ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 8

كارگزاران حكومت آشنا مى كند.

فيروز ميرزا فرمانفرما شانزدهمين فرزند ذكور عباس ميرزا نايب السلطنه، در سال 1233 ه ق به دنيا آمد.

او در سن 17 سالگى والى فارس شد و تا سال 1303 ق؛ يعنى حدود 53 سال از عمر خود را عهده دار مناصب مهم بود. فيروز ميرزا با هما خانم، دختر بهمن ميرزا بهاء الدوله (1) ازدواج كرد. (2)

وى در اين مدت دوبار به حكومت فارس، دوبار به حكومت كرمان و دوبار به پيشكارى وليعهد در آذربايجان منصوب گرديد. سپس ارتقاى منصب يافته، به وزارت جنگ برگزيده شد.

بعد از آن با دريافت لقب فرمانفرمايى، به حكومت ايالت مركزى انتخاب گرديد.

پس از درگذشت فتحعلى شاه، حسينعلى ميرزا فرمانفرما، فرزند او كه حدود سى و پنج سال حاكم فارس و بنادر بود به دستيارى حسنعلى ميرزا شجاع السلطنه والى كرمان، با محمد شاه به مخالفت برخاست و تاج بر سر گذاشته، خود را حسينعلى شاه خواند و سكه بنام خويش زد و در عمارت آيينه، مشهور به كاخ همايون به تخت نشست. محمد شاه براى مقابله با او، به صوابديد ميرزا ابو القاسم قائم مقام ثانى، در اواخر شوال 1250 اردويى فراهم نموده به فارس اعزام كرد.

رضا قلى خان هدايت در اين باره مى نويسد:

(حسب الامر پادشاه جم جاه نواب فيروز ميرزا ... به پيشكارى معتمد الدوله منوچهر خان گرجى و جمعى از سپاه نظام به سردارى لينزى (3) صاحب انگليسى و بعضى از ارباب مناصب ايرانى مامور نظم عراق و فارس و كرمان شدند. نواب شجاع السلطنه از فارس حركت و در قشلاق حوالى اصفهان به مقابله سپاه آمد منهزما به فارس مراجعت كرد.) (4)6.

ص: 11

در كتاب (شرح ماموريت آجودانباشى) (1)، (شيل صاحب) (2) نماينده دولت انگليس در دربار ايران و شمارى صاحب منصب انگليسى مستخدم قشون ايران را جزء همراهان فيروز ميرزا در اين اردوكشى ذكر كرده و تعداد سپاهيان اعزامى را هفت هزار نفر نوشته در حالى كه فسايى در فارسنامه ناصرى (3) و اعتضاد السلطنه در اكسير التواريخ، (4) اين تعداد را شش هزار نفر ذكر كرده اند. به هر روى نتيجه اين اردوكشى- كه جزئيات آن به تفصيل در فارسنامه ناصرى آمده- منجر به شكست شجاع السلطنه و حسينعلى شاه گرديد. درباره ورود پيروزمندانه فيروز ميرزا و همراهان به شيراز، فسايى چنين مى نويسد:

(... فيروز ميرزا معتمد الدوله با اردو و همراهان ... روز بيست و هشتم ماه ذيقعده 1250 وارد شهر شدند و ارگ را بر نواب فرمانفرما محاصره نموده ... داخل شدند و قراول بر نواب فرمانفرما و شجاع السلطنه گماشتند ... در شب اين روز، نواب فرمانفرما و نواب شجاع السلطنه را از ارگ درآورده به منصور خان فراهانى سپرده با يك فوج سرباز و جمعى سوار و شش ارابه توپ روانه تهران نمودند.) (5) و پس از آن فيروز ميرزا به پيشكارى و وزارت منوچهر خان معتمد الدوله والى فارس شد.

بديهى است كه عاقبت خوشى در انتظار حسينعلى شاه و شجاع السلطنه نبود، چنانكه پس از اعزام آنها به تهران، (در بين راه شجاع السلطنه را بدست باقر خان بيگلربيگى از حليه بصر (6) عارى ساخته و كور كرد و به ورود تهران او را در برج نوش باغ لاله زار نزديك ارگ زندانىشم

ص: 12

نمودند و سه ماه بعد فرمانفرما به بيمارى وبا كه در تهران شيوع داشت درگذشت. (1)

پسران حسينعلى ميرزا فرمانفرما از طريق بوشهر به لندن گريخته و دولت انگليس براى هر يك از آنان ماهى سيصد تومان مقررى تعيين نمود. (2)

اما اين سه برادر يعنى نجفقلى ميرزا والى، رضا قلى ميرزا نايب الاياله و تيمور ميرزا حسام الدوله هنگام فرار در ممسنى گرفتار ولى خان ممسنى صاحب قلعه سفيد گرديدند.

ولى خان به همراه گروهى راهزن مدتهاى مديد در اين منطقه مال التجاره كاروانها را از قبيل قماشهاى نفيس هندى و شالهاى كشميرى به غارت مى بردند. پسران حسينعلى ميرزا فرمانفرما مجبور شدند نيمى از جواهرات همراه خود را كه ذخيره چندين ساله فرمانفرمايى خود بود به نام سلامت روى (3) به ولى خان داده، عبور نمايند.

در اواخر سال 1251 معتمد الدوله، محمد طاهر خان قزوينى را به منظور مطالبه جواهرات و اشياء نفيسه از ولى خان به قلعه سفيد اعزام نمود. اما پس از اينكه موفقيتى نصيب محمد طاهر خان نگرديد، فيروز ميرزا و معتمد الدوله راسا عازم بازپس گيرى جواهرات مورد نظر شدند و پس از نيل به مقصود، بازگشتند. ميرزا حسن فسايى درباره عاقبت كار ولى خان ممسنى چنين مى نويسد:

(اسماعيل خان قراچلو سركرده سوار قراچلو در اوايل ماه ربيع الاول [1252] چون برفراز پشته اى برآمد ولى خان را در پشت آن پشته با پنج شش نفر خفته ديد بى غائله او را در خواب دستگير نموده ... به شيراز آورده با دو نفر پسران او روانه تهران و از تهران به اردبيل و سپس به تبريز بردند ... تا در تبريز به تدريج بدرود زندگانى نمودند.) (4)

فيروز ميرزا پس از اين اقدام به اتفاق معتمد الدوله به رتق و فتق امور فارس و بنادر پرداخت و هريك از مخالفين حكومت را به نحوى سركوب كرده و از ميان برداشت. كليه حكام و مامورين محلى را معزول و بجاى آن موافقين و نزديكان خود را بكار گمارد. حكومت فيروز ميرزا در فارس حدود يك سال ادامه داشت. در اين مدت گزارشهايى مكرر از سوء رفتار منوچهر خان8.

ص: 13

معتمد الدوله پيشكار فيروز ميرزا به دار الخلافه مى رسيد و حاكى از آن بود كه تمام همت معتمد الدوله مصروف جمع آورى و افزودن مال و منال گشته و با مامورين زيردست رفتار مناسبى ندارد. بنابراين در اواخر سال 1251 ق معتمد الدوله به تهران احضار و فيروز ميرزا از حكومت فارس عزل گرديد و بجاى او فريدون ميرزا نايب الاياله سابق آذربايجان به پيشكارى ميرزا محمد تقى آشتيانى ملقب به قوام الدوله به حكومت فارس منصوب شد. در همين زمان آقا خان محلاتى در كرمان ياغى شده (1) و از حكومت معزول گرديد و فيروز ميرزا از طرف محمد شاه به حكومت كرمان و دفع آقاخان مامور شد. رضا قليخان هدايت در اين زمينه مى نويسد:

(اميرزاده فيروز ميرزا بعد از ورود نواب مستطاب فريدون ميرزا فرمانفرماى فارس رخصت انصراف و اذن انعطاف بجانب كرمان گرفته با چاكران و وابستگان خود روانه گرديد.) (2)

محمد جعفر خورموجى مورخ دوره ناصر الدين شاه درباره طغيان آقا خان چنين مى نويسد:

(بعد از قضيت رب الارباب سوء رفتار و زشتى گفتار حاجى ميرزا آقاسى مايه اسباب گرديد، متمرد و متوحش شد [آقا خان] و در قلعه بم متحصن گشت اميرزاده فيروز ميرزا نصرت الدوله و سهراب خان امير تومان نامزد ماده طغيان وى گرديدند). (3)

آقا خان حدود دو سال در بم و نرماشير به مقاومت پرداخت تا اينكه در اواخر سال 1254 ق پس از محاصره قلعه بم قرآن مجيد را با تيغى از گردن آويخته و از فيروز ميرزا امان گرفت و به تهران فرستاده شد و در زاويه حضرت عبد العظيم مقيم گشت. در اين زمان با وساطت فريدون ميرزا، فرمانفرماى فارس مورد عفو واقع شد. وى عمامه سبز بر سر نهاد تا حاج ميرزا آقاسى براى او امان گرفت. (4)د.

ص: 14

از اقدمات ديگر فيروز ميرزا در اين دوره دستگيرى ملا على اكبر زمان بود. ملا على اكبر از علماى اماميه، نام پدرش زمان و حرفه او صباغى بود. ناظم الاسلام كرمانى درباره او مى نويسد:

(بواسطه امر به معروف و نهى از منكر در سال 1253 ق به يزد تبعيد شد و از آنجا به همين سبب به تهران و از تهران به مشهد رضوى تبعيد شد و در آنجا در سال 1275 به اشاره دولت مسموم و به عالم جاويد شتافت.) (1)

از رويدادهاى مهم اين دوره جنگ هرات داراى ويژگى خاصى است. در جريان اين جنگ چون محاصره هرات توسط ايران بطول انجاميد، انگلستان از طريق اعزام كشتيهاى جنگى به درياى عمان، متوسل به تهديد مستقيم ايران گرديد. به دنبال آن (از شيراز و كرمان به سرعت باد و برق چند تن رسول برسيدند و فريدون ميرزاى حاكم فارس و فيروز ميرزا حاكم كرمان عريضه برسانيدند بدين شرح كه كشتيهاى جنگى دولت انگليس از درياى عمان تا كنار جزيره خارك آمده، سى خانوار مردمى كه در خارك نشيمن داشتند به بذل و احسان فريفته در آن جزيره جاى كرده اند و از براى اندوختن علف و آذوقه غلات و حبوبات را يكى بر چهار بهاء مى دهند و مردم ايشان را دور و نزديك در سواحل بحر به فراهم كردن آذوقه مشغولند). (2)

بدين ترتيب زمانى كه كار هرات به نتيجه مى رسيد، محمد شاه به سبب تهديد صريح انگلستان و يأس كامل او از مساعدت روسها ناچار در 18 جمادى الاخر 1254 ق از تصرف هرات دست كشيد.

در اوائل سال 1266 ق بهرام ميرزا معز الدوله از شيراز به دار الخلافه احضار شد و براى دومين بار حكومت فارس به فيروز ميرزا واگذار گرديد. فيروز ميرزا پس از ورود به شيراز منصب وزارت و پيشكارى ايالت را به ميرزا ابو القاسم تفرشى كه از نوكرهاى او بود واگذاشت و ميرزا ابو الحسن خان مشير الملك را كه مدتى در فارس پيشكار بود به سررشته دارى برگزيد.

محمد جعفر خورموجى كه در تاريخ خود بندرت از افراد تمجيد كرده درباره عملكرد فيروز ميرزا در فارس مى نويسد:

(غايت سعى و جد و جهد مبذول نمود، فارسى تازه شد و رونقى بى اندازه يافت.) (3)7.

ص: 15

چند ماه بعد شيخ نصر خان بوشهرى را در اثر جسارت و عصيان او، از حكومت بوشهر عزل و به تهران فرستاد و ميرزا حسنعلى خان پسر حاجى ميرزا على اكبر قوام الملك شيرازى به حكومت بوشهر و مضافات منصوب و ملقب به دريابيگى نمود و به بوشهر اعزام كرد. اما شيخ حسين خان عم و نايب الحكومه شيخ نصر خان سر به عصيان برآورد. خورموجى در اين باره مى نويسد:

(... فيروز ميرزا، مصطفى خان [سرتيپ] با افواج بحر مواج قراگوزلو را با دو عراده توپ مامور به بندر بوشهر فرمود ... بوشهر به تصرف درآمده ميرزا حسنعلى خان دريابيگى مشغول اخذ باج و خراج گرديد. سرتيپ به شيراز معاودت نمود منصب ميرپنجگى و نشان و حمايل يافت.) (1)

مقارن انتصاب فيروز ميرزا به حكومت فارس و پيش از ورود او به شيراز يعنى در ماه صفر 1266، سيد يحيى پسر آقا سيد جعفر اصطهباناتى به نيريز آمده فتنه اى بپا كرد و مردم را به بابيگرى دعوت نمود و تعداد زيادى از مردم كه با او از در مخالفت درآمده بودند به اشاره او كشته شدند. در فارسنامه ناصرى در اين باره چنين مى خوانيم:

(... در بلده نيريز كه اشرار آن بر حاجى زين العابدين خان حاكم خود شوريده بودند رحل اقامت افكند [سيد يحيى] و اشرار را با خود يار كرد [تا] عدد جنگى آنها از سه هزار نفر بگذشت.) (2)

چون اين خبر به فيروز ميرزا رسيد به نصير الملك پيغام داد به تعجيل دو فوج از سربازان قراگوزلو به همراه تجهيزات كافى براى دفع سيد يحيى روانه سازد. نصير الملك سپاه مناسبى تدارك ديده، اعزام نمود.

اردوى اعزامى بعد از درگيرى با افراد سيد يحيى او را دستگير كرده به شيراز آوردند و در آنجا ورثه مقتولين او را به حكم قصاص كشتند. (3)

از آنجا كه در اين دوره مرزهاى جنوبى كشور از جمله بوشهر جزو مناطق حساس و حياتى3.

ص: 16

كشور بشمار مى رفت، ضرورت بناى استحكامات دفاعى در اين مناطق كاملا محسوس بود.

فيروز ميرزا اين مهم را جزء برنامه هاى خود قرار داد. يكى از نامه هاى مرحوم ميرزا تقى خان اميركبير به ناصر الدين شاه درباره همين موضوع است. در اين نامه آمده:

(... نقشه بوشهر را نواب نصرت الدوله به حضور مرحمت ظهور همايون آورده است. حالا به جهت قلعه و برج كه در بوشهر ساخته مى شود، ديدن آن نقشه لازم است. جسارت كرده، مستدعى است مقرر فرمايند كه نقشه بوشهر را نزد فدوى بياورند كه تا حاجى قوام حضور دارد قرار اين امر با حضور او داده شود.) (1)

مرحوم اميركبير در نامه ديگرى به ناصر الدين شاه در باب ايجاد نظم و امنيت در بوشهر و تقدير از اقدامات فيروز ميرزا چنين مى نويسد:

(... در باب بندر بوشهر اظهار مسرتى فرموده بودند، اميدوارم از فضل خدا فتوحات مسرت هاى كلى بر خاطر همايون حاصل شود ... در خصوص التفات به نصرت الدوله فرمايش فرموده بودند، بسيار به موقع است، ساعتى پيش از اين به آقا محمد حسن اظهار شد كه به خاكپاى مبارك معروض دارد و تشخيص التفات را هم عرض كرده بودم كه اگر صلاح دانيد آن طور حكم فرمايند.) (2)

در سال 1267 ق تعدادى از اهالى لارستان فارس طغيان نموده و در قلعه (بهده) (3) متحصن شدند. علت اين طغيان را اعتماد السلطنه بواسطه وجود قلاع مستحكمه و جبال شامخه دانسته ولى خورموجى آن را به واسطه سوء سلوك ميرزا نعيم نورى كه از جانب فيروز ميرزا حاكم لارستان بود ذكر كرده است. (4)

به هر روى به دستور فيروز ميرزا فوج سيلاخورى مامور تخريب قلعه و تاديب متحصنين شده و خدمت مزبور را به نحو خواسته شده انجام دادند.

در ماه رجب اين سال ناصر الدين شاه به عزم مسافرت به اصفهان از دار الخلافه خارج شد.6.

ص: 17

فيروز ميرزا حكمران فارس به محض شنيدن خبر به اتفاق محمد قلى خان ايل بيگى ايلات فارس عازم فارس گرديد. آنها طى ديدار با شاه مورد عنايت خاص او قرار گرفتند. فيروز ميرزا هنگام بازگشت از اصفهان از برخى نواحى سركشى كرد. فسايى در اين باره مى نويسد:

(فيروز ميرزا از اصفهان از راه بلوك سرحد شش ناحيه و نواحى كوه كيلويه و ده دشت وارد بلده بهبهان گرديد و ايالت آن را به مقرب الخاقان مهر على خان شجاع الملك نورى عنايت نمود و نواحى آن سامان و بلوك ممسنى را نظم داده از راه كازرون در اواخر ذيحجه اين سال عود به شيراز نمود.) (1)

فيروز ميرزا جهت انتظام امور منطقه بندر عباس در ربيع الثانى سال 1268 سفرى به آن نواحى نمود و در جمادى الثانى اين سال به دار العلم شيراز بازگشت. در همين سال پانزده باب چاپارخانه در عرض راه فارس ساخته شد. اعتماد السلطنه درباره ايجاد نظم و امنيت در منطقه گرمسير توسط فيروز ميرزا چنين مى نويسد:

(ميرزا محمد على خان ناظم الملك از جانب نواب والا نصرت الدوله حكمران فارس به گرمسيرات رفته سه قلعه محكم بلوك اهرم را كه يكى در صحرا و دو در كوه بود گرفته و خراب كرده، حاجى ابو الحسن اهرى را نيز كه بواسطه استظهار بر قلاع مزبوره شرارت مى نمود به سزاى خود رسانيد. دو سه قلعه ديگر كه در بلوك جويم و بيدشهر در تصرف اشرار بود مستخلص شده آن حدود نظم يافت.) (2)

درپى اين اقدامات از طرف ناصر الدين شاه نشان مرتبه اول ميرپنجگى و حمايل سرخ و سفيد مخصوص اين رتبه به فيروز ميرزا اعطا و هزار و دويست تومان بر مواجب او اضافه گرديد و اشخاصى كه به همراه او در گرمسير خدمت كرده بودند، مورد تقدير شاه قرار گرفتند.

در ربيع الاول سال 1269 فيروز ميرزا به منظور ايجاد امنيت و سركشى از منطقه سفرى به دشتستان و بوشهر نمود.

براساس نوشته هاى فسايى در فارسنامه ناصرى در خلال اين سفر زلزله شديدى در شيراز روى داد. فسايى مى نويسد:

(... در شب بيست و پنجم ماه رجب [1269] پانزدهم ارديبهشت جلالى كه آفتاب در سيزدهم درجه و چهل و شش دقيقه نور بود نزديك به يك ساعت پيش از طلوع صبح صادق در شهر4.

ص: 18

شيراز زلزله شديد بيامد و چندين صدخانه را ويران و چندين هزار را شكسته نمود و چندين هزار نفر در زير عمارات خرابه بماندند و بمردند و بيشتر مساجد و مدارس خراب گشت و عموما محتاج به تعمير گرديد.) (1)

فيروز ميرزا در شعبان آن سال از ماموريت بازگشت و در خارج شيراز توقف كرده، از حكومت فارس استعفا نمود. بجاى او طهماسب ميرزا مويد الدوله با وزارت ميرزا محمد تقى آشتيانى به حكومت فارس منصوب شد.

در آن زمان آذربايجان چون پرجمعيت ترين منطقه ايران و مقر وليعهد بود داراى دوپيشكار بود. يكى پيشكار كل قائم مقام وليعهد كه امور عمومى ايالت را اداره مى كرد و ديگرى پيشكار مالى بود. در سال 1270 ق فيروز ميرزا از طرف ناصر الدين شاه به نيابت معين الدين ميرزاى وليعهد شيرخوار و به جاى برادرش حمزه ميرزا حشمت الدوله مامور حكومت آذربايجان و قائم مقام وليعهد گرديد. وزارت او را ميرزا صادق مستوفى (2) عهده دار بود.

در سال 1273 ق از حكومت آذربايجان معزول و به دار الخلافه احضار شد. (3) سال بعد به حكومت اراك منصوب گرديد. سپس در همان سال حكومت تويسركان و ملاير به مناصب او افزوده شد. (4)

فيروز ميرزا در سال 1275 ق مورد توجه خاص شاه قرار گرفت و با حفظ مناصب پيشين، به جاى محمد تقى ميرزا ركن الدوله به حكومت دار الخلافه منصوب گرديد. ضمنا فرزند ارشد او حميد ميرزا مورد عنايت واقع شد. اعتماد السلطنه ذيل وقايع 1275 مى نويسد:

(اميرزاده سلطان حميد ميرزا ولد نواب والا نصرت الدوله به منصب سرهنگى خارج از فوج برقرار گرديد.) (5)

در ماه شعبان اين سال ناصر الدين شاه به قصد مسافرت به ايالات مركزى و آذربايجان از دار الخلافه خارج شد و به لحاظ اعتمادى كه به فيروز ميرزا داشت، او را ناظر اعمال وزراء و در6.

ص: 19

واقع قائم مقام خود كرد.

شاه طى اين سفر كه شش ماه بطول انجاميد، ابتدا به قم عزيمت نمود (1) و سپس به شهرهاى محلات، همدان، سنندج، سلطانيه و تبريز رفته و پس از اقامت چند هفته اى در باغ شمال تبريز از راه هشترود، ميانه، خمسه و قزوين بازگشت و در ربيع الاول 1276 وارد تهران شد.

عملكرد فيروز ميرزا در غياب شاه مورد رضايت او واقع شد. خورموجى مى نويسد:

(... چون در اين مدت كه كوكب فيروزى كوكب همايون تشريف فرماى ساحت عراق و خمسه آذربايجان مى بودند، خدمات شايان از اميرزاده نصرت الدوله به عرصه ظهور رسيده بود ... به اعطاى يك قطعه نشان تمثال بى مثال مكلل به الماس و يك ثوب قباى ترمه تن پوش مبارك سرافراز و قرين افتخار و اعزاز آمد.) (2)

بدنبال آن علاوه بر سمت هايى كه داشت به عضويت شوراى دولتى كه در اين سال به دستور ناصر الدين شاه تشكيل شده بود انتخاب گرديد.

در سال 1277 ق در تهران قحطى روى داد و نان ناياب شد. همزمان با آن بروز وبا و مرگ و مير ناشى از آن مردم را وحشت زده نمود. مردم نانوايى ها را غارت كردند و به مامورين دولتى هجوم آوردند. (به دستور شاه، علما و اعيان شهر در خانه نصرت الدوله اجلاس كردند و امر خبازها به آقا مهدى ملك التجار واگذار شد.) (3)

در همين سال ميرزا موسى تفرشى كه سالها وزارت حاكم دار الخلافه را عهده دار بود و چندى قبل در اثر بروز اختلاف بين او و فيروز ميرزا از اين شغل معاف شده بود، مجددا به سمت مزبور منصوب گرديد.

حكومت فيروز ميرزا در دار الخلافه چندان طولانى نبود. در همين سال از آن سمت معاف و بجاى او كامران ميرزا پسر سوم ناصر الدين شاه در سن شش سالگى به وزارت و پيشكارى پاشا خان امين الملك به حكومت تهران منصوب شد. حكومت اراك و ملاير همچنان به عهده فيروز ميرزا بود و فرماندهى قواى نظامى آن حدود نيز به او محول گرديد.3.

ص: 20

در سال 1284 ق عزيز خان مكرى، پيشكار آذربايجان به تهران احضار و به وزارت جنگ منصوب شد و بجاى او فيروز ميرزا نصرت الدوله براى دومين بار مامور حكومت آذربايجان گرديد.

حكومت فيروز ميرزا در تبريز چند ماه بيشتر دوام نداشت و ناصر الدين شاه بجاى او ميرزا صادق قائم مقام را به پيشكارى آذربايجان فرستاد. در همين زمان فيروز ميرزا بجاى سلطان احمد ميرزا عضد الدوله معروف به موچول ميرزا حاكم قزوين شد.

در سال 1285 ق كامران ميرزا به وزارت جنگ منصوب شد و نيابت او به حمزه ميرزا حشمت الدوله محول گرديد.

اسناد شماره يك، دو و سه كه در اين مجموعه ارائه شده مربوط به سال 1285 ق است و شامل نامه هايى است كه فيروز ميرزا به ناصر الدين شاه نوشته و درخواست كرده كه جهت انتظام امور نظامى مسئوليت قورخانه نيز مانند توپخانه به او محول گردد. درخواست او مقبول واقع شد و اداره قورخانه به او واگذار شد.

در اواخر اين سال حشمت الدوله به حكمرانى خراسان منصوب شد و در سال 1286 ق معاونت وزارت جنگ به فيروز ميرزا محول گرديد.

فيروز ميرزا بدليل صغر سن كامران ميرزا، با عنوان معاونت وزارت جنگ عملا وزير جنگ بود تا اينكه در ذيحجه سال 1287 اين منصب بدون واسطه به او داده شد.

ناصر الدين شاه در يادداشتهاى روزانه خود، دو روز پس از بازگشت از سفر عتبات چنين مى نويسد:

(وزارت لشگر هم جزء رياست كل قشون به خود نصرت الدوله التفات شد و در كار خود مستقل گرديد ... پسر نصرت الدوله سلطان حميد ملقب به نظام الدوله شده براى رياست قشون آذربايجان مامور شد. (1)

اسناد شماره 4 تا 33 و همچنين اسناد شماره 34 تا 38 اين مجموعه، نامه هاى فيروز ميرزا به ناصر الدين شاه است و مربوط به سالهاى 1286 و 1287 ق يعنى دوران معاونت وى در وزارت جنگ مى باشد.2.

ص: 21

اسناد شماره 39 تا 53 مربوط به سال 1288 ق است و شامل نامه هايى است كه فيروز ميرزا در زمان تصدى وزارت جنگ به ناصر الدين شاه نوشته است. موضوع اين نامه ها عمدتا مربوط به امور نظامى كشور از قبيل انتصاب فرماندهان قشون، مشكلات، كمبودها و نواقص توپخانه و قورخانه، كارخانه باروت، اسلحه سازى، مشق افواج، تأمين جيره و مواجب قشون، جابجايى افواج، ايجاد نظم و امنيت در فارس و ديگر مناطق كشور و ... مى باشد و اطلاعات دست اول و شايان توجه از وضعيت نظامى و عمومى كشور در اين دوره بدست مى دهد.

در اين دوره شاه فرمانده عالى ارتش بود، يك افسر ارشد به عنوان وزير جنگ وظيفه تدوين و اجراى سياستهاى نظامى را عهده دار بود. وزير جنگ گاهى سپهسالار نيز خوانده مى شد. امور نظامى در ظاهر از امور كشورى جدا بود، اما در عمل تمايز مشخصى ميان حدود قدرتها و مسئوليت هاى مقامات كشورى و فرمانده نظامى وجود نداشت. (1)

در يادداشتها و گزارشهايى كه توسط ژنرال ايتاليايى موسوم به (آندره اينى) (2) مسئول آموزش قشون ايران طى سالهاى 1287 تا 1292 ق به وزارت خارجه كشور متبوع خود ارسال گرديده نيز آمار قابل توجهى در اين زمينه ملاحظه مى گردد. در بخشى از اين گزارشها آمده است:

(... نيروى پياده نظام ارتش ايران متشكل از هفتاد و چهار هنگ است. اين هنگ ها در حكم گردانهايى است كه ... برخى از آنها هشتصد نفر و برخى ديگر از هزار نفر سرباز تشكيل شده است.) (3)

افسر ايتاليايى ياد شده فوق درباره نيروهاى متشكل ايلات و تشكيلات آنها مى نويسد:

(عشاير معمولا يك يا چند گردان در خدمت دولت دارند كه اين گردانها با نام ايل خود مشخص شده اند. اين نيروها برحسب تومان يعنى دسته هاى ده هزار نفرى تقسيم شده اند و اولين گردان هر تومان بهادران و آخرين آنها مخبران ناميده مى شود ... نام عشايرى يا منطقه اى هر گردان و نيز شماره تومانى مربوط به آن بر روى پرچم متعلق به آن ذكر شده است. هريك از گردانهاى هزار7.

ص: 22

نفرى به ده گردان ... تقسيم شده است.) (1)

اسناد شماره 9، 12، 28 تا 30، 33، 37، 39، 41، 42، 46، 47 و 51 شامل نامه هايى است كه فيروز ميرزا درباره احضار افواج از نقاط مختلف و مهيا نمودن آنها جهت اعزام به خراسان، به ناصر الدين شاه نوشته است.

طى اين سالها مرزهاى خراسان شاهد تاخت وتاز مكرر تركمانان خيوه به خاك كشور بود.

اعتماد السلطنه ذيل وقايع 1288 ق در اين باره مى نويسد:

(هفتصد سوار از تركمانان خيوه به سردارى (ايشان) كه از سردارهاى معروف تركمانان است در حوالى جاجرم قصد تاخت وتاز داشتند. حيدر قليخان سهام الدوله ايلخانى و سردار كل خراسان خبر شده با سواران شادلو بر سر ايشان تاخته جنگ درگرفت، (ايشان) سردار و بسيارى از سواران تراكمه را به ديار عدم فرستادند.) (2)

در همين سال از كلات خبر رسيد كه دوهزار سوار و پياده از حوالى چهچهه عبور كرده و قلعه قراتيكان را محاصره كرده اند. (3) اما سربازان رشيد ترشيزى و اهالى قلعه شكست سختى به مهاجمين داده و پس از كشته شدن سيصد نفر از آنها بقيه فرار كردند.

مورد ديگرى از تهاجم تركمانان در حوالى سرخس روى داد. بدين ترتيب كه حدود هزار و هشتصد نفر (4) تركمن سواره و پياده عازم تاخت وتاز آن حدود بودند كه سپاهى به سردارى سهام الدوله ايلخانى و به حكم حسام السلطنه آنان را شكست داده و مجبور به فرار گرديدند.

على القاعده سياستگزاريهاى كلى در مورد امور سرحدات در دار الخلافه صورت مى گرفت.

اسماعيل نواب صفا در خصوص تشكيل شوراى دولتى جهت بررسى وضعيت ناآرام خراسان چنين مى نويسد:

(جهت رسيدگى به عمل سرحد خراسان و مسئله تطاول روس ... مقرر شد كه وزراء (دار الشوراى دولتى) در اطاق شمس العماره جلوس كنند و زياده از هشت نفر نباشند:9.

ص: 23

مستوفى الممالك صدراعظم، كامران ميرزا نايب السلطنه، نصرت الدوله، معتمد الدوله، مخبر الدوله، امين الدوله، ناصر الملك و قوام الملك. ساير وزراى كاردار و وزراى شورى حق حضور در اين مجلس مخصوص را نداشته باشند.) (1)

در مجموعه اسناد حاضر، مواردى از اختلاف نظر فيروز ميرزا با ديگر زمامداران كشور در خصوص امور نظامى بويژه درباره خراسان به چشم مى خورد. بعنوان مثال اسناد شماره 22، 29، 34 نظرات متفاوت آنها را در تأمين ملزومات و تجهيزات نظامى و اعزام قشون به نقاط مختلف خراسان نشان مى دهد. ميرزا حسين خان سپهسالار در مورد انتخاب فوج سمنان يا افواج آذربايجان جهت اعزام به خراسان طى تلگرافى در ربيع الثانى 1288 به ناصر الدين شاه چنين مى نويسد:

(در باب عزيمت فوج سمنان به خراسان، اعتقاد نواب نصرت الدوله اين بود كه باز اين فوج را كماكان در سمنان گذارده و از افواج آذربايجان كه بعد وارد مى شود به خراسان فرستاده شود. به ادله و براهين واضحه فرمايش ملوكانه را درباره عزيمت اين فوج و محسنات فورى كه دارد معلوم و مشهود مشار اليه داشتم تمكين كرد.) (2)

فيروز ميرزا در دوره وزارت جنگ، در بهبود و ساماندهى وضعيت نظامى كشور موفقيت چندانى بدست نياورد. از اين رو ناصر الدين شاه در 13 رجب 1288 يعنى پس از گذشت شش ماه از وزارت جنگ فيروز ميرزا، طى نطق خود در سلام عام او را از اين سمت عزل كرد و چنين گفت:

(... در اين سنوات گذشته ... آن قسمتى كه منظور نظر ما بود، ترقيات در شعب نظام و غير نظامى حاصل نشد. بخصوص آن ترقياتى كه در اسلحه جديد يوروپ و در قواعد مشق و درس علم نظامى كه انا فانا در تزايد است، سرايت به ايران نكرده ... لذا حاجى ميرزا حسين خان مشير الدوله را كه حاضر حضور است از جانب خود نايب كرده، ملقب به سپهسالار اعظم عسگريه مى فرماييم.) (3)1.

ص: 24

در ماه صفر 1290 سپهسالار مقدمات سفر ناصر الدين شاه به فرنگ را ترتيب داد و سعى نمود با انتخاب رجال و شاهزادگان متنفذ و درجه اول مانند نصرت الدوله و حسام السلطنه، جهت همراهى با شاه، آنها را با وضعيت اروپا آشنا سازد.

لكن منابع موجود در اين زمينه بيانگر آن است كه فيروز ميرزا و حسام السلطنه در اين سفر نه تنها نظر مثبتى نسبت به سپهسالار نداشته بلكه جزء مخالفين سرسخت او بوده اند. نواب صفا در اين زمينه مى نويسد:

(در اين سفر حسام السلطنه برادر فرهاد ميرزا و فيروز ميرزا كه سلطان اويس ميرزا احتشام الدوله هم سمت دامادى او را داشته در ركاب شاه قاجار سردسته توطئه گران عليه سپهسالار محسوب مى شده اند.) (1)

از دار الخلافه نيز نامه هايى از طرف علما و امراى دربار مبنى بر خيانت و خطاهاى سپهسالار از جمله انعقاد قرار داد رويتر براى شاه ارسال و خواستار خلع او گرديدند. ناصر الدين شاه ناچار بلافاصله پس از بازگشت از فرنگستان ضمن عزل سپهسالار، در هيأت وزرا تغييرات كلى داد و تشكيلات جديدى ايجاد نمود. فيروز ميرزا در اين تغييرات مجددا به وزارت جنگ منصوب شد.

وزارت وى اين بار نيز مدت زيادى طول نكشيد و در ابتداى سال 1291 ق از اين سمت خلع و به حكومت اراك و بروجرد منصوب شد. شاه قاجار در اواخر سال 1293 ق چند شهر را از قبيل اراك، همدان، ملاير، تويسركان، گلپايگان، خوانسار، نهاوند و بروجرد را به نام ايالت مركزى (2) ناميده و نصرت الدوله را ملقب به فرمانفرما كرده حاكم ولايات مزبوره نمود.

اسناد شماره 54 تا 133 اين مجموعه مربوط به سال 1294 ق يعنى دوره فرمانفرمايى فيروز ميرزا بر ايالت مركزى است. اين اسناد شامل نامه هاى فيروز ميرزا به دبير الملك است كه سمت وزير رسائل يا رئيس دفتر مخصوص شاه را داشته و در آنها درباره افواج، قنوات، هزينه هاى حكومتى، زندگى سادات، طوايف منطقه، تأمين گندم، ماليات، معابر، تأمين امنيت و ديگر امور اجتماعى و حكومتى مذاكره شده است. در سال 1296 ق در كرمان قحطى روى داد3.

ص: 25

و نان كمياب شد. مردم شهر شورش كردند و يحيى خان كلانتر (1) شهر به قتل رسيد.

به دستور ناصر الدين شاه حاجى غلامرضا خان شاهسون (2) از منصب خود عزل و فيروز ميرزا براى دومين بار به حكومت كرمان و بلوچستان (3) منصوب شد. فيروز ميرزا در موقع حركت به طرف كرمان حضور شاه رسيد. ناصر الدين شاه دستوراتى به او داد و ضمنا قدغن نمود تا محركين قتل يحيى خان كلانتر را مجازات نمايد. فيروز ميرزا عازم كرمان شد و در جمادى الثانى 1296 به محض ورود به گواشير قضيه قتل يحيى خان را پيگيرى كرد (4) و مامورين و فراشها را به تعقيب مقصرين فرستاد و همه آنها را به غل و زنجير كشيدند.

احمد على خان وزيرى در كتاب تاريخ كرمان ضمن تشريح دستگيرى قاتلين يحيى خان كلانتر به اقدامات فيروز ميرزا در تامين گندم پرداخته و قيمت برخى خواروبار را پس از اين اقدامات به شرح زير ثبت كرده:

(... گندم و نان را خروارى كه يكصد من تبريزى باشد دو تومان و پنج هزار و جو پانزده هزار، گوشت يك من يك هزار و قس عليهذا.) (5)

اسنادى كه با شماره هاى 134 تا 159 در اين مجموعه ارائه شده مربوط به سال 1296 ق يعنى دومين دوره حكومت فيروز ميرزا در كرمان است و شامل تلگرافاتى از سوى شاه، سپهسالار، مستوفى الممالك، امين الملك، امين السلطان و نصر الله خان به فيروز ميرزا و پاسخ او به تلگرافات مزبور مى باشد. در اين اسناد درباره امور عمومى منطقه كرمان و مشكلات موجود مذاكره شده است.

در اواخر سال 1296 ق فيروز ميرزا تصميم گرفت به منظور بازديد و سركشى به مناطق3.

ص: 26

مختلف كرمان و بلوچستان سفر نمايد. (1) در روز 19 محرم سال بعد اين سفر از ماهان آغاز و در 17 ربيع الثانى آن سال يعنى پس از سه ماه با بازگشت فيروز ميرزا به كرمان به پايان رسيد.

يادداشت هاى فيروز ميرزا در طول اين سفر به صورت سفرنامه بجاى مانده است. (2) فيروز ميرزا در اين سفرنامه درباره جاده كرمان- ماهان مى نويسد:

(مسافت راه پنج فرسخ است و راه هموار و درشكه رو و ريگ زار است چنانچه هرگاه باد حركت كند ريگ بسيار مى آورد، بطوريكه خيلى سخت و صعب عبور مى توان نمود. ساكنين اين صفحه مى گويند كه اين ريگها به مرور شدت به هم رسانيده و راست است، چنانچه چهل و سه سال قبل كه باز حكومت كرمان با بنده بود اين ريگ بسيار قليل بود.) (3)

وى در طول سفر تصميماتى در جهت عمران منطقه اتخاد كرد و اجراى آنها را به مسئولين محلى ابلاغ نمود. فيروز ميرزا در مورد شهر بم مى نويسد:

(از نهرهايى كه از بيدران به شهر بم مى آيد قرار دادم كه يك فرسخى خيابان بزرگى تا شهر بيندازند و دو طرف خيابان نهرى حفر كنند درخت هاى نخل و زرد و بيد و گز و كنار بكارند كه خيلى خواهد شد. اين آب زياد از صحراى خشك نرود و از خيابان برود.) (4)

فيروز ميرزا در مورد توسعه فهرج و تبديل آن به مركز منطقه بجاى بمپور در سفرنامه خود چنين مى نويسد:

(... آبادى و قلعه و ساخلو را بايد در فهرج قرار داد ... هزار درجه از بمپور بهتر و سخت و محكم و سنگ و سنگلاخ است. اگر ارگ و قورخانه و جاى ساخلو بنا شود و قصبه در كمال آسانى و مخارج كم بنا گردد و از همه طوايف پنجاه خانوار، سى خانوار حركت داده آورده در آنجا مسكون بشوند كه لامحاله هزار خانوار باشند و بازار مختصرى براى تشويق بنا گردد كه نمونه باشد خيلى زودآباد شده شهرى مى شود.) (5)

باوجود اين به نظر مى رسد عملكرد فيروز ميرزا در كرمان چندان مورد توجه و رضايت كارگزاران دار الخلافه نبوده است. امين السلطان طى تلگرافى در ذيحجه 1296 به فيروز ميرزا 8

ص: 27

چنين مى نويسد:

(... در نظر حضرت والا هست كه در سلطنت آباد به توسط اين بنده به خاكپاى مبارك عرض شده بود كه خدمت مخصوص بعد از ورود به كرمان از طرف حضرت والا تقديم خواهد شد، تاكنون آن خدمت به ظهور نرسيده.) (1)

از سوى ديگر فيروز ميرزا بدليل كهولت سن و بيمارى نقرس و درد پا كه در سفر بلوچستان تشديد يافت مايل به ادامه خدمت در كرمان نبود. محمود همت كرمانى در اين باره مى نويسد:

(نصرت الدوله چون مريض بود و آب وهواى كرمان سازگار حالش نبود بدين واسطه تمنا نمود او را به تهران احضار و حكومت كرمان را به پسر ارشد او عبد الحميد ميرزاى ناصر الدوله واگذار نمايند.) (2)

درخواست فيروز ميرزا مورد قبول شاه واقع شد و در سال 1298 ق ناصر الدوله بجاى پدر خويش حاكم كرمان و بلوچستان گرديد.

منابع بجاى مانده از آن دوره بيانگر آن است كه فيروز ميرزا از سال 1298 تا آخر عمر در تهران بوده و منصب خاصى نداشته است. اعتماد السلطنه در روزنامه خاطرات خود ذيل وقايع 23 شعبان 1299 مى نويسد:

(... منزل امين السلطان وارد شدم ... نصرت الدوله از طرف ناصر الدوله پسر خود پيشكش فرستاده بود. يك عكس ناصر الدوله هم فرستاده بود كه مجموعه اى در دست داشت و در ميان او پول بود بسيار خنديدم كه هيچ با قباحت تر از اين نمى شد. يعنى اين پولى كه در دست داشت پيشكش حضور است.) (3)

بيمارى فيروز ميرزا در اين سال شدت يافت و براساس يادداشت هاى اعتماد السلطنه، ناصر الدين شاه در روز 25 شوال از فيروز ميرزا عيادت نمود. در برخى منابع انتصاب فيروز ميرزا به پيشكارى آذربايجان سه بار ذكر شده در حالى كه به نظر مى رسد دوبار به واقعيت نزديكتر باشد. زيرا در مرحله سوم تنها به مذاكره در اين زمينه اكتفا شده و انتصاب او عملى نگرديد.

اعتماد السلطنه در يادداشت هاى سال 1302 ق خود مى نويسد:1.

ص: 28

(چهارشنبه 28 صفر- شاه امروز خانه معير الممالك تعزيه رفته بودند. از قرارى كه فهميدم بواسطه اغتشاش آذربايجان مى خواهند فرمانفرما فيروز ميرزا را آنجا بفرستند ... چهارشنبه 16 جمادى الاولى- خدمت شاه رسيدم. دو سه عرض محرمانه داشتم عرض كردم. گفتگوى فرستادن فرمانفرما به آذربايجان بود ... 17 جمادى الاولى- سالار لشگر يعنى حسنعلى خان گروسى پيشكار وليعهد شد فرمانفرما را قبول نكرد.) (1)

سرانجام فيروز ميرزا در روز 29 ربيع الاول سال 1303 در سن هفتاد سالگى در تهران درگذشت. اعتماد السلطنه علت فوت وى را افراط در شراب و مرض ذات الجنب نوشته است.

ابو الحسن خان فخر الملك خواهرزاده فيروز ميرزا كه از پيشخدمتان مخصوص ناصر الدين شاه بود، در سفرنامه خود به عتبات سال [1304 ق] درباره محل دفن فيروز ميرزا مى نويسد:

(از كربلاى معلا كه به نجف اشرف مشرف مى شوند وادى السلام در سر راه است. مرحوم فيروز ميرزاى دايى را هم وارد كرده بعد از طواف در وادى السلام دفن كردند.) (2)

فيروز ميرزا اهل شعر و موسيقى بوده و خط خوبى داشته، روح الله خالقى در (سرگذشت موسيقى ايران) او را از استادان بنام كمانچه دانسته است. ميرزا نعمت الله كرمانى خواننده او بوده است. (3)

فرزند ديگر فيروز ميرزا بجز ناصر الدوله (4)، عبد الحسين ميرزا نصرت الدوله است كه در دوران قاجار و پهلوى مناصب مهمى بدست آورد.

فيروز ميرزا داراى سه فرزند دختر بود (5)، يكى حضرت عليا همسر مظفر الدين شاه، ديگرى نجم السلطنه بانى بيمارستان نجميه و مادر دكتر مصدق و سومى ماه سماء كه در حافظيه شيراز مدفون است.3.

ص: 29

ص: 31

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

7/ نامه نصرت الدوله به شاه در خصوص وقوع مجادله بين قراولان و فراشان درب اندرون و دخالت مهد عليا در فرونشاندن آن- 1286 ق/ 375، 374/ 7/ 8

8/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره احضار فوج فريدن به تهران از راه خوانسار- 1286 ق/ 338، 337/ 7/ 9

9/ نامه نصرت الدوله به شاه در باب سان دادن و جابجايى افواج و انتظام آنها در تهران و خراسان- 1286 ق/ 340، 339/ 7/ 9

10/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره ارسال تفنگ به آذربايجان، تعمير تفنگ در تهران و درخواست تنخواه- 1286 ق/ 336، 335/ 7/ 10

11/ نامه نصرت الدوله به شاه و ارسال شال كشميرى به عنوان پيشكش به شاه- 1286 ق/ 334، 333/ 7/ 11

12/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره انتظام امور در تهران، اعزام فوج فيروزكوهى به خراسان و تهيه ملزومات افواج/ 332، 331/ 7/ 11

13/ نامه نصرت الدوله به شاه در باب كارخانه باروت، امور توپخانه و ملزومات نظامى- 1286 ق/ 234، 233/ 7/ 12

14/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره افواج احضارى و پرداخت مواجب آنها/ 229، 228/ 7/ 13

15/ نامه نصرت الدوله به شاه در خصوص مخارج افواج و وضعيت استرآباد، گيلان و اصفهان- 1286 ق/ 16/ 7/ 14

16/ نامه نصرت الدوله به شاه در باب كارخانه باروت كوبى مهران، قورخانه و شوره پزخانه- 1286 ق/ 216، 215/ 7/ 15

17/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره وضعيت افواج، امور ولايات و پيشرفت كار موزيك چيان- 1286 ق/ 11/ 7/ 16

18/ نامه نصرت الدوله به شاه در خصوص اعزام افواج به مأموريت و پرداخت مواجب آنها- 1286 ق/ 17/ 7/ 16

ص: 33

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

19/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره انتصاب صاحب منصبان معتبر براى فوج خوى و تامين جيره فوج مزبور- 1286 ق/ 211/ 7/ 18

20/ نامه نصرت الدوله به شاه در باب وضعيت نامطلوب قورخانه و ملزومات آن- 1286 ق/ 26، 25/ 7/ 19

21/ نامه نصرت الدوله به شاه و پيشنهاد اعطاء لقب ضياء الملكى يا لقب ديگر به نصر الله خان سرتيپ- 1286 ق/ 124/ 7/ 21

22/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره معايب تفنگهاى علاء الدوله و درخواست تعيين تكليف قورخانه و تفنگ سازى- 1286 ق/ 23، 22/ 7/ 21

23/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره تنبيه فوج خوى به دليل اهانت به آجودان باشى و تنبيه فوج سمنان- 1286 ق/ 509، 508/ 7/ 22

24/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره آماده نمودن افواج براى سان ديدن- 1286 ق/ 191/ 7/ 23

25/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره پرداخت مواجب توپچيان و سوارهاى متفرقه طوايف- 1286 ق/ 511، 510/ 7/ 23

26/ نامه نصرت الدوله به شاه در باب كارخانه باروت مهران، كارخانه چينى سازى و حاصل كار قورخانه- 1286 ق/ 379، 378/ 7/ 24

27/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره انتظام امور افواج مختلف و آماده نمودن برخى از آنها جهت سركوبى دشمنان داخلى- 1286 ق/ 407، 406/ 7/ 25

28/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره احضار افواج مختلف براى اعزام به ماموريت و فراهم نمودن لوازم قورخانه جهت ارسال براى حشمت الدوله- 1286 ق/ 506، 505/ 7/ 27

29/ نامه نصرت الدوله به شاه و مخالفت وى با طرح حشمت الدوله مبنى بر تقسيم قشون خراسان به دو دسته جهت اعزام به مشهد و بجنورد- 1286 ق/ 513، 512/ 7/ 29

ص: 34

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

30/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره اعزام افواج دوم خاصه و زرند و تعدادى توپ به مشهد بنا به درخواست حشمت الدوله- 1286 ق/ 89، 88/ 1/ 29

31/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره طايفه دويرن و رئيس طايفه مزبور و دزدى اموال تجار قزوينى- 1286 ق/ 91، 90/ 1/ 31

32/ نامه نصرت الدوله به شاه در باب مشكلات ناشى از اعزام افواج سمنان و دامغان به استرآباد و مأموريت فوج جنرال به مغان- 1286 ق/ 59، 58/ 1/ 32

33/ نامه نصرت الدوله به شاه در باب تدارك برخى از افواج جهت اعزام به خراسان بنا به درخواست حشمت الدوله و وضعيت جيره و مواجب افواج- 7 ذيقعده 1286 ق/ 369، 368/ 7/ 34

34/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره غرض ورزى وزير لشگر در تامين ملزومات افواج- 1287 ق/ 222/ 1/ 36

1287 ق 35/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره عواقب به تاخير انداختن تحويل جيره سربازان و مشكلات ناشى از تامين نبودن تنخواه امور نظامى- 1287 ق/ 197/ 1/ 38

36/ نامه نصرت الدوله به شاه در باب آمادگى فوج اسدآباد براى اعزام به استرآباد، تاخير در دادن تنخواه توپچى هاى مامور خراسان، ساخلو انزلى و ساير سرحدات- 1287 ق/ 227، 226/ 1/ 39

37/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره تهيه ملزومات قشونى اردو و ارسال گزارش مفصل تداركات اردو براى حسام السلطنه- 1287 ق/ 268، 267/ 1/ 41

ص: 35

38/ نامه نصرت الدوله به شاه در باب انتصاب شجاع الدوله به درجه سرتيپى يا امير تومانى- 1287 ق/ 271/ 1/ 42

1288 ق 39/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره سركشى از فوج قهرمانيه و اعزام آن به خراسان، آماده نمودن سوارهاى چگنى، خمسه، دويرن، جنرال و خوى جهت اعزام به خراسان- پنجم ربيع الثانى 1288/ 96، 95/ 14/ 44

40/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره جيره قشون و خدمات خان محقق در امور افواج- 1288 ق/ 111، 110/ 14/ 46

41/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره مجلس آخال و مشكلات تركمانان و پيشنهاد واگذارى مسئوليت تصميم گيرى در اين باره به حسام السلطنه- نهم ربيع الثانى 1288/ 105، 104/ 14/ 46

42/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره ملبوس، ملزومات و صاحب منصبان افواج و ضرورت اعزام سربازان آزموده براى كار خراسان- 17 ربيع الثانى 1288/ 151، 150/ 14/ 48

43/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره تربيت سرباز بالابان چى براى فوج قهرمانيه- 17 ربيع الثانى 1288/ 147/ 14/ 50

44/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره تشكيل جلسه وزراء، وضعيت افواج و تفنگ سازى و گرماى شديد نياوران- 17 ربيع الثانى 1288/ 149، 148/ 14/ 50

45/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره وضعيت افواج، ايجاد نظم در فارس و تنبيه متخلفين افواج- آخر ربيع الثانى 1288/ 166، 165/ 14/ 51

46/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره ساماندهى مجدد فوج قهرمانيه جهت اعزام به مشهد و لزوم رسيدگى به وضعيت افواج آذربايجان- سوم جمادى الاولى 1288/ 186، 185/ 14/ 53

ص: 36

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

47/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره تعيين صاحب منصبان افواج خراسان توسط حسام السلطنه و ساماندهى فوج قهرمانيه- سوم جمادى الاولى 1288/ 187/ 14/ 55

48/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره مذاكره با ظل السلطان و سركار والى و مشير الملك درباره انتظام امور فارس- 16 جمادى الاولى 1288/ 214، 213/ 14/ 56

49/ نامه نصرت الدوله به شاه در باب تشكيل يك فوج هزار نفرى در ساوجبلاغ آذربايجان و استدعاى اعطاى امتياز به مظفر الدوله- جمادى الاولى 1288/ 206، 205/ 14/ 57

50/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره توطئه اطرافيان نظام الملك و تيولات مهاجرين ركاب- جمادى الاولى 1288/ 202، 201/ 14/ 59

51/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره تفنگ هاى ساخت جباخانه، تمركز افواج رسيده از ولايات در شميرانات جهت اعزام به خراسان و فراهم نمودن جيره و مواجب قشون- جمادى الاولى 1288/ 204، 203/ 14/ 61

52/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره مشاجره او با مستوفى الممالك بر سر تهيه ملزومات نظامى- درخواست صدور فرمان شاه مبنى بر بى اعتبارى حكم نظام الملك در امور قشونى- جمادى الاولى 1288/ 212، 211/ 14/ 63

53/ نامه نصرت الدوله به شاه درباره كارخانه تفنگ سازى و معاملات عليقلى خان سرهنگ حاكم سمنان- 1288 ق/ 270، 269/ 14/ 64

54/ نامه نصرت الدوله درباره خدمات و صداقت ميرزا محمد رضا پيشكار عراق در امور ديوانى- 1294 ق/ 85، 84/ 84/ 67

55/ نامه نصرت الدوله درباره پرداخت مواجب افواج عراق و كسورات آن- 1294 ق/ 83، 82/ 84/ 67

ص: 37

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

56/ نامه نصرت الدوله (از اراك) درباره هزينه هاى انجام شده در بنايى عمارات دولتى، بازار، دكاكين و كاروانسرا- 1294 ق/ 81، 80/ 84/ 68

57/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره مخارج غلامحسين پسر ابراهيم خان كرمانى و اعزام وى به دار الخلافه- 1294 ق/ 16، 15/ 84/ 69

58/ نامه نصرت الدوله درباره مخارج لايروبى قنوات خالصه 1294 ق/ 87، 86/ 84/ 70

59/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره دستمزد سنگ تراشها و قيمت سنگ و مصالح بنايى- 1294 ق/ 6، 5/ 84/ 70

60/ نامه نصرت الدوله درباره وضعيت زندگى سادات و ماليات آنها- 1294 ق/ 95، 94/ 84/ 72

61/ نامه نصرت الدوله درباره سخت گيرى به ميرزا آقا خان و نزاع طايفه اصانلو- 1294 ق/ 10، 9/ 84/ 73

62/ نامه نصرت الدوله در خصوص ترميم و اصلاح امور فوج كزاز- 1294 ق/ 59، 58/ 84/ 74

63/ نامه نصرت الدوله درباره حمل گندم از اراك (كزاز) به تهران- 1294 ق/ 99، 98/ 84/ 74

64/ نامه نصرت الدوله در خصوص مسامحه در امور سربازان مامور بروجرد- 1294 ق/ 101، 100/ 84/ 75

65/ نامه نصرت الدوله درباره مخارج تعميرات عمارات دكاكين خالصه، كاروانسرا و بازار- 1294 ق/ 97، 96/ 84/ 76

66/ نامه نصرت الدوله درباره پيشكش دويست عدد اشرفى به شاه جهت تهنيت ورود به سلطانيه و عيد غدير- 1294 ق/ 2/ 84/ 76

67/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره شفاعت او از مقصرين، وضعيت قورخانه و املاك ميرزا آقا خان در مازندران- 1294 ق/ 12، 11/ 84/ 76

ص: 38

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

68/ نامه نصرت الدوله درباره حمل گندم از اراك به تهران- 1294 ق/ 57، 56/ 84/ 79

69/ نامه نصرت الدوله در خصوص وصول ماليات، رسيدگى به وضعيت معابر و تنبيه راهزنان- 1294 ق/ 45، 44/ 84/ 79

70/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره تهيه سنگ تفنگ از طريق تجار لندن- 1294 ق/ 14، 13/ 84/ 80

71/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره مسامحه در فرستادن روزنامه ولايات- 1294 ق/ 27، 26/ 84/ 81

72/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك در خصوص دزدى شاگرد سفارت انگليس- 1294 ق/ 29، 28/ 84/ 81

73/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك و درخواست رسيدگى به وضعيت ميرزا تقى- 1294 ق/ 19، 18/ 84/ 82

74/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك و درخواست برقرارى مواجب براى محمود خان- 1294 ق/ 33، 32/ 84/ 83

75/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره زياد شدن مخارج نايب السلطنه- 1294 ق/ 39، 38/ 84/ 84

76/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره فرستادن هندوانه از تهران براى اردوى شاه در آذربايجان- 1294 ق/ 43، 42/ 84/ 84

77/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره فعاليت بابيها در سلطان آباد (اراك) و مقابله با آنها- 1294 ق/ 71، 70/ 84/ 86

78/ نامه نصرت الدوله در خصوص رسيدگى به حساب اجناس و حوالجات خود- 1294 ق/ 113، 112/ 84/ 87

79/ نامه نصرت الدوله درباره بناهاى جديد، آبادى ولايت و افواج اراك- 1294 ق/ 123، 122/ 84/ 88

80/ نامه نصرت الدوله درباره رسيدگى به حساب و مخارج خود- 1294 ق/ 125، 124/ 84/ 89

ص: 39

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

81/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره نظم و امنيت دار الخلافه- 1294 ق/ 171، 170/ 84/ 90

82/ نامه نصرت الدوله در خصوص طلب اشرف بيگ از ميرزا غلامحسين- 1294 ق/ 173، 172/ 84/ 90

83/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره نوشتجات حشمت الدوله در خصوص افواج مختلف 1294- ق/ 181، 180/ 84/ 91

84/ نامه نصرت الدوله درباره مواجب محمد حسن ميرزا پسر مهديقلى ميرزا- 1294 ق/ 193، 192/ 84/ 92

85/ نامه نصرت الدوله در خصوص امنيت و انتظام ولايات مركزيه- 1294 ق/ 195، 194/ 84/ 92

86/ نامه نصرت الدوله درباره وقوع سرقت از اهالى خمسه و تأديه اموال از سارقين- 1294 ق/ 206، 205/ 84/ 93

87/ نامه نصرت الدوله در خصوص تنظيف شهر همدان- 1294 ق/ 208، 207/ 84/ 93

88/ نامه نصرت الدوله در باب شكايت رعاياى املاك خالصه ملاير- 1294 ق/ 214، 213/ 84/ 94

89/ نامه نصرت الدوله درباره پرداخت حساب ديوان، فروش غله و رسيدگى به حساب مباشرين- 1294 ق/ 216، 215/ 84/ 94

90/ نامه نصرت الدوله در خصوص امنيت ولايات و تكذيب وجود اختلاف بين خود و قائم مقام- 1294 ق/ 218، 217/ 84/ 96

91/ نامه نصرت الدوله درباره سفر او به مناطق مختلف ملاير، تويسركان، همدان و نهاوند جهت دريافت ماليات- 1294 ق/ 248، 247/ 84/ 98

92/ نامه نصرت الدوله در خصوص دريافت اشرفى به عنوان عيدى از شاه و اظهار تشكر وى- 1294 ق/ 253، 252/ 84/ 99

93/ نامه نصرت الدوله درباره انتصاب كامران ميرزا پسر معين الدوله به سرپرستى گلپايگان- 1294 ق/ 257، 256/ 84/ 100

ص: 40

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

94/ نامه نصرت الدوله در خصوص ارسال اقساط ولايات مركزى براى خزانه- 1294 ق/ 265، 264/ 84/ 100

95/ نامه نصرت الدوله درباره جمع آورى اقساط بروجرد، اراك و ملاير- 1294 ق/ 267، 266/ 84/ 101

96/ نامه نصرت الدوله در خصوص انتظام و امنيت ولايات و ارسال منظم اقساط به دار الخلافه- 1294 ق/ 275، 274/ 84/ 101

97/ نامه نصرت الدوله درباره سربازان قراول قورخانه و درخواست اعطاء نشان يا خلعت به عليخان ياور- 1294 ق/ 281، 280/ 84/ 102

98/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره احضار افواج به دار الخلافه و درخواست لباس ماهوت براى فوج شيرازى- 1294 ق/ 292، 291/ 84/ 103

99/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك مبنى بر درخواست اعزام تحويلدار به اراك و ملاير جهت تحويل محصول خالصه- 1294 ق/ 297، 296/ 84/ 103

100/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره ارسال گندم اربابى و ديمى از اراك به تهران- 1294 ق/ 309، 308/ 84/ 103

101/ نامه نصرت الدوله درباره انتظام امور ولايات مركزى، دريافت اقساط ملاير و نهاوند و دستگيرى سارقين- 1294 ق/ 329، 328/ 84/ 104

102/ نامه نصرت الدوله درباره ايجاد امنيت در ولايات مركزى و مدارا نمودن وى با رعيت نهاوند- 1294 ق/ 335، 334/ 84/ 105

103/ نامه نصرت الدوله درباره شكايت بى مورد از نايب الحكومه اراك مبنى بر دريافت مبلغى بعنوان حق الحكومه- 1294 ق/ 343، 342/ 84/ 106

104/ نامه نصرت الدوله در خصوص رسيدگى به شكايت يكى از مالكين مبنى بر دريافت ماليات اضافه از محصول او- 1294 ق/ 345، 344/ 84/ 107

ص: 41

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

105/ نامه نصرت الدوله مبنى بر پيشكش نمودن سيصد تومان بجاى فراهم كردن تعدادى قاطر از ولايت- 1294 ق/ 349، 348/ 84/ 108

106/ نامه نصرت الدوله درباره فروش محصول غله املاك خالصه- 1294 ق/ 351، 350/ 84/ 108

107/ نامه نصرت الدوله درباره املاك ملاير و نهاوند- 1294 ق/ 355، 354/ 84/ 109

108/ نامه نصرت الدوله در خصوص املاك در تصرف عز الدوله- 1294 ق/ 357، 356/ 84/ 110

109/ نامه نصرت الدوله درباره مواجب محمد حسن خان- 1294 ق/ 366، 365/ 84/ 111

110/ نامه نصرت الدوله مبنى بر درخواست اعطاء شمشير يا خلعت به كامران ميرزا پسر معين الدوله- 1294 ق/ 368، 367/ 84/ 112

111/ نامه نصرت الدوله درباره شكايت رعاياى املاك خالصه ملاير مبنى بر دريافت ماليات اضافه از آنان- 1294 ق/ 372، 371/ 84/ 112

112/ نامه نصرت الدوله درباره انتظام امور ولايات مركزى و پرداخت منظم اقساط ولايات- 1294 ق/ 376، 375/ 84/ 113

113/ نامه نصرت الدوله درباره انتخاب حاجى ذوالرياستين به جانشينى حكومت همدان- 1294 ق/ 380، 379/ 84/ 113

114/ نامه نصرت الدوله مبنى بر اظهار رضايت از پيشكار خود ميرزا رضا قلى وزير- 1294 ق/ 382، 381/ 84/ 114

115/ نامه نصرت الدوله در خصوص طلاشويى همدان- 1294 ق/ 386، 385/ 84/ 114

116/ نامه نصرت الدوله درباره استعفاى خود از حكومت ولايات مركزى- 1294 ق/ 394، 393/ 84/ 115

117/ نامه نصرت الدوله در خصوص ارسال مبلغ هزار تومان بابت قسط بروجرد- 1294 ق/ 406، 405/ 84/ 115

118/ نامه نصرت الدوله مبنى بر درخواست جلوگيرى از ارسال احكام و نامه هاى همدان از طريق بروجرد- 1294 ق/ 408، 407/ 84/ 116

ص: 42

119/ نامه نصرت الدوله مبنى بر تكذيب خبر ضرب هشتصد هزار تومان پول تقلبى در ضرابخانه همدان- 1294 ق/ 422، 421/ 84/ 116

120/ نامه نصرت الدوله درباره اقدامات قابل تقدير ميرزا رضا قلى مستوفى وزير مركزى در وصول ماليات ديوانى و درخواست اعطاء خلعت به نامبرده- 1294 ق/ 433، 432/ 84/ 118

121/ نامه نصرت الدوله مبنى بر ارسال اقساط مالياتى ولايات مركزى- 1294 ق/ 441، 440/ 84/ 118

122/ نامه نصرت الدوله در خصوص دستگيرى سه نفر الواط در اصفهان و اعزام آنها به همدان- 1294 ق/ 453، 452/ 84/ 119

123/ نامه نصرت الدوله در خصوص رسيدگى به شكايت و مرافعه ملكى تعدادى از اهالى همدان- 1294 ق/ 455، 454/ 84/ 119

124/ نامه نصرت الدوله درباره امنيت ولايات مركزى و ارسال اقساط ديوانى- 1294 ق/ 459، 458/ 84/ 120

125/ نامه نصرت الدوله در خصوص ضرورت بازگردانيدن سررشته دار بختيارى به محل ماموريت خود (بختيارى) 1294 ق/ 465، 464/ 84/ 121

126/ نامه نصرت الدوله درباره رسيدگى به دعاوى اهالى ولايات مركزى و غير ضرور بودن مامور مخصوص در همدان با وجود خود نصرت الدوله- 1294 ق/ 467، 466/ 84/ 121

127/ نامه نصرت الدوله در خصوص شرارت چند نفر در اطراف كنگاور و اسدآباد و دستور دستگيرى اشرار- 1294 ق/ 469، 468/ 84/ 122

128/ نامه نصرت الدوله درباره بارش شديد باران در همدان و ملاير، وضعيت زراعت ولايات مركزى و وقوع دزدى در گردنه قم- 1294 ق/ 473، 472/ 84/ 123

129/ نامه نصرت الدوله در خصوص مطالبه ناصر الدوله از نايب الحكومه اراك به عنوان تقديم حضور- 1294 ق/ 479، 478/ 84/ 124

ص: 43

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

130/ نامه نصرت الدوله درباره تنبيه سارقين در گلپايگان و خوانسار و استرداد كليه اموال مسروقه- 1294 ق/ 489، 488/ 84/ 125

131/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره اسناد حساب سنواتى آذربايجان- 1294 ق/ 25، 24/ 84/ 125

132/ نامه نصرت الدوله به دبير الملك درباره نقشه قنات سه دانگه و مخارج آن- 1294 ق/ 23، 22/ 84/ 126

133/ نامه نصرت الدوله درباره شايعات موجود درباره او و ضرورت برخورد مناسب با آنها جهت حفظ نظم ولايات و پيشرفت كار ديوان- 1294 ق/ 93، 92/ 84/ 127

1296 ق 134/ تلگراف مستوفى الممالك به نصرت الدوله [در كرمان] درباره توقيف پسرهاى نصر الله خان بهارلو و پاسخ نصرت الدوله- محرم 1296/ 795، 794/ 84/ 128

135/ تلگراف مستوفى الممالك به نصرت الدوله [در كرمان] درباره شكايت اهالى بردسير كرمان از تعديات سهراب خان و پاسخ نصرت الدوله- محرم 1296/ 797، 796/ 84/ 129

136/ تلگراف ميرزا حسين خان سپهسالار به فيروز ميرزا نصرت الدوله [در كرمان] درباره واگذارى كليه امور مربوط به كرمان به نصرت الدوله- محرم 1296/ 793/ 5/ 130

137/ تلگراف مستوفى الممالك به نصرت الدوله [در كرمان] و تاكيد او بر مراقبت كامل در روز عاشورا جهت جلوگيرى از نزاع و درگيرى- محرم 1296/ 792/ 5/ 131

138/ تلگراف مستوفى الممالك به نصرت الدوله [در كرمان] در خصوص بست نشستن سادات بمى به دليل ضبط املاك آنها و پاسخ نصرت الدوله- محرم 1296/ 791/ 5/ 131

ص: 44

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

139/ تلگراف شاه به نصرت الدوله [در كرمان] و دستور دستگيرى پسرهاى نصر الله خان بهارلو و پاسخ نصرت الدوله- شوال 1296/ 765، 764/ 5/ 132

140/ تلگراف ميرزا حسين خان سپهسالار به نصرت الدوله [در كرمان] و تكذيب گفته هاى گماشته فرمانفرما و اظهار ارادت و دوستى نسبت به او و پاسخ نصرت الدوله- شوال 1296/ 744، 743/ 5/ 133

141/ تلگراف ميرزا حسين خان سپهسالار به نصرت الدوله [در كرمان] درباره شكايت فوج شوكت از محمد ربيع سلطان و پاسخ نصرت الدوله- شوال 1296/ 757، 756/ 5/ 134

142/ تلگراف ميرزا حسين خان سپهسالار به نصرت الدوله [در كرمان] و درخواست تسريع در پرداخت تنخواه- شوال 1296/ 758/ 5/ 135

143/ تلگراف ميرزا حسين خان سپهسالار به نصرت الدوله [در كرمان] درباره اصطبل توپخانه كه در زمان حكومت نصرت الدوله در اراك ساخته شده و پاسخ نصرت الدوله- شوال 1296/ 763، 762/ 5/ 136

144/ تلگراف امين السلطان به نصرت الدوله [در كرمان] درباره قيمت گذارى و خريد غله املاك خالصه- شوال 1296/ 755، 754/ 5/ 137

145/ تلگراف مستوفى الممالك به نصرت الدوله [در كرمان] درباره حضور ميرزا مهدى خان در كرمان يا خراسان- شوال 1296/ 745/ 5/ 138

146/ تلگراف ناصر الدين شاه به نصرت الدوله [در كرمان] درباره نواقص قشونى- شوال 1296/ 746/ 5/ 138

ص: 45

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

147/ تلگراف ميرزا حسين خان سپهسالار به نصرت الدوله [در كرمان] درباره تنخواه فوج گلپايگان و پاسخ نصرت الدوله- شوال 1296/ 761، 760/ 5/ 139

148/ تلگراف نصر الله به فرمانفرما [در كرمان] و ابلاغ دستور شاه مبنى بر دستگيرى پسرهاى نصر الله خان بهارلو و پاسخ نصرت الدوله- شوال 1296/ 767، 766/ 5/ 139

149/ تلگراف مستوفى الممالك به نصرت الدوله [در كرمان] و استعلام قيمت غله و كاه در كرمان جهت رسيدگى به حساب شهاب الملك- ذيقعده 1296/ 776/ 5/ 140

150/ تلگراف ميرزا حسين خان سپهسالار به نصرت الدوله [در كرمان] درباره صداقت و دوستى فيروز ميرزا و پاسخ نصرت الدوله- ذيقعده 1296/ 779، 778/ 5/ 141

151/ تلگراف ميرزا حسين خان سپهسالار به نصرت الدوله [در كرمان] در باب تهيه ملبوس فوج ساخلو كرمان در محل و پاسخ نصرت الدوله- ذيقعده 1296/ 775/ 5/ 142

152/ تلگراف ميرزا حسين خان سپهسالار به نصرت الدوله [در كرمان] و درخواست ارسال اقساط گمرك بطور مستقيم به مشير لشگر و پاسخ نصرت الدوله- ذيقعده 1296/ 771، 770/ 5/ 143

153/ تلگراف نصر الله خان به فرمانفرما [در كرمان] و درخواست ارسال گزارش وضعيت عمومى كرمان براى شاه و پاسخ نصرت الدوله درباره وضعيت غله و تدارك سفر بلوچستان- ذيقعده 1296/ 774- 772/ 5/ 144

154/ تلگراف مستوفى الممالك به نصرت الدوله [در كرمان] درباره دستگيرى پسرهاى نصر الله خان بهارلو و پاسخ نصرت الدوله- ذيقعده 1296/ 769، 768/ 5/ 146

ص: 46

رديف/ موضوع/ شماره دستيابى/ صفحه

155/ تلگراف امين السلطان به نصرت الدوله [در كرمان] درباره عمل نكردن وى به تعهد خود به شاه دائر بر انجام خدمات مخصوص پس از ورود به كرمان و پاسخ نصرت الدوله در تشريح خدمات خود- ذيحجه 1296/ 790- 787/ 5/ 147

156/ تلگراف مستوفى الممالك به نصرت الدوله [در كرمان] و استعلام علل آمدن سادات بمى به كرمان و موضوع املاك موقوفه آنها- ذيحجه 1296/ 786/ 5/ 149

157/ تلگراف مستوفى الممالك به نصرت الدوله [در كرمان] درباره قتل كلانتر و دستور دستگيرى قاتلين و پاسخ نصرت الدوله- ذيحجه 1296/ 780/ 5/ 149

158/ تلگراف ميرزا حسين خان سپهسالار به نصرت الدوله [در كرمان] و عرض تبريك به وى به مناسبت فرارسيدن عيد و پاسخ گلايه آميز نصرت الدوله- 1296 ق/ 741، 740/ 5/ 150

159/ تلگراف امين الملك به نصرت الدوله [در كرمان] درباره تاخير در ارسال وجوه مستمريات كرمان- 1296 ق/ 799/ 5/ 151

ص: 1

توپ چيان حصه و رسد (1) به من دادند و تعارف كرده نديده ام مرسومات در خانه را تماما داده ام برات قسمت خلعت را بى حواله امانت نگاه داشته ام و همچنين مخارج سفره و نهار مردم را در كمال امتياز داده ام و برات او را هم امانتا در موقعى تقديم حضور مبارك نمايم نگاه داشته ام آنچه لازمه انتظام و قرار مدار توپچى و صاحب منصب و شخصى اينها بود كه از شش ساله و هشت ساله در ساخلو بودند و احضارى هم نمى آمدند داده ام و به كمال نظم انداخته ام كه به منتهاى ترتيب افتاده اند. رشوه و تعارف و منصب بيهوده خواستن بكلى متروك و منسوخ شد زياده از اين و غير از اين در شخص توپ چيان و صاحب منصب چيزى نداشتم كه ابراز كفايت ديگر بدهم و غلامى هستم كه ابدا ملاحظه خود را نكرده سر تا پا طالب رضا جويى قلب مبارك ولى نعمت خود مى باشم حالا كه اول سال است ناچارم كه عرايض صادقانه خود را بى پرده عرضه دارم و اميدوارم كه به همين قسم هم در نهايت مرحمت و رأفت جواب حاصل نمايم اگر ولى نعمت كل روحى فداه را از اين حالت و خدمت اين غلام حقيقى رضامندى قلبى حاصل است چه من باشم و يا نباشم هركس كه مصدر اين خدمت است بصيرتى به هم رسانده باشد توپخانه و قورخانه (2) را لازم و ملزوم يكديگر دانسته مستدعى خواهد شد و براى خدمت و صرفه دولت سوا [و] جدا نداند و مستدعى شود كه اين دو را يكى كرده صاحب منصب و مردمان معتبر درستى و با علمى و با علمى و با وقوفى از هر مقوله و طبقه گذاشته و نتيجه و حاصل كار بخواهد و روزبروز ترقى كار را مثل آفتاب از نظر مبارك مشهود و روشن سازد و همچنين ملبوس توپچى را كه زياده از هزار و ششصد دست نيست و قابل نبوده است به دست اين و آن نگاه نكرده دوخته و بالفعل بار كرده به سرحدات روانه كرده باشد اين غلام چه كند كه براى صد دست ملبوس كه روز عيد بايد بپوشند بايد هزار قسم عجز و التماس نوشته و رقعه نگار شود و همچنين براى يك نفر تجار و آهنگر و يك بنا اداره حيران باشد كه تا ده روز نيايند و اعتنايى نكنند و بلكه اين غلام را به غرض و مرض جلوه داده شكوه نمايند صاحب منصب اينجا و سرحدات كه ندانند ملزومات توپ او تهيه او و قورخانه او چيست در مقام ضرورت و در موقعى چه عذر بياورند و تا بخواهند عذر بياورند بى جهت به تلف رسيده تمام شده اند و افسوس در4.

ص: 3

اين مرحله ديگر به جايى هم نخواهند رسيد چنانچه در اين زمان ها ديده و به تجربه هم رسيده و مكرر به لفظ گهربار هم افسوس اين فقرات را شنيده داريم و اين عرايض غلام براى منصب و حاجت نيست بلكه واجب است و محض از راه دولتخواهى جسارت ورزيد كه اگر اين قسم نباشد خدمتى از دست برنيايد بلكه همه روزه اسباب تقصير فراهم است و بدنامى و تمامى رئيس اين كار و اجزاى او خواهد بود در صورتى كه قلب مبارك از اين غلام رضامند باشد و اين مستدعيات قبول افتد در اندك زمانى انشاء الله تعالى بلكه روزبروز ترقيات توپخانه مباركه را روشن و آشكارا كرده مشهود خواهد شد و الا دور از انصاف شاهانه و عادلانه است كه بى جهت چاكر را به رسوايى و بدنامى گرفتار فرمايند. خدمات دولتى و سرحدى از همه مقوله بسيار و اين چاكر هم در جان فشانى حاضر هستم و اگر بايد در ركاب مبارك مقيم باشم و از اين خدمت توپخانه معاف شوم البته مطالب مختصرى هم مى باشد اجازه و مقرر فرمايند كه مطلب و استدعاى خود را در آسودگى و خدمت خود عرضه دارم كه مقتضى به سن و سال و خدمات غلام جان نثار در رأفت و مرحمت قلبى ولى نعمت كل خواهد بود.

الامر الاقدس الاعلى مطاع

مشغول تحقيق و رسيدگى هستم تا يك جا برسانم و به عرض خاك پاى مبارك رسانده باشم و الا در انتظام توپخانه فقط شكى و شبهه نفرماييد و روزبه روز هم بهتر و خوبتر خواهد شد و اين غلام هم ذره [اى] عجز و طفره ندارد و در جميع خدمات حاضرم و شرط او رضاى قلب مبارك و تقويت و مراقبت كامل و الا اين غلام را توقع زياده روى و جسارت نخواهد بود.

امر الاقدس مطاع [محرم 1285]

خواهد شد اين هم كه توپخانه است و در اين اندك زمان روزبروز از نظر مبارك مى گذرد و اگر مقتضى نخواهد شد اين غلام را آسوده فرموده باز در خانه خود مى نشيند دعاگو مى شود و تماشا مى نمايد هر وقتى را كه باز مقتضى دانستيد در رجوع خدمت و اجراى فرمايشات حاضر است منظور از اين جسارت اين است كه مى بينيم باز اسباب دردسر فراهم است عجالتا اين غلام اسباب زحمت و دردسر نباشد و به واسطه اين غلام به وجود مبارك ولى نعمت كل روحى فداه زحمت و دردسر نرسيده و نرسانده باشند و الا اين غلام طفره از خدمت ندارد و اين زحمتى را كه از روى تعصب و غيرت و بى طمعى صرف بر خود قرار داده ام حيفم مى آيد كه هدر رفته باشد و خدمت شايسته را كه مى دانم از پيش خواهد رفت و روزبه روز خاطر مبارك ولى نعمت كل روحى فداه خوشنود خواهد شد عاطل و باطل بگذارم و الا از مهترى و فراشى در هر خدمت محض رضاى خاطر مبارك ايستاده و حاضرم و پيشكش هم از كيسه خودم نه از حاصل كار نه از نتيجه عمل قورخانه براى تشكر اطاعت دارم و موجود است اهّم و الزم كار دولت قورخانه است كه در ميان نيست و به تعارفات مى رود و همه مستقلات ساخته مى شود.

زياده جسارت ندارد.

امر الاعلى مطاع

اميدوارم عرايض را محرمانه منظور فرمايند.

ص: 6

روز متصلا مى كنند در شليك هفته [اى] دو دفعه چاشنى زياد مى برد و ضرر ديوان خواهد شد.

هردفعه شليك سى چهل هزار چاشنى مى شود و هر كرور چاشنى نزديك به هزار تومان مى شود. از اتفاقات ديروز در آخر شليك در فوج خلج يك تير در ميان تفنگ ها باز شده اسب محمد صادق خان سرتيپ توپخانه را در ميدان مى گرداندند، به او خورده اسب تلف شد. هرچه خواستم پيدا كنم عجالتا هنوز پيدا نشده و معلوم نيست كه چه قسم شده و بوده، زياده جسارت ندارد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

فوج خرقان زود مى رسيد و امين حضور مى فرستاد اصلان خان سرتيپ حاضر است و خواهد رفت تا شب عيد انشاء الله آن فوج را از نظر مبارك نوعى بگذرانم كه مورد تحسين باشد. اين غلام ترتيب فوج ها را و فوج هاى ناقص را خوب قرار داده بود. اين كيفيت خراسان اندكى مغشوش كرد ولى اميدوارم كه باز بگذارد از ترتيب نيفتد و همه را به انجام برساند. عجزى كه دارم از فوج تهران و زرند است، آنچه اهتمام است باز به عمل مى آيد تا چه شود. جواب حاجى مشكوة الملك مقدس وكيل رعاياى كل ممالك محروسه را به طريق شايسته در چاپار نوشته فرستاد.

امر الاعلى مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

مطلب را دانسته بودم عرض هم مكرر به جناب آقا نمودم، الحال تلگراف به قزوين گفتم زدند كه مال كرايه از آنجا انجام بدهند و به جناب معتمد الملك هم نوشتم، مخصوصا آدم خود را به چاپارى فرستادم كه اين فقره غفلت نشود كه الزام كار است.

اسد الله سلطان را فرستادم بياورند در تهران باشد، ساير فرمايشات از قبيل سركرده نظام و حاجى ميرزا صادق خان و غيره همه را بطريقى كه مقرر فرموده بود اطاعت كرده بى تخلف مجرا خواهد نمود.

امر الاقدس الاعلى مطاع

در باب توپهايى كه بايد در ماه شوال انجام پذير گردد دوازده عراده با قورخانه تا ورود موكب همايون انجام داده شده و هشت عراده هم لمبر دو صندوقه است قرار دادم كه عراده هاى اينها را رنگ نزنند كه مبادا اشتباهى در نظر مبارك بيايد روز ورود موكب همايون در هرجا مقرر مى فرمايند حاضر كنيد كه از نظر مبارك بگذرد بقيه هم روزبه روز درست مى شود اگر از جهت سوراخ شدن توپ معطلى حاصل بشود در موعدى كه عرض كرده ام همه موجود مى شود.

در باب بنايى نظام كه اندود فقط باشد با مختصر تعميرات مكرر عرض كرده ام و به جايى نرسيده است و چهارصد پانصد تومان هم نيست كه اين غلام متحمل شود بسازد. برآورد و بازديد مختصرى نموده نزديك به سه هزار تومان متجاوز مى شود حكم حكم مبارك است و وقت هم گذشته و زمانى نمانده است. اگر به تعجيل اندود نشود گمان خطر به قراولان و سرباز مى رود و پس از خرابى هاى زمستان به مبلغ هاى زياد ساخته و تعمير نخواهد شد.

در باب رعاياى سوزن مقرر فرموده بود رسيدگى شود. جناب آقا شرحى در ابلاغ نوشته اند به نظر مبارك مى رسد و باز به دقت رسيدگى شده به عرض حضور مبارك مى رساند.

فوج نصرت هم مى رسد. اين فوج با افواج خويى جزو ابواب جمعى آجودان باشى بوده الحال كه وارد مى شوند باز در اداره و اختيار اوست. مقرر فرمايند اطلاع بدهد. اگر مداخله نخواهد داشت و يا سرهنگ خودشان رحيم خان بايد سؤال و جواب شود مقرر فرمايند.

نمونه هاى اسباب نظامى را از هر مقوله كه مقرر فرموده بود در كمال امتياز همه موجود است در ورود از نظر مبارك مى گذراند. نامه هاى حكومتى فيروزميرزا فرمانفرما متن 13 13 نامه نصرت الدوله به شاه در باب كارخانه باروت، امور توپخانه و ملزومات نظامى - 1286 ق ..... ص : 12

ش بازى كه مقرر فرموده احتياطا موجود داشتيم فورا فرستاده شد انشاء الله پسند خاطر مبارك خواهد افتاد. افواج بنه پى فيروزكوهى و ملزومات افواج همه داده شده رقيمه چهارصد تومان تنخواهى از فيروزكوهى باقى ماند.

امر الاقدس مطاع

رسيد اين تفصيل را نوشته است چون اين غلام بر خود واجب نموده است كه آنچه حقيقت حال است و فهميده و مى داند بى روپايى از احدى اگر همه عيوب خود منهم باشد ملاحظه نكرده عرضه دارم. نواب مؤيد الدوله در اين دو فقره افواج كه نوشته است على الظاهر درست نوشته ولى در حقيقت دو سه ملاحظه كرده است يكى تعويق بنيچه افواج كه اگر انجام پذير نباشد راه عذرى داشته باشند. ديگرى دوام و ثبات حكومت است و ثالثا امسال افواج را زودتر از سر واكردن و شش ماهه محلى اول سال را براى وجوهات نقدى و دست و پاكردن ملاحظه نموده اند. عرض اين غلام اين است كه اگر حقيقتا تشريف فرمايى اعليحضرت شاهنشاه روحنا فداه به سفر خوزستان و گندمان خواهد شد در جواب ايشان تكليف ديگر وارد مى آيد كه عرض كرده به قاعده خواهم نوشت كه پسند خاطر مبارك گردد. اگر باز ييلاقات شهرستانك و اين نزديكى ها خواهد بود باز تكليف ديگر و جواب ديگر دارد كه نوعى در هردو صورت ترتيب فوجها را مى توانم بدهم كه عمل بنيچه بهم نخورد و راه عذر ايشان چه باشد و هم آمدن افواج و خدمات سرحدى معوق نماند. هرچه در اين باب مقرر مى فرمايند اطاعت بشود و اگر مقرر مى فرمايند ترتيبى كه در فوجها داده مى شود در هردو صورت خيال كرده بنويسد در زمان شرفيابى حضور مبارك به خاك پاى مبارك عرضه دارد و يا اگر صريحا به هرچه حكم فرمايند اطاعت نمايد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

ملوكانه قرار مى گرفت كه مختصر تهيه ديده مى شد كه سلمان خان هم گوشمالى به يموت مى داد بسيار به جا و به موقع بود و بلكه براى خيال سال نو و آن تهيه و تدارك كلى بازكارى پيش مى افتاد و ضعفى براى آنها حاصل مى شد غنيمت بود. امر امر همايون اعلى ارواحنا فداه مى باشد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

تهديد به اعمال و هرزگيهاى سابق آنها كرده كارشان را تمام نموده دو روزه راه مى اندازد كه بدون ادعاى حقوقى با شكرگزارى تمام مى روند. سواره ايلات متعلق به حاجى سعد الملك را حسابشان را رسيده سه ماهه به آنها مى دهم دو سه روزه آنها هم به دعاگويى تمام مى روند.

حسب الحكم مبارك اسماعيل پاشاى سرتيپ ماكويى براى مطالب خود مانده كه شرفيابى حاصل نموده برود. نشان و مرحمتى كه در حق فوج قهرمانيه بايد مرحمت شود جناب آقا اظهار كرده آنها را براى اميدوارى خدمتگذاران و جان نثاران گرفته مى رساند. توپچى تبريزى كه به جهت ساخلو لرستان و عوض شدن پنجاه روز بود كه نقل مكان كرده در كاروانسراى بيرون شهر بود و به موجب برات طلب آنها را مى بايست بدهند چون همه تنخواه آنها اشكال داشت بدهند قرار داد طلب مامورين را عجالتا بدهند كه آنها رفته باشند متوقفين تهران را بعد داده باشند.

ديروز قرار تنخواه آنها را داده تا ورود موكب همايون آنها هم رفته اند و از عوض ساخلوى توپخانه در ولايات ديگر جايى نمانده و نداريم كلا عوض شده اند و متوقفين خانه رفته اند و مشغول دعاگويى وجود مبارك خواهند بود. در باب ارباب مناصب او رامان و خراسان گفتگويى كه در خدمت جناب آقا كردم و بخودشان هم معلوم نمودم تفصيلى دارد كه خودشان هم تصديق مرا فرموده چون اين غلام از اول اطلاعى به هم رسانده و وعده وعيد بى قاعده داده شده و خيال اين غلام كرده كه باز مى توان به تحت قاعده آورد چون زمان شرفيابى نزديك است حضورا عرض مى شود به هرچه راى مبارك قرار گيرد مجرا و اطاعت خواهد شد. در باب دستو رالعمل و تكليف روز ورود موكب همايون به سلطنت آباد اين غلام نمى داند كه راى مبارك چيست و چه قسم رفتار بود؟ مستدعى است كه مقرر فرماييد از آن قرار اطاعت نمايد. شرحى سليمان خان صاحب اختيار (1) نوشته بود و شرحى عميد الدوله نوشته بود كه نوشته عميد الدوله را خدمت7.

ص: 18

جناب آقا فرستادم گويا به حضور مبارك فرستاد آنها هم خيالى به جهت تنبيه و گوشمال يموت (1) در پيش گرفته اند اميدوارم كه خدمت بزرگى كرده باشند اين نوشتجات سليمان خان را به عينه به حضور مبارك فرستاد كه از نظر مبارك بگذرد و همه روزه از جهت آراستگى سوار او به حسن خان مى نويسم و گويا بسيار بسيار سوار خود را خوب آراسته كرده است و همچنين فوج اخلاص افشار را كمال اهتمام در آراستگى او دارم. انشاء الله عنقريب فوج اخلاص را با فوج خرقان و سيلاخور از سان حضور مبارك مى گذرانم كه چه قسم آراسته شده باشند.

امر الاقدس الاعلى مطاع

اين غلام رسيد اين است كه عرض كرد الحال منوط به راى مبارك مى باشد. عرض ديگر اينكه به اين فوج مرخصى با اين تفصيلى كه به نظر مبارك رسيد جيره چندروزه به جهت اميدوارى اگر مرحمت مى فرمايند مقرر فرمايند. امروز امين جيره يا به اسم جيره يا انعام بدهد كه زود روانه شوند و الا به همين قسم روانه شوند. آنچه كه ديروز بعد از حضور مبارك رسيدم عمل صاحب منصب هاى اين فوج بدتر از حالت سرباز است غير از سه چهار نفر همه جديد و بى معنى و بى حكم نظامى و به خاطرخواهى بوده است.

امر الاقدس مطاع مطاع مطاع

ربطى به علاء الدوله (1) ندارد.

آنچه او تلف كرده و از تنخواه ديوان خورده و تلف كرده او را هم خواهند گرفت و از قرارى كه معلوم مى شود ندانم كارى و بى وقوفى زياد به كار رفته و از حاصل كار جديد چيزى بدست نيامده. در قديم هم خيلى تلف شده اين خدمت هم در اين ميان معلوم خواهد شد و اين غلام تسلطى به اجزاء و رئيس هاى اين كار بهم برساند قدرت ندارند كه كتمان عملى را نمايند و خورده برده خودشان را هم تسليم ننمايند و در اين تحويلى اينجا ابدا دردسرى نخواهد شد مگر روزبروز خدمت و ابزار كارها آنچه سرحدات است در اين ميان ثبت و صورت مكرر از صاحب منصبان خواسته ام و دارم و ويك ميخ را هم از قلم نينداخته اند و در اين باب استدعايى مى رود كه صورت قورخانه به سرحدات را از اين غلام و علاء الدوله بخواهيد اگر اين غلام دو روزه تماما به حضور نفرستاد مقصر است و اگر او تا ده روز توانست بفرستد.

اين غلام باز مقصر و اگر بفرستد هم صورت صحيح نخواهد بود و بصيرت ندارند و از روى بصيرت نيست محسنات اين كار كه در دست غلام باشد اين خواهد بود ده پانزده هزار تومان تفاوت در جميع كارها از چاشنى و غيره و غيره و غيره خواهد شد همين را تلف نكرده حاصل كار نخواهد اطاعت مى شود. ميدان خيابان سرباز خانه هاى ارك را مى فرماييد بهتر و خوب تر هم مى سازم و قورخانه و كارگرهاى او را با چرخ هاى تجار و باروت كوب خانه و همه را چنان انشاء الله تعالى راه مى اندازم كه به شوق لذت ببريد و كارهاى جديد و تازه خوب متصلا ملاحظه فرماييد كه شكوه دولت بوده باشد نه اسباب خفت و ذلت.7.

ص: 21

زمان قليلى نمى گذرد كه جميع اين تفنگ ها را مخلوط به تفنگ هاى افواج خواهند كرد و جميع آن تفنگ هاى افواج ضايع خواهد بود و معيوب. اين عرض از واجبات بود كه عرض كردم.

عرض ديگر فقره تفنگ هاى تلف شده است كه معين الملك تميز و تشخيص داده است و به اين غلام انجام او را مقرر فرموده ايد در اين مرحله مطالبه محاسبه و قبض و سند از مباشرين قورخانه بايد هر ساعت بشود و تسلط تمام لازم دارم كه نتوانند گمان كنند در صورتى كه اين كار با تسلط تمام با من بنا شد ابدا اعتنايى و كارى به من نخواهند داشت. متصلا بايد رقعه نگار شوم و عمدا براى مقصر كردن من اعتنا نكرده طفره بزنند. اگر قورخانه با اين غلام مى شود كه انشاء الله تعالى به خوبى انجام خواهد داد. سيصد چهارصد هزار تومان متجاوز پول اين تفنگ مى شود كه بايد رسيدگى شود و گرفته شود و كار كوچكى نخواهد بود. اگر كار با من نباشد با علاء الدوله باشد عرض مى كنم كه تفنگ عمل اوست و قورخانه محصل و فرمان بگير و خود اقدام نمايد كه در قوه اين غلام به دليل و برهانى كه عرض كردم هرگز نخواهد بود. و خود را بدنام و مقصر نخواهم كرد و هرگز اين تعهد را در اين صورت در قوه نخواهم داشت. مستدعى است كه هرچه زودتر تفكيك عمل قورخانه را بفرمايند به صرفه نزديك تر است و به نمك شاهنشاه ارواحنا فداه قسم روزبه روز هم ضايع تر مى شود و باز اين در آن در مى افتد با پول و مال خود پادشاه همه را گول مى زند اين قورخانه هم بدتر از همه ضايع تر خواهد شد.

امر امر همايون اعلى است.

است ذره [اى] كوتاهى ندارد ولى عمده در اين مرحله شاهنشاه روحنا فداه بايد قرض خود بجا بياورند و در رفع كردن اين مرحله مخصوصا همت فرمايند و در تقويت اين غلام كوتاهى نفرموده همراهى نمايند كه بدنامى اين كار و نتيجه بد اين عمل زشت راجع به دولت خواهد بود. اگر انشاء الله بگذارند و مفسدين را كه از اين حالت كمال خوشنودى را دارند و هميشه اسباب كار خود نموده اند با توجه ملوكانه به اندك زمان انشاء الله اين غلام متروك خواهد كرد.

چنانچه تفاوت كلى حاصل شد و كمال دلتنگى و افسردگى را مفسدين از اين جهات حاصل كرده اند، در تنبيه فوج سمنان هم كوتاهى نشده و نخواهد شد. آن هم مفصلا به عرض حضور مبارك خواهد رسيد. زياده جسارتى ندارد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

نوكر حاصل مى نمايد فرض چاكرى خود مى داند كه ولى نعمت كل روحى فداه را آگاهى بدهد و همچنين مواجب سوارهاى متفرقه طوايف است كه بايد رساند حسب الحكم مبارك منتظر اقساط مى باشم و همه روزه به جناب آقا يادآورى مى كند. اميدوارم كه انشاء الله تعالى به سهولت مواجب آنها را رسانده باشد. زياده جسارتى ندارد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

جلوه گر باشد. روزنامه نظامى و قورخانه را حسب الحكم شاهنشاه زاده اعظم نايب السلطنه روحى فداه خدمتشان دادم كه به حضور مبارك بفرستند اميدوارم كه در مراجعت موكب همايون در جهت قورخانه بتوانم تماشايى بدهم كه اندك سبب رضامندى خاطر مبارك بشود. خيال آنكه ابدا هنوز خود اين غلام معتقد نشده و اين كارها را داخل كارى نخواهد شمرد اين قدر هست كه بهتر از هيچ مى پندارد.

امر الاقدس مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

خراب تر شوند و همچنين فوج دوم خاصه كه راه رفتن خود را ابدا نمى دانستند و وقت رفتن كه در سر قنات سردار توقف داشتند به تحريك حسين سلطان طسوجى كه ادعاى ياورى داشت و حاجى حسين خان را ابدا نمى پسنديدند و چندين دفعه نصيحت ها كرده بودم شبانه درآمد غوغايى كرد و خيالات داشتند مطلع شدم صبح على الطلوع رفتم آنچه به خاطرم رسيد به پختگى تنبيهات مختصرانه عمل آمد حساب كار را كرد ياور مفقود الاثر شد خسرانه (1) به طويله گريختند قراول بر سرشان گذاشتم به سركار ميرآخور گفتم كه تهديدات كرد بدون اينكه احدى در اين شهر مطلع شود همان روز فوج را با كمال اميدوارى و دماغ چاقى كوچانده فرستادم اينها هم كه در طويله بودند همه رفته ملحق به فوج شدند و خود سرهنگ آدم فرستاد اطمينان داده بود حالا چهار منزل هم رفته اند. عرض اين غلام اين است حالا كه راى مبارك به اين قسم علاقه گرفت در شب عيد از اين قرار افواج در ركاب مبارك در ميدان مشق حاضر خواهند بود ملاحظه صرفه و بى پولى و مخارج آنها ديگر به اين غلام نمى رسد. از من اطلاع دادن است كه مطلع بوده به هرچه صلاح است مقرر فرمايند و در فكر سيورسات و جيره و تدارك اينها بايد بود متوقف ركاب مى باشند:

فوج فراهان، فوج خلج، فوج دماوند، فوج قزوين، فوج سوادكوهى، فوج گروس، فوج ثلاثه (2) اصفهان، فوج چهارم، دو فوج مراغه، فوج افشار شجاع الدوله، فوج افشار اسدآباد، فوج سيلاخور، فوج خرقان، فوج گلپايگان، فوج چهاردولى جديد، دو فوج خوى كه يقينا بيست روز يك ماه بعد از عيد مى رسند، فوج دوم نصرت كه متوقف و در ركاب مبارك مى باشند اگر به جهت استرآباد كه دشمن خانگى دولت آنجاست خيالى در نظر مبارك باشد و اين تهيه ها كه ديده شده با چهار پنج فوج تازه نفس و اين فوج ها هم از حالا در نقطه [اى] اردو بزنند به جهت پاييز خوب تر و بهتر و پرمشق تر در كمال آراستگى حاضر مى توان كرد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

در پشت سند آمده است: سنه 1286 ئيلان ئيل 5 شهر ذى الحجه الحرامثه

ص: 27

منوط به راى مبارك است و منتظر حكم مبارك و اجازه مى باشم كه تلگراف ثانى را به همدان نموده فوج مخبران به تعجيل برود. قورخانه مباركه كمال نظم را دارد و به شدت كار مى كنند. دو قسط اصفهان ابدا نرسيده دوازده هزار تومان طلبكارم ولى بالفعل نزديك به چهارده هزار تومان به هر قسم بود حاصل كار موجود در كمال امتياز داريم كه جميع صاحب منصب و اهل بصيرت كلا تصديق دارند كه از نمونه ها (1) بهتر شده و به نظر جناب آقا هم رسيده و از نظر مبارك خواهد گذشت و از حاجى ميرزا شفيع مأيوس شده محصل مخصوص به اصفهان به جهت قسطهاى قورخانه فرستاد كه زود برسانند. كارخانه مهران و كارخانه چينى و گلوله هاى همه جور مثل انگريزى (2) حتى گلوله توپ ته پركه به جناب مشير الدوله مقرر فرموده از فرنگستان بياورند و در قورخانه اينجا از عهده بر نيامدند در كمال امتياز ريخته حتى ماسوره او را هم به همان خوبى انجام داده موجود است كه از نظر مبارك خواهد گذشت و رفع اين بدنامى و خفت را نمود و محتاج از آوردن فرنگستان نشد. در اين زمان قليل كم فرصتى و قلّت تنخواه و مسدود شدن راهها بواسطه زمستان و نرساندن چدن و مصالح عرصه را سخت نمود و الا قورخانه خالى از تماشا نمى شد الحمدلله رفع زمستان شد و اميد هست كه همه وقت كارهاى تازه خوب به عرض حضور مبارك برسد. تفنگ مرمتى بسيار كم داريم و ناجور و مشغول هستند ولى به قشون خراسان و جنگ تركمان اين غلام هرگز اعتبار نمى كند كه از تفنگ موسى روسى و مرمتى بدهد خيالى كه دارد اين است يك فوج قزوين نو به او سرآمده مرخص خانه مى شود تفنگ او را گرفته به فوج هاى مامور مى دهد بعد كه تفنگ هاى ابتياعى كه رسيد از آنها به قزوين مرحمت مى فرمايند اين هم منوط به راى مبارك مى باشد. اين روزها شروع كرده است چراغ آهنى ستونى در قورخانه مى ريزد كه انشاء الله ده بيست تا در ورود در دور حوض شمس العماره بلكه انشاء الله زده بشود از نظر مبارك بگذرد كه اين كارها نقلى و حكايتى نموده است. باتوجه ملوكانه و مرحمت مخصوص بسيار سهل و آسان مى باشد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

پشت سند به خط ناصر الدين شاه: عرايض نصرت الدوله در تهران جواب شفاها داده شود.سى

ص: 29

قسط فارس رسيد چهار هزار تومان به افواج ركابى (1) تقسيم فرموده بودند كه از اين قسط برسد.

به هيچ وجه كارسازى نمى كرد به نوعى كم و زياد از ديگران شد دو هزار تومان علاوه كرده كه به افواج نصف سه ماهه برسد انشاء الله از فردا شروع كرده با جيره داده مى شود كه سبب آسودگى گردد. فوج دوم خاصه وارد شد ملزومات او را تهيه او را مى دهند كه سان ديده جيره تا مشهد را داده روانه شوند و همچنين ساير افواج هرچه برسد به هيچ وجه معطل نكرده روانه خواهند شد. فوج زرند هم فردا كه شنبه هجدهم است حركت كرده مى روند. سوار كردبچه را هم به هر قسمى بود هزار تومان از دو هزار و پانصد تومان طلب آنها گرفته از جناب معير الممالك دريافت نموده سوار را روانه كردم. به سوار كرد و ترك در حاضر بودن اعلام كردم نمى دانم هنگام مأموريت تهران بيايند از نظر مبارك بگذرد از اين راه به استرآباد بروند يا از مازندران روانه شوند چون در آراستگى آن سوار ميرزا يحيى خان زياد تعريف نوشته بود از اين جهت اين جسارت را نمود الحال منوط به حكم مبارك است. در باب تنبيه فوج سمنان على قلى خان را حسب الحكم مبارك با دستور العمل درست روانه كرده و رفت و همچنين جان محمد خان را افواج خوبى را شجاع الدوله دست به تنبيه زده تفصيل او را با نشانهاى گرفته كه عبرت جميع افواج شده از پاشابيك خلوتى با نشانهاى ميان كيسه كرده نوشته عنقريب به حضور مبارك خواهد فرستاد. اين غلام سليقه ولى نعمت كل روحى فداه را مى داند به صدق تمام در انجام فرمايشات مى كوشد و آنى غفلت نخواهد داشت. در باب تفنگ كه يكى از كارهاى معظم و مشكل بود در جميع ولايات به شدت تمام محصلين مشغول انجام او مى باشند و روبراه شده و از قرار نوشتجات همه جا انشاء الله عنقريب به اتمام خواهد رسيد و بطور ميل و فرمايش ولى نعمت كل روحى فداه انجام پذير خواهد شد. در باب تنخواه سوار او را هم انشاء الله نوعى انجام مى دهد و جناب آقا اهتمامى خواهند كرد كه دردسرى به وجود مبارك نرسد نواب حشمت الدوله توپ هجده پوند و بيست و چهار بنه خواسته بود در صورتى كه چهل و هشت عراده از همه جور توپ در خراسان باشد كار بى صرفه بى معنى بود به جناب آقا همين مراتب را عرض و مدلل كرده تفصيل را با ادلّه به شاهزاده نوشته فرستاد چهار عراده توپ چهار بنه و نيم خاندار تدارك كرد به همراه اين افواج با هشتاد نفر توپچى آراسته خوب مى فرستم شاهزاده توپ شش بنه خاندار خواسته بود چون شش بنه زياد از يك عراده موجود نبود و اين چهار بنه و نيم ها بى تفاوت كار شش پوند را مى كننداه

ص: 31

و بلكه سبك تر و بهتر هم مى باشد و در مقام ضرورت گلوله آنها هم كلا يك جور است عوض بدل نخواهد شد از اين جهت اين طور قرار داد. چند فقره نوشتجات ولايات از شاهزاده مؤيد الدوله و شجاع الدوله بود فرستاد كه از نظر مبارك بگذرد حكم او را مقرر فرمايند افواج خوى اميدوارم بى كم و كسر ييلاق تشريف فرما شده در كمال آراستگى از نظر مبارك بگذرد و سبب روسفيدى اين غلام شود و همچنين ساير افواج جديد در قورخانه به اهتمام تمام كار مى كنند حاصل كار جديد را به جناب آقا اظهار كردم امين تعيين كرده رفت ملاحظه كرد در همه جور آذوقه خيلى بهتر از ساير نمونه ها شده بود و همه تصديق نموده تفنگ نداريم مال وزير دول خارجه و فارس تمام شد به زرندى هم از تفنگ موسى روسى داديم كه در قراولى قراولخانه مشهد عيب نداشت ولى فوج هاى آذربايجان كه تمام و آراسته هستند و بايد به كار خدمت و روز سخت تر آيند اين تفنگ ها بكار نمى آيد و بلكه خطر دارد منوط به راى مبارك مى باشد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

و عرض ارباب غرض و اين تنخواه از ايل خراب دويرن مطالبه مى شد اثرى از ايل و سوار باقى مى ماند؟

امر الاقدس الاعلى مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

نخواهد كرد و دايم در عقب بهانه جويى و زود رفتن خانه خود را خواهد داشت چنانچه اين غلام بالفعل كمال اضطراب و پريشانى را از فوج ديگر كه عرب و عجم باشد دارم و يك فوج افشار و حاجى حسين خانى را و فوج همدانى را به تعجيل براى ملاحظه اين فقره خواسته ام و همه روزه تهديدات چه از تلگراف و نوشتجات به استرآباد از جهت فوج عرب و عجم مى شود تا چه شود ولى ترتيبى كه درين دو فوج اين غلام داده و كتابچه شاهد حال است اين است كه اين دو فوج سمنان و عرب و عجم دايم بايد يكى در ركاب مبارك مشغول مشق باشد. آراسته و پرمشق گردد يكى در ولايات متوقف و در معنى گزكچى (1) استرآباد باشد كه خدا نكرده امرى رو بدهد يا فوجى مثل اين فوج بشكند يا مثل كيفيت ملك آرا امرى رو بدهد تا از ركاب ماموريت فوجى لازم باشد كه اقلا چهل روز طول مى كشد به تلگراف آن فوج تازه نفس موقتا تا رسيدن فوج ركاب و استرآباد حاضر باشد كه پريشانى رو ندهد و به محض رسيدن فوج مراجعت كرده به خانه خود برود از اين دو فوج هميشه يكى مشغول مشق شده اند و آراسته و ديگرى دايم تازه نفس و آراسته براى اخياط اين كار خواهد بود چنانچه در توپچى مدتى است اين كار مجرا شده و به همين قسم ترتيب داده شده است كه در سال نو ذره [اى] در اين مرحله معيوبى نخواهد بود و ابدا توپچى آذربايجانى و غيره بواسطه بدهوايى استرآباد تلف نخواهد گرديد آنچه لفظ معمول و صرفه و ملاحظه ظاهرى بود با نامه هاى على قلى خان سرهنگ بيچاره و عرايض مكرر اين غلام كه مدتى بطول انجاميد و مجرا نشد بالاخره انصاف شاهنشاهى ارواحنا فداه شامل گشته هزار تومان مرحمت فرمود اين قدر در ثبت و تفنن لشگر نويسان ريش بلند پر طاووس كه گرگ و پلنگ اين بيچاره سرباز و قشون جان فشان شده اند معطل شد تا فوج از گرسنگى و برهنگى شكست و كمال خوشنودى را هم از اين مرحله به هم رساندند كه غير معمول بود و حرف ما مجرا شد ديگر روسياهى اين غلام و ننگ و بدنامى دولت را كه به همين حركات يك فوج سرمشق ساير افواج خواهد شد ابدا نكرد و نمى كند و در سر اين اراده و عقيده روزبروز هم در كمال شدت عمل خواهند شد و مشرف اين فوج را و مفسدى او را كه مكرر صاحب منصب و سرهنگ عريضه كرده به جايى نرسيده در تهران مثل جان شيرين مصاحب و هم شور خود قرار مى دهند برات مبارك را در جوف فرستادم كه تنخواه او از تفنگدار مسترد شد و به جناب معتمد الملك رسيد صحّه مبارك را از برات كشيده باشند و چنانچه حالا مراسله پسرت.

ص: 34

ساعد الدوله را فرستادم كه از نظر مبارك بگذرد اين نوشته او درآمد اول است. نوشته دومى آنها زمزمه و اظهار پريشانى كه حق هم دارند خواهد شد در نوشته سومى (1) ايشان از پريشانى (الفرار مما لايطاق) (2) خواهد بود نه حاجى ميرزا يحيى خان دلسوز تنكابن است بلكه عدو (3) خوى است و نه حواله بقايا و تنخواه متفرقه او به درد آق قلعه و سرباز او خواهد آمد و بدين واسطه متصلا بايد با اين همه اصرارهاى اين غلام اسباب بدنامى دولت و روسياهى غلام فراهم بيايد انصاف و مروت پادشاه بصير و خبير، از همه دردها آگاه را حكم مى سازم.

امر الاقدس مطاع [15 رمضان 1286]

انجام خدمت خواهند بود. فوج قرايى، فوج ترشيزى هزار نفر سوار قراپاپاق و چاردولى هرچه زياده از اين هم مقرر فرمايند موجود است. افواج زياده از اينها كه اين غلام اخبار كرده تا شب عيد مى رسند از اين قرار است: فوج قراگوزلوى ناصر الملك، فوج گروس، فوج افشار اسدآباد كه تمام و آراسته شده، فوج سيلاخورى كه تمام و آراسته شده، فوج گلپايگان، فوج قديم قزوين، فوج تهران. اين افواج هم براى مشق و ماموريت سرحدات سواى چهار فوج تهران و دوم نصرت و سوادكوهى است كه اخبار شده موجود مى باشند. به هرچه مقرر فرمايند فورا اطاعت خواهد شد. اين افواج موجودى تا شب عيد است. افواج آذربايجانى كه دو سه ماه بعد از عيد به بنيچه آمده هرقدر مقرر فرمايند حاضر خواهد شد و ناقصى نخواهد داشت. اين غلام نگرانى كه دارد از جهت جيره و مساعده و تهيه است. چنانچه به افواج و توپچى تهران امروز كه هفتم ذيقعده است، سه ماه است جيره نرسيده و اين غلام در اصرار و تأكيد و مبالغه آنى غفلت ندارد. بروات تجارتى اصفهان را تازه تحويل امين جيره به وعده بيست و پنج روز حاجى ميرزا شفيع داده است.

البته در نظر مبارك مى باشد كه از جهت عقب افتادن يك ماه جيره كه معمولى ديوان قرار شده اين غلام از تابستان الى حال چقدر عرضها كرده كه بالاخره اين يك ماه تعويق اسباب سه ماه تعويق خواهد شد و نتيجه اين عرض غلام حالا ظاهر مى شود و به هر قسم باشد اهتمام كرده نخواهد گذاشت كه پريشانى حاصل شود. خاطر مبارك به فضل الهى از اين جهات نگران نباشد.

سوار كردبچه هنوز معطل است به هر قسم است حكما تنخواه آنها را از جناب معير الممالك خواهم گرفت بواسطه نبودن معير الممالك كه با جمعى به سر قنات رفته اند معطلى حاصل است.

بعد از مراجعت به شهر انشاء الله اينها را خواهم فرستاد. در باب مواجب سواره قوجابيگلو (1) و افشار و اين طوايف تنخواهى كه مقرر فرموده به اين غلام مى رسد به موقع بود اينكه در بين راه به همه اينها مقرر فرموده و محول به اين غلام فرموده اند و آنها هم مطالبه دارند.

امر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع [7 ذيقعده 1286]ان

ص: 36

قسم حركات ركيك و الفاظ قبيح كه متصلا از او ظهور و بروز مى رسد اين غلام كه همه روزه سر و كار با او دارد چه تكليف خواهد داشت به نمك با محك شاهنشاه روحنا فداه كه حقوقات خود را در عمل نظام از بروات مهر كردن و سان سرباز و سوار ديدن و همچنين در ساير امور به او تسليم كرده ام كه بدين جهات اسباب دردسر و كسالت خاطر مبارك نشوند، معهذا مى بينم جميع سركردگان و رؤسا و جميع لشگر نويسان شاكى و ديوان خانه نظام از شأن افتاده به سر مبارك شاهنشاه روحنا فداه قسم كه يك نفر لشگر نويس معتبر در سان ديدن و جيره دادن به واسطه دلخورى كه دارند ابدا پا به ديوان خانه نظام و اطاق او پا نمى گذارند و نمى روند و مختصر شده به دو نفر محّرر و پسر ميرزا باباى حكيم باشى مرحوم كه به هيچ وجه سررشته و ربطى هم ندارد خودش هم كه ابدا نمى آيد اين غلام كه شب و روز مثل سگ پاسبان سرم را در آن آستان گذاشته حتى متحمل جميع زحمات و كار آنها شده ام و همه را به حوصله گذرانده در مهربانى جا كردن شاهنشاه روحنا فداه مى كوشم و متحمل مخارج همه روزه آنها مى باشم كه حفظ آبروى دولت را كرده باشم آبروى خود غلام را اين قسم ببرند و بريزند با انصاف شاهنشاه روحنا فداه اگر سازگار است باز عرض نخواهد داشت مثل رؤساى ديگر نه قهر دارم نه خود را مريض مى سازم نه طفره از كار مى زنم و نه راحتى را و خوشگذرانى ترجيح به راحتى خود قرار داده ام به نمك با محك ولى نعمت كل روحى فداه قسم است كه اين عرض ها را هم ابدا نمى كردم چون به هزار جان كندن سنواتى طلب و ادعاى قشونى را به هر تدبير بود پاك كردم حالا مى بينم كه از نفهميده كارى و بى بصيرتى در سالى كه سى هزار قشون در سرحدات عوض مى شود در مدت دو سال و دو گردش جميع اين قشون و احاد سرباز طلبكار شده و ادعاى سنواتى خواهد كرد كه چاره او مشكل و اين كارى هم كه حالا در دست هست بكلى خواهد رفت و علاج او را هم ديوان و دولت ديگر در قوه نخواهد داشت. دو كرور، سه كرور طلبكار مى شوند چنانچه از نوشتجات سايرين مثل ابراهيم خان دو دانگه و افواج مرخصين آذربايجان و خراسان كه نوشته بودند از نظر مبارك گذشت شاهد حال باز نوشته نواب معتمد الدوله بود فرستادم ملاحظه فرمود از نظر مبارك بگذرد هرچه حكم و دستخط مبارك صادر مى شود در مرحله ملبوس توپچى و غيره به هيچ وجه گوش نمى دهند حتى ملبوس فوج اسدآباد را كه ديروز ملاحظه فرمودند هرچه كردم كه استرآباد است و هواى رطوبى چوخابى برات صادر شود مقدور نشد الحال فرض خود دانستم كه ولى نعمت كل روحنا فداه را آگاه ازين مراحل سازم كه فردا ديگر مؤاخذه ازين غلام نفرمايند كه يا ندانم كار و نفهميده بجا بياورند يا غافل از كار و خاين تصور نمايند. در مرحله

ص: 38

افواج يك بام و دو هوا عرض كرده بودم اين است جميع افواج محلى شش ماهه را دارند. فوج بهادران سه ماه از سال رفته آمد دو ماهه هم گرفته رفتند فوج در جزين و كمره كه دو ماه بعد ازين به خانه خودشان نمى رسند و از فارس نمى آيند جواب صريح مى دهد كه مستحق نيستند شش ماهه محلى دارند و قس على هذا جميع حالت افواج اين است به هيچ وجه ابدا در تحت يك قاعده نيست و به اعتقاد خود از نوكر زنده زنده صريحا در گوشه بروات مى نويسد كه حكما و حتما خواهد مرد و باوجود دادن سان بالفعل قطع مرسوم او را مى نمايند و راه دزدى آشكار و بهانه به دست سركرده ها مى دهند و اين را صرفه به جا آورده از آن طرف شش ماهه محلى از نفهميده كارى نزديك به صد هزار تومان ضرر ديوان آشكارا خواهد شد به اين غلام تكليف زياد سخت شده در دولتخواهى جسارت ورزيد. حكم حكم مبارك مى باشد.

امر الاقدس مطاع

است، اما افسوس مى خورم كه وقت من و زحمت من بى جهت به هدر مى رود و اوقات شبانه روز اكثر اوقات ضايع مى شود سه روز است كه بارهاى ملبوس را به جهت انزلى و آمدن قسطنطين كه زمانى نمانده بسته ام با جميع ملزومات او حاضر نموده ام براى مال كرايه و كرايه او سه روز است به جهت صدور برات او و تنخواه او و يا وزير و يا محرّرين لشگر و غيره از جميع كار خودم بازمانده ام اين غلام بالاتر از آهن نخواهم بود كه به محض صدمه آتش مختصرى آب مى شود به ذات پاك خدا در راه خدمت ولى نعمت كل روحى فداه به غيرت محض حركت مى كنم نه تن پرورى دارم و نه شب و روز خودم را مى فهمم اگر اين اصرار و زحمت را در ضايع نشدن وقت مصروف كارهاى بامعنى مى نمودم و حواس را پريشان نمى كرد صد درجه بر ترقى نظام و كارها افزوده مى شد صريحا جسارت مى ورزم كه نه شكايت از كسى خواهم كرد و نه ولى نعمت كل روحى فداه را دردسر خواهم داد و به همين حالت كه بدترين حالت ها و وضع هاست اين قدر متحمل شده و صدمه بر خود از روى غيرت خواهم زد كه يك مرتبه تصدق وجود مبارك شده آسودگى حاصل نمايم. در يك عمل تفنگ معين الملكى كه نه قبض است و نه سند و هيچ در دست ديوان و دفاتر نيست، كاغذ ميرزا محمود خان لشگر نويس آذربايجان از نظر مبارك بگذرد تا بر رأى مبارك واضح شود كه در هر هفته و سال همين قسم از چاپاران سوال و جواب در ميان است و نزديك است كه اين كار بزرگ كه بى مأخذ و بى سند بود به اتمام برسد اين چاكر آنى غفلت ندارد ولى اكثر اوقات در كار وامى ماند و وقت را ضايع مى دارد.

امر الاقدس مطاع

جيره آنها را امين جيره از هر بابت كه بايد بدهد بزودى داده باشد كه ماندن آنها و تأخير جيره سبب پريشانى و خرابى آنها مى شود تنخواهى كه مقرر فرموده بود اين غلام بدهد او را هم تماما نقد تحويل امين جيره نمود نوشتجاتى از سركار سردار كل (1) و امين لشگر رسيده بود فرستادم كه از نظر مبارك بگذرد. چون چاپار مى رود به هرچه مقرر فرمايند جواب نوشته شود. جواب مطالب قشونى را كه جناب امين الملك (2) حسب الحكم مبارك نزد اين غلام فرستاده بود جواب آنها را به تفصيل نوشته نزد امين الملك فرستاد كه از نظر مبارك گذرانده براى ايشان بفرستند.

تنخواه توپچى مامور خراسان و همچنين ساخلو (3) انزلى و ساير سرحدات كه بايد عوض شوند نرسيد و بسيار به تأخير افتاد و توپچى روزبه روز خراب و پريشان مى شوند امر امر همايون اعلى است. شرحى عبد الحسين خان سرهنگ فوج خلخالى نوشته بود او را هم فرستادم كه از نظر مبارك بگذرد فتح البابى تازه در اين فوج شده است اين غلام آنى غفلت ندارد اگر از سايريند.

ص: 41

اهمال و غفلت نباشد، پيشرفت كار و خدمات دولتى خيلى بالاتر خواهد شد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

كه ذره [اى] تخلف نشود و اسباب رضامندى خاطر مبارك ولى نعمت روحى فداه به عمل آمده باشد.

امر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

ميان بيايد به هيچ وجه ديگر در اين تمناها نباشد و اسباب تكدر هم ميان نيامده باشد. محض دولتخواهى جسارت به اين عرض نمود به هرچه راى مبارك ولى نعمت كل روحى فداه قرار گيرد معلوم است كه عين صلاح در اوست و عقل غلامان البته تصور دارد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

ص: 44

خراسان بروند كه مى دانم امسال سوار به كار خراسان زيادتر خواهد آمد. به فضل الهى به هيچ وجه نگرانى از اين جهت ها به خاطر مبارك راه نداده باشيد. فوج قهرمانيه انشاء الله به تعجيل روانه مى شوند فوج دهم خوى كه رسيدند و بيرون آمده اند به تعجيل روانه خواهند شد. فوج جنرال هم بيستم اين ماه [به] تهران مى رسد فورا روانه مى شوند فوج سمنان حاضر و موجود اما براى استرآباد و پشت بنداد و باز خراسان احتياط خود را از دست نداده تا مقام لابدى ولاعلاجى نباشد آن فوج را از آن نقطه حركت نخواهم داد و حاضر است و قوت قلب تفصيل سرهنگ و رسيدگى به عمل او كه به دقت تمام بوده با ادّله و براهين و سوال و جواب او در كتابچه او عرض شده كلا مشهود خاطر مبارك خواهد شد كه مردمان مجهول بى معنى چه قدر در عرايض بيهوده جسور مى باشند و با اين عرض و تفصيل اگر مقرر مى فرماييد على قلى خان را با ملزومات فوجى به تعجيل روانه كرده برود و دو سه روزه فوج را بردارد به خراسان برد فوج فدوى را به تعجيل تلگراف كردم محصل فرستادم محمود آقا را با فوج خلج قم زود بياورند اما كلا آه و ناله حكومتى و رعيتى و بدى وقت و محصول است و اين چاكر دقيقه [اى] غفلت ندارد. از طالب قورت بيگلو هنوز خبرى نرسيده به آن قسم ها كه محصل فرستاده و احكام رفته و تلگراف ها مى شود كجا مى تواند برود اين چند روز انشاء الله انشاء الله خبر دستگيرى او مى رسد و به سزايش خواهد رسيد. ديروز حسين قلى خان كاغذى نوشته بود در نهايت نظم و آراستگى بود. سواى همين طالب با هفت هشت نفر ابدا يك نفر از سوار او فرارى نبود و انشاء الله نخواهد بود و خيلى امور خود را و سوار را منظم نوشته بود نوشته او در شهر بود كه دسترس نشد بفرستم خاطر مبارك را آسوده فرمايند و همه روزه احكام بيم و اميد و تسلط و اقتدار به حسين قلى خان در تهران متصلا مى رود و از اين نكات غفلت نمى شود جواب جميع فرمايشات و مقررات كلا عرض شده جهانگير خان رسانده است. جواب يكى از دستخط مبارك اين بود كه به خاك پاى مبارك عرض شد. زياده جسارت ندارد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

نواب حسام السلطنه ديروز وارد سمنان بود و حمام رفته بود ميرزا محمد حسين ناظم الملك را در تلگرافخانه اصفهان حاضر كرده بود كه گفتگو نمايد انشاء الله منزل به ميزل بدون درنگ مى رود.

مهر: عبده فيروز 1252

ص: 46

جواب از او اينجا هم آن وقت مجلس شود و گفتگويى بشود خالى از فايده نخواهد بود. در باب فقره آذربايجان آنها يا تحريك يا نفهميده يك حركت لغوى كرده اند و البته ندامت هم بار آورده اند و از غلط خود پشيمان شده اند مرحمتى هم كه در حق آنها فرموده اند در تفاوت سنگ هزار مثقال و كسر نكردن مستمريات گويا به همان قانع و شاكر بوده باشند و بنيچه را هم ضميمه مطلب خود كرده اند و خود فهميده اند كه عرض بيهوده است و به جايى نمى رسد مجلس كردن در نياوران با اين اشخاص ضد يك ديگر و هركدام خيالات و حرفهاى غرض آميز خود را ظاهر كرده و خواهد كرد و شهرت ها و اراجيف ها به ميان مردم خواهد افتاد كه اسباب وحشت آذربايجانى خواهد شد و هم به گردن اولياى دولت بارى فرود خواهد آمد آنچه به خاطر چاكر مى رسد اين است كه به نوشتجات تهديدآميز اطرافى و گفتگوى تلگرافى با امين لشگر و نظام الدوله و دو سه نفر اشخاصى كه اين غلام مى شناسند و حال همه را خالى مى نمايند بشود هم بيم و اميد عمل نمايد و گويا به آسانى رفع همه آنها بشود بعد از آنكه طور ديگر به نظر آمد كه اسباب هرزگى باشد آن وقت به هيچ وجه از مجلس و گفتگو و تنبيه سخت نبايد مضايقه كرد و به جناب نظام الملك هم مقرر فرمايند كه تفاوت سنگ و كم كردن مستمريات را موقوف دارند مثل معمول سابق باشد. آذربايجانى همه وقت جان مى دهند اينها قابل نيست كه دولت از آنها و مراعات آنها صرف نظر فرمايد اما در باب تهديد بنيچه لازم است كه تهديدات اتصالى از جانب سنى الجوانب شاهنشاه روحنا فداه بطورهاى مختلف جداگانه به حضرت وليعهد و گاهى به نظام الدوله و امين لشگر كه مثل سوال باشد كه چه كرده ايد و كدام فوج را شروع خواهد كرد بشود. در باب رسيدگى در تعديات بنيچه و بى حسابى به مردم حكم فرموده بودند بايد رسيدگى شود و فرض خود شمرده بوديد هيچ عدالت بهتر از اين نمى شود مكرر عرض كرده ام كه خدا سردار مرحوم را بيامرزد كه در اين مرحله گول مداخل و اداى قرض را خورد بسيار شلوغ كارى كرده اند باوجودى كه اين غلام متصل تهديدات مى كرد معهذا باز اين قسم بى مبالاتى نموده اند در اين باب حق دارند و براى دعاگويى وجود مبارك فرض و واجب است كه خيلى در اين باب غورسى فرمايند تا خدمت و درستكارى اين غلام در اين موادها مشهود خاطر مبارك شده باشد و مامور معتبرى بى غرض و بى طمعى مى خواهد به نظر چاكر خود حاجى سعد الدوله را بهتر از همه مى داند كه به چاپارى برود هم رسيدگى نمايد و هم عمل بقيه بنيچه فوج ها را محكم و سخت نمايد و هم قرار كمك خرج سرباز را كه سه تومان نقد و معافى يك سر را بدهد و در اين باب به هيچ وجه حكمى صادر نشده بود كه نفع و ضرر او را معلوم كرده عرضه دارم اگر راى

ص: 48

مبارك علاقه كرد حكم اولى همين است كه مقرر مى فرمايند و براى سرباز و رعيت كار آسانى است و بسيار تسهيل در عمل آنها خواهد شد.

انشاء الله جهانگير خان با انجام فرمايشات و فوج و عرايض به خاك پاى مبارك خواهد رسيد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

امر الاقدس الاعلى مطاع مطاع مطاع [نهم ربيع الثانى 1288]

نخواهد بود. هيأت مجلس سلامت هستند على قلى خان خودش مشاق و معلم و با علم به چابكى فوج را زود خواهد برد و سركردگى دارد مصدر خدمت هم انشاء الله خواهد شد. در باب محاسبه ميرزا زكى خان از پريروز شروع كرده اند از تفنگ هاى خاندار چخماقى انگريزى كه در عهد محمد شاه آورده بود و بسيار خوب چيزى است به جمع و خرج او عجالتا پاپى شدم چهار تا اين دكان چهار تا آن دكان اكثرى در زير خاك قورخانه كهنه مانده به يك وضعى آنها را سر جمع كرده به انبار آورده ام باوجودى كه پول مرمت را هم گرفته است و خواسته است و حالت تفنگ هم اين بود و حساب و محاسبه او با كرام الكاتبين است. چنين عمل شلوغ بدى در هيچ حساب و كار نديده ام و نخواهد شد هرچه خواسته باشد باقى بياورد زمين هم خالى است و همه به مصارف لوطى گرى رفته است تا چه از آب دربيايد دست و پايى كه نتوانسته است بكند در اين دو سال است كه چاكر مراقبت داشته و از كنار گوشه گزكچى ها داشته كه نفس نمى توانست بكشد معهذا باز يقينا هرچه توانسته از كم وبيش خواسته بسيار وضع غريبى دارد بى قابليت هم نيست علمى دارد و حالتش هم اين است اينكه الى حال اين غلام راه برده مدارا كرده به همان واسطه علم و اندك قابليت است اما حوصله را خيلى به سر مى آورد فردا كه سه شنبه است انشاء الله در نياوران در مجلس هرچه گفتگو شد معجلا به حضور مبارك خواهد رساند در عرايض امين لشگر از جهت بنيچه زياد بر تعجب غلام افزود در عريضه اولى خودم عرض كرده بودم كه الى حال لفظ بنيچه در ميان نبوده امرى است كه تازه احداث شده و زبانى است كه به ذهنشان تازه گذاشته اند الحال واضح شد و از تشكيك بيرون آمدم درخت تلخ همان ميوه تلخ بار آورد فوج دوم نصرت را به جهت قراولى وجود مبارك و پادارى آنها كه نوبه گذاشته شده انشاء الله زود بايد به بنيچه آورد. اما دو سه فوج از فوج هاى احضارى را مثل ششم اقبال، خاصه اول، بهادران به واسطه آن اراده ملوكانه در كار خراسان نمى شود دست به بنيچه زد زيرا كه سرباز جديد مى شود بى مشق. در چنين كار بزرگ سرباز غير آزموده خطر دارد به همين حالت حاليه بايد كسر كسور آنها را تمام كرده و مستعد نمود كه در مقام كار با اعتبارتر هستند تا راى مبارك شاهنشاه روحنا فداه چه مقر فرمايند در تقويت امور نظام الدوله حسب الحكم مبارك به قدر اندازه و قاعده ابدا غفلت نمى شود او هم خدمت و كار خود را خوب مى فهمد و مى داند.

امر المطاع [17 ربيع الثانى 1288]

مهر: عبده فيروز 1252

ص: 50

در مقطوعى و اظهار خدمات شده بود شكى نبوده است و بحث چندانى وارد به مردم نخواهد شد. باز شبهه ندارد وحشت بى حاصلى به ميان انداختند تلگراف مرحمت آميز به حضرت وليعهد روحى فداه الحال لازم است كه مايه اميدوارى شود تا احكام مبارك شرف صدور يابد اين غلام منتظر احكام مبارك است كه به هرچه و به هر قسم حكم مبارك صادر شود فورا اطاعت نمايد جهانگير خان و فوج او شرفيابى حاصل و مورد مرحمت شده عازم مقصد گشتند اسد خان را به انبار دادم قبض او را فرستادم از نظر مبارك مى گذرد در باب طالب سه روز قبل به همين مضامين مخصوصا به حاجى بهاء الدوله نوشتم به محض زيارت دستخط مبارك به چاپارى يك نفر آدم مخصوص فرستاده و دستخط مبارك را محرمانه براى او فرستاد الحمد لله شهر و افواج منظم و همچنين آذربايجان و غيره و جميع عرايض و مطالب از جهانگير خان آجودان باشى عرض شده است منتظر احكام مبارك مى باشد و تداركات و ملزومات قشونى را انشاء الله بايد خيلى زود به انجام رساند و دست نگاه داشت كه در هر صورت به كار و واجب است.

امر الاقدس الاعلى مطاع

در باب تفنگ سازى و صاحب منصب ها و از اين مقولها در گفتگو مى باشد هر فقره را به تفصيل در موقع خود به مرور اتصالا عرض كرده خاطر مبارك را باوجود او آگاه ساخته و اطلاع خواهد داد. شهر جهنم است و بسيار بد اين غلام پريروز كه در نياوران بود سه از شب چهارشنبه رفته به يك حالت غريبى و بدى خود را به امامزاده قاسم رساند كه يك روزى هوايى مشاهده كرده باشد اينجا هم به شدت گرم است كه چندان امتيازى ندارد.

نوشتجاتى از شجاع الدوله رسيده به جهت اطلاع خاطر مبارك فرستاد.

امر الاقدس الاعلى مطاع [17 ربيع الثانى 1288]

مهر: عبده فيروز 1252

نمودم اوقات تلخى اين غلام به جهت كدورت خاطر مبارك شد خلقت ما چاكران براى جان دادن و زحمت و خدمت خواهد بود مقدرات الهى از اين كارها خيلى دارد بايد به صبر و حوصله و تسليم گذراند. اميدوارم كه هيچ خيالى و كدورتى به خاطر مبارك راه نداده باشيد انشاء الله فوج هايى كه مى رسند يك از يك به فضل الهى بهتر و خوب تر از نظر مبارك خواهد گذشت يكى را نديده انگاريد حكايتى ندارد تقلبات اوقات را در چنين موقع بد و سختى كار زياد تلخ مى نمايد. اين دو سال كه زحمتى كشيده مى شد و نتيجه او معلوم نبود انشاء الله اگر آسمان بگذارد كم كم مشهود خاطر مبارك خواهد شد. فوج جديد تازه بنيچه آن هم شقاقى بى كسر نبايد ناخوش بيفتد متفرق نشود و فرارى نداشته باشد و قدرت هرزگى نداشته باشد.

خيلى نتيجه انتظام كلى است و به جهت اين غلام جاى تشكر خواهد بود بعد از روانه شدن فوج كه مراقب بودم شنيدم چهار نفر فرارى شده اند چون قبل از وقت از تلگراف و غيره تهيه اين كار را داشتم به محض شنيدن صاحب منصبى را به چاپارى فرستادم دو نفر او را گرفته فرستاده بود كه الان در زنجير است منتظر دو نفر ديگر هستم كه بياورند با سياست كامل و تنبيه اينجا به ميان فوج رسانده آنجا هم تنبيه كرده با زنجير همه جا به همراه فوج برده باشند رفتن هاشم خان و مامور از اردو و مرحمت هاى گوناگون خيلى به موقع و مستحسن بوده است اين غلام كه دسترس نداشت و از حالت حاليه فوج مطلع نيستم كه به سر آن سرباز بيچاره چه آمده و در چه حالت هستند به تعجيل آدمى روانه مى كنم لازمه دلدارى و بيم و اميد را خواهم داد باتوجه شاهنشاه روحنا فداه به فضل الهى حكايتى نخواهد شد انشاء الله همت ملوكانه اگر اندك همراهى نمايد نتيجه كار و زحمت در تماشاى اين افواج كه مى رسند معلوم خواهد شد و خصوصا در قشون مامور خراسان كه انشاء الله تعالى به فضل الهى خيلى نقل و تماشا خواهد داشت اگر به سختى غلام را بگيرد او مسئله ديگر است. در باب سوار فارس كه مقرر فرموده بوديد سوار چگنى حاضر است انشاء الله زود مى رسد. گرفتارى آنها به واسطه قتل ميان افشار بود كه بگذارند بيايند و الا از جهت محلى و تنخواه باقى محل خودشان معطلى ندارند زيرا كه آقا مهدى آدم خود را كه معتبر است و با همه مردم دادوستد دارد خصوصا با اهالى قزوين مخصوصا او را به محصلى فرستادم كه آدم كار به هم بندى بود ملاحظه بقايا و غيره را نخواهد كرد خود راه مى اندازد انشاء الله به محض رسيدن مامور و روانه خواهند شد. سهام الملك نوشته بود كه مرا مامور نظم قشقايى و ايلات كرده اند و در آخر نفس هم اين خدمت را بطور شايسته انجام مى دهم اگر او را به حالت خود بگذارند كمال نظم را خواهد داد به نمك شاهنشاه

ص: 53

روحنا فداه قسم است كه اين غلام در ماموريت فارس با ده بيست نفر آبدار و قهوه چى جميع گرمسيرات را به هم مى زد و مى آمد هيچ وقت هم زياده از دو فوج نبود كمال حيرت را دارد كه حالت اين مملكت چرا بايد اين قسم ها بشود و اين ساخلوها و سوارها روزبه روز در تزايد خواهد بود و منحصر به يك سال و دو سال نخواهد بود. در باب تنخواه هزار تومان كه ميرزا قهرمان مى بايست بفرستد ديروز آوردند و سر به مهر خودش بود و انپريال لازم بود كه عرضه دارم. عريضه ممهور او را به حضور مبارك فرستادم به هرچه مقرر فرمايند اطاعت شود آذربايجان هم امن وامان همه مشغول خدمات خود و اين غلام منتظر جواب عريضه اهل مجلس مى باشد كه به هرچه مقرر فرمايند اطاعت شود على قلى خان سرهنگ سمنان وارد شد ملزومات او حاضر بار شده مى برند خود او را به چاپارى فرستاد كه ميان فوج قهرمانيه برود دلدارى بدهد و آنچه لازم بود به او تأكيد و سفارش كردم خود او صاحب منصب خوبى است نكات كار را مى فهمد قرار دادم كه يك منزل هم همراهشان باشد دلشان را قوت بدهد انشاء الله هيچ عيب نخواهد كرد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

مهر: عبده فيروز 1252

خمسه هم تا بيست نفر مى آورند باقى متوفى خدايى است كه دچار (1) شدند و صورت متوفى را دسته دسته طايفه به طايفه گرفته به تعجيل به آذربايجان به نظام الدوله فرستادم كه فورا عوض گرفته برساند اگر تا ورود مشهد انشاء الله تعالى هشتصد نفر آراسته تحويل حسام السلطنه ندادم در نوكرى هيچ مصرف و قابليت نداشته ام همين قدر را جسارت مى نمايم كه اين غلام خارج از سليقه و راى مبارك نيست و بصيرت هم دارد كارى كه به اين غلام محول است از خود غلام بخواهند نه اينكه مشورتهاى غريب نمايند به نمك شاهنشاه روحنا فداه قسم كه اگر به اين سرباز اندكى دم نرم مى آمدم و آنها را نيم فرسخ رو به تهران حركت مى دادم ديگر ابدا صاحب فوج نبود بلكه ناخوش بود كه خيلى زيادتر سرايت به فوج هاى ديگر مى نمود على نقى خان را هم بعد از همه تهديدات اميدوار كردم و عرضى كه كرده بودم ديگر حالا مصلحت نبود و نيست و به همان خوف و خجالت و حالتى كه دارند حركت كرده مى روند و همين رفتن هم سياست كلى آنها بوده و خواهد بود تا از آب چه در بيايد و چه قسم تربيت شود در اين شهر حالا همه چنان مى دانند كه فوج داغون شد و آذربايجان رفت و هيچ نمى دانند كه به فضل الهى به جاده خراسان هم افتاده انشاء الله روزبه روز به عرض خواهد رسيد امروز اين غلام مى خواست عرض نمايد كه امين مخصوص مقرر فرماييد برود سان ببيند خبر صريح صحيحى بياورد كه خاطر مبارك آسوده باشد. الحمد لله آقاكش خان را كه مامور فرموديد نهايت تشكر را از اين جهت حاصل نمودم اميدوارم در عرايض اين چاكر به پادشاه خودم ابدا به جز صدق عرض ديگرى نباشد در باب بروات افواج از اين غلام بروات را به حضور مبارك فرستادن بود و به هرچه حكم مى فرمود فورا اطاعت مى كرد بروات را مرحمت مى فرمود ديگرى مى آورد. در اين باب از من قصورى نشده است الحال كه مقرر فرموديد كه بروات را خودم مخصوصا ماه به ماه به حضور مبارك بفرستم اطاعت خواهم كرد و فرمايشات را بدون تأمل مجرا خواهد داشت. در باب امور سرحديه هم با جناب وزير نشسته گفتگو كردم عريضه جداگانه عرض كردم و احكاماتى كه لازم بود در همان مجلس نويسانده هردو پشت فرامين مبارك را مهر كرديم به حضور مبارك فرستاديم از جهت امور سرحد خاطر مبارك را به فضل الهى من بعد آسوده فرماييد كه شيئى در غير موضوع له استعمال نشد. انصافا جناب وزير خيرخواه و آدم آرام درستى است اين غلام هم ديوانه غيرت كش دولت مى باشد كه در جان كندنش آرام ندارد همت ملوكانه را مى خواهم.ار

ص: 55

نوشتجات حسام السلطنه را فرستادم از نظر مبارك مى گذرد. نوشتجات نظام الدوله را فرستادم ملاحظه فرمايند اول كار است آذربايجان است سرحد بزرگ است چادر مى خواهد ملبوس مى خواهد تدارك مى خواهد كه ذخيره باشد و احتياط داشته باشند نه اينكه پوشاك فقط سرباز باشد در اين مراحل اندكى توجه فرمايند خيلى كارها در ترقى خواهد بود عنقريب وجود مبارك خودتان لذت اينها را خواهند برد. سوار چگنى مى رسد زود به فارس مى فرستم دويرن هم خيلى زود خواهد رسيد بدى كار و بدى وقت انشاء الله ديگر گذشته و تمام شده انشاء الله تعالى در تشريف فرمايى وقت تماشاى افواج است كه به فضل الهى قلب مبارك انشاء الله تفريح خواهد فرمود و نمونه ملبوس را كه نظام الدوله و امين لشگر فرستاده بودند همه را به حضور مبارك فرستادم و صورت سياهى و مخارج آنها هم كه نوشته شده انفاد حضور مبارك نمود كه هركدام و هر قسم آنها را پسند مى فرمايند مقرر فرمايند كه جواب نوشته شود تكليف خود را تا زود است و وقت نگذشته است دانسته باشند. چادرهاى نمونه را كه فرستاده اند هنوز نرسيده است وقتى كه رسيد عرض مى شود. در اين ملبوس ها كلچه (1) شلوار متقالى را خيلى خوب دوخته اند و پارچه خوبى بادوامى و مناسب تر از همه به نظر مى آيد تا راى مبارك چه اقتضا نمايد.

امر الاقدس الاعلى مطاع [3 جمادى الاول 1288]

مهر: عبده فيروز 1252

جز انتظام نظام و درستى كار مقصودى و خيالى نيست به چشم اطاعت كرده منتظر خواهم بود كه كى انشاء الله اين كار انجام پذير خواهد شد اگر واقعا به همين قسم هم حقيقت داشته باشد انجام پذير گردد از اين بهتر چه خواهد بود و شاهزاده را براى اين مقولها نبايد رنجاند اگر انجام پذير نشد باز كار بدون رنجش سهل و آسان است.

امر الاقدس الاعلى مطاع.

در جمع آورى اين سرباز قهرمانيه اين چاكر اظهار خدمت نمى نمايد ولى غفلت نكردن در كار خود را بايد عرضه دارد به نمك شاهنشاه روحنا فداه اكثر اين سربازها از رودبار است و ميان راه كه شنيدند جميع راهها را مسدود كرده اند و محصورند لابد مراجعت كرده از قوم خويش خودشان هم پنهان نموده اند و به روى خود نياورده اند در لواسانات زياده از صد و پنجاه نفر نمانده بودند و كلا از نقطه تهران و حوالى او رد شده رفته بودند و معدوم بوده از نوبه عرصه وجود تشريف آوردند.

امر الاقدس مطاع [سوم جمادى الاول 1288]

كردم كه به شاهزاده عرض نمايد كه شهر تشريف بياورند فرمايشات ملوكانه شده كه بايد خودم در تلگرافخانه عرضه دارم فردا خود چاكر شهر مى رود در نهايت خوبى و اميدوارى و خوشى سركار شاهزاده را حركت مى دهد و آنچه بايد در انتظام كار تاكيدات بايد بشود و به سهام الملك و سركار والى و مشير الملك خواهد شد كار فارس روزبه روز منظم خواهد شد خاطر مبارك آسوده باشد و ابلاغ حكم مبارك را به جناب دبير الملك (1) كردم كه احكام صادر نمايد به والى هم در تلگراف تأكيد مى نمايم كه هرچه طلب شاهزاده است مضايقه نكرده بدهد با تهيه درست روانه نمايند و كمال چاكرى را عمل بياورند. احكام آذربايجان ديروز رسيد و امروز چاپار مخصوص آنجا را فرستادم رفت و آدم مخصوص هم فرستادم نزد حسين قلى خان بختيارى كه قرار سوار را بدهد بنويسد و بفرستد تا به عرض برسانم او را هم زياد اميدوار كردم و لفظى نصايح نوشتم و در ميانه قشقايى و بختيارى هميشه راه حرف و فتنه و خونى گرى بود به او حالى كردم مبادا امر خلافى و هواى نفس رو بدهد كه باعث فتنه ديگرى شود. نوشتم هرچه مى كند به شور و صوابديد سهام الملك نموده باشيد و بعد از آن كه او تصديق كرد اقدام نماييد زيرا كه سركرده عاقل كاردان است و مآل انديش. زياده جسارت ندارد.

امر الاقدس مطاع

مهر: عبده فيروز 1252 [16 جمادى الاول سنه 1288]

همه جهت از مواجب كلى سردار مرحوم به اين ورثه رسيده در حق او و خدمات سردار مرحوم در حقيقت بى انصافى شده است و اشتباه. الحال به هرچه مقرر فرمايند براى اميدوارى زندگان و بازماندگان مردگان مقرر فرمايند. مظفر الدوله (1) هم استدعا دارد كه امتيازى براى او بشود به افتخار برود قمه يا شمشيرى از اين مقوله ها باشد كه يك مرحمت مخصوص باشد كه از اردو دويست تومانى عنايت گردد و زود برود مشغول خدمات فوجى و انجام آنها باشد و يك عرض ديگر هم داريم كه مثل ساوجبلاغ جايى با آن جوان ها و رشادت ها و پادارى محل آنها حيف است كه نوكر و فوج نداشته باشد. اگر راى مبارك علاقه بگيرد يك فوج هزار نفرى با مردمان درست پادار و صاحب منصب هاى نجيب گرفته شود و به اسم سيف الدين هم اين فوج را برقرار و مرحمت فرمايند و سه چهار ماهه مى نويسم نظام الدوله يك فوجى بگيرد و دقت ها نمايد كه در حقيقت جاى تماشا داشته باشد و از اولين فوج هاى دنيا و دولت ها باشد نه تنها ايران محل او را هم به هر وسيله باشد پيدا مى كنم حيف است اين فوج را از دست داد كه سرآمد فوج هاى آذربايجان خواهد شد. امر امر همايون اعلى است.

امر الاقدس الاعلى مطاع

فوج قهرمانيه به فضل الهى به زور و سختى تمام رفتند نوشته پا به مهر آقاكش خان را از اردو فرستاده بود. هفتصد و بيست و هشت نفر سان داده بودند ديروز هم بيست و شش نفر از قزوين و غيره از فرارى ها آورده بودند در ميدان توپخانه ارك سه جا سه پايه و تازيانه گذاشته تنبيه مى كرد. سركرده ها نگذاشتند زياد اذيت و سياست شوند به جهت زود بردن و رساندن به اردو به قدرى كه باز كافى بود تنبيه شدند ده نفر سرباز خرقانى را با ده نفر سرباز محمد صالح خان مرخص كرد انعام به آنها داده مقصرين را با زنجير فرستادم كه در سمنان به فوج برسند تا رسيدن مشهد هشتصد نفر را تمام انشاء الله تحويل و سان خواهم داد.

مهر: عبده فيروز 12528.

ص: 59

نداشته باشى دخالت ننمايى اين شغل و منصب تو نتيجه نخواهد داشت جميع صورتى كه از دفتر لشگر داده شده بود كلا را برهم زده و مغشوش نموده اين تنخواه را جزو قسط و ولايات كرده يك مبلغ ديگر هم از پيش خود، خودسر بدون اطلاع احدى از افواج قاهره كلا كسر گذاشته كه در دو جا از اين قشون و فوج ها مى بايست مطالبه نمايد و يا از كيسه قشون برود اين مقدمه را كه شنيد و فهميد شرحى كه بسيار بد بود به نظام الملك به سختى نوشت كه مستوفى الممالك با آن قدرت و صدارت هميشه مى گفت كه مهر من در دفتر لشگر و برات او محض زينت است و در اين اواخر هم با قدرت تمام از دستور العملى كه ميرزا هدايت سفيد مى نوشت و لشگرنويسان مى نوشتند مهر مى كرده ابدا يك نقطه او را تخلف نكرد و برهم نمى زد اين قدرت و استيلا را شما كه نظام الملك هستيد از كجا بهم رسانديد و به حكم كتب اگر دستخط مبارك دارند من هم زيارت كرده اطاعت نمايم اگر نداريد اين غلط كارى ها به حرف بچه محررين استيفا چه چيز است. فورا عذرخواهى و توبه و انابه (1) كرده صد تا تعليقه نوشته نزد من فرستادكه به حكام ولايات بفرستم كه آن عمل كتابچه سهو و خطا بوده است تسليم محصلين من تنخواه را نموده باشند از آنجايى كه اين غلام تا قوه دارد مى خواهد دردسر به وجود مبارك ندهد سكوت كرده حرفى نزد بعد از آن كيفيت مهاجرين بود كه در دفتر لشگر حسب الحكم مبارك از تيولات و همه چيز آنها اسم برده شده است در صورت پادارى بعد از گفتگو و عرض هاى بسيار كه مقرر فرموده كه مهاجرين برقرار باشند ولى پادارى آنها را مى خواهم اين چاكر هم در فكر پادارى آنها افتاده در همين سال انشاء الله كلا فقره به فقره از نظر مبارك خواهد گذشت كه چه قسم پادار شده الحال كه از جميع ولايات اخبار مى رسد و مهاجرين به فرياد آمده اند آنچه كه از بابت مهاجرين در دستورالعمل لشگرى صورت داده بوديم ابدا او را ننوشته اند سهل است بدون سوال از من يا يك نفر لشگرنويس آنچه تيولات مهاجرين ركاب كه حاضر و پادار بوده از جميع ولايات به خيال خود و هواى نفس خود كلا را برگردانده اند دوا زده اند كه اين بيچارگان مستأصل شده هركدام بيايند در آخر يك تعارفى بدهند محررين لخت نمايند يك تعليقه به دست آنها داده باشند بروند پى كار خودشان از جمله از مهاجرين مثل حسن خان قبّه كه در خمسه تيول دارد كه پدر اينها در جزو شاهزادگان آن ولايات محسوب مى شد و همچنين سايرين را به اين درد مبتلا كرده اند كه بالفعل ثبت وبه

ص: 61

سررشته و جميع صورت دفتر لشگرى عاطل و باطل شده، همه را از دست دادند و ضايع و كلا را شلوغ نمودند و صريح اين غلام عرضه مى دارد كه من بعد ابدا ديگر دخالت در امور لشگرى و محاسبات و سوال و جواب او به هيچ وجه رجوعى ندارم اگر دفتر لشگر معتبر نبود صورت چرا مى خواستند (1) اگر معتبر بود كلا را به خيال خود چرا برهم مى زندند حكم عادلانه اين با شاهنشاه روحنا فداه مى باشد.

امر المطاع

مهر: عبده فيروز 1252

چنين شهرى بلافاصله مدار آنها و جيره آنها را و نكته دارى آنها را هم بايد نمود مگر جيره از ده تومان دادن شوخى است از عهده مى شود برآمد به نمك شاهنشاه روحنا فداه اين دو سه فوج قراولخانه ها را كه اين غلام از لاريجانى و خرقانى و اطراف تهران در اين مدت قرار داد كسى دليل اين را ندانست روز نبود كه دويست نفر بى شام و بى نان بخوابند اما لاريجانى لابد به جهت نزديكى خانه خود هر هفته از هر دستجات خود مى روند و آذوقه از هر مقوله از برنج و غيره بار كرده مى آورند گذران مى كنند خرقانى و غيره هم به شرح ايضا به اين قسم ها و تدبيرات عملى در چنين سال و در چنين شهر حفظ نوكر شده است و صداى كسى بيرون نيامده و مضامين است كه از روى غرض متصل از بى بصيرتى و نفهميدگى مى گويند. تفصيل و نكات همه در حضور مبارك به عرض خواهد رسيد. در باب كارخانه تفنگ انشاء الله وجوهات از هر مقوله در كار هستم جمع مى كنم كه انشاء الله در تشريف فرمايى تنخواه خوبى از نظر مبارك از هر مقوله مى گذرد هفت صد تومان مظفر الدوله با تشكر تمام داده موجود است. صد تومان هم به من فرستاده بود كه موجود صد تومان هم به آقاى نايب السلطنه پيشكشى داد كه به حضور خودشان فرستاده شد. هزار تومان از قاسم خان مراغه اين دفعه برات مى رسد كه موجود است هزار تومان هم خودم انجام داده ام كه جمع كرده از برات خودم تا تشريف فرمايى موجود مى شود دو هزار تومان به نظام الدوله نوشتم نقد از وجوهات تفاوت قشونى به تعجيل بفرستد. هزار تومان امين لشگر از تفاوت ها برساند. خلاصه پول بدى جمع نمى شود اميدوارم به هر وسيله كه باشد اين كار تفنگ سازى و كارخانه او را به ابرام و اصرار كه معظم ترين كارهاى دولتى است به هر تدبير و حيله باشد تا خبردار شديد راه انداخته باشم و كتابچه و صورت تفاوت عمل هاى قشونى و همه را امين لشگر فرستاده بود مشغول ملاحظه او هستم كه دقتى كرده و رسيدگى نموده به حضور مبارك روانه دارم كه حكم صريح او را مقرر فرمايند تا تكليف او و اين غلام معلوم گردد او هم آسوده شود كار خود را بداند. تلگرافى جناب والى از جهت غلامعلى خان سرتيپ درجزينى زده بود محصل ديوان خانه شدت دارد و سرتيپ هم سر خدمت اگر مقرر مى فرمايند محصل عليحده بفرستم كه محصل رجوعى نداشته و غله را در جاى عليحده بريزند در تحويل غلامعلى خان و ميرزا بزرگ جان اجاره دار او كه نايب درجزين است به اطلاع آدم اين غلام تحويل داده انبار را آدم مقوم و آدم من و ميرزا بزرگ جان مهر كرده بيايند تا غلامعلى خان خود برسد.

در پشت سند به خط ناصر الدين شاه آمده است: عرايض نصرت الدوله را انشاء الله تعالى در

ص: 63

سلطنت آباد حضورا بايد جواب داده شود.

[جمادى الاول 1288]

مهر: عبده فيروز 1252

شلوغ (1) كرده اند اگر راى مبارك علاقه گيرد يك نفر از عمله خلوت محصل باشد هر مستوفى ولايت كه خودسر اين جسارت را به صوابديد نظام الملك كرده اين وجوه تحت باقى قشونى را كه بدين واسطه پنج ماه عقب انداخته اند همان مستوفى آن ولايت با نظام الملك تنخواه را بدهند خودشان از آن ولايت گرفته به عوض پول خود بردارند كه نقدتر و بهتر از اين پولى نخواهد شد و تنبيه با معنى بى صدايى به اين مقوله جسارتها بهتر از اين نمى شود و الا اين غلام ديگر مداخله به اين امورات را با اين تفصيلات در قوه نخواهد داشت و از آبروى چندين ساله نگذشته است و كار پيشرفت نخواهد كرد امر المطاع.

[جمادى الاول 1288]

تا خبردار شدم در جميع ولايات اين غلط كارى و شلوغ كارى را كرده اند سواى آذربايجان و مازندران كه نگذاشتم او را شلوغ نمايند و تنبيه شدند.

مهر: عبده فيروز 1252

اعتضاد الملك (1) عرض كرده و اعتضاد الملك در انكار عريضه كشيك چى باشى و مأخوذى على قلى خان سرهنگ نوشته كه او هم در جوف كتابچه سوال و جواب مأخوذ سرهنگ است ملاحظه مى فرمايند در هر صورت معامله خان حاكم مسلما گزاف است اگر دستخطى به اين مضمون به غلام مقرر فرمايند كه معامله گزافى خان حاكم از سرباز و غيره و رعيت كرده كه اسباب تشكى (2) شده براى آسودگى مردم و رسيدگى امور دامغان (3) و سمنان را به تو محول فرمودم اقلا عجالتا تا سه چهارهزار تومان از او به آسانى مى توانم بگيرم اين هم پول مفتى است و از غله پارسال خيلى خورده از ديوان ارزان خريده به قيمت گزاف فروخته و اشاره از بابت غله هم مى فرمودند كه رسيدگى نمايم بلكه زيادتر هم بتوانم وصول كنم هرچه شد به صداقت عرض كرده مى دهم از بابت تفنگ سازى مرحمت فرمايند. نظام الدوله نوشته بود كه در افواج تفاوت عمل ديگر هم هست كه مى نويسند از چاپار آينده مى فرستم تا چه شود. تفاوت عمل ميرزا قهرمان هم هست كه سوال و جواب كرده ام از تلگراف هم سوال خواهم كرد تا هرچه شد مال خودتان است از اين بابت محسوب مى فرمايند. فقره ديگر هم از جهت ارباب مناصب، مناسب گاهى كه عرض مى شود قبول فرمايند كم كم پر مى شود با صرفه تمام ولى اگر چهل هزار تومان به حكام از ماليات به جزو تقسيم مى فرمودند اين چاكر از آنها به آشنايى و خصوصيت زودتر مى گرفت كه از قسط ديوان هم يك مرتبه در اول كسر نمى شد به شرطى كه مقرر فرمايند جناب معير الممالك به قسط شش ماهه حواله به ولايات و گمرك و غيره نمايد اين غلام زودتر مى گيرد و جميع اين كارخانجات و قورخانه و غيره لنگ نمى شد كار زياد پيش مى افتاد به عكسان

ص: 66

حالا كه همه لنگ است و تا آخر سال هم هرچه خدمت شود پيدا نمايد متصلا عرض كرده جميع خود مى نمايد و به جهانگير خان مى دهد.

امر الاقدس الاعلى مطاع

در پشت سند چنين اضافه كرده است:

يك فقره هم در تفاوت عمل حكايت تحويل دارى غله آذربايجان است كه سابقا نوشته محرمانه ميرزا قهرمان را فرستادم از لحاظ مبارك گذشت جوابى مقرر نفرمود اگر قرارى داده شود نقدا هزار تومان يا هزار و پانصد تومان به امين حضور مرحمت فرمايند و غله را واگذار به ميرزا قهرمان فرمايند. دو سه هزار تومان يا هرقدر كه بتوانم به گردن او بگذارم كه او هم به كارخانه تفنگ سازى خواهد رسيد. اينها همه پول است و منوط به راى مبارك. يك فقره هم تنخواه معتنابهى است كه او را هم بعد عرض خواهم كرد. تا آخر سال از اين مقول ها باز خيلى كوك و تدبيرات خواهد شد.

امر الاقدس مطاع [22 جمادى الاخر 1288]

مهر: عبده فيروز 1252

ص: 67

اينكه يك فرسخ از خانه خود دور شود همه را در محل خود بى عيب گذاشته ام و در حقيقت در همه سنوات به جهت مامور ديوان كه براى پرداخت مواجب افواج مى آيد بى جهت مبالغ هاى كلى ضرر فوج ها مى شود و بر جنابعالى واضح است كه اين نقد و جنس سرباز چه قابل است كه مبالغ كلى هم از جهت اين مامورين كسر و كسور شود در دو سال اول حكومت عراق اين بنده خود پرداختم به جرئت قسم مى توانم بخورم كه پنجاه تومان ضرر به فوج ها نرسيد استدعا دارم كه مرحمت فرموده محض تفّضل به اين سرباز بيچاره اين حكم را به عهده خود بنده مقرر فرمايند كه مواجب محلى همه افواج را با خودشان عليحده عليحده پرداخته و سند خرج خودم را بگيرم كه محاسبه خود را هم در ديوان زودتر بگذرانم و اين نوشته در نزد جنابعالى ضبط باشد كه اگر كسى به عرض رساند و يا شاكى شد كه حبه و دينارى اخذ و طمع شده باشد بنده مجرم باشم مگر اينكه يك نفر نويسنده كه مامور از پى مى شود از جميع فوج ها پنجاه شصت تومان عايد او شود و سهل است قرار اين را هم نوعى مى دهم كه از خود سرباز هم باز دينارى كسر نشود و سهل است كه غايب و فرارى و متوفى را هم به صدق تمام و به دقت رسيده عرض خواهم كرد اين عرض صادقانه بنده را اميدوارم كه قبول فرموده حكمش را هم التفات فرمايند و الا باز هم بايد ديگران از نقد و جنس سرباز ببرند بخورند و محاسبه من هم مدتها زمين بماند صاحب اختيارند در اين عرض كمال اخلاص كيش و صداقت را با ضرر خودم محض به جهت درستكارى و آبرو ملاحظه نمود جسارت ورزيدم. زياده عرضى ندارم.

مهر: عبده فيروز 1252

به سيصد تومان در بازار و كاروانسرا و دكاكين و طواحين خرج شده كه ربطى به عمارت نداشته است دويست تومان براى اين عمارات اندود فقط نمى شود تا چه رسد به تعميرات و الا اين بنده خيال منفعه و مداخلى در اين باب نكرده و نخواهم كرد فرض من بود كه عرضه دارم و صاحبكار را مطلع سازم كه روز آخر مواخذه نفرمايند معمار مى فرستند بازديد كند عرض نمايد يا به هر قسمى كه مقرر مى فرمايند اطاعت شود يا هيچ التفات نمى فرمايند هم اختيار دارند بنده اصرارى ندارم زياده جسارت نمى رود. ملك و شهر و اين همه بازار و دكاكين كلا متعلق به خود شاهنشاه روحنا فداه مى باشد و منفعه او را هم مى برند تعمير نشود از اجاره او امين خواهد خورد اختيار با جنابعالى است به هر قسمى كه صلاح مى دانيد از روى انصاف و بصيرت خودتان مقرر فرمايند.

امر المطاع

فدايت شوم دويست تومان اندود بازار فقط نمى شود تا چه رسد به تعمير اين همه عمارات هرچه انصاف است حكم فرمايند.

مهر: عبده فيروز 1252

پشت سند: نوشتجات نواب نصرت الدوله از عراق و بروجرد نوشته اند.

شده است. به مقرب الخاقان محمد اسماعيل (1) خان نوشته شود آن وجه را ندهد علاوه از آن را ديوان مرحمت فرمايد. بايد از شهر تهران نرود مستحفظ بايد داشته باشد خرج آن را هم مستوفى الممالك معين نمايد.

مى كرد و قطر آن را هم يك چارك منظور كرده بودند اما سنگى كه حالا مى آورند و به كار مى زنند بزرگ است و شانزده عدد آن به يك زرع زمين احاطه مى كند تفاوت استحكام و خوبى آن خيلى است اگر از اين طرف در قيمت تفاوت دارد از آن طرف در بنايى و گچ و مصالح تفاوت كلى مى كند آن سنگ را كه بنا كار مى گذارد چه يك چارك عرض و طول آن باشد چه نيم زرع اما سنگ نيم زرعى كار از پيش مى برد و محكم تر و پاكيزه تر هم مى شود و از آن گذشته اگر به قيمت اول براى سنگ تراشان خرج يوميه داشت پس اين همه هنگامه و بست رفتن آنها براى چه بود بعد از آنكه نهايت دقّت شده و دو سه بار هم معماران را جمع كرده ام و برآورد و تخمين كرده اند به اينجا قرار گرفته كه شانزده عدد اين سنگ جاى بيست و پنج عدد آن سنگ كه روز اول قرار شده بود بكار مى خورد و آن سنگ ذرعى در ذرع شش هزار و پنج شاهى تمام مى شد و از اين سنگ ذرع در ذرع هشت هزار تمام مى شود ذرعى يك هزار و پانزده شاهى تفاوت قيمت دارد.

تخمينا در ذرعى ده شاهى كم بردن بنا و مصالح مى شود باقى مى ماند ذرعى يك ريال تفاوت قيمت اين سنگ با آن سنگ ها كه در اول كار قرار شده بود كه اين سنگ گران تر شده اما ذرعى ده ريال تفاوت بهترى دارد انشاء الله بعد از آمدن ملاحظه خواهيد كرد و به آن مزد و آن قرار هم سنگ تراشان ممكن نبود كار كنند حالا نيز خرج يوميه نداشتند و باز هم چنان نيست كه دست برداشته باشم آنها را قطعى كرده و به اين قيمت قرار داده به سركارشان فرستادم و شرط كرده ايم كه مقرب الخاقان ميرزا موسى وزير و عاليجاه محدت همراه محمود خان احتساب آقاسى دو نفر سنگ تراش زرنگ كاركن يك هفته بفرستند كار كند و آدم درست بالاى سر آنها بگذارند كه در كار دغلى و كاهلى نكنند هرچه آن دو نفر كار از پيش بردند از آن قرار با عموم سنگ تراشان رفتار شود معلوم است آنچه لازمه دقت است در اين باب شده و خواهد شد و البته مال ديوان را سنگ تراشان نخواهند داد همين قدر كه مزدى داشته باشند به قاعده كار كنند و بستى و فرارى نشوند كه خدمت پيشرفت كند از اين رهگذر آسوده باشيد كه زياده از آنچه تصور كنيد دقت و صرفه جويى خواهد شد. ايام عزت مستدام

[در پايان چنين ادامه داده است]

اما از نرسيدن سنگ تراشان ولايات كه سابقا نوشته ام كار لنگ است هرچه استاد بيشتر باشد كار پيشرفت خواهد كرد هرچه سنگ برسد بنا به كار مى زند. عجالتا سنگ تراش كم است.

مهر: المتوكل على الله عبده فيروز

ص: 72

در پشت سند چنين پاسخ داده شده:

جواب را به اطلاع امين الدوله بنويسيد.

جواب

در باب سنگ تراش ها كه قرار داده ايد ذرعى هشت هزار دينار باشد و شانزده عدد سنگ و يك ذرع مضروبى باشد عيب ندارد مقبول خاطر همايون گرديده امر و مقرر فرمودند از همين قرار بدهيد [در اينجا يك سطر افتادگى دارد] ... يك ذرع مضروبى باشد زيادتر بنا شد چرا كه [اگر] زيادتر باشد آن فوايد و محسناتى كه نواب والا منظور كرده بودند همه بى معنى و ضايع خواهد شد.

هيجده هزار گرفتيد اگر مرا قبول نداشتيد تاجر ضامن مى دادم. خود وزير منتها به من نمك مى سپرد و به ديوان هم مضايقه ندارد جواب و دليل را بنويس بدانم چرا قبول نشد به مرگ خودت تا من از او در صورت لاقبولى حق السكوت نگيرم دست بردار [نيستم].

و تفرقه رعيت خواهد شد محض دعاگويى وجود مبارك شاهنشاه روحنا فداه بكلى فقره الاغ دار را موقوف كردم كه كلا نوعى شكرگذار شدند كه اگر نصف ماليات آنها به تخفيف داده مى شد اين قدر ممنون و شاكر نمى شدند ناچار شتر [و] قاطر خودم را و ميرزا محمد رضا و سايرين را زير بار انداخته و به اطراف هم آدم فرستادم، به هرنوعى به اميد و نويد بود، قدرى هم شتر موجود كرده كه انشاء الله عنقريب گندم انبار كلا از اينجا بيخ كن شده، تحويل در تهران مى شود.

جنابعالى از اين جهت انشاء الله كمال اطمينان و آسودگى را داشته باشند زياده عرض ندارم.

و السلام.

مهر: عبده فيروز 1252

كار و كبر سن بيهوش افتاده قوه اينكه نوشتجات را بدهد و بفهمد لابد چاپار را به جهت اينكه پيشكش عيد را برساند فرستادم و به قدر قوه از مطالب خود نوشتم تا ببينم بيچاره پيرمرد (1) كه در حقيقت دست من است كارش به كجا مى رسد خدا انشاء الله شفا بدهد كه حيف است ملفوفه فرمانها كه مقرر فرموده بودند به شاهزادگان و ساير رساندم مفتخر شدند در باب فقره مازندران و لطف الله ميرزا من هم حرف زيادى نوشته ام بسيار بدكارى و حركتى شده كه هيچ كس تصديق ندارد اولياى دولت هرچه بفرمايند جا دارد ولى من باب رأفت (2) بايد باز ملاحظه ولايات و سرحد را بفرمايند حاجى ملا محمد اشرفى با مقصرين به بست رفتند اين به بهانه روز عرفه و زيارت آنها محض پست ديروز حاجى ملا محمد شهر وارد شد. اينجانب هم اعتنايى نشد يك احوال پرسى مختصرى به اصرار جناب وزير كردم او را هم سرتاپا ملامت نمودم و پيغام دادم كه من وقتى به شما حرمت مى كنم كه مقصرين را بفرستى نزد من بيايند و اگر شفاعت هم كردنى باشيم من عرض كرده شفاعت نمايم و الا غير از اينطور شما را در نزد من احترامى نيست و آنها هم روزبه روز مقصرتر خواهند گشت الحال گفتگو به اتمام نرسيده كه به كجا منتهى مى شود و مى خواهم بدانم اگر آنها را نزد من بفرستند بيايند شفاعتى شود مقبول خواهد شد يا نه و اندازه شفاعت و خلاص آنها و قرار آنها به چه قسم است اگر اشاره مى شد گذراندن اين كار بطور شايسته به نظرم بهتر و صلاح تر مى آيد. در باب خانه عبد الله خان شاگرد برات را دادم شاگرد دعاگو شد. خانه بيگم خانم را هم دور انداختم و از دست داديم به جهتى كه حمام را اندكى كوچك و بامعنى تر كرديم كه محتاج نشد و صرفه ديوان هم به عمل آمد. در باب زمان آباد حاجى ملا على ماندنش البته بهتر است و صلاح تر بطور حكم اطاعت كرده تا تشريف فرما شوند. موسى روسى هم در قورخانه است و تقويت داريم دوست مهربان ناصر الملك هم كمال تقويت و مراقبت را دارند اما بعض كهنه گرگ ها را بايد از قورخانه رفع كرد و الا چاره ندارد. در باب مطالبه رسوم نموده ملبوس از حاجى على رقعه را به خود حسنعلى آقا نشان دادم حسابشان را كرده راستى كار قبيح است از تاجر و كاركن ديوان مطالبه رسوم نموده باشند بدنامى هم دارد اين قبيل چيزهاست كه تاجر و نوكر را از كار و خدمت دولت باز مى گذارد و مأيوس مى كند اصل اين مقوله عمل ها خلاف است. در باب ميرزا صالح قدغن كردم جايى نرود با ميرزا فضل الله مصاحب باشد. در باب ملك حاجى على و سركار عزت الدوله طورى قرار مى دهم كه رنجشفت

ص: 78

ايشان هم حاصل نشود و حاجى على هم ممنون باشد و ستمى به او نشود كدخداى دهكده عزت الدوله مرد فضولى است و واقعا به حاجى على هم تعدى وارد كرده اند رفع او را مى كنم. در باب قنات نايب الدوله وزير مى گويد كه برآوردآبادى او را كرديم دوازده تومان دادم كه آباد نمايند مى گويد قنوات ساوجبلاغ و خراب وآبادى او اينطورهاست كه به اختصار تمام مى شود من هم اطلاع ندارم اين است كه عرض در باب مال خانه فرهاد ميرزا كنيز خودشان دزديده و به سياست هم تن در نداده و با شوهر كنيز قرار داده كه شصت تومان بدهد تا خود به مرور يا مال را به عينه داده شصت تومان را بگيرد يا قرار مجددى بدهد شصت تومان را نقد گرفته به نور چشمى سلطان اويس دادم، التزامها و تعهدنامچه ها را هم ضبط كردم تا در آخر چه شود. مسلما كار خارج نبود و اين كار و دزدى هم از كنيز خودشان است و به اين قرار داد خودشان رضا شدند. در باب تنخواه عميد الملك و حاجى على اين قدر از دست من برآمده كردم الحال خود مختاريد و عميد الملك هم در آنجاست. در باب امور و ملك مازندران ميرزا آقا خان، آقا حسين پيشخدمت خودم را با دستخط مبارك كه بالاى طومار بود با آدمى كه ميرزا آقا خان خود از عراق فرستاده بود فرستادم آنها هم امور خود را فيصل داده اند و به موجب حكم مبارك همه را گرفته تسليم كسان ميرزا آقا خان نموده اند. در باب سنگ تراش ها سابقا صورت او را فرستادم و تفصيل همان است و الحال هم تفصيل اين است كه در رقعه جداگانه نوشته شده است.

پشت سند:

مهر: المتوكل على الله عبده فيروز

نوشتجات نواب نصرت الدوله همه مطالبش را بطور خلاصه نوشته است.

جواب:

هو، در باب حاجى ملا محمد و غيره حكم حكم همايونى اين است كه حاجى ملا محمد اشرفى هميشه در اشرف ساكن بود ميرزا آقا خان بى جهت و سبب به بارفروش (1) آورد. حالا به همان طور سابق حاجى ملا محمد در اشرف ساكن بوده و ابدا به بارفروش رجوعى نداشته باشد.

و ميرزا عباس على و ميرزا آقا بزرگ هم در دار الخلافه تهران سكونت اختيار كرده و خيال رفتن مازندران را از سر بيرون كنند عيال خودشان را از مازندران آورده در دار الخلافه بمانند حركتى كه از ايشان شده است مستوجب زياده از اين نيستند قرارى كه در ساير امورات داده است ازبل

ص: 79

قرار تفصيلى كه نوشته است بسيار خوب است و پسند خاطر همايون است. حكمى كه در باب حاجى ملا محمد اشرفى و ميرزا عباس على و ميرزا آقا بزرگ شده است محال است كه تغييرى شود و خيال مبارك منصرف شود حكم صريح همايونى همين است. و السلام.

مرقوم و اشعار فرموده بوديد تماما به نظر انور همايون رسيد خاطر خطير آفتاب نظير شاهنشاهى روحنا فداه نيز قرين اطلاع و آگاهى آمده از مراتب اهتمامات و اجتهادات نواب مستطاب والا زائد الحد مسرور و مشعوف گرديد اظهار كمال مرحمت و عنايت و خوشوقتى و رضامندى فرمودند در اين وقت كه چاپار غره اين ماه از درگاه عالم پناه مامور و روانه آن حدود بود ملفوفه فرمان مهر لمعان (1) التفات ترجمان مبارك از جانب سنى الجوانب (2) اقدس اعلى به عنوان نواب [از كلمه نواب به بعد دنباله سند افتادگى دارد]

پشت سند: هو، نوشتجات نواب اشرف والا نصرت الدوله فرمانفرماى مركزيه است كه در غره شهر ذيقعده الحرام 1294 جواب نوشته شده است.

كرده بياورم از اسباب قورخانه و غيره هرچه هم ضرر و مصرف دارند از حالا حكم فرمايند كه به همان كشتى بار كرده آورده باشم كه آسان تر و زودتر خدمت به عمل آمده باشد الحال به هر چه حكم فرمايند اطاعت شود و يقين دارم كه حاجى على را مقصود در اينجا خدمت است نه اخذ و مى گويد كه همين سنگ نمونه كه فرستاده شد اين هم كاركرد قشون انگريز است كه باز به اين قيمت پانزده هزار مى دهند داشته باشند و مصرف ندارد و تحويل سنگ هم در بوشهر بايد بشود.

مهر: المتوكل على الله عبده فيروز

شما اينجانب هم چنان خام نبودم كه بى گدار بر آب بزنم و نرسيده و نفهميده به زور چنين حرفى بدهم كه تا مدتى مايه گله و رنجش كلى باشد حتى به صديق الملك هم نگفتم تا هر جزو از آدمهاى مغرض كه هيچ دخل به مطلب نداشتند فرستاده كيفيت خريد و فروش حسين را معين نمودم و صاحب به صاحب آن اشخاص كه از او چيز خريده بودند معلوم نبوده مراتب را جويا شده در سايه كيفيت معامله آنها را نوشته دادم خودشان مهر كردند و در جوف پاكت فرستادم ملاحظه كنيد بعد از اتمام عمل مراتب را به صديق الملك دستگير كردم كه پى استحضار نباشد و اگر در اين باب موافق آنچه روزنامه نويسان به شما نوشته بودند كه شما هم به اينجانب نوشته بوديد اظهارى مى شد مايه رنجش و تكدر كلى مى شد غنيمت بود كه شما هم ملتفت شده بوديد و به آن شدت اصرار و قدغن در رسيدگى آن فرموده بوديد و بنده هم دانستم چه كنم، خدا انصاف به روزنامه نويسان بدهد كه بيان واقع را بنويسد معلوم است. البته بايد روزنامه نويس باشد، جاسوس باشد، از خوب و بد ولايت اعلام كنند، استحضار دهند، اما همان حكايت رقعه شخص مجهول الحال است بنويسند اما حقيقت بنويسند كاش شما دسترسى به آنها داشتيد التماس مى كرديد كه بنا بگذارند بيان واقع را بنويسند كه باعث پريشانى خيال شما در آنجا و با اين شدت كار باعث معطلى سه چهار روزه بنده نشود كه از كارهاى ديگر باز بمانم و در اين كار تحقيق و موشكافى كنم اينقدر بر شما معلوم باشد كه در ايام شب و روز دقيقه [اى] غافل نيستم و اين است اگر از كار غفلت داشتم آيا چه ها مى نوشته؟ سياهه را كه ملاحظه نموديد مراتب عمل حسين بر شما معلوم مى شود. ايام عزت مستدام باد.

مهر: المتوكل على الله عبده فيروز

لازم دارد كه اسباب آسايش او فراهم آيد زياده زحمت ندارم و السلام.

مهر: المتوكل على الله عبده فيروز

داشت نمى دانم در وجه كسى مرحمت شده يا نه و از جاى ديگر كسى ديگر جناب آقاى مستوفى الممالك اگر التفات كنند جاى آنرا پيدا كنند شما خود هم بى اطلاع نيستيد بلكه مرحمتى بشود كه مايه اميد او از خدمت باشد. ايام عزت مستدام.

مهر: نصرت الدوله 1271

حاشيه سند: مراجعت به تهران قرارى داده مى شود.

كوتاهى و مضايقه كنند، اما اين فرمايش اگر از جانب سركار اقدس شده شما بايد به هر نوع صلاح دانيد به عرض حضور مبارك برسانيد كه هندوانه فرحزاد تا شهركه مى آورند خراب و ضايع مى شود از اينجا تا آذربايجان ده پانزده منزل راه است و اگر هندوانه را فرضا در پنبه و صندوق هم بگذارند باز به آنجا نخواهد رسيد و مى خشكد متلاشى مى شود اگر مقرر شود بفرستم اطاعت و بندگى مى شود اما از هركس پرسيده ام و تفحص كرده ام مى گويند به آنجا نمى رسد مى ترسم از اينجا بار كنم بفرستم و به آنجا نرسد بيشتر مايه روسياهى شود شما محبت نموده جواب اين فقره را زود بنويسيد كه از نفرستادن و فرستادن آن هردو مردّد و دلگرانم اما اگر به سلامتى وجود همايون به آذربايجان نزول اجلال است هندوانه مامقان از هندوانه فرحزاد بهتر مى شود و به تبريز خوب و زود مى رسد مقرر شود از آنجا بياورند بهتر از آن است كه از اينجا بار كنند و به منزل هم نرسد صاحب اختيارند. تكايايى هم كه همه ساله به جهت دعاگويى وجود مبارك بسته مى شد و تعزيه دارى مى كردند و در اول محرم عرض شده بود و حالا هم رقعه دولتى شده بود كه از قسط عراق موافق سنوات سابقه مخارج آنها داده شود چون اين امرى بود كه پاى دعاگويى وجود مبارك درميان بود و موكب همايون در سفر خيرت اثر بود روا نديده بودم كه آن تكايا در محرم بسته شوند و در آنجاها دعا به دوام عمر و دولت شاهنشاه روح العالمين فداه نكنند وجه جلال قرض كرده داده بودم و تعزيه دارى كرده بودند.

حالا كه حكم رسيد عوض آن از قسط عراق داده خواهد شد. ديگر امر تازه اتفاق نيفتاده كه زحمت دهد له الحمد و المنه شهر در نهايت امنيت و رفاه و آسودگى و وفور نعمت و مردم همه دعاگوى وجود مبارك هستند همين قدر را به جهت اطلاع شما زحمت دادم چون مقرر شده بود كه بعد از تشريف فرمايى موكب ظفر كوكب به آذربايجان زودزود مجارى حالات دار الخلافه عرض شود با هر چاپار كه از هر ولايت و هرجا به اردوى همايون بيايد اين قدر را مختصرا مى نويسم كه از جانب دار الخلافه به اقبال بى زوال همايون مطمئن باشند. زياده زحمتى نيست.

ايام عزت مستدام باد. افواج را هم كه مقرر شده بود از اردوى همايون به دار الخلافه مراجعت كنند فردا وارد مى شوند.

مهر: نصرت الدوله 1271

پشت سند: هندوانه لازم نيست در اينجا آن قدر هندوانه خوب و ميوه هاى پاكيزه است كه اندازه ندارد. از بابت امنيت تهران الحمد لله.

ص: 86

اينها همه را دو سه روز ديگر با آقا مهدى فراش باشى كه در اين مقدمه انصافا خيلى چابكى نمود و مستحق التفات از شاهنشاه روحنا فداه مى باشد روانه تهران مى نمايم كه به سزاشان برسند و چند نفر هم كه فرار كرده اند و به اطراف و بلوكات رفته اند همه جا آدم فرستادم انشاء الله كلا را به چنگ بياورند. فضل الهى شامل حال بود كه الحمد لله كار به اين سختى به خوبى از پيش رفت، بدون اينكه از اين طرفها از دماغ احدى خون بيايد يا اينكه اسباب بدنامى و تهمت به مردم فراهم بيايد و يا دينارى مال مردم تلف شود. نيست مگر از بخت بلند اعليحضرت شاهنشاه روحنا فداه كه خدا جان همه چاكران را فداى خاكپاى مباركشان نمايد. امروز كه بيست و نهم شهر ربيع الثانى است با كمال فراغت باز در مقام جستجو و تحقيق هستيم و به جهت اينكه مبادا از اين هجوم و هنگامه اخبار اراجيفى به آنجاها برسد، اين غلام را به تعجيل فرستادم كه مطلع شده به خاكپاى مبارك عرضه داريد و شرحى هم جناب حاجى سيد محمد باقر يا حاجى آقا محسن نوشته اند در جوف پاكت است از نظر مبارك بگذرانيد و تفصيل همان است و دو سه روز ديگر آقا مهدى با نوشتجات و قسط و هرچه هم از اين طايفه كه محقق شد زنجير كرده انشاء الله مى آورد. زياده زحمت ندارم و السلام.

مهر: نصرت الدوله 1271

دانستن تكليف باشد و همچنين براتدار هم تكليف خود را بداند زياده عرضى ندارم. و السلام

مهر: عبده فيروز 1252

همه فوجها و سرباز شد كه ديگر خيال فرار را نخواهند كرد و تا دو ماه ديگر هم از رختخواب بيرون نمى آيند و قدرت ندارند و سواد كتابچه نظامى را هم به همه فرستادم خود كتابچه را هم مخصوصا نزد مقرب الخاقان على قلى خان سرتيپ فرستادم كه سواد كرده به دقت ببينند، باز به جهت من روانه دارد. زياده جسارت است.

مهر: عبده فيروز 1252

و همه وضع هاى شاه طهماسب و قديم ساز لكه گيرى و اندود فقط او را كه اقلا سپر ما باشد، منهدم نگردد، از عهده نمى شود برآمد. در اين فقره چه خيال مى فرماييد، براى سال نو كه اينها بكلى منهدم نشوند بفرماييد كه در اين زمستان امسال هم بدتر خواهد شد. زياده جسارت است.

مهر: عبده فيروز 1252

حضور جناب جلا التمآب اجل اكرم به دار الخلافه بفرستد. ميرزا غلامحسين را كه اعتمادى به امانت و صداقت او داشت روانه نمود از اول سال مقيم دار الخلافه است. از قرارى كه نوشته بود چند روز قبل از اين اشرف بيك يك نفر فراش يا وكيل را همراه خود به منزل ميرزا غلامحسين برده و چنان وانمود كرده است كه اشرف بيك خدمت بندگان جناب اجل اكرم عرض كرد كه چهل و پنج تومان از ميرزا غلامحسين طلب دارم. حسب الحكم بايد تنخواه را بى مكالمه و مرافعه بدهى بطورى بر او سخت گرفته اند كه نگذاشته اند از منزل بيرون آيد و صدق و كذب اين فقره را معلوم نمايد چهل و پنج تومان تنخواه از او گرفته اند. لازم دانست كه مراتب را به عرض بندگان جناب جلالتمآب برساند كه اگر واقعا اشرف بيك عرض كرده و حسب الحكم چهل و پنج تومان تنخواه از ميرزا غلامحسين گرفته است همينقدر كه از جانب جناب اجل اكرم امر شده است، البته امتثال آن لازم و ميرزا غلامحسين هم بى چون و چرا اطاعت كرده، اما اگر به اشتباه و مضمون سازى گرفته باشد، مستدعى است كه حكم به استرداد فرمايند. هرگز با رأفت و عدالت جناب جلالتمآب موافق نمى آيد كه اشرف بيك بدون جهت و سبب با كمال افتضاح چهل و پنج تومان تنخواه از كسى كه مترصد خدمات سركار است بگيرد. ميرزا غلامحسين در عراق داخل كارى نبوده است كه طرف ادعاى كسى واقع شود. وانگهى ديگران كه بوده اند. محض امتثال امر سركار به محصلى مصطفى بيك مطالبه باقى از اشرف بيك كرده اند. اگر اين فقره بر او گوارا نبوده، دخلى به ميرزا غلامحسين ندارد. به هرحال امر از سركار است. زياده جسارت است.

مهر: عبده فيروز 1252

هم فرستادم كه از نظر مبارك بگذرانيد. فوج را هم با اين بى نظمى خوب راه انداخته فرستاده اند اما به جهت مآل كار فوج اولياى دولت بايد حكم صريحى و فكر درستى بفرمايند. زياده زحمت ندارم.

پشت سند: نوشتجات نصرت الدوله و عراق

در گلپايگان واقع شده بود كه تفصيل به موجب نوشته نور چشمى نايب الحكومه گلپايگان است كه لفا انفاد خدمت شد و به نواب انوشيروان ميرزا نوشتم كه در خود بختيارى اينها را به سزاى خود برساند. در باب على قاطرچى مشهور و معروف هم سابقا عرض كرده بودم كه محبوس است. او هم بايد در اينجا به سزاى خود برسد. حكمى نفرموده و جوابى به بنده نرسيد. جواب او را هم مقرر فرمايند تا از آن قرار اطاعت شود. اقساط ولايات را هم به فضل الهى نوعى قرار داده ام كه بى تخلف در موعد خود مى رسد و انفاد مى شود. زياده عرضى ندارد.

مهر: نصرت الدوله 1284

جناب آقايى از اين لحاظ آسوده باشد و به حضور مبارك همايون هم اطلاع دهند كه امتثال حكم مطاع شده.

مهر: نصرت الدوله 1271

حاشيه سند: باز تأكيد بنويسند.

كه مأمور تحويل گرفتن جنس است تكليف خود را نمى داند. ما هم تكليف خود را نمى دانيم كه حكم همايون اين است كه برويم از ولايات ديگر به امتثال امر جنس تحصيل كنيم بياوريم تحويل كنيم تا عرض صادقانه ما كه بر قيد التزام و قسم نموده بوديم مقبول آستان راستان نواز شده و جنسى كه فروخته بوديم و سند داشتيم امضاء داشته اند. اگرچه از نوشته [اى] كه عاليجاه مقرب الخاقان پاشا خان به عاليجاه آقا سيد آقا نوشته بود و فردى از جانب مستوفى فرستاده بودند و عاليجاه آقا سيد آقا آورده بود، ملاحظه شد، قدرى اميدوارى به هم رسيد. ليكن نوشتجات شما نرسيده و احكام مبارك هنوز زيارت نشده. غلامى كه به دار الخلافه فرستاده بوديم روز 21 آدمى آمد كه از دار الخلافه مراجعت نموده و در قم ناخوش شده، پنج شش روز قبل از اين به قم رسيده بود. آدمى روز گذشته به سراغ او فرستاده ايم. الى حال نوشتجات او نرسيده است. در اين وقت كه نواب شاهزاده احمد ميرزا (1) از راه عراق روانه آستان همايون بودند اين دو كلمه را زحمت دادم كه اگر فرضا جواب مطالبى كه سابقا قلمى داشته ايم كه منجمله در باب تفرشى ها و جنس و غيره آنها باشد با آن غلام نفرستاده ايد، زودتر صادر نموده به ميرزا ابو القاسم آدم اينجانب كه در آنجاست برسانند، او خواهد فرستاد. سندهايى كه هم در باب فروش غله و هم در باب تخفيفى كه مرحمت شده پانصد خروار آنها را هم نزد ميرزا ابو القاسم فرستاده ايم كه به شما بدهد. فهرست آنرا به او بدهيد و سندها در نزد شما باشد.

اگر ضرور شود بنماييد و باز نگهداريد تا هنگام حساب به هركس به جهت حساب بيايد بدهيد به خرج بگذارند. ايام عزت بكام باد. در ثانى زحمت مى دهد، كه چون تكليف خودتان را در باب جنس ندانسته ايم عمل نقدمان هم تمام نشده اما در كاريم، مباشرين محالات را يكى يكى در كاريم مى آوريم و حسابشان را تمام مى كنيم مفاصا مى دهيم پرداخت مى كنيم. حساب ديوان را هم خيال داريم كه يكباره پرداخت كنيم. لازم آمد به شما اعلام كنيم كه اگر تأخيرى در قسط فرستادن به هم رسد، جهتش اين است. مبادا صاحب جمعان ديوانى عرضى بكنند و محصلى مأمور شود. ما خود از هر محصلى بيشتر وقت داريم و انشاء الله اين دفعه بكلى حساب ديوان را93

ص: 96

مى پردازيم. اگر تعويقى بشود و صاحب جمعان تشدد كنند مى دانيم شما آنها را خودتان معطل نخواهيد گذاشت و اگر فرضا نداشته باشيد تنخواهى حاضر نباشد لله الحمد اعتبار قرض داريد.

ضرورت باشد چيزى قرض كنيد و بدهيد. منفعتى هم بدهيد. البته قبول داريم شما هميشه و همه طور وكالت مطلقه داريد هرچه صلاح دانيد چنان كنيد. ايام بكام باد.

مهر: نصرت الدوله 1271

امسال به قدر چهل پنجاه روز ناخوش و بسترى شدم، دو كلمه التفات نفرموده احوالى نپرسيديد. چشم اميد ما بندگان در حيات و ممات دلبسته به التفات و مراقبت آن جناب است.

در زندگى و حيات كه اينطور مشاهده شود به تصور اينكه حال و حالت بازماندگان هم مثل خودش خواهد شد. هم در زندگى دلتنگ مى شود و اگر روزگارش بسر آمده باشد به همان حالت هم خواهد رفت. در خصوص دخالت به امور روزى كه وارد اين ولايات شدم به دقت ملاحظه حال و احوال مردم را كردم. به هيچ وجه مناسبتى به زمان سابق نديدم. اين بنده هم كه به اختيار و اقتدار تمام از دولت مأمور نبودم ملاحظه حال و احوال مردم را و مأموريت خود را كردم. صلاح دولت و صلاح و خيرخواهى آن جناب را و مصلحت خود را و رعيت و مملكت را در او ديدم و آنچه از دستم برآيد در اقتدار و تسلط جناب قايم مقام كوشيده در كمال صداقت تسليم و تفويض باشم و از صوابديد او كه صرفه دولت را در او مشاهده مى كردم ذره [اى] تخلف نكنم و براى جزيى جيفه (1) دنيا محض از راه طمع كه در حقيقت سر تا پاى او هيچ نمى شد چنانچه در نظر داريد سابق بر اين اجزايى كه جمع شده بودند دنيا را بهم مى زدند و شب و روز آن جناب را دردسر داده به مرارت تمام مى انداختند، نيندازم. با اين احوال باز از بسكه مردم بد و مفسد شده اند باز جناب قايم مقام را ساعتى آرام نمى گذاشتند. از راه اينكه ايشان را خداوند عالم فراست درستى با ادب و انسانيت تمام با حلم و حوصله داده بود و اين بنده را حلم و حوصله را با ارادت و صداقت آن جناب عطا فرموده بود، سر هم رفته خيالات باطل مفسدين و تصورات آنها به جايى نرسيد. كار ولايت و نظم مملكت هم روزبروز بهتر و مضبوطتر كرده كه بعد از فضل الهى اسباب آسودگى آن جناب از اين ولايات و از اين بندگان فراهم آمده الحال نه گله و نه صحبتى و نه كدورتى به هيچ وجه در ميان ما به تصور نمى آيد. در كمال اتحاد و صداقت مى باشيم. در اين صورت انصاف را آن جناب پيشنهاد فرموده ملاحظه نماييد كه باز اين بنده خدمت و صداقت كرده ام يا خيانت نموده ام و به ذات پاك خدا كه از توقف اين ولايت هم كمال دلتنگى دارم به جهتى كه انسان عاقل يك دقيقه ملازمت خدمت آن جناب را به دنيايى نمى دهد و بلكه عزت و آبرو و همه چيز و ملازمت خدمت آن جناب حاصل مى شود و اينكه الى حال دردسرى نداده و از اين جهت استدعايى نشده، ادب و حرمت و انسانيت جناب قايم مقام مانع آمده كه شرم كرده ام. الحال ايشان هم زمزمه تهران را مى كنند وار

ص: 98

اظهار تنفر از اين ولايت مى نمايد و اين بنده را هم يقين حاصل است كه در اين اراده مستقيم مى باشد. پارسال در غياب ايشان آنچه لازمه صدمه و تهمت بود در زمان قليل كشيدم كه نزديك بود مقصر شوم و جانم به تلف برود. كمال وحشت از اين اراده ايشان دارم و اگر عرضحال خود را و تفصيل را عرض نكنم خيانت به دولت و به خود كرده ام و با اين خلق و با اين اجزاء اگر درد و مطلب خود را با استدعاى اعضاء خود نكنم يقينا در جزء سفيه ها محسوب خواهم شد و جنابعالى هم كه از راه التفات بنده را عاقل و صديق مقرر فرموده بوديد، آنوقت بايد به جاى اين لفظ گهربار لفظ سفيهى بنده را با خيانت كارى گذاشته مقرر فرمايند از آنجايى كه هنوز دولت از اراده و خيال جناب قايم مقام اطلاعى ندارم، لهذا جسارت نورزيدم ايشان را ملاقات كرده بعد از اطلاع و گفتگو به توسط ايشان اين بنده هم مطالب و عرض و استدعاى خود را كرده به صدق تمام عرضه داشت خواهد نمود.

امر العالى مطاع مطاع

پشت سند: نوشتجات نصرت الدوله

كفايت خود انشاء الله قرار درستى در اين ايلات بختيارى كه بكلى پاشيده و تمام شده بدهد بلكه انشاء الله به مراعات و استمالت و مهربانى كم كم دانسته باشند. الحال كه بكلى رشته كار آنجا از ايلاتى و رعيتى از دست حاكم و محكوم و رعيتى دررفته به جز گرسنگى چيزى در بساط ندارند و جمعيتى هم لازم دارند كه از سرباز و سوار تا دو سه ماه باشد. او را هم خدمت جناب اجل اشرف سپهسالار اعظم عرض كرده ام، قرار درستى خواهند فرمود. زياده عرضى ندارد.

مهر: نصرت الدوله 1284

پشت سند: جواب بنويسند

پنج هزار تومان كه جوزا نشده رساندم. دو هزار تومان از چاپار قبل فرستادم. دو هزار تومان هم الحال فرستادم. دو سه هزار ديگر هم موجود داشتم كه مقدور نشد برات روانه كنم. در هر هفته از پسته متّصل انشاء الله تعالى خواهم رساند. وجه نظام را هم نوعى قرار داده و انجام داده ام و مراقبت دارم كه ناصر الدوله قبل از موعد و قسط به خدمت اجل اشرف سپهسالار اعظم مى رسانند. تحقيق هم فرمايند تا صدق بنده معلوم گردد. اميدوارم كه انشاء الله در اين ادارات بنده ذره [اى] درد سر و زحمت بوجود مبارك ولينعمت كل روحى فداه و اولياى دولت بهيچوجه نرسيده باشد و چنين نيست كه از اين عرايض كه نمودم از خارج هم آگاهى حاصل نفرموده باشند. زياده عرضى ندارد.

مهر: نصرت الدوله 1284

است اين مختصر را زحمت مى دهم. الحمد لله هزار خروار گندم را تماما فرستاده كه در غره اين ماه كلا از خاك عراق رد شده و تمام شد تا رسيدن اين نوشته قطعا يك من هم باقى نمى ماند و تحويل شده است و صد خروار هم علاوه بر يك هزار خروار گندم حمل كردم كه به جهت كسر و كسور انباردارى كه نمى دانم چه قسم مى كنند كه در هردفعه از قبوض در بيست خروار چهار خروار كمتر بالاتر كسر تحويل مى گيرند و حال آنكه جميع گندم را از اربابى و ديمى بار كرده كمال دقت هم شده است. صد خروار چيزى كم ضرر آشكار به من وارد آمده و همچنين اكثر كرايه را در بيست و پنج هزار و بالاتر داده ام و اكثرى شتردار است كه پيدا كردم كه اقلا اين يك مشت رعيت عراق از صدمه پارسال درآمده به مرارت نيفتاده باشند و زراعت خود را كرده دعاگوى عمر و دولت شاهنشاه روحنا فداه بوده باشند و پريشان نشوند. چنانچه صورت حمل گندم را به تفصيل به اسم و رسم نوشته فرستادم كه مطلع باشيد و در موقع به خاكپاى مبارك هم عرضه داريد كه آگاه باشند خلاف عرض نكرده ام. هم خدمت را به چستى و چالاكى كرده ام و هم رعيت دارى نموده ام و هم خسارت كلى كشيده ام و قطع دارم كه ثلث گندم حصّه ولايات ديگر در تهران الى حال تحويل نشده باشد و حال آنكه مال و شتردار آن ولايات در پهلوشان حاضر و موجود است. اشكال حمل اينجا را شما بهتر از همه مى دانيد. حاجت به اظهار من نبوده و نيست. انشاء الله زمان ملاقات هم نزديك است. تمنا دارم جواب مطالب سابق را و حال را زود به من برسانيد كه تا در اينجا هستم برسد، قرار مدار آنها را هم داده باشم كه حالت معطلى و انتظار نباشد. زياده زحمت ندارم.

مهر: نصرت الدوله 1271

خراب است كه قسط و ماليات خيلى بايد به مهلت و مدارا وصول شود. هم با آنها نهايت مدارا كرده و قسط را هم راه انداخته ام. حتى چندى قبل كه قراسورانى سوار همدان اغتشاش داشت و اول ورود بنده بود از يكنفر مكارى چند رأس (1) مال و اسباب برده بودند و جناب اجل اشرف سپهسالار اعظم تلگراف در اين باب فرموده بودند. بسكه پاپى شدم الحمد لله دزدها را در كليايى و سنقر پيدا كرده، دزدها را گرفتند و مال مكارى را داده قدرى مانده بود كه باز مجدد آدم فرستادم تماما را رسانده، قبض از مكارى بگيرند و دزدها را به حضور حضرت حسام السلطنه عرض كردم از كليايى احضار و حاضر فرموده معلوم است به سزا و جزاى خود خواهند رسانيد.

ساير مطالب جداگانه عرض شده منتظر جواب خواهد بود كه به هرچه مقرر فرمايند اطاعت شود. زياده عرضى ندارد. و السلام

مهر: فرمانفرما 1294

پانصد ششصد تومان سايرين كه خود بنده مى دهم كه از عهده مى آيد و خود نايب الحكومه هم مسلما سالى هزار تومان متجاوز بدون عرض و اطلاع به مردم رعايت مى كند و بدنام هجده هزار تومان تفاوت عمل هم هستم. حالت عراق و نايب الحكومه را تعجب دارم كه الحمد لله به جنابعالى مشتبه و پوشيده نيست و مى دانند نايب الحكومه چه قسم راه مى رود و راه رفته با اين حالت مثل ميرزا رضا مجعول و مجهولى به اين قسم ها عرض خلاف مى كند و در مقام تجرى بر مى آيد.

مهر: فرمانفرما 1294

مردمان معتبر و خود حكام فروخته باشم كه غله در زير برف نماند و تلف و ضايع گردد. اگر به قيمت پارسال نمى فروشيد، تصور اين را بفرماييد كه يك شاهى و يك دينار، نواب و حكام از قيمت پارسال زيادتر قبول نخواهند كرد. به هركس كه مى فروشند باز زودتر كه تا برف نيامده ضايع نشده بيايند سر خرمن تحويل بگيرند كه از اين جهت هم فراغت حاصل نمايم و استدعا دارم كه به مردمان درست و معتبرى بفروشيد كه فردا غله ديوان را نخورده باشند و همه را باز به مرارت نيندازند. هركدام را مقرر مى فرمايند از اين پسته، حكم صريح او را مقرر فرمايند و بنده بجز اين قسمى كه عرض كردم ابدا ديگر در كم و زياد سؤال و جواب ندارم و نخواهم داشت.

مهر: فرمانفرما 1294

محض غيرت و لابدى كه اگر خودم عامل و مباشر كار بوده باشم گرفتار ضرر و سؤال و جواب نشوم و اگر ديگرى باشد نگويد كه فلان كس توجه در خالصجات نكرد، از ديوان ادعاى تخفيفات گزاف نمايد. دو هزار تومان نقد به بلوكات و دهات با مردمان معتبر به ملاير و نهاوند فرستاد كه او تخم و مساعده به مردم داده و متصل مشغول زراعت مى باشند و مى خواهيد يك نفر مخفى در جزو مامور فرمايند بيايد ببيند تا صدق عرض بنده را عرضه دارد و امسال را به نمك همايونى قسم است كه نزديك به سه هزار خروار غله از نهاوند و ملاير كسر عمل دارم كه هيچ نمى توانم عرضه دارم و عجالتا متحمل شده مشغول زراعت وآبادى هستم. اين هم علاوه بر آن خدمات مى باشد كه به هيچ جا محسوب نخواهد شد. زياده جسارت نمى شود. اگر در عريضه جسارتى شده اميد عفو را دارم. (ليس على المرتضى حرج) (1) تصور فرماييد.

مهر: فرمانفرما 1294

دولت كه ملك بيع شرطى را ديگران خريد و فروش نكرده باشد بنده ملك خود عبد الرحمن خان را واگذار به او كردم. اسباب گله شاهزاده شد. جواب حسابى و صريح به خدمتشان از روى انصاف عرض شد. اين بود كه به عرايض بنده متقاعد نشده به خدمت جنابعالى اظهار كرده، سركار آقايى از حالت نواب عزّ الدوله آگاه مى باشند كه در حرف حسابى و عرايض منصفانه كه به خدمتشان مى شود، توجه درستى ندارند و چيزى را كه خود متقاعد به او شده اند يا حقيقت باشد يا اشتباه پيروى و توجه زياد را در همان عقيده خود به اصرار دارند.

چون دانستم كه متصل اسباب دردسر خواهد شد ملك را و محصول او را ضبط و به كدخداى دهكده سپردم. به عبد الرحمن خان هم قدغن كردم يا خودش يا وكيلش بيايد تهران اسناد خودش را نشان بدهد و به ديوانخانه مباركه عرض حال خود را در اسناد خود بيع شرطى و غيره نموده باشد. شاهزاده عزّ الدوله خودش جوابى و حرفى دارد بفرمايند يا رمضان خان كه ملك بيع شرطى را به شاهزاده داده جواب بگويد. به هر قسمى كه حكم مجدد درباره هركس مقرر فرموده اطاعت شود معلوم است كه آنچه انصاف است مقرر مى فرمايند.

مهر: فرمانفرما 1294

نايب الحكومه از خود داده است كه بعد مرورا دريافت نمايد. با اين حالت ملاحظه فرمايند عرايضى كه ملايرى ها مى نمايند اغلب مثل همين تومانى يك هزار و پانصد است كه ابدا حقيقت ندارد و به اشتباه و مغلطه و مفسده مردم بيكار فضول بايد چه مرارتها كشيد و چه دردسرهاى بى جهت بايد به جانب بندگان آقا مدظله بدهند و آخر هم نگذارند زحمتى كه كشيده مى شود معلوم بشود.

مهر: فرمانفرما 1294

پشت سند [پاسخ]: از ميرزا سيد ابراهيم زياده بد مى گويند و بد مى نويسند. خودتان رسيدگى كامل نماييد مردم را زير لگد اينجور اشخاص نيندازيد.

بنظرم آمد و در اين مدت هم به سبك و سليقه بنده نصرت و بلديت به هم رسانده بود و مردم و اهالى نظام كه از همه عمده تر بود و اكثر اوقات اسباب حرف و قيل و قال از اينها به عمل مى آمد، آنها هم نهايت خوشنودى را از او داشتند، در همدان گذاشته و مأمور اين خدمت كرده كه با كمال درستكارى و معقولى انشاء الله راه رفته و مردم دارى كرده باشد و خود را در حضور اولياى دولت روسفيد سازد. زياده عرضى ندارد.

مهر: فرمانفرما 1294

مخارجات او اين مبلغ عايد نخواهد شد. وانگهى الحال از همدان نوشته بودند نوعى برف آمده، رودخانه يخ كرده كه امكان حركت و كار كردن براى احدى نخواهد بود و موقع هم بكلى گذشته انشاء الله هنگام شرفيابى عرض اين فقرات را نموده قرار طلاشويى را هم در حضور خودتان مى دهم كه به هر قسم ختم و تمام شد اقدام شود. زياده عرضى ندارد. و السلام

مهر: فرمانفرما 1294

گرديد كه هر نوع امر و مقرر فرماييد تحويل خزانه عامره شده سند خرج ديوانى به عاليجاه ميرزا آقا داده شود. به جهت استحضار خاطر مبارك جنابعالى لازم بود، عرض شد.

مهر: فرمانفرما 1294

حالا به حكومت هاى بزرگ و مشاغل عمده مأمور فرمايند و به لقب فرمانفرمايى ملقب شوم و به ايالت ده ولايت مفتخر گردم، در سر پيرى چنين خيانت بزرگى از من بروز كند. مرا به كار ضرابخانه چه مدخليت و رجوعى بود. آدم معير الممالك به همدان آمد تعليقه جناب آقايى را كه به من مرقوم فرموده بودند آورده كه محمد كاظم بيك فراشباشى معير الممالك مى آيد، ضرابخانه را ببندد و حاجى ميرزا عبد الله معير و حاجى فتحعلى را بياورد و محمد كاظم بيك در ساعت ورود خانه حاجى ميرزا عبد الله رفت. حاجى فتحعلى را هم آنجا برد هردو را حبس كرد.

ضرابخانه را هم خودش بست و من ابدا اظهارى نكردم. بعد از چند روز حاجى فتحعلى را مرخص كرد. حاجى فتحعلى گفت همه ساله رسم آنها اين است كه در وسط سال اسبابى فراهم مى آورند كه مداخلى كرده باشند و با محمد كاظم قرار داديم، برادر حاجى ميرزا عبد الله را تهران بفرستيم، وجهى تقديم نماييم. چون مشار اليه تحويلدار اقساط ولايات مركزى بود، من در اين باب خدمت جنابعالى نوشتم كه به اين خيال حضرات را خواسته اند، اگر واقعا در پول ضرابخانه عيبى هست، چنانچه اذن مى دهيد بعد از اين ضرابخانه كار بشود من مراقبت مى كنم كه به عيار تهران سكّه كنند و اگر خود آنها را هم خواستند، جناب حاجى فتحعلى را از بابت ابوابجمعى اقساط مى كنم و او را روانه مى نمايم جواب در رقعه دولتى رسيد كه حكم صريح شد ضرابخانه را ببندند، ديگر متعرض فرستادن آنها نشده بودند. تاريخ رقعه جمادى الثانيه است و من اول ربيع الثانى همدان رفتم در اين دو سه ماه چقدر پول سكه شده است كه هشتصد هزار تومان پول قلابى به هم رسيده است؟ بعد از چندى شنيدم محمد كاظم بيك را معير الممالك خواست، رفت، معلوم شد مقصود بعمل آمده حاجى فتحعلى هم با جمعى به خيال عتبات حركت كرده بودند، پنهان هم نرفت، فرار هم نكرده و از قرارى كه از تهران نوشته بودند در آنجا هم شهر شايع است كه هشتصد تومان تقديم و خدمت كرده بودند و محمد كاظم را خواستند. اگر من اطلاع از اين پول داشتم و به اين واسطه دينارى خودم و اجزايم گرفته ايم و مرتكب اين خيانت شده ام، همان است كه ملتزم گرديده ام بايد نفى بشوم و از ولايت ايران نفى گردم كه منتسب دولت بعد از شصت و دو سال عمر از اين غلطها و خيانتها به ولى نعمت خودش كه اينقدر التفات و مرحمت و امتيازات ديده است بكند و اگر در جواب عريضه من مجددا حكمى شده باشد كه آنها را بفرستم، نفرستاده باشم مقصرم دليلى از اين واضح تر نيست كه محمد كاظم را چرا احضار كردند و ديگر متعرض آنها نشدند؟ من كه زياده از يك كاغذ آن هم به آن مضامين ننوشته بودم.

به جهت اطمينان خاطر جناب آقايى عرض مى كنم، اگر من مرتكب اينكار شده باشم، نطفه ام از

ص: 118

حرام بسته شده است و تخم وليعهد نيستم. با همه خدمات و زحمات كه امسال كشيدم و اقساط را به قبل از موعد رساندم، اگر سزا و جزاى من اين است كه به عوض ديگران من بعد از پنجاه سال نوكرى مؤاخذه و متهم باشم، معلوم است بخت از من برگشته است، با تقدير خدا چه مى توان كرد. (رضا بقضاءالله و تسليما لامره)

مهر: فرمانفرما 1294

عرض كنم. اكنون كه چاپار شانزدهم روانه است مبلغ هفتصد و نود و شش تومان و كسرى تنخواه از بابت قسط روانه شد كه هرطور مقرر مى فرمايند به خزانه عامره و غيره تحويل بدهند و سند خرج بگيرند. چون با هر چاپار لامحاله تنخواهى كه موجود بود روانه داشته لهذا اين مبلغ هم حالا حاضر بود انفاد داشت. انشاء الله بعدها هم هرقدر ممكن و موجود شد با چاپار هفته آينده ارسال خواهد داشت. گويا قسط هيچ ولايتى به اين سهولت و ترتيب نرسيده باشد و لكن چه فايده كه اينجور خدمت را با حالت سايرين فرقى نيست. خدمات بنده آخر به هدر خواهد رفت و در جزو سايرين محسوب خواهد شد. به هرحال اواسط شوال را انشاء الله از همدان حركت نموده به ملاير و بروجرد و عراق مى روم كه معاملات آنجا را پاك نموده و دو ماه به آخر سال مانده شرفيابى حاصل نمايم و خود را انشاء الله از اين مخمصه خلاص كنم و آسوده بشوم به شكرگذارى و دعاگويى مشغول باشم. عمل همدان تمام شد و حسابهاى آنجا را تفريغ كردم.

ساير را هم خود مى روم يكى يكى تمام كرده شرفياب مى شوم.

مهر: فرمانفرما 1294

است در تصرف دارند و حالا بعضى اشخاص مدعى شده اند و اسناد ادعاشان از بيست و پنج سال قبل است. اين فقره را خلاف عرض كرده اند. سه دانگ آن ملك كه منتقل به سه نفر اشخاص معتبر هستند حاجى ابراهيم و حاجى اسماعيل و كربلايى جعفر اسنادى كه از سابق داشتند با وصف اينكه معتبر و صحيح بوده است باز محل اعتنا واقع نشده با همان آقا بيك نام كه محمد حسين بيك و محمد صادق مدعى هستند از او ملك خريده اند به مرافعه رفته بعد از مرافعه نيز حاجى ابراهيم و آن دو نفر ديگر حكم شرعى صادر نموده اند كه بهيچوجه محل شبهه نيست و از جميع علماى همدان در اين باب حكم صريح ملاحظه شده است و سه دانگ ديگر را هم چون محل حرف بود قرار داده شد در تصرف هيچ يك نباشد. هم آقا بيك اينجا حاضر است و هم محمد صادق رجوع به مرافعه شده است ولى باز در باب اين سه دانگ هم مشكل است آقا بيك بتواند ثابت نمايد. در هرحال معامله محمد حسين بيك و محمد صادق مستند به صحت شرعى نبوده و نخواهد بود. هر عملى با او كرده اند تدليس بوده است. بعد از آنكه مرافعه اين سه دانگ ديگر هم تمام شد مراتب را مجددا عرض مى نمايم.

مهر: فرمانفرما 1294

خواهند داد. ديگر حق و حسابى با بنده ندارند. انشاء الله هنگام شرفيابى كه به محاسبه كل شروع مى شود اگر هرچه و هرقدر هم كه باقى بنده باشد نقد اطاعت خواهد شد و از قرارى كه معلوم مى شود جناب اجل اشرف سپهسالار اعظم از جهت تقديمات حضور مبارك براتى خواهند داد كه تنخواه بگيرند. او هم كه علاوه شود زياد حساب حاصل مى شود و دينارى ديگر باقى دار نخواهم بود. زياده عرضى ندارد.

مهر: فرمانفرما 1294

اينكه عاليجاه رستم خان تفنگدار مأمور نواقص عرايض صندوق بود و اينجا معطل شده است، آنچه مطالب حسابى و دعاوى به قاعده است، رسيدگى شده و قطع شده است. رستم خان باشد يا نباشد فرقى ندارد. آنچه عرايض متفرقه و ادعاهاى كهنه و بى پاست كه هرگز تمام نشده و نخواهد شد. لزومى ندارد مأمور مخصوص داشته باشد و مثل رستم خان آدمى كه مبلغى مخارج دارد مال و آدم زيادى همراه اوست. آدم عاقل درستى هم هست و لكن اين مأموريت و اين مطالب كهنه كفاف گذران او را نمى دهد و فايده اى براى او ندارد. وانگهى اغلب و اكثر ولايات مأمور صندوق موقوف است و ولايات مركزى هيچ جا ندارد. آنجاها كه نواب بنده هستند مأمور صندوق ندارد و اتمام عرايض مردم را به قاعده روزنامه اى مى فرستد، بطوريكه چند دفعه در ديوان عدالت و غيره محل توصيف و تحسين هم شده است كه رسيدگى درست كرده و خوب انجام داده اند. در اين صورت همدان كه خود اين بنده اقامت دارم چه مناسبت دارد كه مأمور مخصوص داشته باشد كه اسباب زحمت باشد و براى خود او هم فايده عايد نداشته باشد. هر گاه صلاح بدانند مقرر فرمايند مشار اليه احضار بشود عرايض مردم را خود رسيده تمام كرده و خواهم كرد. مكرر در باب كتابچه عرايض اين ولايات خاصه عراق را كه عاليجاه ميرزا على اكبر خان به ديوانخانه عدليه فرستاده بود كمال تحسين را نموده بودند. همچنين از بروجرد به همه جا قدغن شده ماه به ماه روزنامه خود را به ديوانخانه عدليه روانه مى نمايند. در همدان هم كه خود هستم و رسيدگى خواهم كرد ديگرچه لازم به مأمور است.

مهر: فرمانفرما 1294

ممكن است. با چاپار آينده آنچه دستور العمل و حكم صريح مرقوم فرمايند، از آن قرار مأمور و محصل مى فرستد و او را بدست مى آورد.

مهر: فرمانفرما 1294

حاشيه سند [پاسخ نامه]: به خانبابا خان ملفوفه فرمان در گرفتارى فتح الله خان نوشته شود و به نصرت الدوله هم نوشته شود كه حكم ارسال شد. حكم را پيش نصرت الدوله روانه دارند.

فرستاده بود، نوشتم در همدان او را تسليم به مأمورين كرده قبض دريافت دارند. غير اين قسم اگر عرض كرده باشند خلاف بوده است. زياده عرضى ندارد.

مهر: فرمانفرما 1294

خالى از وجه من در دست ديوانيان باشد معلوم است چه حالت خواهم داشت. از شما توقع دارم كه اين دفعه فراموش نكنيد و سندهاى مرا گرفته ارسال داريد. ايام عزت مستدام باد.

برات صرف دفن مرحوم خسرو خان رسيد خدا كند كه همه چاكران در زير سايه اعليحضرت ظل اللهى روح العالمين فداه به خاك روند كه ملاحظه عزت مرده آنها را مى فرمايند. ايام عزت مستدام.

مهر: المتوكل على الله عبده فيروز

جواب:

مرقوم داريد. [ميرزا حسين خان سپهسالار اعظم]

بى ماليات و مابقى را ضبط كردند بعضى از حكام بعد هم اجرا (1) داشتند سهم از دو مزرعه كه حسن آباد و دولت آباد باشد وكيل الملك مرحوم به آنها واگذار كرده بود من هم محض دعاگويى وجود مبارك بندگان ولى نعمت كل روحنا فداه واگذار كردم حال آن دو مزرعه ديگر را مى خواهند به آنها واگذار فرمايند تفاوت عمل آنرا بايد به خرج حكومت محسوب فرمايند كه كسر عمل خالصه مى شود ديگر امر و اختيار با اولياى دولت عليه است.

فرمانفرما

وصول ماليات رودبار و هم براى حاضر بودن براى اين فقره با دو دسته سرباز به رودبار فرستاده بودم كه به هرچه شاهزاده به قوام الملك بنويسند تقى خان با دو دسته سرباز حاضر باشند كه از آن قرار رفتار نمايند به ايل بيگى افشار و درّان خان ضابط رودبار تأكيد نوشتم كه تفنگ چى و نوكر چريك را حاضر نمايند كه به هرچه از حكومت فارس امر شود اطاعت نمايند مراقبت اين غلام در انجام فرمايشات همايونى و اوامر ملوكانه زايد بر آن است كه عرضه دارم خدمت به ولى نعمت كل روحنا فداه را از فرايض مى داند.

فرمانفرما

بنويسيد و با هر پسته هم رقم به عنوان من صادر صادر كنيد و ممنون هم باشيد هرچه خواسته ايد همه را مى فرستم و ممنون شما هم هستم.

حسين

جواب:

دو دسته كه چاتمه (1) كرده بودند محرك داشته اند مرقوم فرماييد و محرك هم معلوم شود و تنبيه شود اگر سلطان تقصيرى داشته است آنرا هم اعلام بفرماييد.

حسين، شهر شوال المكرم

جواب:

اختلال كليه امر باشد اشاره فرموده بودند كه اسبها در آفتاب بسته است اگر چنين است پس اصطبل لزوم داشته كه ساخته شده كه در وسط خالصجات غله خيز ديوان بوده است جارى داشته متصل به چمن مرغوب باشد اگر اين عرض صاحب منصبان اصطبل مشوب به غرض نباشد پس عرض غرض آلوده كدام است.

نصرت الدوله

است كه از فارس شده پسران نصر الله خان كه در جغين مى باشند آدم گذاشته حكما آنها را دستگير نمايند.

نصر الله

جواب:

مسعر (1) نموده الا قيمت كاه نه اينكه ملاحظه خود را مى نمايد خداوند عالم است از كاه خالصجات چيزى به حكومت عايد نمى شود و كاه بلوكات نزديك به مصارف قشونى مى رسد.

ساير بلوكات قيمت ندارد و به نمك مبارك همايونى همين است كه عرض كردم ديگر اختيار با جناب اجل اكرم آقايى است.

فرمانفرما

نباشد كه بايد در كرمان تمام شود و حكم تلگرافى زودتر مقرر فرماييد كه انجام داده شود كه زمانى به رفتن نمانده است.

نصرت الدوله

توپ هاى سرحدى مدتى است فرستاده ام مشغول تعمير مى باشند توپ هاى شهر عجالتا چندان لزوم نداشت و از شهر توپ نمى برم از بم خواهم برد. در باب كسر اسباب اصطبل به واسطه اينكه نايب اصطبل را به بم و نرمشير فرستاده ام و اسباب اصطبل توپخانه هم حالا در كرمان كمتر يافت مى شود به تأخير انداختم عجالتا به همين اسبها كار راه اندازى مى كنم و به تدريج اصطبل به صرفه خريدارى و اطاعت خواهد كرد. در باب دستور العمل سرحدى ديروز رسيد حتى المقدور در مقررات آن اهتمام خواهد كرد. در باب غله بطورى كه فوق احتمال و تصور بود جناب امين السلطان مسعر نمود و غلام هم محض رفع خسارت كرمان از خاك پاى مبارك بدون چون وچرا قبول كرد دو هزار خروار كسر عملكرد امساله خالصجات حومه شهر از قبيل سعدى و كبوتر خان و خيابان و خالصجات زرند را هم كه معهود همه مردم است عرض و استدعايى نموده نزد جناب امين السلطان فرستادم و فقط به انصاف و عدالت ضمير عنايت تخمير (1) مبارك ولى نعمت كل روحنا فداه وسيله جسته واگذار كرده ام و ابدا عرضى نخواهد كرد. هست و نيست غلام از تصدق خاك پاى مبارك است و هر قسم حكم فرمايند شاكر است همين قدر جسارت عاجزانه دارد كه مقررات همايونى در اين مرحله كسر عمل نوعى باشد كه بار را بتوانم به منزل برسانم و لنگ و چلاق نشده كه از كار محصول آينده در ماخذ ماهى هزار خروار خرج لا كلام بالاستمرار از خبازخانه هاى شهر سه خروار كسر دارم و قرار از غلام قطع شده به نمك همايونى قسم از تجار و مردمان معتبر شهرى و غيره براى تحصيل كسر اين غله به بلوكات فرستاده ام و با وصف اينكه خريدن غله در بلوكات و حمل كردن به شهر و خروارى پانزده هزار الى دو تومان كرايه دادن ضرر فاحش در خريدن و آوردن به شهر ناچارم و اضطرار دارم با اهل اين شهر گداى گرسنه ناشكر بى تربيت حفظ آبروى پنجاه ساله را نموده باشم آنچه را كه فوق تصورات و از عهده غلام برمى آيد در جان فشانى حضرت ولى نعمت كل روحنا فداه با صدق تمام به عمل خواهد آورد و غنيمت آنرا حفظ در مرحمت افزايى خاطر مهر مظاهر مبارك و تشكر كردن و دعاگويى نمودن و آسوده بودن رعيت مى دانم اگر بدبختى براى غلام رو ندهد و خداوند بخواهد غير از اين نخواهد بود. خداوند جان غلام را تصدق خاك پاى مبارك ولى نعمت رادف (2) ذى عنايت فرمايد.

فيروزس]

ص: 146

زياده بر اين ندامت حاصل نكرده باشم. دو ماه از سال رفته كرمان تالان زده دار المفسده را به من مرحمت فرموده مأمور شدم در ورود خاك كرمان دار الوحشتى ديدم آن طبقه مردمى كه رعيت و صاحب بضاعت بودند از خوف غارت به فارس و خراسان و بنادر رفته و آن طبقه مردمى كه گدا و گرسنه و شرير و هرزه بودند در شهر و بلوك متفرق اولا شورش را موقوف و ثانيا شرير و هرزه و مفسد را جزا داده ثالثا آدم به اطراف ولايت و ممالك خارجه فرستاده تفرقه كرمان را جمع كرده ماده فساد غوغاى شهر را كه داستانشان بود معلوم كرده عيار خرج خبازخانه شهر را تشخيص داده ماهى يك هزار خروار كه سالى دوازده هزار خروار باشد معين كردم. جنس ديوانى باقى دستور العمل كرمان هشت هزار و دويست خروار است سه هزار و چهار صد خروار آن كسر عمل و كسر اجاره است و چهار هزار خروار من جميع الجهات در بلوكات غله عايد شده است و هفت هزار و دويست خروار كه مآخذ خرج خبازخانه تا اول محصول سنه آتيه بوده است كه براى استقامت بر درجه شكر نعمت و حفظ آبرو و مملكت جان و مال در تدارك اين جنس گذارده تجار به بلوكات فرستاده از ده تومان پنج هزار الى چهار تومان قيمت و از يك تومان الى دو تومان كرايه داده مخارج اجزا متحمل شده به شهر آورده در خروارى سه تومان و هفت هزار نان فروخته ام و تا اول محصول در اين سال خشك خواهم فروخت. جنس ديوان را كه از اول دولت خدا داد الى كنون هيچ سال در كرمان از دوازده هزار الى هفده هزار و ده شاهى بيشتر مسعر نشد در خروارى دو تومان و پنج هزار به من مسعر گرديد و از آن طرف ده هزار و چهار صد خروار كسر عمل و اجاره به نرخ ديوان هشت هزار و پانصد تومان است هرچه عرض و عجز و التماس مى كنم به امروز و فردا مى گذرانيد و در اين موقع سفر بلوچستان و خسارت و صدمه لازمه آن سامان است و متحّير مانده ام اقساط ديوانى را قبل از موعد پرداخته ام و براى اينكه در سفر تفرقه خاطر نبرم يك قسط باقى مانده از كل را هم قرض كرده فرع داده روانه داشته به اقبال همايون روحنا فداه به سفر مى روم در تمام خاك كرمان طورى مردم راحت و اميدوار و آسوده راه برده ام و به دعاگويى وجود مبارك رطب اللسان نگاه داشته ام كه در اين مدت به قدر صد دينار مال احدى به سرقت نرفته سارق گرفتار كرده ام. وضع سابق كرمان را من جميع الجهات به نظر آوريد و وضع امساله را از نوكر مأمور و متوقف و از تاجر و رعيت فردافردا بپرسيد تا حق مدعا مكشوف افتد. در فقره كاه، اين كاه از اصل اجاره حاج شهاب الملك جمع مستأجر نشده و من كه مأمور به امضاى اجاره او بوده ام عنوان مطالبه در دست ندارم كاه ديوانى كرمان از خالصجات بلوچستان و بم و نرماشير و جيرفت و رودبار و غيره است كه به قدر حاجت نوكر مأمور صرف و

ص: 149

تتمه را آتش مى زنند حومه شهرى سه چهار پارچه خالصه دارند و پارچه آن امسال عمل نداشته باغين و ماهان هم حتى نوكر مأمور شده اگر حكما مى خواهيد من هم حسب الحكم به مستأجرين از نقد و كاه هر طور قرار مى دهيد حواله مى دهم هركس را براى مطالبه معين مى كنيد مختاريد و هر قسم از مستأجرين شكوه و شكايت استماع مى فرماييد خود دانيد. همين قدر باقى ماليات را از اين مباشرين بى پا وصول كنم و به قروض خود بدهم بر آسمان حمد و ثنا بلند مى دارم.

فرمانفرما- 2 محرم

جواب، جناب جلالت مآب اجل اكرم آقايى آقاى مستوفى الممالك عرض مى شود خداوند جان همه چاكران را تصدق وجود مبارك چنين ولى نعمت كل روحنا فداه نمايد حاجى ديوان بيگى حاضر بود تلگراف را زيارت كرده به دقت تشكرات عمل آورد و عرض بنده اين است كه از كيج و مكران من بنده قاتل را فرستاده گرفته و مى گيرم كه در بم محبوس است كه خودم به سزايش در آنجا خواهم رساند در كاروانسراى مشهد يكى را دستگير كنند بقيه چرا بايد فرار كنند به هيچ وجه دليلى ندارد حكم او با اولياى دولت مى باشد.

فرمانفرما

قسم را بهتر دانستم كه ديگر زحمتى و دردسرى ندهم به قول شريف خان فضولى افت و نيفت دارد به من فضولى نيفتاد مرا چه كار به ملبوس و انتظام قشون و غيره و غيره صاحب اختيار خودتان مى باشيد و چه لازم كه خود را سنگ روى يخ بكنم در هرحال و هرجا باشم غلام و بنده بدون عرض عريضه و فضولى و دردسر خواهم بود.

نصرت الدوله

آ آجودان باشى، جهانگير (خان) 8، 13، 15، 18، 19، 22، 44، 45، 48، 51، 64، 66

آذربايجان- آذربايجانى 6، 10، 18، 27، 29، 31، 33، 35، 37، 39، 47، 51، 54، 55، 57، 58، 61، 64، 66، 85، 92، 125

آستان قدس رضوى چهارده

آشتيانى، ابراهيم خان (ميرزا) 83

آشتيانى، محمد تقى- قوام الدوله، محمد تقى آل داود، على (سيد) 16

آصف الدوله، عبد الوهاب- نصير الدوله، عبد الوهاب

آصف الدوله، غلامرضا- شهاب الملك، غلامرضا

آغا محمد خان قاجار، شاه ايران 129

آقا خان (ميرزا) 1، 73، 78

آقاكش (خان) 54، 58

آقايى- مستوفى الممالك، يوسف آق قلعه 34

آندره اينى، انريكو (ژنرال) 21

الف ابراهيم خان سرتيپ 129، 143

ابو ترابيان، حسين 11

اتحاديه، منصوره 9، 26

احتساب آقاسى، محمود 71

احتشام الدوله، اويس (ميرزا) 92

اداره كل بيوتات وزارت امور اقتصادى و دارايى 9

اداره گمرك 141

اراك 29، 63، 67، 69، 73، 74، 75، 78، 79، 83، 85، 86، 88، 90، 91، 92، 95، 98، 101، 103، 104، 106، 107، 114، 115، 119، 122، 123، 124، 136

اردبيل 12

اردشير ميرزا (شاهزاده) 96

ارزوئيه (از توابع سيرجان) 132

اروپا 4، 28، 41

استرآباد- گرگان 7، 12، 14، 26، 27، 30، 32، 36، 37، 39، 45، 48

استنلى صاحب 15

اسدآباد 26، 35، 37، 39، 122

اسد الله سلطان 12

اسماعيل پاشا (سرتيپ ماكويى) 17

اسماعيل ميرزا 12

اشرف 78

اشرفى، حاجى محمد (ملا) 77، 78، 79

ص: 155

اصانلو (طايفه) 73

اصطهباناتى، جعفر (سيد) 15

اصطهباناتى، يحيى (سيد) 15

اصفهان 9، 14، 25، 26، 27، 28، 34، 35، 45، 83، 108، 119

اصلان، خان (سرتيپ) 10

اعتضاد السلطنه، محمد حسين 11، 13

اعتماد السلطنه، محمد حسن (خان) 9، 15، 16، 17، 18، 19، 22، 25، 27، 28، 111

افشار (ايل) 9، 10، 17، 18، 25، 26، 33، 35، 52، 62، 132، 133

افشار قاسملو، سليمان- صاحب اختيار، سليمان (خان) افشار، نصر الله 17

اكسير التواريخ (كتاب) 11، 13

الماثر و الاثار (كتاب) 22

امير تومان، سهراب (خان) 129

امير ديوان قزوينى، نبى- قزوينى، نبى اميركبير، تقى (ميرزا، خان) يازده، شانزده، 1، 40

امين الدوله، على (ميرزا) 72

امين السلطان، ابراهيم 7، 40، 151

امين الصره، پاشا خان- امين الملك پاشا خان امين الملك، پاشا (خان) 7، 40، 151

انزلى 16، 39، 40

انگريز- انگليس انگليس 28، 49، 80، 81

انوشيروان ميرزا (پسر ضياء الدوله) 6، 93، 98، 101، 123، 125

اورامان 17

اهرى، ابو الحسن (حاجى) هفده

ايتاليا- ايتاليايى 21

ايران 58، 116، 117، 147

ايشان (سردار) بيست و دو

ايل بيگى، لطف الله (خان) 31

ايل بيگى، محمد قلى (خان) هفده

ب- پ بابل 78

بابيه 86

بابى ها- بابيه بارفروش- بابل باستانى پاريزى، محمد ابراهيم سيزده، بيست و پنج

باغ شاهزاده (ماهان) بيست و هشت

باغين 149

بافت 132

باقر (حاجى- سيد) 72

بامداد، مهدى بيست و چهار، 17، 18، 39، 40، 42، 57، 65، 95، 110، 128، 141، 146

بجنورد 29

بختيارى، حسين قلى (خان) 57

ص: 156

بختيارى (منطقه) 57، 93، 98، 99، 102، 105، 121

بردسير (كرمان) 129، 130

بروجرد 6، 16، 69، 75، 88، 92، 94، 98، 101، 102، 105، 114، 115، 116، 119، 121، 122

بزرگ جان، ميرزا (نايب درجزين) 62

بشاگرد 129، 143

بلوچستان 129، 131، 138، 140، 141، 144، 145، 148، 149، 150،

بم 131، 140، 145، 148، 149، 150

بمپور 143

بوشهر 12، 81

بوشهرى، حسين (خان- شيخ) پانزده

بوشهرى، نصر (خان- شيخ) پانزده

بهارلو، نصر الله (خان) 128، 129، 132، 140، 146

بهاء الدوله، بهمن ميرزا 44، 51

بهبهان هفده

بهده (قلعه) شانزده

بيدشهر (منطقه) هفده

بيگلربيگى، باقر خان يازده

پهلوى بيست و هشت

پى يه مونتسه، آنجلو ميكله بيست و دو

ت تاريخ بيدارى ايرانيان (كتاب) چهارده

تاريخ روضة الصفاى ناصرى (كتاب) سيزده

تاريخ كرمان (كتاب) بيست و پنج

تاريخ معاصر ايران (كتاب دوم) بيست و يك

تاريخ معاصر ايران (كتاب سوم) بيست و يك

تاريخ منتظم ناصرى (كتاب) 16

تبريز- تبريزى 6، 10، 17، 27، 32، 85

ترشيز- ترشيزى 35، 55

تفرشى، ابو القاسم چهارده، 95

تفرشى، موسى (ميرزا) نوزده، 69، 71

تقى خان سرهنگ 129، 132، 133، 140، 146

تلگراف خانه (انگليس) 129

تنكابن 34

تويسركان 98، 100

تهران 1، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 17، 18، 19، 20، 27، 28، 30، 32، 33، 35، 37، 38، 39، 41، 44، 45، 54، 55، 56، 62، 67، 69، 70، 75، 78، 81، 84، 85، 86، 87، 88، 90، 91، 94، 95، 97، 101، 103، 104، 108، 111، 117، 121، 125، 126، 128، 130، 131، 132، 133، 134، 135، 136، 137، 138، 139، 142، 143، 144، 146، 147، 149، 151

ج- چ جاجرم بيست و دو

ص: 157

جباخانه 24، 34، 61

جبار روزنامه نويس (ميرزا- حاجى) 81

جبرئيل خان 18

جغين 140

جناب آقا- مستوفى الممالك، يوسف جويم هفده

جيرفت 148

چاردولى، فتح الله خان 122

چينى سازى (كارخانه) 24

ح- خ حاج ميرزا آقاسى سيزده

حاجى لو (طايفه) 93

حسام الدوله، تيمور دوازده

حسام السلطنه 41، 45، 46، 54، 55، 105

حسين بيك (امير قائن) 36

حسينعلى شاه- فرمانفرما، حسينعلى حسين قلى (خان) 45، 55

حسينى فسايى، حسن يازده، دوازده، هفده

حشمت الدوله، حمزه ميرزا 6، 27، 29، 30، 34، 91

حقايق الاخبار، ناصرى (كتاب) سيزده

حكومت سايه ها (كتاب) بيست و سه

حكيم، ابو القاسم، ميرزا 123

حكيم الممالك 15، 121

حكيم باشى، ميرزا بابا 37

حميد ميرزا- ناصر الدوله، حميد خارك (جزيره) چهارده

خاطرات ليدى شيل (كتاب) يازده

خالقى، روح الله بيست و هشت

خانبابا خان 122، 123

خاندان حكومتگر در ايران (كتاب) نه

خان محقق 46

خديوجم، حسين سيزده

خراسان 10، 11، 16، 17، 28، 29، 30، 34، 37، 45، 48، 49، 52، 54، 55، 61، 138، 148، 149

خرقان 16، 18، 26، 58، 62

خلجستان 107

خلج، على اكبر خان 107

خلج، محمد حسين خان 107

خلخال (فوج) 40

خلوتى، پاشا بيك 22، 30

خمسه 6، 25، 31، 54، 60، 93

خمين 38، 102

خوار 57

خوانسار 9، 98، 119، 125

خورموجى، محمد جعفر سيزده، چهارده، پانزده، شانزده، نوزده

خوى 13، 18، 22، 23، 26، 31، 34، 42، 44، 45، 61

ص: 158

د- ذ دار الخلافه- تهران دار الشوراى دولتى- شوراى دولتى دار الشوراى كبرى- شوراى دولتى دامغان 32

دبير الملك، محمد حسين 69، 70، 76، 80، 81، 82، 83، 84، 86، 90، 91، 103، 125، 126

درّان خان (ضابط رودبار) 133 نامه هاى حكومتى فيروزميرزا فرمانفرما متن 197 فهرست اعلام

جزين (فوج) 38، 62

درجزينى، غلامعلى (سرتيپ) 41، 62

درياى عمان چهارده

دشتاب 132

دفتر مخصوص شاه بيست و چهار، 57

دماوند 23، 26

دودانگه، ابراهيم خان 37

دويرن (طايفه) 31

ديوانخانه عدليه- وزارت دادگسترى ذو الرياستين، حاجى 113

ذو الفقار خان 16

ر- ز- ژ رحيم خان سرهنگ 13

رستگار فسايى، منصور يازده

رشت 46

رضا قلى ميرزا- مستوفى، رضا قلى ميرزا رضوانى، محمد اسماعيل (دكتر) بيست و دو، سى

ركن الدوله، محمد تقى ميرزا 128، 149

رودبار (كرمان) 56، 129، 132، 133، 140، 148

روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه (كتاب) بيست و هفت

روسيه 125

رويتر (قرارداد) بيست و چهار

زرند 10، 11، 25، 27، 31، 34، 145

زعفرانلو (طايفه) 42

زمان، على اكبر (ملا) چهارده

زنجان 61

زهر مار خان- افشار، نصر الله زين العابدين خان (ميرزا) 73

ژنو ده

س- ش سارى اصلان 15

سازمان اسناد ملى ايران بيست، بيست و سه، بيست و هشت، بيست و نه، سى

ساسانى، خان ملك بيست و سه

ساعد الدوله، حبيب الله، خان 7، 34

سالار لشگر، حسنعلى- گروسى، حسنعلى

ص: 159

ساوجبلاغ 58، 64، 78

ساوه 15

سپهسالار اعظم، محمد 65، 134

سپهسالار، حسين (ميرزا) 28، 99، 102، 105، 121، 124، 131، 134، 135، 136، 139، 141، 142، 143، 144، 146، 150

سرخس بيست و دو

سردار كل- مكرى، عزيز خان سعد الدوله (حاجى) 47

سعد الملك (حاجى) 17

سفارت انگليس سى و هشت

سفرنامه عبد الفتاح گرمرودى يازده

سفرنامه فيروز ميرزا فرمانفرما به كرمان و بلوچستان نه، بيست و شش

سلطان آباد 74، 86

سلطان اويس 78

سلطانيه 76

سمنان 23، 27، 30، 32، 34، 45، 46، 48، 53، 58

سنقر 105

سنندج نوزده

سوادكوه 26

سهام الدوله، حيدر قلى (ايلخان) بيست و دو

سهام الملك 9، 25، 52، 57

سياستگران دوره قاجار (كتاب) بيست و سه

سيف الدين (پسر سردار كل) 57

سيف الملك 29

سيلاخور 12، 18، 26، 35

سى لمير (مسيو) 16، 41

شادلو (ايل) بيست و دو

شاهسون (ايل) بيست و پنج، 35، 93

شاهسون، غلامرضا- شهاب الملك، غلامرضا

شجاع الدوله، امير حسين 18، 22، 26، 30، 31، 42، 51

شجاع السلطنه، حسنعلى ميرزا ده، يازده

شجاع الملك نورى، مهر على 9

شرح حال رجال ايران (كتاب) بيست و چهار

شرح حال فرهاد ميرزا معتمد الدوله (كتاب) نوزده

شرح زندگانى من (كتاب) نوزده

شفيع (حاجى- ميرزا) 28، 35

شقاقى، رحمت الله خان 32

شميل (ناحيه اى در ميناب) 140

شهاب الملك، غلامرضا خان 140، 148

شيراز يازده، دوازده، چهارده، پانزده، هفده، هجده، بيست و هشت، چهل و يك، 130، 141

شيرازى، ابو الحسن- مشير الملك ثانى، ابو الحسن شيرازى، عبد الوهاب- نصير الدوله، عبد الوهاب شيل صاحب يازده

شيل، ليدى يازده

ص: 160

ص- ض صاحب اختيار، سليمان خان 17، 27

صادق خان (حاجى- ميرزا) 12

صديق الملك 82

ضرابخانه 116، 117

ضياء الدوله، رحيم (ميرزا) 18

ط- ظ طسوجى، حسين سلطان 26

طهماسب دوم صفوى، شاه ايران 90

ظل السلطان، مسعود ميرزا 9، 56، 112، 119

ع- غ عباس سوم صفوى، شاه ايران 20

عباسقلى خان والى 149

عباس ميرزا نايب السلطنه ده، سى و هشت، 95، 101، 146

عبد الحسين خان (سرهنگ) 40

عبد الله خان سرهنگ 130

عتبات 117

عدليه- وزارت دادگسترى عراق عجم- اراك

عز الدوله، عبد الصمد ميرزا 110، 111

عزت الدوله 77

علاء الدوله، محمد رحيم خان 15، 21، 22

على اكبر سررشته دار بختيارى 121، 122

على قلى خان سرتيپ 12، 30، 33، 45، 48، 53، 64، 74، 89

على نقى سرتيپ 54، 74

عماد الدوله 9، 11، 12، 27

عميد الملك 78

غلامعلى خان سرتيپ 62، 74

ف- ق فارس 30، 31، 38، 52، 55، 63، 102، 132، 133، 140، 148

فارسنامه ناصرى (كتاب) يازده، پانزده، هفده

فتحعلى قاجار، شاه ايران ده، 17، 65، 129

فخر الملك، ابو الحسن خان بيست و هشت

فراشباشى، محمد كاظم بيك 117

فراشباشى، مهدى 87

فرمانفرما، حسينعلى ميرزا ده، دوازده

فرمانفرما، فريدون سيزده

فرمانفرما، فيروز ميرزا اكثر صفحات

فرمانفرماى عالم (كتاب) ده

فرنگ، فرنگستان- اروپا

فرهاد ميرزا 78

فراهانى، منصور يازده

فرهنگ آباديها و مكانهاى مذهبى كشور (كتاب) 132

ص: 161

فرهنگ لاروس (كتاب) 79، 145

فرهنگ معين (كتاب) 2

فريدن 9، 112، 119

فريدون ميرزا نايب الاياله آذربايجان سيزده

فهرس التواريخ (كتاب) ده

فيروزكوه 11، 34، 53

قائم مقام ثانى، ابو القاسم ده

قائم مقام، صادق بيست، 96، 97، 98

قاجار دولو، محمد- سپهسالار اعظم، محمد قاسمى، ابو الفضل نه

قاين 36

قبّه، حسن خان 60

قراچلو، اسماعيل دوازده

قزوين بيست، 4، 12، 26، 28، 31، 35، 52، 53، 58، 64

قزوينى، محمد طاهردوازده

قزوينى، ميرزا نبى خان 21

قسطنطين 39

قلعه سفيد دوازده

قلعه قراتيكان (خراسان) بيست و دو

قم 45، 95، 107، 123

قوام الدوله، محمد تقى سيزده

قوام الملك شيرازى، على اكبر پانزده

قوام الملك شيرازى، على اكبر پانزده

قوام الملك، محمد (ميرزا) 129، 132، 133، 140، 146

قورت بيگلو، طالب 45

قورخانه 2، 3، 4، 5، 7، 13، 15، 19، 21، 22، 24، 25، 27، 28، 31، 41، 46، 49، 65، 77، 81، 102، 133، 138، 143، 144، 146، 150

قهرمان ميرزا 27، 53، 65

ك- گ كازرون هفده

كاشان 25

كاظم خان سرتيپ 139

كامران ميرزا (پسر معين الدوله) 100، 112، 125، 139

كامران ميرزا نايب السلطنه 7، 25، 41، 50، 62، 84، 123

كراچى 129

كربلا 63

كردستان 16، 73

كرمان 6، 16، 27، 81، 90، 128، 129، 130، 131، 132، 133، 134، 135، 136، 137، 138، 139، 140، 141، 142، 143، 144، 145، 146، 147، 148، 149، 150، 151

كرمانشاه- كرمانشاهان 27، 41، 83

كرمانى، ابراهيم (خان) سى و هفت، 69

كرمانى، غلامحسين (خان) 69

كرمانى، ناظم الاسلام چهارده

ص: 162

كرمانى، نعمت الله بيست و هشت

كريم خان سرتيپ 34

كزاز 74، 88

كشمير دوازده، سى و دو، 11، 55

كلانتر، كاظم خان سيزده

كلانتر، محمود خان 69

كمره- خمين

كنگاور 122

كهزاد بيك وكيل باشى 12

كيان فر، جمشيد يازده

كيج 150

گرگان 7، 12، 14، 26، 27، 30، 32، 36، 37، 39، 45، 48

گروس 26، 27، 35، 41

گروسى، حسنعلى بيست و هشت

گزارش ايران (كتاب) 58

گزاف خان (حاكم سمنان) 64

گلپايگان 26، 35، 93، 98، 100، 102، 125، 139

گلپايگانى، هدايت الله مجتهد 125

گواشير بيست و پنج

گيلان 14

ل لارستان شانزده

لرستان 17، 27

لندن دوازده، سى و هشت، 80

م مازندران 27، 30، 64، 77، 78

ماكو- ماكويى 16، 17، 42

مامقان 85

ماهان 149

ماه سماء بيست و هشت

مجلس آخال 46

محدث، مير هاشم پانزده

محلات 81

محلاتى، آقا خان سيزده

محمد اسماعيل خان 69

محمد جعفر خان سرهنگ 18

محمد ربيع سلطان 134، 135

محمد رضا (پيشكار اراك) 74، 76، 88، 106

محمد صادق خان سرتيپ 8

محمد قاجار، شاه ايران 29، 49

مخبر الدوله بيست و سه

مدرسه دار الفنون 16

مراغه 25، 26، 29، 36، 39

مراغه، قاسم خان 62

مراة البلدان (كتاب) پانزده، شانزده، هفده، هجده، نوزده، بيست و دو

مرتضى قلى خان سرهنگ 83

مستوفى، ابراهيم (سيد) 112

ص: 163

مستوفى الممالك، يوسف 11، 13، 16، 17، 24، 25، 27، 29، 30، 34، 38، 41، 42، 60، 63، 70، 73، 84، 93، 94، 109، 111، 114، 116، 117، 125، 128، 129، 130، 131، 138، 140، 141، 146، 149، 150

مستوفى، رضا قلى ميرزا 114، 118

مستوفى، صادق- قائم مقام، صادق (ميرزا)

مستوفى، عبد الله نوزده

مسجد مشير الملك سى و شش، 56

مشكوة الملك، مقدس (حاجى) 10

مشهد 29، 31، 44، 50، 54، 58، 128، 138، 150

مشير الدوله، حسين- سپهسالار، حسين مشير الملك ثانى، ابو الحسن خان (حاجى- ميرزا) 56

مشير لشگر 143

مشيرى، محمد يازده، دوازده، چهارده

مصدق، محمد (دكتر) بيست و هشت

مصطفى قلى خان سرتيپ 55

مظفر الدوله، على (سلطان) 58، 62

مظفر الدين قاجار، شاه ايران بيست و هشت

معتمد الدوله، منوچهر خان 37، 132، 140، 146

معتمد الملك، يحيى خان 7، 12، 27، 30، 33، 34

معمارباشى، عبد الله (خان) 126

معير الممالك 11، 30، 35، 44، 56، 65، 117

معير، عبد الله (حاجى- ميرزا) 117

معين التجار 143

معين الدوله، احمد ميرزا 95، 100

معين الدين ميرزا وليعهد هجده

معين الملك 22، 39

مغان 32

مكران 150

مكرى، عزيز خان 40

ملاير 73، 83، 94، 98، 100، 101، 103، 104، 105، 108، 110، 112، 113، 114، 115، 119، 120، 123، 124

ملك آرا 33، 75، 102

ملك التجار، مهدى نوزده

ممسنى دوازده، هفده

ممسنى، ولى خان دوازده

موزه راث سوئيس ده

موسى خان نايب لله باشى 7

موسيقى و تناسبات (كتاب) 16

مهدعليا 8، 16

مهران 15، 24، 28

ميانكوه 105

ميرزا موسى وزير- تفرشى، موسى ميناب 132، 140

مؤيد الدوله، طهماسب ميرزا 10، 13، 18، 31

ص: 164

ن ناصر الدوله، حميد ميرزا 102، 124

ناصر الدين قاجار، شاه ايران 14، 28، 62، 76، 138

ناصر الملك 35، 41، 48، 77

ناظم الملك، محمد حسين (ميرزا) 45

ناظم الملك، محمد على ميرزا هفده

نامه هاى اميركبير به انضمام رساله نوادر الامير (كتاب) شانزده

نايب الدوله 78

نجف اشرف بيست و هشت

نجفقلى ميرزا والى فارس دوازده

نجم السلطنه بيست و هشت

نرماشير 131، 140، 145، 148

نسقچى باشى، حسن خان 20

نصر الله خان سرتيپ- نصر الملك، نصر الله نصرت الدوله، عبد الحسين ميرزا بيست و هشت

نصرت الدوله، فيروز ميرزا- فرمانفرما، فيروز ميرزا

نصير الدوله، عبد الوهاب خان شيرازى 141

نظام الدوله 47، 49، 54، 55، 58، 62، 64

نظام الملك 47، 59، 63

نقاش باشى، على اكبر خان 16

نقشبندى، شيخ عبيد الله 21

نواب صفا، اسماعيل بيست و دو

نور 73

نورى، نعيم (ميرزا) 7

نهاوند 98، 104، 105، 108، 110

و وادى السلام بيست و هشت

وزارت امور خارجه 141

وزارت تجارت 141

وزارت جنگ 124

وزارت دادگسترى 40

وزارت دربار 20

وزارت صنايع 8

وزارت كشور 57

وزارت وظايف 151

وزيرى، احمد على خان بيست و پنج

وكيل الملك 132

ولايات مركزى 92، 100، 104، 105، 113، 115، 117، 120، 121، 122

ه هدايت، رضا قلى ده، سيزده

هدايت، مهديقلى 58

ص: 165

هشترود نوزده

هما خانم ده

همت كرمانى، محمود بيست و پنج، بيست و هفت

همدان 27، 33، 93، 98، 105، 106، 107، 111، 113، 114، 115، 116، 117، 119، 120، 122، 123، 124

هند دوازده

ى ياور، حسين ميرزا 3

يحيى خان (حاجى- ميرزا)- معتمد الملك، يحيى خان

يزد 81، 138

يموت (ايل) 15، 18

يمين الدوله- ظل السلطان، مسعود ميرزا يوروپ- اروپا

ص: 166