و توجعاً لما حلّ بالحسين و ما نزل باولاده من النكبات فى مطاوى التاريخ، فانّنى شيعى»؛(34) «اگر تشيع به معناى محبت على و اهل بيت پاك و كريم و انقلاب
بر ضد ظلم و اظهار همدردى با مصايب حسين و آنچه بر اولاد او از گرفتارى هاست كه در طول تاريخ بر آنان وارد شده، پس به طور حتم من شيعه هستم.»
او نيز مى گويد: «حقاً ان البيان ليسفّ و ان شعرى لحصاة فى ساحلك يا امير الكلام، ولكنّها حصاة مخضوبة بدم الحسين الغالى، فتقبّل هذه الملحمة، و انظر من رفارف الخلد الى عاجز شرّف قلمه بذكرك»؛(35) «به حق مى گويم كه بيان نارساست و همانا شعر من همانند هسته اى است در كنار ساحل تو اى امير كلام، ولكنّ اين هسته با خون ارزشمند حسين ارزشمندعليه السلام خضاب شده است، پس اين اشعار را از من بپذير و از طبقات بهشت خلد به عاجزى نگاه كن كه قلمش به ياد تو شرف پيدا كرده است.»
«ادوارد براون گرانويل» كه خاورشناسى انگليسى است درباره واقعه عاشورا مى گويد: «آيا اقليتى پيدا مى شود كه وقتى درباره كربلا سخن مى شنود آغشته با حزن و درد نگردد؟ حتى غير مسلمانان نيز نمى توانند پاكى روحى را كه اين جنگ اسلامى تحت لواى آن انجام گرفت انكار كنند».(36)
از آن جا كه روح ملكوتى امام حسين عليه السلام و ساير اولياى الهى در اين جلسات حاضرند لذا انسان و حتى اطفال نيز با شركت در اين مجالس مى توانند از فيوضات آن بهره مند شوند.
از يكى از بزرگان نقل شده كه مى فرمود: «... قنداقه نوزادان را تا چند ماهگى در مجالس علم و محافل ذكر و حسينيّه و محلّ هاى عزادارى كه اسم سيدالشهدا در آن برده مى شود ببريد، چرا كه نفس طفل همچون مغناطيس است و علوم و اوراد و اذكار و قدّوسيت روح امام حسين عليه السلام را جذب
مى كند. طفل گر چه زبان ندارد، ولى ادراك مى كند، و روحش در دوران كودكى اگر در محلّ يا محالّ معصيت برده شود آن جرم و گناه او را آلوده مى كند، و اگر در محل هاى ذكر و عبادت و علم برده شود آن پاكى و صفا را به خود مى گيرد. شما اطفال خود را در كنار اطاق روضه خوانى يا اتاق ذكرى كه داريد قرار بدهيد، علماى سابق اين طور عمل مى نمودند؛ زيرا آثارى را كه طفل در اين زمان اخذ مى نمايد تا آخر عمر در او ثابت مى ماند و جزء غرايز و صفات فطرى او مى گردد، زيرا كه نفس بچه در اين زمان قابليّت محضه است، گر چه اين معناى مهم و اين سرّ خطير را عامّه مردم ادراك نمى كنند».
گرچه مردم در جلساتى كه به نام سيدالشهداعليه السلام بر پا مى شود به عشق حضرت شركت مى كنند، ولى در ضمن با گوش دادن و فراگيرى معارف اسلامى و مسائل دينى خود؛ اعم از اعتقادات و احكام و اخلاقيات، به فيض عظماى ديگر نايل شده و از اين طريق به كمال و سعادت خواهند رسيد. همان هدفى كه امام حسين عليه السلام به خاطر آن به شهادت رسيد.
يكى از كشيشان مسيحى مى گويد: «لو كان الحسين لنا لرفعنا له فى كل بلد بيرقاً و لنصبنا له فى كلّ قرية منبراً و لدعونا الناس الى المسيحية باسم الحسين»؛(37) «اگر حسين براى ما بود براى او در هر شهرى بيرقى نصب مى كرديم و در هر قريه اى منبر مى گذاشتيم و مردم را به اسم او به مسيحيت دعوت مى نموديم.»
«شيخ زهير الحسّون» مى گويد: «من از كتابخانه واتيكان در رم ديدن كردم. در بخش
اختصاصى كتاب هاى اسلامى، بيش از هزار كتاب چاپ شده و خطّى درباره امام حسين عليه السلام يافتم. از مدير كتابخانه در اين باره سؤال كردم، او در جواب من گفت: «بزرگان واتيكان در اين مدت اخير مشاهده كرده اند كه تشيّع در سطح عالم انتشار پيدا كرده و افراد بسيارى در عالم، مذهب اهل بيت عليهم السلام را در آغوش گرفته اند. آنان پس از بررسى در عظمت اين حادثه پى برده اند كه سبب آن، انتشار مظلوميت امام حسين عليه السلام در مجالس حسينى و برپايى دسته هاى عزادارى از جانب شيعيان است. لذا آنان به نمايندگان واتيكان در سرتاسر عالم دستور دادند تا هر چه كتاب چاپ شده يا خطّى را كه درباره امام حسين عليه السلام تأليف شده جمع آورى كنند، تا از آن ها در نشر و گسترش مسيحيت از طريق نشر مظلوميت مسيح استفاده نمايند؛ زيرا مسيحيان معتقدند كه مسيح همانند حسين عليه السلام به دار آويخته شده و مظلومانه كشته شده است».(38)
گريه در سوگ اوليا خصوصاً امام حسين عليه السلام گرچه آثار جانبى بسيارى دارد ولى نبايد از آثار ذاتى آن نيز غافل بود زيرا گريه در سوگ اوليا همانند آب پاك و مطهرى است كه مى تواند دل هاى آلوده ما را پاك كرده و انسان را به تكامل برساند و باصفا و نورانى گرداند. گريه بر اوليا گريه عشق است و عشق كشش داشته و انسان را به معشوق مى رساند همان گونه كه بسيارى از افراد از اين راه به كمال و سعادت رسيدند.
حبّ و بغض دو امر متناقض است كه بر خاطر انسان عارض شده و از آن دو به ميل و بى ميلى نفس به چيزى تعبير مى شود.
از ادله عقلى و نقلى استفاده مى شود كه محبّت برخى افراد بر انسان واجب است:
1 - خداوند
خداوند متعال در رأس كسانى است كه محبّت او اصالتاً به جهت دارا بودن همه صفات كمال و جمال، و اين كه همه موجودات به او وابسته اند، واجب است.
خداوند متعال مى فرمايد: «قُلْ إِنْ كانَ آباؤُكُمْ وَأَبْناؤُكُمْ وَإِخْوانُكُمْ وَأَزْواجُكُمْ وَعَشِيرَتُكُمْ وَأَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَتِجارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسادَها وَمَساكِنُ تَرْضَوْنَها أَحَبَّ إِلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَجِهادٍ في سَبيلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقينَ»؛(39) «[اى رسول بگو امّت را كه اى مردم! اگر شما پدران و پسران و برادران و زنان و خويشاوندان خود را و اموالى كه جمع آورده ايد و مال التجاره اى كه از كسادى آن بيمناكيد و منازلى كه به آن دل خوش داشته ايد بيش از خدا و رسول و جهاد در راه او دوست مى داريد، پس منتظر باشيد تا امر نافذ خدا جارى گردد و خدا فاسقان و بدكاران را هدايت نخواهد كرد.»
2 - رسول خداصلى الله عليه وآله
از جمله كسانى را كه به خاطر خدا بايد دوست بداريم رسول گرامى اسلام صلى الله عليه وآله است، زيرا او واسطه فيض تشريع و تكوين است. از همين رو در آيه فوق در كنار نام خداوند از حضرت ياد شده و امر به محبّت او شده است.
از پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله نقل شده كه فرمود: «احبّوا اللَّه لما يغذوكم و أحبّونى بحبّ اللَّه ...»؛(40) «خداوند را از آن جهت دوست
بداريد كه شما را روزى مى دهد و مرا به خاطر خدا دوست بداريد.»
از طرف ديگر، مناقب و فضايل و كمالات آن حضرت از جمله عواملى است كه انسان را جذب آن حضرت كرده و محبّتش را در دل مى آورد.
3 - آل بيت پيامبرعليهم السلام
در قرآن و روايات اسلامى - اعم از شيعى و سنّى - بر مودّت و محبّت اهل بيت پيامبرعليهم السلام تأكيد فراوان شده است؛ و اين تنها بدان جهت نيست كه آنان ذريه پيامبرصلى الله عليه وآله و از نسل اويند، بلكه از آن جهت است كه آنان داراى فضايل و كمالات، و به عبارت ديگر جامع همه صفات كمال و جمالند؛ به تعبير دقيق تر، مظهر صفات جمال و جلال الهى اند. لذا در حقيقت، دوست داشتن آنان با آن جامعيت، محبت به خوبى هايى است كه در آنان به نحو كامل تجلّى نموده، و منبع همه اين خوبى ها خداوند متعال است. پس در حقيقت محبت و اظهار عشق و ارادات قلبى به اهل بيت عليهم السلام، محبت و اظهار ارادت به خداوند متعال است و از آن جا كه محبّت، نيرويى است كه انسان را به سوى محبوب سوق مى دهد، پس از جنبه تربيتى، محبت به خوبان، انسان را به خوبى ها سوق مى دهد.
با مراجعه به كتاب هاى لغت و اصطلاح علما، و نيز كتاب هاى حديثى پى مى بريم كه مراد از اهل بيت پيامبرصلى الله عليه وآله افراد خاصى هستند و اهل بيت، شامل تمام وابستگان نسبى و سببى ايشان نمى شود؛
ابن منظور افريقى در لسان العرب مى گويد: «اهل انسان نزديك ترين مردم است به انسان، و كسانى كه آنان را به نسب يا دين جمع مى كند».(41)
در قرآن و روايات، اهل بيت
در مورد افراد خاصى به كار رفته كه همان رسول خداصلى الله عليه وآله و امام علىّ و فاطمه زهرا و حسن و حسين عليهم السلام است. و بقيه ذريه پاك و معصوم پيامبرصلى الله عليه وآله نيز به آنان ملحقند، كه همان نُه امام معصوم از فرزندان امام حسين عليهم السلام هستند.
ام سلمه مى گويد: هنگامى كه آيه «اِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً» بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شد، حضرت، على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام را احضار كرده و فرمود: «اينان اهل بيت منند.»(42)
و امام حسين عليه السلام فرمود: «انّا اهل بيت النبوة»؛(43) «ما اهل بيت نبوّتيم.»
مسلم به سند خود از عايشه نقل مى كند: «خرج النبى صلى الله عليه وآله غداة و عليه مرط مرجّل من شعر اسود، فجاء الحسن بن على فادخله ثم جاء الحسين فدخل معه، ثم جاءت فاطمة فادخلها، ثم جاء علىّ فادخله ثم قال: «إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» »؛(44) «هنگام صبح پيامبرصلى الله عليه وآله از منزل خارج شد، در حالى كه بر دوش او پارچه اى بافته شده از موى سياه به نام "كسا" بود، حسن بن على بر او وارد شد او را داخل آن كسا نمود. آن گاه حسين عليه السلام وارد شد او را نيز داخل آن كرد. سپس فاطمه عليها السلام آمد او را نيز داخل كسا كرد، بعد على عليه السلام وارد شد او را نيز داخل نمود. آن گاه اين آيه را قرائت نمود: «إِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» .»
احمد بن حنبل مى گويد: «لمّا نزلت هذه الآية «نَدْعُ أَبْنَآءَنا وَأَبْنَآءَكُمْ»، دعا رسول اللَّه صلى الله عليه وآله علياً
و فاطمة و حسناً و حسيناً رضوان اللَّه عليهم اجمعين فقال: اللّهم هؤلاء اهلى»؛(45) «هنگامى كه آيه مباهله بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شد، حضرت؛ على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السلام را خواست، آن گاه عرض كرد: بار خدايا! اينان اهل بيت من هستند.»
خداوند متعال در قرآن كريم مى فرمايد: «قُلْ لا اَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى ؛(46) «[اى رسول ما به امت بگو من از شما هيچ اجرى براى رسالت نمى خواهم جز اين كه مودّت و محبّت مرا در حقّ خويشاوندانم منظور داريد.»
اين آيه معروف به آيه مودّت است كه در اغلب كتاب هاى تفسير و حديث و تاريخ، نزول آن را در حق اهل بيت عليهم السلام مى دانند.
سيوطى در تفسير اين آيه به اسناد خود از ابن عباس نقل مى كند: هنگامى كه اين آيه: «قُلْ لا اَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شد، صحابه عرض كردند: اى رسول خدا! خويشاوندان تو كيانند كه مودت آنان بر ما واجب است؟ حضرت صلى الله عليه وآله فرمود: «على و فاطمه و دو فرزندان آنها».(47)
در خطبه اى كه امام حسن عليه السلام بعد از شهادت اميرالمؤمنين عليه السلام ايراد كردند، بعد از حمد و ثناى الهى فرمود: «... و أنا من أهل البيت الذى افترض اللَّه مودّتهم على كلّ مسلم، فقال تبارك و تعالى: «قُلْ لا اَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى وَ مَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فيها حُسْناً»فاقتراف الحسنة مودّتنا أهل البيت»؛ «... و من از أهل بيتى هستم كه خداوند مودّت آنان را بر هر مسلمانى واجب نموده است، پس خداوند تبارك و تعالى فرمود: «قُلْ لا أَسْأَلُكُمْ...»، پس انجام
كار نيك مودت ما اهل بيت است.»
امام صادق عليه السلام به ابوجعفر احول فرمود: «ما يقول أهل البصرة فى هذه الآية: «قُلْ لا اَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبى ؟ قلت: جعلت فداك إنهم يقولون: إنها لاقارب رسول اللَّه صلى الله عليه وآله، فقال: كذبوا إنّما نزلت فينا خاصّة فى أهل البيت فى علىّ و فاطمة و الحسن و الحسين أصحاب الكساءعليهم السلام»؛(48) «چه مى گويند اهل بصره در اين آيه: «قُلْ لا اَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ اَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِى الْقُربى ؟» عرض كردم: فدايت گردم، آنان مى گويند: اين آيه در شأن خويشاوندان رسول خداصلى الله عليه وآله است. حضرت فرمود: دروغ مى گويند، تنها در حق ما اهل بيت، على و فاطمه و حسن و حسين، اصحاب كسا نازل شده است.»
مى دانيم كه حصر در اين روايات، اضافى است نه حقيقى، و لذا شامل بقيه امامان نيز مى شود.
در روايات فريقين همانند قرآن كريم به طور صريح بر محبّت اهل بيت عليهم السلام تأكيد شده است كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم:
1 - وادار نمودن بر دوستى اهل بيت عليهم السلام؛
رسول اللَّه صلى الله عليه وآله مى فرمايند: «ادّبوا أولادكم على ثلاث خصال: حبّ نبيّكم، وحبّ أهل بيته، و قراءة القرآن»؛(49) «اولاد خود را بر سه خصلت تربيت كنيد: دوستى پيامبرتان، دوستى اهل بيتش، و قرائت قرآن.»
2 - دوستى اهل بيت دوستى رسول خداست؛
رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «أحبّوا اللَّه لما يغذوكم من نعمه، وأحبّونى لحبّ اللَّه، و أحبّوا أهل بيتى لحبّى»؛(50) «خدا را دوست بداريد به جهت آن كه از نعمت هايش به شما روزى مى دهد. و مرا به جهت دوستى خدا دوست بداريد، و اهل بيتم را نيز به جهت دوستى من دوست بداريد.»
زيد بن ارقم مى گويد: در خدمت
رسول خداصلى الله عليه وآله بودم كه ديدم فاطمه زهراعليها السلام داخل حجره پيامبرصلى الله عليه وآله شد، در حالى كه دو فرزندش حسن و حسين با او بودند، و على عليه السلام نيز پشت سر آنان وارد شد، پيامبرصلى الله عليه وآله به آنان نظر كرده، فرمود: «من أحبّ هؤلاء فقد أحبّنى، و من ابغضهم فقد أبغضنى»؛(51) «هر كس اينان را دوست بدارد، مرا دوست داشته و هر كس كه اينان را دشمن بدارد، مرا دشمن داشته است.»
از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: «من عرف حقّنا و أحبّنا فقد أحبّ اللَّه تبارك و تعالى»؛(52) «هر كس حق ما را شناخته و ما را دوست بدارد در حقيقت خداوند تبارك و تعالى را دوست داشته است.»
3 - حبّ اهل بيت اساس ايمان است؛
رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «أساس الإسلام حبّى و حبّ أهل بيتى»؛(53) «اساس اسلام، دوستى من و اهل بيت من است.»
همچنين فرمود: «لكلّ شى ء أساس، و أساس الإسلام حبّنا أهل البيت»؛(54) «براى هر چيزى اساسى است و پايه اسلام حبّ ما اهل بيت است.»
4 - حبّ اهل بيت عليهم السلام عبادت است؛
رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «حبّ آل محمّد يوماً خير من عبادة سنة، و من مات عليه دخل الجنّة»؛(55) «يك روز دوستى آل محمّد، بهتر از يك سال عبادت است، و كسى كه بر آن دوستى بميرد داخل بهشت مى شود.»
5 - دوستى اهل بيت عليهم السلام نشانه ايمان است؛
رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «لا يؤمن عبد حتّى أكون أحبّ إليه من نفسه، و أهلى أحبّ إليه من أهله، و عترتى أحبّ إليه من عترته، و ذاتى أحبّ إليه من ذاته»؛(56) «هيچ بنده اى ايمان كامل پيدا نمى كند، مگر در
صورتى كه من دوست داشتنى تر نزد او از خودش باشم، و نيز اهل بيتم از اهلش محبوب تر، و عترتم از عترتش دوست داشتنى تر و ذاتم از ذاتش محبوب تر باشد.»
6 - دوستى اهل بيت نشانه پاكى ولادت؛
پيامبرصلى الله عليه وآله اشاره به على عليه السلام كرد و فرمود: «أيّها الناس! إمتحنوا أولادكم بحبّه، فإنّ عليّاً لايدعو إلى ضلالة، و لا يبعد عن هدى، فمن أحبّه فهو منكم، و من أبغضه فليس منكم»؛(57) «اى مردم! اولاد خود را به دوستى على امتحان نماييد، زيرا او شما را به گمراهى دعوت نمى كند و از هدايت دور نمى سازد. پس هر يك از اولاد شما كه على را دوست بدارد از شماست، و هر كدام كه او را دشمن بدارد از شما نيست.»
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: در وصيّتى كه پيامبرصلى الله عليه وآله به اباذر كرده آمده است: «يا أباذر! من أحبّنا أهل البيت فليحمداللَّه على أوّل النعم. قال: يا رسول اللَّه! و ما أوّل النعم؟ قال: طيب الولادة، انّه لا يحبّنا إلّا من طاب مولده»؛(58) «اى اباذر! هر كس ما اهل بيت را دوست دارد بايد بر اوّلين نعمت، خداوند را ستايش نمايد. ابوذر عرض كرد: اى رسول خدا! اولين نعمت چيست؟ فرمود: نيكى ولادت، زيرا دوست ندارد ما را مگر كسى كه ولادتش پاك است.»
7 - سؤال از دوستى اهل بيت در روز قيامت؛
رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: أوّل مايُسأل عنه العبد حبّنا أهل البيت»؛(59) «اولين چيزى كه در روز قيامت از بنده سؤال مى شود، دوستى ما اهل بيت است.»
و نيز فرمود: «لا تزول قدما عبدٍ يوم القيمة حتّى يُسأل عن أربع: عن عمره فيما أفناه، و عن جسده فيما أبلاه، وعن ماله فيما أنفقه ومن
أين كسبه، وعن حبّنا أهل البيت»؛(60) «روز قيامت بنده قدم از قدم بر نمى دارد تا آن كه از چهار چيز سؤال شود: از عمرش كه در چه راهى صرف كرده، و از بدنش كه در چه راهى به كار گرفته، و از مالش كه در چه راهى خرج كرده و از كجا به دست آورده است، و از دوستى ما اهل بيت.»
رواياتى كه تاكنون ذكر شد، اشاره به دوستى مجموعه اهل بيت عليهم السلام داشت؛ دسته اى ديگر از روايات، اشاره و تأكيد به دوستى و محبّت برخى از اهل بيت دارد كه به تعدادى از آنها نيز اشاره مى كنيم:
1 - دوستى امام على عليه السلام؛
پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «برائة من النار حبّ علىّ»؛(61) «تنها راه دورى از آتش جهنم، دوستى على عليه السلام است.»
و نيز فرمود: «يا على! طوبى لمن احبّك و صدق فيك، و ويل لمن أبغضك و كذب فيك»؛(62) «اى على! خوشا به حال كسى كه تو را دوست داشته و در حق تو صادق باشد، و واى بر كسى كه تو را دشمن داشته و در حقّ تو دروغگو باشد.»
ام سلمه از پيامبرصلى الله عليه وآله نقل مى كند كه فرمود: «لا يحبّ علياً منافق، و لا يبغضه مؤمن»؛(63) «منافق، على عليه السلام را دوست ندارد و مؤمن او را دشمن ندارد.»
از امام على عليه السلام نقل شده كه فرمود: «والذى فلق الحبة و برأ النسمة، إنّه لعهد النّبى الأمّى إلىّ انّه لا يحبّنى إلّا مؤمن، و لا يبغضنى إلّا منافق»؛(64) «قسم به كسى كه دانه را شكافت، و انسان را آفريد، هر آينه عهدى است از پيامبر امّى به من كه دوست ندارد مرا مگر مؤمن، و دشمن ندارد مرا
مگر منافق.»
2 - دوستى فاطمه زهراعليها السلام؛
از رسول خداصلى الله عليه وآله نقل شده كه فرمود: «فاطمة بضعة منّى، من أغضبها فقد أغضبنى»؛(65) «فاطمه پاره تن من است، هر كس او را به غضب آورد، مرا خشمگين كرده است.»
جميع بن عمير تيمى مى گويد: «دخلت مع عمتى على عائشة فسئلت: أى الناس كان أحب إلى رسول اللَّه صلى الله عليه وآله؟ قالت: فاطمة، فقيل: من الرجال، قالت: زوجها»؛(66) «با عمه ام بر عايشه وارد شديم، او سؤال كرد: كدامين شخص از زنان نزد رسول خداصلى الله عليه وآله محبوب تر بوده است؟ عايشه گفت: فاطمه. سؤال شد: از مردان؟ گفت: همسرش.»
3 - دوستى امام حسن و امام حسين عليهما السلام؛
پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «هذان ابناى الحسن و الحسين، أللّهم إنّى أُحبّهما، أللّهم فأحبّهما و أحبّ من يُحبّهما»؛(67) «اينان دو فرزندان من هستند، بار خدايا! من آنان را دوست مى دارم. بار خدايا! تو نيز آنان و هر كس كه آنان را دوست دارد، دوست بدار.»
و نيز فرمود: «الحسن و الحسين ريحانتاى»؛(68) «حسن و حسين دو دسته گل من هستند.»
انسان كسى را كه دوست دارد اين دوستى تنها حالتى نيست كه در نفس باقى بماند بلكه همان گونه كه اشاره شد، اقبال نفس را در پى دارد و اين اقبال نفس منشأ ظهور و بروز در زندگى انسان است. و اگر محبت در موردى رجحان پيدا كرد به تبع آن مظاهر و بروزات آن نيز راجح مى گردد و ادله استحباب شامل آن ها نيز مى شود، مگر در مواردى كه اظهار ارادتى مورد نهى قرار گيرد؛ مثل به هلاكت انداختن خود به جهت محبوب كه اين مورد از دليل استحباب خارج مى شود. اينك
به برخى مظاهر حب اشاره مى كنيم:
1 - اطاعت و انقياد.
2 - زيارت محبوب.
3 - تكريم و تعظيم محبوب.
4 - برآورده كردن حاجت هاى محبوب.
5 - دفاع از محبوب به انحاى مختلف.
6 - حزن و اندوه در فراق محبوب.
7 - حفظ آثار محبوب.
8 - احترام به فرزندان و نسل محبوب.
9 - بوسيدن آن چه به او مرتبط است.
10 - برپايى مراسم جشن و مولودى خوانى در ميلاد محبوب.
نتيجه اين كه اقامه عزادارى از لوازم و مظاهر حبّ اهل بيت عليهم السلام است.
بخارى به سند خود از عايشه نقل مى كند: «لمّا جاء النبى صلى الله عليه وآله خبر قتل بن حارثة و جعفر و ابن رواحة جلس يعرف فيه الحزن...»؛(69) «هنگامى كه خبر شهادت زيد بن حارثه و جعفر و عبداللَّه بن رواحه به پيامبرصلى الله عليه وآله رسيد، حضرت در حالى كه آثار حزن در صورتش نمايان بود وارد مسجد شد و در آنجا نشست.»
ابن هشام نقل مى كند: «لمّا رجع النبى صلى الله عليه وآله الى المدينة سمع البكاء و النواح على القتلى، فذرفت عيناه صلى الله عليه وآله و بكى، ثم قال: لكن حمزة لابواكى له، فجاء نساء قال بنى عبدالاشهل لمّا سمعوا ذلك، فبكين على عمّ رسول اللَّه صلى الله عليه وآله و نحن على باب المسجد...»؛(70) «هنگامى كه پيامبرصلى الله عليه وآله به مدينه بازگشت صداى گريه و نوحه را بر كشته شدگان شنيد. آن گاه چشمان پيامبرصلى الله عليه وآله پر از اشك شد و فرمود: ولى حمزه گريه كننده اى ندارد. با شنيدن اين سخن، زنان بنى اشهل آمدند و بر عموى رسول خداصلى الله عليه وآله گريستند.»
گاهى گفته مى شود كه برپايى مراسم عزا با وحدت مسلمانان سازگارى ندارد؛ زيرا اين مراسم در برگيرنده اعتراض و لعن بر برخى از خلفاى مسلمانان است، و لذا به جهت ايجاد وحدت در بين مسلمين ترك آن لازم و ضرورى است.
پاسخ
اولاً: قضيه امام حسين عليه السلام نه تنها به مصلحت شيعه است بلكه به مصلحت مسلمانان و عموم آزادى خواهان عالم مى باشد، لذا با برپايى مراسم يادبود حضرت اباعبداللَّه الحسين عليه السلام و با ايجاد روحيه شهادت طلبى در راه تثبيت آزادى و ايمان مى توان جوامع بشرى را از يوغ
اسارت و بردگى ديگران رهايى بخشيد.
ثانياً: در ذكر مصيبت امام حسين عليه السلام چندان سخنى از صحابه به ميان نمى آيد. مگر نه اين است كه عموم صحابه پيامبرصلى الله عليه وآله، حضرت امام حسين عليه السلام را دوست مى داشتند و او را احترام مى نمودند؟ و حتى برخى از آنان در كربلا در ركاب امامشان به شهادت رسيدند كه از ميان آنها مى توان به حبيب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه، بريربن خضير همدانى، عروه غفارى و ديگران اشاره كرد.
يادبود عاشوراى حسينى هرگز بين مسلمانان ايجاد اختلاف نكرده و نخواهد كرد. آرى، يادبود حسينى مى تواند بين مسلمانان و منافقان دغل كارى امثال يزيد و ابن زياد و عمر بن سعد و طرفداران آنان تفرقه بيندازد.
از برخى روايات شيعه و سنّى استفاده مى شود كه سينه زدن در سوگ امام حسين عليه السلام گر چه موجب قرمز شدن سينه شود، اشكالى نداشته، بلكه امرى راجح است.
الف) روايات شيعه
با مراجعه و تأمّل در روايات شيعه استفاده مى شود كه اهل بيت عليهم السلام انواع عزادارى مشروع از قبيل سينه زنى را اجازه داده اند. اينك به برخى از اين روايات اشاره مى كنيم:
1 - شيخ طوسى از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «لاشي فى اللطم على الخدود سوى الاستغفار و التوبة، و قد شققن الجيوب و لطمن الخدود الفاطميّات على الحسين بن على عليهما السلام و على مثله تلطم الخدود و تشقّ الجيوب»؛(71) «چيزى در زدن بر صورت به جز استغفار و توبه نيست، زيرا زنان فاطمى در سوگ حسين بن على عليهما السلام گريبان چاك داده و لطمه به صورت زدند. و بر مثل حسين بايد لطمه به صورت زده و گريبان چاك داد.»
2 - در
زيارت ناحيه مقدسه آمده است: «فلمّا رأين النساء جوادك مخزيّاً... برزن من الخدور ناشرات الشعور، على الخدود لاطمات و بالعويل ناحيات»؛(72)
«زنان چون اسب زخم خورده تو را ديدند... از پشت پرده ها بيرون آمدند در حالى كه موهاى خود را پريشان كرده و لطمه بر صورت مى زدند و با صداى بلند نوحه مى كردند.»
3 - و نيز در آن زيارت مى خوانيم كه امام زمان عليه السلام خطاب به امام حسين عليه السلام عرض مى كند: «و لأندبنّك صباحاً و مساءاً، و لأبكينّ عليك بدل الدموع دماً»؛(73) «من صبح و عصر بر تو ندبه مى كنم و به جاى اشك ها بر تو خون مى گريم.»
موضوع خون گريستن بالاتر از سينه زدن است و لذا به طريق اولى حكم رجحان سينه زنى از آن استفاده مى شود.
4 - از امام رضاعليه السلام روايت شده كه فرمود: «انّ يوم الحسين اقرح جفوننا و اسبل دموعنا و اذلّ عزيزنا بأرض كرب و بلا، و اورثنا الكرب و البلاء الى يوم الانقضاء...»؛(74) «همانا روز حسين عليه السلام پلك هاى ما را زخم كرده و اشكان ما را ريزان نموده و عزيز ما را در سرزمين كرب و بلا ذليل كرده است. و غصه و بلا را تا روز قيامت براى ما به ارث گذارده است.»
5 - شيخ مفيدرحمه الله نقل مى كند: چون زينب عليها السلام اشعار برادرش حسين عليه السلام را شنيد كه مى گويد: «يا دهر افٍّ لك من خليل...» سيلى به صورت زد و دست برد و گريبان چاك داد و بيهوش شد.(75)
6 - سيدبن طاووس نقل كرده: «چون اسيران در بازگشتشان به مدينه به كربلا رسيدند، جابر بن عبداللَّه انصارى را همراه جماعتى از بنى هاشم و مردانى از آل رسول
مشاهده كردند كه براى زيارت قبر حسين عليه السلام آمده اند. همگى در يك وقت به هم رسيدند و شروع به گريه و حزن كرده و بر خود مى زدند و چنان عزادارى بر پا كردند كه جگرها را مى سوزاند. زنان آن سرزمين نيز با آنان همنوا شده و چند روز عزادارى بر پا كردند.(76)
7 - ابن قولويه نقل كرده كه حورالعين در اعلى عليين بر حسين به سينه و صورت زد.(77)
ب) روايات اهل سنت
اهل سنّت نيز رواياتى را نقل كرده اند كه دلالت بر رجحان سينه زنى در سوگ اولياى الهى خصوصاً سالار شهيدان امام حسين عليه السلام دارد. اينك به برخى از آن ها اشاره مى كنيم:
1 - ابن كثير نقل كرده كه چون اسيران را بر بدن امام حسين عليه السلام و اصحابش مرور دادند زنان شيون كشيده، به صورت خود زدند، و زينب صدا بلند كرد: «يا محمّداه...».(78)
اين در حالى است كه هرگز امام سجادعليه السلام كه همراهشان بود به عمل آنان اعتراض نكرد.
2 - زمانى كه امام حسين عليه السلام در كربلا چنين رجز خواند:
يا دهر افّ لك من خليل
كم لك بالإشراق و الاصيل
صدا به گوش زينب عليها السلام رسيد. در اين هنگام پيراهن خود را چاك داده، بر صورت خود زد و سربرهنه از خيمه بيرون آمد و فرياد برآورد: واثكلاه، واحزناه.(79)
3 - از جمله ادله عدم حرمت بر سينه و صورت زدن در سوگ انبيا و اوصيا و فرزندان انبيا، خصوصاً كسانى كه بر روى زمين هيچ كس مثل آنان نبوده است، روايتى است كه احمد و ديگران به سند صحيح از عايشه نقل كرده اند كه گفت: «... رسول خداصلى الله عليه وآله قبض روح شد[در
حالى كه سر او در دامن من قرار داشت(80)]، آنگاه سر او را بر بالشتى قرار دادم. در اين هنگام من با زنان برخواسته و به خود زده و من به صورت خود مى زدم...».(81)
محمّد سليم اسد درباره سند اين حديث مى گويد: «اين سند صحيح است».(82)
4 - سبط بن جوزى مى گويد: «و لمّا قتل الحسين عليه السلام لم يزل ابن عباس يبكى عليه حتى ذهب بصره»؛(83) «چون حسين عليه السلام كشته شد، ابن عباس مرتّب بر او مى گريست تا اين كه چشمانش كور شد.»
5 - جرجى زيدان مى گويد: «لا شك انّ ابن زياد ارتكب بقتل الحسين جريمة كبرى لم يحدث أفظع منها فى تاريخ العالم، و لاغرو اذا تظلّم الشيعة لقتل الحسين و بكوه فى كل عام، و مزقوا جيوبهم و قرعوا صدروهم اسفاً عليه؛ لانّه قتل مظلوماً»؛(84) «شكى نيست كه ابن زياد با كشتن حسين عليه السلام جرم بزرگى را مرتكب شد كه فجيع تر از آن در تاريخ عالم واقع نشده است. و لذا باكى نيست بر شيعه كه به جهت كشته شدن حسين عليه السلام اظهار تظلم كرده، بر او در هر سال بگريد، و گريبان چاك دهد، و با اظهار تأسّف بر او به سينه هاى خود زند؛ زيرا او مظلومانه كشته شد.»
6 - مجرد زدن انسان به خودش در مصيبتى كه به او وارد شده، دليلى بر حرمت آن نيست؛ زيرا احمد بن حنبل به سند خود از ابو هريره نقل كرده كه شخصى اعرابى نزد رسول خداصلى الله عليه وآله آمد و شروع به زدن به صورت خود كرد و موى خود را مى كند و مى گفت: من خودم را هلاك شده مى بينم. رسول خداصلى الله عليه وآله
به او فرمود: چه چيز تو را هلاك نموده است؟! او گفت من در ماه رمضان با همسر خود جماع كردم! حضرت به او فرمود: آيا مى توانى يك بنده آزاد كنى؟(85)
در اين حديث مشاهده مى كنيم كه پيامبرصلى الله عليه وآله بر اين كار او اعتراض نكرد و او را از زدن به صورت و كندن مو نهى ننمود.
7 - ابن عباس قضيه طلاق پيامبرصلى الله عليه وآله و همسران خود را نقل مى كند كه در آن آمده است: عمر گفت: من بر حفصه وارد شدم در حالى كه ايستاده بود و به خود مى زد، و همچنين همسران پيامبر نيز ايستاده و به خود مى زدند. من به حفصه گفتم: آيا رسول خداصلى الله عليه وآله تو را طلاق داده است؟...(86)
بررسى ادله مخالفين
مخالفان سينه زنى به ادله اى چند از روايات فريقين تمسّك كرده اند:
الف) روايات اهل سنّت
بخارى به سند خود از عبداللَّه نقل كرده كه پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «ليس منّا من لطم الخدود و شقّ الجيوب و دعا بدعوى الجاهلية»؛(87) «از ما نيست كسى كه به صورت سيلى زده، يقه ها چاك دهد و مدّعى دعواى جاهليّت باشد.»
برخى به اين حديث تمسّك كرده و از سينه زنى و نوحه سرايى در سوگ اولياى الهى حتى سالار شهيدان اباعبداللَّه الحسين عليه السلام منع كرده اند.
پاسخ
اين حديث ناظر به موردى است كه كسى اين افعال را به عنوان اعتراض به قضاى الهى در مقابل مرگ عزيزش انجام دهد. و اين نكته اى است كه بسيارى از شارحان صحيح بخارى؛ از قبيل: عسقلانى، ملا على قارى، كرمانى، قسطلانى به آن اشاره كرده اند.(88)
كرمانى مى نويسد: «فان قلت: اللطم و الشق لايخرج فاعلهما من هذه الامة
فما معنى النفى؟ قلت: هو للتغليظ، اللهم الا ان يفسر دعوى الجاهلية بما يوجب الكفر نحو تحليل الحرام او عدم التسليم لقضاء اللَّه، فحينئذ يكون النفى حقيقة»؛(89) «اگر كسى بگويد: گريبان چاك كردن و به صورت زدن باعث نمى شود كه فاعل اين دو كار از اين امت خارج گردد، پس اين نفى چه معنايى دارد؟ در جواب مى گوييم: اين به جهت شدت و تغليظ است، مگر آن كه ادعاى مطالب جاهليت را به گونه اى تفسير كنيم كه موجب كفر شود، مانند تحليل حرام يا عدم تسليم در برابر قضاى الهى، كه در اين صورت نفى، حقيقى است.»
مناوى در ذيل اين حديث مى نويسد: «اين تعبير دلالت بر عدم رضايت دارد، و سبب آن چيزى است كه اين اعمال متضمن آن است كه از آن جمله راضى نبودن به قضاى الهى است».(90)
نتيجه اين كه: اين حديث هرگز ناظر بر سينه زنى در روز عاشورا و در عزاى امام حسين عليه السلام و ديگر اولياى الهى نيست، عملى كه به جهت تعظيم دين و شعائر آن و اظهار محبت نسبت به اهل بيت پيامبرعليهم السلام انجام مى گيرد.
ب) روايات اهل بيت عليهم السلام
در منابع شيعى رواياتى وجود دارد كه به ظاهر از نوحه سرايى و سينه زنى نهى كرده است؛
1 - جابر بن عبداللَّه انصارى مى گويد: از امام باقرعليه السلام درباره (جزع) سؤال كردم؟ حضرت فرمود: «اشدّ الجزع، الصراخ بالويل و لطم الوجه و الصدر و جزّ الشعر من النواصى. و من اقام النواحة فقد ترك الصبر و اخذ فى غير طريقه»؛(91) «شديدترين مرتبه جزع عبارت است از فرياد همراه واى گفتن، زدن به صورت و سينه و كندن مو از جلوى سر،
و هركس نوحه گرى بر پا كند به طور حتم صبر را رها كرده و در راه غير صبر قرار گرفته است.»
2 - از امام صادق عليه السلام نقل شده كه فرمود: «نهى رسول اللَّه صلى الله عليه وآله عن الرنة عند المصيبة و نهى عن النياحة و الاستماع اليها»؛(92) «رسول خداصلى الله عليه وآله از فرياد برآوردن هنگام مصيبت نهى كرده است. و نيز از نوحه سرايى و گوش دادن به آن نيز نهى نموده است.»
3 - عمرو بن ابى مقدام مى گويد: از امام باقرعليه السلام شنيدم كه درباره آيه «وَ لايَعْصينَكَ فى مَعْرُوفٍ».(93) فرمود: رسول خداصلى الله عليه وآله به دخترش فاطمه عليها السلام فرمود: «اذا أنا متّ فلاتخمشى علىّ وجهاً و لاتُرخى علىّ شعراً و لاتنادى بالويل و لاتقيمنّ علىّ نائحة»؛(94) «هر گاه من از دنيا رفتم صورت خود را خراش مده، و موى خود را پريشان مساز و براى من نوحه گرى نكن.»
پاسخ
اولاً: اين دسته از روايات، اصلِ برپايى مجالس عزا را نهى نمى كند، بلكه از هر عملى كه با قضا و قدر الهى منافات داشته باشد جلوگيرى مى كند است؛ زيرا برخى در فراق از دست رفته خود شكوه و اعتراض نموده، مقدّرات الهى را زير سؤال مى برند، ولى اگر در نوحه سرايى و مرثيه خوانى براى ميّت تنها ذكر فضايل و خوبى هاى او گفته شود اشكالى ندارد.
ثانياً: اين روايات مربوط به مواردى است كه بر نوحه گرى و مرثيه سرايى اثرى عقلايى مترتب نگردد، در حالى كه عزادارى براى اولياى الهى داراى آثارى عقلايى است. و ما به اثبات رسانديم كه مى توانيم موضوع عزادارى را داخل در ادله عام كنيم. خصوصاً آن كه ثابت شد كه سيره
رسول خداصلى الله عليه وآله و اهل بيت عصمت و طهارت و صحابه و تابعين و مسلمانان در طول تاريخ بر برپايى مراسم عزا و مرثيه سرايى و نوحه گرى در سوگ اولياى الهى، خصوصاً امام حسين عليه السلام بوده است.
ثالثاً: در برخى از روايات تصريح به جواز بلكه رجحان نوحه گرى و جزع در سوگ امام حسين عليه السلام شده است:
1 - در روايتى از امام صادق عليه السلام نقل است كه فرمود: «كلّ الجزع و البكاء مكروه سوى الجزع و البكاء على الحسين عليه السلام»؛(95) «هر جزع و گريه اى مكروه است به جز جزع و گريه بر امام حسين عليه السلام.»
2 - امام رضاعليه السلام به پسر شبيب فرمود: «... انّ يوم الحسين عليه السلام اقرح جفوننا و اسبل دموعنا و اذلّ عزيزنا بأرض كرب و بلا و اورثنا الكرب و البلاء الى يوم الانقضاء...»؛(96) «همانا روز حسين عليه السلام پلك هاى ما را زخم كرده و اشك هاى ما را جارى ساخته و عزيز ما را در زمين كرب و بلا ذليل كرده است. و تا روز انقضاء [دنيا] غصه و بلا را براى ما به ارث گذارده است.»
3 - امام صادق عليه السلام به عبداللَّه بن حماد فرمود: «بلغنى انّ قوماً يأتونه من نواحى الكوفة و ناساً من غيرهم و نساء يندبنه، و ذلك فى النصف من شعبان، فمن بين قارى يقرأ و قاصّ يقصّ و نادب يندب، و قائل يقول المراثى. فقلت له: نعم جعلت فداك، قد شهدت بعض ما تصف. فقال: الحمد للَّه الذى جعل فى الناس من يفد الينا و يمدحنا و يرثى لنا و جعل عدوّنا من يطعن عليهم من قرابتنا و غيرهم يهدرونهم و يقبحون ما يصنعون»؛(97) «به من
خبر رسيده كه گروه هايى از اطراف كوفه و نقاط ديگر و نيز گروهى از خانم ها در نيمه شعبان، كنار تربت پاك حسين بن على عليه السلام اجتماع نموده، بر او نوحه سرايى كرده و قرآن تلاوت مى كنند و گروهى به نقل تاريخ و برخى ديگر به مرثيه سرايى مى پردازند.
حماد عرض كرد: من خود شاهد چنين مراسمى بوده ام. امام فرمود: خدارا سپاس كه برخى از مردم را علاقه مند ما قرار داده تا به مدح و ستايش ما پرداخته و براى ما سوگوارى كنند، دشمنان ما را مورد سرزنش قرار داده، كارهاى زشت و ناپسند آنان را آشكار نمايند.»
4 - ابن قولويه از مسمع كردين روايت كرده كه امام صادق عليه السلام به من فرمود: «... أفما تذكر ما صنع به؟ قلت: بلى، قال: فتجزع؟ قلت: اى و اللَّه، و استعبر لذلك حتى يرى اهلى اثر ذلك علىّ، فامتنع من الطعام حتى يستبين ذلك فى وجهى. قال: رحم اللَّه دمعتك، اما انك من الذين يعدّون من اهل الجزع لنا و الذين يفرحون لفرحنا و يحزنون لحزننا...»؛(98) «... آيا مصايب كربلا را به ياد مى آورى؟ عرض كردم: آرى. فرمود: آيا جزع و اظهار ناراحتى مى كنى؟ گفتم: آرى، سوگند به خدا! كه گريه مى كنم. حضرت فرمود: خدا گريه ات را بپذيرد. آگاه باش! كه تو از كسانى هستى كه براى مصايب ما اظهار ناراحتى و جزع مى كنند. تو از كسانى هستى كه در خوشحالى ما خوشحال و در اندوه و حزن ما اندوهناكند...».
شكى نيست كه پوشيدن لباس مشكى خصوصاً در حال نماز نزد مشهور اماميه كراهت دارد، بلكه ادعاى اجماع بر آن نيز شده است. ولى بحث اين است كه آيا اين كراهت
ذاتى است، يعنى به لحاظ اين كه لباس مشكى است مكروه است يا به جهت اينكه شعار بنى عباس بوده(99) يا چون لباس اهل جهنم است،(100) مكروه مى باشد؟
از ظاهر برخى ادله استفاده مى شود كه كراهت آن ذاتى نيست و لذا در صورتى كه عنوان ديگرى به خود گيرد؛ مثل اين كه شعار حزن بر اولياى الهى شود نه تنها كراهت سابق را از دست مى دهد بلكه داخل در عنوان احياى شعائر الهى شده، مستحب نيز مى گردد. خصوصاً آن كه با مراجعه اخبار و تواريخ پى مى بريم كه اهل بيت عليهم السلام هنگام عزا در مصيبت فقدان يكى از بزرگان، لباس مشكى را مى پوشيده،يا پوشيدن آن را امضا كرده اند. اينك به نمونه هايى كه در كتب شيعه و سنى آمده اشاره مى كنيم:
الف) روايات شيعه
1 - برقى به سندش از فرزند امام زين العابدين عليه السلام نقل مى كند كه فرمود: «لمّا قتل جدى الحسين عليه السلام لبسن نساء بنى هاشم فى مأتمه ثياب السواد و لم يغيّرنّها فى حرّ و لا برد، و كان ابى على بن الحسين عليهما السلام يعمل لهم الطعام فى المأتم»؛(101) «چون جدم حسين عليه السلام كشته شد، زنان بنى هاشم در ماتم او لباس سياه پوشيدند و آن را در گرما و سرما تغيير ندادند. و پدرم على بن الحسين عليهما السلام براى آنان در هنگام عزادارى غذا آماده مى كرد.»
2 - ابن قولويه به سندش نقل كرده كه: «انّ ملكاً من ملائكة الفردوس نزل على البحر و نشر اجنحته عليها ثم صاح صيحة و قال: يا اهل البحار! البسوا اثواب الحزن؛ فانّ فرخ الرسول مذبوح، ثم حمل من تربته فى اجنحته الى السموات فلم يلق ملكاً فيها الاّ
شمّها و صار عنده لها اثر...»؛(102) «فرشته اى از فرشته هاى فردوس بر دريا فرود آمد و بال هاى خود را بر آن گستراند. آن گاه صيحه اى زد و گفت: اى اهل درياها! لباس هاى حزن به تن كنيد؛ زيرا فرزند رسول خدا ذبح شده است. آن گاه قدرى از تربت او را بر بال هاى خود گذارده و به سوى آسمان ها برد. و هيچ فرشته اى را ملاقات نكرد جز آن كه آن را استشمام نمود و اثرى از آن نزد او ماند.»
ب) روايات عامّه
1 - ابن ابى الحديد از مدائنى نقل مى كند: «انّ اميرالمؤمنين عليه السلام توفّى و قد ترك خلفاً، فان احببتم خرج اليكم و ان كرهتم فلا احد على احد. فبكى الناس و قالوا: بل يخرج الينا. فخرج الحسن عليه السلام فخطبهم فقال:... و كان خرج اليهم و عليه ثياب سود...»؛(103) «چون على عليه السلام وفات يافت، عبداللَّه بن عباس بن عبدالمطلب نزد مردم آمد و گفت: همانا اميرالمؤمنين عليه السلام وفات يافت، او كسى را به عنوان جانشين خود قرار داده است، اگر دوست داريد نزد شما مى آيد و اگر كراهت داريد كسى بر ديگرى اصرارى ندارد؟ مردم گريستند و گفتند: بلكه به سوى ما بيايد. حسن عليه السلام در حالى كه لباس مشكى به تن داشت نزد آنان آمد و خطبه اى ايراد فرمود...».
2 - ابى مخنف روايت كرده كه نعمان بن بشير خبر شهادت امام حسين عليه السلام را به اهل مدينه ابلاغ نمود... در مدينه زنى نبود جز آن كه از پشت پرده بيرون آمد و لباس مشكى پوشيده، مشغول عزادارى شد.(104)
3 - عمادالدين ادريس قرشى از ابى نعيم اصفهانى به سندش از امّ سلمه نقل كرده كه: «انّها لمّا
بلغها مقتل الامام الحسين بن علىّ عليهما السلام اضربت قبة سوداء فى مسجد رسول اللَّه صلى الله عليه وآله و لبست السواد»؛(105) «چون خبر كشته شدن امام حسين عليه السلام به او رسيد خيمه اى سياه در مسجد رسول خداصلى الله عليه وآله زد و لباس مشكى به تن نمود.»
بررسى روايات نهى از لباس مشكى پوشيدن
در برخى از روايات از پوشيدن لباس مشكى نهى شده است.(106)
پاسخ
اين روايات بر فرض تمام بودن سند آن ها ناظر به پوشيدن لباس مشكى در عزاى امام حسين عليه السلام نيست و به تعبيرى ديگر اين مورد از ادله نهى مستثنى است؛ زيرا اين ادله ناظر به تشبه افراد به جباران و حاكمان بنى عباس است كه لباس مشكى را لباس رسمى خود كرده و مردم را بر پوشيدن آن مجبور مى ساختند. و در تاريخ ثبت شده كه عباسيان شعار خود را در حركت هاى سياسى، با پرچم هاى سياه همراه ساختند؛ تا بر احاديثى تطبيق كنند كه از پيامبرصلى الله عليه وآله رسيده و در آن ها سخن از ظهور اين پرچم ها از ناحيه مشرق شده است. آنان لباس هاى سياه مى پوشيدند تا به مردم نشان دهند كه ما عزادار شهداى كربلا و ديگر شهداى از اهل بيت هستيم. و لذا رواياتى كه از پوشيدن لباس سياه نهى كرده ناظر به تشبه به عباسيان است و شامل پوشيدن آن در عزاى امام حسين عليه السلام بعد از انقراض دولت بنى عباس، خصوصاً در اين عصر و زمان نمى شود.
برخى سؤال مى كنند: چرا در سوگ اولياى الهى سوگوارى و مرثيه سرايى مى كنيم؟ آيا در ميان امّت هاى پيشين اين چنين اعمالى بوده است؟ آيا پيامبرصلى الله عليه وآله و اهل بيتش چنين كارى
را در سوگ بزرگان انجام مى دادند؟ آيا صحابه و تابعين و به تعبير ديگر سلف صالح، چنين عملى انجام مى دادند؟
با مراجعه به تاريخ پى مى بريم كه مرثيه سرايى به نثر، در سوگ اولياى الهى سنتى متداول از صدر اسلام تا كنون بوده است. اينك به نمونه هايى از آن اشاره مى كنيم:
با مراجعه به تاريخ پى مى بريم كه پيامبرصلى الله عليه وآله و صحابه در سوگ اموات خصوصاً اولياى الهى مرثيه سرايى مى كردند. اينك به نمونه هايى از آن اشاره مى كنيم:
1 - مرثيه سرايى رسول خداصلى الله عليه وآله
حلبى از ابن مسعود نقل مى كند: «ما رسول خداصلى الله عليه وآله را گريان بر كسى همانند حمزه نديديم. جنازه او را به طرف قبله نمود. آن گاه بر بالين جنازه او ايستاد. سپس صيحه اى زد كه نزديك بود بيهوش شود. در اين هنگام فرمود: اى عموى رسول خدا! و اى شير خدا و شير رسول او، اى حمزه، اى انجام دهنده خيرات، اى حمزه، اى برطرف كننده غصه ها، اى مدافع، اى محافظ رسول خدا!»(107)
2 - مرثيه سرايى فاطمه زهراعليها السلام
انس بن مالك مى گويد: «چون از دفن رسول خداصلى الله عليه وآله فارغ شديم، فاطمه عليها السلام رو به من كرده، فرمود: اى انس! چگونه توانستيد خاك بر صورت رسول خدا بريزيد؟ آنگاه شروع به گريه كرده، ندا سر داد: اى پدرم كه دعوت پروردگارت را اجابت نمودى؟! اى پدرم كه به قرب پروردگارت رفتى؟! اى پدرم كه نداى پروردگارت را پاسخ دادى؟!...».(108)
3 - مرثيه سرايى عايشه
ابن عبدربّه مى گويد: عايشه بر سر قبر ابوبكر ايستاد و گفت: «... بزرگ ترين حوادث بعد از رسول خداصلى الله عليه وآله مصيبت فقدان تو است».(109)
4 -
مرثيه سرايى امام حسن عليه السلام
طبرى به سند خود از خالد بن جابر نقل مى كند كه از امام حسن عليه السلام شنيدم كه بعد از كشته شدن امام على عليه السلام در ضمن خطبه اى فرمود: «لقد قتلتم الليلة رجلاً فى ليلة فيها نزل القران، و فيها رفع عيسى بن مريم عليه السلام و فيها قتل يوشع بن نون فتى موسى عليهما السلام، واللَّه ما سبقه احد كان قبله، ولايدركه احد يكون بعده. واللَّه ان كان رسول اللَّه صلى الله عليه وآله ليبعثه فى السريّة، و جبرئيل عن يمينه و ميكائيل عن يساره، واللَّه ماترك صفراء ولابيضاء الاّ ثمانمائة او سبعمائة ارصدها لخادمه»؛(110) «شما امشب مردى را كشتيد كه در آن شب قرآن نازل شد. و در آن شب عيسى بن مريم عليه السلام به آسمان رفته و يوشع بن نون جوانمرد موسى عليهما السلام كشته شد. به خدا سوگند! قبل از او كسى بر او سبقت نگرفته و بعد از او هيچ كس او را درك نخواهد كرد. به خدا سوگند! رسول خداصلى الله عليه وآله او را در سريه [جنگى مى فرستاد، در حالى كه جبرئيل در طرف راست او و ميكائيل در طرف چپ او بود. به خدا سوگند! هيچ زردى و سفيدى [طلا و نقره اى باقى نگذاشت به جز هشتصد و يا هفتصد درهم كه براى خادمش كنار گذارده بود.»
5 - مرثيه سرايى زنان بنى هاشم
حاكم نيشابورى به سندش از ام بكر بن مسور نقل مى كند كه گفت: چون حسن بن على از دنيا رحلت نمود. زنان بنى هاشم براى او يك ماه نوحه سرايى كردند.(111)
با مراجعه به مصادر حديثى و تاريخى پى مى بريم كه پيامبرصلى الله عليه وآله و اهل بيت عليهم السلام
و صحابه و تابعين در زمان حيات خود اقامه عزا براى امام حسين عليه السلام داشته و در سوگ او مرثيه سرايى كرده اند. اينك به مواردى در اين باره اشاره مى كنيم:
حاكم نيشابورى به سند صحيح از ام الفضل نقل مى كند كه: «انّها دخلت على رسول اللَّه صلى الله عليه وآله فقالت: يا رسول اللَّه! انّى رأيت حلماً منكراً الليلة، قال: و ما هو؟ قالت: انّه شديد، قال: و ما هو؟ قالت: رأيت كأنّ قطعة من جسدك قطعت و وضعت فى حجرى. فقال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله: رأيت خيراً، تلد فاطمة - ان شاء اللَّه - غلاماً فيكون فى حجرك، فولدت فاطمة الحسين، فكان فى حجره، ثم حانت منّى التفاتة فاذا عينا رسول اللَّه صلى الله عليه وآله تهريقان من الدموع. قالت: فقلت: يا نبى اللَّه! بابى انت و امى مالك؟ قال: اتانى جبرئيل عليه السلام فاخبرنى انّ امّتى سيقتل ابنى هذا. فقلت: هذا؟ فقال: نعم، و اتانى بتربة من تربته حمراء»؛ «روزى بر رسول خداصلى الله عليه وآله وارد شد و عرض كرد: اى رسول خدا! شب گذشته خواب بدى ديدم. حضرت فرمود: آن خواب چيست؟ عرض كردم، خواب بدى است. حضرت فرمود: چيست؟ عرض كردم: در عالم رؤيا ديدم گويا قسمتى از بدن شما جدا شده و در دامان من قرار گرفت. پيامبر فرمود: خواب خوبى ديده اى. فاطمه (دخترم) اگر خدا بخواهد پسرى به دنيا خواهد آورد كه در دامان تو بزرگ خواهد شد.
ام الفضل مى گويد: فاطمه عليها السلام حسين عليه السلام را به دنيا آورد و او در دامان من بود، همان گونه كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود، تا آن كه بر رسول خداصلى الله عليه وآله
وارد شدم و حسين عليه السلام را در دامنش گذاردم. به حضرت توجه كردم، ناگهان ديدم كه اشك از چشمانش سرازير شد. عرض كردم: اى پيامبر خدا! پدر و مادرم به فدايت، چه شده كه شما را گريان مى بينم؟ حضرت فرمود: جبرئيل بر من نازل شد و خبر داد كه امتم به زودɠاو را به شهادت مى رسانند. عرض كردم: اين فرزند را؟ حضرت فرمود: آرى. آن گاه قسمتى از تربت خونين آن حضرت را به من داد.»
اين حديث را عده اى از علماى اهل سنت نقل كرده اند، از قبيل:
- حاكم نيشابورى.(112)
- خطيب خوارزمى.(113)
- ابن صباغ مالكى.(114)
- ابن حجر مكّى.(115)
- بيهقى.(116)
- متقى هندى.(117)
خوارزمى حنفى مى گويد: «و لمّا اتى على الحسين من ولادته سنة كاملة هبط على رسول اللَّه صلى الله عليه وآله، اثنا عشر ملكاً محمّرة وجوههم قد نشروا اجنحتهم و هم يقولون: يا محمد! سينزل بولدك الحسين ما نزل بهابيل من قابيل و سيعطى مثل اجر هابيل و يحمل على قاتله مثل وزر قابيل. قال: لم يبق فى السماء ملك الاّ و نزل على النبىّ يعزّيه بالحسين و يخبره بثواب ما يعطى و يعرض عليه تربته، و النبىّ يقول: اللّهم اخذل من خذله و اقتل من قتله و لاتمتعه بما طلبه.
و لمّا اتت على الحسين من مولوده سنتان كاملتان خرج النبىّ فى سفر، فلمّا كان فى بعض الطريق وقف فاسترجع و دمعت عيناه، فسئل عن ذلك فقال: هذا جبرئيل يخبرنى عن ارض بشاطئ الفرات يقال لها: كربلاء، يقتل فيها ولدى الحسين بن فاطمة. فقيل: من يقتله يا رسول اللَّه صلى الله عليه وآله؟ فقال: رجل يقال له يزيد، لا بارك اللَّه فى نفسه. و كانّى انظر الى منصرفه
و مدفنه بها و قد اهدى رأسه... ثم رجع النبى من سفره ذلك مغموماً، فصعد المنبر فخطب و وعظ... اللّهم و قد اخبرنى جبرئيل بانّ ولدى هذا مقتول مخذول...»؛(118) «چون از ولادت امام حسين عليه السلام يك سال كامل گذشت دوازده ملك در حالى كه صورت هايشان قرمز بود و بال هاى خود را گسترده بودند بر رسول خداصلى الله عليه وآله فرود آمده، گفتند: اى محمد! زود است كه بر فرزندت حسين آنچه از طرف قابيل بر هابيل وارد شد، بيايد و زود است كه همانند اجر هابيل به او داده شود، و بر قاتل او همانند عذاب قابيل داده خواهد شد. آن روز در آسمان ملكى نبود جز آن كه بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شده و به او در مصيبت حسين عليه السلام تسليت گفت، و از ثوابى كه به او داده مى شود خبر داد، و نيز تربت امام حسين عليه السلام را بر پيامبرصلى الله عليه وآله عرضه كرد. پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: بار خدايا! هر كس او را خوار كند او را خوارگردان، و هر كس او را مى كشد به قتل رسان، و به آنچه را دنبال مى كند او را بهره مند مساز.
هنگامى كه دو سال كامل از ولادت امام حسين عليه السلام گذشت پيامبرصلى الله عليه وآله به سفر رفت. در بين راه توقف نمود و كلمه استرجاع «إِنَّا للَّهِ ِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» را بر زبان جارى ساخت و چشمانش پر از اشك شد. از علت آن سؤال شد؟ حضرت فرمود: اين جبرئيل است كه مرا از سرزمينى در شطّ فرات به نام كربلا خبر مى دهد كه فرزندم حسين پسر فاطمه در آن
جا به قتل خواهد رسيد. عرض شد: چه كسى او را به قتل مى رساند؟ فرمود: مردى به نام يزيد، خداوند او را مبارك نگرداند. و گويا نظر مى كنم به بازگشت و مدفنش در كربلا در حالى كه سرش را هديه مى برند ... پيامبرصلى الله عليه وآله در حالى كه محزون بود از سفر خود بازگشت. بر بالاى منبر رفت و خطبه خواند و مردم را موعظه نمود ... آن گاه عرض كرد: بار خدايا! مرا جبرئيل خبر داده كه اين فرزندم كشته و خوار خواهد شد ...».
احمد بن حنبل به سند صحيح از انس بن مالك نقل كرده كه گفت: «انّ ملك المطر استأذن ربّه ان يأتى النبى صلى الله عليه وآله فاذن له فقال له يا ام سلمه: املكى علينا الباب لايدخل علينا احد. قالت: و جاء الحسين ليدخل فمنعته فوثب فدخل فجعل يقعد على ظهر النبى صلى الله عليه وآله و على منكبه و على عاتقه. قال: فقال الملك للنبى صلى الله عليه وآله: اتحبّه؟ قال: نعم. قال: اما انّ امّتك ستقتله، و ان شئت اريتك المكان الذى يقتل فيه. فضرب بيده فجاء بطينة حمراء، فاخذتها ام سلمة فصرّتها فى خمارها. قال: قالت ثابت: بلغنا انّها كربلاء»؛(119) «فرشته باران از پروردگارش اذن گرفت تا خدمت رسول خداصلى الله عليه وآله وارد شود، خداوند به او اجازه داد. حضرت به ام سلمه فرمود: مواظب باش تا كسى بر من وارد نشود. ام سلمه مى گويد: حسين عليه السلام آمد كه داخل شود من او را مانع شدم. حضرت فرار كرد و داخل اتاق رسول خدا شد و از شانه و گردن پيامبر خداصلى الله عليه وآله بالا رفت. آن فرشته
به پيامبرصلى الله عليه وآله عرض كرد: آيا او را دوست دارى؟ حضرت فرمود: آرى. فرشته عرض كرد: آگاه باش! همانا امت تو او را به زودى خواهند كشت. و اگر مى خواهى مكانى را كه در آن جا به قتل مى رسد به تو نشان دهم. فرشته دستى زد و از خاك قرمز آن مكان آورد. ام سلمه آن را برداشته و در مقنعه اش گذارد. ثابت گفت كه به ما خبر رسيده كه اين خاك كربلاست.»
ابن عساكر به سند صحيح از عايشه نقل كرده كه گفت: «بينا رسول اللَّه صلى الله عليه وآله راقد اذ جاء الحسين يحبوا اليه فنحيته عنه ثم قمت لبعض امرى فدنا منه، فاستيقظ يبكى. فقلت: ما يبكيك؟ قال: انّ جبرئيل ارانى التربة التى يقتل عليها الحسين. فاشتدّ غضب اللَّه على من يسفك دمه، و بسط يده فاذا فيها قبضة من بطحاء. فقال: يا عائشة! والذى نفسه بيده انّه ليحزننى، فمن هذا من امّتى يقتل حسيناً بعدى؟»؛(120) «در آن هنگام كه رسول خداصلى الله عليه وآله در خواب بود ناگهان حسين عليه السلام وارد شد و به طرف حضرت حركت كرد. من او را از حضرت دور كردم. سپس به دنبال برخى از كارهايم رفتم. حسين عليه السلام نزديك پيامبرصلى الله عليه وآله آمد. حضرت در حالى كه گريان بود از خواب بيدار شد. به او عرض كردم: چه چيز شما را به گريه درآورده است؟ حضرت فرمود: جبرئيل تربتى را كه حسين در آن كشته مى شود به من نشان داد. غضب خدا بر كسى كه خون او را بر زمين ريزد شديد خواهد شد. آنگاه دست خود را گسترده و ناگاه قبضه اى از بطحاء
آورد و فرمود: اى عايشه! قسم به كسى كه جانم به دست اوست اين امر مرا محزون مى كند. اين چه كسى است از امتم كه بعد از من حسين را به قتل مى رساند؟!».
احمد بن حنبل به سند صحيح از ابن عباس نقل كرده كه گفت: «رأيت النبى صلى الله عليه وآله فيما يرى النائم بنصف النهار و هو قائم اشعث اغبر، بيده قارورة فيها دم. فقلت: بابى انت و امّى يا رسول اللَّه! ما هذا؟ قال: هذا دم الحسين و اصحابه، لم ازل التقطه منذ اليوم، فاحصينا ذلك اليوم فوجدوه قتل فى ذلك اليوم»؛(121) «پيامبرصلى الله عليه وآله را در نيمه روز در عالم رؤيا در حالى كه ايستاده و پريشان حال و غبارآلود و در دستانش شيشه اى پر از خون بود ديدم. عرض كردم: پدر و مادرم به فدايت! اين چيست؟ حضرت فرمود: اين خون حسين و اصحاب اوست، امروز آن را برداشتم. ابن عباس مى گويد: ما آن روز را حساب كرديم همان روزى بود كه حسين عليه السلام به شهادت رسيد.»
ترمذى و حاكم به سند صحيح از سلمى نقل كرده كه گفت: «دخلت على ام سلمه و هى تبكى فقلت: ما يبكيك؟ قالت: رأيت رسول اللَّه صلى الله عليه وآله - تعنى فى المنام - و على رأسه و لحيته التراب. فقلت: مالك يا رسول اللَّه! قال: شهدت قتل الحسين آنفاً»؛(122) «بر ام سلمه وارد شدم در حالى كه گريان بود. عرض كردم: چه چيز تو را به گريه در آورده است؟ گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله را در عالم خواب مشاهده كردم در حالى كه بر سر و محاسنش خاك نشسته بود. عرض كردم: شما
را چه شده اى رسول خداصلى الله عليه وآله؟ حضرت فرمود: لحظه اى قبل شاهد كشته شدن حسينم بودم.»
الف) احمد بن حنبل به سند صحيح از نجىّ نقل كرده كه او با على عليه السلام حركت نمود. چون به نينوا - كه راهشان به صفين بود - رسيدند، حضرت على عليه السلام در كنار شط فرات ندا داد: صبر كن اى اباعبداللَّه! عرض كردم: جريان چيست؟ حضرت فرمود: روزى بر رسول خدا وارد شدم در حالى كه دو چشمش اشك ريزان بود، عرض كردم: اى پيامبر خدا! آيا شما را كسى به غضب درآورده است؟ چه شده كه چشمانتان گريان است؟ حضرت فرمود: آرى، مدتى پيش از اين جبرئيل از نزد من خارج شد و مرا خبر داد كه حسين در كنار شطّ فرات كشته خواهد شد. آن گاه فرمود: آيا مى خواهى از تربت او به تو نشان دهم؟ حضرت فرمود: من گفتم: آرى. آن گاه دست خود را دراز كرد و قبضه اى از خاك برداشت و به من عطا نمود، من نتوانستم اشك چشمان خود را نگه دارم لذا اشكانم جارى شد.(123)
ب) نصر بن مزاحم به سندش نقل كرده كه على عليه السلام به سرزمين كربلا وارد شد و در آنجا توقفى نمود. به او عرض شد: اى اميرالمؤمنين! اينجا كربلا است. حضرت فرمود: داراى گرفتارى و بلا است آن گاه با دستش اشاره به مكانى كرد و فرمود: آن جا محلّ ريختن خون هاى آنان است.(124)
ج) حافظ طبرانى به سند صحيح از شيبان كه عثمانى بود نقل كرده كه گفت: على عليه السلام هنگامى كه به كربلا رسيد برافروخته شد و فرمود: «در اين مكان شهدايى هستند كه
براى آنان همانندى نيست به جز شهداى بدر».(125)
ابن عبدربّه نقل مى كند: امام صادق عليه السلام بر كنار قبر جدش حسين عليه السلام ايستاد و گفت: «اشهد انّك قد اقمت الصلاة و آتيت الزكاة و امرت بالمعروف و نهيت عن المنكر و اطعت اللَّه و رسوله، و عبدته مخلصاً و جاهدت فى سبيله صابراً محتسباً حتى اتاك اليقين، فلعن اللَّه امة قتلتك ولعن اللَّه امة ظلمتك، ولعن اللَّه امة سمعت بذلك فرضيت به»؛(126) «گواهى مى دهم كه همانا تو نماز را به پا داشته و زكات را پرداختى و به معروف امر كرده و از منكر نهى كردى و خدا و رسولش را اطاعت كرده و او را با اخلاص عبادت نمودى. و در راه او جهاد كرده در حالى كه صبور بوده و همه را به حساب خدا گذاردى تا آن كه تو را يقين(شهادت) فرا رسيد. پس خدا لعنت كند امتى كه تو را به قتل رساند. و خدا لعنت كند امتى را كه به تو ظلم كرد. و خدا لعنت كند امتى را كه كشته شدنت را شنيد و به آن رضايت داد.»
ابوالفرج اصفهانى درباره ام البنين مى گويد: «كانت ام البنين ام هؤلاء الاربعة الاخوة القتلى، تخرج الى البقيع فتندب بنيها اشجى ندبة و احرقها، فيجتمع الناس اليها يسمعون منها. فكان مروان يجيئ فيمن يجيئ لذلك، فلايزال يسمع ندبتها و يبكى»؛(127) «ام البنين مادر چهار برادر بود كه همگى به قتل رسيده بودند. او به قبرستان بقيع مى آمد و بر فرزندانش دلخراش ترين و جانسوزترين ندبه ها را مى خواند. مردم به دور او جمع شده، به ندبه هاى او گوش فرا مى نمودند. از جمله كسانى كه به بقيع مى آمد مروان بود، او هميشه به ندبه هاى ام البنين گوش
فرا مى داد و گريه مى كرد.»
ابوالفرج اصفهانى و ديگران از حميد نقل كرده اند كه هنگام خروج على بن الحسين اكبر براى جنگ به ميدان، گفت: «و كانّى انظر الى امرأة خرجت مسرعة كانّها الشمس الطالعة، تنادى: يا حبيباه، يا ابن اخاه. فسألت عنها فقالوا: هذه زينب بنت على بن ابى طالب، ثم جاءت حتّى انكبّت عليه، فجاءها الحسين فاخذ بيدها الى الفسطاط...»؛(128) «نظر كردم به زنى كه با سرعت از خيمه بيرون آمد گويا خورشيد طلوع كرده است، او صدا مى زد: اى دوست من! اى فرزند برادر من! درباره او سؤال كردم، گفتند: او زينب دختر على بن ابى طالب است. آن گاه آمد و خود را بر روى جنازه على اكبرعليه السلام انداخت. حسين عليه السلام آمد و دست او را گرفت و به خيمه برد.»
طبرى و ديگران نقل كرده اند: «چون روز يازدهم محرّم فرا رسيد ابن سعد دستور داد تا قافله را از كربلا حركت دهند. همسران امام حسين عليه السلام و فرزندان و خواهران و دختران حضرت با زينب در آن قافله بودند. آنان را همانند اسيران ترك و روم حركت دادند. زنان گفتند: شما را به حق خدا ما را بر قتلگاه حسين عليه السلام عبور دهيد. اسيران را بر بدن حسين و اصحابش در حالى كه بر روى زمين افتاده بودند عبور دادند. چون نگاه زنان به كشته ها افتاد صيحه و شيون كرده و بر صورت خود زدند.
راوى مى گويد: به خدا سوگند! زينب را فراموش نمى كنم كه براى حسين عليه السلام ندبه مى كرد و با صوت حزين و دل شكسته ندا مى داد: «يا محمّداه، صلّى عليك مليك السماء، هذا حسينك مرمّل بالدماء، مقطّع الاعضاء،
و بناتك سبايا، الى اللَّه المشتكى، و الى محمد المصطفى و الى على المرتضى و الى فاطمة الزهراء، و الى حمزة سيدالشهداء. يا محمّداه، هذا حسين بالعرى، تسفى عليه ريح الصبا، قتيل اولاد البغايا، واحزناه، واكرباه عليك يا اباعبداللَّه، اليوم مات جدى رسول اللَّه، يا اصحاب محمّد! هولاء ذريّة المصطفى يساقون سوق السبايا»؛ «اى محمد! كه فرشتگان آسمان بر تو درود فرستاده اند، اين حسين توست كه در خون غوطه ور است. اعضايش قطع شده و دخترانش به اسارت رفته اند. به سوى خدا و محمّد مصطفى و على مرتضى و فاطمه زهرا و حمزه سيدالشهدا شكايت مى كنم. اى محمد! اين حسين است در اين بيابان كه باد صبا بر او مى وزد. او كشته شده به دست اولاد زنا است. امان از حزن تو و مصيبت بر تو اى اباعبداللَّه! امروز جدم رسول خدا رحلت نمود. اى اصحاب محمد! اينان ذريّه مصطفى مى باشند كه همانند اسيران مى برند.»
راوى مى گويد: به خدا سوگند! در آن هنگام زينب هر دشمن و دوستى را به گريه درآورد.(129)
ابن عباس خطاب به يزيد مى گويد: «انّك تسألنى نصرتك و تحثنى على ودّك و قد قتلت حسيناً و فتيان عبدالمطلب مصابيح الهدى و نجوم الاعلام، غادرتهم خيولك بأمرك فى صعيد واحد، مرمّلين بالدّماء، مسلوبين بالعراء، مقتولين بالظّماء...»؛(130) «تو از من مى خواهى كه يارى ات كنم و مرا بر دوستى با خود وادار مى كنى در حالى كه تو بودى كه حسين و جوانان عبدالمطلّب كه چراغ هاى هدايت و ستارگان راهنما بودند به قتل رساندى، و لشكريان به دستور و فرمان تو در يك سرزمين آن ها را غارت كرده، خون هايشان را بر زمين ريختند، و لباس هاى آنان را
ربودند و لب تشنه سرهايشان را از بدن جدا ساختند ...».
ابن حجر و ديگران نقل كرده اند: هنگامى كه سر امام حسين عليه السلام را نزد ابن زياد در كوفه گذاردند، او شروع به زدن با چوب دستى بر دندان هاى امام حسين عليه السلام نمود. زيد بن ارقم در آنجا حاضر بود، به ابن زياد گفت: «ارفع قضيبك، فواللَّه! لطالما رأيت رسول اللَّه صلى الله عليه وآله يقبّل ما بين هاتين الشفتين، ثم جعل زيد يبكى»؛(131) «چوب دستى خود را بردار، به خدا سوگند! مدت زيادى رسول خداصلى الله عليه وآله را مشاهده كردم كه ما بين اين دو لب ها را مى بوسيد. آن گاه شروع به گريه كرد.»
سبط بن جوزى از زهرى نقل مى كند: «لمّا بلغ الحسن البصرى قتل الحسين بكى حتى اختلج صدغاه، ثم قال: اذلّ امّة قتلت ابن بنت نبيّها، و اللَّه ليردن رأس الحسين الى جسده، ثم لينتقمنّ له جدّه و ابوه من ابن مرجانة»؛(132) «چون خبر كشته شدن حسين به حسن بصرى رسيد چندان گريست كه هر دو گونه اش مرطوب شد. آن گاه گفت: خوار باد امتى كه فرزند دختر پيامبرش را به قتل رسانده است. به خدا سوگند! سر حسين به جسدش بازمى گردد، آن گاه جد و پدرش از پسر مرجانه انتقام او را خواهند گرفت.»
شكى نيست كه شعر تأثير بسزايى بر روح و روان و عواطف انسان دارد، و لذا اگر ما مطالب را در قالب شعر قرار دهيم اثر بيشترى در قلوب و نفوس مردم خواهد داشت.
واقعه كربلا كه به خودى خود محرّك احساسات و عواطف مسلمانان است اگر در قالب شعر درآيد مى تواند تأثير بسزايى در تحريك عواطف و احساسات مردم داشته باشد تا از اين راه مردم به امام حسين عليه السلام و اهداف او نزديك تر شوند. اينك اين مسأله را به لحاظ حكم شرعى مورد بررسى قرار مى دهيم:
براى اثبات اين مطلب مى توان به ادله اى چند تمسك نمود:
اصل اوّلى در تمام اشياء اباحه است، اين امر در مورد مرثيه سرايى نيز جارى است، مادامى كه دليلى بر خلاف آن نباشد. و از آن جا كه اين امر مورد نهى واقع نشده بلكه دليل بر رجحان آن وجود دارد لذا داخل در اصل اوّلى اباحه و جواز است.
كسى كه قرار است براى او مرثيه خوانده شود در صورتى كه از اولياى الهى بوده و از رهبران جامعه به حساب مى آيد، مى توانيم با مرثيه سرايى احساسات مردم را به او جذب كرده در نتيجه مردم را به طرف او سوق مى دهيم كه اين عمل به نوبه خود تشويق مردم به متابعت و پيروى از آن شخص خواهد بود، لذا مى توان گفت كه مرثيه سرايى از مصاديق بارز تعظيم شعائر الهى است. خداوند متعال مى فرمايد: «وَمَن يُعَظِّمْ شَعئِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَى الْقُلُوبِ»؛(133) «و هر كس شعائر الهى را بزرگ دارد، اين كار نشانه تقواى دل هاست.»
طبرى به سندش از حضرت على عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «چون فرزند آدم برادرش را به قتل رسانيد حضرت براى او گريست و چنين مرثيه سرايى كرد:
تغيّرت البلاد و من عليها
فلون الارض مغبّر قبيح
تغيّر كلّ ذى طعم و لون
و قلّ بشاشة الوجه المليح(134)
جماعت بسيارى از صحابه و ديگران در سوگ رسول خداصلى الله عليه وآله با شعر مرثيه سرايى كردند:
الف) مرثيه سرايى حضرت زهراعليها السلام؛
ابن عبدربه نقل مى كند: فاطمه بر بالاى قبر پدرش ايستاد و عرض كرد:
فقدناك فقد الارض وابلها
و غاب مذ غبت عنّا الوحى و الكتب
فليت قبلك كان الموت صادفنا
لمّا نعيت و حالت دونك الكثب(135)
ب) مرثيه دختر عبدالمطلّب:
ألا يا رسول اللَّه كنت رجاءنا
و كنت بنا برّاً و لم تك جافياً
و كنت رحيماً هادياً و معلّماً
ليبك عليك اليوم من كان باكياً(136)
ج) مرثيه حسّان بن ثابت:
و مالك لاتبكين ذاالنعمة التى
على الناس منها سائغ يتغمّد
فجودى عليه بالمدموع و أعولى
لفقد الذى لامثله الدهر يوجد
و ما فقد الماضون مثل محمّد
و لا مثله حتّى القيمة يفقد
د) مرثيه ابوسفيان بن حارث؛
ابن اسحاق مى گويد: ابوسفيان بن حارث در سوگ پيامبرصلى الله عليه وآله بسيار گريست و در رثاى او چنين گفت:
أرّقت فبات ليلى لايزول
و ليل اخى المصيبة فيه طويل
فاسعدنى البكاء و ذاك فيما
اصيب المسلمون به قليل
لقد عظمت مصيبتنا و جلت
عشية قيل: قد قبض الرسول(137)
ه) مرثيه ابوذؤيب هذلى:
كسفت لمصرعه النجوم و بدرها
و تزعزعت آطام بطن الأبطح
و تزعزعت اجبال يثرب كلّها
و نخيلها لحلول خطب مفدح(138)
و) مرثيه ابى الهيثم بن تيّهان:
لقد جدعت آذاننا و انوفنا
غداة فجئنا بالنبىّ محمّد(139)
ز) مرثيه ام رعله قشيريه:
يا دار فاطمة المعمور ساحتها
هيجت لى حزناً حييت من دار(140)
ح) مرثيه عامر بن طفيل:
بكت الارض و
السماء على النو
ر الذى كان للعباد سراجاً
من هدينا به الى سبل الح
ق و كنّا لانعرف المنهاجا(141)
ط) مرثيه سواد بن قارب:
بكت عليه ارضنا و سماؤنا
و تصدّعت وجداً به الاكباد
لو قيل: تفدون النبىّ محمداً
بذلت له الاموال و الاولاد
صحابه در سوگ بسيارى از افراد در حضور پيامبرصلى الله عليه وآله مرثيه سرايى كردند و حضرت نه تنها آنان را از اين كار نهى نفرمود بلكه آنان را نيز بر اين كار تشويق كرد.
الف) مرثيه براى حمزة بن عبدالمطلّب؛
صفيه دختر عبدالمطلب مى گويد:
أسائلة اصحاب أحد مخافة
بنات ابى من اعجم و خبير
فقال الخبير انّ حمزة قد ثوى
وزير رسول اللَّه خير وزير
دعاه الى الحقّ ذوالعرش دعوة
الى جنّة يحيا بها و سرور(142)
كعب بن مالك در سوگ حمزه مى گويد:
صفيّة قومى و لاتعجزى
و بكّى النساء على حمزة
و لاتسأمى ان تطيلى البكا
على اسداللَّه فى الهزّة
فقد كان عزّاً لأيتامنا
و ليث الملاحم فى البزّة
يريد بذاك الرضا احمد
و رضوان ذى العرش و العزّة(143)
ب) مرثيه براى عبيدة بن حارث بن عبدالمطلب؛
چون عبيده در بدر به شهادت رسيد، كعب بن مالك انصارى گريه كنان در سوگ او گفت:
ايا عين جودى و لاتبخلى
بدمعك حقاً و لاتنزرى
على سيّد هدّنا هُلَله
كريم المشاهد و العنصر(144)
ج) مرثيه براى جعفر بن ابى طالب و شهداى موته؛
حسّان بن ثابت مى گويد:
فلايُبعدن اللَّه قتلى تتابعوا
بمؤتة منهم ذوالجناحين جعفر
و زيد و عبداللَّه فيمن تتابعوا
جميعاً و اصحاب المنيّة تخطر(145)
كعب بن مالك انصارى مى گويد:
نام العيون و دمع عينك يهمل
سحّاً كما و كفّ الطباب المخضّل
فى ليلة وردت علىّ همومها
طوراً أحن و تارة أتململ
صبروا بمؤتة للإله نفوسهم
حذر الردى و مخافة ان ينكلوا
اذ يهتدون بجعفر و لوائه
قدّام اوّلهم فنعم الاوّل(146)
د) مرثيه كشته شدگان روز رجيع؛
جماعتى نزد رسول
خداصلى الله عليه وآله آمده و از ايشان خواستند تا گروهى را براى تعليم احكام اسلام به منطقه آنها بفرستد. پيامبرصلى الله عليه وآله شش نفر از اصحاب خود را به سوى آن ها فرستاد.
هنگامى كه به چشمه رجيع كه آبى براى قبيله هذيل بود رسيدند. با كمك گرفتن از قبيله هذيل بر اين شش نفر حمله كردند. آنان در ابتدا گفتند: ما نمى خواهيم شما را بكشيم بلكه مى خواهيم شما را به اهل مكه تسليم كنيم تا جايزه بگيريم. برخى از آن شش نفر با آنها جنگيدند تا كشته شدند ولى خبيب و همراه او خود را تسليم كردند. در بين راه همراه او خواست كه بر آنان شمشير بكشد كه او را نيز با سنگ به شهادت رساندند. و در آخر هم خبيب را به اهل مكه تسليم نمودند و اهل مكه او را به دار آويختند. حسان درباره آنان مى گويد:
صلّى الإله على الذين تتابعوا
يوم الرجيع فاكرموا و اثيبوا
رأس السرية مرثد و اميرهم
و ابن البكير امامهم و خُبيب(147)
و نيز در سوگ آنان گريه كنان مى گويد:
ما بال عينك لاترقأ مدامعها
سحّاً على الصدر مثل الؤلؤ القلق
على خُبيب فتى الفتيان قد علموا
لافشل حتّى تلقاه و لانزق(148)
ه) مرثيه نعم در سوگ همسرش؛
او كه از شهيدان احد بود همسرش در سوگ او مى گويد:
يا عين جودى بفيض غير ابساس
على كريم من الفتيان لبّاس(149)
و) مرثيه براى سعد بن معاذ؛
مردى از انصار در مورد سعد كه از مجروحان جنگ خندق بود مى گويد:
و ما اهتزّ عرش اللَّه من موت هلك
سمعنا به الاّ لسعد ابى عمرو(150)
حسّان بن ثابت گريان در مصيبت سعد مى گويد:
لقد سجمت من دمع عينى عبرة
و حقّ لعينى ان تفيض
على سعد
قتيل ثوى فى معرك فجعت به
عيون ذوارى الدمع دائمة الوجد(151)
ز) مرثيه براى شهداى چاه معونه؛
ابو برّاء به رسول خداصلى الله عليه وآله عرض كرد: اگر كسانى از اصحابت را به اهل نجد بفرستى، اميد مى رود كه آنان دعوت تو را بپذيرند. پيامبرصلى الله عليه وآله جماعتى را به نجد فرستاد، آنان حركت كرده و در كنار چاه «معونه» فرود آمدند. نامه رسول خداصلى الله عليه وآله را به عامر بن طفيل دادند ولى او در آن نظر نكرد، و هم فرستاده را به قتل رسانيد و هم با كمك قبايل ديگر، آن عده از مسلمانان كه به نجد فرستاده شده بودند را كشتند.
عبداللَّه بن رواحه بر نافع بن بديل بن ورقاء خزاعى از شهداى اين واقعه گريسته، مى گويد:
رحم اللَّه نافع بن بديل
رحمة المبتغى ثواب الجهاد
صابر صادق وفىّ اذا ما
اكثر القوم قال قول السداد(152)
حسان بن ثابت گريه كنان درباره آنان مى گويد:
على قتلى معونة فاستهلّى
بدمع العين سحاً غير نزر(153)
ح) مرثيه براى عثمان بن مظعون؛
چون عثمان بن مظعون از دنيا رحلت كرد، همسرش درباره او چنين گفت:
يا عين جودى بدمع غير ممنون
على رزيّة عثمان بن مظعون
على امرئ كان فى رضوان خالقه
طوبى له من فقيد الشخص مدفون(154)
ط) مرثيه براى وليد بن وليد بن مغيره؛
ام سلمه همسر پيامبرصلى الله عليه وآله گريه كنان براى وليد مى گويد:
يا عين فابكى للوليد بن الوليد بن مغيرة
قد كان غيثاً فى السنين و رحمة فينا و ميره(155)
ى) مرثيه براى زيد بن عمر بن خطاب؛
اياس بن بكير در مرثيه او كه در جنگ بنى عدى كشته شد، مى گويد؛
ألا يا ليت امّى لم تلدنى
و لم اك فى الغزاة لدى البقيع
و
لم أر مصرع بن الخير زيد
و هدّته هنا لك من صريع(156)
ك) مرثيه حضرت على عليه السلام در سوگ فاطمه عليها السلام؛
اميرالمؤمنين عليه السلام بر بالاى قبر فاطمه عليها السلام ايستاده و در حالى كه غصه ها و بغض ها گلوگيرش شده بود نتوانست جلوى اشك ناشى از قلب سوزان خود را بگيرد، در اين هنگام است كه مى گويد:
لكل اجتماع من خليلبين فرقة
و كلّ الذى دون الممات قليل
و انّ افتقادى واحداً بعد واحد
دليل على أن لايدوم خليل(157)
ابوالفرج اصفهانى مى گويد: «كانت الشعراء لاتقدم على رثاء الحسين عليه السلام مخافة من بنى امية و خشية منهم»؛(158) «شعرا به جهت ترس بنى اميه و هراس از آنان اقدام به مرثيه سرايى براى امام حسين عليه السلام نمى كردند.»
ولى در عين حال گروهى در سوگ امام حسين عليه السلام شعر سرودند: سبط بن جوزى از سدّى نقل مى كند كه گفت: «انّ اوّل من رثى الحسين عليه السلام عقبة بن عمرو العبسى»؛(159) «اوّل كسى كه در سوگ حسين مرثيه سرايى كرد عقبة بن عمرو عبسى بود.»
با مرور كتب تاريخى پى مى بريم كه شعرايى بوده اند كه درباره مصيبت امام حسين عليه السلام شعر سروده اند اينك به برخى از آنان اشاره مى كنيم:
1 - سليمان بن قتّه
او كه يكى از مردان قبيله بنى تميم بن مرّة بن كعب بن لؤى و از طرفداران بنى هاشم بوده و از تابعين به حساب مى آمد در مرثيه امام حسين عليه السلام شعرى دارد كه اوّل آن چنين است:
مررت على ابيات آل محمّد
فلم أرها كعهدها يوم حلّت(160)
2 - ابوالرجح خزاعى
مرزبانى مى گويد: ابوالرجح خزاعى بر فاطمه دختر حسين بن على عليه السلام وارد شد و براى او مرثيه اى درباره حسين عليه السلام قرائت كرد كه مطلع آن چنين است:
أجالت على عينى
سجائب عبرة
فلم تصحّ بعد الدمع حتىّ ارمعلّت
تبكى على آل النبىّ محّمد
ما اكثرت فى الدمع لا بل اقلّت(161)
3 - زينب دختر اميرالمؤمنين عليهما السلام
چون سر مبارك امام حسين عليه السلام و اسرا به مدينه رسيد، همه اهل مدينه ضجّه زنان و گريه كنان از خانه ها بيرون ريختند. در اين هنگام زينب دختر على بن ابى طالب عليهم السلام صيحه كنان فرياد مى زد: وا حسيناه، وا اخوتاه، وا أهلاه، وا محمّداه. آن گاه فرمود:
ماذا تقولون اذ قال النبىّ لكم
ماذا فعلتم و انتم آخر الأمم
بأهل بيتى و اولادى أما لكم
عهد أما أنتم توفون بالذمم
ذريّتى و بنو عمّى بمضيعة
منهم أسارى و منهم ضرّجوا بدم
ما كان هذا جزائى اذ نصحت لكم
ان تخلفونى بسوء فى ذوى رحمى(162)
4 - جعفر بن عفان
او كه از اصحاب امام صادق عليه السلام است، در مرثيه امام حسين عليه السلام چنين مى گويد:
ليبك على الاسلام من كان باكياً
فقد ضيّعت احكامه و استحلّت
غداة حسين للرماح ذرية
و قد نهلت منه السيوف و علّت
و غودر فى الصحراء لحماً مبدّداً
عليه عناق الطير باقت و ظلت
فما نصرته امّة السوء اذ دعا
لقد طاشت الاحلام منها و ضلّت(163)
5 - محمد بن ادريس شافعى
محمّد بن عزّالدين يوسف بن حسن زرندى - شيخ حديث در مسجد پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله - از ابوالقاسم فضل بن محمد مستملى و او از قاضى ابوبكر سهل بن محمد و او از ابوالقاسم بكران بن طيّب نقل كرده كه به او خبر رسيده كه شافعى اين اشعار را مى خوانده است:
تأوّب همىّ و الفؤاد كئيب
و أرّق عينى و الرقاد غريب
و ممّا نفى نومى و شيّب لُمّتى
تصاريف ايّام لهنّ خطوب
تزلزلت الدنيا
لآل محمدّ
و كادت لهم صمّ الجبال تذوب
و غارت نجوم و اقشعرّت ذوائب
و هتّك استار و شقّ جيوب
فللنصل إعوال و للرّمح رنّة
و للخيل من بعد الصّهيل نحيب
فمن مبلغ عنىّ الحسين رسالةً
و ان كرهتها انفس و قلوب
قتيل بلاجرم كأنّ قصيصه
صبيغ بماء الأُرجوان خضيب
يُصلّى على المختار من آل هاشم
و يُغزى بنوه انّ ذا لعجيب
لئن كان ذنبى حبّ آل محمّد
فذلك ذنب لست عنه اتوب
هم شفعائى يوم حشرى و موقفى
و حبّهم للشافعىّ ذنوب(164)
6 - امير عضدالدين
زرندى از امير عضدالدين محمد بن على بن احمد بن على بن عبداللَّه وزير نقل كرده كه در مرثيه حسين بن على عليه السلام و اهل بيتش عليهم السلام ابياتى همانند آب زلال بلكه رقيق تر از آن سروده است كه بخشى از آن چنين است:
بدت كربلا ملأى من الكرب و البلا
فقوما معى فى ارضها و قفا نبكى
بها قتلوا سبط النبىّ محمدٍ
و باعوا هذاك الرّشد بالمال و المُلك
و ضاعت دماءٌ بالعراق عزيزةٌ
مكرّمةٌ اذ كان راماً من المسك
فياويل اقوام طغاة تعرّضوا
لتلك الدماء الفاطميّات بالسفك(165)
7 - جدّ سبط بن جوزى
سبط بن جوزى از جدّش اشعارى را در مصيبت امام حسين عليه السلام نقل كرده كه بخشى از آن چنين است:
و لمّا رأوا بعض الحياة مذلّة
عليهم و عزّ الموت غير محرّم
أبوا أن يذوقوا العيش و الذلّ واقع
عليه و ماتوا ميتة لم تذمم(166)
8 - رباب همسر امام حسين عليه السلام
ابوالفرج اصفهانى از هشام كلبى نقل كرده كه گفت: از رباب بعد از شهادت امام حسين عليه السلام خواستگارى شد ولى او امتناع نمود و فرمود: من بعد از فرزند رسول خداصلى الله عليه وآله با كسى
ازدواج نخواهم كرد. آن گاه اين ابيات را در سوگ امام حسين عليه السلام سرود:
انّ الذى كان يستضاء به
بكربلاء قتيل غير مدفون
سبط النبىّ جزاك اللَّه صالحة
عنّا و جنّبت خسران الموازين
قد كنت لى جبلاً صعباً ألوذ به
و كنت تصحبنا بالرحم و الدين
من لليتامى و من للسائلين و من
يغنى و يؤوى اليه كل مسكين
و اللَّه لا ابتغى صِهراً بصهركم
حتىّ اغيّب بين الرمل و الطين(167)
9 - عبيداللَّه بن حرّ جعفى
ابن اثير مى نويسد: «چون معاويه از دنيا رفت و حسين بن على عليه السلام به قتل رسيد، عبيداللَّه بن حرّ جعفى از جمله كسانى بود كه در قتل امام شركت نكرده و عمداً خود را مخفى كرده بود. چون حسين عليه السلام كشته شد، ابن زياد شروع به جست و جوى اشراف از اهل كوفه نمود ولى عبيداللَّه بن حرّ را نديد، تا اين كه خود عبيداللَّه بن حرّ بر ابن زياد وارد شد. پسر زياد به او گفت: كجا بودى؟ او گفت: مريض بودم.
ابن زياد گفت: مرض قلب يا مرض بدن؟ او گفت: قلبم مريض نبوده است، ولى بدنم مريض بود و خداوند بر من منّت گذارده و آن را عافيت بخشيد. ابن زياد گفت: دروغ گفتى، ولى تو با دشمنان ما بودى.
او گفت: اگر من با آن ها بودم مرا نيز يافته بودى.
ابن زياد از عبيداللَّه بن حر غافل شد، و لذا او از دارالاماره بيرون آمده و سوار بر اسب شد و گريخت. ابن زياد درباره او سؤال كرد، گفتند: او سوار بر اسبش شده است. ابن زياد گفت: او را نزد من آوريد.
مأموران پشت سر او رفتند و گفتند: امر
امير را اطاعت كن. گفت: به او خبر دهيد هرگز با ميل خود نزد او نخواهم آمد. آن گاه اسبش را به حركت درآورده و بر منزل احمد بن زياد طائى وارد شد. اصحابش دور او را گرفتند.
آن گاه از خانه خارج شد و خود را به كربلا رسانيد. نظر بر قتلگاه حسين عليه السلام و كشته شدگان همراهش انداخت و بر آنان استغفار نمود. سپس به طرف مداين آمد. وى در سوگ شهيدان به خون خفته، در قصيده اى مى گويد:
يقول امير غادر و ابن غادر
ألا كنت قلت الحسين بن فاطمه
و نفسى على خذلانه و اعتزاله
و بيعة هذا الناكث العهد لائمه
فيا ندمى ان لا اكون نصرته
ألا كلّ نفس لاتسدد نادمه
و إنى لأنى ام أكن حماته
لذو حسرة ما ان تفارق لازمه
سقى اللَّه ارواح الذين تآزروا
على نصره سقياً من الغيث دائمه
وقفت على اجداثهم و محالهم
فكاد الحشا ينقض و العين ساجمه(168)
با مطالعه آيات قرآن كريم و روايات، حقايق آشكار و نهان فراوانى براى ما درباره گريه و اشك ريختن روشن مى شود، اينك به برخى از آيات و روايات در اين زمينه اشاره مى كنيم:
الف) آيات قرآن
1 - گريه نشانه درك حقايق
خداوند متعال مى فرمايد: «وَ إِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدِّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ يَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّهِدِينَ»؛(169) «و هر گاه آياتى را كه بر پيامبرصلى الله عليه وآله نازل شده بشنوند، مى بينى كه اشك از چشمان آنان جارى مى شود، به خاطر حقيقتى كه دريافته اند. آنان مى گويند: پروردگارا! ايمان آورديم، پس نام ما را با گواهان بنويس.»
اين آيه مربوط به نجاشى زمامدار حبشه
است كه در آغاز بعثت پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه وآله و مهاجرت مسلمين از مكه به سوى حبشه پذيراى مسلمانان مهاجر شد.
2 - گريه مجازات
خداوند متعال مى فرمايد: «فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلاً وَلْيَبْكُوا كَثِيراً جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ»؛(170) «پس آنان بايد كمتر بخندند و بسيار بگريند، اين جزاى كارهايى است كه انجام مى دادند.»
اين آيه مربوط به منافقين عصر پيامبرصلى الله عليه وآله است كه به بهانه گرما يا سرماى هوا از شركت در جهاد خوددارى مى كردند و مردم را نيز از شركت در جهاد بازمى داشتند.
3 - اشك براى خدا، نشانه خردمندى
خداوند مى فرمايد: «وَ يَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولاً * وَ يَخِرّوُنَ لِلْأَذْقَانِ يَبْكُونَ وَ يَزِيدُهُمْ خُشُوعاً»؛(171) «مى گويند: منزه است پروردگار ما كه وعده هايش يقيناً انجام شدنى است. آنان به زمين مى افتند و گريه مى كنند و[ تلاوت آيات الهى همواره بر خشوع آنان مى افزايد.»
4 - اشك براى خدا، سيره انبياى الهى
خداوند مى فرمايد: «... إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيّاً»؛(172) «آنان [پيامبران الهى و هدايت يافتگان ]كسانى بودند كه وقتى آيات خداوند رحمان بر آنان خوانده مى شد به خاك مى افتادند در حالى كه سجده مى كردند و گريان بودند.»
5 - اشك ندامت، راه چاره گمراهان
خداوند مى فرمايد: «أَزِفَتِ الْازِفَةُ * لَيْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ كاشِفَةٌ * أَفَمِنْ هذَا الْحَديثِ تَعْجَبُونَ * وَ تَضْحَكُونَ وَ لاتَبْكُونَ»؛(173) «آنچه بايد نزديك شود [قيامت ، نزديك شده است و هيچ كس جز خدا نمى تواند سختى هاى آن را بر طرف سازد. آيا از اين سخن تعجب مى كنيد و مى خنديد و گريان نمى شويد.»
ب) روايات
در روايات اسلامى نيز براى گريه و اشك ارزش خاصى
بيان شده است:
1 - اشك، نشانه لطف خداوند
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «بكاء العيون و خشية القلوب من رحمة اللَّه»؛(174) «اشك چشم ها و ترس دل ها [از خدا] از رحمت خداوند به شمار مى رود.»
2 - اشك، اوّلين هديه خدا به انسان
رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «انّما هى رحمة يجعلها فى قلوب عباده»؛(175) «همانا اشك رحمتى است كه خداوند آن را در وجود بندگانش قرار مى دهد.»
3 - اشك، عامل نورانيّت دل
اميرالمؤمنين على عليه السلام فرمود: «البكاء من خشية اللَّه ينير القلب و يعصم من معاودة الذنب»؛(176) «گريه كردن از خوف خدا، قلب را نورانى و از بازگشت به ارتكاب گناه بازمى دارد.»
4 - نرم شدن دل به واسطه اشك
پيامبرصلى الله عليه وآله در وصيت خود به اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: «يا علىّ! اربع خصال من الشقاء: جمود العين و قساوة القلب و بُعد الامل و حبّ البقاء»؛(177) «اى على! چهار ويژگى از بدبختى و شقاوت است: خشكى چشم، سختى دل، آرزوى دراز، دوست داشتن بقا.»
5 - اشك، عامل رهايى از عذاب
امام حسين عليه السلام فرمود: «البكاء من خشية اللَّه نجاة من النار»؛(178) «گريستن از خوف خدا موجب رهايى از دوزخ است.»
6 - اشك، و پاداش عظيم الهى
رسول اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: «ما من عمل الاّ و له وزن و ثواب الاّ الدمعة، فانّها تطفى غضب الرّب»؛(179) «هر كار و عمل نيكى به اندازه معيّنى داراى پاداش و ثواب است، مگر اشك، پس همانا اشك چشم آتش خشم الهى را فرو مى نشاند.»
7 - اشك چشم، معادل خون شهيد
رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «... و ما من قطرة احبّ الى اللَّه من قطرتين: قطرة دم فى سبيل
اللَّه، و قطرة دمع فى سواد الليل من خشية اللَّه»؛(180) «...هيچ قطره اى نزد خدا محبوب تر از دو قطره نيست: قطره خونى كه در راه خدا ريخته شود، و قطره اشكى كه در تاريكى شب از بيم خدا از ديده جارى گردد.»
علما و دانشمندان براى گريستن آثار و تأثيراتى ذكر كرده اند كه به برخى از آن ها اشاره مى كنيم:
1 - تصفيه باطن
كسانى كه در مسير عبوديّت حقّ از اشك و آه بهره مى برند به نتايج معنوى فراوانى دسترسى پيدا مى كنند؛ زيرا اشكى كه براى خدا يا در اندوه اولياى الهى از چشمه سار ديدگان جارى مى شود، از آن جهت كه حالتى روحانى و الهى در آن حاكم است از نورانيّت و معنويّت فوق العاده اى برخوردار مى باشد. لذا حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام در دعاى كميل به خداوند متعال عرض مى كند: «يا الهى و ربّى و سيدى و مولاى، لأىّ الأمور اليك اشكوا و لما منها اضجّ و أبكى»؛ «اى پرودگار و آقا و مولاى من! براى كدامين از امور خود شكوه به سوى تو آورم و براى كدامين از آن ها گريه و زارى نمايم.»
و در جايى ديگر عرض مى كند: «و لأبكينّ عليك بكاء الفاقدين»؛ «و البته من از دورى تو همانند گريه عزيز گم كرده گريه مى كنم.»
و در فراز آخر دعا مى گويد: «ارحم من رأس ماله الرجاء و سلاحه البكاء»؛ «رحم كن به كسى كه سرمايه اش اميدوارى واسلحه اش گريه و زارى است.»
2 - اشك، سلاح خودسازى
اشك و گريه سلاحى است قوى و بُرّنده كه مى تواند در راه خودسازى كمك شايانى به ما داشته باشد. لذا حضرت على عليه السلام در دعاى كميل مى فرمايد: «ارحم من رأس ماله الرجاء و سلاحه البكاء».
در جنگ با دشمن درونى، يعنى جبهه جهاد اكبر، اسلحه انسان آه است نه آهن، گريه است نه شمشير. كسانى هستند كه در مجلس عزاى حسين بن على عليه السلام نشسته اند، اما آن هنر و درك را ندارند تا اشك بريزند، و بر فرض هم كه درك داشته باشند نرمش دل در آنان نيست، چه اين كه تحصيل نرمش دل، كار هر كسى نيست كه نصيب او گردد.
از ديدگاه علماى اخلاق ريشه بسيارى از جنايت ها قساوت قلب است. انسان وقتى به قساوت قلب و سخت دلى مبتلا شد، بسيارى از مواهب فطرى را از دست مى دهد، به طورى كه نه از آلام ديگران متأثر مى شود و نه دلش در مهر كسى مى تپد، و نه رغبتى به راز و نياز با خدا دارد و نه تمايل به محبّت با مردم در خود احساس مى كند. بديهى است كه بهترين وسيله پيشگيرى يا مداوا در اين زمينه، اشك و گريه است.
4 - اشك، راهى براى رسيدن به عشق
عشق در لغت به معناى «دلدادگى» و «خاطرخواهى» است. محدّث قمى مى گويد: «عشق عبارت است از زياده روى در محبّت».(181)
به طور قطع در بين ابزار و وسايلى كه براى وصول به عشق حقيقى - كه همان عشق به محبوب عالم يعنى خدا است - ، نياز مى باشد پس از شناخت و معرفت، اشك و گريه است. بنابراين اگر انسان، مشتاق رسيدن به حقيقت باشد ولى از اشك و گريه مدد نگيرد هرگز تحوّل معنوى وسيع و مؤثّر در او پديد نمى آيد.
زبان مترجمان عقل است ولى ترجمان عشق، چشم است. آنجا كه اشكى از روى احساس و درد مى ريزد عشق حضور دارد،
ولى آن جا كه زبان با گردش منظم خود جمله هاى منطقى مى سازد، عقل حاضر است. بنابراين، همان طور كه استدلالات منطقى و كوبنده مى تواند همبستگى گوينده را با اهداف رهبران آن مكتب آشكار سازد، قطره اشك نيز مى تواند اعلان جنگ عاطفى بر ضدّ دشمنان مكتب محسوب گردد.
شكسپير، دانشمند، نويسنده و شاعر انگليسى مى گويد: «انديشه ها، رؤياها، آه ها، آرزوها و اشك ها از ملازمات جدايى ناپذير عشق هستند».
و در جمله اى ديگر مى گويد: «عشقى كه با اشك هاى چشم شست و شو داده شود، هميشه پاكيزه و تميز و زيبا خواهد ماند».(182)
ويكتور هوگو، نويسنده معروف غربى مى گويد: «خوشبخت كسى است كه خدا به او دلى بخشيده كه شايسته عشق و سوز و گداز است».(183)
5 - تأثير گريستن در سلامتى انسان
به عقيده دانشمندان علوم تجربى و محقّقان علوم پزشكى، براى اشك خواص طبّى مختلفى است كه به برخى از آن ها اشاره مى كنيم:
1 - همراه اشك آنزيمى خارج مى شود كه چشم و اطراف آن را ضدّ عفونى مى كند.
2 - مطابق آزمايشات به عمل آمده، آنان كه بيشتر گريه مى كنند كمتر به زخم هاى معده و اثنى عشر دچار مى شوند.
3 - دانشمندان معتقدند كه گريستن، در كاهش آلام درونى، و فشارهاى روحى و روانى تأثير بسيار عجيبى دارد.
4 - با اشك و گريه مى توان برخى از بيمارى ها را تشخيص داد، چون اشك چشم مايه صاف شده از خون بدن است و لذا به كمك آن مى توان گونه هاى مختلفى از سرطان را شناسايى كرد.
گريه در سوگ اولياى الهى خصوصاً بر سالار شهيدان اباعبداللَّه الحسين عليه السلام موافق با عقل سليم بوده و داراى آثار و فوايد بسيارى است كه به برخى از آنها اشاره مى كنيم:
1
- گريه بر اهل بيت عليهم السلام خصوصاً امام حسين عليه السلام از مظاهر محبّت به آنان است كه خداوند متعال به آن امر نموده و عقل نيز آن را تأييد مى كند.
2 - اين اشك از مصادق تعظيم شعائر الهى است، زيرا با اين عمل در حقيقت شعارهاى آنان را به پا مى داريم.
3 - گريه بر امام حسين عليه السلام در حقيقت توبه و انابه به سوى خداوند و رجوع به تمام خوبى ها است، زيرا گريه بر امام حسين عليه السلام جهت شخصى ندارد، بلكه به اين دليل است كه او فرزند رسول خداصلى الله عليه وآله و داراى تمام خوبى هاست كه در راه احياى دين الهى مظلومانه به شهادت رسيده است. پس گريه براى چنين افرادى انابه و بازگشت و ارتباط با خوبى هاست. در روايات اسلامى آمده است: هر كس بر امام حسين عليه السلام گريه كند يا بگرياند يا خود را گريان نشان دهد (تباكى كند) بهشت بر او واجب مى گردد، زيرا اين گونه گريه با اين گرايش در حقيقت توبه و انابه و رجوع به خداوند متعال است.
4 - انسان تا به باطن خود رجوع نكند و از آن طريق با ولىّ خدا خصوصاً امام حسين عليه السلام ارتباط پيدا نكند، دلش نمى شكند و اشكش جارى نمى گردد. پس گريه بر امام حسين عليه السلام در حقيقت ارتباط از راه باطن بين وجودى محدود با وجودى بى كران و نامحدود است. پر واضح است كه با اين ارتباط، انسان محدود نيز نامحدود خواهد شد. همان گونه كه اگر آب محدود در بركه اى باشد و آن را به درياى بى كران متصل و مرتبط نسازيم، در مدت اندكى آب گنديده و يا
به دليل شدّت گرمى هوا، نابود خواهد شد، مگر آن كه آن را به درياى بى كران متصل نماييم كه در اين صورت به مانند دريا عاصم و مصون از هر نوع ميكروب و تعفّن و نابودى خواهد شد.
5 - گريه بر مظلوم، انسان را احساسى كرده، و مدافع مظلوم خواهد نمود، خصوصاً كسى كه معصوم بوده و امام و وصىّ و جانشين صاحب شريعت باشد، كه در اين هنگام انسان مدافع شريعت خواهد شد. هم چنين با ديدن هر مظلومى به فكر دفاع از او بر خواهد آمد و اين مطلبى است كه روان شناسان نيز به آن اشاره كرده اند. از همين رو مى بينيم كه شيعيان به سبب بهره بردارى از اين اكسير اعظم كه همان گريه بر سيدالشهداءعليه السلام و مظلوميّت اوست همواره در طول تاريخ حامى و پشت و پناه مظلومان بوده اند.
6 - گريه بر ولىّ خدا خصوصاً امام حسين عليه السلام آرام بخش قلب هاى سوخته اى است كه به جهت مصايبى كه بر آن حضرت عليه السلام وارد شده، آتش از آن شعله ور شده و قطره هاى اشك، مرحمى بر دل آنان خواهد بود.
7 - اشك، خصوصاً براى اولياى الهى سبب رقّت قلب شده و قساوت را از انسان دور مى كند و زمينه را براى ورود انوار خداوند در دل انسان فراهم مى سازد، زيرا اشكِ توجيه شده صيقلى كننده زنگار دل است.
8 - اشك بر امام حسين عليه السلام در حقيقت مبارزه منفى و عملى با حاكمان جائر است، يعنى با اين عمل وانمود مى كنند كه از رفتار آنان بيزارند، همان گونه كه حضرت زهراعليها السلام بعد از وفات پدرش رسول خداصلى الله عليه وآله و بعد از
واقعه «سقيفه» گريه هاى فراوانى كرد، تا به مردم بفهماند كه براى چه دختر رسول خدا ناراحت است و مى گريد؟ با آن كه اهل بيت عليهم السلام الگوى صبر و مظهر بردبارى و استقامت و شكيبايى اند.
9 - اشك بر اهل بيت عليهم السلام خصوصاً سرور شهيدان اعلامِ ادامه دادن و زنده نگه داشتن راه آن بزرگواران است؛ هم چنين اعلام اين مطلب است كه ما در طول تاريخ مخالف يزيد و يزيديان بوده و موافق و پيرو حسين عليه السلام و حسينيان زمان و شعارهايشان هستيم.
گريستن در سوگ اولياى الهى داخل در اصل اباحه است. و اين اصل پابرجاست مادامى كه دليلى بر خلاف آن يعنى حرمت وجود نداشته باشد. و در مباحث آينده به اين مطلب اشاره خواهيم كرد كه هيچ دليلى بر حرمت يا كراهت گريستن در سوگ اولياى الهى وجود ندارد، بلكه مى توان بر استحباب و رجحان آن اقامه دليل نمود. اينك به نمونه هايى از گريستن در سوگ اولياى الهى اشاره مى كنيم:
طبرى به سندش از على بن ابى طالب عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «لمّا قتل ابن آدم اخاه بكاه آدم ...»؛(184) «چون فرزند آدم را برادرش به قتل رسانيد، آدم بر او گريست...».
طبرى در تفسير آيه «تَاللَّهِ تَفْتَؤُا تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتَّى تَكُونَ حَرَضاً أَوْ تَكُونَ مِنَ الْهلِكِينَ»،(185) به سندش از حسن بصرى نقل كرده كه گفت: «كان منذ خرج يوسف من عند يعقوب الى يوم رجع ثمانون سنة، لم يفارق الحزن قلبه، يبكى حتى ذهب بصره، قال الحسن: واللَّه ما على الارض يومئذ خليفة اكرم على اللَّه من يعقوب عليه السلام»؛(186) «از زمانى كه حضرت يوسف از نزد يعقوب خارج شد تا روزى كه بازگشت، هشتاد سال طول كشيد. در اين هنگام حزن از دل يعقوب مفارقت نكرد. آن قدر گريست تا اينكه چشمانش كور شد. حسن بصرى مى گويد: به خدا سوگند! در آن روز روى زمين مخلوقى كريم تر بر خدا از يعقوب نبود.»
ابن هشام مى گويد: «لمّا رجع النبى صلى الله عليه وآله الى المدينة سمع البكاء و النواح على القتلى، فذرفت عيناه و بكى ثم قال: "لكن حمزة لا بواكى له". فجاء نساء بنى عبدالاشهل لمّا سمعوا ذلك، فبكين على عمّ رسول اللَّه صلى الله عليه وآله»؛(187) «چون پيامبرصلى الله عليه وآله از احد بازگشت، صداى گريه و ناله بر كشتگان به گوشش رسيد، چشمان حضرت پر از اشك شد و گريست. سپس فرمود: "ولى حمزه گريه كننده اى ندارد." زنان بنى عبدالأشهل چون اين ندا را شنيدند، شروع به گريه بر عموى رسول خداصلى الله عليه وآله كردند.»
او نيز از ابن مسعود نقل كرده كه گفت: «ما رأينا رسول اللَّه باكياً اشدّ من بكائه على حمزه، وضعه فى القبلة، ثم وقف على جنازته و انتحب اى شهق حتى بلغ به الغشى»؛(188) «ما گريه رسول خداصلى الله عليه وآله را به مانند گريستن پيامبرصلى الله عليه وآله برحمزه نديديم.
حضرت او را به طرف قبله نمود، آن گاه بر بالين جنازه او ايستاد و صيحه اى زد كه نزديك بود بيهوش شود.»
ابن ابى شيبه به سندش از ابن مسعود نقل كرده كه گفت: روزى نزد رسول خداصلى الله عليه وآله بوديم، ناگهان جماعتى از بنى هاشم آمدند، چون حضرت آنان را مشاهده كرد چشمانش گريان شده، رنگش تغيير كرد. به او عرض كردم: ما در صورت شما چيزى مشاهده مى كنيم كه براى شما ناراحت كننده است؟ حضرت فرمود: «انّا اهل بيت اختار اللَّه لنا الآخرة على الدنيا، و انّ أهل بيتى سيلقون بلاء»؛(189) «همانا ما اهل بيتى هستيم كه خداوند براى ما آخرت را بر دنيا انتخاب كرده است. و همانا زود است كه اهل بيتم را بلا فرا رسد.»
ام ايمن مى گويد: «انا رأيت رسول اللَّه صلى الله عليه وآله يمشى تحت سريره - اى عبدالمطلب - و هو يبكى»؛(190) «رسول خداصلى الله عليه وآله را مشاهده كردم كه زير تابوت عبدالمطلّب در حالى كه مى گريست حركت مى كرد.»
بخارى نقل مى كند: «انّ النبى صلى الله عليه وآله نعى زيداً و جعفراً و ابن رواحة للناس قبل ان يأتيهم خبرهم و قال: "اخذ الراية، ثم اخذ جعفر فاصيب، ثم اخذ ابن رواحة فاصيب"، و عيناه تذرفان»؛(191) «خبر شهادت زيد و جعفر و ابن رواحه را قبل از آن كه به مردم برسد خود پيامبرصلى الله عليه وآله به آنان داد و فرمود: پرچم را زيد گرفت، و بر زمين افتاد، سپس جعفر گرفت او نيز بر زمين افتاد، آن گاه ابن رواحه گرفت واونيزبرزمين افتاد.اين هارامى گفت درحالى كه چشمانش گريان بود.»
چون جعفر و اصحابش به شهادت رسيدند، رسول خداصلى الله عليه وآله وارد خانه او شد و فرزندان جعفر را طلبيد. آنان را بوييد و چشمانش گريان شد. همسرش اسماء به حضرت عرض كرد: پدر و مادرم به فدايت! چه چيز شما را به گريه درآورده است؟ آيا خبرى از جعفر و اصحابش به شما رسيده است؟ حضرت فرمود: آرى، امروز آنان به شهادت رسيدند. اسماء مى گويد: من بلند شدم و گريستم و زنان را نيز بر دور خود جمع كردم. در اين هنگام فاطمه عليها السلام داخل شد در حالى كه گريه مى كرد و مى فرمود: واعمّاه.
رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «على مثل جعفر فلتبك البواكى»؛(192) «بر مثل جعفر بايد گريه كنندگان بگريند.»
ابوهريره مى گويد: «زار النبى صلى الله عليه وآله قبر امّه فبكى و ابكى من حوله»؛(193) «پيامبرصلى الله عليه وآله به زيارت قبر مادرش رفت و گريست و هر كسى را كه در اطراف او بود نيز به گريه درآورد.»
روايت شده كه پيامبرصلى الله عليه وآله بر فاطمه مادر حضرت على عليه السلام نماز خوانده، او را در قبر گذارد و گريست. و فرمود: «جزاك اللَّه من امّ خيراً، فلقد كنت خير امّ»؛(194) «خداوند تو را به جهت مادرى - كه در حق من كردى - جزاى خير دهد. به طور حتم تو خوب مادرى بودى.»
حاكم به سندش از عايشه نقل مى كند كه: «انّ النبىّ صلى الله عليه وآله قبّل عثمان بن مظعون و هو ميّت و هو يبكى»؛(195) «پيامبرصلى الله عليه وآله عثمان بن مظعون را در حالى كه مرده بود بوسيد و گريه كرد.»
ابن مسعود و ثابت بن زيد و قرظة بن كعب مى گويند: «رخّص لنا فى البكاء»؛(196) «پيامبرصلى الله عليه وآله ما را به گريه هنگام مصيبت رخصت داد.»
حاكم نيشابورى به سندش از ابو هريره نقل مى كند كه گفت: پيامبرصلى الله عليه وآله به دنبال جنازه اى در حال حركت بود و عمر بن خطاب نيز همراه او حركت مى كرد. عمر صداى گريه زنان را شنيد، و آنان را از اين كار بازداشت. رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «يا عمر! دعهنّ، فانّ العين دامعة، والنفس مصابة و العهد قريب»؛(197) «اى عمر! آنان را رها كن، زيرا چشم اشك بار و نفس مصيبت ديده و عهد نزديك است.»
ابن صبّاغ مالكى از جعفر بن محمّدعليهما السلام نقل مى كند كه فرمود: «چون فاطمه عليها السلام رحلت نمود، على عليه السلام هر روز به زيارت او مى آمد. حضرت صادق عليه السلام فرمود: على عليه السلام روزى آمد و خود را بر روى قبر حضرت زهراعليها السلام افكند و گريست و اين اشعار را انشاء نمود:
ما لى مررت على القبور مسلّماً
قبر الحبيب فلم يردّ جوابى
يا قبر مالك لاتجيب منادياً
أمللت بعدى خلّة الأحباب(198)
«مرا چه شده كه بر قبور گذر مى كنم و بر قبر دوست و حبيبم سلام مى دهم ولى جوابم را نمى دهد.
اى قبر! تو را چه شده كه جواب ندا دهنده را نمى دهى؟ آيا بعد از من از معاشرت با دوستان ملول و خسته شده اى؟».
ابن قتيبه مى گويد: «چون عمار به قتل رسيد، حضرت على عليه السلام به عدى فرمود: «يا عدى! قتل عمار بن ياسر؟»؛ «اى عدى! آيا عمار بن ياسر كشته شد؟» عدى عرض كرد: آرى. آن گاه حضرت گريست و فرمود: «رحمك اللَّه يا عمار!استوجب الحياة و الرزق الكريم...»؛(199) «خدا رحمت كند تو را اى عمار! او مستوجب زندگانى و رزق كريم بود.»
سبط بن جوزى مى گويد: «قتل فى ذلك اليوم ايضاً هاشم بن عتبة بن ابى وقاص، فبكى على عليهما و صلّى عليهما، و جعل عماراً ممّا يليه، و هاشم بن عتبة ممّا يلى القبلة و لم يغسلهما»؛(200) «در آن روز يعنى صفين، هاشم بن عتبة بن ابى وقاص نيز كشته شد. حضرت بر هر دو گريست و بر آنان نماز گزارد. و عمار را به طرف خود و هاشم بن عتبه را به طرف قبله نمود، و آن دو را غسل نداد.»
سبط بن جوزى مى گويد: «و بلغ علياً قتل محمّد فبكى و تأسّف عليه و لعن قاتله»؛(201) «خبر كشته شدن محمد بن ابوبكر به على عليه السلام رسيد و گريست و بر او اظهار تأسف نمود و بر قاتلش لعنت فرستاد.»
سبط بن جوزى مى گويد: «ثمّ انّها اعتزلت القوم و لم تزل تندب رسول اللَّه صلى الله عليه وآله و تبكى حتّى لحقت به»؛(202) «آن گاه فاطمه از مردم كناره گرفت و دائماً بر رسول خداصلى الله عليه وآله ندبه مى كرد و مى گريست تا به آن حضرت ملحق شد.»
يعقوبى مى گويد: «و لمّا توفيت خديجة جعلت فاطمة تتعلق برسول اللَّه صلى الله عليه وآله و هى تبكى و تقول: اين امّى؟»؛(203) «چون خديجه رحلت نمود فاطمه در حالى كه مى گريست خود را به رسول خداصلى الله عليه وآله رسانيد و گفت: كجاست مادرم؟ كجاست مادرم؟».
ابن شبّه به سندش از ابن عباس نقل كرده كه گفت: «لما ماتت رقية بنت رسول اللَّه صلى الله عليه وآله قال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله: الحقنى بسلفنا الخير عثمان بن مظعون... فبكت فاطمة على شفير القبر، فجعل النبى صلى الله عليه وآله، يمسح الدموع عن عينيها بطرف ثوبه»؛(204) «چون رقيه دختر رسول خداصلى الله عليه وآله رحلت كرد، حضرت صلى الله عليه وآله فرمود: "به سلف خير ما عثمان بن مظعون ملحق باد..." در اين هنگام بود كه فاطمه كنار قبر گريست و پيامبرصلى الله عليه وآله اشك هاى او را با گوشه لباسش از چشمانش پاك كرد.»
ابن اثير نقل مى كند: رسول خداصلى الله عليه وآله بر اسماء وارد شد و خبر شهادت جعفر را به او داد و بر او به اين مصيبت تسليت گفت. فاطمه عليها السلام وارد شد و شروع به گريه كرد.(205)
ابن ابى الحديد مى گويد: «انّ الحسن بن على عليه السلام خطب فى صبيحة الليلة التى قبض فيها اميرالمؤمنين على عليه السلام، فحمد اللَّه و اثنى عليه و صلّى على النبىّ صلى الله عليه وآله ثم قال: لقد قبض فى هذه الليلة رجل لم يسبقه الاولون و لم يدركه الاخرون لقد كان يجاهد مع رسول اللَّه فيقيه بنفسه، و كان رسول اللَّه صلى الله عليه وآله يوجهه برايته فيكتنفه جبرئيل عن يمينه و ميكائيل عن شماله، فلا يرجع حتى يفتح اللَّه على يديه. و لقد توفى الليلة التى عرج فيها بعيسى بن مريم، و فيها قبض يوشع بن نون، و ما خلف صفراء و لا بيضاء الاّ سبعمائة درهم فضلت من عطائه، و اراد ان يبتاع بها خادماً لاهله، ثم خنقه البكاء فبكى و بكى الناس معه...»؛(206) «حسن بن على در صبح آن شبى كه اميرالمؤمنين عليه السلام در آن شب رحلت نمود، خطبه اى ايراد كرد و پس از حمد و ثناى الهى و درود بر پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: در اين شب مردى رحلت نمود كه پيشينيان بر او سبقت نگرفته و آيندگان نيز او را درك نخواهند كرد. او هميشه همراه رسول خداصلى الله عليه وآله جهاد مى كرد و با جان خود از او دفاع مى نمود. رسول خداصلى الله عليه وآله او را با پرچمش راهنمايى مى كرد. جبرئيل در طرف راست او و ميكائيل در طرف چپ او بودند، و
از جنگ باز نمى گشت تا خداوند پيروزى را بر دستان او قرار مى داد. او در شبى وفات يافت كه عيسى بن مريم به آسمان عروج نمود، و يوشع بن نون وفات يافت. و هيچ زردى و سفيدى (طلا و نقره اى) را بر جاى نگذاشت جز هفتصد درهم از زيادى اموالش كه مى خواست با آن خادمى براى خانواده اش تهيه كند. آن گاه بغض گلوى او را فشرد و گريست و مردم نيز با او گريستند...».
قندوزى حنفى نقل مى كند: «فضربه رجل منهم بعمود من حديد على رأسه الشريف ففلق هامته فوقع على الارض و هو يقول: يااباعبداللَّه! يا حسين! عليك منّى السلام. فقال الامام: واعباساه، وامهجة قلباه و حمل عليهم و كشفهم عنه و نزل اليه و حمله على جواده فادخله الخيمة و بكى بكاءاً شديداً و قال: جزاك اللَّه عنّى خير الجزاء...»؛(207) «... مردى با عمودى از آهن بر سر شريف عباس عليه السلام كوبيد كه فرقش را شكافت و بر زمين افتاد و فرياد برآورد: اى اباعبداللَّه! اى حسين! سلام من بر تو باد. امام فرمود: واى بر عباسم، واى بر خون دلم. آن گاه بر لشكر حمله كرده، آنان را كنار زد. از اسب پياده شد و او را بر آن سوار كرد و داخل خيمه نمود و بسيار گريست و فرمود: خداوند به جهت من تو را بهترين جزا عنايت فرمايد...».
احمد بن اعثم كوفى مى نويسد: «و بلغ الحسين بن على بانّ مسلم بن عقيل قد قتل؛ و ذلك انّه قدم عليه رجل من اهل الكوفة فقال له الحسين عليه السلام: من اين اقبلت؟ قال: من الكوفة، و ما خرجت حتى نظرت مسلم بن عقيل و هانى بن عروة المذحجى رحمهما اللَّه قتيلين، مصلوبين، منكسين، فى سوق القصابين، و قد وجه برأسيهما الى يزيد بن معاوية. قال: فاستعبر الحسين عليه السلام باكياً ثم قال: «إِنَّا للَّهِ ِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» »؛(208) «به حسين بن على خبر رسيد كه مسلم بن عقيل كشته شده است. به اين طريق كه مردى از اهل كوفه بر امام حسين عليه السلام وارد شد. حضرت به او فرمود: از كجا آمده اى؟ گفت: از كوفه. من
از كوفه بيرون نيامدم تا اين كه بر مسلم بن عقيل و هانى بن عروه مذحجى نظر كردم كه هر دو كشته شده و به دار آويخته و در بازار قصابان بر روى زمين كشيده مى شدند. و سر آن دو را براى يزيد بن معاويه فرستادند.
حضرت آهى كشيد و گريست. آن گاه فرمود: «إِنَّا للَّهِ ِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ» .»
سبط بن جوزى از هشام بن محمّد نقل مى كند: «چون امام حسين عليه السلام مشاهده كرد كه لشكر عمر بن سعد اصرار بر كشتن او دارد، قرآن را برداشت و بر روى سر گذاشت و ندا داد: بين من و بين شما كتاب خدا و جدّم رسول خداصلى الله عليه وآله حاكم باشد. اى قوم! به چه جرمى خون مرا حلال مى شماريد؟ آيا من فرزند دختر پيامبر شما نيستم؟ آيا گفتار جدّم در حقّ من و برادرم كه فرمود: «حسن و حسين دو جوانان بزرگوار بهشتند» به شما نرسيده است؟ اگر مرا تصديق نمى كنيد از جابر و زيد بن ارقم و ابوسعيد خدرى سؤال كنيد. آيا جعفر طيّار عموى من نيست؟
در اين هنگام طفلى كه به جهت عطش، بى تابى مى كرد توجه او را به خود جلب نمود. صدا زد: اى قوم! اگر به من رحم نمى كنيد لااقل به اين طفل رحم كنيد. مردى از ميان قوم تيرى بر او زد و او را ذبح نمود. حسين عليه السلام شروع به گريه كرد و گفت: «اللهم احكم بيننا و بين قوم دعونا لينصرونا فقتلونا. فنودى من الهواء: دعه يا حسين! فانّ له مرضعاً فى الجنّة»؛(209) «بار خدايا! بين ما و بين قومى حكم كن كه ما را
دعوت كردند تا يارى مان كنند ولى در عوض ما را به قتل رساندند. از آسمان ندايى داده شد: اى حسين! او را رها كن؛ زيرا براى او شيردهنده اى در بهشت است.»
چون خبر كشته شدن قيس به امام حسين عليه السلام رسيد حضرت آهى كشيد و گريست. آن گاه فرمود: «اللهم اجعل لنا و لشيعتنا منزلاً كريماً عندك و اجمع بيننا و ايّاهم فى مستقرّ رحمتك، انّك على كلّ شى ء قدير»؛(210) «بار خدايا! براى ما و شيعيان ما منزل كريمى نزد خود قرار ده، و بين ما و بين آنان در مستقرّ رحمتت جمع كن، زيرا تو بر هر كارى توانايى.»
قندوزى حنفى نقل مى كند: «... حرّ بر اهل كوفه حمله ور شد و از ميان آنان پنجاه نفر را كشت و سپس كشته شد، سرش را از تن جدا كرده، به طرف امام پرتاب نمودند. حضرت سر او را به دامن گذاشت و در حالى كه مى گريست خون را از روى صورتش پاك مى كرد و مى فرمود: «واللَّه ما اخطأت أمّك اذ سمّتك حرّاً فانّك حرّ فى الدنيا و سعيد فى الآخرة»؛(211) «به خدا سوگند! مادرت اشتباه نكرد زمانى كه تو را حرّ ناميد، زيرا تو حرّ در دنيا و با سعادت در آخرتى.»
ابوذؤيب هُذلى مى گويد: «قدمت المدينة و لاهلها ضجيج بالبكاء كضجيج الحجيج اهلوا بالاحرام. فقلت: مه؟ قالوا: قبض رسول اللَّه صلى الله عليه وآله»؛(212) «وارد مدينه شدم، صداى ضجّه و گريه بلند بود همان گونه كه حاجيان از احرام خارج مى شوند. گفتم: چه خبر شده است؟ گفتند: رسول خداصلى الله عليه وآله از دنيا رحلت كرده است.»
ابن عساكر به سندش از ابن ابى نجيح از پدرش نقل كرده كه گفت: «بكى على الحسن بن على بمكة و المدينة سبعاً النساء و الصبيان و الرجال»؛(213) «اهل مكه و مدينه، اعم از زن و مرد و كودك، به مدّت هفت روز بر حسن بن على عليهما السلام گريستند.»
ابن عساكر به سندش از مساور مولى بنى سعد نقل كرده كه گفت: «رأيت اباهريرة قائماً على باب مسجد رسول اللَّه صلى الله عليه وآله يوم مات الحسن بن على و يبكى و ينادى باعلى صوته: يا ايها الناس! مات اليوم حبّ رسول اللَّه صلى الله عليه وآله فابكوا»؛(214) «ابوهريره را مشاهده كردم در حالى كه بر درِ مسجد رسول خداصلى الله عليه وآله روز رحلت حسن بن على عليهما السلام ايستاده و مى گريد و با صداى بلند ندا مى دهد: اى مردم! امروز محبوب رسول خداصلى الله عليه وآله رحلت نمود. او با اين كلمات همه را به گريه انداخت.»
حاكم به سندش از مسلمة بن محارب نقل مى كند: «مات الحسن بن على سنة خمسين لخمس خلون من ربيع الاول و هو ابن ست و اربعين سنة، و صلّى عليه سعيد بن العاص، و كان يبكى عليه»؛(215) «حسن بن على در حالى كه پنجاه و پنج روز از ربيع الاول گذشته بود و چهل و شش سال داشت رحلت نمود. و سعيد بن عاص در حالى كه مى گريست بر او درود فرستاد.»
ابن عبدربّه و ديگران نقل كرده اند: «و لمّا دفن - الحسن بن على - قام اخوه محمد بن الحنفية على قبره باكياً و قال: رحمك اللَّه يا ابامحمد»؛(216) «چون حسن بن على دفن شد برادرش محمد بن حنفيه گريان بر بالاى قبر او ايستاد و عرض كرد: خداوند تو را رحمت كند اى ابامحمد!».
جزرى نقل مى كند: بلال در عالم رؤيا پيامبر را خواب ديد در حالى كه به او فرمود: «ماهذه الجفوة يا بلال؟ اما اَن لك اَن تزورنا؟»؛ «اين چه جفايى است اى بلال! آيا وقت آن نرسيده كه به زيارت ما بيايى؟». بلال در حالى كه محزون بود بيدار شد و سوار بر مركب شده، به سوى مدينه آمد و مستقيماً به طرف قبر پيامبرصلى الله عليه وآله رفت و شروع به گريه كرد و خود را به قبر حضرت ماليد. حسن و حسين عليهما السلام آمدند. بلال آن دو را مى بوسيد و به خود مى چسباند. آن دو به بلال فرمودند: ما مى خواهيم تو هنگام سحر اذان بگويى. بلال بالاى بام مسجد رفت. چون گفت: «اللَّه اكبر، اللَّه اكبر». مدينه از گريه مردم بر خود لرزيد. چون گفت: اشهد أن لا اله الاّ اللَّه، شيون اهل مدينه بيشتر شد. چون گفت: اشهد انّ محمّداً رسول اللَّه، زنان از خانه ها بيرون ريختند، و روزى به مانند آن روز ديده نشد كه اين گونه مردان و زنان گريسته باشند.(217)
با مراجعه به تاريخ و حديث پى مى بريم كه پيامبر و اهل بيت ايشان عليهم السلام و صحابه و تابعين و بزرگان امت، در سوگ مصيبت امام حسين عليه السلام گريسته اند. اينك به نمونه هايى كه در كتب اهل سنت به آن تصريح شده، اشاره مى كنيم:
1 - گريه رسول خداصلى الله عليه وآله در سوگ امام حسين عليه السلام
عايشه مى گويد: «دخل الحسين بن على عليه السلام على رسول اللَّه صلى الله عليه وآله و هو يوحى اليه، فبرك على ظهره و هو منكبّ، و لعب على ظهره. فقال جبرئيل: يا محمد! ان امتك ستفتن بعدك
و يقتل ابنك هذا بعدك. و مدّ يده فاتاه بتربة بيضاء و قال: فى هذه الارض يقتل ابنك اسمها الطفّ. فلمّا ذهب جبرئيل خرج رسول اللَّه صلى الله عليه وآله الى اصحابه و التربة فى يده، و فيهم ابوبكر و عمر و على و حذيفة و عمار و ابوذر و هو يبكى فقالوا: ما يبكيك يا رسول اللَّه! فقال: اخبرنى جبرئيل ان ابنى الحسين يقتل بعدى بارض الطف و جاءنى بهذه التربة فاخبرنى انّ فيها مضجعه»؛(218) حسين بن على عليه السلام در حالى كه بر رسول خداصلى الله عليه وآله وحى نازل شده بود وارد شد و از كمر او بالا رفت و بر پشت او بازى نمود. جبرئيل به حضرت عرض كرد: اى محمّد! همانا زود است كه امتت بعد از تو فتنه كنند و اين فرزندت را به قتل برسانند. آن گاه دست دراز كرد و مشتى از تربت را به او داد و گفت: در اين سرزمين است كه فرزندت كشته خواهد شد، سرزمينى كه اسم آن "طفّ" است. چون جبرئيل رفت، رسول خداصلى الله عليه وآله در حالى كه آن تربت در دستش بود بر اصحابش وارد شد. در ميان آنان ابوبكر، عمر، على، حذيفه، عمار و ابوذر بودند. حضرت شروع به گريه كرد. عرض كردند: چه چيز شما را به گريه درآورده است اى رسول خداصلى الله عليه وآله؟! حضرت فرمود: جبرئيل مرا خبر داد كه همانا فرزندم حسين بعد از من در سرزمين طفّ كشته خواهد شد. و براى من اين تربت را آورد و خبر داد كه در آن جا محلّ دفن او خواهد بود.»
2 - گريه امام على عليه السلام
در سوگ امام حسين عليه السلام
ابن عساكر از نجى نقل مى كند كه من با على عليه السلام حركت كرديم. چون به نينوا كه در راه صفين بود رسيد، حضرت ندا داد: «اصبر يا اباعبداللَّه! اصبر يا اباعبداللَّه بشطّ الفرات. قلت: و ما ذاك؟ قال: دخلت على النبى صلى الله عليه وآله ذات يوم و عيناه تفيضان، قلت: يا نبىّ اللَّه! اغضبك احد، ما شأن عينيك تفيضان؟ قال: بل قام من عندى جبرئيل قبل امد فحدّثنى انّ الحسين يقتل بشطّ الفرات. قال: فقال: هل لك الى ان اشمّك من تربته؟ قال: فقلت: نعم، فمدّ يده فقبض قبضة منه تراب فاعطانيها فلم املك عينىّ ان فاضتا»؛(219) «صبر كن اى اباعبداللَّه! صبر كن اى اباعبداللَّه در شطّ فرات. راوى مى گويد: عرض كردم: براى چه؟ حضرت فرمود: روزى بر پيامبر وارد شدم در حالى كه دو چشمش گريان بود. عرض كردم: اى پيامبر خداصلى الله عليه وآله! آيا كسى تو را به غضب درآورده است؟ چه شده كه چشمانتان اشكبار است؟ حضرت فرمود: لحظاتى قبل جبرئيل اينجا بود و مرا خبر داد كه حسين عليه السلام در كنار شطّ فرات به قتل خواهد رسيد. نجى مى گويد: حضرت به من فرمود: آيا مى خواهى از تربتش به تو دهم تا استشمام نمايى؟ عرض كردم: آرى. آن گاه دست خود را دراز كرده و مشتى از خاك برداشت و به من عطا نمود. من نتوانستم جلوى خود را بگيرم، لذا اشكم جارى شد.»
3 - گريه امام سجادعليه السلام در سوگ امام حسين عليه السلام
ابن عساكر به سندش از جعفر بن محمّد نقل كرده كه: «سئل على بن الحسين عن كثرة بكائه فقال: لاتلومونى، فان يعقوب عليه
السلام فقدسبطاً من ولده فبكى حتى ابيضت عيناه من الحزن و لم يعلم انه مات، و قد نظرت الى اربعة عشر رجلاً من اهل بيتى يذبحون فى غداة واحدة أفترون حزنهم يذهب من قلبى ابداً»؛(220) «از على بن حسين بن على بن ابى طالب عليهم السلام در مورد كثرت گريستنش سؤال شد؟ حضرت فرمود: مرا ملامت نكنيد؛ زيرا يعقوب يكى از فرزندانش مفقود شد، آن قدر گريست تا اين كه دو چشمش سفيد شد در حالى كه مى دانست او نمرده است. ولى من به چهارده نفر از اهل بيتم نظر كردم كه در صبح يك روز همگى ذبح شدند، آيا شما مى خواهيد كه حزن آنان از قلبم بيرون رود؟»
4 - گريه امام صادق عليه السلام در سوگ امام حسين عليه السلام
ابوالفرج اصفهانى به سندش از اسماعيل تميمى نقل كرده كه گفت: من نزد ابوعبداللَّه جعفر بن محمّدعليهما السلام بودم كه خادم براى سيد حميرى - شاعر - از حضرت اجازه ورود گرفت. حضرت دستور داد كه وارد شود. اهل بيت خود را پشت پرده قرار داد. سيد حميرى وارد شد و سلام كرد و در گوشه اى نشست. حضرت از او خواست تا شعر بخواند. حميرى اين اشعار را در سوگ امام حسين عليه السلام سرود:
أمرر على جدث الحسين
فقل لأعظمه الزكيّه
آأعظماً لازلت من
و طفاء ساكبة رويّة
و اذا مررت بقبره
فأطل به وقف المطيّة
و ابك المطهّر للمطهّر
و المطهّرة النقية
كبكاء معولة أتت
يوماً لواحدها المنيّة
حميرى مى گويد: مشاهده كردم كه اشك هاى جعفر بن محمّد برگونه هايش سرازير بود، و صداى شيون از خانه حضرت بلند شد، به حدّى كه امام دستور به خوددارى دادند. آنان نيز ساكت شدند... .(221)
5 -
گريه ابن عباس در سوگ امام حسين عليه السلام
سبط بن جوزى نقل كرده است: چون حسين عليه السلام كشته شد، دائماً ابن عباس بر او مى گريست تا اين كه چشمش كور شد.(222)
6 - گريه انس بن مالك در سوگ امام حسين عليه السلام
قندوزى حنفى مى گويد: «چون سر مبارك حسين بن على عليهما السلام را بر ابن زياد وارد كردند، آن را در تشتى قرار داد و با چوب دستى اش شروع به زدن به دندان هاى آن حضرت نمود و مى گفت: مثل اين دندان ها را نديدم. اَنَس نزد او بود، شروع به گريه كرد و گفت: حسين عليه السلام شبيه ترين مردم به رسول خداصلى الله عليه وآله است.(223)
7 - گريه زيد بن ارقم در سوگ امام حسين عليه السلام
ابن ابى الدنيا روايت كرده كه زيد بن ارقم نزد ابن زياد بود، به او گفت: چوبت را بردار، به خدا سوگند! به دفعات ديده ام كه رسول خداصلى الله عليه وآله ما بين اين دو لب را مى بوسيد. آن گاه شروع به گريه كرد.(224)
8 - گريه ام سلمه در سوگ امام حسين عليه السلام
چون خبر كشته شدن امام حسين عليه السلام به ام سلمه رسيد، گفت: «أو قد فعلوها؟ ملأ اللَّه قبورهم ناراً، ثم بكت حتى غشى عليها»؛(225) «آيا اين كار را كردند؟! خداوند قبرهايشان را از آتش پركند. آن گاه آن قدر گريست تا اين كه غش كرد.»
9 - گريه حسن بصرى در سوگ امام حسين عليه السلام
زهرى مى گويد: «لمّا بلغ الحسن البصرى قتل الحسين بكى حتى اختلج صدغاه ثم قال: و اذلّ امة قتلت ابن بنت نبيّها...»؛(226) «چون خبر قتل حسين عليه السلام به حسن بصرى رسيد، گريست، به حدّى كه دو گونه هايش پر از
اشك شد. آن گاه گفت: ذليل باد قومى كه فرزند دختر پيامبرشان را به قتل رسانده است!...».
10 - گريه ربيع بن خُثيم در سوگ امام حسين عليه السلام
از جمله تابعين كه در سوگ مصيبت امام حسين عليه السلام گريست ربيع بن خثيم است. سبط بن جوزى نقل مى كند: «لمّا بلغ الربيع بن خثيم قتل الحسين بكى و قال: لقد قتلوا فتية لو رآهم رسول اللَّه صلى الله عليه وآله لاحبّهم، اطعمهم بيده، و اجلسهم على فخذه»؛(227) «چون خبر كشته شدن حسين عليه السلام به ربيع رسيد گريست و گفت: آنان جوانانى را كشتند كه هر گاه رسول خداصلى الله عليه وآله آنان را مى ديد دوست مى داشت و به دستان خود آنان را طعام مى داد و بر زانوى خود مى نشاند.»
11 - گريه اهل كوفه در سوگ امام حسين عليه السلام
چون مركب اُسرا به كوفه رسيد، مردم همگى به ديدن زنان خاندان پيامبرصلى الله عليه وآله آمدند. و از هر طرف صداى آه و شيون و سر و صدا و مرثيه سرايى بلند بود. زنان كوفه ندبه كنان در حالى كه گريبان چاك مى دادند، با همراهى مردان بر اسيران مى گريستند...(228).
12 - گريه توّابين در سوگ امام حسين عليه السلام
عايشه بنت الشاطى مى گويد: «سال شصت و پنج هجرى داخل نشده بود كه صيحه توابين به «يالثارات الحسين عليه السلام» زمين را زير پاى بنى اميه به لرزه درآورد، و اهل كوفه با اسلحه هاى خود به طرف قبر حسين عليه السلام به راه افتادند، در حالى كه اين آيه را تلاوت مى كردند: «فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُم»(229). چون نزد قبر رسيدند، همگى صيحه اى زدند. و مردم را گريان تر از آن
روز نديدند. آنان يك شبانه روز در آن جا اقامت كرده و تضرّع نمودند...».(230)
كسانى كه از اهل سنت منكر جواز و رجحان گريستن بر اموات هستند، به ادله اى چند تمسك كرده اند كه آن ها را مورد بحث و بررسى قرار مى دهيم:
1 - روايات و نهى از گريستن بر ميّت
مسلم و ديگران از عبداللَّه نقل كرده اند كه گفت: حفصه بر عمر گريست. عمر به او گفت: آرام باش، اى دختركم! آيا نمى دانى كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «انّ الميّت يعذّب ببكاء اهله عليه»؛(231) «گريه خانواده ميت، او را عذاب مى دهد.»
و نيز از ابن عمر نقل شده كه چون عمر نيزه خورد بيهوش شد. بر او صدا به شيون بلند نمودند. چون به هوش آمد، گفت: آيا نمى دانيد كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: «انّ الميت ليعذب ببكاء الحىّ»؛(232) «همانا مرده، بر گريه زنده عذاب مى شود.»
پاسخ
اوّلاً: اين احاديث با احاديثى كه قبلاً ذكر شد و همه دلالت بر جواز يا رجحان گريه دارد، معارض است.
ثانياً: از احاديث ديگر استفاده مى شود كه عمر بن خطاب در تطبيق اين حديث نبوى بر موردش اشتباه كرده است، زيرا صهيب مى گويد: «من بعد از شنيدن اين حديث از عمر، نزد عايشه رفتم و آن چه از عمر شنيده بودم براى او بازگو كردم. عايشه گفت: نه به خدا سوگند! رسول خداصلى الله عليه وآله هرگز نفرمود كه ميّت به گريه كسى عذاب مى شود، بلكه فرمود: «انّ الكافر يزيده اللَّه ببكاء اهله عذاباً، وانّ اللَّه لهو اضحك و أبكى، و لاتزر وازرة وزر اخرى»؛(233) «همانا خداوند عذاب كافر را به سبب گريه اهلش زياد مى كند. و همانا
خداوند مى خنداند و مى گرياند، هيچ كسى بار ديگرى را حمل نمى كند.»
هشام بن عروه از پدرش نقل مى كند كه نزد عايشه قول ابن عمر نقل شد كه ميت به گريه اهلش بر او عذاب مى شود، عايشه گفت: خدا رحمت كند اباعبدالرحمن را، او چيزى را شنيده ولى حفظ نكرده است. روزى جنازه مرد يهودى را از كنار رسول خداصلى الله عليه وآله عبور دادند در حالى كه اهلش بر او مى گريستند. پيامبرصلى الله عليه وآله فرمود: «انتم تبكون و انّه ليعذب»؛(234) «شما گريه مى كنيد و او عذاب مى شود.»
ثالثاً: قبلاً به روايتى اشاره كرديم كه عمر نزد پيامبرصلى الله عليه وآله از گريه زنان بر ميّت منع كرد، ولى رسول خداصلى الله عليه وآله به او فرمود: «دعهنّ يا عمر! فانّ العين دامعة و القلب مصاب و العهد قريب»؛ «اى عمر! آنان را رها كن، زيرا چشم اشك ريزان و قلب مصيبت ديده و عهد قريب است.»
رابعاً: اين روايت با ظاهر آيات قرآن سازگارى ندارد؛ زيرا خداوند مى فرمايد: «وَ لاتَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى ؛(235) «هيچ گناهكارى بار گناه ديگرى را بر دوش نمى كشد.»
2 - نهى عمر از گريه بر ميّت
گاهى مى گويند عمر بن خطاب از گريستن بر اموات نهى مى كرده است، لذا نهى او دليل بر عدم جواز است.
پاسخ
اوّلاً: نهى او در مقابل نصوصى است كه دلالت بر جواز بلكه رجحان دارد.
ثانياً: سنّت عمر نزد ما اعتبارى ندارد.
ثالثاً: نهى او همان گونه كه در روايات به آن اشاره شده، مورد مخالفت پيامبرصلى الله عليه وآله قرار گرفته است.
رابعاً: چگونه عمر از گريستن بر اموات نهى كرده در حالى كه خودش بر نعمان بن مقرن(236)، زيد بن
خطاب(237) و خالد بن وليد(238)، گريسته است. و نيز امر به گريه بر خالد بن وليد نموده است.(239)
تورات، و نهى گريه بر اموات
با تأملى در كتب يهود پى مى بريم كه نهى از گريه در سوگ مردگان، ريشه در تورات دارد، و عمر از آن جا كه با اهل كتاب خصوصاً يهود ارتباط داشته و كتاب هاى آنان را قرائت مى كرده است لذا اين حكم را در اسلام به اجرا گذاشته است.
در كتب يهود مى خوانيم: «اى فرزند! از تو شهوت دو چشمانت را با يك ضربت مى گيرم، پس نوحه و گريه مكن و اشكانت را جارى مساز. آرام گرفته و ساكت باش، و نوحه بر اموات نخوان».(240)
3 - اختصاص روايات گريستن به عصر ظالمان
محمّد باقر بهبودى در تعليقه خود بر كتاب «بحارالأنوار» ذيل روايات فضيلت گريه بر امام حسين عليه السلام مى گويد: «توهّم الجهال انّ لهذه الأحاديث اطلاقاً يشمل كل ظرف و زمان، فانكرها بعض اشدّ الإنكار... و الحق انّ هذه الاحاديث - بين صحاح و حسان و ضعاف - مستفيضة بل متواترة لا تتطرق اليها يد الجرح و التأويل، لكنّها صدرت حينما كان ذكر الحسين و البكاء عليه و زيارته و رثائه و انشاد الشعر فيه انكاراً للمنكر و مجاهدة فى سبيل اللَّه، و محاربة مع اعداء اللَّه: بنى امية الظالمة الغشوم و هدماً لأساسهم و تقبيحاً و تنفيراً من سيرتهم الكافرة بالقرآن و الرسول...
و امّا فى زمان لا محاربة بين اهل البيت و اعدائهم كزماننا هذا فلا يصدق على ذكر الحسين و البكاء عليه عنوان الجهاد... فحيث لا جهاد فى البكاء عليه فلا وعد بالجنة، و حيث لا عذاب و لا نكال و لا
خوف نفس فلا ثواب كذا و كذا. فليبك الفسقة الفجرة انّهم مأخوذون بسيى ء اعمالهم انّ اللَّه لا يخدع من جنّته...»؛(241) «و حق اين است كه در اين احاديث روايت صحيح و حسن و ضعيف وجود دارد ولى در عين حال مستفيض بلكه متواتر است كه دست جرح و تأويل در آن ها راه ندارد ولى اين روايات هنگامى صادر شده كه ذكر حسين و گريه بر او زيارت و مرثيه خوانى و قرائت شعر درباره او انكار منكر و مجاهده در راه خدا و جنگ با دشمنان خدا بنى اميه ظالم و غاصب به حساب مى آمده و موجب هدم اساس و بنيان آن ها و تقبيح و تنفير از روش كفرآميز آن ها نسبت به قرآن و رسول به حساب مى آمده است...
و امّا در زمانى كه بين اهل بيت و دشمنانشان جنگى نبوده مثل اين زمان، ديگر بر ذكر حسين و گريه بر او عنوان جهاد صادق نيست... و چون جهادى بر گريه بر او نيست پس وعده اى به بهشت نمى باشد، و هنگامى كه عذاب و گرفتارى و ترس بر جان نيست پس ثواب هايى هم كه در روايات آمده، نيست. پس بايد افراد فاسق فاجر بگريند، آنان به جهت اعمال بدشان مؤاخذه مى شوند زيرا خداوند در بهشتش فريب نمى خورد...».
پاسخ
اولاً: رواياتى كه در مورد ثواب گريه بر مصيبت امام حسين عليه السلام وارد شده مطلق است و شامل هر زمان و مكان و هر حالتى است.
امام رضاعليه السلام به ابن شبيب فرمود: «يابن شبيب! ان سرّك ان تكون معنا فى الدرجات العُلى من الجنان فاحزن لحزننا و افرح لفرحنا و عليك بولايتنا؛ فلو انّ رجلاً تولّى حجراً لحشره اللَّه معه يوم
القيمة»؛(242) «اى پسر شبيب! اگر دوست دارى كه با ما در درجات عالى بهشت باشى در حزن ما محزون و در شادى ما شاد باش. و بر تو باد به ولايت ما؛ زيرا اگر كسى سنگى را دوست بدارد خداوند او را در روز قيامت با همان سنگ محشور مى كند.»
مسمع بن عبدالملك از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «رحم اللَّه دمعتك، اما انّك من الذين يعدون من اهل الجزع لنا، و الذين يفرحون لفرحنا و يحزنون لحزننا»؛(243) «خداوند به جهت اشكانت بر تو رحمت فرستد. آگاه باش! همانا تو جزء كسانى هستى كه براى ما جزع مى كند و كسانى كه در شادى ما شاد و در حزن ما اندوهناكند.»
ثانياً: اگر اين گونه روايات مخصوص زمان بنى اميه است كه گريه در حكم جهاد بوده است، الان نيز وارثان بنى اميه از پيروان مدرسه شام در بين وهابيان وجود دارند كه با اهل بيت عليهم السلام دشمن اند و لااقل نمى خواهند كه از آن بزرگواران ياد و ذكرى برده شود و لذا از اين جهت در اين زمان گريه در سوگ اهل بيت عليهم السلام جهاد به حساب مى آيد.
ثالثاً: پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله در عصر و زمانى براى امام حسين عليه السلام گريه كرده است كه هنوز بنى اميه به حكومت نرسيده بود تا گريه در حكم جهاد بر ضدّ آنان به شمار آيد.
حاكم نيشابورى به سندش از ام الفضل دختر حارث نقل كرده كه گفت: «انّها دخلت على رسول اللَّه صلى الله عليه وآله فقالت: يا رسول اللَّه! انّى رأيت حلماً منكراً الليلة. قال: و ما هو؟ قالت: انّه شديد. قال: و ماهو؟ قالت: رأيت كأنّ قطعة من جسدك قطعت و
وضعت فى حجرى. فقال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله: رأيت خيراً؛ تلد فاطمة - ان شاء اللَّه - غلاماً فيكون فى حجرك. فولدت فاطمة الحسين، فكان فى حجرى، كما قال رسول اللَّه صلى الله عليه وآله. فدخلتُ يوماً الى رسول اللَّه صلى الله عليه وآله، فوضعته فى حجره، ثم حانت منّى التفاتة فاذا عيناً رسول اللَّه صلى الله عليه وآله تهريقان من الدموع. فقلت: يا نبىّ اللَّه! بأبى انت و امّى، ما لك؟ قال: أتانى جبرئيل عليه الصلاة و السلام، فأخبرنى انّ امّتى ستقتل ابنى هذا. فقلت: هذا؟ فقال: نعم، و اتانى بتربة من تربته حمراء»؛(244) «روزى بر رسول خداصلى الله عليه وآله وارد شده، عرض كردم: اى رسول خدا! شب گذشته خواب بدى ديدم. حضرت فرمود: آن خواب چيست؟ عرض كردم، خواب بدى است. حضرت فرمود: چيست؟ عرض كردم: در عالم رؤيا ديدم گويا قسمتى از بدن شما جدا شده و در دامان من قرار گرفت. پيامبر فرمود: خواب خوبى ديده اى. فاطمه (دخترم) اگر خدا بخواهد پسرى به دنيا خواهد آورد كه در دامان تو بزرگ خواهد شد.
ام الفضل مى گويد: فاطمه عليها السلام حسين عليه السلام را به دنيا آورد و او در دامان من بود، همان گونه كه رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود، تا آن كه بر رسول خداصلى الله عليه وآله وارد شدم و حسين عليه السلام را در دامنش گذاردم. به حضرت توجه كردم، ناگهان ديدم كه اشك از چشمانش سرازير شد. عرض كردم: اى پيامبر خدا! پدر و مادرم به فدايت، چه شده كه شما را گريان مى بينم؟ حضرت فرمود: جبرئيل بر من نازل شد و خبر داد كه امتم به زودى او را به شهادت
مى رسانند. عرض كردم: اين فرزند را؟ حضرت فرمود: آرى. آن گاه قسمتى از تربت خونين آن حضرت را به من داد.»
رابعاً: همچنين مطابق برخى از روايات، بسيارى از صحابه قبل از برپايى دولت بنى اميه در سوگ امام حسين عليه السلام گريستند كه به طور حتم نمى توان آن را حمل بر مسائل سياسى نمود.
ابن عساكر از نجى نقل مى كند كه من با على عليه السلام حركت كرديم. چون به نينوا كه در راه صفين بود رسيد، حضرت ندا داد: صبر كن اى اباعبداللَّه! صبر كن اى اباعبداللَّه در شطّ فرات. راوى مى گويد: عرض كردم: براى چه؟ حضرت فرمود: روزى بر پيامبر وارد شدم در حالى كه دو چشمش گريان بود. عرض كردم: اى پيامبر خدا! آيا كسى تو را به غضب درآورده است؟ چه شده كه چشمانتان اشكبار است؟ حضرت فرمود: لحظاتى قبل جبرئيل اينجا بود و مرا خبر داد كه حسين عليه السلام در كنار شطّ فرات به قتل خواهد رسيد.
نجى مى گويد: حضرت به من فرمود: آيا مى خواهى از تربتش به تو دهم تا استشمام نمايى؟ عرض كردم: آرى. آن گاه دست خود را دراز كرده و مشتى از خاك برداشت و به من عطا نمود. من نتوانستم جلوى خود را بگيرم، لذا اشكانم جارى شد.(245)
سبط بن جوزى نقل كرده است: چون حسين عليه السلام كشته شد، دائماً ابن عباس بر او مى گريست تا اين كه چشمش كور شد.(246)
قندوزى حنفى مى گويد: «چون سر مبارك حسين بن على عليهما السلام را بر ابن زياد وارد كردند، آن را در تشتى قرار داد و با چوب دستى اش شروع به زدن به دندان هاى آن حضرت نمود و مى گفت: مثل اين دندان ها را نديدم.
اَنَس نزد او بود، شروع به گريه كرد و گفت: حسين عليه السلام شبيه ترين مردم به رسول خداصلى الله عليه وآله است.(247)
ابن ابى الدنيا روايت كرده كه زيد بن ارقم نزد ابن زياد بود، به او گفت: چوبت را بردار، به خدا سوگند! به دفعات ديده ام كه رسول خداصلى الله عليه وآله ما بين اين دو لب را مى بوسيد. آن گاه شروع به گريه كرد.(248)
چون خبر كشته شدن امام حسين عليه السلام به ام سلمه رسيد، گفت: آيا اين كار را كردند؟! خداوند قبرهايشان را از آتش پركند. آن گاه آن قدر گريست تا اين كه غش كرد.(249)
خامساً: مطابق برخى از روايات امام زمان عليه السلام خبر از گريه خود در مصيبت امام حسين عليه السلام داده است آن جا كه مى فرمايد: «و لأبكينّ عليك بدل الدموع دماً»؛(250) «و به تحقيق كه براى تو به جاى اشك خون گريه مى كنم.»
سادساً: مگر امام رضاعليه السلام كه در عصر خلفاى عباسى زندگى مى كرده به گريه زياد خود در مصيبت جدش امام حسين عليه السلام اشاره نكرده است؟ آنجا كه مى فرمايد: «انّ يوم الحسين اقرح جفوننا و اسبل دموعنا و اذلّ عزيزنا بأرض كرب و بلا، و اورثنا الكرب و البلاء الى يوم الانقضاء...»؛(251) «همانا روز حسين عليه السلام پلك هاى ما را زخم كرده و اشكان ما را ريزان نموده و عزيز ما را در سرزمين كرب و بلا ذليل كرده است. و غصه و بلا را تا روز قيامت براى ما به ارث گذارده است...».
«جزع» نقيض صبر و به معناى اظهار حزن و درد و مصيبت است.
ابن منظور مى گويد: «و الجزع نقيض الصبر»؛(252) «و جزع نقيض صبر است.»
در «اقرب الموارد» در تفسير «جزع» آمده
است: «لم يصبر فاظهر الحزن»؛(253) «او صبر نكرده و اظهار حزن نموده است.»
در «المنجد» نيز به همين معنا تفسير شده است.
اظهار حزن داراى انواع و اقسامى است:
1 - بلند كردن صدا به همراه گريه كه به آن نوحه سرايى مى گويند.
2 - گريه همراه شيون كه به آن عويل مى گويند.
3 - گريه همراه با شمردن محاسن شخص از دنيا رفته كه به آن ندبه مى گويند.
4 - گاهى هم با قول است مثل گفتن واويلا و... .
5 - گاهى هم همراه با عمل است به اين كه دستش را بر پيشانى يا صورت و يا سينه اش مى زند و جزع مى كند.
در هر حال هر كردار و گفتارى كه از آثار غلبه حزن و اظهار آن باشد از مصاديق جزع است و اين مطلبى است كه در روايات نيز به آن اشاره شده است.
جابر مى گويد: به امام باقرعليه السلام عرض كردم: جزع چيست؟ حضرت فرمود: «اشدّ الجزع الصراخ بالويل و العويل و لطم الوجه و الصدر و جزّ الشعر من النواصى...»؛(254) «شديدترين جزع فرياد به واويلا و زدن به صورت و سينه و كندن مو از جلوى سر است...».
جزع در سوگ امام حسين عليه السلام از ديدگاه اهل بيت عليهم السلام
معاوية بن وهب از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «كلّ الجزع و البكاء مكروه سوى الجزع و البكاء على الحسين عليه السلام»؛(255) «تمام انواع جزع و گريه مكروه است به جز جزع و گريه بر حسين عليه السلام.»
علىّ بن حمزه از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «انّ البكاء و الجزع مكروه للعبد فى كل ما جزع ما خلا البكاء و الجزع على الحسين بن علىّ عليهما السلام، فانّه فيه مأجور»؛(256) «همانا
گريه و جزع براى انسان در هر چه جزع مى شود مكروه است به جز گريه و جزع بر حسين بن على عليهما السلام كه در اين مورد ثواب دارد.»
خالد بن سدير از امام صادق عليه السلام نقل كرده كه فرمود: «... و لقد شققن الجيوب و لطمن الخدود الفاطميات على الحسين بن على عليهما السلام، و على مثله تلطم الخدود و تشقّ الجيوب»؛(257) «... و همانا زنان فاطمى گريبان را براى حسين بن على عليهما السلام چاك داده و بر صورت زدند، و بر مثل او بايد بر صورت ها زد و گريبان ها چاك داد.»
مسمع بن عبداللَّه كردين بصرى مى گويد: امام صادق عليه السلام به من فرمود: «اما تذكر ما صُنع به - الحسين عليه السلام - ؟ قلت: نعم. قال: فتجزع؟ فقلت: اى واللَّه، واستعبر لذلك، حتى يرى اهلى اثر ذلك علىّ، فامتنع عن الطعام حتى يستبين ذلك فى وجهى. قال: رحم اللَّه دمعتك، اما انّك من الذين يُعدّون من اهل الجزع لنا و الذين يفرحون لفرحنا و يحزنون لحزننا و يخافون لخوفنا و يأمنون اذا أمنّا»؛(258) «آيا آنچه را كه بر حسين عليه السلام وارد شده ياد مى كنى؟ عرض كردم: آرى به خدا سوگند و از آن اندوهناك مى شوم به حدّى كه اهل بيتم اثر آن را در من مشاهده مى كنند و لذا از غذا دست مى كشم و اثر اين كار در صورتم نمايان مى شود. حضرت فرمود: رحمت خدا بر اشكانت، آگاه باش! تو از كسانى به حساب مى آيى كه براى ما جزع مى كنند و كسانى كه در شادى ما شاد و در حزن ما محزونند و به خوف ما خائف و هنگامى كه ما در امن و امانيم در
امانند.»
معاوية بن وهب مى گويد: «استأذنت على ابى عبداللَّه عليه السلام فقيل لى: ادخل فدخلت فوجدته فى مصلاه فى بيته، فجلست حتى قضى صلاته، فسمعته و هو يناجى ربّه و هو يقول: اللّهمّ يا من خصّنا بالكرامة...»؛(259) «از ابوعبداللَّه اجازه گرفتم تا بر او وارد شوم، اجازه ورود داده شد. من وارد شدم و حضرت را در حجره در محرابش مشاهده كردم. نشستم تا نمازشان تمام شود از او شنيدم كه در مناجات با پروردگارش عرضه مى داشت: بارخدايا! اى كسى كه ما را به كرامت اختصاص دادى... بر آن چشم هايى كه به جهت رحمت بر ما اشكشان جارى شده رحم كن. و نيز بر آن قلب هايى كه جزع كرده و براى ما سوخته است رحمت فرست و آن فريادها و شيون هايى را كه براى ما زده شده مشمول رحمت خود فرما.»
امام سجادعليه السلام به «زائده» مى فرمايد: «... فانّه لمّا اصابنا بالطفّ ما اصابنا و قتل ابى عليه السلام و قتل من كان معه من ولده و اخوته و سائر اهله و حملت حرمه و نساؤه على الأقتاب، يراد بنا الكوفة، فجعلتُ انظر اليهم صرعى و لم يواروا، فعظم ذلك فى صدرى و اشتدّ لما ارى منهم قلقى، فكادت نفسى تخرج، و تبيّنت ذلك منّى عمّتى زينب الكبرى بنت علىّ عليها السلام فقالت: مالى اراك تجود بنفسك يا بقية جدّى و ابى و اخوتى؟ فقلت: و كيف لا اجزع و اهلع و قد ارى سيّدى و اخوتى و عمومتى و ولد عمّى و اهلى مصرّعين بدمائهم، مرمّلين بالعرى، مسلّبين، لا يكفنون و لايوارون...»؛(260) «... چون آن مصيبت بزرگ بر ما در كربلا وارد شد و پدرم و كسانى كه از
اولاد و برادران و ساير اهل بيتش به شهادت رسيدند و اهل حرم و زنانش بر شتران به اسارت برده شدند تا آن ها را به كوفه وارد كنند، من به جنازه ها نظر مى كردم كه بر روى زمين افتاده و دفن نشده بودند. اين موضوع بر سينه ام سنگينى كرد و چون آنان را اين گونه ديدم امر برايم گران آمد و نزديك بود كه جان از تنم خارج شود. عمه ام زينب دختر على عليهما السلام چون اين حالت را از من مشاهده كرد عرضه داشت: تو را چه شده كه با جان خود بازى مى كنى اى باقيمانده جد و پدر و برادرانم؟ من گفتم: چگونه جزع و فزع نكنم در حالى كه آقا و برادران و عموها و پسرعموها و اهل بيتم را مى بينم كه به خون غلطيده و در سرزمين كربلا به خاك افتاده اند و لباس هاى آن ها را به غارت برده و كسى نيست كه آن ها را كفن كند و دفن نمايد...».
معناى عدم كراهت جزع در سوگ امام حسين عليه السلام
شيخ يوسف بحرانى در شرح روايت معاوية بن وهب از امام صادق عليه السلام كه فرمود: همه انواع جزع و گريه مكروه است مگر جزع و گريه در شهادت امام حسين عليه السلام مى فرمايد: «فالظاهر انّ المراد بالكراهة هنا عدم ترتب الصواب و الأجر عليه مجازاً، لا الكراهة الموجبة للذمّ، و ذلك فانّه ليس فى شي ء من افراد البكاء مايوجب الثواب الجزيل و الأجر الجميل مثل البكاء عليه و البكاء على آبائه و ابنائه: و قصارى البكاء على غيرهم انّ سبيله سبيل المباحات»؛(261) «پس ظاهر آن است كه مراد به كراهت در آنجا مجازاً عدم ترتّب ثواب و
اجر بر گريه باشد، نه كراهتى كه موجب مذمت گردد و جهت آن اين است كه در هيچ نوع گريه چيزى كه موجب ثواب ارزشمند و اجر زيبا شود نيست، همانند گريه بر امام حسين عليه السلام و گريه بر پدر و اجداد و فرزندان اوعليهم السلام كه چنين ثواب و اجرى دارد. و نهايت حكمى كه مترتب بر گريه بر ديگران مى شود آن است كه مباح باشد.»
برخى به خاطر وضعيّت خاصى كه قلبشان دارد كمتر مى توانند گريه كنند. اينان اگر تباكى هم كنند به ثواب و ارزش گريه خواهند رسيد.
در حديثى از پيامبرصلى الله عليه وآله روايت شده كه آن حضرت آخر سوره زمر «فَسيقَ الَّذينَ كَفَرُوا إِلى جَهَنَّمَ زُمَراً» را بر جماعتى از انصار تلاوت كرد. همگى به جز جوانى از آنان گريستند. جوان عرض كرد: از چشم من قطره اى بيرون نيامد، ولى تباكى كردم. حضرت فرمود: «من تباكى فله الجنّة»؛(262) «هر كس تباكى كند براى او بهشت است.»
جرير از پيامبرصلى الله عليه وآله نقل كرده كه فرمود: «انّى قارئ عليكم «ألْهكُمُ التَّكَاثُرْ» من بكى فله الجنّة و من تباكى فله الجنّة»؛(263) «همانا من بر شما سوره «أَلْهكُمُ التَّكَاثُرْ» را مى خوانم، هر كس گريست بهشت بر او واجب مى شود و هر كس تباكى هم كرد نيز بر او بهشت واجب است.»
شيخ محمّد عبده مى گويد: «تباكى آن است كه انسان خود را با زحمت به گريه وادارد، ولى بدون ريا».(264)
مير سيد شريف جرجانى مى گويد: «اصل در تباكى قول پيامبرصلى الله عليه وآله است كه فرمود: «ان لم تبكوا فتباكوا»؛ «اگر گريه نمى كنيد پس تباكى كنيد.» مقصود از اين جمله تباكى از كسى است كه
مستعدّ گريه است، نه تباكى غافل و كسى كه از روى لهو اين چنين مى كند».(265)
از روايات اهل بيت عليهم السلام استفاده مى شود كه تباكى با توجه نيز مطلوبيت دارد.
امام صادق عليه السلام فرمود: «من تباكى فله الجنّة»؛(266) «هر كس تباكى كند براى او بهشت است.»
و نيز فرمود: «... و من أنشد فى الحسين شعراً فتباكى فله الجنة»؛(267) «... و هر كس درباره حسين عليه السلام شعرى بخواند و تباكى كند بهشت بر او واجب است.»
بيشترين و مهم ترين تأثيرى كه مراسم عزادارى بر شركت كنندگان دارد تأثيرات روانى است و بيشتر شركت كنندگان نيز در پى همين نوع تأثيرات هستند. لذا برخى مى گويند: عزادارى و گسترش اين مراسم در طول سال و به مناسبت هاى مختلف باعث مى شود كه جامعه از شادى ها دور باشد و بيشتر احساس غمگينى كند و در نتيجه باعث افزايش افسردگى در جامعه شود.
گريه داراى يك ظاهر است و يك باطن. ظاهر آن يك امر فيزيولوژيك است؛ يعنى بايد تأثيرات روانى از طريق محرّك هاى بيرونى يا درونى مثل تفكّر شكل گيرد، سپس اين تأثرات وارد چرخه فيزيولوژى مغز و اعصاب شود. در اين هنگام بخش خاصى از مغز فعّال شده و غدد اشكى چشم را فرمان فعاليت مى دهد، و در نهايت قطرات اشك جريان پيدا مى كند كه ما آن را گريه مى ناميم. باطن گريه همان تأثّرات درونى است. نگاه روان شناختى و داورى ما در باب پيامدهاى گريه نيز دايرمدار تأثرات عاطفى است. اگر در روايات آمده است كه گريه كردن و گرياندن و حالت گريه به خود گرفتن در مراسم عزاى حسينى منشأ اثر دنيوى و اخروى است، به تأثرات درونى نظر دارد وگرنه به صورت مصنوعى و يا با مواد شيميايى هم مى توان، چشمانى گريان داشت. باطن گريه بر چهار نوع تقسيم مى شود كه يك نوع آن معطوف به خود و نيازهاى سركوب شده خود است و مى تواند با افسردگى هم بستگى مثبت داشته باشد كنش و واكنش ورا اجتماعى فرد را مختل سازد، امّا سه نوع ديگر، اميدبخش است و حركت آفرين و رابطه معكوس با افسردگى دارد؛ نوع اوّل ناشى از مرگ واقعى است،
امّا سه نوع ديگر سوگ واقعى نيستند اگر چه در مراسم سوگوارى انجام مى پذيرد. اين چهار نوع عبارتند از:
1 - گريه ناشى از ارتباط و علاقه
اين گريه به هنگام غم و مصيبت و داغ ديدگى حاصل مى شود و اختيارى نيست، و معمولاً بى اراده جارى مى گردد. اين گريه به اصطلاح روان شناسان و روان درمان گران، تخليه روانى - هيجانى است و به خود فرد و نيازهاى سركوفته شده او بازمى گردد.
2 - گريه ناشى از عقيده
اين نوع گريه مثل اشكى است كه هنگام مناجات از انسان جارى مى شود. كه ناظر به حال و آينده است. اين نوع گريه ريشه در اعتقادات دارد و مربوط به ترس هاى دنيوى و زندگى روزمرّه نيست.
3 - گريه ناشى از كمال خواهى
برخى از گريه ها ناشى از فضيلت طلبى و كمال خواهى است، مثل گريه اى كه در فقدان معلّم و مربّى اخلاق و پيامبر و امام و... رخ مى دهد. اين نوع از آن جهت است كه ما در عمق وجودمان كمال و رشد را تحسين مى كنيم و از بودن آن كمالات، ذوق زده مى شويم و از فقدان آن ها ناراحت مى گرديم. گاهى در مراسم عزادارى گريه هايى از اين نوع وجود دارد.
4 - گريه بر مظلوم
مثل اين كه بر رسول خداصلى الله عليه وآله و امامان مخصوصاً سالار شهيدان و مصايبى كه بر آنان وارد شده مى گرييم.
واقعه كربلا نه تنها منشأ تأثير در قلوب عموم بشريّت شده است، بلكه باعث شده تا كسانى كه داخل در آيين آن حضرت نبوده اند را به سوى آن رهنمون سازد و از دين و آيين معاويه خارج كرده و به سوى آن حضرت سوق دهد.
اينك به برخى
از كسانى كه با خواندن يا شنيدن واقعه عاشورا تحوّل مذهبى در آنان پيدا شده و موجب استبصارشان شده اشاره مى كنيم:
او در نامه اى به يكى از خطباى حسينى مى نويسد: «ذات يوم كنت ابحث عن إذاعة القاهرة و فى يدى مذياع صغير و انا جالس وحدى فى غرفتى، كنت أعيش حينها خارج مصر، و كان الشوق اليها يغمز قلبى و يستولى على مشاعرى و لم تكن الفضائيات قد ظهرت بعد.
و فجأة تناهى الى اذنى صوت رخيم عذب، فاوقفت مؤشر المذياع، كان الأداء مختلفاً تماماً عن كل اداء سمعته من قبل، فازدادت دهشتى. كان الرجل يتحدث عن الامام الحسين عليه السلام و عن الكارثة المريعة التى وقعت فى كربلاء، لا ادرى فى اىّ شهر من الشهور كنّا، و ربّما كنّا فى شهر محرم.
فى تلك الأيام لم اكن قد عرفت بعدُ البكاء على الحسين عليه السلام و معنى هذا البكاء و لكنّنى وجدت نفسى قد غمرها حزن شديد، فاجهشت بالبكاء، و فاضت الدموع من عيونى بغزارة و حرارة دون ارادة، و رحت ابكى بمرارة و حرقة لم اعهدها من قبل، الى ان انتهى الحديث الذى استولى على جوانحى قادماً عبر الأثير، و قد تجسدت أمامى مصيبة اهل البيت الأطهارعليهم السلام اعلن المذيع بانّ الإذاعة هى اذاعة طهران، و لكنّه لم يذكر اسم المتحدث، و لعلّه بالطبع كان قد ذكره فى البداية، فشعرت بالأسف الشديد؛ لأنّنى كنت فى شدة الشوق لمعرفة صاحب هذا الصوت القادم من خلف الحجب و الأستار...
و كان ان انفتحت امام بصيرتى آفاق جديدة واسعة على قتيل العبرات الامام الحسين عليه السلام»؛(268) «يك روز در حالى كه در دستانم راديوى كوچكى بود به دنبال موج قاهره بودم. تنها
در اتاقم نشسته بودم، در همان حال كه موج را مى چرخاندم ناگهان صدايى گوارا و دل انگيز به گوشم خورد، موج راديو را بر آن نگه داشتم. اين صدا با تمام صداهايى كه قبلاً شنيده بودم فرق مى كرد. كم كم توجّه ام را به خودش جلب كرد. دقت كردم، فهميدم شخصى درباره امام حسين عليه السلام و از حادثه تلخى كه در كربلا به وقوع پيوست سخن مى گويد. نمى دانم در چه ماهى از ماه هاى سال بود، گمانم در ماه محرّم بود.
آن ايام من هنوز مسأله گريه بر امام حسين عليه السلام را نمى دانستم. ولى با شنيدن بخشى از واقعه كربلا از آن خطيب در دلم حزنى شديد احساس نمودم. در آن هنگام زار زار گريستم و اشكانم از ديدگانم بدون اراده و با شدّت و حرارت، جوشش داشت. من چنان گريه اى تلخ و با سوزش داشتم كه هرگز در طول عمرم مثل آن را ياد ندارم، اين حالت در وجود من تا آخر كلام خطيب ادامه داشت، حالتى كه تمام وجود مرا در برگرفته و در آن تأثير گذاشت و مصيبت اهل بيت اطهارعليهم السلام را در جلوى من مجسم ساخت. راديو اعلام كرد كه اين صدا صداى تهران است، ولى اسم سخنران را ذكر نكرد و گويا نام او را از ابتدا برده بود. من در خود تأسف شديدى احساس كردم؛ زيرا اشتياق زيادى داشتم كه صاحب اين صدا را از پشت اين حجاب ها و پرده ها بشناسم...
بعد از اين زمان بود كه افق هاى جديد و گسترده در پيش چشمانم نسبت به كشته شده اشك ها، امام حسين عليه السلام باز شد.»
او بعد از آن واقعه، تشيّع را انتخاب كرده و
با سفر به ايران يكى از مجريان تلويزيون مى شود.
او در كتاب خود «منهج فى الانتماء المذهبى» قصه استبصار خود را چنين بازگو مى كند: «نعم، هكذا كانت البداية، مع الحسين مصباح الهدى كانت البداية، و مع الحسين سفينة النجاة كان الشروع. بداية لم اقصدها انا و انّما هى التى قصدتنى فوفّقنى اللَّه لحسن استقبالها و اخذ بيدى الى عتباتها...
ذلك كان يوم ملك علىّ مسامعى صوت شجىّ، ربّما كان قد طرقها من قبل كثيراً فأغضتْ عنه و مالت بطرفها و اسدلت دونه ستأئرها و أعصت عليه، حتى دعانى هذه المرة و انا فى خلوة او شبهها، فاهتزت له مشاعرى و منحته كل احساسى و عواطفى من حيث ادرى و لا ادرى... فجذبنى اليه، تتبادلنى امواجه الهادرة، و السنة لهيبه المتطايرة، حتى ذابت كبريائى بين يديه و انصاع له عتوىّ عليه، فرحت معه اعيش الأحداث و اذوب فيها، اسير مع الراحلين و احطّ اذا حطّوا، و اتابع الخطى حتى النهاية. تلك كانت قصة مقتل الامام الحسين عليه السلام بصوت الشيخ عبدالزهراء الكعبى؛ فى العاشر من محرّم الحرام من سنة 1402 للهجرة. فاصغيت عنده ايّما اصغاء لنداءات الامام الحسين عليه السلام و ترتعد جوارحى مع الدمعة و العبرة و شي ء فى دمى كأنّه الثورة، و هتاف فى جوارحى: لبيك يا سيدى يابن رسول اللَّه! و تنطلق فى ذهنى اسألة لا تكاد تنتهى و كانّه نور كان محجوباً، فانبعث يشقّ الفضاء الرحيب دفعة واحدة. انطلاقة يؤمها الحسين، بقية المصطفى، و رأس الأمّة و علم الدين. انطلاقة الاسلام كلّه تنبعث من جديد و رسول اللَّه يقودها من جديد، بشخص ريحانته و سبطه الحسين عليه السلام.
و هذه نداءات الاسلام يبثّها اينما حلّ و الجميع
يعرفها و لا يعرف للاسلام معنى فى سواها.
و مصارع ابناء الرسول!...»؛(269) «آرى اين چنين بود شروع آن، با حسين عليه السلام چراغ هدايت، شروع آن بود. و با حسين عليه السلام كشتى نجات شروع شد. شروعى كه من آن را قصد نكرده بودم، بلكه او مرا قصد نمود، و خداوند مرا به حسن استقبال از آن موفّق گردانيد و دست مرا گرفته و به عتبه هاى آن رسانيد... و آن، روزى بود كه صدايى حزين به گوشم خورد. چه بسا آن صدا قبل از آن نيز بارها به گوشم رسيده بود ولى از آن بى توجّه گذر كرده بودم و بر روى آن پرده ها انداختم، او نيز به من بى توجّهى كرد. ولى اين بار مرا به خود دعوت نمود در حالى كه من در جاى خلوتى يا شبيه آن بودم. به جهت آن صدا تمام مشاعر و حواسّ من به لرزه درآمد و من نيز تمام احساس و عواطفم را بى اختيار در اختيار او قرار دادم... .
آن صدا مرا به سوى خود جذب كرد... و امواج متلاطم و زبانه هاى شعله پراكنده اش هر لحظه بر من اصابت مى نمود. تا به حدّى كه كبرياى وجودم را نزد خود ذوب نمود و تمام وجودم را سراسر گوش كرده و به خود متوجّه ساخت. من با آن صوت به حركت درآمدم و با وقايعى كه نقل مى كرد زندگى كرده، در آنها ذوب مى شدم... و با آن قافله سير مى نمودم، و هر كجا كه فرود مى آمدند، من نيز فرود مى آمدم و به دنبال آنان تا به آخر، گام هاى خود را برداشته و راه را پيمودم.
آن واقعه، قصه مقتل امام حسين عليه السلام
با صداى شيخ عبدالزهرا كعبى؛ در روز دهم از ماه محرّم الحرام سال 1402 هجرى بود. من به تمام نداهاى امام حسين عليه السلام گوش مى دادم و تمام جوارحم از آن مى لرزيد، و اين حالت همراه با اشك و عبرت بود، و چيزى در خونم... گويا انقلاب و ندايى در جوارحم... كه لبيك يا سيدى، يابن رسول اللَّه!...
در ذهنم سؤال هايى بى پايان بود، و گويا نورى كه از قبل محجوب و مستور بوده است. اين نور برافروخت و يك دفعه تمام فضا را شكافت. فروزشى كه پيروى و اقتداء به حسين عليه السلام را در بر داشت، حسينى كه يادگار مصطفى و بزرگ امّت و از رهبران دين بود.
فروزشى از اسلام به تمام معنا كه از نو برانگيخت و پيامبر خداصلى الله عليه وآله آن را به توسّط شخص ريحانه و سبطش حسين عليه السلام از نو رهبرى نمود.
اين نداهاى اسلام است كه هر كجا فرود آيد پراكنده مى شود و همه آن ها را مى شناسند! و براى اسلام معنايى به جز آن شناخته نمى شود.
آرى، مكان هاى بر زمين خوردن فرزندان رسول خدا!...».
او در كتاب خود «لقد شيّعنى الحسين عليه السلام» مى نويسد: «قال لى احد المقربين يوماً: من الذى شيّعك و اىّ الكتب اعتمدتها؟ قلت له: امّا بالنسبة لمن شيّعنى، فانّه جدّى الحسين و مأساته الأليمة. و امّا عن الكتب فقد شيّعنى صحيح البخارى و الصحاح الأخرى.
قال: كيف ذلك؟ قلت له: اقرأها و لا تدع تناقضاً الّا احصيته و لا رطانة الّا وقفت عندها ملياً... اذ ذاك ستجد بُغيتك! انّ الأمّة التى قتلتِ الحسين عليه السلام و سبت اهله الطاهرين لا يمكننى الثقة بها مطلقاً، و لا يمكننى ان أووّل هذه الأحداث لصالح
الفكر السائد، مثلما لا استطيع تأويل الدم الطاهر بالماء الطبيعى. هذه الدماء التى سالت ليست مياه نهريّة، انّما هى دماء اشرف من اوصى بهم النبىّ صلى الله عليه وآله فى هذه الأمة، أفقدتنى الأمة الثقة فى نفسها، و مهما قالوا فانّهم لن يقنعونى بانّ دم الحسين عليه السلام لم يُرَق بيد مسلمين حكموا الأمة الاسلامية، و كان تعامل ائمة السنة و الجماعة معهم تعاملاً حسناً. الامة التى لم ترع ابناء الرسول صلى الله عليه وآله بعده لا يمكن ان ترع سنّته بعده، قل ما شئت. قل: انّ المسلمين فى العهد الأول اجتهدوا فى قتل اهل البيت عليهم السلام و قل: انّ هذه الأفكار التى وردت فى كتب الشيعة دخيلة و لا حقيقة لها فى التاريخ الاسلامى، لكن هل يستطيع واحد من المسلمين من المحيط الى المحيط ان يدّعى انّ الحسين عليه السلام لم يَمت شهيداً مظلوماً بأمر من اميرالمؤمنين يزيد بن معاوية و بفتوى رسمية من شريح القاضى و سيوف الجيش الأموى الحاقد، فى بيعة ترعرع فيها فكر العامة و على إثر حدث فريد من نوعه فى تاريخ الاسلام هو حدث تحويل الخلافة الى مُلك عضوض، حيث يُنصب يزيد بن معاوية غصباً على المسلمين... كلّا و الف كلّا، فلا احد يستطيع ذلك؛ لانّ التاريخ أبى الّا ان يبقى اميناً لقضايا المستضعفين و لو كره المفسدون»؛(270) «يك نفر از نزديكانم به من گفت: چه كسى تو را شيعه نمود، و به چه كتاب هايى اعتماد نمودى؟ من در جواب او گفتم: امّا نسبت به اين سؤال كه چه كسى مرا شيعه نمود بايد بگويم: آن شخص جدّم حسين عليه السلام و فاجعه ناگوارى بود كه بر او اتفاق افتاد. و امّا نسبت به
اين سؤال كه به چه كتابى در اين باره اعتماد كردم، بايد بگويم كه مرا صحيح بخارى و صحاح ديگر اهل سنت، شيعه نمودند. او سؤال كرد: اين چگونه ممكن است؟ به او گفتم: صحاح را مطالعه كن، و از تناقضات آن مگذر جز آن كه آن ها را شماره نمايى. و نيز از كلامى مگذر جز آن كه در آن تأمّل نمايى... در اين هنگام به آرزوى خود خواهى رسيد.
به طور حتم امّتى كه حسين عليه السلام را به قتل رساند و اهل بيت طاهرين او را به اسارت برد هرگز قابل اعتماد نيست. و هرگز براى فكر آزاد و بى تعصّب امكان ندارد تا اين حوادث را توجيه كند، همان گونه كه من نمى توانم خون پاك را با آب طبيعى تأويل نمايم. اين خون هايى كه جارى شد آب هاى نهر نبود، بلكه خون هاى شريف ترين كسانى بود كه پيامبرصلى الله عليه وآله بر آنان در اين امّت وصيّت نموده بود. اين امّت خود باعث شدند كه اعتبارشان را از دست بدهند، و هر چه بگويند نمى توانند مرا قانع كنند كه چگونه خون حسين عليه السلام به دست افرادى بر زمين ريخته شد كه بر امّت اسلامى حكمرانى مى كرده اند و علماى اهل سنت و جماعت با آنان رفتار خوبى داشتند!
امّتى كه رعايت حال فرزندان پيامبرش را بعد از او ندارد هرگز نمى تواند مراعات سنّتش را بعد از او كند، هر چه مى خواهى در توجيه اين عمل بگو، بگو كه مسلمانان در عهد اوّل در كشتن اهل بيت عليهم السلام اجتهاد كردند! و بگو: اين افكار كه در كتب شيعه وجود دارد همگى ساختگى است و در تاريخ اسلام حقيقتى ندارد،
ولى آيا يك نفر از مسلمانان از اين طرف اقيانوس تا آن طرف اقيانوس مى تواند انكار كند كه امام حسين عليه السلام مظلومانه به امر يزيد بن معاويه و به فتواى رسمى از شريح قاضى و شمشيرهاى لشكر اموى كينه توز كشته شد جامعه اى كه در آن فكر عامه رشد كرده و در پى حادثه اى منحصر به فرد از نوع خود در تاريخ اسلام به وقوع پيوست، حادثه اى كه عبارت از تحويل خلافت به پادشاهى و سلطنت بود. كه بعد از آن يزيد بن معاويه به طور غاصبانه بر مسلمانان منصوب شد...
هرگز، و هزار هرگز... هيچ كس جرأت و توان ندارد كه اين موضوع را انكار يا توجيه نمايد؛ زيرا سنّت تاريخ آن است كه نسبت به وقايع و قضايايى كه بر مستضعفين وارد شده كوتاهى نكند، گرچه مفسدين كراهت داشته باشند.»
او نيز مى گويد: «كان الحسين عليه السلام يريد ان ينتشل الأمة من جمودها، و يحرّكها للثورة ضدّ الكيان الأموى الجاثم على السلطة، و لابدّ من تضحية، و لابدّ من دم شريف يُراق؛ ليُحدثَ فى نفوس القوم الذين خذلوا قضيته و مازالوا يخذلون»؛(271) «خواست امام حسين عليه السلام اين بود تا امّت را از جمودى كه پيدا كرده برهاند و او را براى انقلابى بر ضدّ كيان اموى كه بر سلطه تكيه زده تحريك نمايد. و اين كار احتياج به جانفشانى و فداكارى داشت، و احتياج به خونى بود كه ريخته شود، تا انقلابى را در نفوس مردم پديد آورد...».
وى اضافه مى كند: «كان الامام الحسين عليه السلام يحرص على كرامة الأمة و مصلحتها، و يحول دون يزيد و اذلالها... لقد خُذل الحسين عليه السلام و هو فى امسّ الحاجة الى من
ينصره»؛(272) «امام حسين عليه السلام حريص بر كرامت امت و مصلحت آنان بود و در مقابل يزيد و گمراهى هاى او مى ايستاد... آرى حسين عليه السلام خوار شد در حالى كه احتياج شديد به كسانى داشت تا او را يارى كنند».
او بعد از تبيين واقعه عاشورا به صورت اختصار به اين نتيجه مى رسدكه «لقد شيّعنى الحسين عليه السلام» حسين عليه السلام مرا شيعه نمود. و سپس مى گويد: «... و لعمرى، انّه المشهد الذى لا يزال صداه يتحرّك فى اقدس قداساتى، يُمنّينى بالأحزان فى كلّ حركة أتحرّكها. ما ان خلصت من قراءة مذبحة كربلاء بتفاصيلها المأساوية حتى قامت كربلاء فى نفسى و فكرى، و من هنا بدأتْ نقطة الثورة، الثورة على كل مفاهيمى و مسلّماتى الموروثة، ثورة الحسين عليه السلام داخل روحى و عقلى...
لقد جاء اهل الشام و الكوفة بالسيف، و جاء الحسين عليه السلام بالدم و انتصر الدم على السيف، بل و انتصر على التاريخ البلاطوى، فكان الحسين عليه السلام نوراً لم تغطّه ظُلَم التحريف.
و نحن ننعى هذه المأساة و نعلم انّ الامام الحسين عليه السلام قد مضى على حقّ، و انّ قطرة من نعيمه قد أَنْسَتْهم كلّ معاناته، الّا انّنا نبكى اولئك المغفّلين الذين اتخذوا من قاتلى الحسين عليه السلام و انصارهم و خاذليه قدوة لهم و اسوة و نماذج من الورع يقتدى بها. و ما اكثر الطبول التى قُرعت و المزامير التى عُزفت مدحاً لشخصيات تاريخية كانت من بين اولئك الذين اشتركوا فى احتراز رأس الحسين عليه السلام و نهب متاعه بخسّة!
الذين قتلوا الحسين عليه السلام و هم يعلمون انّه خير من اميرهم و سيد العرب و المسلمين، و ماقتلوه الّا طمعاً فى الحطام الذى أمناهم به يزيد، اليسوا قادرين على تحريف الاسلام و اختلاق
الأحاديث بحثاً عن نفس الحطام؟
لقد شيّعنى الحسين عليه السلام من خلال المأساة التى شاهدها هو و اهل البيت عليهم السلام، شيّعنى بدمائه العبيطة، و هى تنساب على الرمل الأصفر بارض الطفوف وبصراخ الأطفال و نواح النساء. يومها ناديت و قد انسكبت من عينى دمعة حزينة و رقيقة، قلت و القلب تمزّقه الأحزان:
و يَرثى ربابك دنيا الشجون
و دمع النواح و فيض الرسا
و اىّ شي ء صنع الأعداء بموته سوى ان حفروا قبورهم و دقّوا نعوشهم بالمسامير ليدخلوا مقبرة التاريخ صاغرين، و مازلت اراه - اباعبداللَّه - كبيراً فى عين التاريخ، لقد نوّر الحياة بدمه الزكىّ العطر؛
سطعت بريقاً كوَمْض الشموس
و شاع سناك كبرق السماء
و ما إن أقرأ عن تفاصيل كربلاء حتى تأخذنى الجذبة بعيداً، ثم تعود انفاسى الى انفاسى، و الحسين عليه السلام الفاه لديها قد تربع بدمائه الطاهرة.
فياليتنى كنت معه، فأفوز فوزاً عظيماً. و فى تلك هناك من يَفهمنى و قد لا يفهمنى من لا يرى للجريمة التاريخية وقعاً فى نفسه و فى مجرّبات الأحداث التى تلحقها.
فكربلاء مدخلى الى التاريخ، الى الحقيقة، الى الاسلام، فكيف لا أُجذب اليها جذبة صوفى رقيق القلب، او جذبة اديب مرهف الشعور، و تلك هى المحطّة التى اردت ان أُنهى بها كلامى عن مجمل معاناة آل البيت عليهم السلام و ظروف الجريمة التاريخية ضدّ نسل النبىّ صلى الله عليه وآله»؛(273) «... به جان خودم سوگند! اين مشهد كسى است كه هميشه فرياد او در مقدّس ترين مقدسات من به صدا درآمده و در حركت است. و در تمام حالات و حركاتم مرا محزون نموده است.
من از قرائت كشتار كربلا با تفاصيل جانكاهش خلاصى نيافتم جز آن كه كربلا در نفس و فكرم قيام نمود. و از
اين جا نقطه انقلاب شروع شد، انقلابى بر ضدّ تمام مفاهيم و مسلّمات به ارث گذاشته براى من از گذشتگان، آرى، انقلاب حسين عليه السلام داخل روح و عقلم... .
اهل شام و كوفه با شمشير آمدند، ولى امام حسين عليه السلام با خون خود آمد، و خون بر شمشير پيروز شد، بلكه بر تاريخ انحراف پيروز گشت، لذا حسين عليه السلام نورى است كه تاريكى هاى تحريف، او را نخواهد پوشانيد. ما اين مصيبت و فاجعه را گرامى مى داريم و مى دانيم كه امام حسين عليه السلام به حق كشته شد و تنها قطره اى از خون او تمام آنان را به بوته فراموشى تاريخ سپرد، ولى ما بر افراد غافلى مى گرييم كه قاتلان و خواركنندگان حسين عليه السلام و انصار او را الگو و رهبر خود قرار داده، و نمونه اى از ورع پنداشته اند و به آنان اقتدا مى نمايند... كسانى كه حسين عليه السلام را به شهادت رساندند در حالى كه مى دانستند او از اميرشان بهتر است، او سيّد عرب و مسلمانان است. آنان حسين عليه السلام را نكشتند جز به خاطر هدايايى كه يزيد بشارتش را به آنان داده بود. آيا آنان قدرت بر تحريف اسلام و جعل احاديث را به جهت رسيدن به هداياى يزيد نداشتند؟
آرى، اين حسين عليه السلام بود كه مرا از لابه لاى اين مصيبتى كه او و اهل بيتش به آن مبتلا شدند، شيعه نمود. مرا با خون هاى تازه اش شيعه نمود. خون هاى تازه اى كه بر روى سنگ ريزه هاى زرد در سرزمين طف (كربلا) بر زمين ريخت. او مرا با صداى اطفال و نوحه هاى زنان شيعه نمود. من به ياد آن روز فرياد برآوردم در حالى كه از ديدگانم اشكى همراه با
حزن و رقّت قلب جارى بود. و با قلبى كه اندوه ها آن را پاره مى نمود گفتم:
و يَرثى ربابك دنيا السّجون
و دمع النواح و فيض الدما
«و مرثيه سرايى مى كند رباب تو از دنيايى كه زندان مؤمن است در حالى كه اشكِ نوحه گرانه اش ريزان و خونش در جوشش مى باشد».
با مرگ حسين عليه السلام دشمنان او چه كردند، جز آن كه گورهاى خود را كنده و نعش هاى خود را با لگد خورد كردند تا با خوارى و ذلّت در مقبره تاريخ دفن شوند. اى اباعبداللَّه! من هميشه تو را در چشم تاريخ بزرگ مى بينم. حيات زندگى به خون پاك و معطّر تو نورانى شد.
سطعتَ بريقاً كوَمْضِ الشموس
و شاعَ سناك كبر السما
«نور تو ساطع شد در برابر شعاع اندك خورشيدها و شعاع نور تو پهنه گسترده آسمان را فراگرفت».
من هر گاه تفاصيل كربلا را قرائت مى كنم از دور جذبه اى مرا به سوى خود مى برد، آن گاه نفس هايم به تپش درمى آيد و حسين را در كنار خود مى يابم كه به خون پاكش غوطه ور است. اى كاش من با او بودم و به فوز عظيم نائل مى گشتم!. و در آن جذبه و كشش محو مى شدم!. آرى در آن جا كسى است كه آنچه را كه من فهميدم مى فهمد، و ممكن است كسى باشد كه آن چه من فهميدم نفهمد و آن واقعه عظيم تاريخى در نفس او اثرى نگذارد...
آرى، كربلا محلّ و زمان ورود من به تاريخ است، ورود به حقيقت و ورود به اسلام است. چگونه همانند جذبه صوفى رقيق القلب به اين حقيقت جذب نشوم، يا همانند جذبه اديبى كه شعورش به هيجان آمده است
فانى نگردم. آرى اين واقعه اى است كه بر آن فرود آمدم و به طور مختصر و اجمال از مصايب آل بيت عليهم السلام و جرم تاريخ بر ضدّ نسل پيامبرصلى الله عليه وآله سخن گفتم و الآن مى خواهم كلامم را به پايان رسانم.»
او در كتاب خود «ثمّ اهديت» مى نويسد: «جاء صديقى منعم و سافرنا الى كربلاء، و هناك عشنا محنة سيّدنا الحسين عليه السلام كمايعيشها شيعته، و علمت وقتئذ بانّ سيدنا الحسين عليه السلام لم يمت، فالناس يتزاحمون و يتراصّون حول ضريحه كالفراشات و يبكون بحرقة و لهفة لم اشهد مثيلاً، فكانّ الحسين عليه السلام استشهد الآن.
و سمعت الخطباء هناك يثيرون شعور الناس بسردهم لحادثة كربلاء فى نواح و نحيب و لا يكاد السامع لهم ان يمسك نفسه و يتماسك حتى ينهار.
فقد بكيت و اطلقت لنفسى عنانها و كأنّها كانت مكبوتة و احسست براحة نفسية كبيرة ما كنت اعرفها قبل ذلك اليوم، و كانّى كنت فى صفوف اعداء الحسين عليه السلام و انقلبت فجأة الى اصحابه و اتباعه الذين يفدونه بارواحهم.
و كان الخطيب يستعرض قصة الحرّ و هو احد القادة المكلّفين بقتال الحسين عليه السلام و لكنّه وقف فى المعركة يرتعش كالسعفة، و لمّا سأله بعض اصحابه: اخائف انت من الموت؟ اجابه الحرّ: لا واللَّه، و لكنّنى اخيّر نفسى بين الجنّة و النار. ثم همز جواده و انطلق الى الحسين عليه السلام قائلاً: هل من توبة يابن رسول اللَّه؟صلى الله عليه وآله
ولم اتمالك عندسماع هذا ان سقطت على الأرض باكياً، و كأنّى أمثّل دور الحرّ، و اطلب من الحسين عليه السلام: هل من توبة يابن رسول اللَّه؟ سامحنى يابن رسول اللَّه.
و كان صوت الخطيب مؤثراً، و ارتفعت اصوات الناس بالبكاء و
النحيب. عند ذلك سمع صديقى صياحى و انكبّ علىّ معانقاً، باكياً، و ضمّنى الى صدره، كما تضمّ الأم ولدها و هو يردّد: يا حسين، يا حسين. كانت دقائق و لحظات عرفت فيها البكاء الحقيقى، و احسست و كأنّ دموعى غسلت قلبى و كلّ جسدى من الداخل»؛(274) «... دوستم منعم آمد و با هم به كربلا مسافرت كرديم و در آن جا به مصيبت سرورمان حسين - مانند شيعيان - پى بردم و تازه فهميدم كه حضرت حسين عليه السلام نمرده است. مردم ازدحام مى كردند و گرداگرد آرامگاهش پروانه وار مى چرخيدند و با سوز و گدازى كه نظيرش هرگز نديده بودم، گريه مى كردند و بيتابى مى نمودند كه گويى هم اكنون حسين عليه السلام به شهادت رسيده است. و سخنرانان را مى شنيدم كه با بازگو كردن فاجعه كربلا احساسات مردم را برمى انگيختند و آنان را به ناله و شيون و سوگ وا مى داشتند و هيچ شنونده اى نمى تواند اين داستان را بشنود و تحمل كند، بلكه بى اختيار از حال مى رود. من هم گريستم و گريستم و آن قدر گريستم كه گويى سال ها غصّه در گلويم مانده بود، و اكنون منفجر مى شود.
پس از آن شيون، احساس آرامشى كردم كه پيش از آن روز چنان چيزى نديده بودم. تو گويى در صف دشمنان حسين عليه السلام بوده ام و اكنون در يك چشم بر هم زدن منقلب شده بودم و در گروه ياران و پيروان آن حضرت كه جان خود را نثارش كردند، قرار مى گرفتم. و چه جالب كه در همان لحظات، سخنران، داستان حرّ را بررسى مى كرد. حرّ يكى از سران سپاه مخالف بود كه به جنگ با حسين عليه السلام آمده بود، ولى يكباره در
ميدان نبرد بر خود لرزيد و وقتى اصحابش از او سؤال كردند كه تو را چه شده است؟ نكند كه از مرگ مى هراسى؟ او در پاسخ گفت: به خدا سوگند! هرگز از مرگ هراسى ندارم ولى خود را مخيّر مى بينم كه بهشت را برگزينم يا دوزخ را. او ناگهان اسب خود را به سوى حسين عليه السلام حركت داد و به ديدار او شتافت و گريه كنان عرض كرد: «اى فرزند رسول خدا! آيا راه توبه برايم هست؟».
درست در همين لحظه بود كه ديگر نتوانستم طاقت بياورم و شيون كنان خود را بر زمين افكندم، و گويا نقش حر را پياده مى كردم و از حسين عليه السلام مى خواستم كه «اى فرزند رسول خدا، آيا توبه اى برايم هست؟ يابن رسول اللَّه! از من درگذر و مرا ببخش». صداى واعظ چنان تأثيرى در شنوندگان گذاشته بود كه گريه و شيون مردم بلند شد. دوستم كه صداى فريادم را شنيد، با گريه مرا در بغل گرفت و معانقه كرد. همان گونه كه مادرى فرزندش را دربر مى گيرد و تكرار مى كرد: «يا حسين! يا حسين!». لحظاتى بود كه در آنان گريه واقعى را درك كرده بودم، و احساس مى كردم كه اشك هايم قلبم را شست و شو مى دهند و تمام بدنم را از درون تطهير مى كنند.»
او كه مسيحى و از اهالى ويرجينياى آمريكا بوده درباره علت مسلمان شدنش مى گويد: «من با عشق به امام حسين عليه السلام جلو رفتم و مسلمان شدم. امام حسين عليه السلام را انتخاب كردم چون تمام حقايق را در ايشان خلاصه مى ديدم. در حديث نبوى داريم كه حضرت رسول صلى الله عليه وآله فرمودند: من از حسين هستم و حسين از من
است؛ يعنى در واقع تمام دين اسلام در ايشان خلاصه مى شود. منظورم اين است كه تمام مشكلات را مى توان با علاقه به امام حسين عليه السلام حل كرد...».(275)
او كه در سفرى به مناسبت سالگرد وفات امام خمينى رحمه الله به ايران آمده بود مى گويد: «از جمله برنامه هاى من زيارت ضريح امام خمينى به مناسبت سالگرد وفات او بود. صبح آن روز به زيارت ضريح او رفتم و با انبوهى از جمعيّت كه كمتر از سه ميليون نفر مرد و زن نبود مواجه شدم كه ضريح او را همانند حلقه اى در بغل گرفته و دست هاى خود را به سوى آسمان بلند كرده و با هم شعارهايى به فارسى مى دهند. به مترجم خود گفتم: براى من به طور دقيق ترجمه كن كه اين جمعيّت چه مى گويد؟ او گفت: آنان مى گويند: ما همانند اشخاصى نيستيم كه امام خود را تنها گذاردند، ما با تو هستيم اى امام!.
من از گريه منفجر شدم، و فهميدم امامى كه او را تنها گذاشتند تا لشكر خلافت با او مقاتله كند همان امام حسين عليه السلام است!! در آن روز به ذهن و قلبم خطور كرد كه به فكر تأليفى در رابطه با واقعه كربلا برآيم. و به اين نتيجه رسيدم كه مطّلع كردن مردم از جزئيات واقعه كربلا ضرورت دارد. و لذا بخشى از وقتم را براى اين موضوع نذر كردم و شروع به خواندن و جمع مطالب و بايگانى كردن آنها نمودم تا در نتيجه در اين زمينه دست به تأليف بزنم... .
هنگامى كه مشغول تأليف كتابم در اين باره بودم، موقعيت هايى بود كه به طور مطلق از همه ايام بيشتر محزون بودم.
از اتفاقاتى كه افتاده بود متأثّر مى شدم، و به دفعات زياد در طول روز مى گريستم. و چه انسانى است كه بر بخش هاى مختلف واقعه كربلا نگريد...».(276)
او از جمله مستبصرينى است كه بعد از انتخاب تشيّع كتاب هايى در دفاع از اين مذهب تأليف كرده است.
او كه از اساتيد سابق دانشگاه الازهر است نيز پس از مطالعات فراوان در رابطه با شيعه اماميه، پى به حقّانيت اين فرقه برده و در سفرى كه به ايران داشت در سخنرانى خود براى مردم اهواز مى گويد: «عشق من به امام حسين عليه السلام سبب شد كه از تمامى موقعيّت هايى كه داشتم دست بردارم».
او همچنين در قسمت ديگرى از سخنانش مى گويد: «اگر از من سؤال كنند: امام حسين عليه السلام را در شرق مى توان يافت يا غرب؟ من جواب مى دهم كه امام حسين عليه السلام را مى توان در قلب من ديد. و خداوند توفيق تشرّف به ساحت امام حسين عليه السلام را به من داده است».(277)
او كه استاد ادبيات عرب در مصر و از نويسندگان به نام عرب به حساب مى آيد درباره امام حسين عليه السلام مى گويد: «باور كنيد هنوز آدم را فرزندى به هم نرسيده است كه بتواند به كارى همانند حسين عليه السلام روى آورد».(278)
او نيز مى گويد: «همه مسلمانان او را يكتا مايه رستگارى و تنها حافظ عواطف انسانى مى ديده اند».(279)
او نيز مى گويد: «سرزمين كربلا حرمى است كه مسلمانان براى عبرت و ياد آورى به زيارت آن مى آيند و غير مسلمين براى مشاهده و بازديد، ولى اگر بنا باشد كه حقّ اين سرزمين ادا شود بايد آن را زيارت گاه هر انسانى قرار داد كه براى نوع خود نصيبى از قداست و بهره اى از فضيلت قائل است، زيرا ما به ياد نداريم كه قطعه اى از زمين به مانند كربلا اين چنين داراى فضيلت و منقبت باشد. اين نيست مگر به جهت آن كه اين سرزمين با اسم كربلا و منزلگاه حسين عليه السلام مقرون و عجين شده است».(280)
او كه نويسنده مصرى است درباره قيام امام حسين عليه السلام مى نويسد: «قيام امام حسين عليه السلام بر ضد يزيد واجب بود؛ زيرا هنگامى كه حكومت عدل براى پياده كردن دستورات اسلام وجود داشته و حكومت ستم كار آن دستورات را تعطيل كرده باشد بر همه مسلمين واجب است به حكومت عدل كمك كرده و ستم كار را از كار بركنار كنند. از اين جهت قيام امام حسين عليه السلام فرزند رسول خداصلى الله عليه وآله بر ضدّ پيشواى ظلم و ستم كه امور مسلمين را به دست گرفته بود يعنى يزيد بن معاويه كه خداوند او و كمك كارانش را خوار كند، واجب و از بلند همّتى
او بود».(281)
او كه از علماى مصر به حساب مى آيد درباره واقعه عاشورا مى گويد: «داستان حسينى، عشق آزادگان را به فداكارى در راه خدا برمى انگيزد و استقبال مرگ را بهترين آرزوها به شمار مى آورد، چندانكه براى شتاب به قربانگاه بر يكديگر پيشى جويند».(282)
او كه نويسنده مصرى است درباره امام حسين عليه السلام مى نويسد: «حسين عليه السلام نمى توانست با يزيد بيعت كند و به حكومت او تن دهد؛ زيرا در آن صورت بر فسق و فجور مهر تأييد مى گذاشت و اركان ظلم و طغيان را محكم مى ساخت و بر فرمانروايى باطل تمكين مى نمود. امام حسين عليه السلام به اين كارها راضى نمى شد گرچه اهل و عيالش به اسارت روند و خود و يارانش كشته شوند».(283)
او نيز مى گويد: «علاوه بر اين، حسين عليه السلام زندگى را از دريچه چشم حقيقت بين خود بررسى نموده و قضاوت مى كرد. افرادى كه حبّ رياست چشم باطنشان را كور و گوششان را كر نموده نمى توانند عقيده و راه حسين عليه السلام را درك نموده و در راه آن قدم بگذارند. در اين نبرد آشتى ناپذير، حتى اهل و عيال امام حسين عليه السلام را به عنوان خارجى به اسيرى بردند، اما امروز دنيا به حسين عليه السلام درود مى فرستد و نام جاويدان او با احترام ذكر مى شود، اما نام يزيد و جيره خواران و غلامان حلقه به گوش او با ننگ و انزجار هميشگى قرين شده است».(284)
او كه مفتى شهر موصل بوده درباره فاجعه كربلا مى گويد: «فاجعه كربلا در تاريخ بشر نادره اى است، همچنان كه مسببين آن نيز نادره روزگارند... حسين بن على عليه السلام سنت دفاع از حق مظلوم و مصالح عموم را بنابر فرمان خداوند در قرآن و به زبان پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وظيفه خويش ديد، و بدين سبب نيز نزد پروردگار سرور شهيدان محسوب شد و در طول تاريخ پيشواى اصلاح طلبان به حساب آمد و در حقيقت به آنچه خواسته بود بلكه بالاتر از آن دست
يافت».(285)
او كه از علماى اهل سنت لبنان است درباره امام حسين عليه السلام مى نويسد: «براى همه متفكران مسلمان آن روزگار ثابت شده بود كه يزيد با توجه به اخلاق خاص و تربيت مشخص آنچنانى، وسيله اى است و براى هيچ مسلمانى سكوت در آن موقعيت هرگز جايز نبوده و وظيفه آنان مخالفت و اعتراض آشكار بود. در اين صورت قيام حسين عليه السلام در حقيقت اعلام نامزدى خود براى حكومت نبود، بلكه ذاتاً و بيش از هر چيز، اعتراض به ولايت يزيد به شمار مى رفت. گواه اين ادعا گفتار حسين عليه السلام به وليد است كه چون از او خواست بيعت كند گفت: يزيد فاسقى است كه فسقش براى خدا آشكار مى باشد».(286)
او نيز مى گويد: «هر كس در زندگى دو روز دارد؛ روز زنده شدن و روز مردن، ولى تو اى حسين تنها يك روز داشتى؛ روز زنده شدن و حيات؛ زيرا هرگز نمردى و تو جان شيرين خود را بر سر عقيده پاك و هدف بزرگ و آرمان مقدس خويش دادى. به همين دليل تا حق و حقيقت و اسلام در جهان زنده است تو هم زنده اى».(287)
او كه از نويسندگان مصرى است درباره حضرت زينب عليها السلام مى گويد: «زينب خواهر حسين بن على عليه السلام لذت پيروزى را در كام ابن زياد و بنى اميه تلخ كرد و در جام پيروزى آنان قطرات زهر ريخت، و در همه حوادث سياسى پس از عاشورا همچون قيام مختار و عبداللَّه بن زبير و سقوط دولت امويان و برپايى حكومت عباسيان و محكم شدن مذهب تشيع، زينب عليها السلام قهرمان كربلا نقش بسزايى داشت».(288)
وى كه از نويسندگان و اديبان و شاعران مصرى است درباره امام حسين عليه السلام مى گويد: «حسين عليه السلام شهيد راه دين و آزادگى است نه تنها شيعه بايد به نام حسين عليه السلام ببالد بلكه تمام آزادمردان دنيا بايد به اين نام شريف افتخار كنند».(289)
او كه رئيس اداره مسجد سيده نفيسه در مصر است درباره امام حسين عليه السلام مى گويد: «امام حسين عليه السلام قصد كربلا كرد تا از يك سو دست به قيام بزند و از سوى ديگر از بيعت با يزيد خوددارى نمايد، هر چند كه براى او روشن بود كه اين قيام و امتناع به قتل او منجر خواهد شد؛ زيرا اگر او با يزيد بيعت مى كرد يزيد درصدد به وجود آوردن تغييرات اساسى در دين اسلام برمى آمد و بدعت هاى زيادى را بنا مى نهاد. به همين دليل است كه گفته اند: حسين، خود و خانواده و فرزندانش را فداى جدش كرد و اركان حكومت بنى اميه هم جز با قتل او متزلزل نمى شد».(290)
او كه نويسنده مصرى است درباره امام حسين عليه السلام مى گويد: «اگر حسين عليه السلام با يزيد فاسق بى شخصيت كه شارب خمر و نابكار بود و جايگاه خلافت را به مجلس ساز و آواز و حلقه شراب تبديل كرده و به گردن سگ ها و ميمون ها طلا آويزان نموده بود در حالى كه صدها هزار مسلمان گرسنه و محروم بودند، به عنوان خليفه رسول خداصلى الله عليه وآله بيعت مى كرد، اين عمل او مهر تاييد و رضايتى بود بر تمام كارهايى كه يزيد مرتكب مى شد و حتى سكوت او به عنوان رضايتش به حساب مى آمد؛ زيرا حسين عليه السلام در شبه جزيرة العرب شخص منحصر به فرد بود».(291)
او كه نويسنده مصرى است درباره امام حسين عليه السلام و واقعه عاشورا مى گويد: «چه كسى مى توانست بهتر از اباعبداللَّه الحسين عليه السلام رهبرى آزادگان را برعهده گيرد؟... بهترين فرزند از بهترين پدر... برجسته ترين وارث از خانواده فداكارى و قهرمانى و بخشش... بنابراين، روزى بايد فرارسد كه حسين عليه السلام به وظيفه خود جامه عمل بپوشاند و اين روز جز عاشورا كدامين روز مى تواند باشد؟ پس روز عاشورا روز فداكارى است. اگر امروز روز فداكارى نباشد پس چه روز، روز فداكارى است؟!».(292)
او نيز مى گويد: «حقيقت قضيه براى هر فردى روشن بود كه حسين عليه السلام با بصيرت كامل، تنها به جنگ شخصى مانند يزيد نمى رفت بلكه هدفش مبارزه با فكر يزيد بود، همان گونه كه پدر بزرگوارش با فكر معاويه سر جنگ داشت».(293)
او نيز درباره امام حسين عليه السلام مى گويد: «به عقيده ما، همه عوامل شورش بر ضدّ گمراهى ها در نهاد او موجود بود... اين تصميم مولود ادراك صحيح او بود... او مى دانست كه براى نگهدارى
دين مبين اسلام، احتياج به فداكارى و شايد قربانى شدن دارد. او اين تصميم را براى اين نگرفت كه مردم كوفه از او دعوت كرده بودند تا با وى بيعت كنند و حتى نمايندگانى براى اين منظور به سوى حضرتش فرستاده بودند... البته مردم كوفه مى خواستند بر ضد يزيد شورش كنند و تحت رهبرى حسين عليه السلام با حكومت وى مبارزه نمايند. آرى... حسين عليه السلام نمى توانست اجازه دهد كه دين خدا و دنياى مردم بازيچه دست يزيد باشد. او خود را براى مقاومت و مبارزه با حكومت پليدان آماده مى كرد تا ضربت قاطع خود را بزند... خواه مردم كوفه او را دعوت كرده يا نكرده باشند، او مسئوليت خود را به خوبى مى دانست و به نداى وجدان گوش مى داد... و هيچ نيروى خارجى هم نبود كه او را تشويق و تحريك كند؛ زيرا احتياج به تشويق و حتى تاييد خارجى هم نداشت...».(294)
او نيز مى گويد: «درس بزرگ كربلا در واقع "فداكارى" در راه عقيده است كه بايد براى هميشه سرمشق مسلمانان باشد و مورد ستايش قرار گيرد».(295)
او كه استاد و رئيس دانشكده شريعت دانشگاه الازهر مصر است مى گويد: «حسين عليه السلام شهيد نمونه و برجسته مجاهدان راه خدا مشاهده كرد كه بال و پر حق شكسته و باطل از هر سو راه را بر آن بسته است. خود را ديد كه شاخ درخت نبوت پسر آن امام شير دلى است كه هرگز از بيم ذلت سر به زير نينداخت.
خود را ديد كه برطرف كردن اين حزن و اندوه و از ميان بردن اين تاريكى ها به او حواله داده شده و از او خواسته شده است. صدايى از
اعماق وجودش او را ندا مى داد: تو اى پسر پيامبر! براى رفع اين شدايد هستى.
خداوند به واسطه جدّ تو تاريكى ها را برطرف و حق را ظاهر و باطل را نابود ساخت تا بر او نازل شد «إِذَا جَآءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ» و مردم گروه گروه در دين خدا داخل شدند. پدر تو همان شمشير برنده و قاطعى بود كه در نيام نرفت تا گردن هاى مشركان را ذليل توحيد كرد.
برخيز اى اباعبداللَّه مانند پدر و جدت جهاد كن و از دين خدا حمايت نما و ستمكاران را دفع نما و زمين را از پليدى ظلم و ستم پاك ساز...
چه كسى براى نجات امت قيام مى كند اگر تو قيام نكنى اى پسر على و فاطمه. گويى حسين عليه السلام اين صدا را از اعماق وجودش مى شنيد كه به اين ندا صدا مى داد و شب و روز بر او اصرار مى ورزيد. پس حسين عليه السلام چاره اى جز پاسخ به اين ندا و اجابت اين صدا نداشت، و به كسانى كه او را از قيام باز داشته و مى ترساندند التفاتى نفرمود و شدت و قساوت دشمن و جسارت و بى اعتنايى او به احترام خاندان نبوت او را از جهاد در راه خدا باز نداشت؛ زيرا او مجاهدى بود كه به امر خدا قيام كرد و براى او تفاوتى نداشت كه به ظاهر مغلوب باشد يا منصور؛ چون هر دو صورت برايش شرافت بود «هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ». پس او در راه خدا و حق شهيد شد و قاتلانش به لعنت خدا و تمام ملائكه و مردم گرفتار شدند و او به بزرگترين درجات در نزد خدايش رستگار شد. «مَعَ
الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصّالِحِينَ» ».(296)
او كه يكى از شخصيت هاى مصرى است در سخنرانى خود در حسينيه ايرانى ها مى گويد: «حسين عليه السلام در اين كار به واجب دينى و سياسى خود قيام كرد و اين گونه مجالس عزادارى، روح شهامت را در مردم پرورش مى دهد و مايه قوت اراده آن ها در راه حق و حقيقت مى گردد».(297)
او كه رئيس پارلمان مسلمانان انگلستان است با الهام از قيام حسينى مى گويد: «نزد اهل تشيع، نخستين گام مؤثر در جهت صحيح، همان اوايل تاريخ آنان برداشته شد و در قالب ردّ و نفى هرگونه سازش با نظام هاى موجود متجلى گرديد و ريشه هاى آن به ردّ حاكميت يزيد از سوى امام حسين عليه السلام و متعاقب آن شهادت ايشان در كربلا بازمى گردد. و بايد اذعان كرد كه در ميان اهل تسنن اين مرحله اصلاحى هنوز آغاز نشده است».(298)
او كه نويسنده اى مصرى است در مقاله اى كه در روزنامه «الجمهوريه» مصر به نام «ثار اللَّه» منتشر كرده مى نويسد: «حسين كشته شد ولى كلام او رسالتى بزرگ گرديد. سرش بريده شد ولى براى هميشه رمز شهادت ماند. خونش به زمين ريخت ولى در عصر خويش و همه عصرها فريادى شد كه در گوش مؤمنان و مبارزان فرياد برآورد... كه چشمان خود را باز كنيد و به اشرارى كه شما را محاصره كرده اند بنگريد و عوامل ضعف و ترديد و پستى را از درون خويش ريشه كن سازيد».(299)
او كه پس از استقلال پاكستان نخستين رئيس حكومت آن كشور گرديد درباره امام حسين عليه السلام مى گويد: «نظير حسين عليه السلام در شجاعت و شهامت در سراسر جهان وجود نتوان يافت. به اعتقاد من همه مسلمانان و همه جهانيان بايد از اين شهيد راه خداوند و فدايى بى نظير حق و حقيقت سرمشق و عبرت بگيرند».(300)
او كه رئيس جمهور پاكستان بود درباره امام حسين عليه السلام مى گويد: «زندگى مبارك امام حسين عليه السلام براى ما راه هدايت است و با پيروى از اين راه مى توانيم توطئه هاى دشمنان را خنثى كنيم».(301)
او كه زمانى نخست وزير پاكستان بود مى گويد: «مسلمانان فلسطين، كشمير و بوسنى بايد به سيره امام حسين عليه السلام عمل نمايند».(302)
يكى از مهم ترين مسائل عقيدتى كه فكر اسلامى و مسيحى با هم به نقطه اشتراك و به يك نتيجه رسيده و بر آن تأكيد فراوان دارند، مسأله حق و اجابت دعوت و نداى رسالت و فداكارى در راه آن همراه با ايمان و عقيده است. منبع و مصدر اين دو خط يكى است و سير تاريخى آن فرقى ندارد؛ زيرا رسالت آسمانى آن از ناحيه خداست كه به جهت مكارم اخلاق براى بشر فرستاده شده است تا آنان را از جهالت و ظلم برهاند. و از جمله اين رسالت ها رسالت حضرت مسيح عليه السلام و رسالت پيامبر اسلام صلى الله عليه وآله است كه جهان را به حركت درآورده و تأثير به سزايى گذاشته است. و بايد كه چنين باشد، چرا كه اين دو هديه اى آسمانى براى نجات بشر است، جامعه و اجتماع هميشه به چنين منبع صافى و خالص محتاج است تا به تمام انواع اخلاق نيك و فضيلت و كرامت و زندگانى گوارا رسيده و از اين راه به اهداف عالى خود نايل گردد، و امام حسين عليه السلام در دين اسلام و رسالت پيامبرش شخصيتى است كه ادامه دهنده رسالت جدّش محمّد مصطفى صلى الله عليه وآله بوده كه با نهضت و فداكارى اش مسير امت را كه به انحراف كشيده شده بود اصلاح نموده، همان گونه كه حضرت مسيح عليه السلام با رهبرى خود كلمه حق را در جامعه آن روز قوم بنى اسرائيل پياده كرد و با فداكارى و جانفشانى كه از خود نشان داد باعث شد تا
جهل و ظلم را از آن جامعه بزدايد، و لذا تمام مشكلاتى را كه ديد به جهت كرامت رسالت آسمانى بود، برخى مى خواستند تا نور خورشيد و حق را با حيله هاى مختلف خاموش كنند كه خداوند نخواست و لذا نتوانستند به اهداف شوم خود نايل آيند. و اين گونه بود وضعيت حضرت مسيح عليه السلام.
امام حسين عليه السلام نيز با راه و مسير فداكارى كه در پيش گرفت با شمشير مصافحه كرده و با نيزه معانقه نمود و در راه عقيده هر چه را كه داشت فدا كرد و از اين راه بهره ها برد و به اهداف عالى خود كه همان اهداف اسلامى است نايل گشت.
او مى گويد: «اذن كان الحسين عليه السلام هو رجل المرحلة الثانية للإسلام بعد المرحلة الأولى التى بدأها جده الرسول، و كانت مهمّته كبيرة تتصدّى لإعادة مسيرة العقيدة الى الصراط المستقيم. و لِمَ لا؟ أليس عليه السلام هو خامس أهل البيت الذين صرح القرآن الكريم بطهارتهم... و من كان اجدر منه لأن يكون رجل الاستمرارية و اعادة التقويم للإسلام الذى قيل فيه: بدؤه محمّدى و بقاؤه حسينى»؛(303) «در اين هنگام حسين عليه السلام همان مرد مرحله دوم براى اسلام بعد از مرحله اول است، مرحله اى كه جدش رسول آن را شروع كرده است و حسين عليه السلام وظيفه و تكليف بزرگى را به دوش دارد كه همان بازگرداندن عقيده به راه مستقيم است. و چرا چنين نباشد؟ آيا او پنجمين نفر از اهل بيتى نيست كه قرآن كريم به طهارت آن ها تصريح دارد... و چه كسى از او سزاوارتر براى اين كه مرد استمرار و ادامه دهنده اهداف محمّدى صلى الله عليه وآله و بازگرداننده استحكام به
اسلام باشد، اسلامى كه درباره آن گفته شده كه شروعش محمّدى و بقائش حسينى است.»
او نيز مى گويد: «... غدا حبّ الحسين الثائر واجبا علينا كبشر... و غدا حبّ الحسين الشهيد جزءاً من نفثات ضمائرنا، فقد جاءت صيحته عليه السلام نبراساً لبنى الانسان فى كلّ عصر و مصر و تحت أية عقيدة انضوى... اذ انّ اهداف الأديان هى المحبة و التمسك بالفضائل و الدعوة الى التآخى البشرى لتعظيم علاقة الفرد بربّه اولاً و بأخيه ثانياً»؛(304) «... دوست داشتن اين حسين عليه السلام انقلابى براى ما به عنوان يكى از افراد بشر واجب شده... و نيز محبت حسين عليه السلام شهيد جزئى از حالات درونى ماست كه ظهور و بروز دارد. به طور حتم صداى او حقيقت ارزنده اى براى نوع انسان ها در هر عصر و مكان و تحت هر عقيده اى پيچيده است...؛ زيرا اهداف اديان همان محبت و تمسك به فضائل و دعوت به برادرى در سطح جهان به جهت تعظيم علاقه فرد با پروردگارش در مرتبه اول و به برادران هم نوعش در مرتبه بعد مى باشد.»
او نيز مى گويد: «فقد كان الحسين عليه السلام شمعة الاسلام... اضاءت ممثّلة ضمير الأديان الى ابد الدهور»؛(305) «به طور حتم حسين عليه السلام همانند مشعلى نورانى براى اسلام بود كه به عنوان نماينده نهاد همه اديان تا پايان روزگار است.»
او نيز مى گويد: «لقد شكلت الحركة المنعطف الروحى، الخطير الأثر فى مسير العقيدة الاسلامية و التى لولاها لكان الاسلام مذهباً باهتاً يركن فى ظاهر الرؤوس لاعقيدة راسخة فى أعماق الصدور و ايماناً يترع فى وجدان كلّ مسلم»؛(306) «به طور حتم حركت عاطفى و روحى اثر ارزشمندى را در مسير عقيده اسلامى ترسيم كرده و از خود به جاى
گذاشته است، حركتى كه اگر نبود، اسلام مذهبى صِرف به حساب مى آمد كه تنها در ظاهر سرها قرار مى گرفت نه عقيده اى راسخ در اعماق سينه ها و ايمانى كه در وجدان هر مسلمانى قرار گيرد».
او نيز مى گويد: «فأيّة ملحمة هى استمدت وقود احداثها من عترة النبىّ و آل بيته الأخيار... و ايّة انتفاضة رمت الى حفظ كيان امة محمّد وصون عقيدة المسلم و حماية السنة المقدسة و ذبّ اذى المنتهكين عنها؟ ملحمة ظلت فى خاطر المسلم رمز الكرامة الدينية، شاهد من خلالها صفحة جديدة من مسيرة عقيدته، صفحة بيضاء عارية من اشكال العبودية و الرقّ و الزّيف، مسطّرة بأحرف مضيئة تهدى وجدانه الى السبل القويمة التى يتوجب عليه السير فى مسالكها ليبلغ نقطة الأمان الجديرة به كانسان»؛(307) «پس كدامين حماسه است كه مقدمات و چارچوب حوادثش از عترت پيامبر و اهل بيت برگزيده اش نشأت گرفته و استمداد كرده است... و كدامين انقلابى است كه هدفش حفظ كيان امّت محمّدصلى الله عليه وآله و نگهدارى عقيده مسلمان و حمايت از سنت مقدس و مقابله آن از آزار كسانى باشد كه هتك حرمت مى كنند؟ حماسه اى كه در خاطره مسلمان به عنوان رمز كرامت دينى به حساب مى آيد و از لابه لاى آن صفحه جديدى از مسير عقيده اش را مشاهده كرده است، صفحه اى سفيد و خالى از شكل هاى بندگى و بردگى و انحراف، حماسه اى كه با حروف روشن نوشته شده و هر مسلمانى را به راه هاى محكم هدايت مى كند، راه هايى كه با سير در آن ها به طور حتم او را به نقطه امان و آرامشى كه مستحق انسان است مى رساند.»
او نيز درباره نهضت حسينى مى گويد: «كانت ثورة ضعيفة بتركيبها المادية،
الّا انّ لها صلابة الصخر و المبدأ بتركيبتها الروحية و الرمزية، و كان عليه السلام يعلم بانّه بالغ بها النصر و الاستمرار للعقيدة مالم يكن ليبلغه بايثار السلامة من مذبحة كربلاء. و الحسين عليه السلام عند ما ثار لم يثر لأجل نوال كرسى الحكم؛ اذ لم تكن منطلقاته من قاعدة فردية او زمنية، بل كانت اهدافها تتعداه الى الأعقاب و الأجيال القادمة»؛(308) «نهضت او به لحاظ تركيب مادى ضعيف به نظر مى رسيد جز آنكه به لحاظ تركيب روحى و رمزى داراى صلابتى محكم و ريشه اى بود. او مى دانست كه تنها از اين راه است كه به نصرت و پيگيرى عقيده خواهد رسيد، هدفى كه هرگز با سالم بيرون آمدن از معركه كربلا تحقق نخواهد يافت. و حسين عليه السلام هنگامى كه نهضت خود را شروع كرد هدفش رسيدن به تاج و تخت خلافت نبود؛ زيرا هدف او فردى يا مربوط به زمان خاص نبود، بلكه اهداف او از شخص خاص و زمان گذشته و براى آيندگان و نسل هاى ديگر بود.»
او نيز در توجيه حركت امام حسين عليه السلام مى گويد: «و حركة الحسين عليه السلام كان لها هدفان لا ثالث لهما؛ الأول: احداث رجّة عنيفة فى كيان الأمة الاسلامية، و هذا هدف مبدئى و ليس مرحلى او نهايى، و الثانى: وضع الأسس النهائية و المبادئ الضرورية لحفظ كيان العقيدة الى الأبد محاذراً بها ان تزل او تضعف او تضمحلّ على يد افراد او سلاطين، و هذا هو هدفها الجوهرى و الرئيسى و الأساسى»؛(309) «و حركت حسين عليه السلام داراى دو هدف بود و هدف سومى نداشت؛ هدف اول ايجاد حركت تندى در ميان امت اسلامى بود، و اين هدفى ابتدايى و نه
مرحله اى يا نهايى به حساب مى آمد. و دومين هدف او قرار دادن اساس هاى نهايى و مبادى ضرورى براى حفظ كيان عقيده به حساب مى آمد تا به واسطه آن از لغزش يا ضعف يا اضمحلال كيان عقيده به دست افراد يا سلاطين جلوگيرى شود، و اين همان هدف ريشه اى و رئيسى و اساسى نهضت او بود.»
او نيز مى گويد: «و قولة الرسول: حسين منّى و أنا من حسين، اللّهم احبّه فانّى احبّه، فيها شهادة و تكليف؛ شهادة بانّ النبىّ صلى الله عليه وآله قد عهد براية الاسلام الذى انزل عليه الى سبطه الحسين الذى هو بضعة منه. و تكليف للإبن الذى أحبّه و طلب من ربّه ان يحبّه بالاستشهاد صوناً للعقيدة و دفاعاً عن روح الدين من العبث و الاستهتار الذين كادا يؤديان الى اضمحلاله فكانت هذه الشهادة و هذا التكليف هما العنوان الضخم و الرموز الخالد لنهضة الابن فى سبيل الحفاظ على عقيدة الجدّ، حتى استحق عن جداره مغزى قول "الاسلام بدؤه محمّدى و بقاؤه حسينى"»؛(310) «اين كه رسول فرمود: "حسين از من و من از حسينم، بار خدايا! او را دوست بدار زيرا كه من او را دوست دارم" در آن گواهى و تكليف است؛ گواهى است بر اين كه پيامبرصلى الله عليه وآله پرچم اسلامى كه بر او نازل شده را به دست نوه اش حسين، پاره اى از وجودش سپرده است. و تكليفى است بر عهده فرزندى كه او را دوست دارد و از پروردگارش مى خواهد تا او را دوست بدارد با شهادت در راه حفظ عقيده و دفاع از روح دين از بيهودگى و انحراف، دو امرى كه موجب نابودى آن مى شود. لذا اين گواهى و
اين تكليف دو عنوان مهم و رمز جاويدان در نهضت فرزند رسول خداصلى الله عليه وآله در راه عقيده جدّش مى باشد؛ و به همين جهت است كه او مستحق كلامى پرمغز است كه: "اسلام شروعش محمّدى و بقائش حسينى است".»
او نيز مى گويد: «سيد شباب اهل الجنة... اتمّ حجة اللَّه فى خلقه و فى دينه الحنيف و ابرز مظلومية آل محمّد و اعاد دين النبىّ الذى بشّر به الى صراطه المستقيم، فافنى ذاته و اهله فى هذا السبيل»؛(311) «سرور جوانان بهشتى... كسى كه در خلق خدا و در دين توحيدى حجت را تمام نموده و مظلوميت آل محمّد را ابراز و دين پيامبر را كه به آن بشارت داده شده بود به راه مستقيم بازگرداند، و جان و اهلش را در اين راه گذاشت.»
او نيز مى گويد: «فها هو شهيد المسيحية عيسى عليه السلام يمرّ بأرض كربلا فيُنبئ عن قتل الحسين و يلعن قاتليه و يصف ارض الطفّ بالبقعة كثيرة الخير و يوصى من ادرك ايامه بالقتال معه، فيصبح كالشهيد مع الأنبياء مقبلاً غير مدبر...
و نبىّ كعيسى ايّده اللَّه بمعجزات خارقة... هل يستطيع عليه الوصول الى كربلاء بطرفة عين؟ و ماهو غير المعقول فى زيارة شهيد المسيحية الى مسقط رأس شهادة الحسين عليه السلام الذى سيأتى بعد قرون ليتمّم شهادة الحق و العدل ...»؛(312) «آرى او شهيد مسيحيت عيسى عليه السلام است كه از سرزمين كربلا گذر مى كند و خبر از شهادت حسين عليه السلام مى دهد و قاتلانش را لعن مى نمايد و سرزمين طفّ (كربلا) را به زمينى كه داراى خير بسيار است توصيف مى كند، و به كسانى كه روزگار او را درك مى كنند سفارش مى كند تا به دفاع از او
بجنگنند و از اين طريق به مانند شهيد همراه انبيا شوند كه حمله مى كرده نه آن كه فرار مى كرده اند...
و پيامبرى همچون مسيح كه خداوند او را به معجزات خارق العاده تأييد كرده... آيا مى توانسته كه با يك چشم بر هم زدن خودش را به كربلا برساند؟ آرى، امرى غيرمعقول به نظر نمى رسد كه شهيد مسيحيت به زيارت محلّ شهادت حسين عليه السلام رفته باشد، آن شخصيتى كه بعد از قرن ها از او خواهد آمد تا شهادت حق و عدالت را تكميل نمايد ...».
او نيز درباره علت قيام حسينى مى گويد: «و ثورة الحسين عليه السلام ليست وليدة ساعتها بل هى فى سِفر الوصايا الإلهية نُقشت عليه قبل نزول الرسالة المحمّدية، و علم ذلك عند ربّ الأكوان و باعث الرسالات؛ اذ كان يعلم تعالى بما ستتعرض له هذه الرسالة من اهتزاز بعد نزولها على محمّدصلى الله عليه وآله، فهيأ لها الحسين قبل ان يكون»؛(313) «و نهضت حسين عليه السلام خلق الساعه و مولود همان وقت نبود، بلكه آن نهضت در كتاب وصاياى الهى قبل از نزول رسالت محمّدى نقش بسته و در علم پروردگار عالم و مبعوث كننده رسالت ها ثابت بود؛ زيرا خداوند متعال مى دانست كه زود است اين رسالت بعد از نزولش بر محمّدصلى الله عليه وآله به لرزه درآيد، و لذا حسين عليه السلام را قبل از آن كه آفريده شود، براى آن آماده كرد.»
او نيز مى گويد: «فاذا قيل فى الاسلام: بدؤه محمّدى و بقاؤه حسينى فالأجدر ان يقال ايضاً: ثورة الحسين بدؤها حسينى و استمرارها زينبى»؛(314) «هر گاه گفته مى شود كه اسلام شروعش محمّدى و بقائش حسينى است پس سزاوار است كه گفته شود: نهضت حسين شروعش حسينى و
استمرارش زينبى است.»
او نيز مى گويد: «فالحسين البضعة الرسولية قام بمهمة لاتقلّ خطراً و أهمية عن مهمة جدّه، فأبقى على الاسلام كما بشّر به جده الكريم، و اودع فى صدور المسلمين وديعة ثمينة تنبههم فى نومهم و قعودهم بوجوب الحفاظ عليها كأندر و اغلى مايملكون»؛(315) «حسين عليه السلام پاره تن رسول صلى الله عليه وآله به كار مهمى قيام كرد كه خطر و اهميت آن، از كار مهمّ جدّش كمتر نبود و مايه بقاى اسلام شد همان گونه كه جدّ كريمش به آن بشارت داده بود، و در سينه هاى مسلمانان وديعه گران بهايى را گذاشت كه آنان را از خواب و بى تحركى بيدار نمود و به بهترين وجه ممكن آن ها را بر وظايفشان آگاه كرد.»
او نيز مى گويد: «صارت كربلاء بعد مقتل الحسين و عترة آل البيت و صحبه الأطهار... الأرض ذات الثرى الطاهر و الذريات القدسية بعد ان كانت صحراء خواء ترتع فى فلاتها العسلان و الذئاب، صارت ملجأ للمعذبين المظلومين بعد ان عُذب و ظلم فوق أرضها البررة الأخيار، فسبحان اللَّه كيف يجعل من ارض العذاب و الظلم ملاذاً للمعذبين و المظلومين»؛(316) «كربلا بعد از شهادت حسين و عترت آل بيت و اصحاب پاك او... سرزمينى داراى افرادى پاك و ذريه مقدس شد بعد از آنكه صحرايى خشك بود و درنده ها و گرگ ها در آن مى چريدند، ولى بعدها پناه افراد معذب و مظلوم شد بعد از آنكه بر روى زمين آن افرادى نيك و اهل خير عذاب ديده و مورد ظلم واقع شدند. منزه است آن خدايى كه زمين عذاب و ظلم را محلّ پناه كسانى قرار مى دهد كه در عذاب واقع شده و به آن ها ظلم شده
است.»
او نيز مى گويد: «فالدماء الزكية التى أهرقت فوق ثرى كربلاء منذ أربعة عشر قرناً سجلت للبشرية مجدها، و الشهادة التى اقدم عليها الحسين علّمت الانسان كيف يكون مظلوماً حتى ينتصر»؛(317) «خون هاى پاك و پاكيزه اى كه روى زمين كربلا قبل از چهارده قرن ريخته شد باعث مجد بشريت شد، و شهادتى كه حسين عليه السلام بر آن اقدام نمود به انسان آموخت كه چگونه مظلوم باشد تا پيروز شود.»
او در آخر كتابش درباره امام حسين عليه السلام اين دو بيت شعر را مى آورد:
و لا تطلبوا رأس الحسين
بشرق ارض او بغرب
و دعوا الجميع و عرّجوا
نحوى فمشهده بقلبى
«سر حسين عليه السلام را در شرق يا غرب عالم جستجو نكنيد، همه را رها نماييد و به سوى من روانه شويد؛ زيرا كه مشهد حسين عليه السلام در قلب من است.»
مستشرق آلمانى «كارل بروكلمان» مى گويد: «الحق انّ ميتة الشهداء التى ماتها الحسين قد عجلت فى التطور الدينى لحزب علىّ و جعلت من ضريح الحسين فى كربلاء اقدس محجة»؛(318) «حق آن است كه مرگ شهدا كه با رهبرى حسين عليه السلام بود در سرعت بخشيدن به پيشرفت حزب على عليه السلام تأثير بسزايى گذاشت و از ضريح حسين عليه السلام در كربلا مقدس ترين حجت پديد آمد.»
نويسنده و مورّخ انگليسى «وليم لوفتس» مى گويد: «انّ الحسين بن علىّ قدّم ابلغ شهادة فى تاريخ الانسانية و ارتفع بمأساته الى قمة البطولة الفذة»؛(319) «همانا حسين بن على عليه السلام بهترين شهادت و جانفشانى را در تاريخ انسانيت تقديم كرد و با مصيبت هايى كه متحمل شد به قلّه جوانمردى صعود نمود و نمونه شد.»
مستشرق انگليسى «دكتر، ج، هوكار» مى گويد: «دلّت صنوف الزوار التى ترحل الى مشهد الحسين فى كربلاء و العواطف التى ماتزال تؤججها فى العاشر من محرم فى العالم الاسلامى بأسره... كل هذه المظاهر استمرت لتدلّ على انّ الموت ينفع القديسين اكثر من ايام حياتهم مجتمعة»؛(320) «دسته هاى زائران كه به سوى مشهد حسين عليه السلام به كربلا مى روند و عواطفى كه در طول تاريخ اين نهضت در روز عاشورا از محرم در تمام عالم اسلامى بلند است... تمام اين مظاهر استمرار پيدا كرده تا اين كه نشان دهد كه مرگ بيش از اين زندگى به افراد مقدس نفع مى دهد.»
مستشرق آمريكايى «گوستاو گروينيام» درباره واقعه كربلا مى گويد: «انّ وقعة كربلاء ذات اهمية كونية، فلقد أثرت الصورة المحزنة لمقتل الحسين؛ ذلك الرجل النبيل الشجاع فى المسلمين تأثيراً لم تبلغه أية شخصية مسلمة أخرى»؛(321) «همانا واقعه كربلا داراى اهميت حياتى است و به طور حتم آن صورت حزن انگيز مقتل حسين، آن مرد نمونه و شجاع، در بين مسلمانان تأثيرى گذاشته كه هيچ شخصيت مسلمان ديگر چنين تأثيرى را از خود به جاى نگذاشته است.»
خانم ماربين، فيلسوف آلمانى مى گويد: «طلب الحسين عليه السلام من اولاده و اخوته و بنى اخوته و بنى اعمامه و خواص صحبه، الانصراف و تركه وحيداً الى رغبته فى فضح بنى امية... و فى هذا دلالة على حسن سياسته و قوة قلبه و تضحية نفسه و اهله فى سبيل الوصول الى المقصد الذى كانت العناية الإلهية تعدّه له»؛(322) «حسين عليه السلام از اولاد و برادران و فرزندان برادر و فرزندان عموها و خواص اصحابش خواست تا برگردند و او را در راهى كه در پيش گرفته كه همان مفتضح كردن بنى اميه است تنها گذارند... و اين روش دلالت بر حسن سياست و قوت قلب و جانفشانى او و اهل بيتش در راه رسيدن به مقصد و هدفى دارد كه عنايت الهى براى او آماده كرده است.»
او نيز درباره علت آوردن امام حسين عليه السلام حضرت على اصغرعليه السلام را به ميدان نبرد مى گويد: «عمل الحسين فى آخر ساعات حياته عملاً حيّر عقول الفلاسفة و لم يصرف نظره عن ذلك المقصد العالى مع تلك المصائب المحزنة و الهموم المتراكمة و كثرة العطش و الجراحات، و هو قصة عبداللَّه الرضيع، فلمّا كان الحسين يعلم انّ بنى امية لا
يرحمون له صغيراً... رفع طفله الصغير على يده أمام القوم تعظيماً للمصيبة و طلب الماء له فلم يجيبوه الاّ بالسهم. و يغلب على الظنّ انّ غرض الحسين من هذا العمل تفهيم العالم بشدة عداوة بنى امية لبنى هاشم، و لايظنّ احد انّ يزيد كان مجبوراً على تلك الأعمال المفجعة لأجل الدفاع عن نفسه؛ لانّ قتل الطفل الرضيع فى تلك الحال و بتلك الكيفية... ليس هو الاّ توحش و عداوة و سبعية منافية لقواعد كل دين و شريعة، و هذه كانت كافية لافتضاحهم و اتهامهم بالسعى بعصبية جاهلية الى ابادة آل محمّد ...»؛(323) «حسين عليه السلام در آخرين لحظات زندگى اش كارى كرد كه عقل هاى فلاسفه را به حيرت واداشت و با آن همه مصيبت هاى حزن انگيز و گرفتارى هاى متراكم و عطش فراوان و جراحاتى كه داشت، هرگز نظر خود را از آن هدف بلند باز نداشت، و آن قصه عبداللَّه شيرخوار است. چون حسين عليه السلام مى دانست كه بنى اميه به هيچ كودكى رحم نمى كنند... لذا طفل كوچك خود را بر دست گرفت و به جهت بزرگ نشان دادن مصيبت جلو قوم دشمن (بنى اميه) آورد و براى او تقاضاى آب كرد ولى آن ها جوابش را تنها با تير دادند. و گمانم اين است كه غرض حسين عليه السلام از اين كار اين است كه به جهانيان بفهماند بنى اميه تا چه مقدار با بنى هاشم دشمنى دارند. و هيچ كس گمان نمى كند كه يزيد بر اين گونه اعمال دلخراش به جهت دفاع از خود مجبور بوده است؛ زيرا كشتن طفل شيرخوار در آن حال و با آن كيفيت... جز وحشى گرى و دشمنى و درنده خويى نبوده و با قواعد هر دين و شريعتى منافات دارد و
اين به تنهايى براى مفتضح كردن و اتهام آنان به كوشش در راه تعصبات جاهليت با كوچ دادن آل محمّد كافى است.»
او نيز مى گويد: «اقدام يزيد على قتل الحسين اعظم خطأ سياسى صدر من بنى امية، فجعلهم نسياً منسياً و لم يبق منهم اثر و لاخير»؛(324) «اقدام يزيد به كشتن حسين بزرگ ترين اشتباه سياسى بود كه از بنى اميه سرزد، و لذا اين كار آن ها را به بوته فراموشى سپرد و از آنان اثر و خبرى باقى نگذارد.»
او نيز درباره امام حسين عليه السلام و عزادارى براى او مى گويد: «پيروان على عليه السلام يعنى شيعه درباره حسين عليه السلام بيش از آنچه مسيحيان درباره مسيح عليه السلام عقيده دارند، معتقدند؛ زيرا همان گونه كه ما مى گوييم مسيح متحمّل مشقّت هاى بسيارى شد تا عفو و گذشتى از گناهان باشد، همچنين شيعه اين مطلب را درباره حسين عليه السلام مى گويد و معتقد است كه او در قيامت شافع مطلق مى باشد ...».(325)
او نيز مى گويد: «تاريخ سراغ ندارد يك روحانى يا صاحب دينى را كه به جهت رسيدن به اهداف بلندش در آينده جان خود را از روى علم و عمد بدهد... ولى واقعه حسين از روى علم و حكمت و سياست بوده و لذا براى آن نظيرى در تاريخ جهان نيست. همانا حسين عليه السلام از سال هاى پيش هميشه آماده كشته شدن بود و تمام توجه او به يك مطلب عالى و جدّى بود و تاريخ به ياد ندارد كه كسى غير از حسين عليه السلام جانش را براى تأييد دين از روى علم و عمد بدهد ...».(326)
او نيز مى گويد: «و هجوم اين بلاهاى پياپى در تاريخ مختص به حسين عليه السلام است، به جهت بزرگى مصائب حسين
و كشته شدن و اتفاقى كه حزن انگيز است و اسارت زنان و دختران او بود كه يك مرتبه اهداف بنى اميه منكشف شد و كارهاى زشت آن ها ظاهر گشت و سياست و ريشه انقلاب در بين مسلمانان آشكار شد و لذا مخالفت و سركشى بر ضد يزيد و بنى اميه همه جا را فرا گرفت و مردم فهميدند كه آنان درصدد نابودى اسلام مى باشند ...».(327)
او نيز مى گويد: «همان گونه كه مصيبت هاى حسين عليه السلام از تمام مصيبت هاى پيشينيان بزرگ تر بود همچنين انقلاب هايى كه بعد از قيام عاشورا به وجود آمد داراى مزيّتى بر انقلاب هاى گذشتگان بوده و مدت و آثار آن ها بيشتر بوده است، و لذا از اين جهت مظلوميت آل محمّدعليهم السلام نشانه اى در تمام جهان شد».
او مى گويد: «لا شك انّ ابن زياد ارتكب بقتل الحسين جريمة كبرى لم يحدث أفظع منها فى تاريخ العالم، و لاغرو اذا تظلّم الشيعة لقتل الحسين و بكوه فى كل عام، و مزقوا جيوبهم و قرعوا صدروهم اسفاً عليه؛ لانّه قتل مظلوماً»؛(328) «شكى نيست كه ابن زياد با كشتن حسين عليه السلام جرم بزرگى را مرتكب شد كه فجيع تر از آن در تاريخ عالم واقع نشده است. و لذا باكى نيست بر شيعه كه به جهت كشته شدن حسين عليه السلام اظهار ظلم كرده، بر او در هر سال بگريد، و گريبان چاك دهد، و با اظهار تأسّف بر او به سينه هاى خود زند؛ زيرا او مظلومانه كشته شد.»
او كه دانشمند و خاورشناس آمريكايى است درباره امام حسين عليه السلام مى گويد: «براى امام حسين عليه السلام ممكن بود خود را با تسليم شدن در مقابل اراده يزيد نجات دهد، اما مسئوليت پيشوايى و رياست نهضت هرگز اجازه نمى داد يزيد را به خلافت بشناسد و براى رهايى مسلمانان از چنگال قهار ظلم و ستم امويان در كمال شهامت و آزادگى همه گونه مشقت و مصيبت را پذيرفت. آرى روان تابناك حسين عليه السلام سرمدى و جاويد است.
اى قهرمان بزرگ و اى نمونه شهامت و اى شهسوار آزاده، اى حسين! درود بر تو باد، اين روح توست كه در زير آفتاب سوزان خشك و گرم عربستان فنا ناپذير و تا ابديت برپاست. اى پهلوان و اى بزرگ قهرمان من حسين، سلام همه جهانيان نثار روان تو باد».(329)
او نيز مى گويد: «كشته شدن حسين عليه السلام سرگذشتى است كه به علت ناگوارى و هولناكى آن واقعه، دوست ندارم سخن را در موردش طولانى كنم؛ زيرا
در اسلام كارى زشت تر از آن به وقوع نپيوسته است. اگر چه كشته شدن اميرمؤمنان عليه السلام مصيبت بسيار بزرگى به شمار مى آمد، ليكن سرگذشت حسين عليه السلام كشتار فجيع و مثله كردن و اسارت را در برداشت كه از شنيدن آن بدن انسان به لرزه مى افتد... زيرا كه از مشهورترين مصيبت ها است...».(330)
او درباره قيام امام حسين عليه السلام مى گويد: «مى دانيم كه حسين عليه السلام خود را براى كشته شدن آماده كرده بود و او كه عزم داشت خويش را فدا نمايد چرا توقف نكرد تا به قتلش برسانند و چرا دائم اسب مى تاخت و شمشير مى زد؟ مگر نمى دانست كه اگر به جاى دو دست ده دست داشته باشد و با هر ده دست شمشير بزند نخواهد توانست از سپاهى كه حداقل شماره سوارانش چهار هزار تن بود جان سالم بدر برد؟
جواب اين ايراد اين است كه حسين عليه السلام دست روى دست گذاشتن و توقف براى كشته شدن را دور از مردانگى و جهاد در راه پر نشيب خود مى دانست. در نظر حسين عليه السلام در يك جا توقف كردن و گردن به قضا دادن تا اين كه ديگران نزديك شوند و او را به قتل برسانند خودكشى محسوب مى شود».(331)
او كه شاعرى مسيحى و لبنانى است درباره امام على و امام حسين عليهما السلام مى گويد: «... لم يجتمع لواحد منهم ما اجتمع لعلىّ من البطولة و العلم و الصلاح، و لم يقم فى وجه الظالمين اشجع من الحسين؛ فقد عاش الاب للحقّ و جرّد سيفه للذياد عنه منذ يوم بدر، و استشهد الابن فى سبيل الحرية يوم كربلاء، و لا غرو فالاوّل ربيب محمّد و الثانى فلذة منه»؛(332) «... براى هيچ يك از جوانمردان تاريخ آنچه از شجاعت و علم و صلاح براى على عليه السلام جمع شده، فراهم نشده است، و در مقابل ظالمين كسى شجاع تر از حسين عليه السلام نايستاده است؛ آن پدر به جهت حق زندگى كرد و به جهت دفاع از آن از روز بدر شمشير كشيد، و
اين پسر در راه آزادى روز كربلا به شهادت رسيد، و هيچ بعيد به نظر نمى رسد؛ چرا كه اولى (على عليه السلام) تربيت شده محمد و دومى (حسين عليه السلام) پاره تن و جگر گوشه اوست.»
او كه نويسنده و روزنامه نگار سرشناس مسيحى است درباره واقعه عاشورا مى نويسد: «وقتى يزيد مردم را تشويق به قتل حسين و مأمور به خونريزى مى كرد آن ها مى گفتند: چه مقدار پول مى دهى؟ اما انصار حسين به او گفتند: ما با تو هستيم، اگر هفتاد بار كشته شويم باز مى خواهيم كه در ركابت جنگ كنيم و كشته شويم».(333)
او نيز مى گويد: «حوادثى كه حسين عليه السلام به خود ديد ثابت مى كند كه در مقياس اخلاقى چون آسمان بلند است، همان گونه كه حوادثى كه يزيد به وجود آورد ثابت مى كند از نظر و مقياس اخلاقى بسيار پست است».(334)
او كه يك مستشرق است درباره عظمت مصيبت امام حسين عليه السلام مى گويد: «گرچه كشيشان ما هم از ذكر مصائب حضرت مسيح مردم را متاثر مى سازند، ولى آن شور و هيجانى كه در پيروان حسين عليه السلام يافت مى شود در پيروان مسيح يافت نخواهد شد و گويا سبب اين باشد كه مصائب مسيح در برابر مصائب حسين عليه السلام مانند پر كاهى است در مقابل كوه عظيم پيكر».(335)
او كه خاورشناس و ژنرال انگليسى است درباره امام حسين عليه السلام مى نويسد: «حقيقتاً آن شجاعت و دلاورى كه اين عده قليل از خود بروز دادند به درجه اى بوده است كه در تمام اين قرون متمادى هر كسى كه آن را شنيد بى اختيار زبان به تحسين و آفرين گشود. اين عده مردم دلير غيرتمند مانند مدافعان ترموپيل، نامى بلند و غير قابل زوال براى خود تا ابد به جاى گذاشتند».(336)
مجله «لواء الاسلام» كه در قاهره منتشر مى شود نقل مى كند: «لقد حدثنا انّ كبار الرجال من الاقطار الشقيقة من غير الشيعيين انّه التقى بمستر روزفلت الصغير، فدار الحديث بينهما على الحرب و ويلاتها، و اخذ يشرح له ادب الحرب فى الاسلام و يقارنها بوحشية الحروب بين الدول الغربية. فقال له روزفلت: مهما بلغ المحاربون من الوحشية و الاعتداء فانّنا لم يسمع عنّا انّنا قتلنا ابن نبى ننسب اليه و لا جرّدنا النبى و آله من ثيابهم و اخذناهم سبايا غير مكرمين. قال محدّثنا: فوجمت و لم اتكلم»؛(337) «به ما خبر رسيده كه بزرگان غير شيعى از كشورهاى دوست هنگامى با «مستر روزولت كوچك» ملاقات كردند و بين او و آن ها درباره جنگ و آثار آن سخن به ميان آمد. علماى سنى مذهب شروع به شرح آداب جنگ از ديدگاه اسلام كرده و با وحشى گرى هاى دولت هاى غربى در جنگ مقايسه مى نمودند. روزولت به نماينده آنان گفت: وحشى گرى و تجاوز جنگجويان ما به هر مقدارى كه برسد ولى از ما شنيده نشده كه هرگز فرزند پيامبرى را به قتل برسانيم كه خود را به او منسوب مى كنيم، و نيز لباس از تن پيامبر و آل او درنياورديم و
آنان را به زور به اسيرى نبرديم. سخنگوى ما مى گويد: ما ساكت شده و هيچ سخنى نگفتيم.»
1) منهاج السنة، ج 1، ص 52.
2) همان، ج 8، ص 151.
3) كتاب العين ج 1 ص 251
4) صحاح اللغة، ج 2، ص 699.
5) قاموس المحيط، ج 2، ص 60.
6) معجم مقاييس اللغة، ج 3، ص 193و194.
7) تفسير قرطبى، ج 12، ص 56.
8) سوره مائده، آيه 2.
9) سوره حج، آيه 32.
10) همان، آيه 36.
11) سوره بقره، آيه 158.
12) همان، آيه 198.
13) سوره حج، آيات 27-30.
14) سوره توبه، آيه 32.
15) سوره نور، آيه 36.
16) سوره توبه، آيه 40.
17) سوره نساء، آيه 141.
18) صحاح اللغة، ماده هتك.
19) برترين هدف در برترين نهاد، ص 121؛ علائلى، ص 88.
20) الابطال، ص 388، به نقل از او.
21) مجموعه گلزار بى پايان، ج 3، ص 316.
22) ذخيرة الدارين 170-182.
23) درسى كه حسين عليه السلام به انسان ها آموخت، ص 443، به نقل از او.
24) تاريخ دمشق، ج 14، ص 218.
25) مقتل خوارزمى، ج 1، ص 184.
26) بحارالأنوار، ج 44، ص 328.
27) سنن ابن ماجه، ج 1، ص 51، فضائل اصحاب رسول اللَّه صلى الله عليه وآله.
28) صحيح ترمذى، ج 5، ص 617 ؛ مسند احمد، ج 3، ص 369.
29) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 10.
30) همان.
31) همان، ص 186-189.
32) اقناع اللائم، سيد امين، ص 356.
33) ذخيرة الدارين، ص 170-182.
34) عيد الغدير، بولس سلامه، ص 22.
35) عيد الغدير، ص 22.
36) فرهنگ عاشورا، ص 280.
37) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 82، به نقل از او.
38) ادب الطف، ج 1، ص 19.
39) سوره توبه، آيه 24.
40) مستدرك حاكم، ج 3، ص 194.
41) لسان العرب، ج 11، ص 27-28، ماده اهل ؛
مفردات راغب، ماده اهل.
42) مستدرك حاكم، ج 3، ص 158، ح 4705 ؛ السنن الكبرى، ج 7، ص 63.
43) مقتل الامام حسين عليه السلام، خوارزمى، ج 1، ص 184.
44) صحيح مسلم، ج 4، ص 1883، ح 2424، كتاب فضائل الصحابة.
45) مسند احمد، ج 1، ص 185.
46) سوره شورى، آيه 23.
47) دُرالمنثور، ج 6، ص 7؛ مستدرك حاكم، ج 3، ص 172؛ مجمع الزوائد، ج 9، ص 168؛ كشاف، ج 4، ص 219.
48) كافى، ج 8، ص 80، ح 66 ؛ قرب الاسناد، ص 128.
49) كنزالعمال، ج 16، ص 456، ح 45409 ؛ فيض القدير، ج 1، ص 225، ح 331.
50) سنن ترمذى، ج 5، ص 664، ح 3789 ؛ مستدرك حاكم، ج 3، ص 150.
51) امام حسين عليه السلام از تاريخ دمشق، ج 91، ص 126.
52) كافى، ج 8، ص 112، ح 98.
53) كنز العمال، ج 12، ص 105، ح 34206 ؛ در المنثور، ج 6، ص 7.
54) المحاسن، ج 1، ص 247، ح 461.
55) نورالابصار، ص 127 ؛ كافى، ج 2، ص 46، ح 3.
56) المعجم الكبير، ج 7، ص 86، ح 6416 ؛ امالى صدوق، ص 274، ح 9.
57) ترجمه امام على عليه السلام از تاريخ دمشق، ج 2، ص 225، ح 730.
58) امالى صدوق، ص 455.
59) عيون اخبار الرضاعليه السلام، ج 2، ص 62، ح 258.
60) المعجم الكبير، ج 11، ص 102، ح 11177.
61) مستدرك حاكم، ج 2، ص 241.
62) همان، ج 3، ص 135.
63) سنن ترمذى، ج 5، ص 635، ح 3717 ؛ جامع الاصول، ج 8، ص 656، ح 6499.
64) صحيح مسلم، ج 1، ص 86، ح 131 ؛ سنن ترمذى، ج 5،
ص 643.
65) صحيح بخارى، ج 5، ص 92 ؛ صحيح مسلم، ج 4، ص 1902.
66) سنن ترمذى، ج 5، ص 362، ح 3965.
67) صحيح بخارى، ج 5، ص 100-101، ح 235 ؛ سنن ترمذى، ج 5، ص 656 ؛ مسند احمد، ج 2، ص 446.
68) صحيح بخارى، ج 5 ص 102، ح 241 ؛ سنن ترمذى، ح 5، ص 657، ح 3770 ؛ مسند احمد، ج 2، ص 85.
69) ارشاد السارى، ج 2، ص 393.
70) السيرة النبوية، ج 3، ص 105.
71) تهذيب الاحكام، ج 8، ص 325.
72) كامل الزيارات، ص 260و261.
73) همان.
74) بحارالانوار، ج 44، ص 284.
75) الارشاد، شيخ مفيدرحمه الله، ص 232.
76) لهوف، ص 112و113 ؛ بحارالأنوار، ج 45، ص 146.
77) كامل الزيارات، ص 80 ؛ بحارالأنوار، ج 45، ص 201.
78) البداية والنهاية، ج 8، ص 210 ؛ مقتل الحسين عليه السلام، خوارزمى، ج 2، ص 39.
79) تاريخ طبرى، ج 4، ص 319 ؛ كامل ابن اثير، ج 4، ص 59 ؛ ارشاد مفيد، ج 2، ص 94.
80) ما نظر اهل سنت را در خصوص اين موضوع كه بر دامن عايشه بوده صحيح نمى دانيم).
81) مسند احمد، ج 6، ص 274.
82) حاشيه مسند ابى يعلى، ج 5، ص 63.
83) تذكرة الخواص، ص 152.
84) تاريخ النياحة، ج 2، ص 30، به نقل از جرجى زيدان.
85) مسند احمد، ج 2، ص 516.
86) كنز العمّال، ج 2، ص 534.
87) صحيح بخارى، ح 1220.
88) فتح البارى، ج 3، ص 195 ؛ شرح كرمانى بر صحيح بخارى، ج 7، ص 88 ؛ ارشاد السارى، ج 2، ص 406 ؛ عمدةالقارى، ج 8، ص 87.
89) شرح كرمانى بر صحيح بخارى، ج 7،
ص 88.
90) فيض القدير، ج 5، ص 493.
91) وسائل الشيعه، ج 2، ص 915، باب كراهة الصراخ بالويل و العويل.
92) همان.
93) سوره ممتحنه، آيه 12.
94) وسائل الشيعه، ج 2، ص 915.
95) بحارالأنوار، ج 44، ص 289.
96) همان، ص 285.
97) كامل الزيارات، ابن قولويه، ص 539، باب 108.
98) بحارالأنوار، ج 44، ص 289.
99) من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 252.
100) وسائل الشيعة، ج 3، ص 281، باب 20، ابواب لباس مصلّى، ح 3.
101) بحارالأنوار، ج 45، ص 188 ؛ وسائل الشيعة، ج 2، ص 890.
102) كامل الزيارات، ص 67 و 68 ؛ بحارالأنوار، ج 45، ص 221 و 222.
103) شرح ابن ابى الحديد، ج 16، ص 22.
104) مقتل ابى مخنف، ص 222و223.
105) عيون الاخبار و فنون الآثار، ص 109.
106) من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 251.
107) السيرة الحلبية، ج 1، ص 461.
108) عقدالفريد، ج 2، ص 31 ؛ مسند احمد، ج 3، ص 197.
109) عقدالفريد، ج 2، ص 37.
110) تاريخ طبرى، ج 5، ص 157.
111) مستدرك حاكم، ج 3، ص 173.
112) مستدرك حاكم، ج 3، ص 176.
113) مقتل خوارزمى، ج 1، ص 158و159.
114) الفصول المهمة، ص 154.
115) الصواعق المحرقه، ص 115.
116) الخصائص الكبرى، ج 2، ص 125.
117) كنزالعمال، ج 6، ص 223.
118) مقتل الحسين عليه السلام، خوارزمى، ج 1، ص 163.
119) مسند احمد، ج 3، ص 242و265.
120) ترجمه امام على عليه السلام از تاريخ ابن عساكر، رقم 229.
121) مسند احمد، ج 1، ص 283 ؛ مستدرك حاكم، ج 4، ص 397.
122) مستدرك حاكم، ج 4، ص 19 ؛ تهذيب تاريخ دمشق، ج 4، ص 340.
123) مسند احمد، ج 2، ص 60و61.
124) وقعه صفين، ص 158 ؛
شرح ابن ابى الحديد، ج 1، ص 278.
125) مقتل خوارزمى، ص 162، به نقل از طبرانى.
126) العقد الفريد، ج 2، ص 8.
127) مقاتل الطالبيين، ص 85.
128) مقاتل الطالبيين، ص 115 ؛ كامل ابن اثير، ج 4، ص 33 ؛ تاريخ طبرى، ج 6، ص 256.
129) تاريخ طبرى، ج 5، ص 465؛ كامل ابن اثير، ج 4، ص 32؛ البداية و النهاية، ج 8، ص 189.
130) كامل ابن اثير، ج 4، ص 50؛ مجمع الزوائد، ج 7، ص 25؛ انساب الاشراف، ج 4، ص 18.
131) صواعق المحرقه، ص 118 ؛ تذكرة الخواص، ص 231 ؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 349.
132) تذكرة الخواص، ص 240.
133) سوره حج، آيه 32.
134) تاريخ طبرى، ج 1، ص 37 ؛ كامل ابن اثير، ج 1، ص 43.
135) العقد الفريد، ج 3، ص 218.
136) الاستيعاب در حاشيه الاصابة، ج 4، ص 312.
137) الاستيعاب، ج 4، ص 134.
138) همان، ج 4، ص 98.
139) الاصابة، ج 4، ص 186.
140) همان، ص 276.
141) همان، ج 3، ص 54.
142) سيره ابن هشام، ج 3، ص 167.
143) همان، ص 158.
144) همان، ص 25.
145) همان، ج 4، ص 384و385.
146) همان، ص 386.
147) همان، ج 3، ص 183.
148) همان، ص 177.
149) همان، ص 168.
150) همان، ج 4، ص 54.
151) همان، ص 296.
152) همان، ج 3، ص 188.
153) همان، ص 189.
154) الاستيعاب، ج 3، ص 630.
155) همان.
156) همان، ج 1، ص 102.
157) العقد الفريد، ج 2، ص 9.
158) مقاتل الطالبيين، ص 90.
159) تذكرة الخواص، ص 286.
160) كامل ابن اثير، ج 4، ص 91 ؛ مقاتل الطالبيين، ص 91.
161) معجم الشعراء، ص 232.
162) تاريخ طبرى، ج 5، ص 293؛ البداية و النهاية، ج 8، ص 198؛ تذكرةالخواص، ص 275.
163) مقتل خوارزمى، ج 2، ص 144.
164) معارج الوصول،
زرندى، ص 80 ؛ مقتل الحسين، خوارزمى، ج 2، ص 126.
165) همان، ص 81.
166) تذكرة الخواص، ص 373.
167) الأغانى، ج 16، ص 141و142.
168) كامل ابن اثير، ج 4، ص 288.
169) سوره مائده، آيه 83.
170) سوره توبه، آيه 82.
171) سوره اسراء، آيات 108 و 109.
172) سوره مريم، آيه 58.
173) سوره نجم، آيات 57-60.
174) مكارم الأخلاق، طبرسى، ص 317 ؛ بحارالأنوار، ج 90، ص 336.
175) بحارالأنوار، ج 79، ص 91، ح 43.
176) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 245، ح 36.
177) من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 360 ؛ بحارالأنوار، ج 70، ص 164، ح 21.
178) مستدرك الوسائل، ج 11، ص 245، ح 35.
179) همان، ج 11، ص 240.
180) امالى، شيخ مفيد، ص 11، ح 8.
181) سفينة البحار، ج 1، ص 197.
182) چكيده انديشه ها، ص 250.
183) همان.
184) تاريخ طبرى، ج 1، ص 37.
185) سوره يوسف، آيه 85.
186) تفسير طبرى، ج 13، ص 32.
187) السيرة الحلبيّة، ج 3، ص 105.
188) همان، ج 2، ص 323.
189) المصنّف، ج 8، ص 697.
190) تذكرة الخواص، ص 7.
191) صحيح بخارى، ج 2، ص 240، كتاب فضائل الصحابه، باب مناقب خالد.
192) كامل ابن اثير، ج 2، ص 90.
193) صحيح مسلم، ج 2، ص 671، كتاب الجنائز، باب 36، ح 108.
194) ذخائر العقبى، ص 56.
195) مستدرك حاكم، ج 1، ص 361.
196) المصنّف، ج 3، ص 268.
197) مستدرك حاكم، ج 1، ص 381؛ سنن نسائى، ج 4، ص 190؛ مسند احمد، ج 2، ص 333.
198) الفصول المهمة، ص 130.
199) الامامة و السياسة، ج 1، ص 110.
200) تذكرة الخواص، ص 94.
201) همان، ص 107.
202) همان، ص 318.
203) تاريخ يعقوبى، ج 2، ص 35.
204) تاريخ المدينة المنوّرة، ج 1، ص 103.
205) كامل
ابن اثير، ج 2، ص 90.
206) شرح ابن ابى الحديد، ج 4، ص 11.
207) ينابيع المودة، ص 409.
208) الفتوح، ج 5، ص 110.
209) تذكرة الخواص، ص 252.
210) الفتوح، ج 5، ص 145.
211) ينابيع المودة، ص 414.
212) كنز العمال، ج 7، ص 265 ؛ حياة الصحابة، ج 2، ص 371.
213) تاريخ دمشق، ترجمه امام حسن عليه السلام، ص 235.
214) سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 277 ؛ تاريخ دمشق، ترجمه امام حسن عليه السلام، ص 229.
215) مستدرك حاكم، ج 3، ص 173.
216) عقد الفريد، ج 2، ص 8 ؛ تذكرة الخواص، ص 213.
217) اسدالغابة، ج 1، ص 208.
218) تاريخ ابن كثير، ج 11، صص 29 و 30؛ تذكرة الحفّاظ، ج 2، ص 164؛ كامل ابن اثير، ج 5، ص 364؛ مستدرك حاكم، ج 3، ص 176؛ مسند احمد، ج 3، ص 342.
219) تاريخ دمشق، امام حسين عليه السلام، ص 238 ؛ تهذيب التهذيب، ج 2، ص 300 ؛ مسند احمد، ج 1، ص 85 ؛ المعجم الكبير، ج 2، ص 105.
220) تاريخ دمشق، ترجمه زين العابدين عليه السلام، ص 56 ؛ حلية الاولياء، ج 3، ص 138.
221) الاغانى، ج 7، ص 240.
222) تذكرة الخواص، ص 152.
223) ينابيع المودة، ص 389، به نقل از ترمذى.
224) اسدالغابة، ج 2، ص 21؛ سير اعلام النبلاء، ج 3، ص 315؛ كامل ابن اثير، ج 3، ص 434.
225) صواعق المحرقه، ص 196.
226) تذكرةالخواص، ص 265؛انساب الاشراف، ج 3، ص 227؛المعجم الكبير، ج 3، ص 127.
227) تذكرة الخواص، ص 268.
228) موسوعة آل النبى صلى الله عليه وآله، دكتر عايشه بنت الشاطى، ص 734.
229) سوره بقره، آيه 54، پس توبه كنيد؛ و به سوى خالق خود باز گرديد و خود را (يكديگر را) به قتل برسانيد، اين كار براى شما
در پيشگاه پروردگارتان بهتر است.
230) موسوعة آل النبى صلى الله عليه وآله، ص 764 ؛ تاريخ طبرى، ج 4، ص 451.
231) صحيح مسلم، ج 2، ص 639، كتاب الجنائز، باب الميت يعذب ببكاء اهله عليه.
232) همان.
233) صحيح بخارى، كتاب الجنائز، ج 1، ص 155؛ صحيح مسلم، كتاب الجنائز، باب 9، ح 22 و 23.
234) صحيح مسلم، كتاب الجنائز، باب 9، حديث 25 ؛ صحيح بخارى، ج 1، ص 156.
235) سوره فاطر، آيه 18.
236) المصنّف، ج 3، ص 344.
237) العقد الفريد، ج 3، ص 191.
238) كنز العمال، ج 15، ص 731.
239) المصنّف، ج 7، ص 175.
240) سِفر حزقيال، اصحاح 24، فقره 16-18.
241) بحارالأنوار، ج 44، ص 293-296.
242) وسائل الشيعة، ج 10، ص 393، ح 5، باب 64 از ابواب مزار.
243) وسائل الشيعة، ج 10، ص 393، باب 66 از ابواب المزار، ح 16.
244) المستدرك على الصحيحين، ج 3، ص 194.
245) تاريخ دمشق، امام حسين عليه السلام، ص 238 ؛ تهذيب التهذيب، ج 2، ص 300 ؛ مسند احمد، ج 1، ص 58 ؛ المعجم الكبير، ج 2، ص 105.
246) تذكرة الخواص، ص 152.
247) ينابيع المودة، ص 389، به نقل از ترمذى.
248) اسدالغابة، ج 2، ص 21؛ سيراعلام النبلاء، ج 3، ص 315؛ كامل ابن اثير، ج 3، ص 434.
249) صواعق المحرقه، ص 196.
250) كامل الزيارات، ص 260و261.
251) بحارالأنوار، ج 44، ص 284.
252) لسان العرب، ج 1، ص 184.
253) اقرب الموارد، ج 1، ص 120.
254) وسائل الشيعة، ج 2، ص 915، ح 1، باب 83، از ابواب دفن.
255) امالى طوسى، ص 162، ح 20، مجلس 6.
256) كامل الزيارت، ص 201، ح 2، باب 32.
257) وسائل الشيعة، ج 15، ص 583، ح 1، باب
31، از ابواب كفارات.
258) كامل الزيارات، ص 203-206، ح 7، باب 32.
259) كامل الزيارات، ص 228، ح 2، باب 40.
260) كامل الزيارات، ص 260 - 266.
261) الحدائق الناضرة، ج 4، ص 164.
262) كنزالعمال ج 1 ص 147
263) همان، ص 148.
264) تفسير المنار، ج 8، ص 301.
265) التعريفات، ص 48.
266) امالى صدوق، ص 86، مجلس 29.
267) بحارالأنوار، ج 44، ص 282.
268) دور المنبر الحسينى فى التوعية الاسلامية، دكتر مقدسى، ص 112و113.
269) منهج فى الانتماء المذهبى، صائب عبدالحميد، ص 31و32.
270) لقد شيّعنى الحسين عليه السلام، ادريس مغربى، ص 63-65.
271) همان، ص 297.
272) همان، ص 303.
273) لقد شيّعنى الحسين عليه السلام، ص 313-315.
274) آنگاه هدايت شدم، ص 96-98.
275) روزنامه جمهورى اسلامى، شنبه، 18 فروردين، 1380، ص 8.
276) كربلاء، الثورة و المأساة، احمد حسʙƠيعقوب، ص 7و8.
277) به نقل از روزنامه جمهورɠاسلامى، شماره 6771.
278) ابوالشهداء، ص 118.
279) همان، ص 64.
280) ابوالشهدا، ص 145.
281) المنار، ج 1، ص 267.
282) فرهنگ عاشورا، ص 283، به نقل از او.
283) همان.
284) حسين عليه السلام، پيشواى انسان ها، ص 99، به نقل از او.
285) فرهنگ عاشورا، ص 282، به نقل از او.
286) برترين هدف در برترين نهاد، علائلى، ص 88.
287) همان.
288) فرهنگ عاشورا، ص 281، به نقل از او.
289) فرهنگ عاشورا، به نقل از او، ص 283.
290) ابوالشهداء، الحسين بن على عليه السلام، توفيق ابوعلم، ص 119.
291) الثائر الاول فى الاسلام، ص 79.
292) فرزندان پيامبرصلى الله عليه وآله در كربلا، خالد محمد خالد، ص 108-110.
293) همان، ص 41.
294) همان، ص 104.
295) همان، ص 35.
296) چهره درخشان حسين بن على عليه السلام، ص 112، به نقل از او.
297) فرهنگ عاشورا، ص 283، به نقل از او.
298) عاشورا در سرزمين هاى قاره اروپا، ج
3، ص 21.
299) روزنامه الجمهوريه، تاريخ 18/12/1972.
300) مجموعه گلزار بى پايان، ج 3، ص 376.
301) روزنامه جنگ، پاكستان، به نقل ازعاشورا درسرزمين هاى ايران وشبه قاره هند، ص 25.
302) همان.
303) الحسين عليه السلام، في الفكر المسيحى، انطوان بارا، صص 453 و 454.
304) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 66.
305) همان، ص 65.
306) همان، ص 452.
307) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 452و453.
308) همان.
309) همان، ص 454.
310) همان، ص 455.
311) همان، ص 455.
312) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 97.
313) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 101 و 102.
314) همان، ص 128.
315) همان، ص 303 و 304.
316) همان، ص 312.
317) همان، ص 332.
318) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 74، به نقل از او.
319) همان، ص 75.
320) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 77، به نقل از او.
321) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 174، به نقل از او.
322) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 250 به نقل از او.
323) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 257، به نقل از او.
324) الحسين فى الفكر المسيحى، ص 275و276، به نقل از او.
325) سياست حسينى، ماربين، دكتر ژوزف، ص 58.
326) همان.
327) همان.
328) تاريخ النياحة، ج 2، ص 30، به نقل از جرجى زيدان.
329) مجموعه گلزار بى پايان، ج 3، ص 375.
330) تاريخ فخرى، ص 5.
331) امام حسين عليه السلام و اسيران، ص 444.
332) عيد الغدير، بولس سلامه، ص 18 .
333) فرهنگ عاشورا، ص 281.
334) امام على عليه السلام، صوت عدالت انسانى، ج 5، ص 49.
335) فرهنگ عاشورا، ص 280، به نقل از او.
336) فرهنگ عاشورا، ص 282.
337) مجله لواء الاسلام، قاهره، شماره هشتم، ربيع الثانى، 1367 ه ، ص 67.
نويسنده : عبدالحكيم سليمي
ناشر : عبدالحكيم سليمي
مبارزه عامل عزت و اقتدار است.تنبلي و تن پروري به ذلت و زبوني مي انجامد. ازنوع مبارزات مقدس ترين آن، مبارزه براي اعلاي كلمه حق ونابودي باطل است. چنين مبارزه مكتبي نيازمند منبع فياضي است تا بتواند با سرمشق گرفتن از آن روند تكاملي اش را به خوبي طي كند. قيام عاشورا الگوي حسنه اي است كه همواره الهام بخش حق خواهان بوده و آنان را در حركت مبارزاتي شان در برابر كفر و ظلم و نفاق رهبري مي كند. قيامي كه صورت فرا زماني وفرا مكاني پيدا كرده، همه ساله در ايام محرم در اذهان و اعماق روح حسينيان و آزادگان جهان تجلي مي يابد.با توجه به عظمت اين قيام الهي و نقش مراسم عزاداري در بازسازي آن، بدخواهان تلاش مي كنند با ايجاد بدعت ها و القاي شبهات از قداست و اسوه بودن آن بكاهند. چرا بايد براي حادثه اي كه قرن ها از وقوع آن گذشته، عزاداري كنيم؛ سياه پوش كردن كوچه و بازار و محافل و بر سر و سينه زدن تاكي؟تكرار اين گونه مراسم چه نفعي به حال اجتماع دارد؟ آيا نمي شود ياد حادثه عاشورا را با شيوه هاي نو همانند برگزاري همايش و كنفرانس مطبوعاتي و... گرامي داشت؟ اصولا فلسفه عزاداري سيدالشهدا چيست؟ اين پرسش ها ممكن است در نزد بيشتر كساني كه با حقيقت عزاداري آشنا نيستند مطرح باشد.هر چند عاشورا خورشيدي است كه در آفاق ارزش هاي انساني تابيده؛ هنوز قيام امام حسين و عزاداري آن چنان كه بايد شناخته نيست. مهم ترين رسالت خواص تبيين حقيقت عاشورا و فلسفه عزاداري آن است.امام صادق(ع) فرمود: «در هر برهه اي از زمان انسان هاي عادل بار مسئوليت اين دين را بر دوش مي كشند، تأويل اهل
باطل و تحريف افراط گرايان نادان رااز آن دفع مي كنند»در اين نوشتار، نقش عزاداري در بازسازي قيام عاشورا و آثار آن در زمينه هاي گوناگون مورد بحث و بررسي قرار گرفته است.
عبادت در مكتب عاشورا سر لوحه آموزه هاي ديني و معنويت روح جامعه اسلامي است.عزت مسلمانان در گرو ايمان و معنويت آنان است. امام حسين(ع) در كربلا آمد تا اعلام كند، مهم ترين خطري كه جامعه اسلامي را تهديد مي كند كم رنگ شدن ايمان و معنويت و جابه جايي ارزش هاست. عاشورا پيامد «قداست زدايي» و «حريم شكني»است. مسلمانان مي دانند يزيديان امام حسين را خارجي خواندند تا يزيد را امام مسلمانان معرفي كنند. احكام خدا را منزوي كردند تا اهداف شوم خود را پياده كنند. اين همان شبيخون فرهنگي است كه به صورت جريان مستمر در فعاليت بوده و هست. امروزنيز ادعا دارند تقدس خلاف علم و عقل است، عقل و علم را آن مي دانند كه خودشان دارندتا عبادت و معنويت را به قربانگاه ببرند. عزاداري را زير سؤال مي برند تا پرتو عظمت قيام حسيني را از مسلمانان بگيرند، غافل از آن كه عاشورا تجلي عبادت، توحيد، معنويت،عزت، عدالت، ايثار و تبلور ايمان و ارزش هاست. عزاداري بزرگداشت عاشوراست.در فرهنگ شيعه برپايي مراسم سوگواري پيشوايان دين و به ويژه امام حسين و يارانش عبادت است.نماز گلواژه شب عاشورا و سبب افزايش ايمان و معنويت آثار فرداي آن است. عزاداري باعث شكوفايي معنويت است،چرا كه عزادار امام حسين هم نشين با حضرت است. عزاداري راه كربلاست، كربلا كعبه عاشقان و شيفتگان است.عزادار باشركت در اين مراسم با امامت اتصال پيدا مي كند، اين پيوند انسان ها را حسيني مي كند،كسي كه با او بيعت كند از صف
يزيديان جدا مي شود، اين كار خود عبادت است، چنان كه نماز ارتباط با خدا و بريدن از غير خداست.امام صادق(ع) فرمود:نفس المهموم لحزننا اهل البيت تسبيح... يجب أن تكتب هذا الحديث بماءِ الذهب؛ «سوگواران بر مظلوميت ما خاندان نفس كشيدن شان عبادت است... شايسته است اين حديث با آب طلا نوشته شود.» اشكي كه براي امام حسين مي ريزيم اگر در جهت هماهنگي روح ما باشد، پرواز كوچكي است كه روح ما با روح حسيني مي كند.اگر ذرّه اي از همت و غيرت، حرّيت و ايمان، تقوا و عبادت حسيني در انسان بتابد و اشكي از ديدگانش جاري شود، آن اشك بي نهايت ارزش دارد. اشكي كه براي عظمت حسين باشد، اشكي كه نشانه اي از هماهنگي با اهداف امام حسين باشد عامل نجات است و در مواقف حساس چون هنگامه مرگ و فشار قبر، برزخ و قيامت و در موقع حسابرسي دست انسان را مي گيرد. عاشورا دست نوازش حق است بر جويندگان آن؛ عزاداري واسطه فيض الهي و عامل كمال انساني است. عزاداري تبلور عاشورا و يادآورخاطره هاي ماندگار كربلاست، خاطره هايي كه در اعماق قلب خونسردترين افراد جوش و خروش ايجاد مي كند، و احساسات را تحريك مي سازد. عزاداري ياد خداست، بزرگداشت عاشورا انسان را به سوي خدا پرواز مي دهد. از منظر قرآن كريم، مراسم سوگواري از شعائر الهي است،تعظيم آن نشانه تقواست. (و من يعظّم شعائر الله فأنّها من تقوي القلوب) و هركس شعائر الهي را بزرگ دارد اين كار نشانه تقواي دل هاست. شرط ورود در صف عزاداران حسيني آمادگي قلبي است، دلي كه تقوا دارد در اين مصيبت عزادار مي شود، از طرف ديگر عزاداري باعث افزايش تقواست، چرا كه برپايي
اين مراسم، نشانه ايمان و عمل صالح است. (كساني كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام مي دهند، خداوند مهربان آنان را محبوب قرار مي دهد).بلبل از فيض گل آموخت سخن ورنه نبود اين همه قول و غزل تعبيه در منقارش جامعه اي كه عاشورا دارد عزت دارد، چرا كه ايمان و معنويت دارد.در چنين جامعه اي دشمنان نمي توانند توطئه كنند. شياطين مي توانند انسان ها را گمراه كنند، اما مخلصان را هرگز. مي توان گفت عزاداري واقعي بيمه ايمان و معنويت است.
عزاداري وسوگواري بر كسان از دست رفته امري طبيعي است. انسان با عاطفه زنده است، گاه احساسات جريحه دار مي شود و دل مي سوزد، آثار آن به صورت اشك تبلور مي يابد. پيشوايان دين نيز در مصائب عزيزانشان سوگوار شدند، مراسم عزاداري به پاكردند. در فرهنگ ما عزاداري انبيا و اولياي الهي پسنديده است چنان كه عزاداري در مصيبت عزيز از دست رفته بشرطي مشكل ندارد كه مخالف دستورات شريعت نباشد.رفتار و كردار پيامبر اسلام (ص) در همه زمينه ها الگوي ماست. حضرت در شهادت حمزه سيدالشهدا با تعبير تحريك آميزي مي فرمايد: «لكن حمزة لا بواكي له؛اما حمزه گريه كننده اي ندارد». مسلمانان با شنيدن اين سخن براي حمزه مراسم عزاداري به پاكردند. ايشان در شهادت جعفر بن ابي طالب فرمود:«علي مثله فلتبك البواكي» «گريه كنندگان بايد براي امثال جعفر گريه كنند». در سوگ خديجه ام المؤمنين و ابوطالب عموي گرامي اش يك سال را در غم و اندوه گذراند (عام الحزن).گريه هاي حضرت فاطمه 3 در بيت الاحزان يادگار تاريخ اسلام است. امام علي (ع) درباره شهادت مالك اشتر همان تعبيري را به كار برد كه پيامبر اسلام درباره جعفر فرمود.ايشان پس از توصيف آن فرمانده دلاور اسلام مي فرمايد: «علي مثل
مالك فلتبك البواكي؛ گريه كنندگان بايد بر امثال مالك گريه كنند».حادثه عاشورا يك اتفاق عادي و زودگذر نبوده، بلكه طراحي الهي است. حادثه اي نيست كه فقط ما بر آن گريه و عزاداري كنيم، زمين و آسمان و رسول الله و بسياري از انبياي الهي پيش از وقوع حادثه عزادار شدند و گريستند. به دور از انصاف است درحادثه اي كه انبيا و اولياي الهي گريه كردند و اشك ريختند عده اي در سوگواري برآن امام همام دچار شك و ترديد شوند.پيشوايان دين از زمان پيامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) توصيه كرده اند كه مصيبت امام حسين (ع) بايد زنده بماند و همه ساله تجديد گردد. چرا ائمه دين به اين حادثه اهتمام داشتند، چرا برپايي مراسم عزاداري امام حسين را اين همه مورد تأكيد قرار داده اند.فلسفه اين مسئله كاملاً روشن است. هدف اين بود كه مكتب عاشورا زنده بماند.زنده ماندن عاشورا تجلي حيات مجدد اسلام است. خدا مي داند اگر نبود اين گريه ها و عزاداري ها چه مصيبت هايي بر اسلام وارد مي آورند.امويان پس از شهادت امام حسين (ع) تلاش كردند تا خودشان را بر حق، امام حسين و يارانش را مهاجم و طغيانگر معرفي كنند، حتي احاديثي جعل كردند مبني بر اين كه عاشورا روز عيد و بركت است وتوسط علماي درباري فتواي جشن و شادماني صادر كردند. طبيعي است وقتي روز عاشورااز زبان شخص رسول الله (ص) به عنوان روز عيد معرفي شود، با گذشت يكي دو نسل،مسلمانان بر اثر غفلت و تقليد از گذشتگان، اين روز را جشن مي گيرند و آن را از اعيادديني به حساب مي آورند.كم ترين اثر اين تلاش ها آن بود كه مردم باور كنند امام حسين (ع)
از دين بيگانه بوده است. امام حسين(ع) با آينده نگري، پديد آمدن چنين فضاي آلوده و مسموم را به خوبي پيش بيني كرده بود؛ لذا در وصيتنامه سياسي _ الهي اش پس از بيان عقيده خويش درباره توحيد و نبوت و معاد بر اين مسئله تاكيد مي كند:«و أني لم اخرج اشراً و لابطرا و لا مفسدا و لا ظالماً انّما خرجت لطلب الاصلاح في امة جدّي (ص) اريد أن آمر بالمعروف و انهي عن المنكر و اسير بسيرة جدّي و ابي علي بن ابي طالب؛ من نه از روي خودخواهي يا براي خوشگذراني و نه براي فساد و ستمگري از مدينه خارج مي گردم، بلكه هدف من امر به معروف و نهي از منكر است و خواسته ام از اين حركت، اصلاح مفاسد امت و زنده كردن سنت پيامبر(ص) و راه و رسم پدرم علي بن ابي طالب است».پيشوايان دين بعد از شهادت امام حسين (ع) فعاليت وسيعي به راه انداختند وحكيمانه ترين چاره انديشي ها را به كار بستند تا توطئه خطرناك دشمن را خنثي كنند.اين رسالت با سنت روضه خواني عزاداري و زيارت كربلا دنبال شد. وصيت امام محمد باقر (ع) به اقامه عزاداري در مني در ايام حج و سفارش امامان دين به رفتن زيارت امام حسين (ع) و از نظر پاداش آن را با حج برابر دانستن يا برتر فرض كردن آن بر حج،انشاي زيارتنامه ها در ماندگاري و اسوه سازي قيام عاشورا نقش داشته اند.ابوهارون مكفوف مي گويد: من روزي به محضر امام جعفر صادق (ع) شرفياب شدم. حضرت به من فرمود: شعري در رثاي حسين (ع) بخوانم. من شروع كردم به خواندن. امام فرمود: اين طور نه، همان گونه كه در
بين خود و در كنار قبر امام مرثيه سرايي مي كنيد بخوان، يعني با سوز و گداز بخوان. من خواندم و امام گريست. در آخر حضرت مطالبي درباره ثواب و پاداش روضه خواني و سوگواري فرمودند، از جمله اين كه هر كس در رثاي حسين شعري بخواند و ده نفر را بگرياند بهشت جاي اوست.در حديثي از امام رضا (ع) نقل شده كه فرمود: همانا روز شهادت امام حسين قلب ما را مجروح و اشك ما را روان ساخت، عزيز ما را در سرزمين «كرب و بلا» خوار كرد و تا قيامت براي ما اندوه و بلا بر جاي گذاشت، پس بايد گريه كنندگان بر انسان مظلومي چون حسين بگريند... فرمود «چون ماه محرّم فرا مي رسيد، ديگر پدرم خندان ديده نمي شد و از روز اول محرم تا دهم مرتب غم و اندوهش بيشتر مي شد. روز عاشورا، روز مصيبت و اندوه و گريه او بود و پيوسته مي فرمود روزي است كه حسين كشته شد...»حضرت فرمود: «گريه كنندگان بر امثال حسين بايد گريه كنند و گفت پدرم از زمان حلول محرّم مرتب گريه مي كرد تا روز دهم و اين روز اوج مصيبت و غم و اندوه او بود، روزي كه حسين(ع) كشته شد». امام زمان (عج) در سوگنامه مفصلي منسوب به حضرت در فرازي از آن مي فرمايد:«جد بزرگوارم، هر چند روزگار مرا از تو دور كرده و در كربلا نبودم كه با دشمنانت نبرد كنم، اما هر صبح و شام در سوگ تو عزادارم و به جاي اشك بر مصيبت تو خون مي گريم».تمام اين مقدمات، زمينه سازي براي جاودانه كردن حادثه كربلا و همراه ساختن شيعه با اهداف قيام عاشورا
بوده است. در زيارت عاشورا كه بيانگر اهداف امام حسين و بهترين وسيله ارتباط امت به امام شان است به خوبي فلسفه سياسي اين قيام را مي يابيم:«بأبي انت و امّي لقد عظم مصابي بك فاسئل الله الذي اكرم مقامك و اكرمني بك َ ان يرزقني طلب ثارك مع امام ٍ منصور من اهل بيت محمّدٍ؛ «پدر و مادرم فداي تو باد، تحمل حزن و مصيبت تو بر من (و تمام شيعيان) به سبب ظلم و ستمي كه بر شما رفت، دشوار است پس از خدايي كه مقام تو را گرامي داشت، و مرا هم به سبب تو عزت بخشيد درخواست مي كنم كه روزي من گرداند تا با امام منصور از اهل بيت محمد (ص) -امام عصر (عج) - خون خواه تو باشم».در اين نگاه، نهضت حسيني به صورت يك ثار دايم مطرح است ثاري كه يك شيعه بايد در هر زمان و در هر مكان در گرفتن آن اهتمام ورزد يعني در مبارزه پيگير حق و باطل، قيام عاشورا يك قيام اسوه است و چنان تصوير شده كه گويي همه اهل باطل دراين خون ريزي نقش داشته اند و بايد از آنان انتقام گرفت. پس عزاداري تبعيت از سيره پيشوايان دين است. شيعيان امام حسين و هر كسي كه براي انسان شرافتي و عظمتي قايلند همه ساله قيام عاشورا و شهادت سالار شهيدان را با برپايي عزاداري گرامي، و خلوص خويش را با گريه و سوگواري بر مصيبت جانگداز كربلائيان ابراز مي دارند.امام صادق (ع) اين مجالس را دوست مي دارد، فرمود: «ان ّ تلك المجالس احبّها فاحيوا امرنا فرحم الله من احيا امرنا؛ من اين مجالس را دوست مي دارم، پس امر ما رازنده
نگه داريد، خداوند رحمت كند كسي را كه امر ما را زنده مي كند». اگر امام (ع) اين مجالس را دوست مي دارد شركت كنندگان در آن را نيز مورد محبت قرار مي دهد. محبت امام صادق (ع) اكسير زندگاني است.
امام حسين(ع) در نزد آگاهان از آرمان هاي والاي او، نمادِ هدايت و الگوي انسانيت و سرلوحه شريعت رمز و قهرماني و اسوه ايثار و فداكاري در راه دين است، چنان كه كلمه «يزيد» مظهر فساد و تباهي و فسق و فجور و تهاجم فرهنگي و نشر بدي هاست.عزاداري و روضه خواني، باز سازي خاطره فداكاري و جانبازي امام حسين و يارانش در راه پاسداري از حق و عدالت است. عزاداري باعث زنده كردن اهداف امام حسين (ع) است. چرا كه «من ورّخ مومنأ فقد احياه؛ بازگو نمودن تاريخ زندگاني مؤمني درحقيقت زنده كردن اوست» و زندگي مؤمن در گرو زنده ماندن اهداف والاي اوست.كسي كه فردي را زنده كند گويا همه مردم را زنده كرده است.ياد حسين و اهداف والاي او، ملت ها را زنده مي كند، ترويج انديشه حسيني توسعه حيات و زندگاني است. اين نام و اين قيام هميشه فريادي پر طنين در برابر هر ستمگري است. توسل به عاشورا طريق هدايت و عامل نجات است. اسلام بيمه عاشورا است،عاشورا بيمه عزاداري ها. امام باقر(ع) وصيت مي كند در «مِني» مراسم عزاداري به پاكنند، كه چرا. سفارش حضرت، مشتمل بر نكته مهم سياسي - رواني است. مردم را به مظلوميت اهل بيت متوجه مي كند. توجه مردم به اين امر مهم، زمينه احياي اهداف امام (ع) است. اين عزاداري هاست كه افكار حسيني را در اعماق جان و انديشه مردم نفوذ مي دهد،
عواطف و احساسات را به شور مي آورد، و حركت مي آفريند. «روضه سيدالشهدا براي حفظ مكتب سيدالشهداست. آن كساني كه مي گويند روضه سيدالشهدا را نخوانيد،اصلا نمي فهمند مكتب سيدالشهدا چه بوده و نمي دانند يعني چه. اين گريه ها و اين روضه ها اين مكتب را حفظ كرده است... اينها خيال مي كنند حالا ما بايد (به جاي روضه) حرف روز بزنيم. حرف سيدالشهدا هميشه حرف روز است، اصلاً حرف روز را سيدالشهدا آورده، دست ما داده... اين مجالس و عزاداري اباعبدالله الحسين يك متينگ و فريادي است براي احياي مكتب سيدالشهدا...».تاريخ بعد از عاشورا را مطالعه كنيد. متوكل عباسي و ديگر زمامداران آن روز چه تعداد از شيعيان امام حسين(ع) را به جرم بر پا نمودن مواكب و عزاداري و زيارت مرقد مطهر آن حضرت به صورت فجيع و ظالمانه اي به شهادت رساندند. ديده بان هايي را درمسير كربلا قرار داده بودند تا زواران امام را دستگير و به قتل برسانند، چرا اين گونه عمل مي كردند. اين كارها دليلي نداشت جز اين كه آنها از احياي مكتب امام حسين احساس خطر مي كردند.در برابر حركت ويرانگر دشمنان اسلام، پيشوايان دين بر عزاداري و روضه خواني و زنده نگه داشتن عاشورا اهتمام ورزيدند. فلسفه آن روشن است. حسين يك سمبل است بايد به صورت الگو زنده بماند. هر سال كه محرم طلوع مي كند، امام حسين(ع) با آن افكار والا و فريادهاي شورانگيزش ظهور مي كند و ندا در مي دهد:«الا ترون أن الحق لا يعمل به و أن الباطل لا يتناهي عنه ليرغب المؤمن في لقاءِ الله محقاً» آگاه باشيد، اي مردم نمي بينيد كه به حق عمل نمي شود و از باطل جلوگيري نمي گردد و نتيجه
آن اين است كه مؤمن به شهادت در راه حق تشويق شود و با تمام وجودش به امام حسين اقتدا كند: لااري الموت الا سعادة و الحياة مع الظالمين الا برما؛ «زندگي [در چنين وضعي] باستمكاران براي من ننگ آور است، مرگ در نظر من جز سعادت چيزي نيست».عزادارن بر بلنداي محافل شان اين شعار را نوشته اند:«الموت خير من ركوب العار؛ مرگ از زندگي ذلت بار بهتر است».آنچه در مراسم عزاداري بازخواني مي شود، شعارهاي زندگاني است. سوگواري تداوم راه و اهداف عاشورا است. در فرهنگ شيعه، عالم همان گونه كه محضر خداست تجلي انديشه عاشورا و عزت عاشورائيان نيز هست. همه محراب و منبرها از امام حسين (ع) است. پس اگر از ما بپرسند چرا در روز عاشورا عزاداري مي كنيد،حسين حسين مي گوييد و بر سر و سينه مي زنيد درپاسخ مي گوييم مي خواهيم با امام خود تجديد بيعت كنيم، فرياد او را كه در جهان طنين انداز است بشنويم، ما هر سال مي خواهيم تجديد حيات بكنيم.روز عاشورا روز تجديد حيات ماست. عاشورا روح اسلام است مي خواهيم آن را از نو به جامعه تزريق كنيم، عاشورا تجلي احساس جهاد و شهادت و فداكاري در راه حق و امر به معروف و نهي از منكر است، مي خواهيم با عزاداري اين احساس را در خود زنده نگه داريم. عزاداري لبيك به امام حسين(ع) است و اين سفارش قرآن كريم است كه (يا ايهاالّذين آمنوا استجيبوا لله و للرّسول اذا دعاكم لما يحييكم) اي كساني كه ايمان آورده ايد دعوت خدا و پيغمبر را اجابت كنيد، هنگامي كه شما را به سوي چيزي مي خواند كه شما را حيات مي بخشد». عاشورا زنده نگه داشتن روحيه فداكاري در اجتماع
است. شعار عاشورا،شعار احياي اسلام است گويا نداي امام حسين بلند است: چرا بيت المال مسلمانان حيف و ميل مي شود، چرا حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام مي كنند، چرا در برابرتوهين كنندگان به مقدسات سكوت مي كنيد، چرا فقر و تبعيض در جامعه اسلامي رو به افزايش است، عاشورا و عزاداري از يك سو زنده نگه داشتن روحيه امر به معروف و نهي از منكر و از سوي ديگر پاسخ به اين چراهاست.به عقيده امام راحل (ره) اين يك دستور است به اين كه هر روز و در هر جا بايد همان نهضت و همان برنامه را ادامه بدهيد. امام حسين(ع) با عده كم همه چيزش را فداي اسلام كرد و مقابل يك امپراطوري بزرگ ايستاد و «نه» گفت... و اين مجالس به دنبال همين است كه اين «نه» محفوظ بماند. كساني كه مي گويند روضه نخوانيد نمي دانند كه گريه كردن بر عزاي حسين زنده نگه داشتن نهضت است. آنهايي كه به شماملت بيهودگي گريه را مي قبولانند. بزرگ هايشان و اربابانشان از اين گريه ها مي ترسند.در جاي ديگر تأكيد مي كنند كه «... آن روضه هاي سنّتي و آن مصيبت ها را زنده نگه داريدكه بركاتي كه به ما مي رسد از آنهاست، اين بركات از كربلاست. كربلا و نام مبارك سيدالشهدا را زنده نگه داريد كه با زنده بودن او اسلام زنده نگه داشته مي شود».با اين تبيين روشن مي شود كه عاشورا نه پايان است و نه آغاز، واقعه اي است محصول علت هاي تاريخي خود و حادثه اي است مشحون از عبرت براي بعد از آن.
عاشورا كامل كننده رسالت است. آن گاه كه رسول خدا (ص) نداي توحيد سر داد و به اذن ِ الهي
مردم را به اسلام دعوت كرد، صورت آن در تاريخ اسلام شكل گرفت و در كربلاكامل شد. تعبير پيامبر اكرم (ص) «حسين از من و من از حسينم» تجلّي نقش قيام حسيني در اين زمينه است. امام حسين با قيام الهي اش اسلام را از انحصار توطئه هاي بني اميه نجات داد. براي پي بردن به عظمت اين قيام كافي است به خطراتي كه در آن زمان اسلام را تهديد مي كرد توجه شود. سرنوشت امت اسلام به گونه اي رقم خورد كه يزيد فرماندار جهان اسلام شد، يزيدي كه فسق و فجورش شهره جهان بود. امام حسين در پاسخ به مروان بن حكم والي مدينه كه او را به بيعت با يزيد فرا مي خواند فرمود«سمعت جدّي رسول الله(ص) يقول: الخلافة محرمة علي آل ابي سفيان فاذا رأيتم معاوية علي منبري فابقروا بطنه و لقد راه اهل المدينة علي منبر رسول الله فلم يفعلوا به ما امروا فابتلا هم بابنه يزيد؛ شنيدم از جدم رسول خدا كه فرمود خلافت بر خانواده ابوسفيان حرام است و اگر روزي معاويه را بر بالاي منبر من ديديد او را بكشيد، ولي مردم مدينه او را در منبر رسول ديدند و نكشتند و اينك خداوند آنان را به فرزندش يزيد فاسق مبتلا كرده است». يزيد كسي بود كه علناً تمامي مقدسات را هتك كرد.به نمونه اي از گفتار كفرآميز او توجه كنيد:«محمد با ملك و حكومت بازي كرد، نه وحي بر او نازل شده بود، نه از آسمان خبري داشت، من از قبيله خود نيستم اگر از فرزندان احمد انتقام نگيرم... اگر پدران من مي ديدند آنچه كه من با فرزندان احمد در كربلا انجام دادم هر آينه
از كثرت شادي و سرور فرياد بر مي آوردند و مي گفتند دست مريزاد اي يزيد». شرايط به گونه اي بود كه:«علي الاسلام السلام اذ قد بليت الأمة براع ٍ مثل يزيد؛فاتحه اسلام را بايد خواند آن گاه كه امت به فرمانروايي چون يزيد گرفتار آيد».اگر قيام امام حسين نبود «نه از تاك، نشان بود و نه از تاك نشان». اين نهضت ِ الهي اسلام را نجات داد. امام حسين تصميم گرفت از انحرافات فكري و ديني امت جلوگيري كند و معناي دين و خلافت و حكومت اسلامي و هدف رسالت رسول خدا را به جهانيان معرفي كند، اقبال لاهوري با اشعار زيباي خودش نقش ِ قيام امام حسين (ع) را اين گونه به تصوير مي كشد:چون خلافت رشته از قرآن گسيخت حريت را زهر اندر كام ريخت خاست آن سرجلوه خير الامم چون سحاب قبله باران در قدم بر زمين كربلا باريد و رفت لاله در ويران ها كاريد و رفت تا قيامت قطع استبداد كرد موج خون او چمن ايجاد كردبهر حق در خاك و خون گرديده است پس بناي «لا اله» گرديده است امام حسين (ع) چهره يزيد و يزيديان را به مردم شناساند و حساب آنان را از حساب دين و قرآن جدا كرد.امام راحل (ره) دراين رابطه مي فرمايد «يكي از رمزهاي بزرگ كه بالاترين رمز است قضيه سيدالشهداست. سيدالشهدا (ع) مذهب را بيمه كرد، با عمل خودش اسلام را بيمه كرد و نگه داشت... آن نهضت بايد حفظ شود، اگر ما بخواهيم مملكت مان مستقل و آزاد باشد بايد اين رمز را حفظ كنيم». از ديدگاه شهيد مطهري بزرگ ترين اثر حادثه كربلا اين است كه پرده نفاق را دريد و حساب سلطنت عملاً از حساب
دين جدا شد، اگر نهضت عاشورا نبود، امويان به نام دين بر مردم حكومت مي كردند، البته چسبيدن آنها به دين در نظر عده اي آنها را تبرئه مي كرد و در نظر عده اي دين را ملوث مي كرد.امام حسين (ع) در كربلا آمد تا براي ابد بر پيشاني باطل، اگر چه رنگ حق خورده باشد مهر بطلان بزند و خون خود و يارانش و اسارت اهل بيتش را مايه رسوايي آنان سازد و تصميم گرفت راه را به حق جويان بنماياند كه مثلي لا يبايع مثله: حسينيان هرگز با يزيديان بيعت نمي كند.عزاداري امام حسين (ع) يعني تعقيب گام به گام رفتار آن حضرت در راستاي احياي اسلام. عزاداري مقابله با تهاجم فرهنگي دشمنان دين از يك سو و پاسداري از ارزش هاي ديني از سوي ديگر است.آموزه هاي مجالس عزاداري امام حسين (ع) دو سويه است،شركت كنندگان و شاگردان اين مكتب مي آموزند كه حريم دين را بايد پاس دارند و در برابر توطئه هاي بيگانگان و ديگر انديشان به مقابله برخيزند تاعزت و سعادتشان كه در دين متجلّي است حفظ گردد و ياد مي گيرند كه در دنياي غوغاسالارِ امروز تنها راه موفقيت آن است كه به امام حسين اقتدا و روحيه حسيني پيدا كنند.چون «حسين بن علي يك سوژه بزرگ اجتماعي است. حسين بن علي در آن زمان يك سوژه بزرگ بود.هر كس مي خواست در برابر ظلم قيام بكند شعارش يالثارت الحسين بود،امروز هم حسين بن علي يك سوژه بزرگ است،سوژه اي براي امر به معروف و نهي از منكر، براي اقامه نماز، براي زنده كردن اسلام، براي اين كه احساسات و عواطف اسلامي در وجود ما احيا بشود».خلاصه آن كه اگر قيام عاشورا
نبود اسلام و امويت آن چنان به هم پيوند مي خورد كه تفكيك آنها ناممكن مي شد و با زوال امويان اسلام نيز سقوط مي كرد. عزاداري درس «ديانت عين سياست» است. خوف دشمنان اسلام از مجالس سوگواري دقيقاً به اين علت است، كه اين مراسم ضامن بقاي اسلام است. عاشورا تداوم اسلام است و اسلام زنده عاشورا. عزداري دژ نگهباني آموزه هاي وحي است در گستره زمان. عزاداري تجسم اعلاي انديشه حسيني و تفكر ناب اسلامي است و اين گونه مراسم عزاداري باعث عزت مسلمانان و تجلي اقتدار ايمان است.
پيكار حق و باطل، پيكاري است مستمر. در اين ميدان كساني در صف حق پايدارند كه بصيرت ديني دارند و بر طريق حق صابرند.رمز بريدن از حق و پيوستن به باطل نداشتن ِ تفكر اسلامي و بي صبري است.امام علي(ع) مي فرمايد:«الا و لا يحمل هذا العلم الا اهل البصر و الصبر و العلم بمواضع الحق؛ بدانيد كه پرچم مبارزه با باطل و كفر را جز آنها كه اهل بصيرت و صبر هستند و به جايگاه و موضع حق علم دارندنمي توانند بر دوش بكشند».بدخواهان نيز با اطلاع از نقش تفكر ديني همواره سعي كرده اند جامعه را از شعور ديني تهي كنند و اين آفتي است كه هميشه جامعه اسلامي را تهديد مي كند و همانند بيماري سرطان پيكر اجتماع را فرا مي گيرد، روحيه ذلت و خواري و انظلام در افراد پيدا مي آيد و آنان را از عكس العمل در برابر مظالم باز مي دارد، سرانجام دشمنان اسلام خواسته هاي خود را بر آنان تحميل مي كنند و آنان نيز پذيرا مي شوند.در صدر اسلام پس از دوران رسالت،تهاجم فرهنگي دشمن به هدف نابود كردن انديشه ديني آغاز شد.به
تدريج صفات ممتاز و برجسته مسلمانان عصر پيامبر از بين رفت. «در آن جامعه كسي هم كه براي مردم معارف مي گويد كعب الاحبار است، يهودي تازه مسلماني كه پيامبر را هم نديده است... او در مجلس عثمان نشسته بود كه جناب ابوذر وارد شد، چيزي گفت كه ابوذر عصباني شد و گفت:تو حالا داري براي ما از اسلام و احكام اسلامي سخن مي گويي؟اين احكام را خودمان از پيامبر(ص) شنيده ايم. وقتي معيارها از دست رفت، وقتي ارزش ها ضعيف شد... آن وقت در عالم فرهنگ و معارف هم چنين كسي سر رشته دار امور معارف الهي و اسلامي مي شود.كسي كه تازه مسلمان است و هر چه خودش بفهمد مي گويد - نه آنچه كه اسلام گفته است». اين روند تهاجم فرهنگي ادامه پيدا كرد. بر اثر تبليغات امويان و تعطيل اجراي برنامه هاي اسلام،ممنوعيت ترويج ارزش هاي صحيح، انزواي شايستگان و دانش وران، شعورِ ديني مردم ضعيف، و انديشه به انحطاط گراييد.قيام عاشورا همان گونه كه فرسودگي پيكر امت اسلام را از بي بصيرتي به نمايش گذاشت فرو پاشي نظام آلوده به اسلام ِ ابوسفياني را فرياد كرد. امام حسين قيام كرد و به مردم عشق و ايدآل داد، ركن اصلي زنده شدن ملتي همين است، مردمي كه احساس ديني دارند شخصيت دارند. شخصيت امام حسين(ع) حيات تازه اي در عالم اسلامي دميد و به آنها شخصيت داد. شخصيت دادن يك ملت به اين است كه به آنها عشق و ايده آل داده شود و اگر عشق ها و ايدآل هايي دارند رويش را غبار گرفته است، آن گرد و غبار را زدود و دو مرتبه آن را زنده كرد».امام حسين(ع) در كربلا آمد تا
اعلام كند كه اگر كعب الاحبار (يهودي تازه مسلمان) و تميم الداري(مسيحي تازه مسلمان) و امثال آنان در عرصه فرهنگي جامعه راه پيدا كنند و معارف اسلامي از زبان شوم آنان تبليغ شود تفكر اسلام ناب مسخ مي شود و شعور ديني مردم زائل مي گردد. امام حسين(ع) خواست عزت فرهنگي و شعور ديني را احيا و رسالت ديني مسلمانان را براي هميشه تاريخ يادآوري كند كه:تيغ بهر عزت دين است و بس مقصد او حفظ آئين است و بس ما سوالله را مسلمان بنده نيست پيش فرعوني سرش افكنده نيست خون او تفسير اين اسرار كرد ملت خوابيده را بيدار كردتيغ لا چون از ميان برون كشيد از رگ ارباب باطل خون كشيدنقش الا الله بر صحرا نوشت سطر عنوان نجات ما نوشت رمز قرآن از حسين آموختيم زاتش او شعله ها اندوختيم شوكت شام و فرّ بغداد رفت سطوت غرنا طه از ياد رفت تار ما از زخمه اش لرزان هنوز تازه از تكبير اوايمان هنوزاي صبا اي پيك دور افتادگان اشك ما بر خاك پاك او رسان پيروان امام حسين در مكتب عاشورا و در مجالس عزاداري، با حقيقت دين آشنا مي شوند، تفكر ديني شان باز سازي مي گردد و با اشك ديدگانشان حديث «حسين منّي و أنا من حسين» را تفسير مي كنند.عزاداري تجلي بيعت عاشقانه با تفكر حسيني است؛سوگواري و توسل مكتب عالي سازندگي انديشه ديني است.بازگويي تاريخ عاشورا، ايمان را استحكام،اخلاق را نيك و همت را بالا مي برد. اگر براي ترغيب مردم به فضايل انساني و زنده كردن تفكر ديني مؤثّرترين راه،ارائه الگوهاي عملي است، چه كسي سزاوارتر از امام حسين (ع) و ياران حضرت؟موريس دوكبري در پاسخ به مخالفان عزاداري مي گويد:اگر
آنان حقيقت عاشورا رامي دانستند اين عزاداري ها را مجنونانه نمي پنداشتند، زيرا پيروان حسين در اين مراسم ياد مي گيرند كه پستي و زير دستي و استعمار و استثمار را نبايد قبول كرد، زيرا شعار رهبرشان ندادن تن به زير بار ظلم و ستم بود... ملتي كه از گهواره تا گور تعليماتش چنين است، همه سربازان حقيقي عزت و شرافتند. امروز اگر استقلالي در مسلمانان مشاهده مي شود عامل اصلي آن پيروي از دستورات قرآن و اسلام است و خواهيم ديد روزي را كه مسلمانان عالم در سايه اتحاد واقعي مانند صدر اسلام شرق و غرب و عالم را مطيع اوامرخود سازند. عزاداري عزت ديني است،چرا كه:درس آزادي به دنيا داد رفتار حسين بذر همت در جهان افشاند افكار حسين با قيام خويش بر اهل جهان معلوم كرد تابع اهل ستم گشتن بود عار حسين زندگي پيكار باشد در ره انديشه ها باشد اين گفتار شيرين و گهربار حسين
دو گروه در كربلا در برابر هم ايستادند، يكي در اوج عداوت و ديگري در بلنداي محبت نسبت به دين. عاشورا نتيجه اين رويارويي است.عاشورا نمايش تولا و تبرا است.در يك طرف حسين و حسينيانند كه در رفتار و كردارشان ديانت و حق پرستي موج مي زند به گونه اي كه انسان به آن افتخار مي كند، در طرف ديگر يزيد و يزيديانند كه تجسم جنايت و خباثت هستند، بشر از عملكرد آنان سرافكنده است.امام حسين (ع) در كربلا حديث شريف «هل الدين الا الحب ّ و البغض» را با خون تفسير كرد و شيوه محبّت و عداوت را به جهانيان شناساند. از آن گاه كه امام حركت را آغاز كرد تا روز عاشورا حتي در لحظه هاي شهادت
بر اين اصل تأكيد كرد كه «مثلي لا يبايع مثله»؛ «حسينيان با يزيديان بيعت نمي كنند». امر به معروف و نهي از منكر كه از اهداف اصلي قيام امام حسين (ع) است بيانگر اهتمام ايشان در امر ولايت و برائت است.در روايات متعددي از پيشوايان دين نقل شده كه دين چيزي جز محبت نيست.در جامعه اي كه دين حاكميت ندارد،طبيعي است از محبت ديني نيز اثري نخواهدبود.عزاداري ترويج محبت است و گريه در مجالس عزاداري اكسيري است كه دل ها را حسيني مي كند،عشق سازي مي كند،و اين عشق است كه دل را دل مي سازد. بر پايي مجالس عزاداري نماد «تولّي و تبري» است بي تفاوت ماندن مؤمن در برابر موافقان و مخالفان ِ عقيدتي عيب و گناه است.شيعه عاشق است، مذهب او بر مبناي محبت و عشق استوار است. بذر اين كيمياي زندگاني در عصر رسالت كاشته شد.كارآيي ايمان در مرحله عمل و تحرك هنگامي است كه با محبت و عشق و پيوند عاطفي همراه باشد. و در تفكرديني ما محبت واقعي و عشق و علاقه به اهل بيت (ع) است كه اوج آن در عاشورا تجلي مي يابد.ابن عساكر از جابر بن عبدالله انصاري نقل مي كند:روزي در محضر پيامبر (ص) بوديم،علي (ع) وارد شد،حضرت فرمود «و الّذي نفسي بيده أن هذا و شيعته هم الفائزون؛سوگند به كسي كه جانم در دست اوست اين مرد (علي (ع)) و شيعيانش در روز قيامت ازرستگارانند».امام صادق (ع) فرمود «أن شيعتنا منّا خلقوا من فاضل طينتنا... يفرحون لفرحنا ويحزنون لحزننا؛ شيعيان از هستند از طينت ما آفريده شده اند، در شادي ما مسرور و درگرفتاري ما محزون و گرفتارند».در قرآن كريم محبت ِ اهل بيت اجر رسالت است (قل
لا اسئلكم عليه اجراً الا المودة في القربي)؛ بگو اي پيامبر، من از شما اجر و مزدي درخواست نمي كنم،مگر دوستي خويشاوندانم، بر اساس نقل شيعه و سنّي در روايات زيادي پيامبر گرامي اسلام نشان مي دهد منظور از «قربي» اهل بيت و نزديكان و خاصان حضرت هستند. آن گاه كه آيه مودت نازل گشت اصحاب عرض كردند يا رسول الله(ص) خويشاوندان تو كه محبت آنان بر ما واجب است كيانند؟ فرمود:علي و فاطمه و فرزندانشان، (اين سخن را سه بار تكرار كرد). اين حديث را حدود پنجاه كتاب از اهل سنّت نقل كرده اند.برپايي مراسم عزاداري مفاد حديث «هل الدّين الا الحب و البغض»است.به بيان ديگر حب و بغض ديني وجود چنين مجالسي را ايجاب مي كند تا شركت كنندگان عملا تولا و تبرا را به جهانيان نشان دهند.عزاداري از يك طرف ابراز محبت است به پاك ترين اهداف انساني و الهي و عرض ارادت به پيشگاه سالار شهيدان، از طرف ديگر اظهارِ انزجار و تنفر از همه پليدي ها و زشتي ها و اعلام برائت از يزيد و يزيديان در همه زمان ها و مكان ها. اين محبت و برائت اگر اساسي باشد فقط در علاقه خلاصه نمي شود، بلكه آثار آن در عمل خود را نشان مي دهد محب ّ را با محبوب پيوند مي دهد،به گونه اي كه در مسيرخواسته و اهداف اوگام برمي دارد و اين گونه اعلام حضور مي كند:«أني سلم لمن سالمكم و حرب لمن حاربكم و ولي لمن والاكم و عدوّ لمن عاداكم فاسئل الله الّذي اكرمني بمعرفتكم و معرفة اوليائِكم و رزقني البرائة أن يجعلني معكم في الدنيا و الا´خرة و ان يثبت لي عندكم قدم صدق ٍ في الدنيا و الا´خرة؛ [اي عاشورائيان] من
با دوستان شما در صلح و با دشمنان شما در جنگ و ستيزم، دوستان شما را دوست دارم و دشمنان شما رادشمن مي دانم و از كرم حق درخواست مي كنم كه با معرفت شما و دوستان شما مرا گرامي سازد و به من لطف نمايد و هميشه بيزاري از دشمنان شما را روزي من كند و مرا در دنيا و آخرت با شما همنشين قرار دهد و در دو عالم به مقام صدق و صفاي شما مرا ثابت قدم نگه دارد».اين دعا و زيارت چه مي خواهد براي ما بيان كند،يك توجه باطني به آن ما را به نقش عزاداري رهنمون مي سازد. عزاداري يعني كمال جويي،عزادار عاشق حسين است چون كمال انساني را در وجود او مي يابد و راه رسيدن به كمال نهايي (قرب الي الله) را در كربلا مي بيند.گريه در مجالس عزاداري گاه از سر شوق است. بسياري از قضاياي كربلا به سبب روح ِ حماسي داشتن ِ آن شوق آفرين است و شورانگيز. داستان شب عاشورا را به ياد آوريد،آن گاه كه امام بيعت را از يارانش برمي دارد، مي فرمايد: اي ياران من از تاريكي شب استفاده كنيد برويد، زيرا اينان به جز من به كسي كار ندارند... سكوت عجيبي بر مجلس حاكم بود ياران با وفا، يكي پس از ديگري و به نوبت با تعبيرات زيبايي اعلام حضوركردند:«و لَم نفعل ذلك؟ لنبقي بعد ذلك،لا ارانا الله ذلك ابداً؛ براي چه تو را بگذاريم وبرويم، آيا براي اين كه بعد از تو زنده بمانيم، خدا هرگز چنين روزي را نياورد»، اين سخن عزت آفرين را نخست حضرت عباس (ع) گفت، ديگران نيز او را متابعت كردند.مسلم بن عوسجه مي گويد: اي پسر
پيغمبر خداوند زندگي بعد از تو را نصيب من نگرداند، مي جنگم تا نيزه و شمشيرم را در سينه دشمنانت فرود آورم، اگر وسيله اي نداشته باشم با سنگ مبارزه مي كنم و از تو دور نمي شوم تا با تو بميرم. سعيد بن عبدالله عرض مي كند. اي فرزند پيامبر، اگر بدانم در راه تو كشته مي شوم و سپس زنده مي گردم و زنده زنده مي سوزم و بدانم كه هفتاد بار با من چنين مي شود از تو جدا نمي شوم تا قبل از تو مرگ خويش راببينم.پس از آن زهير بن قين برخاست و گفت:اي پسر پيامبر، دوست دارم هزار بار كشته و باز زنده شوم و خداوند تو را و اهل بيت تو را زنده بدارد. هر يك از ياران و اصحاب امام حسين (ع) در آن شب عشق و عزت با بهترين تعبيرات ممكن اعلام وفاداري كردند.چرا چنين نباشد، كساني كه مي دانند مرگ يك مرتبه بيش نيست، اما فداكاري و جانبازي در راه امام حسين عزت و سعادت جاوداني را در پي دارد. عزاداري يادآوري چنين صحنه هاي عزت آفرين و شورانگيزي است كه تأثير آن را در وجدان هاي پاك فقط در قطره هاي اشك مي توان ديد و تفسير كرد.گريه و عزاداري گاه جنبه عاطفي دارد.انسان با عاطفه زنده است، آنچه در درون قفسه سينه او قرار دارد، قلب است نه سنگ. اگر قلبي با شنيدن مناظر تكان دهنده كربلا به درد آيد،احساسش جريحه دار گردد و شراره هاي آتشين خود را به صورت قطره هاي اشك به خارج پرتاب كند اين نشانه قوت و سلامت دل است، نه علامت ضعف. درمجالس عزاداري، صحراي رنگين كربلا، بدن هاي قطعه قطعه شده شهيدان، سرهاي عزيزان پيامبر خدا
بر نيزه ها و خيمه هاي سوخته، گوش هاي پاره،بدن هاي تازيانه خورده،خرابه شام، تازيانه و لب هاي مبارك امام حسين (ع) هلهله و شادماني مردم كوفه و شام،جسارت به خاندان عصمت و طهارت، موهاي سفيد شده و قد خميده زينب، و مصايب امام سجاد (ع)... باز سازي و يادآوري مي گردد.امكان ندارد انساني از شنيدن اين مصائب به شور و هيجان نيايد و بر يزيديان نفرين نكند عملكرد آنان را مورد اعتراض قرار ندهد. به اين ترتيب، گريه بر امام حسين (ع) و يارانش در نهايت تبديل به گريه و اعتراض و پرخاش مي گردد.گريه اي كه تجسم اهداف كربلا بر گونه هاست تأثير اين گريه ها به مراتب بيشتر از حرف و ساز وكارهاي امروزي است. اين اشك ها اساس دشمنان را مي لرزاند.گريه حضرت فاطمه زهرا (س) در بيت الاحزان پيام داشت براي آيندگان، براي همين بدخواهان سعي مي كردند او را از اين عمل باز دارند. امام راحل (ره) با درك تأثيرِاين گريه ها توصيه مي كنند «در سرتاسر كشور مجلس روضه باشد، همه روضه بخوانند وهمه گريه كنند».پيروان مكتب عاشورا مي توانند از طريق شعار دادن، سرود خواندن، برگزاري همايش ها و... پيوندشان را با اهداف عاشورا ابراز نمايند، اما عزاداري و سوگواري صادقانه تر مي تواند بيانگر اين پيوند باشد، چرا كه به قول معروف شنيدن كي بود مانندديدن. مجالس عزاداري بازسازي مصائب كربلا و تجسم افتخارات عاشورائيان است.فرض كنيم كه همه مردم مي دانند در كربلا چه گذشت، اين دانستن تأثير دارد، اما اگرصحنه هاي عاشورا بازسازي شود، شهر سياه پوش گردد، دسته هاي عزاداري راه بيفتد، به مراتب تأثير بيشتري دارد.اين اقدامات اعلام وفاداري به اهداف والاي امام حسين است.حال مي دانيم چرا امام حسين از حلقوم بريده فرياد كرد «او سمعتم بغريب ٍ او شهيدٍ
فاندبوني؛ اگر خبر غريب يا شهيدي را شنيديد بر من گريه كنيد» چون گريه برشهيد هماهنگي با روح او، شركت در حماسه، و حركت در موج اوست. عزاداري بازسازي صحراي خاطره آلود كربلاست.يادآوري آن در اعماق قلب خونسردترين افراد جوش و خروش برمي انگيزد، حزن و اندوه و هيجان شديد پديد مي آورد و روح را در معارج كمال چنان پرواز مي دهد كه همه دنيا در برابر آن ناچيز جلوه مي كند. ادوارد برون خاورشناس انگليسي مي گويد «كيست كه عزاداري شيعيان را ببيند، ولو اين كه پيرو مذهب ديگري باشد و حقيقت آن مراسم را كه از مظاهر عاليه احساسات مذهبي آنان است و اهميتي راكه اين سوگواري نزد شيعيان دارد تا حدي در ضمير خود احساس نكند؟»آري، عزاداري رمز محبت است، هيچ قدرتي نمي تواند اين محبت خالص و ارادات بي شائبه را كه شيعيان به ساحت پيشواي امام شهيدان تاريخ ابراز مي دارند از دل آنان بيرون كند. اين محبت ما را زنده مي دارد و اميد مي دهد، زيرا اين نماد (الگو) راه را به محبانش نشان مي دهد و وجود آنان را از آرمان هاي والا سرشار مي سازد. عزاداري عرض تسليت به محضر پيامبر گرامي اسلام است چون به گفته سيد رضي (ره) «لو رسول الله يحيي بعده قعد اليوم عليه للعزا» اگر پيامبر خدا پس از روز عاشورا زنده بود همواره دراين روز به عنوان صاحب عزا مي نشست تا همه بيايند و به او تسليت بگويند.
نقش عزاداري در بالا بردن سطح فكري مسلمانان در ابعاد گوناگون فرهنگي و اجتماعي سياسي و اخلاقي بر كسي پوشيده نيست. به جرأت مي توان گفت مجالس عزاداري يك دانشگاه است. اگر اموال و پول هاي هنگفت را مخصوص
ترويج تعليمات اخلاقي و اجتماعي قرار دهند و مكتب هايي در طول سال فعال باشد به اندازه عزاداري ازثبات برخوردار نبوده و مورد حسن استقبال قرار نمي گيرد. امام حسين با سرمايه اخلاص وايثار معنويت، مدرسه اي بنيان گذاشت كه حدود چهارده قرن فعال بوده و رو به گسترش است و در جهان اسلام به ويژه در جامعه شيعي توسعه روزافزون اين مراسم در خور توجه مي باشد و اين توسعه فكري و رشد ديني مسلمانان در عمل موجب گسترش اسلام است.در اين زمينه، بهتر است نقش عزاداري را در توسعه اسلام ناب از زبان ديگران بشنويم. ناپلئون مي گويد:ما اگر يك امر اجتماعي يا سياسي داشته باشيم. بايد ده ها هزار كارت چاپ كرده و با زحمات زيادي آنها را به ديگران مي رسانيم تازه از آن تعداد، حدودهزار نفرشان حاضر مي شوند ليكن اين مسلمانان و شيعيان با نصب يك پرچم سياه برسر در خانه اي اعلام مي كنند خواهيم براي حسين عزيزمان عزاداري كنيم، ده ها هزار نفرشان در ظرف دو ساعت در مجلس جمع مي شوند و تمام مسايل سياسي و اجتماعي و مذهبي خود را در آن مجلس حل و فصل مي كنند؛ اين يكي از آثار قيام امام حسين (ع) است.مسيو ماربين فيلسوف و خاورشناس آلماني در كتاب سياست اسلامي مي نويسد«بي اطلاعي بعضي از تاريخ نويسان ما موجب شده كه عزاداري شيعه را به جنون و ديوانگي نسبت دهند ولي اينان گزافه گفته و به شيعه تهمت زده اند. ما در ميان اقوام و ملت ها مردمي مانند شيعه پرشور و زنده نديده ايم، زيرا شيعيان به واسطه برپا كردن عزاداري حسين سياست هاي عاقلانه اي را انجام داده و نهضت هاي مذهبي ثمربخشي را به وجود مي آورند. كسي كه
سير تكاملي شيعه را بررسي كند و زندگي آناني را كه عزاي حسين را به پا مي كنند در مدت صد سال آخر مورد مطالعه قراردهد مي فهمد كه شيعه به آخرين مرحله تكامل خود رسيده است. صد سال پيش شيعيان و پيروان علي و حسين در هند انگشت شمار و كم بودند، ولي امروز شيعيان هند در مرتبه سوم از نظر مذهبي قرار گرفته اند و هم چنين است در سائر نقاط جهان.بر تاريخ نويسان ما لازم است كه درباره شيعه تحقيق بيشتري كنند و كار آنان را به ديوانگي و جنون نسبت ندهند. من معتقدم كه رمز بقا و پيشرفت اسلام و تكامل مسلمانان به خاطر شهادت حسين بن علي و آن رويدادهاي غم انگيز مي باشد و يقين دارم كه سياست عاقلانه مسلمانان و اجراي برنامه زندگي ساز آنان به واسطه عزاداري حسين بوده است. مادامي كه اين روش و خصلت در ميان مسلمانان وجود دارد هرگز آنان تن به خواري نمي دهند و تحت اسارت كسي نمي روند... من خودم چند بار در استامبول درمجالس عزادراي حسين شركت كردم و به واسطه مترجم شنيدم كه مي گويند: حسيني كه بر ما طاعتش واجب است، هرگز زير بار ظلم و ستم نرفت و با يزيد جنايتكار سازش نكرد.از خود، خاندان و اموالش گذشت تا شرافت و بلندي حسب و مقام خود را حفظ كند وبه اين واسطه بود كه به نام نيكي رسيد و شهرت بسزايي در دنيا پيدا كرد، به مقام قرب الهي رسيد. و حايز مقام شفاعت در قيامت گشت، ولي دشمنان او در دنيا و آخرت به بدبختي وزيانكاري دچار شدند.من از آن پس فهميدم كه شيعيان در حقيقت از اين راه به
همديگر درس جوانمردي و شجاعت مي آموزند و به همديگر مي گويند: اگر شما شيعه هستيد و اصحاب شرف مي باشيد و خواهان سيادت و بزرگي هستيد، پس به زير بار يزيد و يزيديان نرويد،ذلت و خواري قبول نكنيد، بلكه مرگ با عزت را بر زندگي ذلت بار برگزينيد. تا در دنيا وآخرت رستگار باشيد. پر روشن است امتي كه از گهواره تا گور چنين تعاليم عاليه رامي آموزد به چه درجه اي از افكار نغز و سجاياي عالي خواهند رسيد، آري چنين ملتي سزاوار است كه به عالي ترين درجه سعادت و شرافت برسند و آنان هستند كه از حريم شرافت و حماسه هاي خود به خوبي پاسداري مي كنند و از اين راه به تمدن عالي روز مي رسند و اين مكتب است كه حقوق انساني را آموزش داده و اصول سياست را يادمي دهد.گاندي رهبر فقيد هند مي گويد «من براي مردم هند چيزي تازه اي نياورده ام فقط نتيجه اي راكه از مطالعات و تحقيقاتم درباره تاريخ زندگاني قهرمان كربلا به دست آورده بودم ارمغان ملت هند كردم، ما اگر بخواهيم هند را نجات بدهيم، بايد همان راهي را بپيماييم كه حسين بن علي پيمود».ژوزف، خاورشناس فرانسوي در كتابش به نام «اسلام و مسلمانان» تحت عنوان «شيعه و پيشرفت هاي خيره كننده آن» مي نويسد: «آماري كه اخيراً - در زمان حيات مؤلف - دولت فرانسه ارائه داد، نشان مي دهد يك ششم مسلمانان جهان را شيعيان تشكيل مي دهند... مي توان گفت پس از يك يا دو قرن ديگر بر ساير فرقه هاي اسلامي پيشي خواهد گرفت. بزرگترين علتي كه در اين پيشرفت مؤثر است به پاكردن عزاداري حسين است كه ديگران را به سوي مذهب شيعه دعوت مي كند. امروز همه شيعيان عزاي
حسين را به پامي كنند...اگر مي بينيم در هند شيعيان بسياري وجود دارد، بر اثر اقامه ماتم و عزاداري است.آري شيعه مذهب خود را به واسطه زور شمشير به پيش نبرده است... بلكه شيعه به وسيله نيروي سخن و تبليغ كه اثرش از شمشير بالاتر است به اين درجه و مقام رسيده است. شيعيان در اثر اهميت دادن به انجام مراسم مذهبي به جايي رسيده اند كه دو سوم مسلمانان از روش آنان پيروي كرده، بلكه شريك آنها شده اند. به زودي شيعه از نظر عدد و عظمت بر فرقه هاي ديگر اسلامي برتري پيدا خواهد كرد. اين مراسم باعث شده كه شيعيان به درخواست هاي زمان و تمدن آشنا گردند. زندگي مسالمت آميز آنان سبب شده كه ديگران با شركت در محافل شان با آموزه هاي شيعه آشنا گردند و در نهايت به مذهب آنان بگروند. سياستمداران غربي از روش شيعيان در ترويج و تبليغ دين پيروي كرده و براي پيشرفت آئين كليسا مخارج زيادي را به مصرف مي رسانند».يكي ديگر از مورخان غربي در زمينه تأثير نقش قيام عاشورا و عزاداري در مقدرات جهان اسلام چنين مي نويسد: «فاجعه كربلا نه تنها مقدرات خلافت، بلكه مقدرات ممالك پادشاهي اسلامي را مدتي بعد از انقراض خلافت تعيين كرد. كيست كه آن عزاداري پرشور و پرهيجان را ببيند و بداند كه هر سال مسلمانان جهان چگونه از شام تا بام سينه مي كوبند و با آهنگ موزون و محزون خود بي آن كه خسته شوند ديوانه وار فرياد مي زنند: حسين، حسين، حسين! و حربه كشنده و شمشير برنده و دودمي را كه امويان به دشمنان خود داده اند تشخيص ندهد؟»آري، امام حسين در كربلا آمد تا راه را براي قيام هاي
بعد از خودش نشان دهد.او قيام كرد تا اصل «كل يوم عاشورا و كل ارض ٍ كربلا» را در آفاق ارزش هاي انساني با خون حك كند. زينب و اهل بيت به اسارت رفتند تا آن را تفسير و جاودانه سازند.
قيام عاشورا يك قيام اسوه و عزاداري تجلي آن در همه زمان ها و مكان هاست.عزاداري اقتدا به پيشوايان دين، تجديد بيعت با امام حسين و برائت از يزيد و يزيديان،عامل افزايش ايمان و معنويت، در نهايت باعث نجات و پيشرفت اسلام و توسعه فكري مسلمانان است. عزاداري مصاف پايداران در ايمان است با مذبذبين كه همواره سرگردانند. عزاداري در ايام محرّم ظهور دوباره امام حسين (ع) با آن فرياد شورانگيز و اميدبخش حضرت است. عزاداري نسخه شفابخشي است در دست عاشورائيان،وسيله اي است بين امت و امام قطره هاي زلال ِ اشك ِ ديدگان عزادار فرشته نجات است.عزاداران سربازان حقيقي عزت و شرافتند. كساني كه در اين عرصه ايجاد شبهه مي كنند يا از فلسفه واقعي عزاداري و نقش آن در بازسازي صحنه هاي عاشورا بي اطلاع اند يا مغرضانه در صدد حريم شكني هستند، ارزش ها و مقدسات مردم را زير سؤال مي برند تا به اهداف شوم خودشان برسند. در هر حال، برخواص امت است كه در راه تبليغ فلسفه قيام حسيني و عزاداري آن همت كنند.اللّهم ارزقنا شفاعة الحسين يوم الورود و ثبت لنا قدم صدق ٍ عندك مع الحسين و اصحاب الحسين الذين بذلوا مهجهم دون الحسين (ع).
رضا بابايي
شماره كتابشناسي ملي : ايران82-52735
سرشناسه : حاجي بابايي، رضا
عنوان و نام پديدآور : عزاداري، بدعت يا سنت؟/ حاجي بابايي، رضا
منشا مقاله : ، خردنامه همشهري، ش 15، (6 اسفند 1382): ص 11 - 13.
توصيفگر : سوگواريها
توصيفگر : حسين بن علي(ع)، امام سوم
توصيفگر : قيام عاشورا
توصيفگر : ماه محرم
عزاداري از مصاديق بارز شعائر است كه به تعظيم آن در روايات بسياري سفارش شده است. و علي رغم ديدگاه مخالفان عقايد شيعي مبني بر نامشروع بودن و مكروه بودن گريه بر درگذشتگان، گريه بر امام حسين عليه السلام امري پسنديده دانسته شده است.با اين كه مخالفان، گاه از موضع شرعي و گاه از موضع سياسي و گاه عرفاني به تقبيح عمل شيعه پرداخته، آن را بدعت شمرده اند؛ امّا نصوص معتبري از سنت و سيره نبوي در دست است كه نشان مي دهد ماجراي گريه و عزاداري شيعه براي امام حسين عليه السلام علاوه بر آن كه ثبوتاً، حق و مطابق با سمت و سوي اسلام است، اثباتاً نيز فوايد بسياري را نصيب دين و دينداري كرده است.كليدواژه ها: عزاداري، بدعت، گريه، شعائر الهي، وهابيت، عرفا.گريه و عزاداري براي سيّد و سالار شهيدان، حضرت ابا عبداللَّه الحسين عليه السلام ريشه در همه ابعاد اسلام دارد. اين سنّت شگفت و روحمند، اگر چه در ميان شيعيان، رواج و اعتبار بيشتري دارد، اختصاص به مذهب خاص و نصوص ويژه اي ندارد؛ زيرا از لابه لاي متون كهن و نصوص اوّليه و فتاواي عالمان مذاهب مختلف، مي توان براي آن حجّت آورد. در اين جا به احاديث و اخباري كه در كتب شيعي آمده است، نمي پردازيم؛ زيرا براي اثبات موضوعي مربوط به مذهبي خاص، نمي توان و نبايد به منابع آن مذهب اكتفا
كرد. گذشته از اين، روايات مربوط به صحّت و صواب گريه بر سيّدالشهدا از طريق مذهب اماميه، در مجموعه هاي مختلفي گرد آمده است و نيازي به تكرار آنها در اين مختصر نيست. آنچه در اين مختصر، وجهه اهتمام نويسنده است، ردّ «بدعت انگاري عزاداري براي امام حسين عليه السلام» است. در اين باره مي توان از نقطه هاي دور آغاز كرد و مثلاً از «فوايد گريه» و «آثار عزاداري» نيز سخن گفت؛ امّا مي كوشيم از نزديك ترين منزل، به سوي مقصد ره بسپاريم و پاره اي از مقدّمات را، كه در جاي خود ضروري نيز هست، رها مي كنيم.
عزاداري و گريه بر مصائب اولياي خدا، اگر چه نه از اصول و نه از فروع دين است، امّا بي ارتباط و التزام با برخي از اصول و فروع دين نيست. نخستين گام، نشان دادن جايگاه اين سنّت ديرينه را در مجموعه دين و روشن كردن اين مطلب است كه عزاداري براي اولياي خدا، عموماً، و براي سيّدالشهدا، خصوصاً، چه جايگاهي در اسلام دارد. پاسخ به اين سؤال، نزد شيعه، سهل است و آنان نياز چنداني به كاوش در اين باره ندارند. زيرا اصل امامت، توابع و لوازمي دارد كه احياي نام و ياد امامان، از آن جمله است، و احياي مرام و منش ائمه عليهم السلام جز از رهگذر تولّا و تبرّا ممكن نيست. نياز به يادآوري نيست كه عزاداري براي امام حسين عليه السلام بارزترين تجسّم عيني تولّا و تبرّا است. بنابر اين، عزاداري و گريه، نقطه آغازي است كه به احياي اصل امامت مي انجامد و از آن جا اساس دين را استحكام مي بخشد.جز آنچه گفته شد، شايسته ترين عنواني كه مي توان
از قرآن براي عزاداري براي امام حسين عليه السلام، نشان داد، «تعظيم شعائر الهي» است. «وَ مَن يُعَظِّمْ شَعَل-ِرَ اللَّهِ فَإِنَّهَا مِن تَقْوَي الْقُلُوبِ». [1] «شعائر»، جمع شعيره، به معناي علامت و نشانه است. قرآن كريم، خود برخي از مصاديق اين نشانه ها را بر شمرده است كه: «صفا» و «مروه» [2] ، و «شتري كه براي ذبح در مني مي برند» [3] از آن جمله است. وقتي ذبيحه حج در منطقه مقدّس (صفا و مروه)، به دليل ارتباط و انتساب آنها به خدا، از نشانه هاي او محسوب مي شوند، به تنقيح مناط و به طريق اولويت، اولياي خدا، به دليل ارتباط و انتساب بيشتر، مصداق هاي روشن تري براي شعائر الهي اند. از سوي ديگر تعظيم شعائر، طرقي دارد كه شادماني در ايّام سرور اوليا، و حزن و عزاداري در سال روز مصائب آنان، از آن جمله است. اگر كعبه و صفا و مروه و مني و عرفات، كه جملگي از جمادات اند، به حرمت ارتباط با آيين خدا و انتساب به او، احترام مي يابند، آيا بزرگداشت دوستان و اولياي او، تعظيم شعائر الهي نيست؟غير از سفارش به تعظيم شعائر الهي، توصيه پيامبر صلي الله عليه وآله در قرآن به دوستي با خويشاوندان او، ريشه اي ديگر براي عزاداري است. خداوند در قرآن مجيد از زبان پيامبرش و خطاب به مؤمنان مي گويد: «قُل لَّآ أَسَْلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَي». [4] بدين ترتيب اجر رسالت، دوستي با خويشان پيامبر است و اقتضاي اين دوستي، گريستن در مصيبت آنان و شادماني در سرور آنان است.
حزن و گريه، از امور اختياري نيستند تا مورد امر و نهي قرار گيرند. همان گونه كه انسان ها
- نوعاً - نمي توانند به اختيار و از سر عزم و تعهّد، بگريند، وقتي مقدّمات گريه در آنان حاصل شد، گريزي از گريستن ندارند. نهي از گريه، از جمله نهي هاي عبث و بي وجه است؛ مانند نهي از گذشت زمان. مقدّمات گريستن و در وضع و مكان گريه قرار گرفتن، در اختيار انسان است و بدين رو، مي تواند مورد امر و نهي باشد؛ بنابر اين در اين جا مراد از نهي از گريستن، نهي از مقدمات آن است.اصلِ گريه و عزاداري براي مردگان، مشمول اصل اباحه است و موضوع هيچ يك از نهي هاي شريعت نيست. غير از آنچه در سيره نبوي آمده است، شواهد و دلايل روشني بر تأييد اين نوع از گريستن، در تاريخ اسلام دريافت مي شود. در كتاب صحيح بخاري، رواياتي نقل شده است كه بر اساس آنها، مردگان به جرم گريستن خويشانشان بر آنان، معذّب مي شوند: «إنّ الميّت لَيُعذّب بِبُكاءِ اَهلِه عليه». [5] اين روايت را خليفه دوم از پيامبر صلي الله عليه وآله نقل كرده است. او با نقل اين حديث، عايشه را از گريستن در عزاي پيامبر صلي الله عليه وآله پرهيز مي داد. روايت ديگري نيز به پيامبر نسبت داده اند كه در آن نيز مرده، به جرم نوحه بازماندگانش عذاب مي شود: «يُعذّب في قبرهِ بالنّياحهِ عليه». [6] اين روايت را نيز عبداللَّه بن عمر، خطاب به عايشه در عزاي شويش، نقل مي كند. در كتب روايي، پاسخ عايشه به خليفه دوم و فرزندش نقل شده است. عايشه، در پاسخ به آن دو، آيه 164 سوره انعام را مي خواند: «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَي». بدين ترتيب، عايشه به آنان مي گويد: اگر عمل عزادار خطاست، نبايد
ميّت را عذاب كنند، و چون اين سخن با نخستين قواعد عقلي و عدل الهي سازگار نيست، پس به حتم، سخن رسول اللَّه نيست. فاضل نووي، از عالمان برجسته شافعي، در اين باره مي نويسد:«تمام اين روايات از عمر بن خطاب و فرزندش عبداللَّه نقل شده است. عايشه سخن آن دو را انكار مي كرد و آنان را به فراموشي و خطا [در نقل روايت نبوي] منسوب مي كرد و در اين باره به اين آيه استناد مي كرد: «وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَي»». [7] .مرحوم سيّد عبد الحسين شرف الدين پس از نقل سخن فاضل نووي، مي افزايد: «ابن عبّاس نيز اين روايات را انكار كرده و بر خطاي راويانش حجّت آورده است. تفصيل اين مطلب در صحيح بخاري و صحيح مسلم و شروح آن دو آمده است. عمر و عايشه در اين موضوع، پيوسته، مخالف يكديگر بودند. طبري در نقل حوادث مربوط به سال 13 هجري در جلد چهارم تاريخ خود، به نقل از سعيد بن مسيّب چنين آورده است: چون ابوبكر وفات يافت، عايشه براي او مجلس سوگواري و گريه ترتيب داد. عمر بر در خانه او ايستاد و آنان را از گريه و عزاداري براي ابوبكر نهي كرد. زنان سوگوار از اين نهي سرپيچيدند. عمر به هشام بن وليد گفت: وارد خانه شو و دختر ابوبكر را به نزد من بياور. عايشه، چون اين سخن عمر را شنيد، گفت: اجازه ورود به خانه ام را به تو نمي دهم. عمر به هشام گفت: وارد شو، من به تو اذن مي دهم. هشام وارد خانه شد و امّ فروه، دختر ابوبكر، را به نزد عمر آورد. عمر او را به
ضرباتي فرو كوفت و عزاداران چون چنين ديدند، پراكنده شدند». [8] .نويسنده المجالس الفاخره، پس از نقل حوادث پيش گفته، چنين قضاوت مي كند: «گويا عمر نمي دانست كه پيامبر در ماجراي جنگ احد، گريه زنان انصار را شنيد و مخالفتي نكرد و حتّي گفت كه حمزه، عمويم امروز گريه كننده اي ندارد. گويا عمر اين سخن پيامبر صلي الله عليه وآله را نشنيده بود كه فرمود: براي كسي مانند جعفر بايد گريست و گويا عمر فراموش كرده بود كه پيامبر صلي الله عليه وآله او را از زدن زنان گريان در عزاي رقيه، دخترش منع فرمود». [9] .غير از همه اينها، كتب تاريخي و منابع روايي، مشحون است از فعل و قول و تقرير نبي كه در آنها وجهي براي جواز گريه در عزاي مؤمنانِ درگذشته هست. از جمله، گريه آن حضرت در روز مرگ عمّ بزرگوارش، ابو طالب [10] ، و در روز شهادت حمزه سيّدالشهدا [11] ، و جعفر [12] و زيد بن حارثه [13] و عبداللَّه بن رواحه. [14] در بسياري از منابع، درباره شدّت گريه پيامبر صلي الله عليه وآله در عزاي حمزه، آمده است كه آن بزرگوار چنان گريست كه حالت غشي در او پيدا شد. [15] .همچنين در روز مرگ فرزندش، ابراهيم، بر جنازه او گريست. در آن حال، عبد الرحمن بن عوف گفت: «آيا شما نيز گريه مي كنيد؟» پاسخ پيامبر به او، پاسخ به همه آناني است كه گريه و عزاداري را ناپسند و بدعت مي شمارند؛ فرمود: «قلب، اندوهگين مي شود و چشمْ گريان و ما [در هنگام عزاداري] سخني نمي گوييم كه خدا را ناخشنود كند». بنابر اين، گريه چشم، تابعي
از حزن قلب است. نمي توان قلبي محزون داشت، امّا نگريست. [16] رواياتي نيز درباره گريه پيامبر صلي الله عليه وآله بر قبر مادرش، آمنه، وارد شده است. [17] حاكم در مستدرك از گريه هر جمعه فاطمه عليها السلام بر قبر حمزه خبر مي دهد و مي نويسد: «فاطمه - رضي اللَّه عنها - در هر روز جمعه به زيارت مزار عمويش حمزه مي رفت، نماز مي گزارد و مي گريست». [18] .اين سنّت انساني و ديني در زمان زندگاني پيامبر صلي الله عليه وآله چنان مرسوم و رايج بود كه كسي در جواز و استحباب آن شك نمي كرد؛ چنان كه نوشته اند پس از ارتحال پيامبر صلي الله عليه وآله، مردم مي آمدند و بر سر قبر آن بزرگوار سخت مي گريستند و كسي از ياران و پيروان آن حضرت، مردم را نهي نمي كرد.اين روايات فراوان و سيره منقول، دست محدّث و محقّق را براي توجيه يا تضعيف رواياتي كه بر كراهت گريه و عزاداري بر مردگان و شهيدان دلالت مي كنند، باز مي گذارد. [19] .
مخالفاني كه براي گريه بر امام حسين عليه السلام وجهي شرعي نمي شناسند و به همين جهت، گريه و عزاداري براي آن سرور جوانان اهل بهشت را مكروه و مخالف با روح دين مي دانند، همه در يك موضع نيستند. در اين جا، گروه هاي مخالف با عزاداري را در سه دسته قرار مي دهيم و درباره هر گروه، جداگانه، سخن مي گوييم. گروه نخست، كساني هستند كه از موضع سلفي گري سخن مي گويند و براي مخالفتِ خود با عزاداري، وجوه شرعي، تاريخي و روايي مي تراشند. گروهي نيز براي گريه و عزاداري در مصائب امام حسين عليه السلام توابع و پيامدهاي سوء سياسي مي بينند. مخالفت گروه
سوم از مواضع تفسيرهاي عرفاني و صوفيانه است. شرح و تفصيل عقايد گروه هاي پيش گفته، بدين قرار است:
پيروان مذهب وهّابيت و شاگردان ابن تيميه بر آنند كه گريه و عزاداري براي امام حسين عليه السلام يا هر متوفاي ديگر، بدعت در دين و انحراف از سنّت نبوي و سيره سلف است. ابو العبّاس احمد بن عبد الحليم، معروف به «ابن تيميه»، از عالمان حنبلي، با استناد به برخي آيات و گوشه هايي از سيره پيامبر صلي الله عليه وآله و اصحاب نامدار او، به مخالفت با بسياري از عقايد شيعي برخاست. پس از او شاگردش، «ابن القيم»، عقايد وي را رواج داد و در كتاب زاد المعاد في هدي خير العباد بر حجم و نفوذ انديشه هاي استاد افزود. از همان زمان، كتاب هاي بسياري در نقد و ردّ افكار ابن تيميه، از سوي عالمان شيعه و سنّي نوشته شد. از آثار عالمان شيعي مي توان از إحقاق الحق قاضي نور اللَّه شوشتري، عبقات الأنوار مير حامد حسين، الغدير علّامه اميني و المراجعات سيّد عبد الحسين شرف الدين ياد كرد. دانشمندان اهل سنّت نيز كتاب هاي بسياري در نشان دادن انحرافات فكري ابن تيميه نگاشتند كه يادكرد آنها در اين مختصر نمي گنجد. به هر روي ابن تيميه و پيروان او، (معروف ترين آنها محمّد بن عبد الوهّاب (1115 - 1206 ق)) از سر سخت ترين مخالفان گريه و عزاداري براي شهيدان، بويژه حضرت سيّدالشهدا هستند.آنچه پيش از اين گفته آمد و پاره هاي روشني از سنّت نبوي و پاسخ هاي متين مؤلّفان شيعي و سنّي به عقايد سلفي ها، اين قلم را از شرح و بسط بيشتر معاف مي كند. همين قدر مي افزاييم كه مخالفت
با گريه، عزاداري، توسّل، زيارت و شفاعت خواهي، در واقع منازعه با بخش هاي مهم و محكمي از شريعت است كه ريشه در قرآن و سنّت دارند. ابن تيميه و شاگردان او در توجيه افكار خود، به بخش هاي ضعيفي از سنّت و سيره سلف تمسّك مي كنند؛ امّا آنان اگر بخواهند بر عقايد خود باقي بمانند، بايد بخش هاي بيشتر، مهم تر و مستندتري از سيره و سنّت نبوي را انكار كنند.مهم ترين و اساسي ترين سخن اين گروه، آن است كه گريه و نوحه براي كسي از مردگان يا شهيدان، بدعت است و هيچ سابقه و سائقه ديني - نه در نصوص و نه در سيره سلف - وجود ندارد. روشن است كه حتّي اگر يك سخن مستند و يا يك واقعه تاريخي، نقل و اثبات شود كه در آن بر تعزيت و نوحه گري بر شهيدي از شهيدان يا مرده اي از مردگان، صحّه گذاشته شده باشد، فرضيه بدعت انگاري آنان مخدوش و سست خواهد شد. حال آن كه همه تاريخ اسلام، بنابر كهن ترين منابع و واثق ترين راويان، شاهد وقوع چنين نوحه گري ها و عزاداري ها از سوي اوليا و حتّي پيامبر خدا بوده است. بايد در نظر داشت كه اين گروه قائل به حرمت اند و قائلان به حرمت بايد دلايل بسياري اقامه كنند. در مقابل، كساني قرار دارند كه مي توانند ضمن تمسّك به اصل «اباحه»، به يك دليل نقلي نيز بسنده كنند. حال آن كه صدها و هزاران دليل و برهان بر اين قضيه دارند.از آن جا كه درباره اين گونه مخالفت ها و اين دسته از مخالفان، آثار و تصنيفات فراواني به قلم عالمان برجسته اسلامي نوشته شده است، نقد و بررسي آراي گروه نخست را همين جا
وا مي نهيم و خوانندگان را به مطالعه آثاري همچون إحقاق الحق، المراجعات و المجالس الفاخره ارجاع مي دهيم.
گروهي از مخالفان گريه و عزاداري براي امام حسين عليه السلام، مخالفت خود را بر اقتضائات و احكام و عقايد شرعي بنا نمي كنند؛ بلكه براي ذكر مصائب آن حضرت عليه السلام، پيامدهاي سوئي بر مي شمارند (!) كه احتراز از آن را براي حفظ وحدت كيان اسلامي واجب مي دانند. اين گروه معتقدند برگزاري مجالس عزا، به ايراد سخنراني مي انجامد كه در آنها طعن و لعن برخي اصحاب وجود دارد و همين مايه اختلاف و نزاع بين مسلمين مي شود. ابن حجر در الصواعق المحرقه از غزالي نقل مي كند كه گفته است: «بر واعظ، و غير واعظ، نقل كشته شدن حسين و حكايات مربوط به آن و نيز نقل مشاجرات و مخاصمات ميان صحابه پيامبر، حرام است؛ چرا كه اين كار موجب گستاخ شدن بر برخي صحابه و طعن بر ايشان مي شود، در حالي كه آنان از بزرگان دين اند...». [20] .بدين ترتيب نبايد از مصائب اهل بيت عليهم السلام و قصه پر آبِ چشم عاشورا سخن گفت؛ چرا كه در اين سخن، قدح اصحاب هست و ذمّ بسياري از راويان و مشاهير صدر اسلام!در روزگار ما نيز اين سخن به گونه هايي گفته مي شود. كساني از سَرِ دلسوزي يا غفلت، بر اين باورند كه براي حفظ وحدت مسلمين و يكپارچگي جهان اسلام، بايد از ذكر و نقل پاره اي از حوادث صدر اسلام، چشم پوشيد و اصلِ «تبرّا» را يكسره به كناري نهاد. اين سخن، اگر چه يكسره باطل نيست و گاه بايد به اقتضاي زمان و مكان، شيعيان به عزاداري هاي خود، شكلِ
معتدل تري دهند؛ امّا نمي توان آن را تا آن جا پذيرفت كه حقايق تاريخي و گوهر دين و مسلّمات شرعي را از ياد برد. امامان عليهم السلام و بزرگان شيعه، در حسّاس ترين سال ها و قرون تاريخ، ذكر مصائب ابا عبداللَّه عليه السلام را متوقف نكردند و هماره به تناسب و اقتضاي زمانه و زمينه، به وظيفه عزاداري خود براي امام حسين عليه السلام عمل كردند. البته بايد پذيرفت كه شكل هايي از عزاداري و تعزيه خواني براي حضرت سيّدالشهدا نه منفعت، كه زيان هاي بسياري در پي داشته است؛ امّا همه اين زيان ها، ناشي از شكل خاصّ عزاداري بوده است، نه اصل آن.امّا درباره سخن غزالي، كه روايت مقتل حسين عليه السلام را بر اهل خطابه تحريم كرده و فتواي خود را به حفظ حرمت صحابه و قوام دين مستند نموده است، سخن بسيار مي توان گفت؛ از جمله اين كه اگر اين استدلال را بپذيريم، آن گاه بايد در هر مسئله اي كه ميان مسلمين پديدار مي گردد و نزاعي بر مي انگيزد، سكوت كرد و از بيم اختلاف و منازعه، حق را تنها گذاشت. قصه دردناك كربلا، ثمره همين سكوت ها و مجامله هاست. اگر مسلمانان مي ايستادند و جبهه حق را از حضور و سلحشوري خود مي آكندند، هرگز كار به عاشورا نمي كشيد و اگر شيعه نيز از عاشورا به بعد، همان گونه رفتار مي كرد كه مسلمانان نخستين در سقيفه و جمل صفّين عمل كردند، تاريخ پر از جنايات و خباثت باطل گرايان مي شد.ديگر آن كه شيعيان به اختيار و اجتهاد خود به اين موضع و عملكرد نيفتادند كه به اختيار و اجتهاد خود از آن دست كشند. بلكه روايت ها و اخبار بسيار در تأكيد و توصيه به ذكر
مصائب امام حسين عليه السلام مستند آنان بوده است.از همه اينها گذشته، مجالس عزاي حسيني، در طول تاريخ، به مثابه كلاس هاي درس براي توده هاي مردم بوده و آنان را با احكام و عقايد ديني، تاريخ، رجال، سياست و صدها موضوع ديني و غير ديني ديگر آشنا مي كرده است. اين مجالس، مهد پرورش انسان هاي تقوا پيشه، خداترس و حق طلب است و تعطيل كردن آنها، به معناي حذف بخش مهمّي از دستگاه آموزش ديني است. در عين حال نبايد به گونه اي عمل كرد كه دشمنان اسلام و انسانيت، سوء استفاده كنند و همين مقدار همدلي و وحدتي كه ميان مسلمان ها است، منهدم گردد. بايد پذيرفت كه برخي انواع عزاداري، در نهايت به سود دشمنان اسلام تمام مي شود و آب در جوي كساني مي ريزد كه نه به ادامه حيات شيعه راضي اند و نه از وجود ديگر شاخه هاي مسلمين، دلِ خوش دارند.از سويي، كساني مانند غزالي، كه چنين نصيحت هاي عامه پسندي را در آثار خود بسيار دارند، آن جا كه به نزاع با فرقه هاي مخالف خود بر مي خيزد، هيچ يك از اين دست ملاحظات و آسان گيري ها را روا نمي دارند. آگاهان به مباحث كلامي و آشنايان با تاريخ تمدّن اسلامي، نيك مي دانند كه غزالي و هم فكرانش، در مبارزه با عقايد شيعي - بويژه فرقه اسماعيليه - از هيچ تلاش و ترفندي دريغ نكردند. اگر نسخه تسامح و مداهنه سود بخش است، او نبايد اين همه در ردّ روافض و قائلان به امامت، كتاب مي نوشت و آنها را به خليفه عبّاسي يا سلطان سلجوقي تقديم مي كرد.به هر روي، نگارنده نيز بر اين عقيده است كه در حال حاضر هيچ اصل و
فرعي، به اندازه حفظ وحدت مسلمين، اهميّت و رواج ندارد؛ امّا بر اين گمان نيست كه ذكر مصائب امام حسين عليه السلام و برپايي مجالس عزاداري در برخي از شكل هاي آن، موجب هدم وحدت و از هم گسيختگي شيرازه امّت اسلام است.
گروهي گريه و اقامه مجلس عزا را براي مرده - هر قدر كه بزرگ باشد - انحراف در عقيده مي دانند و استدلال مي كنند كه چنانچه انساني از بند تن رست و به جوار حق پيوست، جا دارد كه براي او شادماني برپا كرد و وصال او را جشن گرفت؛ زيرا مرگ يا شهادت، او را به آرزوي ديرينه اش، كه همانا اتّصال به عالم معنا و آرميدن در جوار حق است، رسانده است؛ چنان كه مسيحيان روز شهادت عيسي عليه السلام را جشن مي گيرند و شادماني مي كنند. اين عمل مسيحيان، نشان مي دهد كه شهادت را براي عيسي عليه السلام خير و موفقيت مي دانند، نه شكست و نا فرجامي.سخنگوي اين ديدگاه، در ميان علمايِ اسلامي، مولوي است. وي در دفتر ششم مثنوي، حكايت شاعري را نقل مي كند كه روز عاشورا وارد شهر حلب شد و چون از آداب و رسوم مردم آن شهر بي خبر بود، از نوحه و عزاي آنان در ماتم امام حسين عليه السلام در شگفت ماند. تا اين كه از مردم پرسيد و خواست كه اين بزرگي را كه براي او چنين ماتم گرفته اند، به او بشناسانند. قصد شاعر، آن بود كه براي آن عزيز از دست رفته، مرثيه اي بسازد. مردم به شاعر غريب گفتند كه امروز، سال روز شهادت حسين بن علي عليهما السلام است. مرد شاعر گفت: او كه قرن ها است مرده است؛
گذشته از آن، اگر ماتم مي گيريد و عزاداري مي كنيد، براي خود كنيد كه او در چنين روزي، شادمانه ترين واقعه زندگي خود را تجربه كرده است:پس عزا بر خود كنيد اي خفتگان ز آن كه بد مرگي است اين خواب گرانروح سلطاني ز زنداني بجَست جامه چه دْرانيم و چون خاييم دستچون كه ايشان خسرو دين بوده اند وقت شادي شد چو بشكستند بندسوي شادُروانِ دولت تاختند كُنده و زنجير را انداختند [21] .به اقتضاي اين عقيده شگفت و شاذ، بايد براي همه كساني كه دنيا را پشت سر گذاشته اند، شادماني كرد.در برابر اين عقيده بايد گفت كه اوّلاً «دنياي مسيحي كه اين شهادت را جشن مي گيرد، روي همان اعتقاد خرافي است كه مي گويد عيسي كشته شد تا بار گناه ما را بر دوش كشد؛ بنابر اين، مرگ او موجب سعادت و متضمّنِ خوشبختي ما در آخرت است؛ ثانياً اين همان فرق اسلام و مسيحيتِ تحريف شده است. اسلام دينِ اجتماعي است و مسيحيت، ديني است كه همه آن چيزي كه دارد، اندرز اخلاقي است. از طرف ديگر، گاه به يك حادثه اي از نظر فردي نگاه مي كنيم و گاه از نظر اجتماعي. از نظر اسلام، شهادت حسين بن علي عليه السلام از ديدگاه فردي، براي شخص امام عليه السلام يك موفقيت بود و خود حضرت مي فرمود: "خُطّ الموت علي وُلد آدم، مخطّ القلادةِ علي جيد الفتاة وما أولهني إلي أسلافي اشتياق يعقوبَ إلي يوسف". [22] از نظر شهيد، شهادت، موفقيت است. امام علي عليه السلام آن گاه كه تيغ خوارج بر فرق مباركش فرود آمد، فرمود: "واللَّه ما فجأني من الموت واردٌ كرهْته أو طالعٌ أنكرتُه وما كنتُ إلّا
كقاربِ وردٍ وطالب وجدٍ". [23] امّا اسلام، طرف ديگر را هم لحاظ مي كند و قضايا را هميشه از منظر شخصي نمي نگرد. آيا جنبه اجتماعي عاشورا از جنبه شخصي آن تفاوت نمي كند؟ حادثه عاشورا از جنبه اجتماعي و نسبت به كساني كه مرتكب آن شدند، مظهر يك انحطاط در جامعه اسلامي بود. لذا هماره بايد زنده بماند و يادآوري شود تا ديگر تكرار نگردد». [24] .افزون بر همه اينها، مسلمانان چگونه و به چه بهانه اي مي توانند در شهادت فرزند پيامبرشان به عزا ننشينند و آن را زنده نگه ندارند، در حالي كه پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله حتّي هنگام ولادت حسين عليه السلام و سال ها پيش از وقوع حادثه عاشورا، بر او گريست و بنا بر اخبار بسياري كه در كتب فريقين جمع است، بارها حالت حزن و اندوه از خود نشان داده است: ابن سعد از شعبي چنين روايت كرده است: علي در راه صفّين از كربلا مي گذشت و چنان گريست كه خاك از اشكش نمناك شد. فرمود: به نزد رسول خدا صلي الله عليه وآله رفتم در حالي كه مي گريست. گفتم: پدر و مادرم قربانت اي رسول خدا، چرا مي گريي؟ پيامبر فرمود: جبرئيل هم اينك نزد من بود و مرا خبر داد كه فرزندم حسين بر كناره فرات و در سرزميني به نام "كربلا" كشته مي شود. آن گاه جبرئيل، مشتي از خاك كربلا را فرا آورد و به من بوياند». [25] .بنابر اين، شيعه براي گريه بر حسين و عزاداري و اقامه مجالس نوحه براي آن سيّد و سالار شهيدان، نه تنها مستظهر به روح و انديشه هاي ديني است، بلكه براي توجيه و تصحيح
عمل خود، نصوص بسياري را مي تواند از سنّت و سيره نبوي نشان دهد.سخن آخر در اين باره آن است كه ماجراي گريه و عزاداري شيعه براي امام حسين عليه السلام، علاوه بر آن كه ثبوتاً، حق و مطابق با سمت و سوي اسلام است، اثباتاً نيز فوايد بسياري را نصيب دين و دينداري كرده است. اين موضوع، يعني فلسفه و فوايد عزاداري براي امام حسين عليه السلام، خود مقوله ديگري است كه نياز به فحص و مجال فراخ تري دارد. آنچه تاكنون گفته آمد، نشان دادن ريشه هاي اين مسئله در متون روايي و نصوص ديني و پاسخ به انواع مخالفان آن بود.
[1] سوره حج، آيه 32.
[2] سوره بقره، آيه 158.
[3] سوره حج، آيه 36.
[4] سوره شوري، آيه 23.
[5] صحيح بخاري، ج 2، ص 80.
[6] سنن نسايي، ج 4، ص 16.
[7] شرح صحيح مسلم المطبوع في هامش شرحي القسطاني وزكريا الانصاري، مجلد الخامس، ص 318، به نقل ازعبد الحسين شرف الدين، المجالس الفاخرة، ص 17؛ و منتهي الآمال، تاريخ حضرت سيّدالشهدا، خاتمه.
[8] المجالس الفاخره، ص 17.
[9] همان. [
[10] ر. ك: سيره حلبي، باب ابي طالب و خديجه، ص 462، به نقل از المجالس الفاخره، ص 13. مؤلف المحاسن، منابع بسياري براي اين خبر و خبرهاي پس از آن نقل مي كند.
[11] سيره حلبي، جزء 2، ص 323، به نقل از همان.
[12] همان.
[13] همان.
[14] همان.
[15] همان.
[16] صحيح بخاري، الجزء الاول، ابواب الجنائز، ص 155. تشبيه گريه چشم به حزن قلب، براي آن است كه معلوم شود آن دو در حكم (جواز) يكسانند و چنان كه بر يكي (حزن قلب) حرجي نيست، ديگري نيز همين حكم را دارد.
[17] حاكم نيشابوري، المستدرك
علي الصحيحين، ج 1، ص 377؛ سمهودي، وفاء الوفاء، ج 2، ص 112.
[18] وفاء الوفاء، تج 4، ص 1361.
[19] مرحوم علامه اميني در الغدير، سيّد شرف الدين در المجالس الفاخره و آيت اللَّه سيّد جعفر سبحاني در آيين وهّابيت، به پاره اي از اين روايات اشاره كرده و پاسخ گفته اند.
[20] الصواعق المحرقه، ص 223.
[21] مثنوي معنوي، نسخه نيكلسون، دفتر ششم، ابيات 796 - 799.
[22] بحارالأنوار، ج 44، ص 366؛ اللهوف، ص 25؛ مقتل الحسين الخوارزمي، ج 22، ص 5؛ كشف الغمه، ج 2، ص 29.
[23] بحارالأنوار، ج 42، ص 254؛ فيض الاسلام، نهج البلاغه، ص 875.
[24] شهيد مطهري، حماسه حسيني، ج 1، ص 128، با تلخيص و تصرّف.
[25] قندوزي، ينابيع المودّه، باب 60، احاديث وارده در شهادت امام حسين عليه السلام.
سرشناسه : كاشاني، حسن، 1362 -
عنوان و نام پديدآور : شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟: يادداشتهايي از سلسله مباحث آيت الله محمد سند/ حسن كاشاني.
مشخصات نشر : قم: دليل ما، 1388.
مشخصات ظاهري : [131] ص.
فروست : مجموعه عاشورا پژوهي؛ 1.
شابك : 14000 ريال : 978-964-397-460-2 ؛ 14000 ريال (چاپ دوم)
وضعيت فهرست نويسي : فاپا
يادداشت : چاپ دوم: پاييز 1388.
يادداشت : كتابنامه: ص. [115] - 118؛ همجنين به صورت زيرنويس.
يادداشت : نمايه.
موضوع : حسين بن علي (ع)، امام سوم، 4 - 61ق -- سوگواري ها
موضوع : سوگواري ها -- نقد و تفسير
شناسه افزوده : سند، محمد، 1340 -
رده بندي كنگره : BP260/ك2ش9 1388
رده بندي ديويي : 297/74
شماره كتابشناسي ملي : 1685127
بسم اللَّه الرحمن الرحيم
الحمد للَّه رب العالمين و الصلاة والسلام علي أفضل المرسلين
و خاتم النبيين محمد وعلي آله الائمّة الميامين.
و بعد، فقد قال تعالي: «وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَي الْقُلُوب» «1»
، فأمر بتعظيم وهو إحياء و تقديس للشعائر الدينيّة وعلي رأسها الشعائر الحسينيّة التي أبقت وحافظت علي حياة الدين، حيث أشار النبي صلي اللَّه عليه وآله الي ذلك بقوله: «حُسَيْنٌ مِنِّي وَ أَنَا مِنْ حُسَيْن» «2».
ولذلك انطمس دين الإسلام الذي أبلغه آدم ونوح وابراهيم وموسي وعيسي وسائر الأنبياء عليهم السلام إلي ديانات أخري قام بتحريفه أتباعهم بعدهم، إذ «انَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام» «3»
وإن اختلفت شرايع الأنبياء
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 12
«لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجا» «1»
، ولكن لم يحدث ذلك بعد خاتم النبيين، كلّ ذلك بفضل إستشهاد سيّد شباب أهل الجنّة الحسين عليه السلام.
فالعزاء الذي يقام علي مصابه ليس حفظ لجهود خاتم النبييّن و بعثته، بل لجهود كافّة الأنبياء عليهم السلام، وبعثاتهم
مديون لنهضة كربلاء. ومن ذلك يعلم عظم خطورة العزاء الحسيني في إبقاء خطّ رسالات الأنبياء والأوصياء.
كما أنّ ما قام به سيدالشهدا إبطال لمرجعيّة ماوراء الكتاب والعترة من الأمور التي أريد اصطناعها سنن مصدر ومنبع للتشريع الديني، ولولا الشعيرة الحسينيّة لكانت سنّة معاوية ويزيد من مصادر التشريع عند المسلمين.
ولايخفي أنّ البحث في قاعدة الشعائر من أعقد البحوث في القواعد الفقهيّة وأصعبها، مع ندرة بحوث المطولات الفقهيّة فيها فضلًا عن غيرها. ومن ثمّ يتطلّب البحث فيها إلي المزيد من الدقّة والعمق والصناعة والتتبّع في موادّ الإستدلال من الآيات والروايات والجهات الموضوعيّة البيئيّة الاجتماعيّة.
وفي الختام أجزل من الشكر الوافر لسماحة الفاضل اللوذعي الشيخ حسن كاشاني علي ما رقمته يراعته من نبذ في هذه البحث، وأرجو له المزيد من التوفيق.
محمد سند
18 محرم الحرام 1430
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 13
بسم اللَّه الرحمن الرحيم
الحمد للَّه رب العالمين و الصلاة والسلام علي أفضل المرسلين
و خاتم النبيين محمد وعلي آله الائمّة الميامين.
خداوند متعال فرموده: «هر كه شعائر خدا را تعظيم كند اين كار نشانه تقواي قلبهاست» «1»، در اين آيه خداوند امر كرده كه شعائر ديني را بزرگ شمرده، تعظيم كنيم كه اين به معناي زنده نگه داشتن ومقدّس دانستن آنهاست. در رأس آن شعائر شعائر حسيني قرار دارد، همان چيزي كه دين را زنده وپايدار نگه داشته است، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله نيز به همين مطلب اشاره كرده آنجا كه مي فرمايد: «حسين از من و من از حسينم». «2»
دقيقاً به همين علت آن دين اسلامي كه آدم ونوح وابراهيم وموسي
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 14
و عيسي وساير انبيا عليهم السلام آن را ابلاغ نمودند از
بين رفت وبه دينهاي ديگر تبديل شد، وپس از رفتن اين پيامبران امتشان دين اسلام را تحريف كردند، زيرا «دين در نزد خدا فقط اسلام است» «1» هر چند شرايع انبياء متعدد است، «وبراي هر كدام از شما شريعت و راهي قرار داديم» «2». ولي اين تحريف وتبديل بعد از پيامبر خاتم اتفاق نيفتاد، اين به بركت شهادت سرور جوانان بهشتي امام حسين عليه السلام است.
از اين رو عزايي كه بر مصيبتهاي او برگزار مي شود تنها حافظ زحمات و بعثت خاتم النبيين نيست، بلكه حافظ و نگهدارنده زحمات تمامي پيامبران بوده، وبعثتهاي آنان همگي مديون نهضت كربلاست. از اينجا ميتوان پي به اهميت فوق العاده عزاي حسيني برد، چه اينكه اين عزاداري ها رشته رسالتهاي پيامبران الهي را نگه داشته و حفظ مي كند.
يكي ديگر از بركات قيام سيدالشهدا عليه السلام اين است كه آن حضرت با نهضت خود بر مرجعيت هر چه غير از قرآن وعترت است خط بطلان كشيد، چيزهايي كه برخي مي خواستند آنها را به عنوان سنت و مصدر ومنبع براي دين وقوانين ديني قرار دهند. اگر شعائر حسيني نبود اكنون راه وروش معاويه ويزيد از جمله مصادر و منابع تشريع ديني نزد مسلمانان قرار مي گرفت.
بايد بدانيم كه قاعده شعائر يكي از پيچيده ترين ودشوارترين مباحث در ميان قواعد فقهي است، واز طرفي در كتابهاي مفصّل فقهي بسيار
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 15
اندك در مورد آن بحث شده، چه برسد به كتابهاي ديگر. از اين رو اين بحث نيازمند دقّت وتعمق ونيز به كار بردن صناعت علمي بيشتري مي باشد، وهمچنين نيازمند تتبّع فراوان در آيات و روايات است كه مواد استدلال را تشكيل
ميدهند، همينطور تأمل در زمينه هاي بستر اجتماع كه مربوط به جهات موضوع مي باشد.
در پايان از جناب مستطاب فاضل گرامي شيخ حسن كاشاني بسيار سپاسگذارم كه مقداري از اين مباحث را با انگشتانش به رشته تحرير در آورده، وبراي او توفيقات بيشتر را آرزومندم.
محمد سند
18 محرم الحرام 1430
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 17
از آنجا كه عزاداري سيد و سالار شهيدان عالم حضرت ابي عبداللَّه الحسين عليه السلام ركن ركين دين و سبب بقاء اسلام و حافظ مذهب است، و در طول تاريخ علت اصلي بقاء هويّت ديني شيعيان بوده، و از طرفي با گذر زمان شيوه هاي جديدي براي عزاداري از سوي مردم اختراع ميشود، و در هر برهه اي از زمان در هر منطقه و اقليمي گونه تازه اي به عنوان عزاداري و يا وسيله جديدي براي اقامه عزا مرسوم مي شود، بر آن شديم تا حقيقت اين عزاداري هاي نوظهور را بررسي كرده و نظر شرع را در مورد آن جويا شويم؛ كه آيا مومنين اجازه چنين كاري دارند يا خير، اگر دارند شرايط و حدود آن چيست، و آيا اساساً چنين كاري بدعت گذاري در دين محسوب مي شود يا خير.
مي دانيم كه عزاداري سالار شهيدان يكي از اقسام شعائر الهي است، از اين رو براي بررسي اين موضوع حساس بايد به بررسي حكم شعائر
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 18
در دين اسلام بپردازيم، و پس از بيان ماهيت و حقيقت شعائر نظر شارع را در مورد آن جويا شويم كه آيا دست مردم را در ايجاد شيوه هاي جديد شعائر باز گذاشته يا نه.
پس از بيان اين مطلب نيم نگاهي خواهيم انداخت به برخي از اعتراضاتي
كه در اين رابطه مطرح شده، اعتراضاتي از قبيل: بدعت گذاري در دين، لزوم تغيير دين، خرافه گرايي در عزاداري، وهن مذهب، و اضرار به نفس.
لازم به ذكر است در اين نوشتار بهره هاي فراواني از استاد بزرگوارم آية اللَّه شيخ محمد سند برده ام، و راهنمايي ها و اشارات و محبت هاي ايشان منجر به ايجاد اين مكتوب شد. از خداوند بزرگ مي خواهم استاد ارجمند را در خدمت به مكتب اهل بيت عليهم السلام بيش از پيش موفق گرداند، به اين اميد كه اين نوشتار مورد قبول سالار شهيدان واقع شده و خدمتي ناچيز در راه احياي شعائر حسيني به حساب آيد.
حسن كاشاني
قم- محرم 1430
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 21
خليل بن احمد فراهيدي در كتاب العين مي گويد:
«الشعار: يُقال للرجل: أنت الشِّعار دون الدِّثار، تصفه بالقُرب والمودة، وأَشْعَرَ فلانٌ قلبي همّاً، ألبسه بالهمّ حتي جعله شعاراً.. ويقال: ليت شعري، أي عِلمي.. ويقال: ما يُشْعِرُكَ: وما يدريك.. وشعرتُه: عقلتُه وفهمتُه.. والمشعَر:
موضع المنسك من مشاعر الحجّ. وكذلك: الشعار من شعائر الحجّ.. والشعيرة من شعائر الحجّ». «1»
در اين عبارت خليل به دو چيز شعيره مي گويد: يكي آنچه جنبه ابراز و اظهار داشته باشد همان گونه كه به لباس رو در مقابل لباس زير شعار مي گويند، و ديگر آنچه جنبه اعلام و افهام داشته باشد، البته اين دو امر با يكديگر متلازمند. سپس مي گويد:
«والشعيرة البُدن، وأشعرتُ هذه البُدن.. نُسكاً.. أي
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 22
جعلتُها شعيره تُهدي، وإشعارها أن يُوجأ سِنامها بسكّين فيسيل الدم علي جانبها فتُعرف أنّها بدنةُ هَدْي.. وسبب تسمية البُدن بالشعيرة أو بالشعار أنّها تُشعَر- أي تُعلَّم- حتّي يُعلم أنّها بُدن للهَدي». «1»
خليل مي گويد: به قرباني در حج
قِران شعيره گفته مي شود، زيرا بر اين قرباني علامتي نهاده شده كه به سبب آن شناخته مي شود. او علّت اين نام گذاري را در علامت دار كردن اين حيوان مي داند ومي گويد: اشعار يعني علامت گذاري، تا از هر جا گذر كند همه بفهمند كه اين براي حج است. «2»
جوهري در صحاح گويد:
«والشعائر أعمال الحجّ، وكلّ ما جُعل عَلَماًلطاعة اللَّه تعالي، والمشاعر: مواضع المناسك، والمشاعر الحواسّ؛ والشَعار ماولي الجسد من الثياب، وشعار القوم في الحرب: علامتهم ليعرف بعضهم بعضاً، وأشعر الرجل هماً، إذا لزق بمكان الشعار من الثياب في الجسد..
وأشعرتُه فشَعر، أي أدريتُه فدري». «3»
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 23
جوهري در اين عبارت شعيره و شعائر را به معني چيزي مي داند كه عَلَم و علامت بوده و همانند لباس رو معرّف انسان باشد، و سبب حصول معرفت گردد. او هر چيزي را كه مايه شناخت و بر افراشتن پرچم خدا پرستي باشد را شعار دين ميداند همانند اعمال حج كه جنبه بروز و ظهور و اعلام براي مسلمانان دارد.
فيروزآبادي در قاموس گويد:
«أشعَرَه الأمر أي أعلمه، وأشعرَها: جعل لها شعيره، وشعار الحجّ مناسكه وعلاماته، والشعيرة والشعارة والمشعرموضعها.. أو شعائره: معالمه الّتي ندب اللَّه اليها وأمر بالقيام بها». «1»
فيروزآبادي نيز درعبارت خود همانند جوهري قوام شعائر را به علامت بودن و اعلام وابراز آن مي داند.
ابن فارس در مقاييس اللغة گويد:
«والإشعار: الإعلام من طريق الحسّ.. ومنه المشاعر:
المعالم، واحدها مَشعر، وهي المواضع التي قد أُشعرت بعلامات». «2»
او نيز اشعار را اعلام و اظهار حسي ميداند و مي گويد: مشاعر مكانهاي است كه با علائمي مشخص شده اند تا از ساير مواضع ممتاز شوند.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 24
خلاصه كلمات اهل
لغت اين است كه: شعيره به معني علامت و نماد و چيزي است كه جنبه اعلام حسي براي مكتب يا مذهب يا هرچيز ديگر را داشته باشد. قوام شعيره به جنبه اعلام و اظهار و ابراز آن است.
چيزي كه يك عدّه، يا يك مكان، يا يك زمان و يا يك مكتب ومذهب را به وسيله علامتي محسوس از غير آن متمايز مي سازد، وسبب اعلاء و عظمت و بزرگي آن در نظرها مي شود. اين اعلام حسي در مقابل اعلام فكري قرار دارد.
از اين كلمات و غير آن به خوبي به دست مي آيد كه ركن ركين در شعيره و شعائر جنبه اعلام و اظهار و اعلاء است. هميشه عقلاء با قرار دادن يك شعار براي مكتب و مذهب ومرام و منش خود، سايرين را از مضمون مكتب و مذهب و مرامشان مطلع مي نمايند، و آن شعار را نمادي براي خود به حساب مي آورند، و از اين رهگذر سعي در تعالي منويات و مكتب خود دارند. حتي گروهها و موسسات و شركتهاي تجاري و غير تجاري نيز براي خود شعار و آرم و علامتي را قرار مي دهند، تا معرّف آنها بوده و آنها را از ديگران متمايز سازد. فرقي نمي كند كه آن شعار از سنخ كلمات باشد يا نقوش يا اعمال خاصي كه انجام آن به معني اظهار وجود و اعلام حيات براي آن مكتب يا شركت يا موسسه و طيف خاص به حساب آيد.
بنابراين شعائر همانند كلمات و نقوش و رسوم از سنخ دوال است يعني چيزهايي كه بازگو كننده معنايي ديگر ميباشند، از اين رو هر چيزي كه در آن مبارزه مذهبي بوده و جنبه تبليغي
و اعلامي براي دين
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 25
داشته باشد و يكي از معاني دين را به ديگران منتقل كند شعائر دين به حساب مي آيد.
مناسك به اعمال و تكاليف شرعيه گفته مي شود، اين اعمال تكاليف به دو دسته تقسيم مي شوند: يكي آنكه علاوه بر اينكه واجب يا مستحب است جنبه شعاريت نيز دارد يعني باز گو كننده و دال بر يكي ديگر از معاني ديني مي باشد. دسته دوم آنكه اين جنبه را نداشته باشد.
بنابراين هر مناسك و اعمال ديني لازم نيست شعار دين هم باشد، بلكه برخي از مناسك هستند كه اين جنبه در آنها وجود دارد كه حيثيتي عارضي و اضافه بر اصل وجوب آنهاست. همانطور كه شعار يك دولت غير از خود آن دولت و شعار يك موسسه غير از خود آن موسسه است.
همينطور كه انذار و ابلاغ احكام دين غير از خود احكام است، شعار و علامت يك مطلب ديني نيز غير از خود آن مطلب است. شعائر به آن چيزي مي گويند كه جنبه اعلام و تبليغ دين را داشته باشد، چنين چيزي ممكن است به غير از جهت تبليغ مصلحت ديگري نيز در خود داشته باشد.
مثلًا فرق نماز جماعت با نماز فرادي در اين است كه نماز جماعت علاوه بر آنكه جنبه فردي داشته و مسقط تكليف است، مايه ابهت و عظمت مسلمين و شكوه نماز و نشانه رعايت كردن حق نماز است. مناسك حج از آن دسته اعمالي است كه جنبه شعار و اعلام و اظهار دارد ومايه
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 26
شكوه وابهت مسلمين ونشانه جدايي آنها از ساير انسانها است، از اين رو
به مناسك حج شعائر اطلاق مي شود، ولي بايد توجه داشت شعار بودن مناسك حج حيثيتي اضافه بر اصل مناسك بودن آن است.
وجودات اشياء به دو گونه است:
نوع اول: وجود تكويني مانند وجود سنگ يا درخت يا آسمان وزمين.
نوع دوم: وجود اعتباري مانند وجود اكثر معاملات عقلائيه مانند بيع و اجاره و صلح و هبه و نكاح و طلاق، كه اينها وجودي تكويني ندارند بلكه تنها عقلا در افق اعتبار و فرض آن را اعتبار ميكنند.
فرق اين دو گونه در اين است كه در نوع اول وجود آن چيز متوقف بر اعتبار عقلاء نيست، چه عاقلي در دنيا باشد و چه نباشد، و چه اعتبار و قراري بگذارد يا نه آن چيز وجود دارد، اما در نوع دوم تا كسي نباشد كه آن چيز را اعتبار كند آن چيز وجود نخواهد داشت.
هر گاه يكي از چيزهايي كه نزد عقلا اعتبار دارد و آنها در زندگي روزمرّه خود به آن عمل مي كنند مورد امضاي شارع قرار گرفت، و شارع هيچ تصرفي در آن نكرد همان چه كه نزد عقلا بوده اعتبار پيدا خواهد كرد. مثلًا وقتي شارع مي گويد: «احل اللَّه البيع» «1»
يعني همان بيع و معامله اي كه نزد عقلا معتبر بوده حلال و صحيح است، نه اينكه
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 27
حكم به حليّت بيع و معامله اي كند كه نزد شارع است. زيرا معامله شرعي كه از اساس حلال بوده و نياز به جعل حليّت مجدّد ندارد، بلكه حكم به حليّت آن تحصيل حاصل است.
اكنون در مورد شعائر ميگوييم: ماهيت شعائر و شعار و شعيره به علامت بودن آن بستگي دارد؛ يعني علامتي حسي
براي ابراز و اعلام يك امري. اين ارتباطي كه بين اين علامت و آن امر وجود دارد ارتباطي اعتباري است. يعني چنين ارتباطي ميان آن دو ذاتي و تكويني نيست، بلكه به خاطر وضع و جعل و يا كثرت اقتران آن دو چنين ارتباطي در ذهن عقلا ايجاد شده كه از ديدن اين علامت پي به آن ميبرند.
بنابر اين شعائر و شعيره و علامت از نوع دوم است، يعني ماهيت شعائر و شعار و شعيره امري اعتباري است. نمي گوييم خود ذات شعيره اعتباري است، بلكه وصف شعيره بودن و علامت بودن آن اعتباري و وابسته به جعل است، يعني تا اعتبار نشود هرچند وجود داشته باشد اما شعار نخواهد بود. مثلًا تا پرچم كشوري به عنوان علامت آن كشور اعتبار نشود باز گو كننده آن كشور نخواهد بود، هر چند تكويناً وجود داشته باشد.
پس از آنكه معلوم شد شعيره از سنخ دوال است، يعني چيزهايي كه از خود معنايي نداند و تنها بازگو كننده مدلول خود هستند، و نكته حساس در آنها دلالت آنهاست؛ مي گوييم:
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 28
هر دالي ممكن است به يكي از اين سه گونه بر مدلول خود دلالت كند: يا دلالت عقلي است يا طبعي و يا وضعي.
دلالت عقلي يعني عقل انسان با ديدن دال به مدلول منتقل مي شود به جهت ملازمه ذاتي ميان آن دو، مانند اينكه از ديدن سنگي كه به هوا پرتاب ميشود پي به وجود پرتاب كننده آن مي برد.
دلالت طبعي يعني طبع انسان از ديدن چيزي پي به وجود چيز ديگر مي برد، مانند اينكه از ديدن انساني كه خميازه مي كشد پي به خستگي
او مي برد، يا از سرخ شدن رنگ چهره به شرمندگي، هر چند عقلًا ميان اين دو امر تلازمي نباشد.
دلالت وضعي يعني ارتباط بين دال و مدلول وابسته به جعل و قرار داد و وضع است، و عقل و طبع به خودي خود به اين ارتباط پي نمي برد. مانند دلالت حروف و كلمات بر معاني خود يا برخي از علائم راهنمايي و رانندگي، در اين قسم تا وضع و جعلي نباشد و تا انسان عالم به آن قرارداد نباشد اين دلالت صورت نمي گيرد.
شعائر غالباً از نوع دلالتهاي وضعي است، يعني اين ارتباطي كه بين اين شعيره و مدلول آن وجود دارد در غالب معلول وضع و جعل و قرارداد است، تا جعل نباشد انسان از طريق عقل و يا طبع پي به دلالت آن نمي برد. مثلًا مسلمانها در جنگ بدر «يا منصور امت» را شعار خود قرار داده بودند، اين جمله كه به معني طلب ياري از خدا براي هلاك كفار است آن زماني شعار مسلمانان شد كه چنين قراري بين آنها گذاشته شد وقبل از آن دلالتي بر جبهه مسلمانان نداشت.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 29
همينطور است اكثر نمادها و شعارها و علامتهايي كه براي امري وضع مي شود، يا اعمال و رفتار وآيينهاي خاصي كه هر ملتي براي خود دارند. هيچ گاه شعار يك دولت يا يك موسسه و يا آيينها و رسوم يك ملت قبل از قرار دادن و وضع، به خودي خود شعار و علامت نيستند ودلالتي بر آن ملت يا موسسه ندارند، و اگر اين وضع و قرار داد و اعتبار نباشد هيچ گاه انسان به عقل خودش يا به
طبع نمي فهمد كه اين شعار چه چيزي است، زيرا دلالت آن عقلي و طبعي نيست بلكه دلالت آن وابسته به وضع و قرارداد است.
پس ماهيت شعائر دين علامتي حسي براي يكي از معاني دين است ولي اين علامت نه تكويني است و نه طبعي بلكه دلالتي است وضعي و قرار دادي. بنابر اين هر چيزي را كه عقلا در طول زمان جعل كنند كه دلالتي بر يكي از معاني ديني داشته باشد، يا به هر نحو ديگري چنين دلالتي پيدا شود آن چيز شعيره ديني خواهد بود. و پس از آنكه شعيره ديني شد امر به تعظيم شعائر شامل آن خواهد شد. زيرا همانطور كه گفتيم در اموري اعتباري شارع تنها آن چيزي كه نزد عقلا موجود است را امضا ميكند، نه اينكه خود وجودي براي آن درست كند.
قابل توجه اين است كه: عقلا با وضع و جعل چيزهاي به عنوان شعار و علامت تنها براي حكم شرعي موضوع درست مي كنند، نه اينكه جعل حكم به دست آنها باشد. وقتي عقلا براي يكي از معاني ديني علامتي را وضع كردند آن چيز شعيره و شعار و علامت دين خواهد شد، وعلامت بودن و شعيره بودن آن نيازي به امضاي شارع ندارد،
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 30
زيرا گفتيم وجود شعيره اعتباري و قرار دادي است. همانطور كه وقتي عقلا اسمي را براي چيزي وضع كردند يا علامتي را براي امري قرار دادند، آن اسم، اسم آن چيز، و آن علامت، علامت آن امر خواهد شد، اسم شدن و علامت شدن آن نيازي به امضاي شارع ندارد. بله پس از اينكه امري با وضع و
اعتبار عقلاء نماد و علامت دين وشعيره ديني شد بايد ديد نظر شارع راجع به شعيره ديني چيست، و همانطور كه خواهد آمد شارع امر كرده كه آن شعيره را تعظيم نموده و به آن اهانت نكنيم.
البته ممكن است كه برخي از شعارها علامتها طبعي يا مخلوطي از طبعي و وضعي باشند؛ مانند اينكه عقلا براي بازگو كردن معاني بلند شهادت و ايثار از رنگ سرخ و خون و يا گل لاله استفاده مي كنند وآن را علامت و شعار خود قرار مي دهند، چه آنكه دلالت خون بر شهادت و ايثار طبعي است نه وضعي.
لازم به ذكر است كه: در برخي از موارد خود شارع چيزي را به عنوان شعيره دين قرار مي دهد، و پس از اين جعل و وضع شرعي آن چيز علامت و نماد و رمز دين شده و يكي از شعائر اللَّه به حساب مي آيد، مانند مناسك حج. اما اين به معني آن نيست كه تنها شارع مي تواند چنين وضعي انجام دهد. زيرا همانطور كه گفتيم ماهيت شعيره وابسته به آن ارتباط و علقه ايست كه ميان دال و مدلول وجود دارد. هر گاه
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 31
چنين ارتباطي در ذهن ايجاد شد آن چيز خود به خود علامت خواهد بود. تنها كاري كه شارع در اين موارد انجام داده اين است كه ميان علامت و صاحب علامت ارتباط ايجاد كرده، اما در ساير موارد اين ارتباط را عقلا ايجاد ميكنند. تمام ماهيت شعيره به جنبه علامت بودن آن است نه اينكه چه كسي اين علامت را علامت كرده است.
به عبارت ديگر: ايجاد كننده ارتباط ميان دال و مدلول
دخلي در ماهيت دلالت و دال ندارد، هر گاه به هر دليل ميان دو امر ارتباط ايجاد شد كه از يكي به ديگري پي برده مي شد، آن چيز دال و علامت خواهد بود و شخصيت ايجاد كننده اين علامت دخلي در خود علامت ندارد.
هر گاه علامت يا شعاري شعار يك ملت باشد به آن شعار ملي گفته مي شود، و هر گاه شعار يك موسسه يا جريان فكري باشد شعار و علامت آن موسسه يا جريان فكري ناميده مي شود، و همينطور شعار دولت يا يك گروه ورزشي و يا هر چيز ديگر. اختلاف شعائر در اختلاف آن چيزي است كه اين شعار شعار آن شده است.
اگر آن معني و مفهومي كه اين شعيره بر او دلالت مي كند امري بالا، آسماني، عرشي، و ملكوتي باشد آن شعار هم شعاري بالا آسماني عرشي و ملكوتي خواهد شد. اما اگر آنچه كه اين نماد و شعار و آيين بازگو كننده آن است امري زميني، پست و بي ارزش باشد به همان نسبت آن شعار نيز بي ارزش خواهد شد.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 32
خلاصه آنكه: اين شعار به خودي خود معني و مفهومي ندارد و از مدلول خود كسب معني و مفهوم مي كند، و به عبارت ديگر فاني در معني و مفهوم خود مي شود، همانند الفاظ كه از معني خود كسب شرافت يا دنائت مي كند.
بنا براين اگر شعار و يا علامتي بازگو كننده يكي از معاني ديني و مايه اظهار و تبليغ دين باشد به آن شعائر ديني گفته مي شود، و به همان نسبت كسب ارزش و اعتبار مي كند. اين شعائر ممكن است نشانه هايي جغرافيايي مانند مكان بدر
يا غدير خم، يا نشانه هاي زماني مانند زمان تولد پيامبر اكرم و هجرت او و زمان وقوع وقايع مهم، و يا نشانه هايي ديگر مانند يك سري آيينها و رسوم و تقاليدي كه ريشه در فرهنگ ديني و اسلامي دارد. هر كدام از اين شعائر به نسبت ارتباطي كه با آن معني ديني دارند كسب ارزش و اعتبار ميكنند و اهانت به اين شعيره اهانت به آن معني ديني محسوب مي شود.
ممكن است خود اين نماد و يا آيين و يا اثر ارزشي نداشته باشد اما چون به عنوان رمز و نشانه ارتباط با امري والا و بالا و خدائي قرار گرفته است اهانت به آن اهانت به معني و مفهومي است كه در بر دارد.
همانطور كه در آثار ملّي و باستاني يك كشور و ملت به ارزش خود آن اثر نگاه نمي كنند، بلكه به آن چيزي مي نگرند كه آن اثر معرف اوست.
از اين رو برخي اشيائي كه از نظر ظاهر هيچ قيمتي ندارند به جهت اينكه شعار مليّت و رمز هويّت شده اند از ارزش بسيار بالايي برخوردار مي شود.
هر چه اين ارتباط قويتر و بيشتر باشد ارزش و اعتبار شعيره بالاتر
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 33
مي رود. همينطور هر چه آن مطلب ديني مهم تر و اساسي تر باشد شعار آن نيز مهم تر خواهد بود. مثلًا شعار نماز بسيار مهم تر از شعار وعلامت يكي از مستحبات فرعي است.
از اين رو شعائر حسيني كه علامت عزاي ابي عبد اللَّه الحسين عليه السلام است، بسيار مهم تر و بالاتر و با ارزش تر از علامت و شعار ساير مطالب فرعي دين خواهد بود، به ههمان نسبت كه امامت و ولايت وسيد
الشهدا اساس ساير مطالب ديني محسوب مي شود. در حديث آمده كه اسلام بر پيج پايه استوار است: نماز، روزه، حج، جهاد و ولايت و سپس فرموده اند:
«لَمْ يُنادِ بِشَي ءٍ كَمَا نُودِيَ بِالوِلايِةِ» «1»
هيچ چيزي به مانند ولايت مورد اهميت قرار نگرفته است.
هر ملت و قومي براي خود چيزهايي دارند كه نشان دهنده هويّت و مليّت آنهاست و به عنوان رمز و نماد آن ملت به حساب مي آيد. اين امور ممكن است علائم يا آداب و رسوم و آيينهاي خاص و يا حتي برخي آثار باستاني آنها باشد كه نشان از تمدن آنها در گذشته تاريخ دارد. از بين بردن اين نشانه ها به معني جدا كردن آن ملت از هويّت ملّي آنها و فاصله انداختن بين آنها و تمدّن آنهاست. واز طرفي اين آيين ها
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 34
و شعائر ملي غالباً يك دفعه به وجود نمي آيد بلكه معلول تجارب انسانها در چندين قرن متمادي است، واز بين بردن آنها از بين بردن تلاشهاي انسانها در مرور قرنهاي متمادي است. از اين رو ملّتها به اين نمادها و نشانه هاي ملّي خود بسيار اهميت داده و اهانت به آن را اهانت به خود و مليّت و اصل و نسب و خاك و وطن خود مي دانند.
يك سلسله آداب و رسوم آيينها و شعائري نيز هست كه باز گو كننده هويّت آسماني انسانهاست و به عنوان رمز وعلامت و نماد آسمانيّت آنها به حساب مي آيد، اينها ممكن است آثاري تاريخي باشد كه از آسمانيان باقي مانده،. و يا نشانها و نمادهاي مخصوص، و يا آيين هاي خاصي كه اين اعمال و رسوم نشانگر ارتباط آنها با عرش و
ملكوت است. سعي در از بين بردن اين آداب و تقاليد و نشانه ها و رسوم و آثار، به معني سعي در قطع ارتباط انسانها با آسمان و از بين بردن هويّت عرشي و ملكوتي آنهاست، و اين جنايتي نابخشودني است.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 37
در هر حكمي سه چيز وجود دارد: حكم، متعلق، موضوع. مثلًا در نماز ظهر حكم وجوب است و متعلق اين حكم اقامه نماز و موضوع آن مكلفي كه در هنگام ظهر داراي همه شرائط تكليف باشد. با توجه به اين مطلب مي گوييم:
در مورد شعائر ادلّه فراواني وجود دارد، مفاد برخي از اين ادلّه حكم لزومي يا استحبابي و برخي ديگر حكم تحريمي يا تنزيهي است. در ادلّه زيادي تعظيم و تكريم و حفظ و احترام آن شعائر واجب شده وآن را نشان ايمان، تقوي و رضايت پرودگار مي داند. و نيز در ادلّه فراواني از هتك و بي احترامي و سبك شمردن اين شعائر نهي شده است. در دسته اول:
حكم: وجوب يا استحباب
متعلق: تعظيم و تكريم
موضوع: هر چيزي است كه شعار و علامت يكي از معاني ديني شده، و از اين رهگذر منسوب به خدا باشد.
در دسته دوم:
حكم: تحريم
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 38
متعلق: اهانت و هتك
موضوع: هر چيزي كه شعار و علامت دين باشد.
اينك به چند نمونه از آن اشاره مي شود:
«ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَي الْقُلُوب» «1»
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّه» «2»
«إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّه» «3»
«وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّه» «4»
«في بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُه» «5»
در آيه اول محبوبيت تعظيم
شعائر به بهترين وجه بيان شده است، چه آنكه به اقامه شعائر امر نشده، بلكه تعظيم شعائر متعلق امر قرار گرفته است.
در ساير واجبات چنين بياني وارد نشده نيامده. مثلًا در مورد نماز مأمور به اقامه آن، ودر روزه مأمور به امساك هستيم. اما تعظيم مطلب ديگري است؛ يعني آن را بزرگ و مهم بدانيد و بر چيزهاي ديگر آن را مقدّم كنيد.
در آيه دوم خداوند به صراحت از بي احترامي و حرمت شكني و سبك شماري شعائر نهي كرده است، نبايد به ديد حفت به آن نگاه كرد، نبايد آن را به دست كم گرفت وبه آن توهين نمود.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 39
بنابراين هم امر به تعظيم شعائر شده و هم نهي از توهين به آن، چنين بياني اهميت فراوان اين شعائر نزد شارع را به خوبي مي رساند.
در آيه سوم و چهارم به دو مصداق از مصاديق شعائر اشاره كرده، و با آوردن لفظ «مِنْ» بيان كرده كه شعائر الهي منحصر به اين دو نيست بلكه اينها برخي از شعائر هستند. بايد توجه داشت كه شعيره بودن صفا و مروه و يا قرباني در حج وصفي عارضي بر آنها است به اين معني كه حكم شعيره بودن آن جداي از حكم خود آنهاست.
در آيه چهارم هر چند لفظ شعيره نيامده اما بيانگر اين است كه بيوت و خانه هايي كه در آيه مطرح است، كه آنها خانه هاي كساني است كه در آيه قبل و بعد اوصاف آنها را بيان كرده، بايد بزرگ شمرده شده وتعظيم شوند، همانطور كه خداوند آنها را تعظيم نموده است. اين خانه ها به عنوان نماد توحيد و ذكر خدا
بايد تكريم و تعظيم شود همان مطلبي كه از آيه اول استفاده مي شود.
آيات ديگري نيز موجود است كه در آنها لفظ شعائر نيامده اما بيانگر حكم آن شده است، ما به همين مقدار اكتفا مي كنيم.
روايات بسياري نيز به بينهاي گوناگون رسيده كه از مجموع آنها همين حكم استفاده ميشود. مانند كلام امام صادق عليه السلام:
«رَحِمَ اللَّه مَنْ أَحْيَا أَمْرَنَا» «1»
«خدا رحمت كند كسي كه امر ما را احياء بنمايد».
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 40
و يا حديث پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله كه فرمود:
«يَا عَلِي مَنْ عَمَّرَ قُبُورَكُمْ وَ تَعَاهَدَهَا فَكَأَنَّمَا أَعَانَ سُلِيْمَانَ بْنَ دَاوُدَ عَلي بَنَاءِ بِيْتِ المَقْدِسِ»
«علي جان؛ هركه قبرهاي شما را بسازد و آنها را نگهداري كند همانند كسي است كه به سليمان در ساخت بيت المقدس كمك كرده است» «1».
نظاير اين تعبيرات در روايات ما فراوان به چشم ميخورد كه ما به جهت رعايت اختصار، و اينكه خلافي در حكم شعائر و لزوم تعظيم و تكريم و حرمت اهانت به آن نيست و همه در آن متفقند از ذكر تفصيلي آنها صرف نظر مي كنيم.
هر گاه شارع عنواني را موضوع حكم خود قرار داد آن موضوع به به معني لغوي خود باقي خواهد ماند، و همان معنايي كه به ذهن عرف عارف به لغت مي رسد موضوع حكم شرع خواهد بود. بله اگر شارع در موضوع تصرف كند و حدود و قيودي براي آن در نظر بگيرد بايد از همان حدود و قيود تبعيت كرد؛ اما تا مادامي كه به چنين مطلبي تصريح نكرده همان معناي لغوي باقي خواهد ماند وهمان موضوع حكم شرعي خواهد بود.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت
يا سنت؟، ص: 41
از باب نمونه: نكاح و يا طلاق نزد عقلا معناي خاصي دارد، و شارع نيز همان معني را موضوع حكم خود قرار داده، اما قيود و شروطي را در آن لحاظ كرده كه عقلا آن را در عرفهاي خود ملاحظه نمي كنند. در اين صورت نكاح و يا طلاق فاقد اين شرائط هر چند در نظر عرف و لغت نكاح و طلاق هست، اما از نظر شارع نكاح و طلاق به حساب نمي آيد و موضوع حكم شرعي نيست.
اما هر جا شارع در موضوعي از موضوعات تصرفي نكرد و آن را به حال خود باقي گذاشت آن موضوع با همان وسعتي كه در لغت و عرف دارد موضوع حكم شرعي خواهد بود. مثلًا يكي از قيود موضوع حكم وجوب نماز ظهر زوال خورشيد است، و چون شارع در معني زوال تصرفي نكرده به همان معني لغوي خود باقي خواهد ماند.
شعائر- همانطور كه مفصلا بيان شد- معني لغوي خاصي دارد، و همين شعائر موضوع احكامي در شرع قرار گرفته است، طبيعي است كه اين موضوع با همان معناي لغوي و همان وسعتي كه در عرف براي آن هست موضوع اين احكام قرار خواهد گرفت. زيرا شارع وضع جديدي براي شعائر نكرده و معناي خاصي براي آن در نظر نگرفته وآن را به همان معناي لغوي خود باقي گذاشته است.
از اين رو هرگاه متشرعه علامتي جديد براي يكي از معالم ديني، و از همه مهم تر براي عزاي سيد مظلومان عالم قرار بدهند، به طوري كه آن علامت و رمز و نماد و شعار دين محسوب شود، ونزد عرف ميان آن علامت با آن معناي ديني
ارتباط برقرار شود، چنين چيزي از حيث
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 42
لغت وعرف شعيره دين خواهد بود و موضوع احكام وجوبي و تحريمي فوق خواهد شد.
به بيان ديگر: شارع نفرموده تنها شعائري كه فلان قيد را داشته باشند بايد تعظيم شوند، بلكه تنها چيزي كه موضوع حكم شرعي قرار گرفته عنوان شعار دين است، يعني هر چه كه عرفاً علامت براي يكي از معاني ديني باشد.
از باب نمونه خداوند متعال نيكي كردن به والدين را لازم دانسته، اما قيدي براي آن نگذاشته است، هر چيزي كه عرفاً نيكي كردن به والدين باشد مشمول امر خدا خواهد بود. البته ممكن است شارع برخي از انواع نيكي ها را به خصوص واجب كرده باشد، مانند نفقه دادن به والدين در صورت فقر آنها، اما اين به معني مقيّد كردن عنوان بِرّ ونيكي واحسان در همان مورد نيست، بلكه هر چيزي كه بر او احسان و نيكي صدق كند- به حسب درجاتش- مطلوب شارع ومورد امر خواهد بود.
همينطور ممكن است شارع برخي از افراد شعائر را به خصوص واجب كند، مانند مناسك حج، اما اين به معني مقيّد كردن عنوان شعائر در آن فرد نيست، بلكه هر فردي كه عرفاً و لغة شعار دين باشد حتي اگر بعد از عصر معصوم نيز پديد آيد مشمول امر شارع خواهد بود.
گفتيم كه شعائر و شعيره نزد عقلا وجودي اعتباري دارد كه در غالب معلول وضع و قرارداد آنها ميباشد. از آن طرف اختلاف شعائر به اختلاف
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 43
متعلق آن است، اگر چيزي علامت يك ملت باشد شعار ملي و اگر علامت دين باشد
شعار ديني محسوب خواهد شد. از اين رو هر گاه آئين يا كار يا نماد و يا علامت و هر چيز ديگري باز گو كننده و دال بر يكي از معاني ديني باشد، آن چيز شعيره ديني خواهد بود. هر چه آن معني ديني مهم تر باشد علامتي كه براي آن قرار گرفته نيز مهم تر خواهد بود.
گفتيم كه شخصيت واضع در حقيقت شعيره دخالتي ندارد. مهم نيست چه كسي واضع باشد، مهم اين است كه وقتي وضع شد و اين ارتباط اعتباري ميان اين شعيره و معني و مفهوم آن كه يكي از ثاتبات دين حنيف است برقرار شد، چنين چيزي شعيره خواهد بود و مشمول ادلّه شعائر مي شود.
از اين رو دست عرف براي وضع شعائر جديد باز است، زيرا آنها با وضع علامت و شعيره نو تنها موضوع براي حكم شرعي ايجاد مي كنند و بعد از تحقق موضوع قهرا حكم بر آن مترتب خواهد شد.
هر گاه شارع به طور مطلق عنواني را موضوع حكم خود قرار دهد و آن را مقيد به فردي نكند، تمامي افراد آن عنوان متعلق امر شارع خواهد شد. مثلًا وقتي مولي به عبدش بگويد: «اكرم العلماء» «به دانشمندان احترام گذار» و اين موضوع را مقيد به فردي ننمايد تمامي افراد عالم و دانشمند بايد اكرام شوند. در مورد شعائر نيز شارع تعظيم تمامي شعائر الهي را به طور مطلق لازم و هتك آن را حرام كرده، و قيدي در آن لحاظ
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 44
نكرده است. از اين رو هر فردي كه عنوان شعيره ديني بر او صدق كند- كه صدق اين عنوان را
عرف تشخيص مي دهد- جزو افراد شعائر اللَّه خواهد بود و احكام شعيره شامل آن مي شود.
هر گاه يك فرد از افراد شعيره ايجاد شد و بر يكي از معاني ديني دلالت كرد، آن فرد مشمول ادلّه شعائر خواهد شد، و حكم لزوم تعظيم و حرمت اهانت به آن تعلق مي گيرد. پس از تحقق موضوع محال است كه حكم روي آن نرود، و يا بعد از تعلّق حكم از او سلب شود. زيرا موضوع و حكم همانند علت و معلول مي باشند؛ هر گاه موضوع آمد حكم هم قهرا خواهد آمد، و هر گاه موضوع باقي بود حكم هم باقي خواهد بود، و هر گاه موضوع منتفي شد حكم هم منتفي خواهد شد.
محال است با وجود موضوع حكم بر آن مترتب نشود و يا با زوال موضوع حكم باقي بماند.
مثلًا وقتي شارع مطلق مسكر را موضوع حرمت قرار داد، محال است مسكري وجود داشته باشد اما حرام نباشد، تخلف حكم از موضوع محال، و مخالف فرض موضوعيّت موضوع است.
با توجه به آنچه تا كنون گفته شد از اين اوامر و احكامي كه نسبت به لزوم تعظيم وتكريم، وحرمت اهانت به شعائر وارد شده استفاده مي شود كه:
دست عرف براي تطبيق اين حكم بر هر مصداقي از مصاديق شعيره
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 45
باز است، و از آنجا كه از اطلاق لفظ شعيره ديني و شعائر دين معني خاصي به ذهن عارف به لغت تبادر مي كند- يعني علامتي حسي براي رساندن يكي از معاني ديني-، و حكم نيز روي تمام افراد طبيعت رفته نه روي حصه خاصي از آن، هر كار يا عملي كه عرفاً شعيره دين
به حساب بيايد يعني بازگو كننده يكي از معاني والاي دين باشد- به درجه اهميتش- مصداق احكام وجوبي و تحريمي فوق خواهد بود؛ وجوب تعظيم آن و حرمت اهانت به آن.
در حقيقت گونه هاي مختلف شعيره وكيفيت هاي جديد آن همگي مصاديقي براي آن عنوان كلّي به حساب مي آيند. مكلّف تنها با انتخاب نوع شعيره آن حكم كلي را منطبق بر مصاديقش مي كند، به چنين كاري تطبيق مي گويند نه تشريع. يعني مكلّف حكم جديدي اختراع نكرده، بلكه آن حكم موجود را بر مصاديقش تطبيق داده است.
مانند اينكه وقتي شارع امر به نيكي به والدين كرد، گونه ها و كيفيت هاي مختلف نيكي كردن هر چند در گذشته زمان معمول نبوده مصداق آن حكم كلي خواهند بود، و اينكه دست فرزند براي اختيار كردن نوع نيكي باز است به هيچ وجه تشريع و بدعت محسوب نمي شود، بلكه تطبيق آن حكم كلي بر مصاديق به حساب مي آيد. حتي اگر كاري در گذشته نيكي و احسان محسوب نمي شده اما امروزه احسان محسوب شود نيز شامل دليل نيكي و احسان به والدين خواهد بود. هرگز فقيهي به خود
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 46
اجازه نميدهد كه بگويد تنها شيوه هايي از نيكي مطلوب شارع است كه در زمان ائمه عليهم السلام متداول بوده و حكم به وجوب يا استحباب شيوه هاي نوين آن بدعت و حرام است.
مثال ديگر: احترام كردن به كسي كه از راه مي رسد حكمي است كه همه عقلا در جوامع خود به آن عمل مي كنند، اين كار در شرع ما نيز پسنديده است. اما در هر اجتماعي احترام به او شيوه خاصي دارد، گاه به بلند شدن در مقابل
اوست، وگاهي به خم شدن در مقابل او، يا دست دادن يا دست را به سينه نهادن، ودر بعضي از جوامع به برداشتن كلاه خود. اينها در حقيقت عناوين ثانويه ايست كه بر موضوع عارض مي شود و همگي از مصاديق احترام به كسي كه وارد مي شود هستند، وتمامي آنها در ذيل همان حكم كلي عام قرار دارند. «1»
قانون آنگاه قانون مي شود كه قابل انطباق بر افراد بيشماري باشد، به اين معني كه افراد آن منحصر در چند فرد معدودي كه در خارج موجود هستند نباشد، بلكه تا هر زماني هر فرد تازه اي كه به وجود آيد قانون آن فرد را نيز شامل مي شود.
به تعبير اصولي قوانين و احكام شرعي به شكل قضاياي حقيقيه هستند، يعني هيچگاه قانون عمومي براي يك مورد خاص وضع نمي شود
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 47
به گونه اي كه در موارد مشابه قابل انطباق نباشد. زيرا ماهيت حكم و تشريعي كه به صورت قانون در مي آيد سريان و جريان آن بر تمام افرادي است كه ممكن است به وجود بيايند. به تعبير ديگر: حكم براي افراد مفروض الوجود جعل شده نه افراد محقّق الوجود، يعني اين حكم جعل مي شود براي هر فردي كه فرض وجودش شود، و اگر بي نهايت فرد هم براي او فرض شود اين حكم تمامي آن افراد را ميگيرد.
مثلًا اگر بي نهايت خمر فرض شود تمامي آنها حرام خواهد بود.
حرمت خمر و مسكرات وقتي به صورت يك قانون عمومي در مي آيد كه اين حرمت منحصر به يك خمر يا يك مسكر معين ومشخص كه در خارج وجود دارد نباشد، بلكه اين حرمت عمومي وفراگير بوده وهر چيزي
كه فرض اسكار در آن شود را در بر گيرد. حتي اگر بعد از گذشت زمان جعل اين قانون نيز مست كننده اي ايجاد شود كه سابقه نداشته باز حرام خواهد بود، وحرمت مسكرات شامل آن نيز مي شود.
به چنين چيزي قانون عمومي گفته مي شود، و اين مطلب بين قوانين بشري و الهي مشترك است. جمود قانون بر يك فرد خاص يا افرادي كه تنها در زمان وضع قانون وجود دارند با هدف از وضع قانون منافات دارد. هدف قانون گذار اين نيست كه قانون به صورت جامد در يك مصداق باقي بماند، بلكه هدف آن است كه اين قانون و حكم در هر جا كه موردي پيدا كرد جاري شده، وملاكات و اهدافي كه قانون گذار اراده كرده در آن رعايت شود.
بنابراين وقتي شارع مقدس امر به تعظيم و اقامه شعائر ديني كرد
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 48
و نهي از اهانت و بي توجهي به آن نمود، اين قانون الهي طبيعتي ساري و جاري دارد و بر هر شعيره و شعاري كه فرض وجودش شود، و نيز هر فردي كه پس از گذشت عصر تقنين شعيره محسوب شود منطبق خواهد بود، هر چند آن شعيره در عصر معصوم به عنوان شعيره دين مطرح نبوده است.
وقتي شارع امر به يك طبيعت كلي نمود و آن طبيعت افراد متعددي داشت و بعضي از اين افراد حرام بود، طبيعي است كه فرد حرام نمي تواند به عنوان مصداق آن طبيعت كلي قرار گيرد. زيرا اين فرد مفسده ذاتي دارد، واز طرفي افراد آن طبيعي منحصر در اين فرد نيست بلكه افراد مباح ديگري نيز دارد. خود به خود
افراد آن طبيعت كلي مقيّد به غير از اين فرد حرام ميشود.
به اين جهت فقها نماز در مكان غصبي را باطل دانسته اند، زيرا طبيعي نماز از حيث مكان افراد گوناگوني دارد كه در برخي از آنها هيچ حرمت و مفسده اي نيست، مانند نماز در مسجد يا خانه و يا نماز در راه و زمينهايي كه مالك شخصي ندارند. از اين رو مكلف مضطر به نماز خواندن در مكان غصبي نيست، فلذا اين فرد از نماز از تحت عموم ادلّه صلاة خارج مي شود. اما اگر مضطر به توقف در مكان غصبي بود و فرد ديگري از نماز برايش امكان نداشت نماز او در آن مكان مانعي ندارد.
از مرز حرام كه بگذريم تمامي افراد ديگر مي توانند فردي از افراد
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 49
آن طبيعت كلي شوند و متعلق امر قرار گيرند، چه آن فرد في نفسه واجب و يا مستحب و يا مباح و يا حتي مكروه باشد. به همين جهت نماز در بعضي از مواضع با اينكه مكروه است- مانند نماز در حمام و يا مقابل انسان و محل رفت و آمد- اما صحيح بوده و امر به طبيعت صلاة آن را شامل ميشود، چه امر وجوبي و چه امر استحبابي. كراهت موجود در آن سبب از بين بردن رجحان شرعي آن نمي شود بلكه تنها اثري كه دارد ثواب آن را نسبت به نماز در غير اين مكان كمتر مي كند، نه اينكه به طور كلي ثواب و رجحان را از بين ببرد.
در شعائر نيز قضيه از همين قرار است، تنها بايد مصداق شعيره حرام نباشد، اما از حرام كه بگذريم چه واجب، چه
مستحب، چه مباح و چه مكروه همگي مي توانند مصداق شعائر قرار گيرند، و بعد از آنكه شعيره شدند حكم به لزوم تعظيم و حرمت اهانت آن مصداق پيدا مي كند.
از اين رو فقها فرموده اند: حتي اگر در مورد برخي از شعائر كه في نفسه مكروه هستند- مانند پوشيدن لباس مشكي در عزاي اهل بيت عليهم السلام- دليلي بر استثناء پيدا نشود، باز حكم به استحباب آن خواهد شد، زيرا پس از آنكه به عنوان شعار و رمز عزاي اهل بيت قرار گرفت، و شعار چنين مطلبي از مطالب والاي ديني شد، تعظيم آن لازم و هتك آن حرام خواهد بود.
بنابر آنچه گفته شد ايجاد شعائر نوين كه سابقه نداشته است مانند ارائه گونه هاي جديدي براي عزاداري سالار شهيدان، و يا شيوه هاي
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 50
نوين براي ابراز و اعلان معاني والاي نهضت حسيني پايه گذاري يك سنت حسنه و نيكويي است كه اجر عاملان به اين سنت براي پايه گذار آن نيز خواهد بود.
زيرا گفتيم: شعيره يعني يك سلسله آيين ها و يا نشانه ها و علامت هايي كه نشانگر يكي از معاني والاي دين باشد و آن را ابراز و اظهار كند. و هر گاه شعيره اي به عنوان شعيره دين و شعار دين و علامتي كه از آن طريق يكي از معاني والاي ديني منتشر مي شود قرار گرفت،- حتي بعد از زمان معصومين عليهم السلام ايجاد شده باشد-، احكام شعيره و شعائر شامل آن مي شود. و اين شيوه نو ظهور مورد امر و نهي قرار مي گيرد؛ امر به تعظيم و تكريم و تقديس آن و نهي از اهانت و سبك شمرده آن، و وقتي
مصداق شعيره شد عمل به آن مصداق تعظيم شعائر اللَّه است، و هتك آن هتك شعائر اللَّه خواهد بود.
گذشت كه دلالت غالب شعائرها از نوع دلالتهاي وضعي است و تا وقتي كه عرف يك چيزي را به عنوان شعيره قرار ندهد ادلّه شعائر شامل آن نمي شود، همانطور كه تا اسمي را براي كسي يا منطقه اي قرار ندهند اين اسم بر آن شخص يا منطقه دلالت نمي كند. و بعد از وضع چنين دلالتي ايجاد شده و تكريم و اهانت به آن اسم تكريم و اهانت به صاحب آن محسوب مي شود. همينطور است پرچم و علامت يك كشور كه تا به عنوان پرچم آن كشور قرار نگيرد اعتباري ندارد اما بعد از آن معتبر مي شود. در هر جنگي مسلمانان براي خود شعار و رمزي قرار مي دادند، و تا وقتي اين شعار از طرف مسلمانان وضع نمي شد هيچ
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 51
دلالت و اعتباري نداشت اما بعد از وضع دلالت واعتبار پيدا مي كرد.
همينطور است در هر جنگي كه مسلمانان بعد از زمان معصوم انجام مي دهند و براي آن شعار و رمزي وضع مي كنند.
نتيجه اين مبحث اين شد كه: شيوه هاي نوين عزاداري در صورت دارا بودن دو شرط مشروع بوده وتعظيم آنها لازم و هتك آنهاحرام است:
يكي اينكه عرفاً علامت عزاي سيد الشهدا باشند، يعني دلالت بر يكي از شؤون عزاي آن مظلوم نمايند ووقتي عرف عارف به عزاداري آن را ببينند به ياد آن امام و عزاي او بيفتند، هر چند چنين شيوه اي نو بنياد بوده وسابقه نداشته باشد.
شرط دوم آن است كه اين كار في نفسه حرام نباشد.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟،
ص: 53
1- تغيير و تبديل دين 2- توقيفيت شعائر
3- بدعت گذاري در دين 4- خرافه پرستي
5- وهن و استهزاء 6- اضرار به نفس
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 55
گاه گفته مي شود: اگر تعيين و تشخيص مصاديق شعائر به دست عرف باشد لازمه اش تغيير و تبديل و تحريف دين است، زيرا ممكن است متشرعه در هر زماني شيوه جديدي اختراع كنند و اگر ما بخواهيم آن شيوه را به حساب دين بگذاريم، و عنوان ديني به آن بدهيم رفته رفته دين خدا دستخوش تغيير و تحريف مي شود.
در پاسخ مي گوييم: اين تغيير و تبديل و وسعت دادن در چه چيزي صورت مي گيرد؟
آيا در ثوابت دين تغيير و تبديل صورت گرفته يا در وسيله ابراز و اظهار آن ثوابت؟
اگر در ثوابت و معاني ديني تغيير صورت گيرد و آنها وسعت پيدا كند دين تحريف شده است، اما اگر ثابتات ديني حفظ شود ولي همان ثابتات با شيوه هايي نوين عرضه گردد دين تحريف نشده، بلكه بيش از پيش منتشر شده است.
همانطور كه در تحليل ماهيت شعائر گفته شد شعائر از نوع دوم است؛
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 56
يعني ابزارهاي اعلامي و اعلاني دين، و آنچه كه به عنوان شعار و علامت و نماد براي يكي از معاني والاي ديني قرار مي گيرد، بنابراين هر چه در اين ابزارهاي اعلامي و تبليغي بيشتر پيشرفت كنيم ثوابت ديني را بهتر و بيشتر مي توانيم به ديگران برسانيم.
گفته شده: شعائر توقيفي است، يعني بايد خود شارع چيزي را به عنوان شعار دين قرار دهد تا آن چيز شعار دين بشود، متشرعه حق ندارند از پيش خود چيزي را به عنوان شعار و علامت و نماد دين قرار دهند.
پاسخ اين است كه: شعائر از سنخ دوال است، يعني چيزي كه بر چيز ديگر دلالت مي كند و از خود هيچ
معني مستقلّي ندارد، بلكه تنها معناي حرفي و ربطي دارند كه بين مخاطب و آن معني ارتباط ايجاد مي كنند. اگر منظور مستشكل اين است كه آن معاني و مدلولها توقيفي است و متشرعه حق ايجاد يك معني جديد ديني و شرعي ندارند كاملا سخن متيني است، و ما نيز آن را قبول داريم و اصرار مي كنيم كه نبايد ثابتات دين تغيير كند.
اما اگر منظور او اين است كه دوال بر آن معاني نيز توقيفي است و تا شارع چيزي را دالّ بر يكي از معاني ديني قرار ندهد آن چيز دلالتي بر آن مطلب ديني نخواهد داشت، چنين سخني بسيار دور از تحقيق است. زيرا؛ در مبحث دلالتها در علم اصول به طور كامل منقّح شده كه دلالتها يا عقلي است يا طبعي و يا وضعي، و هيچ كدام از اينها متوقف بر امر شرعي نيست:
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 57
اما دلالت عقلي كه واضح است زيرا ارتباط بين آن دال و مدلول ذاتي و تكويني است نه جعلي و شرعي.
دلالت طبعي نيز بستگي به طبع مردم دارد نه جعل و وضع.
در دلالت وضعي نيز دلالت مرهون وضع واضع است، وقتي وضع صورت گرفت خود به خود براي كسي كه عالم به وضع باشد چنين دلالتي دلالت حاصل ميشود، چه شارع امر بكند يا نه.
گفتيم كه دلالت شعائر در در غالب وضعي يا مخلوطي از طبعي و وضعي است، و گفتيم كه شخصيّت واضع دخلي در حقيقت وضع و دلالت شعيره برمدلولش ندارد.
گذشته از آنكه در حقيقت وضع مباني متعددي است، و بر طبق هيچ يك از آن مباني توقيفيت درحقيقت وضع دخلي
ندارد. معمولا وضع از كثرت اقتران دو امر با يكديگر حاصل مي شود، و وقتي چنين اقتراني بين آن دو امر واقع شد، خود به خود از ديدن دال پي به مدلول برده مي شود.
همانطور كه اگر چندين بار بعد از بردن لفظ آب همان مايع مخصوص را به طفل نشان دهيم او پس از شنيدن آن لفظ منتقل به حقيقت آب مي شود، بدون آنكه از شارع و شرع و تشريع خبري داشته باشد.
بنابراين وقتي يك كار، يا آيين، يا لباس، يا نماد يا عَلَم وعلامتي از هر جنس كه باشد- آهني باشد يا چوبي يا پارچه اي يا هر چيز ديگر، و به هر شكلي كه باشد- هرگاه براي رساندن يكي از معاني ديني وضع شد، يعني ذهن مخاطب را منتقل به آن معني ديني كرد، آن چيز علامت دين بوده وشعيره دين محسوب مي شود، و هتك آن حرام خواهد بود.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 58
اين وضع به هر گونه كه باشد ربطي به جعل شرعي ندارد، و هرگز توقيفي نيست.
البته ممكن است خودشارع برخي از چيزها را به عنوان شعائر قرار دهد، اما ين به معناي حصر شعائر در آن نيست، بلكه يكي از مصاديق آن محسوب خواهد شد. همانطور كه فرموده: «وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّه» «1».
گفته شده: ايجاد شيوه هاي جديد عزاداري و داخل كردن آن در دين بدعت گذاري در دين است و حرام خواهد بود، و ما حق نداريم شيوه نويني از عزاداري كه در زمان ائمه عليهم السلام مرسوم نبوده را انجام دهيم، زيرا چنين كاري «ادخال ماليس في الدين، في الدين» است.
گاه اين اشكال به صورت
ديگري مطرح ميشود: ائمه ما صلوات اللَّه عليهم اجمعين در طول زندگي خود بارها براي سيد مظلومان ابي عبد اللَّه الحسين عليه السلام عزاداري كرده و مجالس عزا بر پا كرده اند، و ما بايد تنها گونه هايي از عزاداري را انجام داد دهيم كه در سيره اهل بيت عليهم السلام مشاهده شده، و اگر در سيره اهل بيت عليهم السلام گونه اي از عزاداري ديده نشد يا دليل محكمي نبود كه ائمه اينطور عزاداري ميكردند نبايد به آن شيوه عزاداري كرد. اين اشكال نيز به بدعت گذاري در دين باز مي گردد.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 59
در پاسخ به اين اشكال مي گوييم: لازم است ابتدا معني بدعت روشن شود. بدعت يعني: «داخل كردن در دين آنچه را كه از دين نيست» و يا «نسبت دادن به خدا آنچه را تشريع نكرده».
بنابراين نمي توان حكم به بدعت بودن مطلبي كرد مگر بعد از احاطه و اطلاع به مجموعه قوانين و مقررات دين و موازين و اساس تشريع، در اين صورت است كه مي توانيم بگوييم اين مطلب از دين نيست. زيرا تا از همه زواياي دين مطلع نباشيم چگونه مي توانيم بگوييم اين مطلب از دين نيست؟ و از آنجا كه دين مشتمل بر قوانين كليه و احكام و عناوين حقيقيه مي باشد، اگر اين شيوه نوين عزاداري داخل در يكي از آن عناوين كليه باشد جزو دين خواهد بود نه خارج از دين.
پس از آنكه ثابت شد ادلّه شعائر به نحو قضيه حقيقيه است و حكم آن متعلق به مطلق شعيره است كه ساري و جاري در هر فردي مي باشد- به غير از افراد حرام-، ديگر جايي براي اين اعتراض باقي
نمي ماند؛ زيرا سريان حكم مطلق به افرادش قهري است، و تطبيق حكم كلي بر مصاديق و تخيير عقلي در تعيين افراد طبيعي هيچ ربطي به بدعت ندارد.
همانطور كه مكلف به طبيعي نماز مختار است اين طبيعي را در ضمن هر فردي از افراد محلله ايجاد كند، و يا حكم احسان به والدين و صله رحم مي تواند به هر صورتي كه عنوان احسان و صله صدق كند انجام شود هر چند در زمان معصومين معمول نبوده است.
اينكه مكلف آزاد باشد و بتواند هر فردي را كه مي خواهد مصداق واجب قرار بدهد تشريع و بدعت نيست، بلكه تطبيق كلي است بر افرادش.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 60
مثلًا اگر مكلف نماز ظهر را در اين مسجد بخواند نه در آن مسجد، يا نماز را با لباس و بدن معطر، يا در اول وقت يا وسط وقت بخواند، همان فردي كه او اختيار كرد مسقط تكليف خواهد بود، زيرا شارع محدوده تكليف و طبيعي را براي مكلف معين كرده، و در حدود مشخص شده آن طبيعت دست او را باز گذاشته كه هر كدام از افراد آن را كه مي خواهد بياورد، و به محض اينكه مكلف يكي از آن افراد را ايجاد كرد حكم شارع آن را شامل مي شود.
به اين آزادي در تطبيق و تخيير مكلف در تعيين مصداق تشريع و بدعت گذاري گفته نمي شود، زيرا فرض اين است كه خود شارع دست او را باز گذاشته و تنها طبيعي را از او خواسته و امر خود را مقيّد به فرد خاصي نكرده است.
اتهام بدعت گذاري در دين حربه پوسيده ايست كه گاه برخي از گروهها تندروي
وهابي براي نابود كردن ديگران به كار مي برند، و به مجردي كه كاري در زمان پيامبر مرسوم نبوده آن را بدعت در دين مي دانند، هر چند داخل در يكي از عناوين وجوبي يا استحبابي دين باشد.
به عبارت ديگر آنها مي گويند: وقتي شارع حكمي را جعل كرد بايد موارد و مصاديق انطباق آن حكم را نيز خود تعيين كند و ما نمي توانيم از پيش خود براي آن قانون كلي جعل مصداق كنيم. بازگشت اين سخن به محو كردن ماهييت قانون و حكم، ولازمه آن از بين بردن شريعت ختميّه است، زيرا اگر تنها مواردي شامل ادلّه و احكام شرعيه باشند كه در زمان پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله بوده اند به مرور زمان كه آن افراد و موارد جاي
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 61
خود را به افراد ديگر ميدهند، ديگر احكام شرع مصداقي پيدا نخواهد كرد و به مرور زمان منقرض شده و از بين مي رود. به همين جهت آنها حكم به حرمت دوچرخه سواري، استفاده از تلفن، تلويزيون و …
كرده اند، و اين گوياي نهايت بي فكري و جهالت آنهاست.
از اينجا مي توان پي به سر خلود دين اسلام و ختميت شريعت سيد المرسلين برد، كه هر چه دانش بشر پيشرفت كند و هر چه ابزار و وسائل جديد پيدا شود تمامي آنها مشمول همان قوانين و احكام كليه اسلام خواهد بود، و نبودن اين فرد در زمان معصوم دليل بر شامل نشدن حكم شرعي نمي شود.
وقتي شارع مقدس امر به انذار مردم و تبليغ دين نمود، هر وسيله وابزار جديدي كه با استفاده از آن بتوان اين انذار و تبليغ را انجام داد، مورد امر
شارع قرار خواهد گرفت، هر چند اين شيوه تبليغي در زمان اهل بيت عليهم السلام نبوده است. مانند استفاده از اينترنت، ماهواره و ساير وسائل ارتباط جمعي، و يا استفاده از فيلم، انيميشن و ساير كارهاي هنري. تمامي اينها مادامي كه حرام نباشد مصداق انذار و تبليغ دين محسوب مي شوند. شعائر نيز از سنخ همين كارهاست كه باز گو كننده معني دين و رمز و شعار و علامت براي معاني عاليه مذهب است.
نكته ديگري كه نبايد از آن غفلت كرد اين است كه ائمه ما عليهم السّلام در زمان و شرائط تقيه مي زيسته اند، وامكان انجام دادن برخي از شيوه هاي عزاداري براي آنها نبوده است. بنابراين نبودن يك شيوه عزاداري در زمان ائمه دليل بر حرمت آن نخواهد بود.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 62
گفته شده: لازمه اين حرف دعوت به خرافه پرستي و اعتقاد به چيزهاي بي اساس است، هر روز كسي چيزي را به عنوان دين مي تراشد و به خورد مردم مي دهد و مردم را از واقعيات دور مي كند.
در پاسخ لازم است ابتدا معني خرافه روشن شود؛ خرافه به هر چيز وهمي و تخيلي گفته مي شود كه واقعيت نداشته باشد.
يكي از قدرتهاي روح انسان قدرت تخيّل و توهم است، او مي تواند هر چيزي را چه حق و چه باطل، چه صحيح و چه ناصحيح تخيّل كند، و پس از آن بر طبقش عمل نمايد. يعني آن چيزي را كه تصور كرد مبناي تصميم گيري هايش قرار دهد، و به آن اذعان كرده و آن را بپذيرد. هر گاه اين توهم در اختيار عقل باشد يعني عقل انسان از آن قدرت روح استفاده كرده و آن را هدايت نمايد، آن تخيّل و توهّم در مسير حقيقت و واقعيت قرار مي گيرد. اما اگر از پيش خود و بدون راهنمايي عقل دست به تخيل و توهم زده و بر طبقش عمل كند تبديل به خرافه و خرافه پرستي مي شود.
بنابراين هر امر تخيّلي و توهّمي خرافه نيست، بلكه گاه قدرت تخيّل و توهّم آن چنان در خدمت عقل قرار ميگيرد و منشأ رسيدن به حقائق و پيشرفتهاي علمي مي شود، به طوري كه اگر آن قدرت در روح
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 63
انسان نبود هيچگاه نمي توانست به چنين حقايقي دسترسي پيدا كند.
هر مكتشف و مخترع نظريه پردازي در علوم بشري ابتدا قبل از آنكه نظريه خود را ابراز كرده و به دنبال دليل براي آن بگردد، و قبل از مشاهده آثار
و نتايج اختراع خود، ابتدا آنها را تصور و توهم مي كند.
يعني ابتدا مي انديشد كه اگر اين نظريه صحيح باشد چه آثاري خواهد داشت و چه اتفاقاتي خواهد افتاد، و با بررسي آن آثار قبل از تحقّق آنها به تكاپوي علمي خود ادامه مي دهد. تمامي اين كارها توسط قدرت تخيّل و توهّم صورت مي گيرد.
آيا مي توان گفت تمامي اين دانشمندان و دانشهايشان خرافه و خرافه پرستي است؟
اگر انسان معاني غير محسوس را به صورت معاني محسوس تصور كند و در قالب شعر و يا غير آن ابراز نمايد هيچگاه خرافه نخواهد بود، مادامي كه آن معاني غير محسوس معاني واقعي و صحيحي باشند. گاه شاعر براي رساندن مراد خود هيچ چاره اي جز تخيّل و توهّم ندارد خصوصاً در غزليات. اگر نيم نگاهي به غزليات حافظ يا ديگران بيندازيد خواهيد فهميد كه چه قدرت زيادي در به تصوير كشيدن حقايق نامحسوس داشته اند و با استخدام چنين قدرتي معاني مورد نظر خود را به ديگران منتقل كرده اند. اگر آن معاني واقعي و صحيح باشد استفاده از تخيل در مسير هدايت وصادق خواهد بود، اما اگر آن معاني باطل و خلاف واقع باشد استفاده از تخيل در راه گمراهي وكاذب خواهد بود.
بنابراين خرافه از يك تصوّر و تخيّل اشتباه و بدون هدايت عقل
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 64
نشأت مي گيرد، كه در پي آن نفس انسان به آن اذعان كرده و آثاري بر آن مترتب كند وآن را مبناي كارهايش قرار دهد.
اكنون كه معناي خرافه روشن شد مي گوييم: شعائر ديني و خرافه در دو نقطه كاملا متضاد قرار دارند و به هيچ وجه امكان ندارد شعائر دين خرافه
باشد، همانطور كه هيچ خرافه اي ممكن نيست شعيره دين محسوب شود، و موردي نيست كه عنوان شعائر با خرافه جمع شود.
زيرا: شعائر- همانطور كه سابقا توضيح داديم- عبارت است از علامت و علم و نشانه براي يكي از معاني ديني، و به خصوص علامتي براي ابراز يكي از شوون عزاي سالار شهيدان عليه السلام. بطلان و خرافه و غير واقعيت آيا در خود اين علامت و شعيره است، يا در آن معني و مفهومي كه اين شعيره ما را به آن منتقل مي كند؟
بطلان و خرافه در علامت به معني علامت نبودن و دلالت نداشتن آن چيزي است كه به عنوان علامت شناخته شده، و چنين فرضي با حقيقت شعائر منافات دارد، يعني اگر دلالتي نداشته باشد، شعيره وعلامت نخواهد بود و سالبه منتفي به انتفاء موضوع است. پس نمي شود كه چيزي هم شعيره باشد و هم خرافه.
مگر اينكه آن معني و مدلولي كه اين شعيره ما را به آن منتقل مي كند باطل و غير واقعي فرض شود. ولي ما گفتيم كه آن معني يكي از معاني ثابته و حقيقي دين حنيف و يا يكي از شؤون عزاي سرور بهشتيان
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 65
است كه از ثابتات و واقعيات دين مي باشد، و به هيچ عنوان بطلان در آن راه ندارد.
بنابراين اگر يك امر خيالي و وهمي شعار دين شد به هيچ عنوان خرافه نمي تواند باشد، زيرا توضيح داديم كه خرافه به تخيل غير واقعي مي گويند و اين شعار ديني واقعيت دار واصيل است.
گاه در برخي از شيوه هاي عزاداري از وسائلي استفاده مي شود كه مخاطب را وادار به تخيل صحنه كربلا مي كند و
جوّ روحي افراد را دگرگون ساخته و آماده ابراز عواطف و گريه مي نمايد. مانند عَلَم كه در هيئتها به دست كسي بر افراشته شده و از اين رهگذر ابهت و شكوه لشكريان كه همگي با ساز و برگ جنگي و نيزه ها و شمشيرهاي افراشته از دور در چشم مينمايد را به مخاطبان منتقل سازد، تا آنها را وادار به تخيّل و تصوّر صحنه عاشورا بنمايد. چنين كاري ممكن نيست خرافه و يا غير و اقعي باشد زيرا شعار و رمز و علامت عزاي حسيني قرار گرفته است. هر كس اندك آگاهي از عزاداري داشته باشد از ديدن آن به ياد هيئت و روضه و عزا مي افتد، بنا براين دلالت و ارتباط ميان آن دو قهري است و نمي توان آن را انكار كرد.
در برخي از شيوه ها نمايي از خيمه هاي مطهر ابي عبد اللَّه عليه السلام را نشان مي دهند كه در شعله هاي آتش مي سوزد، چنين كاري براي تخيّل و تصوّر كردن صحنه عصر عاشورا بسيار موثر است.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 66
گاهي نمايشنامه اي از جريان هاي عاشورا انجام مي دهند كه تعزيه خواني و يا شبيه خواني نام دارد.
هنگامي كه از آية اللَّه العظمي بروجردي سوال شد كه در منطقه ايي روز عاشورا چهار پايه اي چوبي و بزرگ كه اطراف آن با پارچه پوشيده شده را به عنوان نخل و يا ضريح بيرون مي آورند، ايشان فرمود: در هر منطقه اي هر رسمي براي عزاي سيدالشهدا هست بايد همانطور انجام شود.
تمامي اينها استفاده منطقي و عقلاني از قوه تخيّل و توهّم براي باز گو كردن مهمترين حقيقت عالم يعني عزاي فرزند پيغمبر خداست، كه در عزاي او پايه هاي عرش-
كه از مهم ترين حقائق است- به لرزه درآمده «1» و ملائكه در ملا اعلي- كه محيط به واقعيات هستند- برايش گريسته اند. «2»
يكي ديگر از جاهايي كه استفاده منطقي و صحيح از قوّه واهمه ومخيّله در عزاي سالار شهيدان بسيار موثر است؛ نقل مصيبتهاي آن امام مظلوم است. وقتي ناقل مصيبت مصيبتهاي بزرگ و عظيم سيد الشهدا عليه السلام را كه قابل درك نيستند در قالب محسوسي بيان كند، و با استفاده از تخيّل و توهّم آن معاني حقيقي و ثابت را به صورت خيالي بكشد اثر مضاعفي در افراد خواهد داشت.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 67
مثلًا وقتي محتشم مي گويد:
اين ماهي فتاده به درياي خون كه هست زخم از ستاره بر تنش افزون حسين توست
و يا دعبل در محضر امام رضا عليه السلام مي سرايد:
أفاطم لو خلت الحسين مجدلا و قد مات عطشانا بشط فرات
اذا للطمت الخد فاطم عنده واجريت دمع العين في الوجنات «1»
بسيار بهتر و رسا تر عمق مصيبت را به مخاطبانش منتقل مي كند، هر چند چنين واقعه اي بعينه اصلًا رخ نداده باشد.
بسيار غلط و ناروا است كه بگوييم حتما بايد تمامي الفاظ ناقل مصيبت به سند معتبر به او رسيده باشد، زيرا شيوه بيان يك معني و مفهوم گونه هاي مختلفي دارد.
آيا رساندن معناي عشق و محبت با تصاوير خيالي خرافه پرستي است؟
آيا بيان شوق و علاقه زياد در ظاهر قالبي توهمي خرافه است؟
آيا بيان شدت مصيبت و حزن با به تصوير كشيدن صورتي خيالي باطل و باطل پرستي است؟
در اين صورت بايد يكي از عوامل بسيار موثر و سازنده كه حيات
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 68
علمي و انساني
جوامع بشري مبتني بر آن است را كنار بگذاريم؛ روشهايي مانند ساختن رمان فيلم نمايش شعر و …، كه تمامي آنها مبتني بر تخيل و توهم است. اگر اين روشها براي رساندن معاني زشت و باطلي استفاده شود باطل و غلط خواهد بود، اما اگر براي رساندن معاني حق و صحيح و ارزشي استفاده شود بسيار صحيح و حق خواهد بود.
خلاصه آنكه: در اين اسلوب از نقل ماجرا و بيان مطلب لازم نيست عين الفاظ داستان و يا عين نمايش و فيلم مطابق با آن چيزي باشد كه واقع شده، بلكه تنها بايد آن معني و مفهومي كه از اين اسلوب تخيّلي استفاده ميشود حق و حقيقت باشد. ملاك و معيار صدق و كذب در اين نوع از نقل متفاوت از ساير انواع است. هيچگاه به فيلم يا رماني كه ساخته شده و باز گو كننده يك حقيقت مهم است نسبت كذب و خلاف واقع نمي دهند به اين بهانه كه عين جريانات مذكوره در خارج رخ نداده و اين گزارشي خيالي و ناصحيح است، بلكه چون معني و مفهوم آن حق است اين فيلم يا رمان صادق خواهد بود.
زبان حال از اين سنخ است كه راوي جريان با ملاحظه شرايط و حالات مختلف چيزي را استنباط كرده و ابراز مي كند. البته چون فهم شرائط حال و مقتضيات واقعه نياز به فهم و خبرويت كامل دارد، وكاري استنباطي و اجتهادي است از عهده هر كسي بر نمي آيد. چه بسيار كساني كه به گمان ناقص خود زبان حالي براي امام عليه السلام نقل مي كنند كه شان والاي امام از آن منزّه است، و ناقل در اثر ضعف
معرفت خود به مقام شامخ امام، آن حضرت را در حد يك انسان معمولي تنزّل
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 69
داده وحكايت از حال او مي كند. در حقيقت اين زبان حال امام نيست چون او چنين حالي ندارد.
از اين رهگذر نادرست بودن بسياري از اعترضات بر شعائر حسيني روشن مي شود، اعتراضاتي كه مبتني بر عدم درك صحيح از زبان شعر وحماسه واحساسات است. گاهي مطلبي به زبان شعر بيان مي شود كه اصلا در خارج رخ نداده است، اما بيانگر يكي از معاني واقعي مي باشد كه شاعر با استفاده از قدرت تخيّل آن را به تصوير كشيده، واز اين رهگذر اثر مضاعفي بر شنونده مي گذارد.
از باب نمونه وقتي حافظ مي گويد:
اگر آن ترك شيرازي به دست آرد دل ما را به خال هندويش بخشم سمرقند و بخارا را
او واقعاً نمي خواهد سمرقند و بخارا را پيشكش يك خال هندو كند، او كه گاهي محتاج نان شب بوده چگونه مي خواهد اين دو منطقه ثروتمند را يكجا به كسي ببخشد؟! قصد واقعي او بيان شدّت علاقه واشتياق به معشوق ووصال اوست كه در اين قالب بيان شده است.
شاعر ديگري از همين شيوه استفاده كرده واشتياق فراوان جناب ليلا به فرزندش حضرت علي اكبر عليه السلام را- بر فرض بودن آن جناب در كربلا- اين چنين به تصوير كشيده است:
نذر عليَّ لإن عادوا وإن رجعوا لأزرعنّ طريق الطفّ ريحانا
يعني: من نذر مي كنم كه اگر علي اكبر و امام حسين سالم از معركه برگردند راه كربلا را گل بكارم.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 70
واضح است شاعر نمي خواهد بگويد كه او واقعاً نذر كرده ويا قصد انجام چنين كاري را
دارد، بلكه مقصود بيان شدّت اشتياق مادر به ديدار فرزند است، كه اين خود سبب بيدار كردن عواطف مردم در طول نسلهاي متمادي است.
بنابراين آنچه گاه گفته مي شود كه اين شعر دروغ ويكي از تحريفات عاشورا است، زيرا گل كاشتن در سيصد فرسخ راه از مدينه تا كربلا بي عقلي وبي شعوري است، خالي از اشكال نيست. «1» البته همانطور كه گفته شد اين بدان معني نيست كه هر كسي هر آن چه در ذهنش آمد پرداخته و به بهانه زبان حال به اهل بيت عصمت عليهم السلام نسبت دهد. چه بسا چنين زبان حالي مقام شامخ اهل بيت عليهم السلام را در ديدگان پايين آورد. فهم مقتضيات حال نيازمند خبرويّت كامل بوده وكاري كاملًا تخصّصي است.
اسلوب شعر بر تخيل و حماسه و تحريك عواطف استوار است، اساس بلاغت در اينجا بر تصوير كشيدن غير متصورها و محسوس كردن چيزهاي نامحسوس است، در اينجا به مدلول مطابقي لفظ نگاه نمي كنند بلكه تمام نظر به آن معني و مفهومي است كه در وراي اين الفاظ گنجانده شده است. چنين شيوه بيان مصيبت استفاده منطقي و عقلاني از قدرت تخيل و توهم مي باشد، و در حقيقت اين قدرت روح در اختيار عقل قرار گرفته است.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 71
يكي ديگر از اعتراضاتي كه بر برخي از گونه هاي عزاداري وارد مي شود اين است كه: اين شيوه هاي عزاداري سبب وهن مذهب و استهزاء ديگران به مذهب حقّه مي شود. وقتي غير مسلمانان و يا حتي برخي از مسلمانان چنين شيوه عزاداري را مشاهده مي كنند از آن متنفّر شده و به مذهب بدبين مي شود.
بد انديشان نيز از
اين فرصت استفاده كرده و انتشار تصاوير و گزارشهاي آن را- كه امروزه بسيار آسان و سريع انجام مي شود- دست مايه تبليغ عليه مذهب قرار مي دهند، در نتيجه شعائر كه بنا بود سبب تبليغ و ترويج دين شود مانع از تبليغ و ترويج و موجب وهن آن خواهد شد. بنابراين اين نوع از عزاداري به عنوان ثانوي حرام و مايه ضرر رساندن به اصل مذهب و دين است و چنين اضراري- بر خلاف اضرار جزئي انسان به بدن خودش- قابل بخشيدن و اغماض نيست، زيرا اين اضرار به پيكره مسلمانان و از بين بردن اصل مذهب است.
براي بررسي موضوع مي گوييم:
استهزاء هميشه ملازم با هتك و وهن نيست، يعني اينطور نيست كه هر تمسخر و ريشخندي سبب سستي مذهب و نشانگر ضعف آن باشد.
هميشه استهزاء كننده ابتدااز آن كاري كه آن رامسخره مي كند متنفّر شده
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 72
وبدش مي آيد وبه اصطلاح آن كار را تقبيح كرده وزشت مي داند، سپس شروع به استهزاء و تمسخر مي نمايد. تقبيح وتحسين يكي از كارهايست كه نفس انسان انجام مي دهد، وقتي چيزي به نظر انسان بد آمد و زشت جلوه كرد آن را تقبيح كرده و در پي آن تمسخر مي كند.
چنين كاري ممكن است به يكي از اين سه جهت زير انجام شود:
1- استهزاء باطل و نادرست كه انسانهاي دور از ادب و اخلاق وفرهنگ انجام ميدهند، همانند مشركين كه در طول تاريخ مسلمانها را به خاطر انجام فرائض ديني مسخره ميكردند، خداوند در وصف حالشان چنين فرموده:
«وَ يَصْنَعُ الْفُلْكَ وَ كُلَّما مَرَّ عَلَيْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ قالَ إِنْ تَسْخَرُوا مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنْكُمْ كَما
تَسْخَرُونَ» «1»
«الَّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعينَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ فِي الصَّدَقاتِ وَ الَّذينَ لا يَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَليمٌ» «2»
«زُيِّنَ لِلَّذينَ كَفَرُوا الْحَياةُ الدُّنْيا وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذينَ آمَنُوا وَ الَّذينَ اتَّقَوْا فَوْقَهُمْ يَوْمَ الْقِيامَة» «3»
بديهي است كه تمسخر چنين كساني كاشف از كجي و كاستي نيست و مستلزم هتك و وهن نخواهد بود. چنين استهزائي نبايد كوچكترين
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 73
تاثيري در انسان داشته باشد، بلكه بايد با عزمي راسختر و همتي جديتر به آن راهي كه پسنديده است ادامه داد. سرزنش سرزنش كنندگان نبايد انسان را از ادامه مسير سست نمايد، كه اين خود علامت قوّت ايمان است. همان طور كه مومنين در طول تاريخ هيچ اعتنايي به تمسخر واستهزاء اين انسانهاي دور از فرهنگ نمي كردند وبسان كوهي استوار مسير خود را ادامه مي دادند.
يكي از اوصاف اميرالمومنين عليه السلام اين است كه: «لاتَأْخُذُهُ فِي اللَّه لَومَةُ لائِمٍ» «1»
يعني سرزنش سرزنش كنندگان او را از راه خدا باز نمي داشت.
2- گاهي استهزاء و تقبيح از اختلاف دو عرف و دو ديدگاه ناشي مي شود، كاري كه در يك عرف و از يك منظر زيبا و پسنديده است اما در عرف ديگر زشت و ناپسند جلوه مي نمايد. در هر منطقه و جامعه اي يك امري به عنوان شعار و علامت يك معناي والاي قرار گرفته، ولي ممكن است كساني كه با آن جامعه و آداب و رسوم آنها آشنايي ندارند، از آن علامت معاني اشتباه ديگري به ذهنشان برسد.
چنين تقبيح و استهزائي نيز مستلزم وهن و هتك مذهب نيست ومانع از انجام دادن آن شعيره و آيين خاص نمي باشد. چه آنكه
اگر بنا باشد جامعه اي از خود هيچ صلابتي نداشته و هر چه را جوامع ديگر خوششان مي آيد انجام دهند، ديگر براي آنها هويّت و مليّتي باقي نخواهد ماند، بلكه هويّت آنها در هويّت ديگران ذوب شده واز بين مي رود، و هويّت اجنبي جاي اصالت آنها را خواهد گرفت.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 74
حال اگر بنا باشد شعائر الهي كه نگهدارنده هويّت آسماني انسانهاست، و رمز ارتباط آنها با ملكوت و عرش است، دستخوش خوش آمد و نيامد عرفهاي بيگانه با فرهنگ اسلامي شود، و به خاطر استهزاء آنها كه آگاهي از واقعيت اين كار ندارند كنار گذاشته شود، در اين صورت ارتباط مردم با آسمان بريده خواهد شد و هويّت ديني آنها از بين مي رود.
3- گاهي استهزاء و تقبيح ناشي از جهات واقعي است، يعني اين كار واقعا زشت و قبيح است و به اين خاطر تقبيح مي شود. چنين تقبيحي مانع از شعائر بوده و مستلزم هتك و وهن مذهب مي باشد.
در نتيجه: تنها يك قسم از تمسخر و استهزاء مانع قاعده شعائر است و دو قسم ديگر- كه غالب تمسخرها نيز از آن دو قسم است- هيچ ممانعتي از اين قاعده نخواهد داشت و مستلزم وهن مذهب و هتك آن نيست.
بلكه تمسخر و تقبيح به معني سوم نيز ماهيت شعائر را از بين ميبرد وسالبه منتفي به انتفاء موضوع خواهد شد، نه اينكه شعيره اي باشد ولي عمل به آن جايز نباشد؛ زيرا چنانكه گفتيم شعيره به معني علامت و نشانه ايست كه دلالت بر يكي از معاني عاليه دين مي كند، وبا تحفّظ بر اين موضوع هرگز جهت قبح و زشتي در آن نمي تواند باشد.
انسان به بركت بهرمندي از نور مقدس عقل حسن و قبح ذاتي اشياء را درك مي كند، و پس از درك آن كار حسن را تحسين و كار قبيح را تقبيح مينمايد. تحسين و تقبيح اگر ناشي از حسن و قبح واقعي باشد
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 75
صادق و باعث رشد و تعالي انسان خواهد بود، ولي اگر ناشي از جهات غير واقعي باشد مانع از رشد و موجب سقوط خواهد بود.
به بيان ديگر: تا كاري واقعا حسن و نيكو، و يا قبيح و زشت نباشد تحسين و تقبيح آن صادق و مستند به عقل نخواهد بود، بلكه چنين تحسين و تقبيحي كاذب و سبب وقوع در كارهاي زشت و ترك كارهاي نيكو مي شود.
بنابراين اگر استهزاء و مسخره كردن ديگران نسبت به گونه هاي مختلف عزاداري كه جزو شعائر و سبب بقاء دين است از قسم اول و دوم باشد، خصوصا اگر وسائل ارتباط رساني جهاني و رسانه هاي گوناگون بين المللي در خدمت چنين رفتار دور از عقل و خرد باشد، و تبليغات گسترده اي در اين زمينه صورت گيرد، كم كم مسلمانها و مومنان را گرفتار يك جوّ اشتباه كرده، و سبب ميشود چيزي را كه در واقع نيكو است زشت بپندارند و چيزي كه در واقع زشت است نيكو بدانند. چنين حالتي بدترين حالتي است كه ممكن است يك جامعه گرفتار آن شود، اين همان است كه در روايات متعددي نسبت به وقوع آن هشدار داده اند يعني اينكه معروف منكر و منكر و معروف شود.
وقتي افراد جامعه اي كار خوب و معروف و حسن را، منكر و زشت و بد بدانند، و كار زشت و
منكر را، معروف و نيكو ديگر فاصله اي با سقوط در هلاكت ابدي ندارند و براي از بين بردن آنها نياز به هيچ چيزي نيست، بلكه آنها شتابان به سوي زشتي ها به نام خوبي ها مي دوند.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 76
چنين حالتي حالت اسارت عقل است كه اميرالمومنين فرمود:
«كَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِيرٍ تَحْتَ هَوَي أَمِير». «1»
«چه بسيار عقلهايي كه زير يوق هواي نفس اسير شده اند»
مصيبت شديدتر آن است كه در چنين حالتي اين عقل فردي نيست كه گرفتار اسارت شده و زشت را زيبا، و زيبا را زشت مي بيند، بلكه اين عقل جمعي و عقل اجتماعي و عقل جامعه انساني است كه در چنگال چنين اوهامي اسير ميباشد. وقتي عقل جوامع بشري، و عقل مجموعي بشر در چنين وضعيتي قرار گرفت، بشريت به سوي زشتي ها به اسم نيكي ها شتابان شده، و از نيكي ها به اسم بدي ها گريزان مي شوند، دقيقاً همان حالتي اتفاق مي افتد كه از نشانه هاي آخر الزمان شمرده شده است.
امام صادق عليه السلام از پيامبر اكرم نقل كردند كه آن حضرت فرمودند:
«كَيْفَ بِكُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُكُمْ وَ فَسَقَ شَبَابُكُمْ وَ لَمْ تَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ؟ فَقِيلَ لَهُ: وَ يَكُونُ ذَلِكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ؟ فَقَالَ: نَعَمْ، وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ. كَيْفَ بِكُمْ إِذَا أَمَرْتُمْ بِالْمُنْكَرِ وَ نَهَيْتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ؟ فَقِيلَ لَهُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ يَكُونُ ذَلِكَ؟ قَالَ: نَعَمْ، وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ. كَيْفَ بِكُمْ إِذَا رَأَيْتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْكَراً وَ الْمُنْكَرَ مَعْرُوفاً؟» «2»
«چگونه خواهد بود حال شما در روزگاري كه زنهاي شما
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 77
فاسد شده وجوانانتان گناهكار شوند وشما امر به معروف ونهي از منكر را ترك
كنيد؟ گفته شد: اي رسول خدا آيا چنين وضعيتي پيش خواهد آمد؟ فرمود: بله، بدتر از اين خواهد شد. چگونه است حال شما زماني كه امر به منكر و نهي از معروف كنيد؟ گفته شد: آيا چنين خواهد شد؟ فرمود: آري، بدتر از اين نيز مي شود. چگونه خواهيد بود زماني كه خوب را بد، و بد را خوب ببينيد؟»
نمونه هاي از اين پيشگويي را امروزه در جوامع بشري خصوصا در جوامع اسلامي مشاهده ميكنيم، بسياري از كارهاي خوب و پسنديده كه عقل هر انساني پي به نيكي و خوبي آن مي برد، در جامعه اسلامي به صورت كارهايي زشت و تنفر آميز در آمده است، و بسيار از كارهاي زشت و ناپسند در جامعه اسلامي به صورت كارهايي زيبا و پسنديده.
يكي از جهات بسيار مهمي كه بايد در قاعده شعائر مورد توجه قرار داد اين است كه هر شعيره و شعاري يك سري مخاطبان خاصي دارد كه آگاه از وضع آن و معنايي كه مي رساند هستند، و در اثر چنين علم و آگاهي آثار خوب و نيكوي خود را بر آنها خواهد گذاشت. آثاري از قبيل اصلاح جامعه، ثبات هويّت ديني، جلوگيري از انحراف عقل جمعي.
اما اگر همين شعيره از دايره خود فراتر رود و براي ديگران كه مخاطب واقعي آن نيستند انجام شود چه بسا اثرات معكوسي خواهد داشت.
برخي از شعائر ديني جنبه عمومي دارد و مخاطب آنها يك طيف
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 78
خاصي نيستند، بلكه براي تبليغ و نشر دين و دعوت تمامي ملتها و اديان وضع شده است.
برخي ديگر از شعائر براي حظ هويّت و فرهنگ اسلامي در داخل مسلمانها
جعل شده و فايده آن تنها به مسلمانها- اعم از شيعه و سني- مي رسد.
نوع سوم شعائر تنها براي جامعه شيعي و ايماني وضع شده است تا سبب حفظ هويّت ولائي و شيعي آنها شده و مانع رسوب افكار منحرف در بين آنها شود.
نكته مهم اين است كه: بايد بين اين اقسام فرق گذاشت و براي هر مخاطبي شعيره مناسب با او را ارائه كرد، بايد ديد آيا اين شعيره براي محيطهاي غير اسلامي وضع شده يا براي محيطهاي اسلامي و يا محيطهاي ايماني. «1» جابجايي اين شعائر نقض غرض از تشريع شعائر و مانع از نشر دين مي شود. اين مطلب يكي از موارد حكم كلي است كه در روايات مستفيض بلكه متواتر وارد شده كه ائمه ما فرموده اند: به اندازه درجه ايماني هر كسي از او توقع پذيرفتن داشته باشيد و فوق طاقت كسي بر او تحميل نكنيد، كه در چنين صورتي آنها تكذيب و انكار خواهند كرد و شما مسئول اين تكذيب آنها هستيد. «2»
از باب نمونه شعيره لعن دشمنان خدا براي محيطهاي شيعي وضع شده كه تاثيرات بسيار مهمي بر اين محيط مي گذارد و بسيار مطلوب
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 79
است. اما استفاده از همين شعيره در محيطهاي غير شيعي سبب تنفر خواهد شد. دعوت غير مسلمانان به راه خدا و نشر دين اسلام در محيطهاي غير اسلامي بايد با استفاده از شيوه ها و روشهايي باشد كه مورد پسند آنهاست و برايشان جذابيّت دارد. اما اين دليل نمي شود كه براي نشر دين در محيطهاي اسلامي و براي حفظ هويّت و كيان آسماني مسلمانان نيز فقط بايد از همان شيوه ها استفاده كرد.
بي شك
مناسك حج يكي از شعارهاي دين مقدس اسلام است كه در ضمن آن معاني بسيار بالاي ديني نهفته است، و سبب حفظ هويّت ملكوتي مسلمانان و راز ارتباط با معبود و سر تسليم در مقابل محبوب نهادن است. آثار و بركات اين شعيره الهي براي مسلمانان قابل انكار نيست.
اما همين شعيره الهي براي برخي از محيطهاي غير اسلامي زشت و بيهوده و تنفر آميز است؛ براي آنها معني ندارد جمعيتي با مشقتهاي فراوان از اطراف كره خاكي جمع شوند، تمامي لباسهايشان را در آورند و تنها با دو پارچه سفيد بر گرد يك خانه سنگي بگردند، پس از آن بين دو كوه هفت بار رفت و آمد كنند و در مكان خاصي هروله نمايند، آن هم در آن سيل جمعيت كه تحمل فشار آنها بسي دشوار مي نمايد. سپس در زمان خاصي همگي در بياباني جمع شوند، بعد از اين بيابان به بيابان ديگر بروند و همينطور، به ستون سنگي هفت بار سنگ بزنند و در اين راستا سر و جان عده اي را فداي باران سنگ كنند، و اين كار را چند روز و در چند مرحله تكرار نمايند، سر بتراشند و ميليونها گاو و گوسفند و شتر سر ببرند بي آنكه نيازي به گوشتشان داشته باشند و آن را نشانه قبولي
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 80
حجشان بدانند. تمامي اين كارها براي غير مسلماني كه از رمز و راز اين مناسك بزرگ الهي آگاه نيست بيهوده و زشت و تنفّر زاست. اما آيا به خاطر اينكه آنها اسرار اين مناسك عظيم الهي را نمي دانند بايد دست از آن شست، و به بهانه وهن مذهب آن
را كنار گذاشت؟
تمام نكته اين است كه دايره اين شعائر مربوط به محيط داخلي مسلمانان است نه محيط بيروني، به همين جهت خداوند ميفرمايد:
«وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّه» «1»
. يعني ما قرباني را براي شما از شعائر خدا قرار داديم نه براي ديگران؛ محدوده اين شعيره محدود به داخل مسلمانان است نه بيرون آنها. هيچگاه براي دعوت غير مسلمانان به اسلام از شعيره حج استفاده نمي شود بلكه بايد از شيوه هايي بهره جست كه در سطح عقل و خرد آنها بوده ومقبوليّت داشته باشد. «2»
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 82
وقتي روشن شد كه دايره بسياري از شعائر ديني محدود به داخل مسلمانان و مومنان است و در همان محيط نيز اثر بسيار خوب خود را مي گذارد، نبايد به خاطر استهزاء ديگران كه ناشي از عدم درك صحيح اين شعائر است از آن دست شست، زيرا اصلا آنها مخاطب نيستند و اين شعائر براي آنها وضع نشده است. همانطور كه آنها دست از آيينهاي داخلي خود- كه براي ما بسيار پوچ و بيهوده به نظر مي رسد- بر نمي دارند.
آري براي دعوت آنها به ايمان بايد از شيوه هاي ديگري بهره جست، شيوه هايي كه در حد فهم و درك آنها بوده وآنها را فريفته اين آيين الهي نمايد؛ مانند تركيز بر اخلاق حسنه ومبادي عاليه اسلامي كه دلها را مجذوب خود ميكند مانند وفاي به عهد، اداء امانت، خوشروئي و راستگويي، همانطور كه امامان ما دستور داده اند. امام صادق عليه السلام فرمودند:
«كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الاجْتِهَادَ وَالصِّدْقَ وَ الْوَرَعَ». «1»
«مردمان را با غير زبانتان دعوت كنيد تا ببينند كه شما اهل تلاش جدي
در راه خدا ودوري از گناهان وراستگو هستيد»
در جاي ديگر امام ششم عليه السلام به يكي از اصحابشان به نام زيد شحام
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 83
چنين سفارش مي كنند:
«اقْرَأْ عَلَي مَنْ تَرَي أَنَّهُ يُطِيعُنِي مِنْهُمْ وَ يَأْخُذُ بِقَوْلِيَ السَّلَامَ وَ أُوصِيكُمْ بِتَقْوَي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْوَرَعِ فِي دِينِكُمْ وَ الِاجْتِهَادِ للَّهِ وَ صِدْقِ الْحَدِيثِ وَ أَدَاءِ الْأَمَانَةِ وَ طُولِ السُّجُودِ وَ حُسْنِ الْجِوَارِ فَبِهَذَا جَاءَ مُحَمَّدٌ صلي اللَّه عليه و آله أَدُّوا الْأَمَانَةَ إِلَي مَنِ ائْتَمَنَكُمْ عَلَيْهَا بَرّاً أَوْ فَاجِراً فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلي اللَّه عليه و آله كَانَ يَأْمُرُ بِأَدَاءِ الْخَيْطِ وَ الْمِخْيَطِ صِلُوا عَشَائِرَكُمْ وَ اشْهَدُوا جَنَائِزَهُمْ وَ عُودُوا مَرْضَاهُمْ وَأَدُّوا حُقُوقَهُمْ فَإِنَّ الرَّجُلَ مِنْكُمْ إِذَا وَرِعَ فِي دِينِهِ وَ صَدَقَ الْحَدِيثَ وَ أَدَّي الْأَمَانَةَ وَ حَسُنَ خُلُقُهُ مَعَ النَّاسِ قِيلَ هَذَا جَعْفَرِيٌّ فَيَسُرُّنِي ذَلِكَ وَ يَدْخُلُ عَلَيَّ مِنْهُ السُّرُورُ وَ قِيلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ وَ إِذَا كَانَ عَلَي غَيْرِ ذَلِكَ دَخَلَ عَلَيَّ بَلَاؤُهُ وَعَارُهُ وَقِيلَ هَذَا أَدَبُ جَعْفَرٍ فَوَ اللَّهِ لَحَدَّثَنِي أَبِي عليه السلام أَنَّ الرَّجُلَ كَانَ يَكُونُ فِي الْقَبِيلَةِ مِنْ شِيعَةِ عَلِيٍّ عليه السلام فَيَكُونُ زَيْنَهَا آدَاهُمْ لِلْأَمَانَةِ وَأَقْضَاهُمْ لِلْحُقُوقِ وَأَصْدَقَهُمْ لِلْحَدِيثِ إِلَيْهِ وَصَايَاهُمْ وَ وَدَائِعُهُمْ تُسْأَلُ الْعَشِيرَةُ عَنْهُ فَتَقُولُ مَنْ مِثْلُ فُلَانٍ إِنَّهُ لآَدَانَا لِلْأَمَانَةِ وَ أَصْدَقُنَا لِلْحَدِيثِ». «1»
«به هر كسي كه گمان مي كني گوش به حرف من مي دهد و از سخنان من پيروي مي كند سلام مرا برسان، من شما را به
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 84
رعايت تقوي خدا ودوري از گناهان در دينتان، وتلاش جدي براي خدا وراستگويي واداء امانت وسجده هاي طولاني وخوش همسايگي سفارش مي كنم، كه پيامبر چنين آييني را آورده است.
هر كه به شما اعتماد كرد و امانتي نزد شما گذاشت امانتش را به او بر گردانيد چه او انسان خوب يا انسان بدي باشد، هر آينه رسول خدا مي فرمود نخ وسوزني را اگر كسي به امانت نزد شما گذاشت به او برگردانيد. به قومتان نيكي كرده و به داد آنها برسيد، به تشييع جنازه آنها برويد واز مريضهايشان عيادت كنيد وحقوقشان را به آنها بپردازيد. اگر يكي از شما در دينش پرهيزكار بوده، راستگو وامانتدار باشد، اخلاقش با مردم خوب باشد مي گويند اين جعفري است ومن به خاطر او خوشنود مي شوم، گفته مي شود اين تربيت جعفر است. ولي اگر اين طور نباشد بلا وعارش بر من خواهد بود ومي گويند اين تربيت جعفر است. به خدا قسم پدرم برايم نقل كرد: كه شيعيان علي عليه السلام در قبيله اي كه بودند مايه زينت آن قبيله بوده، از همه امانتدارتر واز همه بيشتر مراعات حقوق مردم را مي كردند واز همه راستگوتر بودند، همه او را وصي خود قرار مي دادند و سفارش هاي خود را به او مي كردند، و امانت هاي خود رابه او مي سپردند. وقتي از اهل قبيله سوال مي كردي مي گفتند: چه كسي مانند فلاني است به راستي كه او از همه ما امانتدارتر و راستگوتر است».
كوتاه سخن آنكه: بسياري از مشكلاتي كه براي شعائر پيش مي آيد و سبب استهزاء ديگران ميشود ناشي از خلط دايره هاي شعائر است، بايد
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 85
متخصصان و كارشناسان در علوم و فنون مختلف مانند شاعران، اديبان، گويندگان، مداحان، و كساني كه در امور فرهنگي و مجالس مذهبي دست اندر كارند با دقت بررسي كنند كه مخاطب هر نوع شعيره
اي چه كساني هستند و از چه ابزاري براي جذب آنها ميتوان بهره جست. به شرط اينكه آن ابزار تنها بازگو كننده معالم دين باشد نه اينكه بازگو كننده چيزهايي خارج از دين، كه ركن شعيره نيز همين است؛ يعني علامت حسي كه بازگو كننده و دال بر يكي از معاني ثابت و واقعي دين است.
اكثر شعائر ديني براي محيطهاي داخلي مسلمانان يا مومنان جعل شده است، و هدف از آن تقويت و حفظ هويّت الهي و ملكوتي آنهاست، تا در ديگران ذوب نشوند و اصالت ايماني و اسلامي آنها محفوظ بماند.
به همين جهت مي بينيم كساني كه مدتي از اين شعائر فاصله گرفته اند مانند كساني كه در محيطهاي غير اسلامي و غير ايماني زندگي ميكنند؛ كه نه صداي اذان مي شنوند و نه نماز جماعت مي بينند، نه اسمي از خدا به گوششان ميخورد و نه مسجد و محراب و مظهري از مظاهر اسلامي را مي بينند، نه مجلس روضه ميروند و نه علم و پرچم و مشعل و خيمه عزاي سيد مظلومان را مي بينند و نه صداي روضه را ميشنوند، نه ماه رمضان مي بينند و نه صداي دعا و مناجات سحر و افطار را ميشنود، نه صوت كميل و نه نواي ندبه به گوششان مي رسد؛ آرام آرام روح ايماني و اسلامي آنها ميميرد و هويّت ديني و ملكوتي و آسمانيشان از بين رفته و در ديگر هويّت ها ذوب شده و اصالت ديني خود را از دست ميدهند.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 86
از اين رو دين اسلام براي شعائر اهميت ويژه اي قائل شده و تنها به اقامه آن اكتفا ننموده بلكه امر به تعظيم آن
كرده و اهانت به آن را گناه نابخشودني شمرده است، چون تمام دين مبتني بر شعائر است و اگر نباشد روحيه ايماني باقي نمي ماند تا ساير تعاليم ديني كاربرد داشته باشد.
معلوم شد تاثير پذيري جوامع شيعي از فرهنگها، و خوش آمد و نيامدهاي غير مسلمانان و يا غير شيعيان چقدر خطرناك و فاجعه بار است، زيرا اين به معناي از دست دادن هويّت ايماني و قطع ارتباط با ملكوت و ذوب شدن فرهنگ عرشي آنها در ساير فرهنگهاي فرشي است. و از طرفي وقتي- در اثر تبليغات گسترده ديگران- عقل جمعي و اجتماعي دست خوش چنين بينش نادرستي شد كه خوب را بد، و بد را خوب دانست بدترين حالت براي يك جامعه پيش خواهد آمد؛ يعني هنجار به ناهنجار و ناهنجار به هنجار تبديل مي شود.
از بين رفتن شعائر الهي به معني از بين رفتن روحيه ايماني مردم جامعه است، و وقتي اين روحيه از بين رفت و ارتباط آنها با آسمان بريده شد ديگر هيچ يك از تعاليم ديني براي آنها مفيد و موثر نخواهد بود؛ نه توحيد و نه عدل و نه نبوت و نه امامت و نه معاد، نه احكام و نه اخلاق و نه مكارم و مناقب، و نه هيچ چيز ديگر. چنين جامعه اي حالت زمان جاهليت را به خود خواهد گرفت يعني بريده شدن دست مردم از تعاليم پيامبران و فرو رفتن در توحّش حيواني و بلكه پست تر از آن.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 87
چنين جامعه اي گرفتار دام خرافات كاهنان ومرتاضان وتوهمات وجادوگران وشعبده بازان وحيله فروشان- كه گاه در شيطان پرستي جمع مي شوند وگاه در
لباس ديگر جلوه مي كنند-، خواهد شد. هجوم بشريت به سمت وسوي خرافات شيطاني واسارت آنها در دام توهمات جاهلي در عصر حاضر- خصوصاً در فرهنگ غربي-، معلول تهي بودن روح آنها از سرچشمه جوشان و زلال معارف الهي است كه در اثر قطع ارتباط با ملكوت وملكوتيان، عرش وعرشيان، آسمان وآسمانيان به وجود آمده است، اين ارتباط توسّط همين شعائر ومظاهر ديني كه در رأس آنها شعائر حسيني است انجام مي شود. از اين رو كم رنگ كردن برخي از شعائر به بهانه وهن مذهب در حقيقت نابود كردن اصل مذهب است.
گرفتار شدن غير شيعيان- اعم از ساير مذاهب اسلامي وغير مسلمانان- در دام خرافات و توهمات ضد عقل كه مهم ترين كتابهاي دينشيان پر از آنهاست، به جهت نبودن همين شعائر حسيني در ميان آنهاست، اين شعائر حلقه ارتباط ميان مردم و امام زمان كه حافظ دين است مي باشد، وقتي اين ارتباط بريده شد و با اهل بيت عليهم السلام فاصله گرفتند قهراً شيطان وشيطانيان با آنها مرتبط خواهند شد وتاريكي هايشان را به نام نور به خورد آنها مي دهند.
چه توهماتي وچه خرافاتي!
خداي حي قادر را بسان عاجزي پست وبي مقدار وجاهل ونادان نموده اند كه قدش كوتاه تر از درخت بوده وانسان پشت درخت را
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 88
نمي بيند، «1» آدرس خانه ها را اشتباه مي كند! «2» گاه با پيغمبرش كشتي مي گيرد، «3» بر عرشش نشسته و از سنگينيش عرش مي نالد! «4» گاه سوار بر قاطرش شده و بر بام كعبه فرود مي آيد! پايش را در جهنم فرو مي برد ومردم ساق پاي او را مي ينند! «5» از كردار خود پشيمان مي شود! «6» مي زايد وزاده ميشود!
پيام آورش نيز
گاهي كفر مي گويد، «7» بت مي پرستد وبتخانه مي سازد، «8» وگاه با نيرنگ و فريب نبوّت را از خدا مي دزدد! «9» آنقدر جاهل است كه نمي داند آيا جبرئيل بر او نازل شده يا شيطان او را به بازي گرفته! «10» آنقدر از آداب انساني به دور است كه جلوي ديگران
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 89
كارهايي مي كند كه هر انساني از انجام آن شرم دارد! «1»
احكام وآدابشان هم پوچتر وبيهوده تر؛ بايد نان آغشته به خون يا ماده قرمز رنگ ديگري را بخورند تا خدا با گوشت وپوستشان مخلوط شود واز اين راه فرزند خدا شوند! «2» ويا اينكه بي چون وچرا از هر حاكم زورگو وستمگري فرمان ببرند كه اگر چنين نكنند از دين بيرون رفته اند! «3» در نماز بايد آب دهانشان را به زير پايشان بيندازند نه به سمت قبله، مبادا به صورت خدايشان بريزد! «4» كسي حق ندارد هنگام نماز از جلوي آنها رد شود، اگر رد شد حق دارند او را بكشند زيرا اين كار ارتباط آنها را با خدايشان- همان بتي است كه در مقابلشان نشسته- قطع مي كند! «5»
اين خرافات وصدها مانند اينها كه در افكار و انديشه هاي ديگران رسوخ كرده، وبه عنوان مطالب علمي استوار ومحكم در ذهنشان جا
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 90
گرفته، وبه آن معتقد شده اند، همگي معلول جدا شدن آنها از رشته امامت الهي و خلافت رباني است كه رمز اين اتصال در شعائر حسيني نهفته است.
به همين خاطر شعائر ركن ركين دين وسبب بقاء تمامي مجموعه دين است، واز بين بردن شعائر سبب تضعيف دين شده وآن را در خطر زوال ونابودي قرار مي دهد، و
در عوض راههاي بيهودگي ومادي ودنيا پرستي وشيطان پرستي را تقويت مي كند. اگر در محيطي تمامي مظاهر محسوس اسلامي و ايماني از بين برود اعم از مظاهر سمعي يا بصري و غير آن، ديگر براي اهالي آن منطقه ديني باقي نخواهد ماند وارتباط آنها با آسمان به كلي قطع خواهد شد.
به همين خاطر از شيخ بهائي نقل شده كه اگر در شهري صداي اذان از مأذنه ها بلند نشود بايد حاكم مسلمين به آنهااعلان جنگ كند، زيرا اين رمز ارتباط مردم اين شهر با دين ومذهب است.
يكي ديگر از اشكالاتي كه گاه به برخي از گونه هاي عزاداري وارد مي كنند اين است كه: اين شيوه ها مستلزم ضرر رساندن به نفس است و اضرار به نفس- اگر ضرر مهم ومعتني به باشد- حرام بوده، بنابراين هر چند اينها به عنوان اولي حلال باشد اما به عنوان ثانوي حرام خواهد بود.
در پاسخ به اين اشكال مي گوييم: ادلّه حرمت اضرار به نفس نمي تواند شامل ضرري كه انسان در راه فضيلتي تحمل مي كند بشود. توضيح اين مطلب نيازمند بحث مبسوط فقهي و اصولي است ولي براي
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 91
تكميل بحث به سه مطلب اشاره مي كنيم.
ادلّه حرمت اضرار به نفس، مانند حرمت قتل نفس و يا حرمت القاء در هلاكت از شمول چنين ضرري انصراف دارد وبه هيچ عنوان شامل آن نمي شود. هرگاه براي رسيدن به چيزي كه شرعا راجح وپسنديده است انسان متحمل ضرري بشود چنين ضرري مورد ادلّه حرمت اضرار نيست.
اين ضرر حتي اگر منجر به نقص عضو و يا از دست دادن جان نيز بشود مادامي كه در راه كسب فضيلت، و اثبات فضيلت در جامعه، وجلو گيري از رسيدن مفسده اي به آنها باشد مشمول ادلّه حرمت اضرار نخواهد شد، بلكه مورد آنها منحصرا اضراري است كه در راه تحصيل فضائل نباشد. شواهد زيادي بر اين مطلب وجود دارد كه به برخي از آنها اشاره مي كنيم:
1- آنچه در لزوم و يا جواز و رجحان دفاع از مال و عرض و جان وارد شده است، تا آنجا كه نبي مكرم اسلام فرموده است:
«مَنْ قُتِلَ دُونَ مَالَهِ فَهِوَ بَمَنْزِلَةِ الشَهِيْدِ». «1»
«هر كس در راه دفاع از مالش كشته شود همانند شهيد
است».
همگي فقها در جواز يا وجوب چنين دفاعي كه در آن احتمال از بين رفتن جان و يا عضو وجود داشته باشد ترديدي ندارند. «2»
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 92
بنابراين در راه حفظ مال دنيا و يا عرض و جان شخصي تحمل ضرر ممنوع نبوده بلكه راجح و يا واجب است. شايد به اين جهت باشد كه در اين موارد امر دائر بين حفظ جان و حفظ فضيلت است؛ فضيلت عزت و زير بار ذلت نرفتن و در مقابل ظالم تسليم نشدن هر چند منجر به قتل شود، كه اين يك نوع نهي از منكر است. اگر چنين است پس چگونه در مورد شعائر حسيني كه سبب بقاء اسلام و قوام تمامي دين است ضرر شخصي مانع حكم اولي آن شده و رحجان اوليه را تبديل به حرمت ثانويه مي كند؟
2- در قرآن كريم وارد شده كه حضرت يعقوب آنقدر در فراق يوسف گريست تا اينكه چشمش- كه اشرف اعضاي بدن است- را از دست داد، و جالب اينكه او مي دانست چنين گريه اي منجر به از دست دادن چشم مي شود، اما با اين وجود دست از اين كار بر نداشت و اشرف اعضاي بدنش را در اين را از دست داد. حتي گريه او جانش را در خطر قرار داده بود كه پسرانش او را از چنين خطري بر حذر داشتند. «1» كار آن پيغمبر معصوم را قرآن به عنوان عبرت و موعظه براي ما نقل ميكند. «2» و امام سجاد عليه السلام نيز به كار او استشهاد ميكند. «3» اين گريه و حزن به
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 93
خاطر از دست
دادن يوسف كه جامع فضائل و داراي مقام نبوت است هيچ منقصتي را براي يعقوب ثابت نكرده بلكه قرآن از او ياد كرده و از اين كارش تمجيد مي كند.
3- امام چهارم آنقدر در عزاي پدر مظلومش مي گريست كه ممكن بود در اثر اين گريه جانش را از دست بدهد، يعني او در معرض وقوع در تلف نفس بود، همانطور كه در برخي از روايات آمده كه به آن حضرت مي گفتند:
«انِّي أِخِافُ عَلَيْكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْهَالِكِيْنَ».
يعني خوف آن مي رود كه در اثر شدن گريه جان خود را از دست بدهيد.
آن حضرت در پاسخ مي فرمود:
««إِنَّما أَشْكُوا بَثِّي وَ حُزْنِي إِلَي اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» إِنِّي لَمْ أَذْكُرْ مَصْرَعَ بَنِي فَاطِمَةَ إِلَّا خَنَقَتْنِي لِذَلِكَ عَبْرَة» «1»
«من از اندوه وناراحتيم را فقط به خدا شكوه مي كنم واز خدا چيزي مي دانم كه شما نمي دانيد، من هيچ گاه به ياد شهادت اولاد فاطمه نمي افتم مگر آنكه گريه راه گلويم را مي بندد».
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 94
با اين وجود حضرت دست از گريه در راه اين فضيلت بر نمي داشتند وضرر شخصي را بر آن مقدّم نمي كردند. نمونه اين رفتار در زندگاني ائمه عليهم السلام به وفور يافت مي شود، مثل اينكه گاه در هنگام ذكر مصيبت بي تاب شده وبيهوش مي شده اند، با اينكه بيهوشي انسان را در معرض فوت قرار ميدهد و چنين گريه اي نيز غير اختياري نيست.»
4- اغماء اميرالمومنين و ساير ائمه عليهم السلام در دعا و مناجات با خدا كه عامه و خاصه به وفور نقل كرده اند، با اينكه گفتيم در اغماء معرضيّت فوت وجود دارد. حتي در برخي از موارد كساني كه نظاره گر بودند
يقين ميكردند كه آن حضرات از دنيا رفته اند. مانند جريان معروف ابوالدرداء كه اميرالمومنين عليه السلام را در نخلستان در حال مناجات مشاهده كرد، وپس از آنكه حضرت بيهوش شده ومانند چوب خشك روي زمين افتاد وهر چه آن حضرت را تكان داد از خود حركتي نشان نمي داد، سراسيمه به خانه آن حضرت مراجعه كرده تا همسرش حضرت فاطمه زهرا عليها السلام را از فوت اميرالمؤمين عليه السلام با خبر كند. «2»
5- آنچه اميرالمومنين در آخر خطبه همّام فرمودند، پس از آنكه همام در اثر شنيدن اوصاف متقين شهقه اي زد و از دنيا رفت آن جناب فرمود:
«هكَذَا تَصْنَعُ الْمَوَاعِظُ البَالِغَةِ بِأَهْلِهَا» «3»
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 95
يعني موعظه هاي رسا چنين اثري را در اهلش مي گذارد، با آنكه حضرت مي دانستند او در معرض وقوع در چنين هلاكتي است، و به همين جهت ابتدا از بيان اوصاف متقين طفره ميرفتند و پاسخ او را نمي دادند، و وقتي او اصرار كرد حضرت چنين بيان شيوايي فرمود كه جان او را گرفت.
6- وقتي لشكريان معاويه به انبار حمله كردند و به غارت آن مناطق پرداختند اميرالمومنين عليه السلام خطبه اي خواندند و در ضمن آن فرمودند:
وارد خانه زن مسلمان و زن كافري، 24 «خبر به من رسيده كه يكي از سربازان معاويه وارد خانه زن مسلمان و زن كافري كه در پناه اسلام است شده، و خلخال و دستبند و گردن بند و گوشواره هاي آنها را به غارت برده است، در حالي كه هيچ وسيله اي براي دفاع جز گريه و التماس كردن نداشته اند. لشكريان شام با غنيمت فراوان رفتند بدون اينكه حتي يك نفر از آنها زخمي بردارد
و يا قطره خوني از ايشان ريخته شود. اگر براي اين حادثه مسلماني از روي تأسف بميرد ملامت نخواهد شد و از نظر من سزاوار است.» «1»
بايد بدانيم كه اميرالمومنين عليه السلام ميزان حق است و اهل مبالغه گويي نيست، تا همانند سياستمداران چپاول گر با بزرگ كردن چيزي كه بزرگ نيست مردم را ترغيب به جنگ كند. سخن او عين حق و حقيقت است. او مي فرمايد هتك حرمت حكومت اسلامي و شكستن حد و مرز
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 96
حكومت علوي حتي به اندازه اهانت به زن كافري كه پناهنده به اين حكومت شده، آن قدر مهم است كه جان دادن يك مسلمان كامل الايمان براي آن مصيبت سزاوار است.
آيا در اين جريان بيشتر حرمت اسلام و قرآن و ولايت هتك شده يا در آنچه در كربلا اتفاق افتاد؟
آيا جان دادن براي كندن خلخال از پاي يهوديه در پناه اسلام سزاست ولي جان دادن براي كندن خلخال از پاي نواميس وحي ناسزا؟
در اينجا شواهد بسيار زياد ديگري وجود دارد كه به جهت رعايت اختصار از ذكر آنها صرف نظر مي كنيم. تمامي آنها گواه بر اين مطلب است كه ادلّه حرمت اضرار به نفس به طور كلي منصرف از مواردي است كه معرضيت وقوع در ضرر در مسير فضيلتي از فضائل باشد.
تقدّم ادلّه حرمت اضرار به نفس و القاء نفس در هلاكت بر احكام اوليه- لبّاً- بازگشت به تزاحم دارد؛ يعني بايد ملاحظه كرد كه آيا آن ضرري كه متوجه انسان است مهم تر است، يا آن چيزي كه در آن معرضيّت ضرر وجود دارد، هر كدام مهم تر بود مقدّم خواهد شد.
مثلًا حكم
به وجوب وضو و غسل با خوف ضرر اندكي همچون تب مختصر و يا سرماخوردگي برداشته مي شود، اما حرمت اكل ميته و گوشت خوك تنها در صورتي برداشته ميشود كه ضرر به حدي برسد كه خوف از دست دادن جان برود. بنابراين ممكن است يك مقدار از ضرر بتواند
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 97
يكي از احكام فرعي دين را بردارد، اما همان مقدار از ضرر بعينه نمي تواند يكي از احكام ركني واصلي دين را رفع كند.
به همين جهت حكم جهاد در راه خدا با اينكه در آن خوف كشته شدن است به خاطر ضرر برداشته نمي شود چون ملاك جهاد به مراتب اقوي از ملاك حفظ جان يك و بلكه چندين نفر است. گر چه با توجه به مطلب قبل و نيز آنچه مي آيد اصلا ادلّه ضرر شامل ابوابي مانند جهاد نمي شود تا نوبت به تزاحم و حكومت برسد.
اكنون كه اين مطلب روشن شد مي گوييم: ملاك اقامه شعائر سيدالشهدا عليه السلام آنقدر مهم است كه ضرر شخصي هيچ گاه مانع از آن نخواهد شد. شواهد زيادي در روايات بر اين اهميت فوق العاده شعائر حسيني در دست مي باشد. اين شعائر علت اصلي بقاء اسلام و دين و توحيد و نبوت و امامت و معاد و همه شريعت بلكه تمامي شرايع، و سبب بقاء تمامي فضائل در جهان، و مانع رشد رذائل و سقوط جامه انساني در گرداب جاهليت است. طوائف مختلفي از روايات چنين اهميت فوق العاده اي را در شعائر حسيني بازگو مي كند. ما تنها به دو دسته از آنها كه هر كدام بالغ بر چند صد حديث دارد اشاره مي كنيم:
دسته اول: روايات زيادي
كه در تشويق و ترغيب به زيارت قبر امام حسين عليه السلام وارد شده. در اين روايات حضرات معصومين عليهم السلام با لحنهاي بسيار تند شيعيان را وادار به زيارت آن جناب مي نمودند، با اينكه مي دانيم در آن دوران زيارت سيدالشهدا مساوي بود با قتل و غارت و قطع عضو و …، همچنانكه متوكّل و غير او بارها كمر بر هدم قبر مطهر
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 98
آن حضرت بستند. جالب اينكه در زمان همين متوكل امام هادي عليه السلام كسي را مي فرستند تا در حائر حسيني براي آن حضرت دعا كند. «1»
معرضيّت وقوع در خطر هنگام رفتن به زيارت در آن دوران قابل انكار نيست، و همينطور تحريض و تشويق شديد ائمه بر رفتن به زيارت در همان شرائط. حتي در برخي از آنها تصريح شده كه با وجود ترس از قتل و حبس نبايد اين زيارت ترك شود. اگر اين دسته از روايات نيز نبود خود امر به زيارت رفتن با آن مضامين بالا آن هم در آن شرائط به وضوح گوياست كه حفظ شعائر حسيني- كه زيارت يكي از آنهاست- به مراتب مهم تر از حفظ جان و سلامت انسان است.
از اين قبيل روايات در مجامع حديثي ما بسيار زياد موجود است «2».
براي نمونه به برخي از اين مضامين اشاره مي كنيم:
1- زراره گويد: از امام باقر پرسيدم: چه مي فرماييد در مورد كسي
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 99
كه با ترس و وحشت به زيارت پدرتان برود. آن حضرت فرمود:
«يُؤْمِنُهُ اللَّهُ يَوْمَ الْفَزَعِ الْأَكْبَرِ وَ تَلَقَّاهُ الْمَلَائِكَةُ بِالْبِشَارَةِ وَ يُقَالُ لَهُ لَا تَخَفْ وَ لَا تَحْزَنْ هَذَا يَوْمُكَ الَّذِي فِيهِ
فَوْزُك». «1»
«خداوند او را روز وحشت و واهمه بزرگتر (قيامت) در امان قرار مي دهد، وملائكه با بشارت به استقبال او مي روند و مي گويند:
نترس و محزون مباش كه امروز روز رستگاري توست».
2- ابن بكير گويد: به امام صادق عليه السلام عرضه داشتم: من در ارّجان منزل دارم و دلم بسيار مي خواهد كه به زيارت قبر پدرتان بروم، اما از وقتي كه به قصد زيارت بيرون روم تا وقتي بر مي گردم دائما دلم در اضطراب وترس ووحشت است، از پادشاه وجاسوسان او وسربازان مسلحي (كه در را وجود داردند). حضرت فرمودند:
«يَا ابْنَ بُكَيْرٍ أَ مَا تُحِبُّ أَنْ يَرَاكَ اللَّهُ فِينَا خَائِفاً؟ أَ مَا تَعْلَمُ أَنَّهُ مَنْ خَافَ لِخَوْفِنَا أَظَلَّهُ اللَّهُ فِي ظِلِّ عَرْشِهِ وَ كَانَ مُحَدِّثُهُ الْحُسَيْنَ عليه السلام تَحْتَ الْعَرْشِ وَ آمَنَهُ اللَّهُ مِنْ أَفْزَاعِ الْقِيَامَةِ يَفْزَعُ النَّاسُ وَ لَا يَفْزَعُ، فَإِنْ فَزِعَ وَقَّرَتْهُ الْمَلَائِكَةُ وَ سَكَّنَتْ قَلْبَهُ بِالْبِشَارَةِ». «2»
«اي فرزند بكير آيا دوست نداري كه خدا تو را در زمره كساني ببيند كه براي ما ترسان شده اند؟ آيا نمي داني كسي كه به خاطر ترس ما ترسان شود خداوند او را در سايه عرشش «2»
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 100
جاي خواهد داد، ودر زير عرش حسين عليه السلام هم دم و هم صحبت او خواهد بود. وخداوند او را از اضطراب و وحشتهاي روز قيامت در امان قرار مي دهد، همه مردم در اضطراب و وحشتند اما او هيچ اضطرابي ندارد، اگر هراسان شود ملائكه او را آرام كرده و قلبش را با بشارت راحت مي كنند».
3- سليمان بن خالد گويد: شنيدم كه امام صادق عليه السلام مي فرمود:
«عَجَباً لِأَقْوَامٍ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ شِيعَةٌ لَنَا يُقَالُ إِنَّ أَحَدَهُمْ
يَمُرُّ بِهِ دَهْرَهُ لَا يَأْتِي قَبْرَ الْحُسَيْنِ عليه السلام جَفَاءً مِنْهُ وَ تَهَاوُناً وَ عَجْزاً وَ كَسَلًا! أَمَا وَ اللَّهِ لَوْ يَعْلَمُ مَا فِيهِ مِنَ الْفَضْلِ مَا تَهَاوَنَ وَ لَا كَسِلَ … ». «1»
«تعجب است از گروهي كه گمان مي كنند شيعه ما هستند، مي گويند عمر يكي از آنها مي گذرد و به زيارت قبر حسين نمي رود! اين كار به خاطر جفا وبي اهميت دانستن وسستي وتنبلي اوست. به خدا قسم اگر مي دانست چه فضيلتي در زيارت اوست نه آن را بي ارزش مي پنداشت و نه سستي مي كرد».
4- ابن خارجه گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم از كسي كه بدون علت زيارت قبر امام حسين عليه السلام را ترك كرده است. فرمود:
«هَذَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ النَّارِ». «2»
«اين مردي از اهل آتش است».
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 101
5- امام صادق عليه السلام فرمود:
«لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ حَجَّ دَهْرَهُ ثُمَّ لَمْ يَزُرِ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ عليه السلام لَكَانَ تَارِكاً حَقّاً مِنْ حُقُوقِ رَسُولِ اللَّهِ صلي اللَّه عليه و آله لِأَنَّ حَقَّ الْحُسَيْنِ عليه السلام فَرِيضَةٌ مِنَ اللَّهِ وَاجِبَةٌ عَلَي كُلِّ مُسْلِم». «1»
«اگر يكي از شما همه عمرش را به حج برود و حسين بن علي عليه السلام را زيارت نكند يكي از حقوق رسول خدا صلي الله عليه و آله را ترك كرده است، زيرا حق حسين عليه السلام فريضه اي واجب از طرف خدا بر گردن هر مسلماني است».
6- امام رضا عليه السلام فرمودند:
«مَنْ زَارَ قَبْرَ الْحُسَيْنِ عليه السلام بِشَطِّ فُرَاتٍ كَانَ كَمَنْ زَارَ اللَّهَ فَوْقَ عَرْشِهِ». «2»
«هر كس قبر حسين عليه السلام را در كنار شط فرات زيارت كند همانند كسي است كه خدا را بالاي عرشش
زيارت كرده»
دسته دوّم: روايات متعددي است كه شيوه هاي مختلف عزاداري را بيان مي كند. بيش از پانصد حديث در اين زمينه موجود است، وحدود پنجاه عنوان در مورد عزاي آن امام مظلوم وارد شده است، كه بسياري از اين عناوين مستلزم اضرار به نفس ومعرضيت وقوع در هلاكت است.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 102
برخي از اين عناوين به قرار زير است:
لَطْم، لدم، قلق، هلع، جزع، بكاء، نوح، ندبه، صيحة، صرخه، حزن، تفجّع، تألّم، مجروح شدن پلك چشم، هيجان، چاك دادن گريبان وغير آن.
جزع به معني بي تابي است، يعني انسان در اثر مصيبت كنترل خود را از دست بدهد و تاب نياورد و كارهايي انجام دهد كه اگر تاب مي آورد آن كارها را انجام نمي داد.
لطم يعني به صورت سيلي زدن. لدم يعني بر صورت و سينه كوفتن تا خون جاري شود. قلق يعني مضطرب شدن ودر كنترل نبودن كه در چنين حالتي هر اتفاقي ممكن است براي انسان بيفتد. هلع به معني جزع و بي تحملي است. صيحه يعني شيون بلند. صرخه يعني صيحه بلند.
همانطور كه مشاهده مي كنيد اين عناوين با حفظ نفس وجان سازش ندارد. اگر اضرار به نفس در عزاي مظلوم حرام باشد هيچ گاه نبايد در اين مصيبت بي تاب شد به حدي كه انسان به اضطراب افتاده و هيجان زده شده وافعالش از تحت كنترل او خارج شود.
البته اين بدان معني نيست كه هر كسي به هر گونه كه مضطرب شد وخوني از خود جاري كرد واقعا عزاداري كرده باشد وكار او از شعائر حسيني محسوب شود، بلكه بايد شرائطي كه تاكنون مطرح شد در آن رعايت شود كه از آن جمله دلالت
عرفي اين عمل بر عزاي سالار شهيدان وعدم انطباق عنوان حرام بر آن است.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 103
اكنون به برخي از اين مضامين نيز اشاره مي كنيم:
1- امام صادق عليه السلام فرمودند:
«كُلُّ الْجَزَعِ وَ الْبُكَاءِ مَكْرُوهٌ مَا خَلَا الْجَزَعَ وَ الْبُكَاءَ لِقَتْلِ الْحُسَيْنِ عليه السلام». «1»
«هر بي تابي وگريه اي مكروه است مگر بي تابي وگريه براي شهادت حسين عليه السلام»
2- امام صادق عليه السلام از مسمع كردين پرسيدند: آيا تو به ياد مصيبتهاي امام حسين مي افتي و براي آن جزع و بي تابي مي كني؟ گفتم: آري به خدا آنقدر مي گريم كه اهلم اثر آن را در چهره ام مي بينند وديگر نمي توانم غذا بخورم وآب بياشامم، به حدي كه از فرط گرسنگي وتشنگي وضع چهره ام تغيير مي كند. حضرت فرمود:
«رَحِمَ اللَّهُ دَمْعَتَكَ أَمَا إِنَّكَ مِنَ الَّذِينَ يُعَدُّونَ مِنْ أَهْلِ الْجَزَعِ لَنَا» … «2»
«خدا به اشك چشمت رحم نمايد، هرآينه تو از كساني هستي كه از اهل جزع و بي تابي بر ما محسوب مي شوند».
3- امام باقر عليه السلام روز عاشورا به تمامي اهل خانه كه از آنها تقيّه نمي كرد مي فرمود بر آن حضرت گريه كنند ودر خانه اش مجلس عزا بر پا كرده و اظهار جزع كنند، يعني بي تابي خود را آشكار كرده و نشان دهند. «3»
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 104
4- امام رضا عليه السلام فرمودند:
«إِنَّ يَوْمَ الْحُسَيْنِ أَقْرَحَ جُفُونَنَا وَ أَسْبَلَ دُمُوعَنَا». «1»
«روز حسين پلكهاي چشم ما را زخم كرده و اشك هاي ما را ريزان نموده است».
6- در زيارت ناحيه وارد شده است كه:
«وَ أُقِيمَتْ لَكَ الْمَأْتَمُ فِي أَعْلَي عِلِّيِّينَ وَ لَطَمَتْ عَلَيْكَ الْحُورُ الْعِين». «2»
«براي تودر اعلي عليين مجالس عزا و ماتمكده ها بنا شده وحور العين
به خاطر تو به صورت خود لطمه زده است».
اينها قطره اي از درياي روايات فراواني است كه در اين باب وارد شده وتمامي آنها گوياي يك مطلب است، وآن اين كه ملاك شعائر حسيني و عزاي بر مظلوم بسيار مهم تر وقوي تر از بسياري از احكام ديگر است. بنا براين اگر تزاحمي ميان اين دو رخ داد شعائر حسيني بي چون و چرا مقدم خواهد بود.
وجه اهميت اين است كه اين شعائر مرتبط با ولايت است كه «لَمْ يُنادِ بِشَي ءٍ كَمَا نُودِيَ بِالوِلايِةِ» «3»
، و مرتبط با سيدالشهداست كه او نفس رسول خدا و چراغ هدايت و كشتي نحات است، اگر شعائر ا از بين
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 105
برود بشريت تا ابد هلاك شده و نجات نخواهند يافت و چراغي براي هدايت نخواهند داشت. از اين رو از دست دادن جان يك يا چند نفر در مقابل حيات معنوي همه بشريت ارزشي ندارد.
ضرر و هلاكت و از دست دادن، به چيزي مي گويند كه گتره و بيهوده از دست انسان برود. وقتي انسان چيز با ارزشي را بيهوده از دست بدهد و در مقابلش هيچ بهره و نتيجه اي وجود نداشته باشد او ضرر كرده است. اما اگر انسان چيزي را از دست داد ولي در مقابل چيز بهتري به دست آورد، در هيچ منطقي او را متضرر حساب نمي كنند. مثلًا اگر پول شما بيهوده از دست شما برود و در مقابلش چيزي عائدتان نشود ضرر كرده ايد، اما اگر در ازاي از دست دادن پول به چيز ارزشمند ديگري برسيده ايد هيچ ضرري نكرده ايد.
همينطور از دست دادن يكي از اعضاي بدن براي محافظت از ساير اعضا ضرر
نبوده بلكه جلوگيري از ضرر است، و يا حجامت و گرفتن مقداري از خون سر يا كمر براي حفظ سلامت بدن. از اين رو از دست دادن هر چيزي ضرر نيست بلكه بايد ديد در مقابل از دست دادن آن چيز چه چيزي به دست آمده است.
وقتي در مقابل از دست دادن يكي از امور دنيوي نفع آخرتي نصيب انسان بشود موضوع ضرر منتفي خواهد شد. مرحوم محقق نراقي در
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 106
عوائد الأيام نيز به اين مطلب اشاره كرده «1»، و در مستند الشيعه فروع زيادي را بر آن مترتب نموده است.
به همين جهت جهاد در راه خدا با اينكه در آن تلف نفس و عضو هست اما ضرر نيست، چون در ازاي از دست دادن آن بهره هاي فراواني عائد خود مجاهد و جامعه اسلامي ميشود، و جان شهيد بيهوده تلف نشده تا هلاكت باشد. همچنين است از دست دادن هر امر دنيوي براي به دست آوردن امر اخروي.
وقتي امام امير المومنين عليه السلام مي فرمايد جان دادن مسلمان در مصيبت اهانت به مرز و بوم اسلامي- حتي به اندازه كندن خلخال از پاي يهوديه در پناه اسلام- كاري به جا وسزاست به آن معني است كه جان آن شخص بيهوده تلف نشده بلكه در راه فضيلت بوده و هيچ ملامتي متوجه او نيست.
در حقيقت اين اشكال ناشي از ديد كوتاه دنيا پرستان و ماديين است كه تمام خير و شر را در اين دنيا مي بينند و اصلا اعتقادي به فضائل و كمالات و مقامات اخروي ندارند، قرآن حال آنان را اينگونه حكايت مي كند:
«وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا
نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ وَما لَهُمْ بِذلِكَ مِنْ عِلْمٍ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّون». «2»
اما اگر اعتقادي به جهان آخرت باشد و انسان يقين داشته باشد كه در مقابل از دست دادن اين چيز به چيزهاي زيادي دست پيدا ميكند هيچ وقت آن را ضرر به حساب نمي آورد.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 107
بله البته ممكن است شارع مقدس به لحاظ اينكه گاه تحمل يك ضرر دنيوي در راه رسيدن به يك كمال و فضيلت، انسان را از تحصيل كمالات فراوان ديگري باز مي دارد، وديگر نمي تواند در اين راه ادامه مسير دهد، به خاطر وجود ضرر در يكي از تكاليفش دست از وجوب آن تكليف و يا حتي از جواز آن بردارد، و بر مكلف لازم كند كه مراعات ضرر را نموده و متحمل ضرر نشود هر چند اين فضيلت از او فوت شود. همانند اينكه با وجود ضرر حكم وجوب روزه و وضو وغسل برداشته مي شود، چه رفع حكم رخصت باشد يا عزيمت. ولي تمام نكته در اين است كه در چنين موردي لزوم تحمل ضرر نه به خاطر اقوي بودن ملاك آن ضرر شخصي دنيوي از ملاك حكم شرعي است، بلكه به خاطر محروم شدن مكلف از ادامه مسير و درك ساير كمالاتي است كه در نظر شارع اهم از فوت ملاك اين حكم فرعي است.
اكنون مي گوييم: عزاداري بر سالار شهيدان عالم كه سبب بركات فراوان دنيوي و اخروي، در شخص و جامعه، در اخلاق و عقائد، در تربيت اجتماعي و … دارد، در مقابل اين همه نفع تلف عضو و يا تلف نفس ضرر محسوب نمي شود و
ضرر در اينجا تخصّصاً و موضوعاً منتفي است.
چگونه ضرر باشد در حالي كه علت بقاء اسلام و مانع تحريف اين آيين آسماني- همانند ساير اديان- شده است؟
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 108
چگونه ضرر باشد در حالي كه از توحيد تا معاد، از طهارت تا ديات، از اخلاق وآداب همگي وابسته به اوست؟ واگر اين شعائر از بين برود تمامي دين از بين خواهد رفت وچيزي از آن نخواهد ماند، مگر مشتي خرافات وظلمات، همان چيزي كه در ساير اديان تحريف شده مشاهده مي كنيم.
چگونه ضرر باشد و حال آنكه اين شعائر حيات طاغوتهاي روزگار را به چالش كشيده، و آنها را هميشه هراسان از اين عزاداريها نگه داشته است، و به همين سبب از گذشته زمان تا به امروز با تمام قوا سعي در كمرنگ كردن اين شعائر و عزاداري ها و زيارت رفتن ها هستند؟
چگونه ضرر باشد و حال آنكه چنين شعائري سبب تقويت روحيه سربلندي و عزت و زير بار ظلم نرفتن در جوامع ايماني است كه داد مستكبران عالم را در آورده است؟
چگونه ضرر باشد و حال آنكه سبب تقويت روحيه ايماني جوامع بوده و سد محكمي در برابر تهاجمات روز افزون فرهنگي دشمنان است؟
چگونه ضرر در اين شعائر صدق كند و حال آنكه قوام دين به اين شعائر است، و تمام دين را همين شعائر حفظ ميكند؟
اين شعائر علاوه بر منافع لايتناهي اخروي منافع بيشمار دنيوي نيز دارد. از اين رو حتي اگر قاعده فوق را نسبت به منافع اخروي نپذيريم و ملاك نفع و ضرر را تنها منافع دنيوي بدانيم، به هيچ وجه نمي توان از منافع بيشمار دنيوي اين شعائر چشم
پوشي كرد. پس در اين شعائر- با تحفظ بر عنوان شعيره بودن- ضرر موضوعاً منتفي است چه به لحاظ
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 109
نفع اخروي وچه به لحاظ منافع بيشمار دنيوي.
اساس شعائر حسيني بر ايجاد روحيه حماسي وفداكاري وايثار واز خود گذشتگي است، نه مراعات جان وحفظ خود وخود خواهي، اساس بر جهاد وجانفشاني است نه نگه داشتن جان، اساس بر جانبازي است نه تن پرستي.
اصلا حسين عليه السلام يعني فداكاري، يعني از خود گذشتن، يعني به فكر خود نبودن، يعني جانفشاني در راه محبوت را شيرين تر از عسل دانستن، يعني نديدن خود وديدن او.
كربلا يعني تير را به چشم و جان خريدن تا خاري به پاي حجة اللَّه نخلد، كربلا يعني قطعه قطعه شدن در راه امام زمان تا تني از او نرجند، كربلا يعني مادر، سر بريده فرزند را به طرف دشمن پرتاب كند تا از اين رهگذر يك خار از هزاران خار از سر راه فرزند زهرا كنده شود. كربلا يعني اينكه منتها آرزوي انسان اين باشد كه خون آلوده اش با خون امامش مخلوط شود تا از اين راه كسب آبرو كند. اينها معاني نهضت عاشوراست نه آنكه تمام فكر وذكر انسان اين باشد كه خاري در پايش نخلد تا مبادا خوني از او جاري شود ولطمه اي ببيند. به همين جهت ميرزاي قمي شعائر حسيني را در باب جهاد مندرج كرده است. «1»
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 110
آيا تحمل ضررهاي فراوان براي تمرين و آمادگي سربازان فداكاري كه حاضرند سر خود را در راه هدف ببازند ضرر محسوب ميشود؟
هميشه در هر لشكري يك عده سرباز فداكار هستند
كه حاضرند در راه هدفشان هر زحمتي را به جان بخرند، چنين كساني را به تمرينهاي سخت و دشواري وا مي دارند كه ديگران از تحمل آن عاجزند، زيرا اينها قرار است جان بدهند پس نبايد از ريختن مقداري از خونشان در هنگام رزمايش وآمادگي نظامي واهمه اي داشته باشند. اينها براي اينكه خود را نگه دارند نيامده اند، بلكه آمده اند تا خود را نگه ندارند وهدفشان را نگه دارند، جانشان را فدا كنند تا هدفشان فدا نشود. گاه در برخي رزمايشهاي نظامي جان برخي از اين تكاوران نيز از بين مي رود، اما چه باك از رفتن جان چند نفر در مقابل آمادگي نظامي وتربيت سربازاني كه در راه هدفشان سر مي بازند.
معمولا براي بيان چنين معاني والاي ايثار وشهادت از رنگ قرمز ويا گل لاله استفاده مي كنند، زيرا دلالت خون ورنگ سرخ بر شهادت ورشادت دلالتي طبعي است وچنين دلالتي برتر از دلالت هاي وضعي موجود در ساير اقسام شعائر است.
مي دانيم عزيزترين چيز براي انسان جان اوست، برخي در راه محبوبشان از بذل مال دريغ ندارند اما صحبت جان كه برسد عقب نشيني مي كنند. اما عده ايي هستند كه حاضرند با صد شور و شعف در راه محبوبشان جان خود را نيز ببازند، همان جان عزيزي كه همه با دوصد حرص وآز آن را حفظ مي كنند. اينها همان كساني هستند كه
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 111
خواب راحت را از چشم بدخواهان محبوبشان ربوده اند، وآنها را در درياي گيجي وگنگي وترس واضطراب و واهمه فرو برده اند. دست ديگران ديگران را مي شود با پول بست، يا صدايشان را با تهديد خفه كرد، اما اينها نه چشمي به دنيا دوخته اند ونه
دلي بر جان.
صد البته كه رزمايش اين گروه فداكار بسيار ديدني خواهد بود، كه چگونه با عشق و شور از خون دل خود- كه عزيزترين چيزها نزد بعضي مي باشد- به چه راحتي مي گذرند واصلا ناراحت نيستند! وصد البته كه چنين رزمايشي براي گروه ديگر بسيار تلخ ونامبارك بوده ومو را بر تنشان راست مي كند، اينها كه با نام محبوبشان چنين سر مي بازند اگر او را ببينند وقرار باشد به فرمان او بجنگند چه خواهند كرد؟ در حقيقت اين يك تمرين وآمادگي نظامي است براي ياري آن يار سفر كرده كه صد قافله دل همره اوست، چه پس از ظهورش وچه قبل از آن.
البته نمي خواهيم بگوييم هر كه در اين رزمايش شركت مي كند از چنين شناخت بالايي برخوردار است، واين كار او نشانه شدت رشادت وفداكاري وعلاقه او در راه محبوبش مي باشد. اما يكي از اصول مسلمّ در علم اخلاق وتربيت ويكي از بهترين شيوهاي كنترل نفس وبه دست آوردن عنان اين اسب چموش، همانندي با نيكان است. يعني كسي كه يكي از فضائل روحي برايش بسيار دشوار مي نمايد، اگر بخواهد نفسش رام شده وبر انجام اين فضيلت عادت كند، بايد خود را شبيه
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 112
كساني كه داراي اين فضيلت هستند بنمايد، و به اصطلاح عاميانه اداي او وكاريهايش را در بياورد كه همانندي با نيكان خود يك فضيليت است. در چنين حالتي كم كم انسان رنگ او را به خود مي گيرد و مانند او خواهد شد. اميرالمؤمنين عليه السلام مي فرمايد:
«إِنْ لَمْ تَكُنْ حَلِيماً فَتَحَلَّمْ فَإِنَّهُ قَلَّ مَنْ تَشَبَّهَ بِقَوْمٍ إِلَّا أَوْشَكَ أَنْ يَكُونَ مِنْهُمْ». «1»
«اگر بردبار نيستي خود را
به شكل بردباران در آور، كه بسيار اندكند كساني كه خود را شبيه گروهي نمايند مگر آنكه بالأخره از آنها خواهند شد».
بنابراين يكي از راههاي ايجاد روحيه حماسي و جانبازي وفداكاري وايثار واز خودگذشتگي- كه تمامي اينها معاني بلند نهضت عاشورا وكربلاست- همانندي با دارندگان اين فضائل است، تا به اين واسطه چنين روحيه اي در آنها هم ايجاد شود.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 115
منابع حديثي شيعه
1. اصول و فروع كافي، محمد بن يعقوب كليني ثقة الاسلام، متوفي 329 قمري. چاپ دار الكتب اسلاميه تهران.
2. المناقب يا مناقب ابن شهر آشوب، محمد بن شهر آشوب مازندراني، متوفي 588 قمري. چاپ موسسه انتشارات علامه قم.
3. امالي شيخ صدوق، محمد بن علي بن بابويه قمي، متوفي 381 قمري.
چاپ كتابخانه اسلاميه.
4. بحارالانوار، محمد باقر مجلسي علامه، متوفي 1111 قمري. چاپ موسسة الوفاء بيروت.
5. تهذيب الأحكام، محمد بن حسن طوسي شيخ الطائفة، متوفي 460 قمري.
چاپ دار الكتب اسلاميه تهران.
6. عيون اخبار الرضا، محمد بن علي بن بابويه قمي، متوفي 381 قمري.
چاپ انتشارات جهان.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 116
7. غررالحكم ودرر الكلم، عبد الواحد بن محمد تميمي آمدي، متوفي 550 قمري. چاپ انتشارات دفتر تبليغات حوزه علميه قم.
8. كامل الزيارات، ابن قولويه قمي، متوفي 367. چاپ انتشارات مرتضويه.
9. مصباح المتهجّد، محمد بن حسن طوسي شيخ الطائفة، متوفي 460 قمري. چاپ موسسة فقه الشيعة بيروت.
10. نهج البلاغة، سيد رضي، متوفي 406 قمري.
11. وسائل الشيعة الي تحصيل مسائل الشريعة، شيخ حر عاملي، متوفي 1104 قمري. چاپ موسسة آل البيت لاحياء التراث.
منابع فقهي شيعه
12. المبسوط، محمد بن حسن طوسي شيخ الطائفة، متوفي 460 قمري. چاپ المكتبة المرتضوية.
13. تذكرة الفقهاء، حسن
بن يوسف بن مطهر علامه حلي، متوفي 726 قمري.
چاپ موسسة آل البيت لاحياء التراث.
14. جامع الشتات، ابوالقاسم بن محمد حسن، ميرزاي قمي، متوفي 1231 قمري. چاپ موسسه كيهان.
15. جامع المقاصد في شرح القواعد، علي بن حسين كركي محقق ثاني متوفي 940 قمري. چاپ موسسه آل البيت لاحياء التراث.
16. جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام، محمد حسن النجفي، متوفي 1266 قمري. چاپ دار الكتب اسلاميه تهران.
17. ذكري الشيعة في احكام الشريعة، محمد بن جمال الدين مكي عاملي شهيد اول، متوفي 786 قمري. چاپ موسسة آل البيت لاحياء التراث.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 117
18. رياض المسائل، سيد علي طباطبائي، متوفي 1231 قمري. چاپ موسسة النشر الاسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
19. عوائد الأيام، احمد بن محمد مهدي نراقي، متوفي 1245 قمري. چاپ مركز النشر التابع لمكتب الاعلام الاسلامي
20. كشف اللثام عن قواعد الاحكام، بهاء الدين محمد بن حسن اصفهاني فاضل هندي، متوفي 1137 قمري. چاپ موسسة النشر الاسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
21. مجمع الفائدة والبرهان في شرح ارشاد الاذهان، مولي احمد اردبيلي، متوفي 993 قمري. چاپ موسسة النشر الاسلامي وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم.
22. مسالك الافهام الي تنقيح شرايع الاسلام، زين الدين بن علي عاملي شهيد ثاني، متوفي 965 قمري. چاپ موسسة المعارف الاسلامية.
23. مستند الشيعه في احكام الشريعة، احمد بن محمد مهدي نراقي، متوفي 1245 قمري. چاپ موسسة آل البيت لاحياء التراث.
منابع حديثي سني
24. الدر المنثور، جلال الدين سيوطي، چاپ دار الفكر لبنان.
25. سنن ابي داوود، سليمان بن اشعث سجستاني، متوفي 275. چاپ دارالفكر بيروت.
26. سنن ترمذي، محمد بن عيسي بن سورة، متوفي 279. چاپ دارالفكر بيروت.
27.
سنن كبري، ابوبكر بيهقي، متوفي 458. چاپ دارالفكر بيروت.
28. صحيح بخاري، محمد بن اسماعيل. چاپ دار الطباعة العامرة استانبول.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 118
29. صحيح مسلم، مسلم بن حجاج، چاپ دار الفكر بيروت.
30. كنز العمال في سنن الاقوال والافعال، علي المتقي بن حسام الدين الهندي، متوفي 975. چاپ موسسة الرسالة بيروت.
31. مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، علي بن ابي بكر الهيثمي، متوفي 807. چاپ دار الكتب العلمية بيروت.
32. ينابيع المودة لذوي القربي، سليمان بن ابراهيم قندوزي حنفي، 1294 قمري. چاپ دار الاسوة للطباعة و النشر.
كتب لغت
33. العين، خليل بن احمد فراهيدي، متوفي 175.
34. القاموس المحيط، فيروزآبادي.
35. صحاح اللغة، جوهري.
36. مقاييس اللغة، ابن فارس.
ساير كتابها
37. حماسه حسيني، مرتضي مطهري شهيد. چاپ انتشارات صدرا تابستان 1368.
38. فرهنگ نامه مرثيه سرايي وعزاداري سيد الشهداء، محمد محمدي ري شهري. نشر مشعر.
39. كتاب مقدس شامل عهد عتيق و عهد جديد.
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 119
«احل اللَّه البيع» 26
«الَّذينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعينَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ فِي الصَّدَقاتِ وَ الَّذينَ … » 72
«انَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلام» 11
«إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّه» 38
«إِنَّما أَشْكُوا بَثِّي وَ حُزْنِي إِلَي اللَّهِ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ» 93
«ذلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَي الْقُلُوب» 38
«زُيِّنَ لِلَّذينَ كَفَرُوا الْحَياةُ الدُّنْيا وَ يَسْخَرُونَ مِنَ الَّذينَ آمَنُوا» 72
«في بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُه» 38
«لِكُلٍّ جَعَلْنا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهاجا» 12
«وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَكُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّه» 38، 58، 80
«وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا» 106
«وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَي الْقُلُوب» 11
«وَ يَصْنَعُ الْفُلْكَ وَ كُلَّما
مَرَّ عَلَيْهِ مَلَأٌ مِنْ قَوْمِهِ سَخِرُوا مِنْهُ» 72
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّه» 38
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 121
ابْعَثُوا إِلَي الْحَيْرِ ابْعَثُوا إِلَي الْحَيْرِ … 98
اقْرَأْ عَلَي مَنْ تَرَي أَنَّهُ يُطِيعُنِي مِنْهُمْ وَ يَأْخُذُ بِقَوْلِيَ السَّلَامَ 83
أُقِيمَتْ لَكَ الْمَأْتَمُ فِي أَعْلَي عِلِّيِّينَ وَ لَطَمَتْ عَلَيْكَ الْحُورُ الْعِين 104
إِنْ لَمْ تَكُنْ حَلِيماً فَتَحَلَّمْ 112
انِّي أِخِافُ عَلَيْكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْهَالِكِيْنَ 93
إِنِّي لَمْ أَذْكُرْ مَصْرَعَ بَنِي فَاطِمَةَ إِلَّا خَنَقَتْنِي لِذَلِكَ عَبْرَة 93
إِنَّ يَوْمَ الْحُسَيْنِ أَقْرَحَ جُفُونَنَا وَ أَسْبَلَ دُمُوعَنَا 104
حُسَيْنٌ مِنِّي وَ أَنَا مِنْ حُسَيْن 11
رَحِمَ اللَّهُ دَمْعَتَكَ أَمَا إِنَّكَ مِنَ الَّذِينَ يُعَدُّونَ مِنْ أَهْلِ الْجَزَعِ لَنَا 103
رَحِمَ اللَّه مَنْ أَحْيَا أَمْرَنَا 39
عَجَباً لِأَقْوَامٍ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ شِيعَةٌ 100
كُلُّ الْجَزَعِ وَ الْبُكَاءِ مَكْرُوهٌ مَا خَلَا الْجَزَعَ 103
كَمْ مِنْ عَقْلٍ أَسِيرٍ تَحْتَ هَوَي أَمِير 76
كُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِغَيْرِ أَلْسِنَتِكُمْ لِيَرَوْا مِنْكُمُ الاجْتِهَادَ 82
شيوه هاي نوين عزاداري بدعت يا سنت؟، ص: 122
كَيْفَ بِكُمْ إِذَا فَسَدَتْ نِسَاؤُكُمْ وَ فَسَقَ شَبَابُكُمْ 76
لاتَأْخُذُهُ فِي اللَّه لَومَةُ لائِمٍ 73
لَمْ يُنادِ بِشَي ءٍ كَمَا نُودِيَ بِالوِلايِةِ 33، 104
لَوْ أَنَّ أَحَدَكُمْ حَجَّ دَهْرَهُ ثُمَّ لَمْ يَزُرِ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ 101