ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

قویم و مستحکم علمی، که از دست آوردهای عظیم فکر و اندیشۀ حقوقی بشری است اثری فشرده در اختیار خوانندگان و علاقمندان مباحث حقوقی قرار دهد، که در آن خطوط اصلی این مکتب نشان داده شده و فهرستی از منابعی که یک پژوهندۀ آشنا به زبانهای شرقی می تواند از آنها برای یک کار تحقیقی پیرامون این مکتب استفاده کند در دسترس بگذارد. کتاب حاضر محصول آن فکر بود. امید است که برگردان فارسی آن نیز برای علاقمندان فارسی زبان این رشته از تحقیقات سودمند باشد.

حسین مدرّسی طباطبایی

ص: 8

ص: 9

قرآن در همین شکل و مفاد ظاهری خود حجّت، و شکل دهندۀ روح حاکم بر فقه شیعی است.

حدیث یعنی گفتار و کردار و تقریر پیامبر یا امام، باید با وسائط موثّق و معتبر رسیده باشد که البتّه در این مورد وضع مذهبی راوی تأثیری ندارد. حدیثی که وسیلۀ یک غیر شیعی راست گو نقل شده باشد به همان اندازه معتبر و مورد عمل است که حدیث شیعی راست گو.

اجماع یعنی وحدت نظر همۀ دانشمندان شیعی در یک موضوع، به خودی خود حجّت نیست لیکن گاه به تفصیلی که در کتابهای اصول فقه هست از راه آن (سنّت) به اثبات می رسد.

مراد از عقل به عنوان یک منبع برای حقوق شیعی (1) احکام قطعی عقل نظری و عقل عملی است، چنان که در خوبی عدالت و بدی ستم (2). در تعالیم اسلامی قاعده ای است که به مقتضای آن هر آن چه عقل بدان حکم کند شرع نیز برابر آن حکم خواهد نمود و از این رو، در این گونه موارد بر حکم این قاعده که (قاعدۀ ملازمه) خوانده می شود حکم شرعی از حکم عقلی ناشی و استنتاج خواهد شد (3). تلازم میان وجوب چیزی با وجوب مقدمات آن، یا میان امر به چیزی با نهی از ضدّ آن، هم چنین این که امر و نهی در یک مورد نمی تواند جمع شود (که همه از مسائل علم اصول فقه و منشاء آثار و احکام فقهی است) همه از قبیل همین احکام عقلی است.

از این میان، منبع دوّم یعنی احادیث وارده از پیامبر و امامان اهل بیت که مهم ترین منبع فقهی شیعی است در مجامیعی خاصّ گرد آوری شده و مشهورترین آنها که مرجع فقهاء است عبارت است از:

1) کتاب الکافی، از محمّد بن یعقوب کلینی (م 329).

2) کتاب من لا یحضره الفقیه، از محمّد بن علی بن بابویه قمی، صدوق (م 381).

3) تهذیب الاحکام، از محمّد بن حسن طوسی، شیخ الطّائفه (م 460).

4) الاستبصار، از همو.).

ص: 12

5) الوافی، از محمّد محسن فیض کاشانی (م 1090).

6) وسائل الشیعة، از محمد بن حسن حرّ عاملی (م 1104).

7) بحار الأنوار، از محمّد باقر بن محمّد تقی مجلسی (م 1110).

8) مستدرک الوسائل، از حسین بن محمّد تقی نوری (م 1320).

از این جمله، چهار کتاب نخست به عنوان (کتب اربعه) شناخته شده و در فنّ حدیث شیعی از اهمیّتی همانند (صحاح ستّه) نسبت به مجامیع حدیثی اهل سنّت برخوردار است. متداول ترین کتاب از فهرست بالا در مراجعات فقهی، کتاب وسائل الشیعة است که جامع احادیث چهار کتاب نخست (کتب اربعه) و بسیاری از کتابهای حدیث دیگر است، و چون منحصر به روایاتی است که در مباحث فقهی رسیده است کتاب دستی برای مراجعۀ هر فقیهی است.

استناد به روایات این مجامیع تابع وجود شرایط خاصّی است (1). وثاقت و راست گویی همۀ راویان سلسله سند یک حدیث باید به ثبوت رسیده باشد. دانشی خاص به نام علم رجال که در بارۀ روات حدیث و شرح حال آنان بحث می کند متکفّل این کار است. احادیث از نظر مقدار اعتبار و سندیّت بر اساس ضوابط مخصوصی که در علمی دیگر به نام علم درایه مورد بحث قرار گرفته است به انواع و رده های مختلفی تقسیم می شود (2) و بر همین اساس، بسیاری از روایات متون ذکر شده از نظر فقهاء ضعیف و غیر قابل استناد است.

استخراج احکام شرعی از منابع یاد شده بر اساس قواعد و ضوابطی که در علم اصول فقه بیان شده است به کمک استدلال عقلی و با روش تحلیل منطقی انجام می پذیرد که نام آن در اصطلاح اسلامی (اجتهاد) است. از نظر اصول تعالیم شیعی امکان اجتهاد همواره برای دانشمندان وجود دارد و هر فقیه الزاما باید در برخورد با مسائل، دلایل و مستندات هر مسأله را شخصا ملاحظه کرده و در مورد آن نظر بدهد. تقلید و پیروی یک مجتهد از مجتهد دیگر در مسائل شرعی حرام است.5.

ص: 13

حوزه های علمی شیعی متن درسی بوده است.

یکی دیگر از مصادر اصلی فنّ از این ادوار، بخش اصول فقه از کتاب الغنیة سید ابو المکارم ابن زهره حلبی (م 585) است (1). کتاب المصادر فی اصول الفقه سدید الدّین محمود حمّصی- دانشمند و متکلّم شیعی نیمۀ دوم قرن ششم به دست ما نرسیده (2)، لیکن بندهایی از آن در کتاب السّرائر ابن ادریس هست (3). پس از آن معارج الاصول محقّق جعفر بن الحسن الحلّی (م 676)، و سپس آثار اصولی علامه حسن بن یوسف بن المطهّر الحلّی (م 726) مانند تهذیب الأصول، مبادی الوصول و نهایة الوصول این علم را با تحوّلاتی تازه همراه ساخت.

پس از این دوره کارهای بسیاری از جانب دانشمندان شیعی به صورت تحشیه و شرح بر آثار علامه در اصول فقه انجام گرفت، که فهرست برخی از آنها در الذریعة (4) هست و از مشهورترین آنهاست شروح ضیائی و عمیدی (5) که در پیشبرد علم اصول فقه نقشی قابل توجّه داشته است. شهید اوّل شمس الدّین محمّد بن مکّی العاملی (م 786) این دو شرح را در کتابی با نام جامع البین گرد آورد و خود نیز مطالبی سودمند بر آن افزود (6).

حسن بن زین الدّین العاملی فقیه مشهور آغاز قرن یازدهم (م 1011) با تألیف متنی مرتّب و پاکیزه در علم اصول فقه به عنوان مقدّمه ای بر کتاب معالم الدّین خود، راه را برای بحثهای متمرکز بر روی مباحث اصول فقه به شکل تحشیه و شرح گشود، و این گونه بحثها به سبب همین تمرکز و اظهار نظرها و نقد و ایرادهای دانشمندان در مورد واحد، با توجّه به اظهارات و آراء دیگر در همان جا، در پیشبرد اصول فقه بسیار مؤثّر افتاد. دقیق ترین نظرات علمی در این باب در قرن یازدهم وسیلۀ سلطان العلماء حسین بن رفیع الدّین محمّد مرعشی مازندرانی (م 1064) یکی از حاشیه نویسان بر معالم ابداع و اظهار گردیده است. زبده تألیف بهاء الدّین محمّد عاملی (م 1030) و وافیه تألیف عبد اللّٰه بن محمّد تونی (م 1071) از متون مشهور اصولی قرن مزبور است.

در قرن دوازدهم اخباریگری که دشمن سر سخت علم اصول فقه بود به مرور بر محیط مذهبی4.

ص: 15

شیعه چیره شد و پیشرفت این دانش متوقّف گردید. لیکن در ثلث اخیر آن قرن با ظهور عالم عالی قدری چون وحید بهبهانی، محمد باقر بن محمد اکمل (م 1205) و کوشش و سعی بلیغی که او در نشر و ترویج اصول و مبارزه با طرز فکر اخباری از خود نشان داد این علم احیاء شد و به سرعت رو به گسترش نهاد. شاگردان مکتب وحید هر یک به سهم خود در ترقّی و توسعۀ این دانش کوشش فراوان کردند. کتابهایی چون قوانین از ابو القاسم بن حسن گیلانی، میرزای قمی (م 1231)، فصول از محمّد حسین بن محمّد رحیم اصفهانی (م 1254)، هدایة المسترشدین از محمّد تقی بن محمّد رحیم اصفهانی (م 1248)، مفاتیح از سید محمد مجاهد کربلایی (م 1242) و ضوابط از ابراهیم بن محمّد باقر قزوینی (م 1262) از آثار شاگردان و پیروان این مکتب است.

شیخ مرتضی انصاری دانشمند و متفکّر بزرگ حقوقی این قرن (م 1281) بنای اصول فقه را تجدید کرد، و با نبوغ خود آفاق جدید و گسترده ای را به روی این علم گشود، و آن را به شکلی بسیار دقیق و اصولی از نو پایه ریزی نمود. مجموعۀ رسائل او در اصول فقه که به نام رسائل یا فرائد الاصول شناخته می شود تا کنون در حوزه های سنّتی فقه شیعی متن درسی است.

در مکتب علمی شیخ انصاری که تا به امروز ادامه و استمرار یافته است مبانی اصول فقه همواره مورد دقّتها و موشکافیهای دانشمندان قرار گرفته، و با ظهور متفکّرانی بزرگ چون ملا محمد کاظم آخوند خراسانی (م 1329) نگارندۀ کفایة الاصول، محمّد حسین نائینی (م 1355)، ضیاء الدین عراقی (م 1361) نگارندۀ مقالات و محمّد حسین اصفهانی کمپانی (م 1361) نگارندۀ نهایة الدرایة و با کوشش های فکری بسیار دقیق آنان، اینک علم اصول فقه شیعی دقیق ترین دانش اسلامی است که از اهمیّت بسیار برخوردار بوده و کما کان مورد بحثها و بررسیها، و در معرض تحوّلات و تکمیل و تغییر است.

چنان که گفته شد فقه شیعه چهار منبع اساسی دارد: قرآن، سنّت، اجماع و عقل. هدف اصلی علم اصول فقه نشان دادن کیفیّت استخراج احکام فقهی از منابع بالاست. با این همه، در برخی موارد احکام فقهی را نمی توان مستقیما از این منابع گرفت. برای چنین موارد اصول کلّی خاصّی در اصول فقه شیعه مقرّر است که اصطلاحا اصول عملیّه خوانده می شود. بدین طریق اصول فقه به دو بخش منقسم می گردد: بخشی در باب روش استنباط احکام از چهار منبع اصلی، و بخش دیگر در باب شیوه استفاده از اصول عملیّه.

در نخستین بخش اصول فقه، قواعد استدلال با قوانین مکتوب: قرآن و سنّت مورد بحث قرار

ص: 16

می گیرد. نخست مباحث الفاظ است که در باب وضع لغات و شیوۀ استعمال حقیقی و مجازی آن و موضوعات مشابه بحث می کند. سپس بحثهایی کلّی است پیرامون مدالیل مختلف امر و نهی، روش تطبیق قوانین کلّی با موارد استثناء (عام و خاص)، احکام مطلق و تقییدات آن (مطلق و مقیّد) و مدلولات اصلی و ضمنی قوانین (مفهوم و منطوق). سپس حجیّت منابع چهارگانۀ فقه مورد بررسی قرار می گیرد، و در این میان از مسائلی مانند ماهیّت فقه و احکام حقوقی که از راه عقل به دست آمده، و طرق صحیح کشف حکم شرعی نیز سخن می رود.

در بخش دوّم اصول فقه، اساس حجّیت و حدود اعتبار اصول عملیّه بررسی می شود. این اصول عبارتند از چهار اصل: براءت، احتیاط یا اشتغال، تخییر و استصحاب. این چهار اصل همۀ مواردی را که در آن حکم واقعی نامعلوم است شامل می شود. اگر موردی سابقه ای داشته و وضع پیشین آن روشن باشد، به موجب اصل چهارم (استصحاب) باید عین قانون قبلی ادامه یابد، در غیر این صورت اصل نخستین (براءت) حکم می کند که تکلیفی در آن مورد متوجّه شخص نیست. ولی اگر وجود اصل تکلیف مشخّص بوده، امّا کیفیّت و ماهیّت آن میان دو امر مختلف مردّد باشد بر اساس اصل دوّم (احتیاط) باید تمام محتملات را به جا آورد تا یقین به ادای تکلیف حاصل شود.

البتّه این در صورتی است که چنین کاری ممکن باشد، امّا اگر امکان انجام هر دو یا چند احتمال وجود ندارد، در این صورت مکلّف بر اساس اصل سوّم (تخییر) مخیّر است که یکی از آن دو یا چند امکان را انجام دهد.

در اصول فقه متأخّر شیعه این چهار اصل اهمیّت بسیار یافته، و کاربرد و زمینۀ شمول هر یک با دقت و ظرافت بسیار مورد بررسیها و موشکافیها قرار گرفته است. در این راه بسیاری از مفاهیم و مباحث دقیق منطقی و فلسفی به کار گرفته شده، و بسیاری از افکار نو منطقی و فلسفی در خلال و از راه این بحثها برای نخستین بار مطرح گردیده و عرضه شده است.

این بخش از اصول فقه طی قرن گذشته گسترش فراوان یافته و قسمتی بزرگ از کتابهای اصول را به خود اختصاص داده است، در حالی که در آثار دانشمندان متقدّم تا قرن دهم معمولا تنها چند صفحه یا گاه حتّی چند سطر صرف توضیح اجمالی این اصول می گردید.

پس از دو بخش بالا، فصلی در بارۀ تعارض قوانین وجود دارد. بیشتر مآخذ علم اصول با فصلی دیگر در احکام اجتهاد تقلید و شرایط مجتهد و مفتی پایان می گیرد.

آن چه در زیر می آید لیست کوتاهی از اهم آثار در اصول فقه متأخر شیعی از یک قرن اخیر است. این آثار مهمترین ماخذ مورد مراجعه در مکتب اصولی شیخ انصاری است که بر اساس ترتیب

ص: 17

تاریخی ذکر می گردد:

مطارح الأنظار: تقریرات درسی شیخ انصاری در بخش نخستین اصول فقه (مباحث الفاظ)، گرد آوردۀ ابو القاسم کلانتر طهرانی، تهران- 1308.

فرائد الأصول الرّسائل، از شیخ انصاری، با چاپهای متعدّد.

بحر الفوائد، شرح فرائد الأصول شیخ انصاری، از میرزا محمد حسن آشتیانی، چاپ تهران- 1300 و 1315.

محجّة العلماء، از شیخ هادی (محمد هادی بن محمد امین) طهرانی، چاپ تهران- 20/ 1318 تشریح الأصول الکبیر، از علی بن، چاپ تهران- 1316.

کفایة الأصول، از آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، با چاپهای متعدّد.

درر الفوائد، از همو در شرح فرائد الأصول شیخ انصاری، چاپ تهران- 1315 و 1343.

المقالات الغریّة، از حاجی میرزا صادق آقا تبریزی، چاپ تبریز- 1317.

درر الفوائد، از حاج شیخ عبد الکریم حائری یزدی، با چاپهای متعدّد.

اجود التقریرات، تقریرات درس میرزا محمد حسین نائینی، گرد آوردۀ آیة اللّٰه سید ابو القاسم خوئی، چاپ تهران- 1348.

فوائد الأصول، مجموعۀ دیگری از تقریرات درسی نائینی، گرد آوردۀ محمد علی کاظمی خراسانی چاپ تهران- 1368 (ج 1- 2) و نجف 51/ 1349 (ج 3- 4).

مقالات الأصول، از آقا ضیاء الدین عراقی، چاپ نجف- 1358 (ج 1) و تهران- 1369 (ج 2) نهایة الأفکار، تقریرات درسی آقا ضیاء الدین عراقی، گرد آوردۀ محمد تقی بروجردی، چاپ نجف- 7/ 1371.

نهایة الدّرایة، از شیخ محمد حسین اصفهانی کمپانی، چاپ تهران- 1343 و 1371 الأصول علی النهج الحدیث، از همو که ناتمام مانده است، چاپ نجف- 1378 وقایة الأذهان، از شیخ محمد رضا اصفهانی، ابو المجد، چاپ 1337 نهایة الأصول، تقریرات درسی آیة اللّٰه حاج آقا حسین بروجردی، گرد آوردۀ آیة اللّٰه حسین علی منتظری، چاپ قم- [1377] محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات درسی آیة اللّٰه سید ابو القاسم خوئی، گرد آوردۀ محمد اسحاق فیّاض، چاپ نجف- 1395.

مصباح الأصول، مجموعۀ دیگری از تقریرات درسی همو، گرد آوردۀ محمّد سرور به سودی چاپ نجف- 1377 و 1386.

ص: 18

تهذیب الأصول، تقریرات درسی امام خمینی، گرد آوردۀ جعفر سبحانی، چاپ قم- 1373 و 1382.

الرسائل، نیز از امام خمینی، چاپ قم- 1385.

اصول الفقه، از محمّد رضا مظفّر، چاپ نجف- 1387.

دروس فی علم الأصول، از سید محمد باقر صدر، چاپ بیروت- 1398.

ص: 19

است. او در مبحث عبادات، جز عبادات مصطلح مشهور (نماز، روزه، حج، زکات و خمس، و جهاد) تعدادی از مباحث بخش عقود و معاملات (از قبیل نذر و عهد و وصایا) را نیز گنجانیده و دیگر ابحاث فقه را در مبحث احکام جای داده است (1).

ابن برّاج در مهذّب احکام شرعی را دو بخش می کند. بخشی برای احکامی که مورد ابتلاء همگان است و بخشی برای احکامی که چنین نیست. احکام نوع نخست همان عبادات هستند که به همین دلیل نیز مقدّم بر دیگر ابواب فقه ذکر می گردند (2). او هیچ گونه تقسیم و تبویب خاصّ دیگری برای احکام فقهی ذکر نمی کند.

سلّار، فقه را به دو بخش عبادات و معاملات تقسیم کرده و بخش دوم را نیز در دو قسمت (عقود) و (احکام (3))، و احکام را نیز به نوبۀ خود در دو بخش: احکام جزائی و سایر احکام (4) دسته بندی نمود. محقّق حلّی با الهام از این روش، کتاب شرایع خود را بر چهار بخش پایه گذاری کرد که به ترتیب ذکر: عبادات، عقود، ایقاعات و احکام بود (5).

و این روش مورد قبول و پیروی فقهاء پس از او قرار گرفت (6). شهید اول در کتاب قواعد این تقسیم را چنین توجیه علمی نمود که مباحث فقه یا مربوط به جنبه های روحانی و اخروی و یا مربوط به جنبه های زندگانی دنیوی و برای تنظیم آن است. بخش اوّل عبادات و بخش دوّم معاملات خوانده می شود. لیکن بخش دوّم نیز به نوبۀ خود دو تقسیم دارد، زیرا یا احکامی است که بر تعهّدات خود افراد مترتّب می گردد، و یا احکامی است که مربوط به تعهّدات آدمیان نیست. این نوع اخیر را احکام می گویند و شامل مباحث قضایی و جزائی و ارث و نظائر اینهاست. تعهّدات نیز بر دو نوع است چه برخی از آنها طرفینی است و برخی دیگر یک طرفی و قائم به شخص متعهّد. نوع اوّل را عقود و نوع دوّم را ایقاعات می خوانند (7). شهید همین بیان را در کتاب ذکری نیز دارد جز آن که در آن جا اساس فرق میان عبادات و سایر مباحث را بر این پایه استوار ساخته است که اعمال عبادی باید به نیّت اطاعت فرمان الهی و به منظور نزدیکی به او و به خاطر رضای او انجام پذیرد، امّاپ.

ص: 21

در سایر موضوعات فقهی این نیّت و نظر شرط نیست (1). برخی دیگر از دانشمندان مناط فرق و امتیاز را وجود نوعی محبوبیّت و مطلوبیّت الهی و رجحان ذاتی در عبادات دانسته اند که در سایر موضوعات نیست (2).

فاضل مقداد (م 826) برای تنظیم و ترتیب موضوعات فقهی دو شیوۀ دیگر پیشنهاد نموده که هر دو از نوشته های شهید اوّل در کتاب قواعد (3) الهام گرفته شده است. یکی از آن دو شیوه که خود آن را روش فلسفی دانسته بر این اساس است که بشر در راه تکامل شخصیّت انسانی خویش ناگزیر باید عوامل سودمند را فراهم کند، و عناصر زیان بخش را از مسیر خود دور نماید. عوامل سودمند به اختلاف طبیعت خود برخی نتیجۀ فوری می بخشند و برخی دیگر در آینده نتیجه خواهند داد.

عبادات از این قسم دوّم، و احکام و مقرّرات مربوط به ازدواج و معاملات و مسائل تغذیه و نظایر آن از قسم اوّل است. احکام جزائی نیز برای جلوگیری از عوامل زیان بخش در مسیر تکامل افراد بشر تشریع گردیده است. این بیان و تقریر چنان که می بینیم مباحث فقه را در سه گروه دسته بندی می کند.

شیوۀ دیگر که فقه را به پنج بخش تقسیم می کند بر این اساس است که مذاهب برای حفظ و حراست پنج عنصر بنیادی زندگی انسانها آمده اند و آن عبارت است از دین، جان، مال، نسب و عقل. عبادات به عنوان پشتوانۀ دین، قسمتی از احکام جزائی برای پاسداری از جان، مقرّرات ازدواج و توابع آن و برخی از احکام جزائی برای نگاهداری انساب، مقرّرات باب معاملات برای تنظیم روابط مالی و حفظ اموال، و احکام مربوط به تحریم مسکرات و مجازات شراب خواری و نظایر آن به منظور مراقبت و حراست از عقل آدمی تشریع شده، و ابواب قضاء و شهادات که مشتمل بر دستور العملها و مقرّرات و احکام قضائی است به عنوان حافظ و نگاهبان کلیّت نظام اسلامی، و ضامن اجراء درست آن طرح ریزی شده است (4).

فیض (در گذشتۀ 1090) در کتاب های فقهی و حدیثی خود مانند وافی و معتصم الشّیعه و مفاتیح الشّرائع ترتیب نوینی پیش گرفت و با ادغام پاره ای ابواب در برخی دیگر و جا به جا کردن آنها، تدوین جدیدی برای فقه و حدیث پدید آورد (5). او فقه را در دو بخش ریخت: یکی در فنّت.

ص: 22

عبادات و سیاسات، و دیگری در فنّ عادات و معاملات (1).

یک دسته بندی دیگر روشی است که در برخی مصادر جدید پیش گرفته شده و از روش های تقسیم بندی حقوقی جدید متأثر است. بر اساس این روش جدید مباحث فقهی در چهار گروه رده بندی می شوند به شرح زیر:

1- عبادات (نماز، روزه، اعتکاف، حج، عمره و کفّارات) 2- اموال که بر دو قسم است:

أ- اموال عمومی، یعنی اموالی که به شخصی خاص متعلّق نیست و برای مصالحی عمومی و مصارفی مشخص در نظر گرفته شده است، مانند خراج، انفال، خمس و زکات. دو عنوان اخیر گر چه جنبۀ عبادی نیز دارند، لیکن جنبۀ مالی آن قویتر و بارزتر است.

ب- اموال خصوصی، یعنی اموالی که مالک یا مالکان مشخصی دارد. مقرّرات مربوط به این بخش در دو قسمت جدا مورد بررسی قرار می گیرد:

(یک) اسباب شرعی تملّک یا به دست آوردن حقّ خاصّ. مباحث احیاء موات، حیازت، صید تبعیّت، میراث، ضمانات و غرامات (2) و نظایر آن در این مبحث مورد سخن قرار می گیرد.

(دو) احکام تصرّف در اموال. شامل مباحث بیع، صلح، شرکت، وقف، وصیّت و سایر تصرّفات و معاملات.

3- سلوک و آداب و رفتار شخصی، یعنی اعمال شخصی که ربطی به عبادات و اموال ندارد که دو گروه است:

أ- روابط خانوادگی، مناسبات دو جنس زن و مرد. مباحث نکاح و طلاق، خلع و مبارات، ظهار و لعان و ایلاء، و از این قبیل.

ب- روابط اجتماعی و مقرّرات مربوط به تنظیم رفتار فردی افراد جامعه. مقرّرات مربوط به اطعمه و اشربه، ملابس و مساکن، آداب معاشرت، احکام نذر و عهد و یمین، ذباحه، امر به معروف و نهی از منکر همه در این بند جا می گیرد.

4- آداب عمومی، یعنی رفتار و سلوک دستگاه های حکومتی و عمومی در مسائل قضاء و حکومت، و صلح و جنگ، و روابط بین المللی. ابواب و مباحث ولایت عامّه، قضا و شهادات،).

ص: 23

حدود، جهاد و نظایر آن در این مقوله وارد است (1).

ابواب فقه که هر یک به (کتاب) تعبیر می شود (2) چنان که دانستیم در موضوعات گوناگون و در مجموع، مجموعۀ وظایف یک فرد مسلمان شیعی از نظر فردی و اجتماعی است.

ترتیب وقوع این ابواب در متون فقهی مختلف است، لیکن عموما مباحث مربوط به عبادات (3) در آغاز، مباحث معاملات در میان، و مباحث ارث و قوانین جزائی در انتها قرار می گیرد (4). در پاره ای از مآخذ فقه سنّی دلیل این پیشی و پسی ها، و فلسفۀ نظام حاکم بر کتب مختلف فقهی در آغاز برخی از ابواب و کتابها شرح و توضیح گردیده است (5). معمولا نویسندگان سنّی (6) و شیعی (7) وجه تقدّم برخی مباحث و ابواب را اهمیّت آنها و اهتمام مذهب نسبت بدانها می دانسته اند، لیکن قاضی عبد العزیز بن برّاج در آثار خود نظر می دهد که این پیشی و پسی ها نسبت به مباحث فقهی در کتب فقه به لحاظ عمومیّت مبحث است. از این رو عبادات که تکلیف همۀ مسلمانان است و در همه حال شامل آنها خواهد بود بر معاملات یا احکام قضائی و جزائی که شمول آن اختیاری یا مربوط به شرائطی خاص است مقدّم گردیده، و از میان عبادات نیز نماز که تکلیف روزانۀ هر فرد مسلمان و در واقع عمومی ترین تکلیف اسلامی است با شرط مقارن خود (طهارت) بر دیگر انواع پیشی گرفته است (8). ابن حمزه فقیه شیعی دیگر در قرن ششم بر همین اساس میزان عمومیّت و شمول هر یک از عبادات را سنجیده، و شرحی در این باب در مقدّمۀ کتاب وسیلۀ خود آورده است (9).

ابو الفتح محمّد بن علی بن عثمان کراجکی فقیه شیعی نیمۀ نخستین قرن پنجم در اثر فقهی خود به2.

ص: 24

نام بستان ابواب فقه را به ترتیب مشجّر از یکدیگر تفریع کرد که عملی ابتکاری بود و این راه را پیش از او کسی نرفته بود (1).

روشن است که اختلاف نظر در مناط تقدّم و تأخّر بخش ها و ابواب فقه بر نحوۀ ترتیب آنها در متون فقهی تأثیر گذارده است. عامل دیگر در این مورد اختلاف نظری است که در مورد مصادیق و تعداد موضوعات هر بخش وجود دارد (2). از باب مثال شیخ طوسی و ابن زهره تعداد عبادات را پنج (3)، سلار شش (4)، ابو الصلاح و ابن حمزه و محقّق حلّی ده (5)، و یحیی بن سعید چهل و پنج (6) دانسته اند.

از طرف دیگر در برخی مآخذ بسیاری از ابواب را در یکدیگر ادغام کرده و تا حدّ ممکن عناوین کلّی را کاهش داده اند. این کار در مآخذ قدیم کمتر انجام شده و بسیاری از ابواب که می توانسته است در تحت عنوانی جامع مورد بحث قرار گیرد تجزیه گردیده است. از این رو مآخذ فقهی جز از نظر ترتیب ابواب، از ره گذر شمارۀ آنها نیز تفاوت هایی چشمگیر دارند. به عنوان مثال کتاب نهایۀ شیخ طوسی بیست و دو باب، کتاب مبسوط وی 71 باب، کتاب شرایع الاسلام محقّق حلی 52 باب، کتاب قواعد علامۀ حلی سی و یک باب، تبصرة المتعلمین او هیجده باب، اللمعة الدمشقیة شهید اول پنجاه و دو باب، دروس وی چهل و هشت باب، مفاتیح الشّرائع فیض دوازده باب و وافی که کتاب حدیث است ده باب دارد.

2- کتاب صلاة. مباحثی علمی در باب وقت نماز و قبله در این باب آمده است. هم چنین در بخش نماز جمعه بحثهایی است در باب مقام اجتماعی فقیه و وظایف او و ماهیّت حکومت اسلامی.

3- کتاب زکات. که معروفترین واجب مالی اسلامی است.

4- کتاب خمس. مالیات یک پنجم که بر اساس فقه شیعه از همۀ انواع در آمد گرفته می شود، و نه چنان که نظر اهل سنّت است تنها از غنائم جنگی و گنجها. بحثی در مناصب و اختیارات فقیه در این باب است. احکامی مربوط به غیر مسلمانان که در قلمرو دولت اسلامی زندگی می کنند نیز در این باب آمده است. چه، یکی از موارد خمس زمینهایی است که به غیر مسلمانان فروخته می شود.

در پایان این باب بحثی در انفال، یعنی اموال دولت اسلامی- شامل تمامی اراضی موات و ثروتهای طبیعی- آمده است.

5- کتاب صوم (روزه).

6- کتاب اعتکاف، که به عنوان یک عبادت مستحب مورد بحث قرار گرفته است، و آن عبارت از انزوا گزیدن در مسجد جامع شهر است به قصد عبادت.

7- کتاب حجّ، زیارت مکّۀ معظّمه در آخرین ماه سال قمری (ذی حجّه) با ضوابط و شرایط خاص.

8- کتاب عمره، شکل ساده تر زیارت مکّۀ معظّمه که در هر وقت سال می توان انجام داد.

9- کتاب جهاد، یعنی نبرد مقدّس، تهاجمی و تدافعی، و در مورد دوّم دفاع در برابر دشمنان خارجی یا داخلی، در این باب اقسام اراضی در سرزمین اسلامی، روابط میان حکومت اسلامی و دول غیر مسلمان، وضعیّت غیر مسلمانانی که در سرزمینهای اسلامی زندگی می کنند و مباحث مشابه نیز مورد بحث قرار می گیرد.

10- کتاب امر به معروف و نهی از منکر، قواعد و ضوابط این وظیفۀ مشترک اجتماعی در یک جامعۀ اسلامی.

3- کتاب مفلّس، در بارۀ ورشکستگی و تکلیف دولت اسلامی در برابر شخصی که دچار چنین حالتی شده و عوایدش تکافوی بدهی وی را نمی کند.

4- کتاب حجر، حالتی که شخص از نظر حقوقی اختیار تصرّف در مال یا فروش ما یملک خود را ندارد، چنان که در مورد صغار و مجانین.

5- کتاب ضمان، ضمانت مالی- مبحث کفالت بدنی هم در همین باب مورد بحث قرار گرفته است.

6- کتاب صلح، توافق دو شخص در موضوعی معین که جزئیّات آن روشن نیست، مانند توافق طلبکار و بدهکار بر مبلغی معیّن در موقعی که مبلغ طلب به طور دقیق مشخّص نیست.

7- کتاب شرکت.

8- کتاب مضاربه. قرار داد شرکتی که در آن سرمایه از یک شریک است و فعالیّت اقتصادی از دیگری.

9- کتاب مزارعه و مساقات. مواردی که مالک زمین، زمین خود را در برابر بخشی از محصول به رعیّت واگذار می کند.

10- کتاب ودیعه، حفظ مال دیگری به صورت امانت.

11- کتاب عاریه.

12- کتاب اجاره.

13- کتاب وکالت.

14- کتاب وقف و صدقات.

15- کتاب سکنی و تحبیس (وقف موقّت منافع عین).

16- کتاب هبه.

17- کتاب سبق و رمایه، مسابقات تیر اندازی و اسب و شتر دوانی، تنها موردی که شرط بندی (آن هم فقط برای شرکت کنندگان واقعی در مسابقه، نه افراد دیگر) در فقه اسلامی اجازه داده شده است.

18- کتاب وصیّت.

19- کتاب نکاح.

تشبیه باعث لزوم کفّاره می شود.

4- کتاب الایلاء، که در آن سوگند شوهر باعث حرمت هم سرش برای مدّتی بیش از چهار ماه می شود، که در آن مدّت یا باید سوگندش را باطل کند یا هم سرش را طلاق گوید.

5- کتاب اللّعان، لعن شوهر در تأکید بر بی وفایی زن در حضور محکمه، و نظیر لعن از جانب زن مبنی بر کذب شوهر. تکرار لعن شوهر باعث فسخ نکاح می شود.

6- کتاب العتق آزاد ساختن بردگان.

7- کتاب التدبیر و المکاتبة و الاستیلاد، سه طریق برای آزاد ساختن بردگان. تدبیر با مرگ مالک برای غلام میسر است. مکاتبه عبارت از پیمان میان مالک و مملوک است. استیلاد در مورد کنیزی است که از مالک صاحب فرزند می شود که به خاطر آن کودک با مرگ مالک آزاد می شود.

8- کتاب اقرار، اقرار در مورد قرض، روابط خانوادگی و نظیر آن.

9- کتاب الجعالة، که به خاطر اجرای امری، شخصی متعهد به پرداخت مبلغی می شود.

10- کتاب الأیمان، سوگند یاد کردن به نام جلاله.

11- کتاب النذر، به گردن گرفتن نذر در حضور پروردگار به نیّت انجام شدن امری یا انجام نشدن آن.

فقهای پس از شهید اوّل، و در آثار متأخرتر فقهائی هستند که پس از صاحب مدارک آمده اند (1).

این ترتیب چندان دقیق نیست. ادوار فقه شیعی را در یک تقسیم دقیقتر بر اساس تحوّلات عمدۀ فقهی شاید بتوان به هشت دوره تقسیم کرد. در زیر هر یک از این ادوار به اجمال یاد، و خصوصیّات هر یک ذکر می شود. نام مهمترین دانشمندان تشکیل دهندۀ هر دوره و مهمترین مآخذ فقهی مربوط به آن نیز ذکر می گردد (2). شرح حال تمامی این دانشمندان با ذکر مصادر سرگذشت و فهرست آثار هر یک در کتاب روضات الجنات سیّد محمّد باقر خوانساری (چاپ هشت جلدی جدید) آمده و نظر به وضع این نوشته به رعایت اختصار از هر گونه توضیح اضافی خودداری شد (3).

تفریع و استنتاج احکام جزئی را به عهدۀ پیروان خویش گذارده اند (1). این نکته را گاه حتّی در پاسخ سؤالات اصحاب خویش خاطر نشان ساخته و بدانان تذکّر می داده اند که پاسخ مسألۀ ایشان با روش استدلالی و اجتهادی از اصول کلّی و مسلّم حقوقی اسلامی قابل استنتاج و استنباط است (2). در برخی از روایات به روشنی تمام طرز اجتهاد صحیح و روش فقه استدلالی را بر اساس سنّت شخصا پیروی نموده، و از این راه تبعیّت از این شیوه را به یاران و اصحاب خویش آموخته اند (3).

2) دورۀ حضور امامان از نظر تنوّع گرایشهای اعتقادی میان شیعیان و اصحاب ائمّه، دوره ای کاملا ممتاز است. بسیاری از اصحاب ائمّه و دانشمندان شیعی در آن اعصار متکلّمانی برجسته بوده (4)، و آراء و انظار دقیقی در مسائل کلامی از برخی از آنان چون هشام بن الحکم و هشام بن سالم و زرارة بن اعین و مؤمن الطّاق و یونس بن عبد الرّحمن (از قرن دوّم) و بزنطی و فضل بن شاذان (از قرن سوّم) نقل شده است (5). بسیاری از مکتب های کلامی دیگر رایج در آن اعصار، در میان متکلّمان شیعی قرون اوّلیه هوادار داشته (6) که امروزه وجود چنین گرایشهایی در میان شیعیان آن عصر با تعجّب تلقی می شود. دانشمندان متأخّر از وجود همین گرایشها نتیجه گیری کرده اند که در مذهب شیعی جز در مورد پنج اصل بنیادی مذهب هر گونه نظر و رأی مستند به طرز تفکّر شخصی آزاد و مجاز است (7).

اختلافات مکتبی در مسائل کلامی موجب پیدایش گروهها و دسته بندیهای مختلف، و پدید6.

ص: 31

آمدن بحثهای حادّ میان اصحاب ائمّه گردید (1). صحابۀ بزرگ هر یک برای خود گروهی مستقل داشتند (2) و گاهی هر دسته، دستۀ دیگر را کافر می شمردند (3) و کتابها در ردّ یکدیگر و به طرفداری از گروه های متخاصم نوشته اند (4). جالب است که گاهی افراد یک گروه در تمامی اصول فکری جز اصل پذیرفتن امامت ائمّه با رهبر و رئیس علمی خود اختلاف نظر پیدا می کردند (5).

بسیاری از شیعیانی که گرد ائمّه جمع شده بودند به کار سماع و نقل احادیث مشغول بوده و از مباحثات و مناظرات کلامی دوری می جستند و نظر خوشی نسبت به متکلّمان شیعی نداشتند (6) متکلّمان که مورد تشویق و تحسین امامان بودند از آزارهای زبانی این افراد رنجیده می شدند و ائمّه آنان را تسلّی می دادند (7)، و بدانان می گفتند که باید با این گروه مدارا کرد، چه، اندیشۀ آنان از درک نکات ظریف و دقیق عاجز است (8). محدّثان قم نیز با متکلّمان سخت در ستیز بودند (9)، و برخی از آنان روایات بسیاری در ذمّ و طعن دانشمندان و متکلّمان می ساختند و به ائمّه نسبت می دادند (10). و کتابها در این مورد تدوین می نمودند (11). از طرف دیگر ائمّه، شیعیان خود را به همین متکلّمان و کتابهای آنان ارجاع و راهنمایی می کردند (12)، و حتّی قمیان را به رغم دشمنی محدّثان آن شهر، به دوستی و حرمت نهادن نسبت به متکلّمان ترغیب می نمودند (13).

کتب رجال حدیث شیعی به خصوص رجال کشی پر است از موارد اختلافات عقائدی و9.

ص: 32

گرایشهای گوناگون کلامی میان شیعیان در قرون اوّلیه، و درگیریها و کشمکشهای حادّی که در این مورد جریان داشت، و از هواداری ائمّه نسبت به متکلّمان و شواهد علاقۀ آنان به رشد و شکوفایی فکری شیعه.

امام رضا پیشوای هشتم شیعیان در پاسخ پیروان یونس بن عبد الرّحمن که سایر هواداران امامان آنان را کافر می شمردند فرمود: شما را در راه رستگاری می بینم (1).

3) در جامعۀ شیعی زمان حضور امامان، گرایش هایی وجود داشته که با طرز تفکّر و اعتقاد سنّتی شیعه در مورد امامان خویش مخالفت داشته است. گروهی از صحابه برای امامان تنها نوعی مرجعیّت علمی قائل بوده و آنان را دانشمندانی پاک و پرهیزکار (علماء ابرار) می دانستند و منکر وجود صفاتی فوق بشری از قبیل عصمت در آنان بودند (2). نظری که برخی متکلّمان شیعی دوره های بعد نیز از آن پشتیبانی کرده اند از جمله ابو جعفر محمّد بن قبه رازی از دانشمندان و متکلّمان مورد احترام شیعی در قرن چهارم که رئیس و بزرگ شیعه در زمان خود (3) و آراء و انظار او مورد توجّه و استناد دانشمندان شیعی پس از وی بوده است (4) امامان را تنها دانشمندان و بندگانی صالح، و عالم به قرآن و سنّت می دانسته و منکر دانایی آنان به غیب بود (5). شگفتا که با این وجود مشی عقیدتی او مورد تحسین جامعۀ علمی شیعه در آن ادوار قرار داشت (6). برخی از محدّثان قم نیز مشابه چنین نظری را در مورد امامان داشته اند (7). و گویا نوبختیان نیز چنین می اندیشیده اند (8).

گروهی از اصحاب امامان حتّی معتقد بودند که آنان در مسائل فقهی مانند سایر فقهاء آن اعصار به اجتهاد آزاد شخصی (رأی) (9) یا قیاس (10) عمل می کنند و این نظر نیز مورد پشتیبانی و قبول گروهی از محدّثان قم بود (11). از ابو محمّد لیث بن البختری المرادی معروف به ابو بصیر که از9.

ص: 33

دانشمندترین اصحاب امام صادق (1) بوده و روایات بسیار در ستایش او از امامان رسیده (2) و یکی از رؤساء و سرآمدان چهارگانۀ مذهب شیعی شمرده شده است (3) نظر غریب و سخن نادرستی در مورد علم امام در چند روایت (4) نقل شده که موجب شگفتی است.

به نظر می رسد این گونه طرز تفکّرها در مورد امامان موجب بود که بسیاری از صحابۀ امامان گاه در مسائل علمی با آنان اختلاف نظر داشتند (5) و بر سر مسائل مورد اختلاف به مناظره و بحث می پرداختند (6) و حتّی گاه در مسائل فقهی از آنان درخواست سند و مأخذ می نمودند (7). در مسائلی که اصحاب خود با یکدیگر اختلاف نظر داشتند گاهی اوقات کار به منازعه می کشید و به ترک دوستی و قطع رابطه میان آنان برای همیشه می انجامید (8). در حالی که بر اساس طرز تفکّر سنّتی شیعه، به حسب قاعده باید در چنین مواردی مورد اختلاف را بر امامان عرضه می نمودند و از آنان می خواستند که واقع امر را بیان کنند چنان که شیعیان معتقد، معمولا چنین مشکلاتی را با آنان در میان می گذارده و کسب تکلیف می کردند (9).

4) پیش تر گفته شد که اساس اجتهاد در فقه شیعه بر تحلیل و استدلال عقلی در چهار چوب نصوص قرآن و سنّت است. مراد از این روش همان شیوۀ استدلال در منطق صوری است که بر اساس اصول آن منطق، قطع آور و حجّت است. روش ظنّی تمثیل منطقی که در فقه قیاس خوانده می شود و مبتنی بر کشف احتمالی علل احکام است از آغاز راه یافتن خود در فقه اسلامی در قرن دوّم (10) در فقه شیعی مردود بوده است امّا در مواردی که علل احکام به صورت قطعی و اطمینان بخش قابل کشف باشد این کشف حجّت و معتبر شناخته شده و بدان استدلال و استناد می شود.

در قرون اوّلیه، محدّثان که مخالف هر گونه استدلال عقلی بودند این گونه کشف های قطعی را5.

ص: 34

نیز در حکم قیاس می شمرده و عمل به آن را ناروا می دانستند (1) هم چنان که برخی از دانشمندان متأخّرتر آن را قیاس مشروع می خواندند (2) 1 با آن که این نوع از تحلیلات عقلی در واقع ربطی به قیاس در مفهوم سنّی آن ندارد (3) 1. به نظر می رسد که به خاطر مشابهت ظاهری یا تشابه اسمی، هر گونه استدلال و تحلیل عقلی در عرف مذهبی دوره های اوّلیه قیاس شناخته می شده (4) 1 و بدین ترتیب اصحاب الحدیث دستوراتی را که در نهی از عمل به قیاس در روایات مذهبی شیعی رسیده است شامل آن نیز می دانسته اند.

در روایات مزبور از اجتهاد آزاد شخصی یک فقیه در مسائل شرعی که آن را اصطلاحا رأی می خوانند نیز نهی و منع شده است. اصطلاح اجتهاد در عرف فقهی ادوار اوّلیه به معنی استدلالات غیر علمی و از جمله همین رأی به کار می رفته (5) 1 و پرهیزی که شیعه تا قرن های پنجم و ششم نسبت به کلمۀ اجتهاد داشته و مخالفتهایی که با اجتهاد در کتابهای کلامی شیعه اظهار گردیده (6) 1 و کتابهایی که متکلّمان شیعی مانند نوبختیان (7) 1 و ابو القاسم علی بن احمد الکوفی (8) 1 در ردّ اجتهاد نوشته اند همه ناظر به همین معنی اصطلاح اجتهاد بوده است. و گر نه اجتهاد به معنی استدلال تحلیلی عقلی از قرن دوّم به بعد در میان شیعه رایج بوده و از اواخر قرن چهارم به صورت روش منحصر در مباحث فقهی در آمده است.

با توجّه به آن چه گذشت طبیعی است که روش های استدلالی و تحلیلی فقهاء شیعۀ قرون اوّلیه در نگرش سطحی محدّثان که مخالف إعمال و استفاده از استدلال و تحلیل عقلی در فقه بودند نوعی عمل به رأی و قیاس تلقّی گردد.

5) در روایات مذهبی که بیش تر آنها وسیلۀ محدّثان روایت شده است گفته می شود که7.

ص: 35

گروهی از صحابۀ امامان در مواردی که حکم یک مسأله در قرآن و سنّت صریحا بیان نشده است به قیاس عمل می نموده اند (1) 1. در برخی روایات دیگر از عمل آنان بر اساس رأی نیز سخن رفته است (2) 1 گروهی از دانشمندترین صحابۀ امامان که آراء و اجتهادات دقیقی از آنان در مآخذ فقهی نقل شده است به پیروی از قیاس متهم گردیده اند. فضل بن شاذان نیشابوری فقیه و متکلّم معروف شیعی و نگارندۀ کتاب ایضاح (م 260) که آراء او در مباحث طلاق و ارث و برخی مسائل دیگر از فقه و مباحث عقلی اصول فقه شیعی در دست و مورد توجّه است (3) 1، یونس بن عبد الرّحمن که نظرات وی در مباحث خلل صلاة و زکات و نکاح و ارث فقه نقل شده است (4) 1، زرارة بن اعین کوفی (5) 1، جمیل بن درّاج که دانشمندترین صحابۀ امام صادق پیشوای ششم شیعه بود (6) 1، عبد اللّٰه بن بکیر که از فقهاء بزرگ شیعی در قرن دوّم است (7) 1 و گروهی دیگر از مشهورترین صحابه از این جمله اند که به عنوان عمل به قیاس مورد طعن قرار گرفته اند (8) 1. در حالی که تقریبا قطعی است که آنان در فقه پیرو روش استدلالی و تحلیلی بوده اند نه پیرو قیاس سنّی (9) 1. فتاوای آنان که بسیاری از موارد آن را مؤلّف کشف القناع (10) 1 گرد آورده است خود بهترین دلیل بر صحّت این مدّعاست.

از مجموع آن چه در این پنج بند گفته شد روشن گردید که در دورۀ حضور امام دو گونه فقه در جامعۀ شیعی وجود داشته است. یک جنبش استدلالی و اجتهادی و تعقّلی که در مسائل فقهی با در نظر گرفتن احکام و ضوابط کلّی قرآنی و حدیثی به اجتهاد معتقد بوده (11) 1، و یک خطّ سنّت8.

ص: 36

سنّت گراتر که به نقل و تمرکز بر احادیث تکیه داشته و کاری اضافی به صورت اجتهاد متّکی بر قرآن و سنّت انجام نمی داده است. بندهایی که از رسائل فقهی فقهاء دورۀ حضور مانند فضل بن شاذان و یونس بن عبد الرّحمن در آثار دوره های بعد نقل شده است به خوبی نشان می دهد که کار تدوین و تجزیۀ فقه از حدیث، بر خلاف نظریّۀ متداول، از اواخر قرن دوّم و اوائل سوّم آغاز شده بوده است.

در کتابهای علم رجال حدیث شیعه (1) 1 و سایر مآخذ (2) 1 از بسیاری از فقهاء شیعه در قرون نخست و زمان حضور امامان یاد شده است. در فهرست ابن ندیم نیز نام و فهرست آثار جمعی از آنان دیده می شود (3) 1. آراء و انظار برخی از ایشان و دیگر فقهاء شیعی این عهد در متون فقهی ادوار بعد نقل گردیده و مورد اعتنا و توجّه بوده است (4) 1.

گروهی که روایات را با اصول درست علم رجال و علم حدیث نقّادی می نمودند و هر روایتی را با هر کیفیّت و وضع نمی پذیرفتند و به روایات وارده در مسائل فقهی احاطه و اطّلاع داشتند و چه بسا قواعد و ضوابط اصول فقه را در مورد حالات مختلف ادلّه، و لو به صورت سادۀ آن می دانستند (1) 1، و حتّی قسمتی از این ضوابط را که در روایات راهنمایی شده است عملا به کار می بستند (2) 1. با این همه به رعایت شیوۀ محافظه کارانه و سنّت گرای خود هر گز به فکر جدا کردن فقه از حدیث، و تدوین و ترتیب کتاب های فقهی مستقل بر نیامدند و از نوشتن مطالب فقهی با عباراتی جز نصّ عبارات روایات مذهبی هراس و وحشت داشتند (3) 1. نوشته های فقهی این گروه از محدّثان مجموعه ای از متون روایات بود که به ترتیب موضوعی دسته بندی شده، و گاه اسانید روایات نیز حذف گردیده بود (4) 1. محدّثانی چون محمّد بن یعقوب کلینی (م 329)، محمّد بن الحسن بن احمد بن الولید (م 343) و محمّد بن علی بن بابویه قمی- صدوق (م 381) از این گروه بوده اند (5) 1.

گروه دیگر طرفدار پیروی بی قید و شرط از احادیث بوده و با مبانی اصول فقه و قواعد جرح و تعدیل حدیثی یک سر بیگانه، و از قوانین استدلال و آداب بحث به کلّی بی اطّلاع بوده اند (6) 1.

تمایلات افراطی این گروه در جانبداری از احادیث، هم طراز گرایش افراطی حشویه در مذهب سنّی بود که از گرایش اصحاب الحدیث در همان مذهب افراطی تر، انحرافی تر و خشک تر بود (7) 1 هر چند در تألیفات متکلّمان شیعی قرن های چهارم و پنجم و ششم اصطلاحاتی از قبیل حشویّه (8) 1 و و مقلّده (9) 1 در کنار اصطلاحاتی چون اصحاب الحدیث (10) 1 و اخباریّه (11) 1 بر تمامی هواداران گرایش).

ص: 38

محدّثان در این دوره اطلاق شده است.

در کتابهای علم رجال از برخی از فقهاء این مکتب و گرایش آنان صریحا یاد شده است مانند ابو الحسین النّاشی، علی بن عبد اللّٰه بن وصیف (م 366) که گفته اند در فقه به روش اهل ظاهر سخن می گفت (1) 1. لیکن به خاطر عدم وجود استدلال و مبنای اجتهادی در این مکتب، و نبودن هیچ گونه فکر نو و تازه ای در میان آنان، آراء و انظار فقهی هواداران این روش که چیزی جز مفاد احادیث مذهبی نبوده است ارزش فقهی مستقل نیافته و در متون و مآخذ مربوط بدان اعتنا نشده است (2) 1، ولی نظرات کلینی و صدوق از گروه اوّل در منابع فقهی نقل می شود (3) 1.

این مکتب که نخست در دورۀ حضور یکی از دو گرایش رایج در جامعۀ علمی شیعه بود در روزگار غیبت صغری اندک اندک بر مراکز علمی و محیط فکری شیعی چیره گردید و گرایش عقلی کلامی و فقهی را که بر اساس اجتهاد و استدلال متکی بود بالکلّ مغلوب ساخت. مرکز علمی قم که در آن هنگام بزرگ ترین و مهمترین مجمع مذهبی شیعی بود به طور کامل در اختیار این مکتب قرار داشت و فقها قمیّین همگی از محدّثان (4) 1، و مخالف با هر گونه استدلال و اجتهاد و تفکّر عقلانی در جامعۀ شیعی بوده اند. اکثریّت قاطع فقهاء شیعی در این دوره تا اواخر قرن چهارم جزء پیروان این مکتب قرار داشته اند (5) 1.

این مکتب چنان که خواهیم دید در اواخر قرن چهارم و اوائل قرن پنجم با کوشش و تلاش شیخ مفید و شاگردش شریف مرتضی در هم کوبیده شد، گر چه چند تنی به صورت پراکنده تا دوره های بعد از هواداران آن باقی مانده بودند (6) 1 لیکن دیگر هیچ گونه اثر و تأثیری در محیط علمی شیعه نداشتند.

در آثار مفید و مرتضی شیوه فقهی و اصول معتقدات هواداران این مکتب به خوبی نشان داده شده است (7) 1.8.

ص: 39

(ب) قدیمین- هم زمان با استیلاء محدّثان بر محیط علمی و مذهبی شیعه در نیمۀ دوّم قرن سوّم و قسمت عمدۀ قرن چهارم، دو شخصیّت بزرگ علمی در میان فقهاء شیعی پدیدار شده اند که هر یک دارای روش فقهی خاصّی بوده اند. نقطۀ مشترک در روش فقهی این دو، استفاده از شیوۀ استدلال عقلی است. بنا بر این کار این دو به نوعی ادامۀ فقه تحلیلی و تعقّلی دورۀ حضور امام بوده، و نخستین دورۀ فقه اجتهادی شیعی به صورت مجموعه ای مدوّن و مستقل شمرده می شود (1) 1. مستقلّ از حدیث و جدا از آن، لیکن بر اساس آن و در چهار چوب آن، به شکل تفریع فروع از اصول به کمک استدلال عقلی و إعمال فکر و اجتهاد و نظر.

این دو شخصیّت با آن که هر یک از گروهی دیگر، و دارای روش و خطّ مشی مختلف بوده اند لیکن در بسیاری موارد در تصمیم گیری های حقوقی به نتیجۀ واحدی رسیده و نظر مشترکی اتّخاذ نموده اند. از این رو در مآخذ فقهی معمولا با عنوان قدیمین به آراء فقهی آنان اشاره می شود (2) 1. این دو عبارتند از:

1- ابن ابی عقیل، ابو محمّد حسن بن علی بن ابی عقیل العمانی الحذّاء، دانشمند نیمۀ اوّل قرن چهارم (3) 1، نگارندۀ اثر فقهی مشهوری به نام المتمسّک بحبل آل الرّسول که در قرن های چهارم و پنجم از مشهورترین و مهمّ ترین مراجع فقهی بوده (4) 1 و بندهایی از آن در مآخذ فقهی متأخّرتر نقل شده است (5) 1.

2- ابن الجنید، ابو علی محمّد بن احمد بن الجنید الکاتب الاسکافی، دانشمند میانۀ قرن چهارم (6) 1، نگارندۀ تهذیب الشّیعه لأحکام الشّریعة و الاحمدی فی الفقه المحمّدی (7) 1.ت.

ص: 40

چنان که دیده می شود این دو دانشمند تقریبا در یک زمان می زیسته اند. ابن ابی عقیل که اندکی بر ابن الجنید تقدّم زمانی دارد (1) 1، از نظر گروه علمی در زمرۀ متکلّمان شیعی قرار داشته (2) 1 و در واقع نخستین شخصیّت در مکتب فقهی متکلّمان است که دورۀ سوم فقه شیعی را تشکیل می دهد و ویژگیها و روش کار آنان را پس از این خواهیم دید. او نیز مانند متکلّمان دیگر، احادیث غیر مسلّم مذهبی را- که در اصطلاح اصول فقه خبر واحد خوانده می شود- معتبر و حجّت نمی دانسته است. روش فقهی او بنا بر آن چه از آراء و فتاوای وی بر می آید بر قواعد کلّی قرآنی و احادیث مشهور و مسلّم استوار بود. در مواردی که قاعده ای کلّی در قرآن وجود داشته و در احادیث استثناهایی برای آن ذکر گردیده است وی عموم و کلّیت قاعدۀ مزبور را حفظ می نمود و به آن احادیث اعتنا نمی کرد مگر آن که آن احادیث قطعی و تردید ناپذیر باشد (3) 1. البتّه در دورۀ وی به خاطر نزدیکی به روزگار حضور امام، وضع بسیاری از احادیث روشن و مشخّص بود (4) 1 و نظرات امامان در اصول و مبانی بنیادی حقوقی به خاطر اختلافات روایتی دچار ابهام فراوان نشده بود، و به همین دلیل بسیاری روایات که او در کتاب خود به امامان نسبت داده مورد قبول مطلق دانشمندان شیعی پس از او قرار گرفته است (5) 1.

روش فقهی ابن ابی عقیل مورد احترام و تحسین دانشمندان پس از او قرار داشته (6) 1 و آراء حقوقی او در همۀ مآخذ شیعی نقل شده است. اما شخصیّت دوّم در این طبقه یعنی ابن الجنید اقبالی بلند نیافته، و روش فقهی وی مورد انتقاد معاصران و متأخّران از وی قرار گرفته است.

ابن الجنید نیز از متکلّمان پر اثر شیعی بوده و آثار و مؤلّفات کلامی متعدّدی داشته است (7) 1 از جمله کتابی در دفاع از فضل بن شاذان متکلّم مشهور شیعی قرن سوّم (8) 1 که چنان که پیش تر دیدیم از هواداران مشی تفکّر عقلانی در شیعه و از پیروان روش استدلالی و تحلیلی در فقه بود. با این همه ابن الجنید از نظر گرایش فقهی پیرو مکتب اصحاب الحدیث شمرده می شد (9) 1 چه مانند آنان3.

ص: 41

احادیث مذهبی غیر قطعی را حجّت می شمرد و بدان عمل می کرد. لیکن از طرف دیگر در استنباط و استخراج احکام فقهی از منابع آن، به روش تحلیلی و استدلالی عقلی معتقد بود و بر عکس محدّثان که ظاهر روایت را به تنهایی پیروی می کردند او گویا درک کلّی حقوقی از هر روایت را در مقایسه با اشباه و نظائر آن ملاک عمل قرار می داد (1) 1. کشف قطعی علّت یک حکم که در فقه شیعی متأخّر، حجّت و معتبر شناخته شده است گویا در روش فقهی او نیز مورد استفاده قرار می گرفته (2) 1 و پیش تر گفته شد که این روش حقوقی- که موجب تأسیس ضوابط و قواعد کلّی در مسائل، و بی نیازی از دستور و نصّ خاص حدیثی در هر مورد است- در قرون اوّلیه نوعی قیاس شمرده می شد (3) 1 و اصحاب الحدیث آن را نیز مانند قیاس مصطلح سنّی ناروا می دانستند. از این رو ابن الجنید نیز مانند هواداران گرایش تعقّلی و استدلالی فقه دورۀ حضور امام از جمله فضل بن شاذان به پیروی از قیاس (4) 1 و هم چنین رای (5) 1 متّهم گردید و این نکته موجب شد که تألیفات او بر عکس آثار فقهی ابن ابی عقیل متروک شود (6) 1 و نظرات فقهی وی در دورۀ سوّم و چهارم فقه- که تا حدود زیادی از بینش های مکتب اهل الحدیث متأثّر بود- چندان مورد توجّه قرار نگیرد (7) 1.

ابن الجنید برای دفاع از خود و روش فقهی خویش کتابهایی نوشته که نام برخی از آنها مانند کشف التمویه و الالباس علی اغمار الشّیعه فی امر القیاس و اظهار ما ستره اهل العناد من الرّوایة عن ائمّة العترة فی امر الاجتهاد (8) 1 خود بیانگر شیوۀ او در فقه است. او در کتاب المسائل المصریّة خود نیز از روش خویش دفاع نمود (9) 1.4.

ص: 42

مفید، دانشمند معروف شیعی آغاز قرن پنجم که خود شاگرد وی بود (1) 1 و هوش و استعداد فقهی او را می ستود (2) 1 با روش فقهی وی سخت به مبارزه برخاست و آن را در برخی آثار خود از قبیل المسائل الصاغانیّه (3) 1 و المسائل السرویة (4) 1 و دو رسالۀ خاصّ یکی در ردّ المسائل المصریّه وی با نام نقض رسالة الجنیدی إلی اهل مصر (5) 1 و دیگری با نام النّقض علی ابن الجنید فی اجتهاد الرّأی (6) 1 تخطئه نمود. شاگردان مفید نیز آراء فقهی ابن الجنید را در آثار خویش نقل نموده و آن را ردّ کردند (7) 1.

روش فقهی ابن الجنید- که از یک سو بر خلاف دورۀ سوّم فقه، حجّیت و اعتبار احادیث مذهبی را به عنوان منبع اساسی فقه می پذیرفت و از طرف دیگر عقل را به مثابۀ ابزار اساسی استنباط احکام به رسمیّت می شناخت- چنان که گفته شد با روش های تکامل یافته تر فقه شیعی دوره های بعد سازگارتر و هماهنگ تر بود (8) 1 از این رو دو قرن پس از او، آراء فقهی وی برای نخستین بار وسیلۀ ابن ادریس فقیه شیعی اواخر قرن ششم با حرمت نقل گردید (9) 1. سپس از نیمۀ دوّم قرن هفتم که استدلالات دقیق عقلی راه خود را در فقه شیعی بیشتر گشود آثار این دانشمند با اعجاب و تحسین و حرمت بسیار نگریسته شد. علامۀ حلّی دانشمند معروف شیعی آغاز قرن هشتم او را در عالی ترین رتبۀ فقاهت دانست (10) 1 و آراء فقهی او را در آثار خود نقل کرد (11) 1.

فقهاء دورۀ پنجم به خصوص شهید اوّل، فاضل مقداد و ابن فهد به آراء او توجّه و اعتناء بسیار داشته و تمامی نظرات او را در مسائل مختلف فقهی در آثار خود نقل نموده اند. شهید دوّم از پیروان همین دورۀ فقهی در بارۀ وی می گوید که او در میان فقهاء قدیم شیعی از ره گذر تحقیق علمی و دقّت نظر کم نظیر بوده است (12) 1.2.

ص: 43

در هر صورت به شرحی که دیدیم کار تدوین و ترتیب مستقلّ مجموعۀ فقه شیعی، و جدا کردن آن به صورت دانشی کاملا مجزّا و ممتاز از حدیث، برای نخستین بار در این دوره و به وسیلۀ این دو دانشمند انجام گرفت (1) 1.

(ج) مکتب واسطه- در همین دوره قشری از فقیهان صاحب فتوی (2) 1 در مراکز علمی شیعه بوده اند که گر چه با اجتهاد دقیق به سبک مکتب قدیمین آشنا نبوده و فقه را به صورت کاملا مستقلّ از متون روایت، و بر اساس تحلیلات دقیق حقوقی تلقی نمی کرده اند لیکن از روش محافظه کارانه و مقلّدانه و سنّت گرای اهل الحدیث نیز پیروی نمی نموده و در مسائل فقهی به نظر و اجتهاد قائل بوده اند و به اختصار از مکتبی متوسّط میان دو گرایش ذکر شدۀ فوق پیروی می کرده اند.

اجتهاد در این مکتب به شکل استخراج احکام جزئی تر از قواعد عمومی حدیثی، یا انتخاب یکی از دو طرف یا چند طرف در مورد تعارض اخبار با یکدیگر انجام می گرفت. روشن است که تصمیم گیری ها در این مورد همواره با یکدیگر برابر نبود و همین مطلب به این مکتب فقهی نوعی تحرّک ملایم و معتدل می بخشید که گاه در مورد برخی از مسائل مورد ابتلا، شدیدتر و جدی تری می شد. مسائل عدد در مورد ماه رمضان (یعنی این بحث که آیا تعداد روزهای ماه رمضان مانند همۀ ماه ها تابع شرائط نجومی است یا دارای یک میزان ثابت و تغییر ناپذیر است) از جملۀ این مسائل بود که دانشمندان این مکتب در موضوع آن اختلاف نظر داشتند و رسائل متعدّدی در ردّ یکدیگر و انتقاد از نظر مخالف خود پرداخته اند (3) 1.

مهمّ ترین شخصیّت های این گرایش متوسّط که از آراء آنان در برخی متون فقهی جا به جا یاد شده است عبارتند از:

1- علی بن بابویه قمی (م 329).

2- ابو الفضل محمّد بن احمد الصّابونی الجعفی، صاحب الفاخر (نیمۀ اوّل قرن چهارم).

3- جعفر بن محمّد بن قولویه قمی (م 369).

4- محمّد بن احمد بن داود بن علی قمی (م 368).8.

ص: 44

فرصت ها برای در هم شکستن قدرت مخالفان به نحو اکمل استفاده کرد.

او با آن که نزد صدوق درس خوانده و شاگرد وی شمرده می شد در چندین اثر خود او را که سر آمد قمیان (1) 1 و رئیس محدّثان (2) 1 بود به شدّت مورد حمله قرار داد. در رسالۀ تصحیح الاعتقاد که شرح رسالۀ اعتقادات صدوق است، در مسائل سرویّه (3) 1، در رسالۀ جواب اهل الحائر و رسائل دیگر عقائد و آراء او را مورد انتقاد شدید قرار داد. به خصوص در رسالۀ اخیر با عباراتی چنان تند به او تاخت (4) 1 که برخی از دانشمندان در صحّت نسبت آن به مفید تردید کرده اند (5) 1 و برخی دیگر آن را به شریف مرتضی نسبت داده اند (6) 1 یا از شخصی ثالث دانسته اند (7) 1 گر چه روشن است که این رساله از مفید است (8) 1 و بسیاری از مطالب آن عینا همان هاست که در آثار دیگر وی به خصوص تصحیح الاعتقاد (9) 1 نیز دیده می شود.

از این حملات و انتقادات تند و تیز، و اعتراضات دیگر او به روش اهل الحدیث (10) 1، بر می آید که کار محدّثان به جایی رسیده بود که مفید برای نجات علمی و فکری شیعه چاره ای جز چنین خشونت و شدّت عمل در برابر آن نمی دید (11) 1. او کتابی نیز در ردّ مکتب اهل الحدیث با نام مقابس الأنوار فی الرّد علی اهل الاخبار نگاشته بود (12) 1.

شریف مرتضی نیز در قلع و قمع محدّثان و مکتب آنان نقشی مهمّ داشت. او در بسیاری از آثار خود از جمله جوابات المسائل الموصلیة الثّالثة (13) 1 و رسالة فی الرّد علی اصحاب العدد (14) 2 و رسالة فی ابطال العمل به اخبار الآحاد (15) 2 بر آنان سخت تاخت و همگی محدّثان قم را به فساد عقیدهب.

ص: 46

و انحراف مذهبی متهم ساخت (1) 2. جز آن که در بارۀ صدوق روش معتدل در پیش گرفت و حساب او را از دیگران جدا نمود.

حملات مفید و مرتضی و دیگر متکلّمان شیعی در نیمۀ نخستین قرن پنجم به زوال و انقراض مکتب اهل الحدیث انجامید (2) 2. از این کشمکش سخت میان دو مکتب شیعی در برخی از مآخذ قدیم سخن رفته (3) 2 که اصحاب الحدیث را با اصطلاح اخباریّه و گرایش متکلّمان را با اصطلاحاتی از قبیل معتزله و کلامیّه یاد کرده اند (4) 2. هم چنان که مفید و شریف مرتضی نیز از مکتب متکلّمان و محقّقان در برابر مکتب اصحاب الحدیث یاد می کنند (5) 2. لیکن در مآخذ شیعی متأخّرتر از هواداران این مکتب معمولا با اصطلاح اصولیّه تعبیر می شود (6) 2.

مفید فقه را نزد جعفر بن محمّد بن قولویه از فقهاء مکتب واسطه فرا گرفته (7) 2 و با سایر روشهای فقهی روزگار خود نیز چنان که دیدیم آشنایی یافته بود. لیکن به حکم گرایش کلامی خود ناگزیر شخصا شیفتۀ روش ابن ابی عقیل بود (8) 2 که میراث فقهی او الگوی کلّی برای مکتب متکلّمان به شمار می رفت.

فقه متکلّمان چنان که پیش تر ذیل سخن از روش فقهی ابن ابی عقیل اشاره شد بر قواعد کلّی قرآنی و احادیث مسلّم و مشهور استوار بود و روایاتی را که شیعیان از امامان خود نقل می کردند لیکن صحّت انتساب آن قطعی نبود (اخبار الآحاد) بی اعتبار می دانست و به جای آن بر نظریّات مشهور و متداول میان شیعه که عمل طایفه بر اساس آن بود (اجماعات) تکیه می نمود (9) 2. استنباط احکام شرعی از منابع مزبور بر اساس روش استدلالی و تحلیل عقلی انجام می پذیرفت که متکلّمان به).

ص: 47

خاطر درگیری روزمرّه با تفکّر و استدلال و بحث و مناظره، با قواعد و شیوه های آن به درستی آشنا و در به کار بستن آن ورزیده و ماهر بودند. با این وجود باید توجّه داشت که مکتب اهل الحدیث به خاطر آن که مدّتی طولانی بر جامعۀ علمی شیعه حکمفرمائی داشت تأثیرات بسیاری بر طرز فکر کلّی پیروان تشیّع به جای نهاد که با زوال و انحطاط خود مکتب، آن آثار از میان نرفت و به صورت اجزاء و عناصر ثابت فکر شیعی در آمد. اختلافاتی که گاه در برخی مسائل میان بینش شیعی در دورۀ حضور امام و دوره های متأخّرتر دیده می شود از همین حقیقت سرچشمه می گیرد. برخی دوگونگی ها میان مکتب متکلّمان در قرن پنجم با مکتب متکلّمان زمان حضور مانند فضل بن شاذان نیز از همین راه قابل توجیه است.

مشخّصۀ اصلی مکتب متکلّمان به شرح بالا، تأکید آنان بر عدم اعتبار احادیث به خودی خود بود. مفید (1) 2 مرتضی (2) 2 و شاگردان آن دو (3) 2 همه بر این نکته تکیه کرده اند. سه فقیه بزرگ در این دوره فقهی که فقه هر یک چهره ای ممتاز از این مکتب است عبارتند از:

1- مفید، محمّد بن محمّد بن النعمان البغدادی (م 413)، نگارندۀ رسائل فقهی متعدّد و متونی هم چون المقنعه و الاعلام فیما اتّفقت علیه الامامیّة من الاحکام.

2- شریف مرتضی، علی بن الحسین الموسوی (م 436)، نگارندۀ الانتصار و المسائل النّاصریّات، و مجامیعی در سؤالات و اجوبۀ فقهی، و رسائل فقهی بسیار، و شاگرد مفید.

3- ابو الصّلاح تقی الدّین بن نجم الدّین الحلبیّ، شاگرد مرتضی (م 447)، نگارندۀ کتاب الکافی فی الفقه.

این سه دانشمند هر یک دارای ابتکاراتی مخصوص خویش هستند (4) 2. جمعی دیگر از فقهاء این دوره نیز که پیرو همین مکتب و شارح و بازگو کنندۀ انظار آن می باشند و در متون فقهی از آنان یاد می شود عبارتند از:).

ص: 48

سلار بن عبد العزیز دیلمی (م 448)، نگارندۀ کتاب المراسم العلویّة و الاحکام النبویّة قاضی عبد العزیز بن برّاج (م 481)، نگارندۀ کتابهای المهذّب و الجواهر و شرح جمل العلم و العمل.

ابو الحسن محمّد بن محمّد البصروی، شاگرد مرتضی و نگارندۀ کتاب المفید فی التکلیف ابو الفتح محمّد بن علی کراجکی (م 449).

شیخ در فقه سنّتی شیعی کتاب النهایه را نوشت که تا چند قرن مهمترین متن فقهی شیعی به شمار می رفت. جز آن کتاب الجمل و العقود و برخی آثار و رسائل فقهی دیگر از وی بر جای مانده است. تدوین دو مجموعۀ حدیثی تهذیب الاحکام و استبصار و روش های او در جمع میان احادیث متعارض و در برداشت های فقهی بر روند تکاملی فقه شیعی تأثیر گذارده است.

مکتب شیخ الطّائفه به عنوان یک دورۀ دیر پای فقهی سه قرن تمام به خوبی پایید و بر جامعۀ حقوقی و محیط علمی شیعه حکمفرما بود. جز آن که در طول این سه قرن سه مرحلۀ مختلف بر آن گذشته است این چنین:

رشید الدّین محمّد بن علی بن شهرآشوب سروی مازندرانی (م 588) نگارندۀ متشابه القرآن و مختلفه.

در نیمۀ اوّل و میانۀ قرن هفتم تنی چند از فقیهان صاحب نظر وجود داشته اند که نوآوری هایی داشته (1) 2 و آراء و انظار آنان در کتاب های فقهی ذکر می شود. مشهورترین این فقهاء که در واقع پیروان نقّاد مکتب شیخ شمرده می شوند عبارتند از:

مهذّب الدّین حسین بن محمّد نیلی، فقیه اوائل قرن هفتم معین الدّین سالم بن بدران مصری (زنده در 629) نگارندۀ تحریر الفرائض و المعونة زین الدّین محمّد بن قاسم برزهی نیشابوری (زنده در 661) نجیب الدّین محمّد بن جعفر بن هبة اللّٰه بن نما (م 645) سدید الدّین یوسف بن مطهّر حلّی (زنده در 665) احمد بن موسی بن طاوس حلّی (م 673) مؤلّف بشری المحقّقین یحیی بن سعید حلّی (م 689) نگارندۀ جامع الشرائع و نزهة النّاظر عماد الدّین حسن بن علی طبری (زنده در 698) نگارندۀ العمدة و الفصیح المنهج و نهج العرفان

است. ترتیبی که او در فقه به وجود آورد در تکامل و به راه درست انداختن فقه شیعی نقشی اساسی داشت. شاگرد او علامه حسن بن یوسف بن مطهّر حلّی (م 726) نیز همین راه را پیمود. او در چهار چوب فقه شیخ و ترتیب محقّق کوشش پیگیری برای بسط و تنقیح فقه مبذول داشت و تألیفات فراوانی در فقه تطبیقی و تفریعی و تتبّعی و تحقیقی به جای گذارد که همه پس از او مرجع فقهاء و مآخذ اصیل و معتبر فقه شیعی بوده و هست و از آن جمله: مختلف الشّیعه، تبصرة المتعلّمین، تذکرة الفقهاء، منتهی المطلب، قواعد الاحکام، تحریر الاحکام الشرعیّه، ارشاد الاذهان، نهایة الاحکام و تلخیص المرام.

نقش مهمّ علّامه در فقه و اثر بازمانده از وی دو چیز است یکی تبسیط و توسعۀ بی نظیر بخش معاملات بر اساس استفاده از قواعد مشهور فنّ که بیشتر از فقه اهل سنّت گرفته شده و علّامه به خاطر آشنایی کامل با مبانی فقهی آنان توانست گسترش بی سابقه ای به مباحث تفریعی، و شقوق و فروع فقهی شیعی در آن ابواب دهد. دیگر آن که او به دلیل آشنایی کامل با ریاضیّات، در مباحث مربوط فقه از قواعد ریاضی بهرۀ فراوان برد و نخستین فقیه مشهور شیعی بود که ریاضیّات را در فقه آورد (1) 2. او هم چنین با کارهای رجالی خود و تدوین و گروه بندی روایات از نظر وضع وثاقت (2) 2 به دقّت و درستی بنیادی فقه شیعی مدد بسیار نمود. هم چنین با تهذیب اصول فقه از راه کتابهای متعدّدی که در این فنّ نوشت کمک بسیاری به تنقیح مبانی و قواعد فقهی کرد و راه را برای استقلال کامل فقه و اصول شیعی هموار ساخت.

به هر حال فقه شیخ الطّائفه که در میانۀ قرن پنجم خود را به عنوان مکتب پیروز و غالب بر جامعۀ علمی شیعه قبولاند در نیمۀ دوّم قرن هفتم و آغاز قرن هشتم با تهذیب و تنقیح محقّق و کوشش و تبسیط علّامه به حدّ کمال خود رسید و بهترین صورت آن در آثار این دو دانشمند تجلّی کرد.

شاگردان و پیروان آن دو نیز همه در همین چهار چوب تکامل یافتۀ فقهی کار می کرده اند.

مشهورترین آنان که نام و آراء ایشان در مآخذ فقهی نقل می شود عبارتند از:

ابو محمّد حسن بن ابی طالب یوسفی آبی، ابن ابی زینب، نگارندۀ کشف الرموز در 672.

عمید الدّین عبد المطّلب بن محمّد حسینی اعرجی (م 754) نگارندۀ کنز الفوائد فخر المحقّقین محمّد بن حسن حلّی (م 771) نگارندۀ ایضاح الفوائد و حاشیۀ ارشادت.

ص: 53

در اساس کار بیشتر بر شرح و بیان آراء و افکار او همّت می گماشته اند و از چهار چوب ترسیمی او پا فراتر ننهاده اند. مشهورترین این دانشمندان عبارتند از:

ابن الخازن، زین الدّین علی بن حسن بن خازن حائری (آغاز قرن نهم) ابن المتوّج، احمد بن عبد اللّٰه بحرانی (م 820) نگارندۀ النّهایه فی تفسیر الخمسمائة آیة فاضل مقداد، مقداد بن عبد اللّٰه سیوری حلّی (م 826) نگارندۀ کنز العرفان و التنقیح الرّائع ابن فهد، احمد بن محمّد بن فهد اسدی حلّی (م 841) و نگارندۀ المهذّب البارع و المقتصر و الموجز الحاوی و رسائل فقهی متعدّد.

شمس الدّین محمّد بن شجاع قطّان حلّی نگارندۀ معالم الدّین فی فقه آل یاسین (نیمه اوّل قرن نهم).

مفلح بن حسین صیمری (در گذشتۀ پس از 887) نگارندۀ غایة المرام و کشف الالتباس و جواهر الکلمات.

ابن هلال، علی بن محمّد بن هلال جزائری (در گذشتۀ پس از 909) ابراهیم بن سلیمان قطیفی (در گذشتۀ پس از 945) نگارندۀ ایضاح النافع شهید دوّم، زین الدین بن علی بن احمد جبعی عاملی (م 966) نگارندۀ الروضة البهیّة و روض الجنان و مسالک الافهام.

به خصوص در مواردی که چند استدلال برای یک مطلب آورده می شد استدلالات ضعیف و سطحی، فراوان به چشم می خورد. این نکته مخصوصا در آثار برخی از فقهاء مشهور به خوبی جلب توجّه می کند.

فرق و مشخّصۀ دیگر فقه کرکی، بذل توجّه خاصّ به پاره ای از مسائل است که تغییر سیستم حکومتی و به قدرت رسیدن شیعه در ایران به وجود آورده بود. مسائلی از قبیل حدود اختیارات فقیه، نماز جمعه، خراج و مقاسمه و نظائر آن که پیش از این تغییر به خاطر عدم ابتلاء، جای مهمّی در فقه نداشت اکنون مورد توجّه بسیار قرار می گرفت. کرکی شخصا این مسائل را در آثار فقهی خود مانند جامع المقاصد و تعلیق الارشاد و فوائد الشّرائع به تفصیل مورد بحث قرار داده و در برخی از آنها رسائلی مستقل نیز نوشته است.

بیشتر فقهاء و مجتهدان شیعه پس از کرکی تا پایان دورۀ صفوی متأثّر از روش فقهی او بوده اند چه مجموعۀ حقوقی عمیق و متین او را با استدلالات قوی و محکم در برابر خود داشته اند.

مشهورترین این فقیهان که نام و آراء ایشان در مآخذ فقهی نقل می شود عبارتند از:

حسین بن عبد الصّمد عاملی (م 984) نگارندۀ العقد الطهماسبی و رسائل فقهی دیگر عبد العالی بن علی بن عبد العالی کرکی (م 993) نگارندۀ شرح ارشاد بهاء الدّین محمّد بن حسین عاملی (م 1030) نگارندۀ مشرق الشّمسین و حبل المتین و اثنی عشریات و مجامع عباسی.

میر داماد، محمد باقر بن شمس الدین محمّد استرابادی (م 1040) نگارندۀ شارع النجاة سلطان العلماء، حسین بن رفیع الدین محمّد مرعشی (م 1064) نگارندۀ حاشیه ای بر الروضة البهیة محقّق حسین بن جمال الدّین محمّد خوانساری (م 1098) نگارندۀ مشارق الشموس فاضل هندی، محمّد بن حسن اصفهانی (م 1137) نگارندۀ کشف اللّثام و المناهج السویه

محمّد بن علی موسی عاملی (م 1009) نگارندۀ مدارک الاحکام و هدایة الطّالبین.

حسن بن زین الدّین عاملی (م 1011) نگارندۀ معالم الدّین و منتقی الجمان.

عبد اللّٰه بن حسین شوشتری (م 1021) نگارندۀ جامع الفوائد (1) 2 محمّد باقر بن محمّد مؤمن سبزواری، محقق (م 1090) نگارندۀ کتاب کفایة الاحکام و ذخیرة المعاد.

نام ملا محسن فیض کاشانی، محمّد بن مرتضی (م 1090) نگارندۀ الوافی و معتصم الشیعه و مفاتیح الشرائع را نیز باید به فهرست بالا افزود چه او اگر چه پیرو مکتب اخباری بود لیکن روش آزادی خواهانۀ مقدّس اردبیلی را می پسندید و در فقه اخباری خود از همین روش حقوقی پیروی می نمود. از این رو در بسیاری موارد که مقدّس با فقهاء پیشین شیعه اختلاف نظر دارد او نیز مانند پیروان مقدّس به خصوص سبزواری و صاحب مدارک با وی هم فکر است (2) 2. صاحب جواهر، محمّد حسن بن محمّد باقر نجفی، فقیه بزرگ شیعی که روش متهوّرانه و آزاد این فقیهان و بی اعتنائی آنان را به آراء و افکار پیشینیان نمی پسندد از فیض و سبزواری و صاحب مدارک به اتباع المقدّس تعبیر می کند.

علامه محمّد باقر بن محمّد تقی مجلسی (م 1110) نگارندۀ مرآة العقول و بحار الأنوار نیز به آراء و بیانات اردبیلی و صاحب مدارک علاقمند بوده و از آن دو در آثار خود بسیار نقل نموده است.

پیشینیان ملامت کرد.

اندکی پس از او عبد النبی بن سعد جزائری روش مکتب اصولی را در کتاب الاقتصاد فی شرح الإرشاد خود (نوشته شده به سال 1015) مورد انتقاد قرار داد. میرزا حبیب اللّٰه صدر در نیمۀ اوّل همین قرن گفته بود که در زمان او دیگر مجتهدی در ایران و عراق نمانده است. مقدّس اردبیلی چنان که پیشتر اشاره شد در مواردی که اقوال فقهای پیشین با برخی از روایات مخالفت داشت هر گز تردیدی در ردّ نظرات فقهای سلف به خود راه نمی داد. شاگردان او مانند سیّد محمّد عاملی صاحب مدارک از همین روش پیروی کردند. ملا عبد اللّٰه شوشتری در اوایل قرن یازدهم سهم مهمّی در احیای علم حدیث داشت. حسن بن زین الدین عاملی صاحب معالم نیز در همین زمان از راه تألیفاتی مانند منتقی الجمان و تحریر طاوسی به این احیاء کمک کرد. بسیاری آثار دیگر در نیمۀ اول قرن یازدهم در علم حدیث و علوم وابسته بدان نوشته شد که بیشتر از تعلیمات ملا عبد اللّٰه شوشتری مایه می گرفت. موضوعاتی از قبیل حجیّت اخبار آحاد در فقه مجددا مورد بحث فقهای واقع می شد. ارزش منطق و فلسفه حتی بیش از این مورد تردید قرار گرفته بود. عواملی از این قبیل سهم مهمّی در پیدایش موج جدید گرایش اهل الحدیث و در توسعۀ سریع آن داشت.

این گرایش که این بار با نام سابقه دار دیگر خود اخباری شناخته می شد مانند سلف خویش روش اجتهاد و تفکّر تعقّلی و تحلیلی را در فقه شیعی محکوم می نمود و به پیروی از ظواهر احادیث مذهبی دعوت می کرد. امین استرآبادی در کتاب مزبور با استدلالاتی حجّیت عقلی را برای کشف حقائق مورد تردید قرار داد و اصول فقه شیعی را که بر اساس استدلالات و تحلیلات عقلی بنا گردیده است به شدّت ردّ کرد. این گرایش از نظر مبانی و معتقدات تقریبا برابر بود با گرایش افراطی تر مکتب اهل الحدیث که تمامی احادیث مذهبی را معتبر می پنداشت و قدرت نقّادی درست همان احادیث را نیز فاقد بود (1) 2.

امین استرآبادی در استدلالات خود بر عدم اعتبار و خطپذیری منطق ارسطویی که اساس اجتهاد و استدلالات فقهای مکتب اصولی را تشکیل می داد تکیه می کرد. مهمترین مورد اختلاف میان دو گرایش اصولی و اخباری در مکتب فقهی شیعه همین مسألۀ اعتبار یا عدم اعتبار عقل در مباحث مذهبی بود، هر چند در همین زمان بسیاری از موارد اختلاف نظر دیگر نیز که بیشتر در همین رابطه بود میان دو گرایش وجود داشت.

گرایش اخباری از دهۀ چهارم قرن یازدهم در نجف و سایر مراکز علمی بین النهرین نفوذ کرد0.

ص: 58

و به زودی مورد پیروی بیشتر فقهاء آن سامان قرار گرفت (1) 2. سپس در ایران نیز به مرور از میانه و نیمۀ دوّم قرن مزبور هوادارانی یافت و بسیاری از فقهاء در شهرستانهای مختلف از آن جانبداری کردند (2) 2. حوزۀ اصفهان که بزرگ ترین مرکز علمی شیعه در آن ادوار بود بیشتر در دست اصولیان بود هر چند مجلسی اوّل متمایل به اخباریگری بود (3) 2 و مجلسی دوّم خود می گوید که روش او حدّ وسطی میان اخباریان و اصولیان است (4) 2. زین الدّین علی بن سلیمان بن درویش بن حاتم قدمی بحرانی (م 1064) این گرایش را از ایران به بحرین برد (5) 2. در آن ادوار کار این گرایش هنوز به افراط زیاد نرسیده بود. با این همه درگیری میان اخباریان و اصولیان از اواخر همین قرن پدیدار گردید (6) 2.

اخباریگری از دهه های نخستین قرن دوازدهم بر همۀ مراکز علمی شیعه در ایران و عراق غلبه کرد و چند دهه فقه شیعی را در تصرّف انحصاری خود داشت. تا در نیمۀ دوم این قرن چنان که اندکی بعد خواهیم دید- مجدّدا در برابر گرایش اصولی به سختی شکست خورد و از میدان بیرون رفت. مرکز اصلی این گرایش در این دوره بحرین بود و پس از زوال اخباریگری در ایران و عراق، هم چنان در آن منطقه باقی ماند که تا به امروز در آن دیار مسلّط و متبع است.

فقهاء اخباری که در نیمۀ دوّم قرن یازدهم تا پایان قرن بعد صاحب انظاری مخصوص به خود بوده و در فقه نامبردارند تنی چند بیش نیستند که از آن میان ملا محسن فیض کاشانی و یوسف بن احمد بحرانی نگارندۀ الحدائق النّاضره (م 1186) با داشتن روشی معتدل مقامی ارجمند دارند.

محمّد بن الحسن الحرّ العاملی (م 1104) نگارندۀ وسائل الشّیعه نیز از بزرگان پیروان این روش است. نام چند تن دیگر از سرآمدان گرایش اخباری چنین است.

خلیل بن غازی قزوینی (م 1088) نگارندۀ دو شرح بر کافی نعمت اللّٰه بن عبد اللّٰه جزائری (م 1112) نگارندۀ غایة المرام و کشف الاسرار سلیمان بن عبد اللّٰه بحرانی ماحوزی (م 1121)ر.

ص: 59

عبد اللّٰه بن صالح سماهیجی بحرانی (م 1135)

حقوقی قوی و هماهنگ و استوار است با هیچ مکتب پیشین قابل مقایسه نیست.

وحید شاگردان و پیروان مبرّز و نخبه ای داشت که روش او را به درستی حفظ کردند و فقه شیعی را به سوی تکامل به پیش بردند. مشهورترین آنان عبارتند از:

محمّد مهدی بن مرتضی طباطبایی، بحر العلوم (م 1212) نگارندۀ المصابیح جواد بن محمّد حسینی عاملی (م 1226) مؤلّف مفتاح الکرامه جعفر بن خضر جناحی نجفی، کاشف الغطاء (م 1228) نگارندۀ کشف الغطاء علی بن محمّد علی طباطبایی کربلائی (م 1231) نگارندۀ ریاض المسائل ابو القاسم بن حسن گیلانی قمی (م 1231) نگارندۀ جامع الشّتات و غنائم الایّام و مناهج الاحکام.

اسد اللّٰه بن اسماعیل شوشتری کاظمی (م 1234) نگارندۀ مقابس الأنوار.

محمّد بن علی طباطبایی مجاهد (م 1242) نگارندۀ المناهل و المفاتیح.

احمد بن محمّد مهدی نراقی (م 1245) نگارندۀ مستند الشّیعه و مناهج الاحکام محمّد باقر بن محمّد نقی موسوی، حجّة الاسلام شفتی (م 1260) نگارندۀ مطالع الأنوار حسن بن جعفر کاشف الغطاء نجفی (م 1262) نگارندۀ انوار الفقاهة محمّد حسن بن محمّد باقر نجفی (م 1266) نگارندۀ جواهر الکلام

هم چنان اساس کار فقه و اصول فقه شیعی است. کتابهای او مانند رسائل در اصول، مکاسب و کتابها و رسائل گوناگون در فقه همواره مورد مراجعه و بحث و تدریس است.

مهمّ ترین شاگردان و پیروان مکتب او که تا کنون جریان فقهی و حقوقی شیعی را رهبری کرده اند عبارتند از:

حبیب اللّٰه بن محمّد علی رشتی (م 1312) نگارندۀ الالتقاطات محمّد حسن بن محمود حسینی، میرزای شیرازی (م 1312) رضا بن محمّد هادی همدانی (م 1322) نگارندۀ مصباح الفقیه محمّد کاظم بن حسین خراسانی، آخوند (م 1329) نگارندۀ حاشیه ای بر مکاسب محمّد کاظم بن عبد العظیم یزدی طباطبایی (م 1337) نگارندۀ العروة الوثقی و حاشیه ای بر مکاسب محمّد تقی بن محبّ علی شیرازی (م 1338) نگارندۀ حاشیه ای بر مکاسب علی بن عبد الحسین ایروانی نجفی (م 1354) نگارندۀ حاشیه ای بر مکاسب محمّد حسین بن عبد الرّحیم نائینی (م 1355) عبد الکریم بن محمّد جعفر حائری یزدی (م 1355) نگارندۀ کتاب الصّلاة ضیاء الدّین محمّد عراقی (م 1361) نگارندۀ شرح التبصره محمّد حسین بن محمّد حسن اصفهانی کمپانی (م 1361) نگارندۀ حاشیه ای بر مکاسب ابو الحسن بن محمّد موسوی اصفهانی (م 1365) مؤلّف وسیله النّجاة حسین بن علی طباطبایی بروجردی (م 1380) محسن بن مهدی طباطبایی حکیم (م 1391) نگارندۀ مستمسک العروة الوثقی و نهج الفقاهه فقهاء معاصر مکتب شیعی نیز همه از پیروان روش فقهی شیخ انصاری می باشند.

ص: 62

ص: 63

از آنجا که فقه- همدوش کلام- بیش از هر موضوع دیگری در ادبیّات مذهبی شیعی مورد بحث قرار داشته، و آثار بی شماری در زمینۀ آن نوشته شده است، تهیّۀ یک فهرست جامع از آثار فقهی شیعی مستلزم نوشتن مجلّداتی است. طبق معمول در سایر زمینه های میراث فرهنگی شیعه، بیشتر آثاری که دانشمندان شیعی در این باب نوشته اند از میان رفته است. بسیاری دیگر از این گونه آثار به صورت نسخ خطّی نادر در مجموعه های شخصی و مالکیّت خصوصی افراد است که عملا استفاده از آن را غیر ممکن ساخته است. علاوه بر این، در میان آثار بازمانده و قابل دسترسی هم تنها تعداد کمی به عنوان مأخذ در بحثهای علمی و کتب فقهی مورد استناد و توجه قرار می گیرد، چه، در این گونه بحثها و کتابها بیشتر به نظرات گروهی از دانشمندان نامور توجّه می شود که آثاری عمده در فقه به جای نهاده، و در کار خود ابتکار و نوآوری داشته اند. نام و معلوماتی را که در حال حاضر در باب آن گونه آثار گم شده، غیر قابل دسترسی یا غیر شایع در دست داریم، می توان، در مجلّدات الذّریعة یافت.

فهرستی که پس از این سطور به عنوان قسمت دوّم این اثر از نظر خوانندگان خواهد گذشت لیست منتخبی است از برخی کتابهای موجود و قابل دستیابی در زمینۀ فقه شیعه که در دو بخش تنظیم شده است: در بخش نخست اهمّ آثار فقه استدلالی- اعمّ از متون جامع و تک نگاری ها- که وسیله دانشمندان مشهور شیعی نوشته شده است ذکر می شود. بیشتر این دانشمندان کسانی هستند که در مآخذ فقهی به آثار آنان استناد و از آن نقل می گردد. در مورد دانشمندان قرن دوازدهم به بعد بیشتر رسائل مفردی که در مسائل مورد اهمیت نوشته اند ذکر شده، و از ذکر مجامیع فقهی بسیار این دوره ها که فهرست آنها خود کتابی حجیم خواهد شد، جز در مورد برخی آثار اهمّ خودداری شده است در بخش دوّم تعدادی از رسائل عملیّه که بیشتر به فارسی نوشته شده است به عنوان نمونه

ص: 65

یاد می شود. این هر دو بخش بر اساس ترتیب تاریخی، با توجّه به تاریخ وفات مؤلّفان تنظیم گردیده است. چند نکتۀ دیگر در این فرصت باید تذکّر داده شود:

1) تنها آثار فقهی صرف در این فهرستها ذکر می شود. آثار علمی به معنای اخصّ در باب مسائلی مانند وقت و قبله و کرّ و اوزان و مقادیر و ارث و وصایا که بیشتر جنبۀ ریاضی دارد، هم چنین کتابها در باب دعاء و مستحبّات و اسرار عبادات که بیشتر اخلاق اسلامی است، یا آثاری که در باب مسائل اجتهاد و تقلید نوشته شده که بیشتر مربوط به اصول فقه است در این لیستها نیامده است.

2) تنها آثاری که چاپ شده و یا اگر هنوز به صورت مخطوط باقی است نسخی از آن در کتابخانه ها و مجموعه هایی است که قابل دسترسی است در این فهرست ها یاد گردیده است، چنانکه در بالا گذشت.

3) نسخ خطی که برای هر اثر ذکر می شود در بیشتر موارد بر اساس قدمت آنها ذکر گردیده است، و البتّه در مورد آثار قرن نهم به بعد، اگر در یک کتابخانه بیش از یک نسخه وجود داشته برای احتراز از تکرار اسم کتابخانه نسخ متأخرتر پس از نسخۀ اقدم ذکر شده است. پس ترتیب تاریخی در واقع میان نسخی است که در اوّل هر سطر پس از نام کتابخانۀ مأخذ ذکر می شود. در مورد کتابهای شایع که نسخ بسیاری از آن در دست است. تنها اقدم و اهمّ نسخ یاد گردیده است.

4) کلّیه تواریخ در این بخش، هجری قمری، و زبان کلّیۀ آثار، عربی است مگر آن که تصریح به خلاف شده باشد.

5) نام کتابخانه ها به صورت اختصاری ذکر شده، و نام کامل و مشخّصات فهرست هر یک در پایان کتاب در بخش مآخذ آمده است.

ص: 66

اهم آثار در فقه استدلالی

گوهرشاد 2/ 722، مورّخ 1244 (فهرست 1: 432) مرعشی 2/ 2219، مورّخ 1247 (فهرست 6: 208) حقوق 2/ 216 ج، از قرن سیزدهم (فهرست 4: 101- 102) برلین 1779.(SezginI. P. 548)Qu

دیوان هند 4632 (همان مأخذ و همان جا)

تلخیص. با نام (منتخب مسائل العویص) نسخه:

مجلس 4900، قرن یازدهم (فهرست 14: 96) ترجمۀ فارسی از ابو القاسم بن محمّد کاظم حسینی موسوی نسخه:

دانشگاه 1/ 4419، مورّخ 1315 (فهرست 13: 3381)

مرعشی 3598، مورّخ 591 (فهرست 9: 378) آستان قدس 2234، مورّخ 594 (فهرست 2: 8) مرعشی 3649، مورّخ 897 (فهرست 10: 46) دانشگاه 3244، قرن 9- 10 (فهرست 9: 2203) وزیری 656، مورّخ 920 (فهرست 2: 564) بغداد- معهد الدّراسات الاسلامیّة العلیا 1305، مورّخ 948 (فهرست: 113) لوس آنجلس 1195 م، مورّخ 964 (فهرست: 156) پرنیستون 2/ 1279 سری جدید، مورّخ 972 آستان قدس 2699، مورّخ 983 (فهرست 5: 367) مرعشی 981، مورّخ 984 (فهرست 3: 174) دانشگاه 5377، مورّخ 987 (فهرست 15: 4226) الهیّات 77 مورّخ 993 (فهرست 1: 464)- تلخیص از نظام الدین سلیمان بن حسن صهرشتی (اواخر قرن پنجم) نسخه:

آستان قدس 2849 (فهرست 5: 490)

مرعشی 3/ 441 (فهرست 2: 43) حسینیّۀ شوشتریها (ذریعه 13: 178)

آستان قدس 2646 (فهرست 2: 134) مطهری 2/ 2533 (فهرست 5: 562) دانشگاه 10/ 6914 (فهرست 16: 398) و در مجامیع مدینة العلم و حکیم و صاحب الذّریعة به شرح بالا

کاشان- رضوی 1/ 73 (فهرست: 39) حقوق 4/ 216 ج (فهرست: 459) وزیری 2226 (فهرست 4: 1208) گلپایگانی 2/ 1043 (فهرست 2: 223)

ملک 7/ 593، مورّخ 1125 (فهرست 5: 94) برلین 40. Pet، مورّخ 1149 (فهرست 4: 347) مجلس 11/ 5187، مورّخ 1234 (فهرست 16: 10) پرنیستون 2751 یهودا، قرن دوازدهم (فهرست: 137) کاشان- حسن عاطفی (نشریه 11- 12: 953) مطهری 1/ 2524 از روی نسخه ای مورّخ 574 (فهرست 5: 557- 559) حکیم 432 (فهرست 1: 33) نجف- صاحب الذریعه (فهرست میکرو فیلمهای دانشگاه تهران 1: 575/ ذریعه 20: 389)

الهیّات 1/ 452 د (فهرست 1: 302) ملک 2647 (فهرست 1: 582) آستان قدس 2540، 7857 (فهرست 2: 42، 10: 276) مرعشی 1/ 441، 3894 (فهرست 2: 42، 10: 276) گلپایگانی 1852 (فهرست 3: 80) نجف- مدرسۀ بروجردی (فهرست: 29) حکیم 1/ 96 (نشریۀ 5: 425) مفتاح 1/ 208 (فهرست: 228)

نسخه ها:

دانشگاه 10/ 920 (فهرست 5: 1783) و میکرو فیلم 2969 (فهرست 1: 285) ملّی 5/ 1922 عربی (فهرست 10: 593) امیر المؤمنین (یاد نامۀ شیخ طوسی 3: 622) حکیم 472 (همان جا) دار الکتب 20304 (فهرست 1: 96) مرعشی 11/ 3694 (فهرست 10: 95) لوس آنجلس 4/ 1339 م (فهرست: 725) آستان قدس 14165 (یاد داشت آقای سیّد عبد العزیز طباطبایی)

مجلس 8785، قرن 6 (یاد نامۀ شیخ طوسی 3: 664) مجلس 3093، قرن 6- 7 (فهرست 10: 645) لوس آنجلس 163 م، قرن 7- 8 (فهرست: 219) تبریز- قاضی، قرن نهم (نشریه 7: 522) کاشان- آثار ملّی 199، مورّخ 977 (همان مأخذ 4: 357) دانشگاه 6283، قرن دهم (فهرست 16: 234)- تلخیص از فضل بن حسن طبرسی (م 548) با نام (المؤتلف من المختلف) نسخه ها:

حکیم 198، مورّخ 699 (فهرست 1: 56) و میکرو فیلم 114 الهیّات مشهد (فهرست 2: 169) ملک 1308، مورّخ 706 (فهرست 1: 744) مجلس 5143، مورّخ 959 (فهرست 15: 213)

شروح:

1) شرح باب اول از محقّق حلّی (م 676). نخستین بخش المسائل المصریّۀ او 2) نکت النّهایة، از همو (رک: ذیل نام محقق حلّی)

دانشگاه 7141 (فهرست 16: 464) مرعشی 1/ 3457 که شاید بخشی از این کتاب باشد (فهرست 9: 255) کاشان- حسن عاطفی (نشریه 11- 12: 954)

حکیم 1/ 33 (نشریّه 5: 422) ملّی فارس 2/ 714 (فهرست 2: 309) آستان قدس 8070 (فهرست الفبایی: 1071) مرعشی 8/ 2219، 8/ 4332 (فهرست 6: 209، 11: 325) نوّاب 232 فقه (فهرست: 481)

مطهری 2668 (فهرست 1: 487)

مرعشی 679 (فهرست 2: 272) دانشگاه 3/ 882 (فهرست 5: 1774- 1775)

بانکیپور 1260 (فهرست فارسی: 1: 201) 2)- به فارسی، از ابو القاسم بن احمد یزدی (میانۀ قرن سیزدهم). چاپ تهران- 53/ 1346 ش.

نسخه ها:

دانشگاه 6603 (فهرست 16: 306) حقوق 85 ب (فهرست: 53) 3) نجات المؤمنین از محمد کاظم نسخه:

گوهرشاد 2/ 8 (فهرست: 190) 4) فصلی از وقف، از محمد حسن ادیب کرمانی نسخه:

ادبیّات 62 حکمت (فهرست: 8) 5) از محمد رضا بن محمد حسین بن عبد اللّٰه:

نسخۀ اصل:

مرعشی 4589 (فهرست 12: 159) 6) جامع جعفری، اردو، از عابد حسین بن بخشش حسین انصاری (م 1330)، چاپ لکنهو، 1333 7) روائع الاحکام، هندی، از محمد صادق کشمیری، چاپ لکنهو 1315- 17 8) فارسی، نامشخص نسخه:

لوس آنجلس 350 م (فهرست: 18) 9)،

Droit Musulman، Recuil de lois Concernant Les Musulmans schyites

، فرانسوی، از A، Querry، چاپ پاریس، 1871- 2 م.

شروح:

1) از نجم الدین جعفر زهدزی (اوائل سدۀ 8) نسخه:

مجلس 5508 (فهرست 16: 409) 2) غایة المرام، از مفلح صیمری 3) فوائد الشرائع، از کرکی

ص: 89

4)- از حسین بن مفلح صیمری (م 933) نسخه:

دانشگاه 4/ 2621 (فهرست 9: 1496) 5)- از شهید ثانی.

6) مسالک الافهام، ایضا از شهید ثانی 7) مدارک الاحکام، از صاحب مدارک.

8)- از داماد نسخه:

مطهری 2/ 7297 (فهرست 4: 203) 9) شرح خطبۀ شرائع، از محمد تقی بن حسن حسینی استرآبادی (اواسط سدۀ 11) نسخه:

آستان قدس 2487 (فهرست 2: 86) 10)- از محمد بن حسن شیروانی (م 1098) نسخه:

دانشگاه 7095 (فهرست 16: 455) 11) سفینۀ توفیق، فارسی، از عبد الصمد بن عاشور تبریزی (زنده در 1101) نسخه:

مسجد اعظم 3286 (فهرست: 229) 12) معتمد الانام، از محمد صادق بن محمد (اواخر سدۀ 11) نسخه ها:

گوهرشاد 438 (فهرست: 401) مرعشی 2811 (فهرست 8: 13) 13)- از علی بن محمد عاملی (م 1103):

نسخه ها:

دیوان هند 1789 (فهرست 11: 306) مطهری 4/ 2600 (فهرست 4: 204) دانشگاه 8996 (فهرست 17: 271) صاحب ذریعه (ذریعه 6: 108)

ص: 90

14)- از محمد صالح استرآبادی (اوائل سدۀ 12) نسخه:

مهدوی 15/ 592 (فهرست: 126) 15) فوائد المرام، نامعلوم (تحریر 1107).

نسخه:

نجف- مدرسۀ سیّد (ذریعه 16: 358- 359) 16) از جواد بن علی بن عبد العلی میسی (زنده در 1117):

نسخه:

دانشگاه 5252 (فهرست 15: 418- 419) 17) معارج الاحکام، از حسین بن محمد ابراهیم حسینی قزوینی (م 1208):

نسخه ها:

قزوین، حاج سید جوادی (نشریه 6: 351) مسجد اعظم 3574، 244 (فهرست: 370) فیضیّه 99، 389 (فهرست 1: 257- 259) آستان قدس 7254 (فهرست 5: 507) سلیمان خان 7 (فهرست: 21) نوّاب 250 فقه (فهرست: 477) مدینة العلم (فهرست: 116) اصفهان- دانشگاه 16650 (فهرست: 916) مرعشی 1916، 2410، 2434 (فهرست 5: 387- 388، 7: 10، 28) دانشگاه 997- 999، 10/ 6600 (فهرست 5: 2052- 2054، 16: 306) مجلس 1144 طباطبایی مطهری 2697 (فهرست 5: 594) ملک 3526 (فهرست 1: 692) وزیری 9/ 1781 (فهرست 3: 1053) قم- طبسی حائری 450 (نور علم 14: 113)

ص: 91

18) بحر الحقائق، از عبد الصّمد همدانی نسخه:

مجلس 5916 (فهرست 17: 303- 305) 19) مناهج الاحکام، از عبد العلی بن امید علی رشتی (زنده در 1225)؟

نسخه:

مرعشی 2008 (فهرست 6: 11) 20)- از محمد تقی بن احمد حسینی طالقانی (زنده در 1226)؟

نسخه:

امیر المؤمنین 1698 (ذریعه 15: 55) 21) ودایع الاحکام، از زین العابدین بن حسین طباطبایی نسخه:

حقوق 142- ب (فهرست: 502) 22) معتمد الاحکام، از خلف بن حسین بن محمد علی حائری (زنده در 1232):

نسخه: بروجردی (ذریعه 21: 212) 23) البرهان الساطع للأنام، از محمد جواد بن حسین بن حیدر عاملی (زنده در 1236):

نسخه: مرعشی 3950 (فهرست 10: 334) 24) ایضاح الاحکام، از حسین بن محمد علی اعسم نجفی (م 1237):

نسخه ها: حکیم 1152 (فهرست 1: 81) دانشگاه 6892 (فهرست 16: 390) آستان قدس 2242 (فهرست 2: 11) 25) کشف الظلام، از محسن بن مرتضی اعسم نجفی (م 1238):

نسخه ها: غرب 1/ 1100، 1107، 1222 (فهرست: 175، 289) 26) مصباح الاجتهاد، از محمد ابراهیم بن بهرام خلج خرقانی (زنده در 1243):

نسخه: آستانۀ حضرت عبد العظیم 347- 348 (فهرست: 477 27) الذّرائع، از عبد الحسین بن محمد علی اعسم نجفی (م 1247):

نسخه: آستان قدس 7659 (فهرست الفبایی: 772) 28) خصائص الاعلام، از عبد الرّحمن بن محمد صالح قزوینی (م 1250):

نسخه: مجلس 1/ 1808 (فهرست 9: 406)

ص: 92

29)- از علی بن جعفر نجفی آل کاشف الغطاء (م 1253):

نسخه: غرب 1101 (فهرست: 100) 30) مطالع الأنوار، از شفتی.

31) کشف القناع عن الاحکام: از محمد کاظم همدانی (زنده در 1252):

نسخه: باقریّه (ذریعه 18: 52- 53) 32)- از مصطفی بن محمد خوئی (زنده در 1252):

نسخه: وزیری 2310 (فهرست 4: 1244) 33) المرغوب، از محمد مهدی بن علی گیلانی (زنده در 1254).

نسخه ها: گوهرشاد 1233 (فهرست: 390) مرعشی 2116 (فهرست؟: 128- 129) ملّی 1894 عربی (فهرست 10: 546) ملک 2737 (فهرست 1: 662) 34) شوارع الشّرائع، از حسن بن محمد علی یزدی مدرّس (زنده در 1256):

نسخه ها: دانشگاه 1388، 6870 (فهرست 8: 72، 16: 386) وزیری 1/ 2083 (فهرست 4: 1154) 35) ذخیرة البضائع، از نعمت اللّٰه بن عبد اللّٰه (تحریر پیش از 1255):

نسخه: ملک 2084 (فهرست 1: 323) 36)- از ابو الحسن بن محمد هادی حسینی تنکابنی (زنده در 1255):

نسخه: بروجردی (فهرست 8، 15) 37) النّور السّاطع، نامعلوم (تحریر پیش از 1256):

نسخه: حسینیّۀ کاشف الغطاء (ذریعه 13: 331، 24: 369) 38) الفوائد، از ابراهیم لاهیجی (زنده در 1256):

نسخه: مرعشی 3954 (فهرست 10: 337) 39)- از داود بن اسد اللّٰه بروجردی (اواخر سدۀ 13) نسخه: مرعشی 1478 (فهرست 4: 269) 40) دلائل الاحکام، از ابراهیم بن محمد باقر موسوی قزوینی (م 1262):

نسخه ها: مجلس 4429- 4430 (فهرست 12: 118- 119) بنگال 620 (فهرست 1: 306)

ص: 93

موزۀ بغداد 3629 (فهرست 1: 237) آستان قدس 7652- 7654 (فهرست الفبائی: 754- 755) ملک 3025 (فهرست 1: 312) وزیری 575 (فهرست 2: 486) حقوق 189- 190 ج (فهرست 338- 339) مسجد اعظم 761 (فهرست: 178) حکیم 9 نسخه کربلاء- طعمه 4 نسخه (طعمه 2: 102- 105) زنجانی 80 (فهرست: 226) 41) کشف الابهام، از محمد علی بن مقصود علی مازندرانی کاظمی (م 1264- 1266) نسخه: صاحب ذریعه (ذریعه 17: 6- 7) 42) منهج الاجتهاد، از محمد تقی بن محمد برغانی (م 1263):

نسخه ها: دانشگاه 1829، 2791 (فهرست 8: 426، 10: 1642) مرعشی 1233، 2406، 2720- 2721 (فهرست 7: 7- 8، 246، 285 286) گلپایگانی 203، 207 (فهرست 1: 181، 183) فیضیّه 81، 83، 96، 102 (فهرست 1: 281- 282) حجّتیه 513 (فهرست: 92) مسجد اعظم 1604 (فهرست: 248) خیرات خان 64- 65 (فهرست: 1771) آستان قدس 1597، 6664، 7054، 7252 (فهرست 2: 119، 5:

521- 522، فهرست الفبائی: 1084) ملک 2744 (فهرست 1: 755) امیر المؤمنین (ذریعه 13: 317- 318) تبریز- قاضی (نشریه 7: 523) اصفهان- روضاتی (معلّم 5: 1712- 1713) 43) فارسی، از همان نویسنده نسخه ها: مرعشی 2332 (فهرست 6: 311- 312، 397)

ص: 94

غرب 4503 (فهرست: 49) 44)- از محمد طاهر رانکوئی حائری (زنده در 1265):

نسخه: مرعشی 2323 (فهرست 6: 302- 303) 45) جواهر الکلام، از صاحب جواهر 46)- از محمد بن حسین رضوی نسخه: آستان قدس 6493 (فهرست 5: 458) 47) حاوی المرام، از محمد باقر گلپایگانی (زنده در 1268) نسخه ها: حقوق 116 ج (فهرست: 327) گلپایگانی 6- 7 (فهرست 1: 70- 74) 48) نفحات الالهام، از عبد الحسین قزوینی (زنده در 1270):

نسخه: مرعشی 1517 (فهرست 4: 318) 49)- از علی خوانساری همدانی (زنده در 1270) نسخه: غرب 4721 (فهرست: 146) 50) سفینة الاحکام، از محمد صالح بن مختار رودباری (زنده در 1271):

نسخه: مرعشی 4140 (فهرست 11: 159) 51) از محمد باقر بن جعفر مراغی (زنده در 1274):

نسخه: مرعشی 3052 (فهرست 9: 201- 202) 52)- از هادی بن محمد صالح کرمانشاهی (زنده در 1280) نسخه: مجلس 5418 (فهرست 16: 327) 53) مدارک الاحکام، از مهدی قمشه ای اصفهانی (م 1281):

نسخه: صاحب ذریعه (ذریعه 13: 330) 54) جامع الجوامع، از حسن بن محسن اعرجی کاظمی (اواسط 13):

نسخه: مدینة العلم (فهرست: 85) 55) جامع الغرر، از محمد علی بن محمد باقر شفتی (م 1282):

نسخه ها: مرعشی 3/ 1995 (فهرست 5: 367) مسجد اعظم 517 (فهرست: 101) 56)- از علی بن عبد الغفّار (زنده در 1288) نسخه: مرعشی 2/ 3393 (فهرست 9: 180)

ص: 95

57) الدّرة الحائریّة، از علی نقی بن حسن طباطبایی (م 1289)، چاپ ایران- بی تاریخ.

نسخه: مجلس 5426 (فهرست 16: 331) 58)- از اسد اللّٰه بن محمد باقر موسوی شفتی (م 1290):

نسخه: گلپایگانی 126 (فهرست 1: 126) 59)- از موسی بن فضل اللّٰه حسینی همدانی (زنده در 1295):

نسخه: رضویه 36 (فهرست 1: 22- 23) 60)- از محمد بن محمد حسن رضوی طوسی (زنده در 1291):

نسخه: آستان قدس 7259 (فهرست 5: 384) 61)- از جعفر حسینی سبزواری (م حدود 1292) نسخه: باقریّه (ذریعه 13: 318) 62)- از محمد بن عاشور کرمانشاهی (اواخر سدۀ 13) نسخه: مرعشی 3110 (فهرست 8: 333- 334) 63)- از علی بن خلیل تهرانی (م 1296):

نسخه: ملک 1449 (فهرست 1: 412) 64) مواهب الافهام، از محمد مهدی بن حسن قزوینی (م 1300) نسخه: حکیم 33 (نشریه 5: 433) 65) مخازن الاحکام، از محمد باقر بن زین العابدین یزدی (م حدود 1300) نسخه: حکیم 33 (نشریه 5: 433) 66)- از محمد کاظم بن علی نقی لنگرودی (اواخر سدۀ 13) نسخه: فیضیّه 1117 (فهرست 1: 158) 67) الرّسالة الرّضویّة، از رضا تبریزی (اواخر سدۀ 13) نسخه: حقوق 53 ج (فهرست: 355- 356) 68) الحقائق، از علی بن محمد صادق خواتون آبادی (سدۀ 12- 13):

نسخه: گلپایگانی 76 (فهرست 1: 82- 83) 69)- از محمد مهدی کجوری (م 1293):

نسخه: شیراز- وصال (نشریه 5: 292) 70)- از جمال الدین بن علی موسوی نسخه: مرعشی 292918 (فهرست 7: 122)

ص: 96

71) مجمع الاحکام، از علی محمد بن علی حسینی.

نسخه: وزیری 150 (فهرست 1: 183- 187) 72)- از محمد امین اهری مشکینی نسخه: مرعشی 2307 (فهرست 6: 290) 73)- از علی دزدری نسخه: مرعشی 2574 (فهرست 7: 162) 74)- از محمد بن حسن لنگرودی.

نسخه: حکیم 2057 75)- از عبد الوهاب بن احمد محلاتی نسخه: الهیّات 2/ 615 د (فهرست 1: 341) 76) دلائل الاحکام، از محمد حسین بن محمد علی طبیب تهرانی نسخه: ملک 1740 (فهرست 1: 311) 77) کاشف الابهام، از قاسم بن محمد نجفی نسخه: مرعشی 2873 (فهرست 8: 81) 78) المواهب الغرویّه، از عبد الباقی بن علی موسوی:

نسخه ها: گلپایگانی 391- 392 (فهرست 1: 325) 79) دقائق الافهام، نامعلوم نسخه: شیرازی (ذریعه 8: 234) 80) جامع الاحکام، از محمد بن حسن اعرجی کاظمی (م 1303):

نسخه: مدینة العلم (فهرست: 55) 81)- از عباس بن محمد حسین جصافی (م 1306) نسخه: مدینة العلم (فهرست: 83- 85) 82)- از علی بن زین العابدین (تحریر پیش از 1307) نسخه: مجلس 421 طباطبایی 83) لوامع النّکات، مجموعۀ تقریرات شیخ انصاری 84) هدایة الانام، از محمد حسین بن هاشم کاظمی (م 1308)، چاپ نجف- 1330- 1331.

نسخه ها: آستان قدس 8099- 8101 (فهرست الفبائی: 1074- 1076) 85) کشف القناع، از محمد رحیم بن محمد بروجردی (م 1309)

ص: 97

نسخه: ملک 2695 (فهرست 1: 596) 86)- از محمد حسین عرب داماد (زنده در 1310) نسخه ها: مجلس 9526- 9534 87) ذرایع الانام، از احمد ملایری (تحریر پیش از 1310) نسخه ها: مرعشی 3295 (فهرست 9: 77- 78) مسجد اعظم 2263 (فهرست: 198) 88)- از محمد علی بن محمد صادق رضوی (م 1311) نسخه: آستان قدس 6524 (فهرست 5: 490) 89) معارف الاحکام، از مهدی بن صالح طباطبایی حکیم (م 1312) نسخه: حکیم (ذریعه 21: 189) 90) شوارع الاعلام، از محمد حسین بن محمد علی شهرستانی (م 1315) نسخه: حقوق 248 ج (فهرست: 394) 91) ودایع النبوّة، از هادی تهرانی.

92)- از یوسف بن محمد رضا گیلانی (زنده در 1321) نسخه ها: مرعشی 1235- 1236 (فهرست 4: 34- 35) 93) مصباح الفقیه، از رضا همدانی.

94) ذرایع الاحلام، از محمد حسن مامقانی 95)- از حسن بن احمد حسینی کاشانی (م 1342) نسخه: آستان قدس 7176 (فهرست 5: 411) 96)- از مهدی بن حسین خالصی (م 1343)، چاپ مشهد- 1342.

97) منتهی مقاصد الانام، از عبد اللّٰه بن محمد حسن، مامقانی (م 1351)، چاپ نجف- 1348- 1349.

98)- از مظفر بن محمد علی بن حسینی رشتی نسخه: مرعشی 1/ 1246 (فهرست 4: 44) 99) مفتاح الکلام، از محمد هاشم بن عبد اللّٰه طسوجی خوئی (م 1358)، چاپ تبریز- 1345.

100)- از محمد حسین بن هبة اللّٰه رضوی کاشانی (م 1385) نسخه: کاشان- رضوی (فهرست: 36) 101)- از رضا شیرازی

ص: 98

نسخه: مسجد اعظم 3588 (فهرست: 249) 102)- 123) 22 شرح نامعلوم یا نامشخّص:

(الف) فارسی، نسخه ها: ادبیات 44 ب (فهرست: 335) مجلس (وحید 4: 646) (ب) نسخه: فیضیه 670 (فهرست 1: 150) (ج) نسخه: وزیری 2/ 3767 (فهرست 5: 1788) (د) نسخه: ملّی 2/ 1197 عربی (فهرست 9: 186) (ه) نسخه: مجلس 10/ 81 خوئی (فهرست 7: 90) (و) نسخه: آستان قدس 1/ 555 فقه (فهرست 5: 366) (ز) نسخه: نواب 2/ 170 اصول (فهرست 470) (ح) نسخه: فیضیّه 3/ 141 (فهرست 3: 5) (ط) نسخه: حسینیّه شوشتریها 610 (فهرست: 803) (ی) نسخه: مسجد اعظم 1/ 300 (فهرست: 442) (یا) نسخه: مطهری 1/ 6683 (فهرست 4: 204) (یب) نسخه: گوهرشاد 521 (فهرست: 324) (یج) نسخه: سیمان خان 52 (فهرست: 13) (ید) نسخه ها: گوهرشاد 472، 487 (فهرست: 324) (یه) نسخه: استادی (فهرست: 23) (یو) نسخه: نوّاب 201 فقه (فهرست: 461) (یز) نسخه ها: مسجد اعظم 513، 521 (فهرست: 249) (یح) مسجد اعظم 535، 2215 (فهرست: 249) (یط) مسجد اعظم 2495 (فهرست: 250) (ک) مسجد اعظم 2060) (فهرست: 250) (کا) مسجد اعظم 686 (فهرست: 250) (کب) ملک 5/ 2776)

ص: 99

2) ناشناخته، از قرن 8- 9.

نسخه ها:

دهخدا 252 (فهرست: 390) مشهد- الهیّات 190 (فهرست 1: 43) 3) از محمد باقر بن محمد تقی نسخه ها:

رضوی 2716 (فهرست 5: 384) ببلوتیکا ناسیونال 2234 (فهرست 4: 189) 4) از علاء الدّین بن محمد قمی، از سدۀ 11 نسخه:

گوهرشاد 1525 (فهرست: 91) 5) از محمد صالح بن سلطان علی فراهانی نسخه:

اصفهان- عمومی 3061 (فهرست 1: 66) 6) ناشناخته نسخه:

تهران- پروانه (فهرست میکرو فیلمهای دانشگاه 2: 209)

آستان قدس 2384، 2387، 6195 (فهرست 2: 52- 54، 5: 413) مرعشی 4079 (فهرست 11: 91) اصفهان- عمومی 3090 (فهرست 1: 235) بنگال 623 (فهرست 1: 308) مسجد اعظم 587، 813 (فهرست: 147) دانشگاه 3/ 6963، 9259 (فهرست 16: 412، 17: 333) پرینستون 234 سری جدید الهیّات 4/ 225 د (فهرست 1: 262) مجلس 2/ 5240 (فهرست 16: 251) حقوق 2/ 62 د، 111 ب (فهرست: 326، 443) کاشان- رضوی (فهرست: 34) فیضیه 1672 (فهرست 1: 93) لیدن 3/ 967 وارن (فهرست 4: 116: 117) وزیری 6/ 2290 (فهرست 4: 1235) رشت 1/ 43 (فهرست: 1193) مشهد- شانه چی (نشریّه 5: 595) 8)- از شهید ثانی:

نسخه ها: دانشگاه 1095 (فهرست 5: 1869) مجلس 1/ 5340 (فهرست 16: 251) 9)- از عبد العالی کرکی نسخه: حکیم 211 (یاد داشت آقای حسینی اشکوری) 10) شرح تردّدات النافع، از علی بن ابراهیم بن سلیمان قطیفی (زنده در 995) نسخه: ملک 2/ 2604 11) غایة المرام، از صاحب مدارک 12) غرر المجامع، از نور الدین علی بن حسین موسوی عاملی (م 1061- 1068) نسخه: اصفهان- دانشگاه 16890 (فهرست: 908، نشریه 5: 300) 13) الضّیاء اللامع، از فخر الدّین بن محمد علی طریحی نجفی (م 1085) نسخه ها: مرعشی 1613 (فهرست 5: 15- 16)

ص: 102

ملّی 9/ 225 فارسی (فهرست 1: 222- 223) کاشانی 94 (فهرست: 193) 14) جامع الجوامع، نامعلوم، (مربوط اواخر قرن 12 و اوائل 13) نسخه: مرعشی 2123 (فهرست 6: 135) 15)- از محمد علی بن مؤمن (زنده در 1201) نسخه: فرهاد معتمد 147 (فهرست: 189) 16)- از وحید بهبهانی (- 1205) نسخه: ملک 4/ 97.

17) از عبد الصمد همدانی (م 1216) نسخه: رشت 2/ 98 (فهرست: 1203- 1204) 18) ریاض المسائل، از صاحب ریاض.

19) مجمع المسائل، از علی بن محمد برغانی (اواسط سدۀ 13) نسخه: اصفهان- روضاتی (معلّم 5: 1708- 1709) 20)- از مسیح بن محمد سعید تهرانی (م 1263) نسخه: مسجد جامع 161 (فهرست: 327) 21) هدایة المؤمنین، از صاحب ریاض.

22)- از محمد حسین رضوی (م 1266) نسخه: آستان قدس 6741 (فهرست 5: 459) 23) مشارق الأنوار، از اورنگزیب بن محمد تقی قاجار (زنده در 1269) نسخه: مرعشی (ذریعه 21: 33) 24) طوالع اللّوامع، از محمد تقی بن عبد الرّضا موسوی خشتی (م حدود 1275) نسخه: حسینیۀ شوشتریها 800 (فهرست: 806) 25) المنافع، از محمد بن محمد علی کاشانی (م 1269) نسخه: مدینة العلم (فهرست: 77، 124- 125) 26)- از محمد کاظم بن علی نقی رشتی لنگرودی (زنده در 1281) نسخه: فیضیه 1117 (فهرست 1: 158) 27) البحر اللّامع، از محمد ابراهیم بن محمد مهدی قشلاقی (م 1288) نسخه ها: مرعشی 3491 (فهرست 9: 288- 289)

ص: 103

فیضیه 837، 893، 894 (فهرست 1: 30- 31) 28) البرهان القاطع، از علی بن رضا آل بحر العلوم (م 1298)، چاپ تهران- 1291 1292.

نسخه: دانشگاه 750 (فهرست 5: 1791) 29) الأنوار الرّضویة از محمد رضا بن اسماعیل موسوی شیرازی (م حدود 1302)، چاپ تهران- 1287) 30)- از جمال الدین بن علی موسوی (سدۀ 13) نسخه: مرعشی 2/ 2929 (فهرست 8: 120) 31) منتقد المنافع، از حبیب اللّٰه بن علی مدد کاشانی (م 1340)، چاپ تهران- 1394.

32) جامع المدارک، از احمد بن یوسف خوانساری (33- 36) پنج نسخه نامعلوم یا نامشخص:

(الف) مجلس 1/ 5059 (فهرست 15: 20- 21) (ب) فارسی، ملک 2632 (فهرست 2: 204) (ج) آستانه 6386 (فهرست: 135) (د) مجلس 9067 (ه) آستانه 6331 (فهرست: 135)

دانشگاه 5/ 2319، مورّخ 1075 (فهرست 9: 494) ملّی 10/ 1943، مورّخ 1085 (فهرست 10: 620)

اصغر مهدوی 809، مورّخ 1047 (فهرست: 171) دانشگاه 6411، قرن دوازدهم (فهرست 16: 261) مرعشی 1584، مورّخ 1248 (فهرست 4: 390) مسجد اعظم 426، مورّخ 1249 (فهرست: 372) وزیری 1607 (فهرست 13: 1001) استادی (فهرست: 58)

مرعشی 205، قرن 7- 8 (فهرست 1: 235) مرعشی 1263، قرن 8- 9 (فهرست 4: 68) گوهرشاد 1300، مورخ 913 (فهرست: 377) آستان قدس 2533، بیش از 1067 (فهرست 2: 101) مطهری 2268، مورّخ 1248 (فهرست 1: 481) دانشگاه 721 (فهرست 5: 1984) گلپایگانی (تراثنا 4: 90) حکیم (یاد داشت آقای حسینی اشکوری)

است که از دانشمندان همان دوره (نیمۀ قرن هفتم) بوده است (ببینید ریاض العلماء 5: 338/ ذریعه 24: 125- 126). چاپ تهران- 1318، نجف- 1386.

الهیّات 4/ 246 د (فهرست 1: 266) آستان قدس 2799 (فهرست الفبائی: 689) مجلس 5192 (فهرست 16: 18) مرعشی 1128 (فهرست 4: 187) نوّاب 213 فقه (فهرست: 475) دیوان هند 1797 (فهرست 2: 309) پرینستون 1/ 960 سری جدید

مرعشی 2805، مورّخ 830 (فهرست 8: 7) دانشگاه 722، از 737 یا بیشتر (فهرست 5: 1771) مرعشی 4408، مورخ 854 (فهرست 12: 10) طوپقاپی سرای 1082، مورّخ 863 (فهرست 2: 764) پرینستون 318 سری جدید، مورخ 865 مرعشی 961، مورّخ 866 (فهرست 3: 153) مرعشی 1487، مورّخ 870 (فهرست 4: 284) مرعشی 3363، قرن 8- 9 (فهرست 9: 134) گلپایگانی 50، قرن 8- 9 (فهرست 1: 63) دانشگاه 3560، قرن 8- 9 (فهرست 12: 2580) مجلس 1/ 4645، قرن 9 (فهرست 13: 33) ملک 2320، قرن 9 (فهرست 1: 29)

(8) شرح دوّم از همان شارح نسخه:

آستان قدس 1/ 751 فقه (فهرست 5: 468، پاورقی 2) (9) از شهید ثانی نسخه ها:

مرعشی 3354 (فهرست 9: 131) آستان قدس 6 فقه (فهرست 2: 3- 4) استادی (فهرست: 5) (10) روض الجنان، از همان شارح (11) از حسین بن عبد الصّمد عاملی نسخه:

حکیم 1102 (12) مجمع البیان، از علی بن حسین صایغ عاملی (اواخر سدۀ 10) نسخه:

دانشگاه 2/ 4412 (فهرست 13: 3375) (13) مجمع الفائدة و البرهان، از اردبیلی.

(14) منهج السّداد، از عبد العالی کرکی نسخه:

مطهری 1/ 2486 (فهرست 1: 440، 5: 681) (15) الاقتصاد، عبد النّبی بن سعد جزائری (م 1021) نسخه ها:

مجلس 5886 (فهرست 17: 281) مرعشی (ذریعه 2: 268) (16) از بهاء الدین عاملی نسخه:

دانشگاه 1983 (فهرست 8: 592) (17) از جواد بن علی کرکی (اواسط سدۀ 11) نسخه:

ص: 112

مرعشی (ذریعه 6: 22) (18) برهان السّداد، از محمد بن احمد بن خاتون عاملی (زنده در 1039) نسخه:

اصفهان- روضاتی (فهرست 1: 377 و صفحات بعد) (19) ثمرة الجنان، از محمد بن محمود طبسی (زنده در 1058) نسخه ها:

الهیّات 11 ج، 96 ب (فهرست 1: 502- 503) مشهد- الهیات 106 (فهرست 1: 61- 62) (20) ذخیرة المعاد، از سبزواری (21) از ماحوزی نسخه:

نجف، جزائری (نشریه 7: 716) (22) از فاضل هندی نسخه:

گلپایگانی 1613 (فهرست 2: 107) (23) مستقصی الاجتهاد، از حسین بن محمد ابراهیم قزوینی نسخه ها:

بروجردی (فهرست: 38) حقوق 119 ب (فهرست: 462- 463) (24) تنقیح البیان، از نصر اللّٰه بن حسن حسینی استرآبادی (زنده در 1236) نسخه ها:

مطهری 2483- 2485 (فهرست 1: 438، 3: 517- 518) مجلس 2/ 4332 (فهرست 12: 23- 24) (25) منهج السّداد، از احمد بن علی مختار گلپایگانی (اواسط سدۀ 13) نسخه ها:

گلپایگانی 190، 276 (فهرست 1: 172، 241) مرعشی 2467، 2728 (فهرست 7: 60، 290- 291) (26) کنز الفوائد، از مؤمن اردبیلی (اواسط سدۀ 13)

ص: 113

نسخه ها:

نور بخش 125 (فهرست 1: 150- 151) اصفهان- روضاتی (فهرست 1: 244 به بعد) (27) طریق الرّشاد، از محمد کاظم بن رضا طبری (اواسط سدۀ 13) نسخه ها:

فیضیه 318، 506، 1096 (فهرست 1: 181) (28) نهج السداد، از محمد رضا بن محمد جعفر تبریزی (زنده در 1258) نسخه:

مرعشی 1252 (فهرست 4: 54- 55) (29) از محمد هادی بن محمد باقر شریف خوئی (زنده در 1258) نسخه:

مسجد اعظم 3291 (فهرست: 235) (30) غنیمة المعاد، از محمد صالح بن محمد برغانی (م 1275)، چاپ تهران- 1406 ج (1، 2) نسخه ها:

ملی 1939 عربی (فهرست 10: 419) مجلس 4438 (فهرست 12: 122) مطهری 8196 (فهرست 5: 353) نواب 214 فقه (فهرست: 463) خیرات خان 71 (فهرست: 1753) معهد 1165 (فهرست: 102) مرعشی 2449 (فهرست 7: 47) وزیری 357 (فهرست 1: 331) نجف- مدرسة السید (ذریعه 16: 71) قم- طبسی حائری 112 (نور علم 14: 104) (31) مسلک الرّاشدین، از همان نسخه ها:

آستان قدس 2831 (فهرست 5: 504) مرعشی 2436، 2668 (فهرست 7: 30، 247)

ص: 114

مجلس 8464 حجتیّه 514 (فهرست: 84) فیضیّه 951 (فهرست 1: 136) (32) از علی اکبر بن ابراهیم خوانساری (م 1271) نسخه ها:

گلپایگانی 160- 162 (فهرست 1: 146، 148- 150) (33) منهج الرّشاد، از محمد جعفر بن محمد ابراهیم کلباسی (م 1292) نسخه ها:

مسجد اعظم 667، 3555 (فهرست: 399) اصفهان- روضاتی (فهرست: 227) (34) معتضد الشّیعة، نامعلوم (تحریر 1277) نسخه:

ملک 1875 (فهرست 1: 697) (35) از محمد مهدی بن محمد ابراهیم کلباسی (م 1278) نسخه:

معهد 1470 (فهرست: 123) (36) از انصاری.

(37) از محمد حسن بن محمد صالح برغانی (زنده در 1288) نسخه:

مرعشی 1/ 3404 (فهرست 9: 187) (38) از عبد الحسین بن علی برغانی (م حدود 1290) نسخه:

مرعشی (ذریعه 13: 77) (39) از محمد باقر بن مرتضی طباطبایی یزدی (م 1298) نسخه:

مرعشی 5/ 765 (فهرست 2: 375) (40) الدّرر المنظومة، از محمد بن محمد طاهر تنکابنی (سدۀ 13) نسخه:

ص: 115

مجلس 8/ 1915 (فهرست 9: 571- 572) 41)- فارسی، از عبد السلام انصاری نسخه:

دانشگاه 4408 (فهرست 13: 3368) 42)- از محمد علی بن زین العابدین نوری نسخه:

وزیری 2/ 3768 (فهرست 5: 1789) 43) ذخیرة المعاد، از علی بن علی رضا یزدی مدرس (م 1316) نسخه:

مجلس 4649 (فهرست 13: 34- 38) (44- 48) شش شرح نامعلوم یا نامشخص:

(الف) دانشگاه 3/ 1643 (فهرست 8: 220) (ب) مطهری 2487 (فهرست 1: 436) (ج) فیضیّه 1090 (فهرست 1: 136) (د) فارسی، مجلس 5743 (فهرست 17: 183- 184) (ه) فارسی، زنجان (فهرست: 111- 112) (و) ملک 7/ 5806.

ترجمه ها:

1) فارسی، نامعلوم، پیش از 994 تحریر شده نسخه ها:

سنا (مجلس 2) 2/ 1463 (فهرست 2: 276) دانشگاه 5466 (فهرست 16: 17) تبریز- ثقة الاسلام (نشریه 5: 271) 2) فارسی، از محیی بن محمد کرمانی، اوائل قرن 10 نسخه:

میکرو فیلم 3020 از نسخه ای در شیراز (فهرست 2: 28) 3) فارسی، نامعلوم نسخه ها:

معارف 1229 (فهرست: 83) مسجد اعظم 2834 (فهرست: 74) 4) فارسی، از ز. ذو المجدین، چاپ تهران- 1368- 9 5) اردو، از فیض حسین، چاپ هند (ذریعه 14: 186)- ترجمۀ منظوم، از شیخ حسین:

نسخه:

وزیری 2476 (فهرست 4: 1309)

نسخه:

مسجد اعظم 455 4)- از محمد جعفر استرآبادی نسخه:

مرعشی 3078 (فهرست 8: 302) 5) المرشد، از محمد حسین بن علی اکبر خوانساری (زنده در 1263) نسخه:

گلپایگانی 122 (فهرست 1: 116) 6) المواهب السّنیّة، از علی بن محمد جعفر استرآبادی (م 1316) نسخه:

مرعشی 3097 (فهرست 7: 319) 7) الآیة المبصرة، از عباس بن اسماعیل قزوینی (زنده در 1311) نسخه:

گلپایگانی 2/ 306 (فهرست 1: 265) 8) اللّمعات النّیّرة، از خراسانی 9)- از حسین بن محمد حسن همدانی (زنده در 1330) نسخه:

مرعشی 3843 (فهرست 10: 228) 10)- از موسی بن جعفر کرمانشاهی (م 1340) نسخه:

کاشانی 75 (فهرست: 168) 11)- آمال المجتهدین، از نور الدّین علی بن ابو القاسم (زنده در 1337) نسخه:

4409، اصل (فهرست 12: 10) 12) التکملة، از اسماعیل بن علی نقی ارومی، چاپ تبریز- 1337- 1338.

13)- از ضیاء الدّین عراقی.

14)- از محسن بن عبد الکریم امین عاملی (م 1371)، چاپ دمشق- 1343، 1379.

15) کفایة المحصّلین، از محمد علی بن محمد طاهر تبریزی مدرس (م 1373)، چاپ تبریز-

ص: 118

1353.

16) فقه الصّادق، از محمد صادق حسین روحانی، چاپ قم- 1373-

4)- نامعلوم نسخه:

مجلس 8/ 81 (فهرست 7: 81) 5) المصانع بامر قدیم الصّانع، از حسین بن محمد بجستانی خراسانی (زنده در 1256) نسخۀ اصل:

مرعشی 3952 (فهرست 10: 336)

مجلس 4253، قرن هشتم (فهرست 11: 268) آستان قدس 2275، قرن هشتم (فهرست 2: 20) آستان قدس 2274 (همان جا) مجلس 4818 (فهرست 13: 229)

مجلس 603 طباطبایی، مورّخ 737 حسینیّه شوشتریها 790، مورّخ 739 (فهرست: 808) مرعشی 1729، مورّخ 756 (فهرست 5: 116) پرینستون 529 سری جدید، مورّخ 758 مرعشی 4094، مورّخ 765 (فهرست 11: 111) نوّاب 94 فقه، مورّخ 773 (فهرست: 464) غرب 927، مورّخ 776 (فهرست: 170) حجتیه 379، قرن هشتم (فهرست: 75) فیضیّه 143، قرن هشتم (فهرست 1: 206) سلیمان خان 54، قرن هشتم (فهرست: 16) ترجمۀ فارسی، از محمد بن محمد بن عبد اللّٰه (ساختۀ پیش از 858).

نسخه:

خیرات خان 39 (فهرست: 1726)

پرینستون 529 سری جدید دیوان هند 1/ 1800 (فهرست 2: 310) مطهری 224 (فهرست 1: 380- 381) دار الکتب 19895 ب (فهرست 1: 204) امیر المؤمنین 55 (ذریعه 13: 224) 6) المسائل المظاهریّة، از همان شارح 7) معنی قول العلّامة فی القواعد: (علی إشکال)، از همان شارح نسخه ها:

دانشگاه 2/ 6340، 1/ 6369 (فهرست 16: 246، 253) 8) حواشی از همان شارح نسخه:

مرعشی 1310 (فهرست 6: 98) 9) نامعلوم (مربوط به سدۀ 8) نسخه:

مجلس 5136 (فهرست 15: 125) 10) وسیلة القاصد از ابن متوّج نسخه ها:

آستان قدس 2782، 5727 (فهرست 5: 528، 529) دانشگاه 35/ 2144 (فهرست 9: 828) 11)- از جمال الدّین احمد بن نجّار (م 823- 835): چاپ تهران- 1315 نسخه ها:

سنا (مجلس 2) 780 (فهرست 2: 59) دانشگاه 1193 (فهرست 6: 2194) وزیری 1323 (فهرست 3: 928) غرب 4584 (فهرست: 113) حضرت عبد العظیم 194 (فهرست: 463) 12) سدید الافهام، از فخر الدین احمد بن محمد سبیعی (زنده در 854) 13) شرح مسألة النّهبیّه من قواعد الاحکام از رضی الدّین عبد الملک بن اسحاق بن فتحان

ص: 123

قمّی (م 851- 877)، چاپ قم- 1393 (در رسالۀ خاندان فتحان تألیف نگارنده) نسخه:

مجلس 1231 طباطبایی 14)- از علی بن هلال جزائری (زنده در 909) نسخه:

مرعشی 1706 (فهرست 5: 99) 15) جامع المقاصد، از کرکی 16)- شرح دیگری از همان شارح نسخه ها:

دانشگاه 1193 (فهرست 6: 2198) مرعشی 944، 3984، 4523 (فهرست 3: 131، 10: 363، 12: 104) وزیری 434 (فهرست 1: 386) ملّی 1825 عربی (فهرست 10: 409- 410) 17) کشف الفوائد از قطیفی نسخه:

مجلس 5+ 2/ 81 خوئی (فهرست 7: 165، 232- 236) 18) فوائد القواعد، از شهید دوّم.

19)- از نور الدین علی بن احمد بن ابی جامع عاملی (اواخر سدۀ 10) نسخه:

غرب 75 (فهرست: 150) 20) جامع الفوائد، از عبد اللّٰه بن حسین تستری.

21) حلّ عبارة معضلة من القواعد: (لو کان الاخلال..)، از بهاء الدین عاملی نسخه ها:

دانشگاه 13/ 8918 (فهرست 5: 1866) ملک 2/ 1023 (فهرست 5: 224) مجلس 2/ 1145 خوئی، 58/ 1805 (فهرست 7: 161- 162، 9: 360) آستان قدس 2358 (فهرست 2: 54) حضرت عبد العظیم 3/ 200 (فهرست: 443)

ص: 124

پرینستون 524 سری جدید (برگهای 21 ب- 26 ب) مرعشی 2/ 2802 (فهرست 8: 4) ملّی فارس 1/ 273 (فهرست 1: 253) 22) شرح مسألة من مسائل میراث القواعد، نامعلوم (تحریر پیش از 1040) نسخه:

مسجد اعظم 8/ 631 (فهرست: 465) 23) دلائل الاحکام، از داماد، چاپ تهران- 1401 (در مجموعۀ اثنی عشر رسالة للداماد) نسخه ها:

حکیم 1590 یزد- علومی 9/ 613 (فهرست میکرو فیلمهای دانشگاه 1: 702) 24) نامعلوم (تحریر پیش از 1070) نسخه:

دانشگاه 7252 (فهرست 16: 499) 25) فارسی و عربی، از محمد بن حسن شیروانی (م 1098) بر چند عبارت قواعد نسخه ها:

آستان قدس (ذریعه 14: 38) دانشگاه 25+ 18+ 16- 15/ 7008، 10- 9/ 7091 (فهرست 16: 426- 427، 480) فیضیّه 1665 (فهرست 3: 113- 114) 27)- از محمد هادی بن محمد صالح مازندرانی (م حدود 1134) نسخه ها:

مرعشی 4528 (فهرست 12: 108) دانشگاه 1841 (فهرست 8: 338) گلپایگانی 2113 (فهرست 3: 165) 28 کشف اللّثام، از فاضل هندی 29) منتخب الفوائد، فارسی، از ابراهیم بن سلامه نجفی (زنده در 1223) نسخه:

دانشگاه 5794 (فهرست 16: 92- 93) 30) مفتاح الکرامة، از جواد عاملی

ص: 125

31)- از کاشف الغطاء 32)- از صاحب مقابس نسخه:

مدینة العلم (فهرست: 126) 33) تکملة القواعد، از محمد علی بن محمد باقر هزارجریبی (م 1246) نسخه:

آستان قدس 6487 (فهرست 5: 388) 34) تکملة القواعد، از محمد حسین بن محمد علی نجفی (زنده در 1260) نسخه:

آستان قدس 6487 (فهرست 5: 388) 34) تکملة القواعد، از محمد حسین بن محمد علی نجفی (زنده در 1260) نسخه:

آستان قدس 14306 35) شوارع الانام، از محمد جعفر بن سیف الدین استرآبادی (م 1263) نسخه ها:

مرعشی 4022، 3073- 3074، 3885 (فهرست 8: 299، 300، 10: 270، 11: 24) فیضیه 290 (فهرست 1: 155) مطهری 1/ 2224 (فهرست 5: 145، 257) حکیم 45 (نشریه 5: 423) 36)- از مسیح بن محمد سعید تهرانی (م 1263) نسخه:

مسجد جامع 122 (فهرست: 326) 37)- از عبد الحسین بن علی برغانی (زنده در 1266) نسخه:

مرعشی (ذریعه 14: 19) 38) مناهج الاحکام، از محمد بن حسین رضوی نسخه ها:

آستان قدس 6713، 6741 (فهرست 5: 459) 39) نظام الفرائد، از علی بن گل محمد قارپوزآبادی زنجانی (م 1290)، چاپ تهران- 1332 نسخه ها:

الهیات 12 ب (فهرست 1: 682)

ص: 126

فیضیه 1280 (فهرست 1: 288) مرعشی 2378 (فهرست 6: 361) 40)- از فخر الدین بن مهدی بن عبد الصاحب نراقی (م 1325) نسخه ها:

دانشگاه 4847- 4851 (فهرست 14: 3866- 3867) 41) جوامع الکلام، از محمد رحیم بروجردی نسخه ها:

آستان قدس 3837- 3848 (فهرست 5: 298- 401) ملک 2151، 2354، 2363- 2377، 2616، 2634- 2635 (فهرست 1: 207- 212) 42)- از محمد حسن مظفر (م 1374)، چاپ نجف- 1378 (43) 48) هفت شرح نامعلوم یا نامشخص:

(الف) برلین 371 (فهرست 4: 240) (ب) دانشگاه 6912 (فهرست 16: 397) (ج) فیضیه 680 (فهرست 1: 155) (د) مجلس 5/ 81 امام جمعه خوئی (فهرست 7: 100) (ه) غرب 10431 (فهرست: 151) (و) دار الکتب 20308 ب (فهرست 1: 264) (ز) حسینیۀ شوشتریها 916 (فهرست: 804)

حکیم، مورخ 724 (فهرست نوادر مخطوطات مکتبة آیة اللّٰه الحکیم: 54) نجف- مدرسة الخلیلی، مورخ 725 (ذریعه 20: 219) آستان قدس 2563- 2564، مورّخ 724- 727 (فهرست 2: 109) مرعشی 1229، مورّخ 733 (فهرست 4: 30) دانشگاه 6699، مورّخ 759 (فهرست 16: 335) وزیری 1596، مورّخ 764 (فهرست 3: 997) دانشگاه 6888، مورّخ 773 (فهرست 16: 389) غرب 4591، مورّخ 787 (فهرست: 183)

نوّاب 85 فقه، مورخ 960 (فهرست: 480) پرینستون 1256 سری جدید، مورّخ 1072 همدان- مدرسۀ دامغانی (نشریه 5: 384) ملک 2967، 6/ 3275 (فهرست 1: 780) غرب 477 (فهرست: 202) آستان قدس 2661 (فهرست الفبائی: 1063) مجلس 5487 (فهرست 16: 385) وزیری 531 (فهرست 2: 461) نور بخش 374 (فهرست 2: 95)

حکیم 105، مورّخ 973 (نوادر مخطوطات مکتبة آیة اللّٰه الحکیم: 48) مجلس 1296، 4452 (فهرست 4: 71، 12: 133) مطهری 237 مشیر (فهرست 4: 140) مرعشی 2474 (فهرست 7: 65)

دانشگاه 3/ 5396، قرن یازدهم (فهرست 15: 4237) دانشگاه 5237 (فهرست 11: 4172) حکیم 548، مورّخ 1248 (فهرست 1: 28)

نسخه: ملک 14/ 2801

چاپ تهران- 1365- 1366 (در حاشیۀ روضة البهیۀ شهید ثانی) نسخه ها: مطهری 6156 (فهرست 3: 375) نواب 181 فقه (فهرست: 452) حکیم 1523 (فهرست 1: 103) دانشگاه 756 (فهرست 5: 1821) ملک 2565 (فهرست 1: 122) گلپایگانی 278 (فهرست 1: 242) بروجردی (ذریعه 22: 369) [محمد جعفر استرآبادی شرحی تحت عنوان ینابیع الحکمة فی شرح نظم اللّمعة بر این منظومه نوشت:

نسخه ها: مرعشی 3/ 1541، 2001، 3150، 3859، 4020، 4021 فهرست 4: 344، 6: 14، 8: 388، 10: 246، 11: 23- 24) حقوق 114 ج (فهرست: 507) تهران- مینوی 1 (نشریه 6: 690) 2) الهدایة المهدیّة، از عبد الکریم جرجانی (زنده در 1304) نسخه: الهیات 182 ج (فهرست 1: 694) 3) لؤلؤ الاحکام، از علی بن محمد جعفر استرآبادی [وی بعدا دو شرح بر این منظومه نوشت:

أ- کنز الدّرر الایتام نسخه: مرعشی 3096، 3862، 3878، 4713 (فهرست 8: 319، 10: 248، 264) ب- لب الاسلام:

نسخه ها: مرعشی 3879، 1/ 3880

نسخه: حقوق 21 ب (فهرست: 384) 4) توضیح المشکلات، از محمد شفیع بن محمد حسین (اواسط سدۀ 13) نسخه: مرعشی 2408 (فهرست 7: 9- 10) 5) التحفة الرّضویة، از محمد بن معصوم رضوی قصیر (م 1255) نسخه ها: رضوی 7155 (فهرست 5: 460) ملک 816 (فهرست 1: 118) مسجد اعظم 755 (فهرست: 262) 6) التحفة الغرویة، از خضر بن شلال عفکاوی (م 1255) نسخه ها: مرعشی 2206 (فهرست 6: 199) دار الکتب (فهرست الکتب) العربیة فهرست عمومی 1: 569) مجلس 39- 45 امام جمعۀ خویی (فهرست 7: 36- 42) ملک 1/ 2891 7) کشف النّقاب، از مسیح بن محمد سعید تهرانی نسخه ها: نوّاب 44 فقه (فهرست: 461) مسجد جامع 122، 160- 161 (فهرست 1: 335) 8)- از محمّد بن حسین رضوی نسخه: آستان قدس 6713 (فهرست 5: 461) 9) الأنوار الغروّیة المشکاة الغرویّه، از محمد جواد بن تقی نجفی ملا کتاب (زنده در 1267) نسخه ها: معهد 1518 (فهرست 4: 318- 319) آستان قدس 7760- 7769 (فهرست الفبایی: 883) 11) از محمد علی شفتی (م 1282) نسخه: مرعشی 4/ 1995 (فهرست 5: 367) 12) الدّرة الحائریة، از علی نقی بن حسن طباطبایی (م 1289) نسخه: مجلس 4302 (فهرست 11: 315- 316) 13) منیة الألباب، نامعلوم (متعلق به قرن 13) نسخه: مجلس 4455 (فهرست 12: 135) 14) الغرّة الغرویّة، از ملا علی (تحریر 1303)

ص: 140

نسخه ها: بروجردی (ذریعه 16: 34) قم- طبسی حائری 395، 478 (نور علم 14: 97، 112) 15)- از محمد علی رضوی نسخه: آستان قدس 6524 (فهرست 5: 490) (16- 17) دو شرح نامعلوم یا نامشخص (الف) نسخه: مجلس 18/ 3936 (فهرست 10: 2054) (ب) نسخه: استادی (فهرست: 15، 16)

5)- از محمد معصوم بن محمّد رضا هاشمی حسینی (زنده در 1075) نسخه: گوهرشاد 2/ 1191 (فهرست: 86) 6)- از محمد هادی بن میر لوحی حسینی (زنده در 1096) نسخه: دانشگاه 8/ 5914 (فهرست 16: 150) 7)- از احمد بن علی اصفهانی.

نسخه: مسجد اعظم 2341 (فهرست: 83) 8) فرائض یومیه، از محمّد مهدی بن محمّد باقر خوانساری (م 1324)، چاپ تهران- 1313 (ذریعه 16: 151).

9- 13) چند ترجمۀ ناشناختۀ دیگر به این شرح:

دانشگاه 7586 (فهرست 16: 642) دانشگاه 1/ 1593 (فهرست 8: 195) مرعشی 3/ 4208 (فهرست 11: 209) مسجد اعظم 3940 (فهرست: 84) ملک 5/ 1712 (فهرست 5: 344) الهیّات 5/ 551 د (فهرست 1: 395)

4) المسالک الجامعیّة از ابن ابی جمهور احسائی (زنده در 920)، چاپ تهران- 1314 (همراه المقاصد العلیّة شهید دوّم).

چند نسخۀ منتخب:

مجلس 2981 (فهرست 10: 675- 677 و 1033) آستان قدس 2581 (فهرست 2: 115) مرعشی 1/ 2261 (فهرست 6: 245) آستانۀ قم 1/ 5844 (فهرست: 218) مسجد اعظم 545 (فهرست: 361) 5)- از محقّق کرکی (م 940)، چاپ تهران- 4/ 1312 (در هامش المقاصد العلیّة شهید دوّم) چند نسخۀ منتخب:

مرعشی 1/ 680، 1461 (فهرست 2: 275، 4: 258) آستان قدس 2386، 2481، 2482 (فهرست 2: 53، 84 و 86) دانشگاه 4/ 872 (فهرست 5: 1859- 1860) نجف- مدرسۀ بروجردی (ذریعه 13: 113) گلپایگانی 2/ 258 (فهرست 1: 225) آستانۀ قم 1/ 5844، 1/ 8335 (فهرست: 187 و 218) استادی (فهرست: 57) الهیّات 5/ 225 د (فهرست 1: 262) ملک 5840، 2/ 4039 (فهرست 1: 216) ملّی 1605 عربی (فهرست 10: 142) بادلیان 37 Pococke (فهرست 1: 66، 2: 570) دار الکتب 20038 (فهرست 2: 34) لوس آنجلس 2/ 1283 م (فهرست: 722) 6)- از ابراهیم بن سلیمان قطیفی (زنده در 945).

نسخه: مجلس 8/ 81 امام جمعۀ خوئی (فهرست 7: 156- 157) 7) شرحی دیگر، از همان قطیفی.

نسخه: مجلس 13/ 81 خوئی (فهرست 7: 147- 148)

ص: 143

8) المقاصد العلیّة، از شهید دوم (م 966). چاپ تهران- 4/ 1312.

چند نسخۀ منتخب:

الهیات 844 (فهرست 1: 87) امام جمعۀ زنجان (فهرست: 164) آستان قدس 2846 (فهرست 5: 513) پرینستون 4/ 1399 سری جدید وزیری 958 (فهرست 2: 789) مرعشی 1/ 2773 (فهرست 7: 331) مسجد اعظم 1/ 245 (فهرست: 433) 9) حاشیه ای از شهید دوّم (جز شرح بالا) نسخه ها:

مجلس 7: 81 امام جمعۀ خویی (فهرست 7: 80) غرب 762 (فهرست: 93) مفتاح 249 (فهرست: 231) 10) حاشیه ای دیگر از شهید دوّم.

نسخه ها:

مرعشی 2/ 53 (فهرست 1: 63) آستان قدس 2371 (فهرست 2: 49) 11)- از نظام الدّین عبد الحی بن عبد الوهاب حسینی اشرقی گرگانی (میانۀ قرن دهم).

نسخه ها:

گوهرشاد 821 (فهرست: 314- 315) ملک 5/ 1712 (فهرست 5: 344) 12) الاعلام الجلیّة، از حسین بن علی اوالی هجری (زنده در 950).

نسخه ها:

آستان قدس 2238 (فهرست 2: 9- 10) امام جمعۀ زنجان (فهرست: 92) 13) حاشیۀ علی بن حسین بن محمد صائغ عاملی (م 980) نسخه:

ص: 144

مرعشی 4391 (فهرست 11: 391) 14) شرح حسین بن عبد الصمد عاملی (م 984) نسخه ها:

آستان قدس 2482، 2483 (فهرست 2: 84- 85) غرب 4550 (فهرست: 138) مطهری 2526 (فهرست 1: 445) فیضیّه 1/ 1600 (فهرست 3: 105) مرعشی 2/ 1968، 2828، 3614، (فهرست 5: 339، 8: 35، 10: 13) پرینستون 283 سری جدید 15) شرح عبد العلی بن محمود خادم جاپلقی (اواخر قرن دهم) به عربی.

نسخه:

پرینستون 283 سری جدید 16) شرح دیگری از همان جاپلقی، به فارسی نسخه ها:

گوهرشاد 1/ 978 (فهرست: 314) آستان قدس 2484 (فهرست 2: 85) 17) حاشیه صاحب مدارک (م 1009) چاپ تهران، 4/ 1312 (در حاشیه المقاصد العلیّه شهید دوّم).

نسخه ها:

دانشگاه 1096، 1858 (فهرست 5: 1861- 1862، 8: 458) ملک 5/ 1588، 5/ 2468 (فهرست 5: 272) مسجد جامع تهران 1/ 299 (فهرست: 377) مجلس 2/ 5960 (فهرست 17: 344) 18) شرح محمد بن نصّار حویزی (از قرن نهم- دهم) نسخه:

حکیم 2/ 22 رشتی (فهرست: 42) 19) حاشیۀ عبد اللّٰه بن حسین شوشتری (م 1021).

ص: 145

نسخه ها:

دانشگاه 6274 (فهرست 16: 231) آستان قدس 2375، 2780 (فهرست 2: 50، 5: 406) حسینیه شوشتریها 1/ 857 (فهرست: 877) 20) شرح محمد بن علی بن خاتون عاملی (زنده در 1003).

نسخه:

آستان قدس 2361 (فهرست 2: 46) 21) شرح علی بن تاج الدّین انصاری.

نسخه:

گوهرشاد 1/ 1666 (فهرست: 314) 22) شرح محمد بن نظام الدّین استرآبادی (قرن یازدهم).

نسخه ها:

آستان قدس 2486 (فهرست 2: 86) وزیری 5/ 3201 (فهرست: 1569) 23) شرح سلطان محمد کاشانی به فارسی.

نسخه:

آستان قدس 3841 (فهرست 2: 85) 24) حاشیۀ میر داماد (م 1040) نسخه:

آستان قدس 2758 (فهرست 5: 384) 25) حاشیۀ علی بن محمد عاملی، نگارندۀ در المنثور (م 1104).

نسخه:

کاظمیه- جوادین (ذریعه 6: 24) 26) حاشیۀ جواد بن علی بن عبد العالی میسی (زنده در 1117) نسخه:

فیضیه 1731 (فهرست 1: 73) 27) حاشیۀ محمد جعفر بن محمد باقر سبزواری (زنده در 1127) نسخه:

ص: 146

آستان قدس 2777 (فهرست 5: 454) 28) التّحفة الحسینیّة، ناشناخته نسخه:

آستان قدس 2287 (فهرست 2: 24) 29) حاشیۀ میرزای قمّی (م 1232 ق) مندرج در جوامع الرسائل او 30) مشکاة الوری، از محمد جعفر بن سیف الدّین استرآبادی شریعتمدار (م 1263).

نسخه ها:

مرعشی 2/ 3081، 3846 (فهرست: 305، 10: 203) دانشگاه 1/ 1242 (فهرست 7: 2739) محمد حسین بن محمد اسماعیل بسطامی شرحی بر این اثر به نام مصابیح الاسرار نگاشته که نسخۀ آن در مجلس 1/ 3319 (فهرست 10: 972- 973) هست.

31) قنطار الوظائف، از محمد یوسف محمد بن صادق حسینی گیلانی.

نسخه:

آستان قدس 2317 (فهرست 6: 297) 32) شرح ضیاء الدّین حسینی.

نسخه:

آستان قدس 6439 (فهرست الفبائی: 855) 33) الجواهر المضیئة فی شرح الألفیة نسخه:

ملک 3/ 3011 (34- 45) چند شرح و حاشیۀ ناشناخته دیگر به شرح زیر:

ملک 28/ 1142 (فهرست 5: 239) ملک 1/ 3011 ملک 3/ 4039 ملک 5/ 5806 مرعشی 4/ 4696 آستان قدس 7235 (فهرست 5: 406)

ص: 147

حکیم 391 (یاد داشت آقای حسینی اشکوری) گوهرشاد 4/ 1666 (فهرست: 257) غرب 3/ 4809 (فهرست: 414) گوهرشاد 966 (فهرست 313- 314) فیضیّه 4/ 1415 (فهرست 3: 90) وزیری 3444 (فهرست 5: 1656) اصفهان- روضاتی (ذریعه 6: 25) آستان قدس 2779 (فهرست 5: 454)

نوّاب 11 فقه (فهرست: 453) برلین 548. Pet (فهرست 4: 248) نوادۀ شهید دوّم، شیخ علی بن محمد عاملی نگارندۀ الدّر المنثور (م 1103) بر این اثر شرحی نوشته که نسخه های آن در دانشگاه 1802 (فهرست 8: 375) و کتابخانۀ غرب 1/ 215 و 4320 (فهرست: 96 و 228) هست.

پرینستون 545، سری جدید، قرن دهم

مجلس 15/ 4566 (فهرست 12: 265) ملک 3/ 1722 (فهرست 5: 347)

پرینستون 1/ 3992 یهودا، مورّخ 822 (فهرست: 138) وزیری 2/ 949، مورّخ 977 (فهرست 2: 779) گوهرشاد 947، مورّخ 993 (فهرست: 420) گلپایگانی 1/ 682، قرن 10- 11 (فهرست 2: 201) دانشگاه 11/ 1476، 2/ 5396 (فهرست 8: 128، 15: 4237) دیوان هند 1808 (فهرست 2: 312) آستان قدس 8028 (فهرست الفبائی: 1051)- شرح از مفلح بن حسن صیمری با نام کشف الالتباس ذیل آثار مفلح

مجلس 5510، قرن دهم (فهرست 16: 410) دانشگاه 7238، قرن دهم (فهرست، 16: 496)

وزیری 2310 (فهرست 4: 1253) الهیّات 1/ 306 ج (فهرست 1: 205) مدینة العلم (فهرست: 100) واتیکان 1/ 720 عربی (فهرست 1: 68)

مجلس 3/ 8834 (فهرست دست نویس)

الهیات 3/ 168 د (فهرست 1: 251) دانشگاه 1/ 1163 (فهرست 6: 2233) ملّی 1/ 1190 عربی (فهرست 9: 175) لوس آنجلس 5/ 97 م (فهرست: 663)

فیضیّه 1418، 1964 (فهرست 1: 82) وزیری 1902، 2420 (فهرست 3: 1090، 4: 1288) غرب، 4 نسخه (فهرست: 100) آستان قدس 7 نسخه (فهرست 2: 45- 46، فهرست الفبایی: 713: 730) ملی فارسی 171 (فهرست 1: 150) حاشیه از لطف اللّٰه بن عبد الکریم میسی عاملی (م 1033) نسخه: ملک 1/ 1759 (فهرست 5: 358)

زنجانی 1/ 23 (فهرست: 198) ملّی 1156 عربی (فهرست 9: 145) 2)- از ع. ط (عبد المطّلب؟)، پس از 1081 نوشته شده نسخه:

دانشگاه 2347 (فهرست 9: 959)

مفتاح 228 (فهرست: 141) حکیم 1686 تربیت 36 (فهرست: 36) دار الکتب 20038 ب، 20307 ب (فهرست 1: 243، 265) مسجد اعظم 2690 (فهرست: 127) ملک 2/ 2400، 6/ 2580)

سامراء- مدرسۀ شیرازی (ذریعه 2: 89، 5: 204)

7) نسخه:

همان کتابخانه 7/ 7177 (فهرست 16: 475) 8) نسخه:

همان کتابخانه 98/ 7387 (فهرست 16: 534) 9) نسخه:

ملک 1/ 5806 10) نسخه ها:

همان کتابخانه 14/ 5806 مسجد اعظم 15/ 1345، 6/ 3051 (فهرست: 510 و 611)

2- المطالب المظفّریّة فی شرح الجعفریة، از محمد بن ابی طالب موسوی استرآبادی (زنده در 940).

چند نسخۀ منتخب:

آصفیّه 146 فقه شیعه (فهرست 2: 245- 246) آستان قدس 2622، 2623، 2478، 2479، 2480، 6497 (فهرست 2: 83- 84 126- 127، 5: 506- 507) حجتیه 121 (فهرست: 86) حقوق 31 د، 320 ج (فهرست: 469) ملک 2380، 2797 (فهرست 1: 688) مجلس 33، 139 امام جمعۀ خوئی (فهرست 7: 153) دانشگاه 1/ 2694، 6659، 8683 (فهرست 10: 1577، 16: 327، 17: 194) موزۀ بغداد 2806، 3038 (فهرست 1: 256) دیوان هند 1811 (فهرست 2: 314) 3- الغرویّة فی شرح الجعفریّة، از شرف الدین علی حسینی استرآبادی (زنده در 938).

نسخه ها:

آستان قدس 2499 (فهرست 2: 90) پرینستون 1/ 1935 سری جدید حکیم 58 (نشریّه 5: 423) 4- الحیدریّه فی شرح الجعفریّه، از شاه طاهر بن رضی الدّین حسینی اسماعیلی دکنی (م 952).

نسخه ها:

آستان قدس 2621 (فهرست 5: 455 و 507) لوس آنجلس 829 م (فهرست: 216) 5- حاشیۀ نور الدین علی بن عبد العالی میسی (م 938).

نسخه:

امام جمعۀ زنجان (فهرست: 113) 6- شرح خطبة الجعفریّه از محمد مهدی رضوی مشهدی (زنده در 954).

نسخه:

ص: 173

الهیّات 1/ 99 (فهرست 1: 715) 7- شرح نظام الدّین عبد الحیّ بن عبد الوهّاب حسینی اشرقی گرگانی (میانۀ قرن دهم).

نسخه:

بنگال 634 (فهرست 1: 313) 8) الفوائد العلیّة، از فاضل جواد (زنده در 1044) نسخه ها:

غرب 1132 (فهرست: 167) مرعشی 1712 (فهرست 5: 103- 104) مجلس 9391 (فهرست دست نویس) سامراء- مدرسۀ شیرازی (ذریعه 16: 350) اصفهان روضاتی (فهرست 1: 260) 9) الاشعّة البدریّة، از محمد اسماعیل بن محمد ابراهیم فدائی کزّازی (م 1263).

نسخه ها:

مسجد اعظم 3، 289، 593 (فهرست 22- 23) 10) شرح علی اکبر بن ابراهیم خوانساری (م 1271).

نسخه:

گلپایگانی 89 (فهرست 1: 92) (12- 11) ناشناخته.

نسخه ها:

گوهرشاد 560 (فهرست: 318) مسجد اعظم 4/ 3051 (فهرست: 611)

مرعشی 2/ 1280 (فهرست 4: 80) دانشگاه 1/ 2888 (فهرست 10: 1732) دار الکتب 20325 (فهرست 1: 388) قادریّه 523 (فهرست 2: 323) ملک 4/ 1954 (فهرست 5: 400)

مرعشی 5/ 1003، 2/ 4709، 3/ 1466، 3/ 2261 (فهرست 3: 199، 4: 258، 6:

246، 11: 89) مسجد اعظم 7/ 3051، 5/ 3840 (فهرست: 611، 642) حسینیّه شوشتریها (ذریعه 12: 267، 14: 212) ملک 13/ 5806 پرینستون 3/ 976 سری جدید

ملک 647 (فهرست 1: 487) بنگال 645 (فهرست 1: 618)- ترجمۀ فارسی، از محمد یوسف استرآبادی (اواخر قرن سیزدهم) که چندین بار چاپ شده است.

دانشگاه 762، 1121 (فهرست 5: 2037- 2039) وزیری 24 (فهرست 1: 40) حضرت عبد العظیم 197 (فهرست: 476) نواب 64 فقه (فهرست: 476)

وزیری 4 (فهرست 1: 4- 5) 2) شرح احمد بن محمد تونی (زنده در 1097)، چاپ تبریز- 1291 و چاپهای دیگر.

(همه در هامش الرّوضة البهیة) چند نسخۀ منتخب:

مجلس 1/ 3362 (فهرست 10: 1187) مسجد اعظم 1334 (فهرست: 133) خیرات خان 57 (فهرست: 1738) آستانۀ قم 6036 (فهرست: 107) تبریز- قاضی (نشریه 7: 513) 3- شرح عبد الحسین ابن ابو الحسن عاصی (زنده در 1081) نسخه:

مدینة العلم (فهرست: 83) 4) شرح محمد بن قاسم اصفهانی دیلماج (زنده در 1084) بخشی چاپ شده (فهرست مشار: 282) نسخه ها:

ملک 2/ 3568 فیضیّه (فهرست 1: 81) الهیّات 283 آل آقا (فهرست 1: 763) 5) شرح ابراهیم بن حسین مرعشی خلیفه سلطان (م 1098) چاپ تبریز 1291 و چاپهای دیگر (همه در هامش الروضة البهیه) نسخه ها:

مرعشی 1/ 3060 (فهرست 8: 281) دانشگاه 2/ 4107 (فهرست 13: 3085) مجلس 3/ 3362 (فهرست 10: 1188- 1189) 6) شرح فخر الدّین محمد موسوی (اواخر قرن 11؟) نسخه:

مرعشی 1/ 2016 (فهرست 6: 17) 7) شرح ابو طالب ابن میرزا بیگ موسوی فندرسکی (سدۀ 11؟)

ص: 185

نسخه:

دانشگاه 1/ 874 (فهرست 3: 134، 5: 1863- 1864) 8) الزّهرات الذّویة از علی بن محمد عاملی، چاپ تبریز، 1291 و چاپهای دیگر (همه در هامش الرّوضة البهیّة) نسخه ها:

مرعشی 1/ 4320، اصلی (فهرست 11: 313) آستانۀ قم 1/ 6202 (فهرست: 185) غرب 1/ 1085، 4511 (فهرست 135- 136، 287) الهیّات 1/ 91 د (فهرست 1: 233) آصفیّه 90- 91 فقه شیعه (فهرست 1: 241- 242) دانشگاه 6643 (فهرست 16: 324) گلپایگانی 277 (فهرست 1: 241) 9) الرّد علی اعتراضات خلیفه سلطان علی الرّوضة البهیّة، از همان نویسنده نسخه ها:

مرعشی 2/ 4320، اصل (فهرست 11: 313) مجلس 1295 (فهرست 4: 70- 71) الهیات 2/ 91 د (فهرست 1: 233) آستانۀ قم 1/ 6202 (فهرست: 185) دانشگاه 2/ 7725 (فهرست 16: 684) آستان قدس 144 فقه (فهرست 2: 45) 10) شرح جعفر بن عبد اللّٰه حویزی قاضی (م 1115) نسخه ها:

مجلس- امام جمعۀ خوئی 89 (فهرست 7: 89- 90) مطهری 2558 (فهرست 1: 396) ملک 2243 (فهرست 1: 226) دانشگاه 7039 (فهرست 16: 435) گلپایگانی 1107 (فهرست 2: 56) وزیری 1193، 1548 (فهرست 3: 889- 890، 987)

ص: 186

11) شرح محمد ابراهیم بن محمد معصوم حسینی قزوینی (م 1149) نسخه:

غرب 9- 28/ 188 (فهرست: 224) 12) کشف اللّسان من منطق الطّیور و الحیوان رساله در شرح لغات اطعمۀ شرح لمعه، از اسماعیل بن محمد ملک یزدی عقدائی (زنده در 1117) نسخه ها:

مسجد اعظم 11/ 798، 2/ 2647 (فهرست: 478 و 575) 13)- نامعلوم، پیش از 1119 تحریر شده.

نسخه:

ملک 6357 (فهرست 1: 225) 14) شرح جمال الدین خوانساری، چاپ تهران، 1272 نسخه:

مسجد اعظم 328، اصل (فهرست: 134) 15) المناهج السویّة، از فاضل هندی 16) تعلیق علی مبحث الزّوال من الرّوضة البهیّه، از احمد بن ابراهیم بحرانی.

17) العین فی تعارض حقّی المتبایعین، از مختاری.

18) شرح محمد بن محمد صالح حسینی خاتون آبادی (م 1148) نسخه ها:

آستان قدس 6495 (فهرست 5: 409) ادبیات 153 کرمان (فهرست 84) 19) شرح محمد رفیع بن فرج گیلانی (زنده در 1150) نسخه:

ملک 1066 (فهرست 1: 228) 20) اشارات الفقه، از صدر الدّین محمد بن محمد نصیر طباطبایی یزدی (م 1154).

نسخه:

وزیری 2/ 320 (فهرست 1: 303) 21) الابانة المرضیّة، از محمد صالح بن محمد سعید خلخالی (زنده در 1175)، چاپ تهران- 1313).

ص: 187

نسخه ها:

مرعشی 2786 (فهرست: 349- 350) دانشگاه 5830 (فهرست 16: 100) 22) شرح عبارة مشکلة فی مبحث صلاة المیّت، از حسین بن ابو القاسم خوانساری (م 1191)، چاپ اصفهان 1377 (با النّهریۀ محمد باقر خوانساری).

23) شرح عبارة مشکلة فی مبحث صلاة الخوف، از همان نویسنده نسخه:

سنا (مجلس 2) 5/ 1135 (فهرست 1: 129) 24) شرح محمد صادق (سدۀ 12) نسخه:

غرب 77 (فهرست: 131) 25) المفردات الفارقة، از عبد القادر بن صدر الدین حسینی مازندرانی.

نسخه:

دانشگاه 2/ 2865 (فهرست 10: 1712) 26) شرح حسین قزوینی.

نسخه:

ملّی 1945 عربی (فهرست 10: 624) 27) شرح کرمانشاهی نسخه ها:

آستان قدس 179 فقه، 7141 (فهرست 2: 54، 5: 410) گوهرشاد 1972 (فهرست: 267) خیرات خان 56 (فهرست: 1738- 1739) مشهد- الهیات 1080، 1099 (فهرست 2: 230، 240) لوس آنجلس M 29 (فهرست: 198) 28) شرح اسماعیل بن خداداد هزار جریبی استرآبادی (زنده در 1226) نسخه ها:

دانشگاه 7291، 7747 (فهرست 16: 506، 688) 29) شرح عبد اللّٰه بن محمد تقی هزار جریبی تیلکی (م پیش از 1233)

ص: 188

نسخه:

مسجد اعظم 85 (فهرست: 133) 30) شرح محمد مهدی بن محمد جعفر موسوی (زنده در 1237) نسخه:

فیضیّه 186 (فهرست 1: 114) 31) شرح محمد جعفر بن صفر همدانی (م 1238) نسخه:

غرب 77 (فهرست 131) 32) شرح موسی بن جعفر کاشف الغطاء (م 1243) نسخه ها:

خیرات خان 2/ 21، 1/ 61 (فهرست: 1779- 1780، 1784) 33) شرح محمد رضا آل بحر العلوم نسخه:

حقوق 21 ب (فهرست: 384) 34) مخزن الاسرار الفقهیّة، از محمد علی هزار جریبی.

نسخه ها:

مرعشی 4509، 2469 (فهرست 7: 61، 12: 84) گلپایگانی 185، 404، 457 (فهرست 1: 168، 2: 163- 164) وزیری 641 (فهرست 2: 544) دانشگاه 6628 (فهرست 16: 320) آستان قدس 7924 (فهرست الفبائی: 997) خیرات خان 1/ 97 (فهرست: 1791) لوس آنجلس 944 M (فهرست: 349) 35) شرح احمد بن محمد مهدی نراقی (م 1245) نسخه:

دانشگاه 9213 (فهرست 17: 321) 36) شرح عبد اللّٰه بن محمد جعفر کرمانشاهی (زنده در 1253) نسخه:

ص: 189

الهیّات 7/ 819 و (فهرست 2: 21) 37) شرح علی آل کاشف الغطاء 38) فصل الخطاب الابراهیمیّة، از ابراهیم بن محمد حسین مدنی شیرازی (م حدود 1255) نسخه:

تربیت 62 (فهرست: 51) 39) رسالۀ سهله در شرح قبله، فارسی، از علی اکبر بن علی بن محمد اسماعیلی (زنده در 1255) نسخه:

دانشگاه 3703 (فهرست 12: 2707) 40) شرح مسیح بن محمد سعید تهرانی نسخه:

نواب 44 فقه (فهرست: 461) 41) شرح محمد نائینی (زنده در 1259) نسخه:

مطهری 6028 (فهرست 4: 202) 42) مجمع الآراء، از محمد جعفر استرآبادی نسخه ها:

مرعشی 2/ 3082، 3850 (فهرست 8: 307، 10: 236) لوس آنجلس 4/ 103 M (فهرست: 664) 43) شرح محمد رضا بن علی شریف گوگدی گلپایگانی (زنده در 1264) نسخه:

دانشگاه 1953 (فهرست 8: 568) 44) لمعات، فارسی، از محمد بن مقیم بار فروشی مازندرانی (زنده در 1264) نسخه ها:

مسجد اعظم 3/ 284 (فهرست: 439) فیضیّه 1559 (فهرست 2: 89) 45) اللّوامع از همان نویسنده

ص: 190

نسخه ها:

مرعشی 2401، 2717 (فهرست 7: 3: 283) 46) شرح محمد باقر گلپایگانی (زنده در 1267) نسخه:

گلپایگانی 234 (فهرست 1: 201) 47) منهاج الامّة، از نصیر الدّین بن محمد نراقی (م 1273) نسخه ها:

نواب 57- 59 (فهرست: 479) 48) شرح محمد جعفر بن محمد صفی آباده ای (م 1280) نسخه:

نجف- مدرسۀ بروجردی (ذریعه 16: 292) 49) شرح محمد ابراهیم قشلاقی نسخه:

فیضیّه 108 (فهرست 1: 114) 50) الحدیقة النجفیة، از محمد تقی بن حسین علی هروی اصفهانی (م 1299) نسخه ها:

گوهرشاد 1602 (فهرست: 288) الهیّات 269 د، 603 د (فهرست 1: 541) مرعشی 2018 (فهرست 6: 19، 20) نجف- حسینیۀ کاشف الغطاء (ذریعه 6: 390) تبریز- قاضی (همان مأخذ) 51) از جعفر کزّازی نسخه:

مسجد اعظم 812 (فهرست: 133) 52) صفاء الرّوضة، از محمد صالح بن حسن موسوی داماد (م 1301) نسخه ها:

مرعشی 3140 (فهرست 8: 369- 370) آستان قدس 6851 (فهرست 5: 457)

ص: 191

53)- از حسن بن احمد حسینی گیلانی (زنده در 1306) نسخه:

فیضیه 323 (فهرست 1: 116) 54) التعلیقة الانیقة، از محمد عباس بن علی اکبر موسوی تستری لکنهوی (م 1306)، چاپ لکنهو، 1339 (فهرست آصفیه 4: 477) 55) حدیقة الرّوضة منهاج النّجاح، از محمد علی بن احمد قراچه داغی (م 1310)، چاپ تبریز 1291 و چاپهای دیگر (همه در هامش الرّوضة البهیه) 56) از جواد بن عبد الحسین نجفی (م 1311) نسخه:

مجلس 4331 (فهرست 12: 22) 57)- از محمد علی رضوی نسخه:

آستان قدس 6587 (فهرست 5: 410) 58)- از محمد طاهر بن اسماعیل موسوی دزفولی (زنده در 1311) نسخه:

حسینیه شوشتریها (ذریعه، 13: 293- 294) 59) المقاصد العلیّه، از علی بن محمد اعرجی (زنده در 1322) نسخه:

مدینة العلم (فهرست: 120- 122) 60) منهاج النّجاة، از علی بن عبد اللّٰه علیاری (م 1327)، چاپ تبریز- 1309، 1340.

61) منهاج الملّة، از همان نویسنده.

نسخه:

مرعشی (ذریعه 23: 176) 62) از محمد علی بن محمد نصیر گیلانی مدرّس (م 1334)، بخشی در تهران چاپ شده، 1323.

نسخه:

مرعشی 1/ 2078 (فهرست 6: 91)

ص: 192

63)- از محمد حسین بن محمد قاسم قمشه ای (م 1336) نسخه ها:

حسینیّه شوشتریها 819- 820 (فهرست: 800) 64) از حسن بن احمد حسینی کاشانی (م 1342) نسخه:

آستان قدس 7140 (فهرست 5: 411) 65) الحاشیة الرّضیّه، از امجد حسین بن منوّر علی اللّه آبادی (زنده در 1343)، چاپ هند- 1343 66) سراج الأمّة، از محمد حسن بن صفر علی بار فروشی (م 1345)، چاپ تهران- 1324، 1366.

67)- از مرتضی حسینی سدهی اصفهانی نسخه:

مرعشی (فهرست میکرو فیلمهای دانشگاه، 2: 174) 68)- از محمد جعفر بن محمد طاهر نسخه:

مجلس 271 طباطبایی 69) از عبد الغنی نسخه:

حسینیّه شوشتریها (ذریعه 14: 38) (70- 80) 11 شرح نامعلوم یا نامشخّص الف) نسخه: دانشگاه 1/ 6996 (فهرست 16: 423) ب) نسخه: ملک 2545 (فهرست 1: 225) ج) نسخه: آستان قدس 180 فقه (فهرست 2: 54- 55) د) نسخه: فیضیّه 60 (فهرست 1: 81) ه) نسخه: رضویه 2/ 49 (فهرست: 48) و) نسخه: دانشگاه 2/ 2526 (فهرست 9: 1326) ز) نسخه: فیضیه 307 (فهرست 1: 81) ح) نسخه: مرعشی 2/ 2078 (فهرست 6: 92)

ص: 193

ط) نسخه: مجلس 2/ 88 امام جمع خوئی (فهرست 7: 88) ی) نسخه: مسجد اعظم 3529 (فهرست: 133) یا) نسخه: همان جا 3/ 2424 (فهرست: 557)

چند نسخۀ منتخب:

مجلس 265، 8/ 4471، 3/ 5354 (فهرست 12: 146، 16: 265) حقوق 228 ج (فهرست: 232، 285، 311، 328، 330، 401، 492) آستان قدس 2364- 2368 (فهرست 2: 47- 48، 141- 142) دانشگاه 2099، 8/ 3205، 1/ 6255، 7203 (فهرست 7: 272- 278، 9: 2163، 16:

228، 486) امام جمعۀ زنجان (فهرست: 140- 141) دار الکتب 19179 ب، 3326 ج (فهرست 1: 278، 381، 388، 391) لوس آنجلس 120 M، 169 M (فهرست: 667) ملک 1858 (فهرست 5: 387) حسینیۀ شوشتریها 140 (فهرست: 835- 836) باکو 140 M- 141 (نشریه 9: 242) حکیم 1656 م.

حضرت عبد العظیم 235 (فهرست: 445) مرعشی 1777، 2362، 7/ 444 (فهرست 2: 49، 5: 157- 158، 6: 346) گلپایگانی 5/ 1751 (فهرست 3: 41) مسجد اعظم 2- 1/ 3269 (فهرست: 619)

چاپها:

تهران- 1308 (با الالفیۀ شهید اول)، مشهد- 1392 (در مجموعۀ الذّکری الالفیّة للشّیخ الطوسی: 789- 798) نسخه ها:

گلپایگانی 1484 (فهرست 2: 45) دانشگاه 3/ 6369 (فهرست 16: 253) الهیّات 3/ 561 (فهرست 1: 328- 329) امیر المؤمنین 358 (نشریّه 5: 414)

سنا (مجلس 2) 13/ 1229 (فهرست 2: 174) دانشگاه 1/ 7065 (فهرست 16: 443) ملک 18/ 5712 مجلس 183/ 3455 (فهرست 10: 1353- 1354) سامراء- مدرسۀ شیرازی (ذریعه 24: 441) دیوان هند 1812 (فهرست 2: 314)

مجلس 1306 (فهرست 4: 78) وزیری 11/ 320 (فهرست 1: 305) ملّی فارس 8/ 698 (فهرست 2: 285)

مؤسسۀ اسماعیلی 597 (فهرست 2: 93)

2) مفاتیح الاحکام، از محمد سعید بن قاسم حسینی طباطبایی قهپائی (م 1092).

نسخه ها:

مجلس 4828 (فهرست 12: 198) نوربخش 200 (فهرست 1: 195) مرعشی 2140 (فهرست 6: 150- 151) 3)- از محمد بن عبد الفتاح تنکابنی سراب (م 1124) نسخه ها:

وزیری 1290 (فهرست 3: 918) اصغر مهدوی 10/ 592 (فهرست: 125) 4) تحصیل الاطمینان، از محمد ابراهیم بن محمد معصوم حسینی قزوینی (م 1149) نسخه ها:

مجلس 5553 (فهرست 16: 415) غرب 10198 (فهرست: 70- 71) 5) از محمد رفیع گیلانی (میانه قرن دوازدهم) نسخه:

مسجد اعظم 6/ 1239 (فهرست: 503)

مطهری 4/ 1446 (فهرست 4: 364) ملّی 1889 عربی (فهرست 10: 533) دانشگاه 99/ 7387 (فهرست 16: 534)

مرعشی (ذریعه 11: 179)

دانشگاه 2/ 972 (فهرست 5: 2090- 2091)

نسخه: اصفهان- روضاتی (ذریعه 20: 72)

نسخه ها: مطهری 2653 (فهرست 4: 267) ملک 2587 (فهرست 1: 246) مرعشی 4312 (فهرست 11: 303) دانشگاه 6809 (فهرست 16: 365) آستان قدس 7587 (فهرست الفبایی: 727) آستان قدس 14375 گلپایگانی 1029 (فهرست 2: 60) مسجد اعظم 454 (فهرست: 147) 7) الفذالک، از کرمانشاهی 8)- از محمد جعفر همدانی نسخه: مرعشی 2538 (فهرست 7: 122- 123) 9) کشف المدارک، از محمد رفیع گیلانی اصفهانی (زنده در 1236)، چاپ تهران- 1269 (در حاشیه درّۀ بحر العلوم)، 1322 (با مدارک الاحکام) نسخه ها: دانشگاه 1/ 3698 (فهرست 12: 2703) مسجد اعظم 1655 (فهرست: 332) 10)- از ضیاء الدین محمد حسینی مرعشی نسخه: مرعشی 1762 (فهرست 5: 145) 11)- از محمد جعفر استرآبادی نسخه: مرعشی 3854 (فهرست 10: 242) 12)- نامعلوم نسخه: حسینیۀ شوشتریها 2/ 192 (فهرست: 840)

دانشگاه 6/ 7312 (فهرست 16: 510) ملک 3/ 1049، 8- 7/ 2576 (فهرست 5: 227)

مجلس 1/ 4944 (فهرست 17: 327- 328) آستان قدس 2509 (فهرست 2: 92) مطهری 6065 (فهرست 5: 386) مرعشی 4325 (فهرست 11: 318)

زنجانی 3 (فهرست: 190) ملک 2174، 2702 (فهرست 1: 253- 254) ملّی 781 عربی (فهرست 8: 285) ببلوتیکا ناسیونال 776 (فهرست 1: 169، 2: 129، 130) مجلس 1297 (فهرست 4: 72) آستان قدس 7182، 2855، 2732، 2733، 2735 (فهرست 5: 416) مسجد اعظم 1/ 5 (فهرست: 428) مرعشی 3975 (فهرست 10: 356)

حکیم 9 رشتی (فهرست: 27) دانشگاه 4/ 918، 6/ 7087، 8731 (فهرست 5: 1758- 1759، 16: 449، 17:

206) ادبیّات 120 حکمت (فهرست: 41) مرعشی 75، 3/ 104 (فهرست 1: 87، 125) آستان قدس 2683 (فهرست 5: 352) میرزا جعفر 148 (فهرست: 40) نوربخش 590 (فهرست 2: 235- 236) نواب 6 فقه (فهرست: 449) استادی (فهرست: 75) فرهنگ (فهرست: 40- 41) مطهری 2/ 2670 (فهرست 3: 45- 45) پرینستون 1/ 538 یهودا (فهرست: 149) بودلین، عربی 175 تفلیس 7/ 699 (نشریّه 8: 260) باکو 140 M (نشریّه 9: 239) ملّی فارس 3 و 4/ 698 (فهرست 2: 283)

3)- نامعلوم، پیش از 1030 نوشته شده نسخه: مرعشی 2398 (فهرست 6: 378- 379) 4) الفوائد العلیّة، از هارون بن خمیس جزائری (زنده در 1036) نسخه: آستان قدس 2509 (فهرست 2: 93، 5: 353) 5)- نامعلوم، پیش از 1042 نوشته شده نسخه: الهیّات 6/ 184 (فهرست 1: 724) 6) الأنوار البهیّة، از نور الدّین علی بن حسین موسوی عاملی (م 1068) نسخه ها: مرعشی 81 (فهرست 1: 99) مجلس 4670 (فهرست 13: 52- 53) 7) الفطرة الملکوتیّه، از عبد الحسیب بن احمد عاملی (زنده در 1058) نسخه: آستان قدس 2792 (فهرست 5: 471) 8)- از خاجویی نسخه: گوهرشاد 1702 (فهرست: 256) 9) از عبد الحسین بن قاسم حلّی (م 1375) نسخه: امیر المؤمنین (ذریعه 13: 62) 10)- نامعلوم نسخه: آستان قدس 2728 (فهرست الفبایی: 700)

تکمله:

1) از نظام الدّین محمد بن حسین ساوجی (م 1038)، که مکرّرا چاپ شده.

2) از زین العابدین حسینی (اواسط سدۀ 11) در مزار و میراث.

نسخه ها:

فیضیه 17/ 847 (فهرست 3: 30) آستانۀ قم 6054 (فهرست: 192) مجلس 45 (فهرست 1: 13)

مطهری 4/ 4510 (فهرست 2: 277) زنجان (فهرست: 89) ملک 35/ 1142 (فهرست 5: 240) ترجمه: به فارسی، از محمد صادق سرکانی نسخه: وزیری (فهرست میکرو فیلم های دانشگاه 2: 266)

نسخه ها:

مرعشی 4/ 1118، 10: 2362 (فهرست 3: 289- 290، 6: 346)

مطهری 23/ 2916، 2/ 4506 (فهرست 1: 283)

لوس آنجلس 1224 م (فهرست: 62) ملک 2/ 1920 (فهرست: 397)

5 و 3/ 2801 (فهرست 5: 196 و 268 و 351 و 431)

نسخه: مدینة العلم (فهرست: 61) 5) نهایة المقتصد، از محمد جعفر همدانی نسخه: غرب 731 (فهرست: 202) 6)- از محمد بن محمد معصوم مشهدی (م 1255) نسخه ها:

مرعشی 2468، 3233 (فهرست 7: 61، 9: 30) مجلس 4468 (فهرست 12: 142) 7) شوارع الهدایة، از محمد ابراهیم کرباسی نسخه ها:

مجلس 3551 (فهرست 10: (1511- 1512) مرعشی 1917، 1924 (فهرست 5: 288، 294) گلپایگانی 189 (فهرست 1: 172) فیضیّه 233 (فهرست 1: 170) وزیری 1488 (فهرست 3: 973) مفتاح 75 (فهرست: 189)

نسخه ها:

مطهری 2601 (فهرست 1: 398، 4: 278) تبریز- قاضی (نشریه 7: 523) 2)- از نور الدّین محمد هادی بن مرتضی کاشانی (اوائل قرن 12) نسخه ها:

دانشگاه 714- 715 (فهرست 5: 1940- 1942) بانکیپور 946- 949 (فهرست عربی 1: 93) الهیّات 31 ب (فهرست 1: 591) ملک 1421 (فهرست 1: 446) وزیری 970 (فهرست 2: 797) نور بخش 152 (فهرست 1: 170) آستان قدس 247- 248 فقه، 2784 (فهرست 2: 76- 77، 5: 461) مطهری 6134 (فهرست 5: 236) فیضیّه 76 (فهرست 1: 195) مجلس 5279 موقّت 3)- از محمد یوسف بن محمد علی لاهیجی (زنده در 1096) نسخه: حسینیّۀ شوشتریها (ذریعه 6: 214) 4)- از ابو الحسن بن محمد طاهر شریف فتونی عاملی (م 1138) نسخه: لوس آنجلس 1106 M (فهرست: 271) 5) فتح المفاتیح، از محمد محسن بن محمد کاشانی (زنده در 1148) نسخه: مجلس 2/ 5476 (فهرست 16: 376) 6) الذّخر الرّائع المصابیح اللوامع، از عبد اللّٰه بن نور الدّین جزائری (م 1173) نسخه ها: مرعشی 3550، 3980 (فهرست 9: 342- 343، 10: 360) آستان قدس 7017، 11947 (فهرست 5: 421) 7)- از محمد صالح بن محمد مؤمن استرآبادی (زنده در 1184) نسخه ها: دانشگاه 7664 (فهرست 16: 667) مجلس 5306 (فهرست 16: 222) مرعشی (ذریعه 14: 76)

ص: 246

8) منتخب الصنائع، از علی بن قاسم مسکنانی (زنده در 1186) نسخه: مرعشی 4324 (فهرست 11: 317) 9)- از بهبهانی نسخه ها: آستان قدس 2391 (فهرست 2: 55) مجلس 347 طباطبایی مشهد- الهیات 1578 (فهرست 2: 713 ملک 4/ 2141 (فهرست 5: 431) دانشگاه 9809 (فهرست 17: 289) مدینة العلم (فهرست: 62) زنجان (فهرست: 105) 10)- از همان نویسنده، شرح خطبۀ مفاتیح نسخه ها: فیضیّه 5/ 1520، 8/ 1554 (فهرست 3: 97، 100) پرینستون 1929 سری جدید (صفحات 151 الف- 260 ب) مسجد اعظم 13/ 592، 1/ 3524 (فهرست: 462 و 634) 11) مصابیح الظّلام، از همان نویسنده.

12) فتّاح المجامع، از کرمانشاهی 13) الأنوار اللّوامع، از حسین آل عصفور نسخه ها:

آستان قدس 6502- 6504 (فهرست 5: 369) مرعشی 1630 (فهرست 5: 33- 34) مجلس 4425 (فهرست 12: 114) 14)- از محمد رضا استرآبادی (زنده در 1219) نسخه ها: گوهرشاد 1235 (فهرست: 334) آستان قدس 7253 (فهرست 5: 463) 15)- از ابو القاسم بن عباس (زنده در 1227) نسخه: آستان قدس 2813 (فهرست 5: 464) 16)- از صاحب ریاض نسخه ها: حقوق 11 ب (فهرست: 387)

ص: 247

مطهری 277 مشیر (فهرست 5: 236) پرینستون 179 سری جدید لوس آنجلس 1317 M (فهرست: 270) 17) مصابیح الظلام، از عبد اللّٰه شبّر نسخه ها: حسینیۀ شوشتریها 256، 325، 834 (فهرست: 804، 810) مرعشی 1079 (فهرست 3: 259- 260) آستان قدس 7948 (فهرست الفبائی: 1011) ملّی، عربی 2/ 1035، 1905 (فهرست 9: 37، 10: 565، 566) 18) المصباح السّاطع، از همان نویسنده (تلخیص شرح سابق).

نسخه ها: دانشگاه 717 (فهرست 5: 2045- 2046) الهیّات 6 آل آقا (فهرست 1: 800- 801) گوهرشاد 742 (فهرست: 396) حجّتیه 73 (فهرست: 85) بنگال 654 (فهرست 1: 323) تبریز- قاضی (نشریّه 7: 522) 19) نهایة المرام، از مجاهد نسخه: حقوق 266 ج (فهرست: 496- 497) 20) المصابیح المنیفة، از محمد جعفر کرمانشاهی نسخه ها: الهیّات 124 آل آقا (فهرست: 800) کاشان- رضوی 187 (فهرست: 43) حقوق 107 ج (فهرست: 467- 468) مرعشی 4742 (ذریعه 21: 91) 21) المصابیح، از مهدی بن علی طباطبایی (م 1260) نسخه: حقوق 243 ج (فهرست: 467) 22) مبتغی الافهام، از عبد الوهاب بن محمد صالح برغانی قزوینی (زنده در 1266) نسخه: مرعشی 3202 (فهرست 9: 4) (23- 25) سه شرح نامعلوم یا نامشخّص الف) نسخه: مرعشی 2157 (فهرست 6: 162- 163)

ص: 248

(ب) نسخه: دانشگاه 6709 (فهرست 16: 337) ج) نسخه: شیراز- احمدیه 264 (نشریه 5: 214)

2) إهداء الأحبّة، از عبد اللّٰه بن محمد کاظم تبریزی در 1159 نسخۀ اصل: مرعشی 4430 (فهرست 12: 26)

مرعشی 4253، 4407 (فهرست 11: 252، 12: 9) 2) کشف الدّرایة، از محمد جعفر بن سلیمان فراهی (زنده در 1114) نسخه ها:

آستان قدس 2810 (فهرست 5: 481) آستانۀ قم 6264 (فهرست: 155- 156) گوهرشاد 936 (فهرست: 163) مرعشی (ذریعه 18: 34: 68) 3)- از عبد اللّٰه بن علی بابا نسخه: گوهرشاد 1/ 1137 (فهرست: 87)

دانشگاه 7362 (فهرست 16: 521) الهیّات 45 آل آقا (فهرست 1: 799- 800) مرعشی 1650، 2126 (فهرست 5: 49- 50، 6: 137) 7) مجاری المرام، از محمد باقر گلپایگانی نسخه: فیضیّه 1282 (فهرست 1: 1226)

202- 203، 16: 333) دانشگاه 2/ 2099، 3394، 3/ 4412، 4435، 3/ 4659، 2/ 6905 (فهرست 8:

726، 13: 3375، 3394، 14: 3606، 16: 393) مرعشی 4403 (فهرست 12: 5) مسجد اعظم 3907 (فهرست: 281) الهیّات مشهد (فهرست 1: 125) نواب 1/ 130 فقه (فهرست: 467) الهیّات 2/ 206 د (فهرست 1: 259) استادی (فهرست: 18) نجف- صاحب الذّریعه (ذریعه 15: 79)

ملک 1/ 5767 نوّاب 1/ 271 فقه (فهرست: 473)

دیوان هند 1841 (فهرست 2: 323)

ملّی 603 عربی (فهرست 8: 88) مطهری 2560 (فهرست 1: 449) مجلس 222 امام جمعۀ خوئی، 1327 (فهرست 4: 97- 98، 7: 373) ملک 3 نسخه (فهرست 1: 739) مرعشی 2965- 2967، 4040 (فهرست 8: 148- 149، 11: 42) مسجد اعظم 4 نسخه (فهرست: 388- 389) مفتاح 62 (فهرست: 299)

دانشگاه 7135 (فهرست 16: 463) ملک 2/ 5767 مرعشی 1/ 3719 (فهرست 10: 118)