بدست خواننده برسد، مگر کتبی که در نزد مؤلف یا شاگردان مجاز مؤلف قرائت و مقابله شده و اجازه قرائت داده شده باشد- و آنهم باز از حلیه انتقاد عاری بود، و از آن قبیل کتب هم کمتر بدست میآمد، و همه مؤلفان این زحمت را احتمال نمیکردند، ازین سبب غالب کتب علمی و ادبی در زمان خود مؤلف هم مغلوط و ناقص منتشر می شد و هر کاتبی بسلیقه خود چیزی می افزود یا چیزی می کاست! دانشمندان از اواخر قرن گذشته بخیال اصلاح این قبیل کتب که میراثهای علمی و ادبی قدیمست افتادند- و از ابتدای قرن اخیر ببعد کتبی ازین دست که با دقت و تحقیق و غور رسی فراوان و مراجعه بمآخذ و اسناد عمده و استقصای کامل تهیه شده بود انتشار دادند.

علما و فضلای مشرق نیز رفته رفته در سایه تشویق دانشمندان دیگر این روش پسندیده را دنبال کردند- لیکن در خود ایران باز ترتیب طبع کتب بهمان طرز دیرین دوام داشت و

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 2

کتابهائی با اغلاط و تصحیفها و کم و زیادیهای بی پایان بطبع میرسید (که هنوز هم بدبختانه دوام دارد!) و کتبی غیر نافع بوجود میآمد و مایه گمراهی خواننده بیچاره را فراهم میاورد و دانش آموزان را اغراء بجهل مینمود! از روزی که سایه دولت مقتدر بندگان اعلی حضرت همایون شاهنشاه پهلوی خلد اللّه ملکه بر مرز و بوم ایران تافت و شمعهای خاموش این کشور یکایک با شمع افروخته هوش و ذکای خارق العاده این شهریار جهاندار روشن گردید، توجهی هم بامر معارف مبذول شد و گذشته از اصلاحات بزرگ و مؤثری که در

کار آموزش و پرورش کودکان و نوجوانان کشور و ایجاد دبستانها و دبیرستانها و دانشکده ها و اوقاف و امور ورزشی و غیره صورت بست، توجه و اعتنای خاصی نیز در کار زبان پارسی از ایجاد کتابخانها و مطابع و جلب کتب و پاک کردن زبان از لغتهای دخیل و رواج زبان پارسی از طرق مختلف مبذول افتاد.

نخست در وزارت معارف اعتباری از برای خرید کتب فراهم آمده، و کتب کتابخانه سلطنتی را نیز بکتابخانه های ملی اعطا فرمودند- و در احداث کتابخانهای بزرگ در وزارت جنگ و وزارت معارف و بناهای کوه پیکر برای این کار امر شاهانه صادر شد و کتابخانهای دیگر هم وسعت بی اندازه یافت.

سپس اعتبار دیگری از برای استنساخ کتب کمیاب یا منحصر بفرد فارسی و عربی که در کتابخانهای اروپا و غیره سراغ می شد بوزارت معارف داده شد و ازین راه نیز کتب نفیس و عمده که یکی از آن جمله همین کتاب مجمل التواریخ و القصص است- بتوسط علامه بزرگوار آقای محمد قزوینی دامت افاضاته بایران ارسال گردید.

در همان وقت اعتبار دیگری از برای تصحیح کتب قدیم بطرز جدید و تألیف و ترجمه کتب تازه بوزارت معارف اعطا گردید که از آن راه تاکنون کتب نفیس فراوانی (سوای کتبی که در خود وزارت جنگ و مطبعه زیبای آن تاکنون منتشر شده است) تهیه و طبع شده و یا برای طبع آماده گردیده است.

اقدام دیگر- تاسیس اداره انطباعات بود که وجود خارجی نداشت و بر حسب احتیاج از برای رسیدگی بامور مذکور ایجاد گردید و خدمات شایانی بامور علمی و ادبی انجام داده و خواهد داد.

بالاترین اقدام که بایستی از مجموع اقدامات

گذشته نتیجه بگیرد تاسیس بنگاه فرهنگستان بود که بر حسب امر و تاکید خاص شهریاری بوجود آمد و اینک قریب سه سالست که در سایه تعالیم خاصه شهریاری بزدودن و پیراستن زبان فارسی مشغولست- و سوای این در تدارک فرهنگ صحیح و جامع فارسی که هنوز در آرزوی آن روز میگذرانیم- و نوشتن دستور وسیع زبان دری

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 3

که از آن حیث هم در تنگنای بی خبری دست و پا میزنیم- برآمده و جمعی از دانشوران و اساتید زبان فارسی نیز در فرهنگستان بآماده کردن این دو مقصود بزرگ سرگرم هستند.

از کتبی که در ظرف این پنج شش سال اخیر بطرز جدید فنی بامر وزارت معارف تصحیح شده است آنچه بتوسط حقیر انجام یافته بقرار ذیلست:

1) تاریخ سیستان با مقدمه: قریب 500 صفحه که طبع شده است.

2) مجمل التواریخ با مقدمه: قرب 600 صفحه که طبع شده است.

3) تاریخ بلعمی با مقدمه: قرب دو هزار صفحه زیر چاپست.

4) رساله نفس ارسطو با مقدمه: قرب صد صفحه که طبع شده است.

5) جوامع الحکایات و لوامع الروایات عوفی: قرب دو هزار صفحه است که سه ربع آن کامل شده و برای طبع آماده است.

بالجمله تصحیح فنی و انتقادی چنانکه اشاره شد، در این سالهای اخیر در خود ایران از برکت جنبش تازه معارفی و از مدد قوه مشعشع ذات خارق العاده پیشوای بزرگ ایران شایع شده است و امیدواریم که من بعد صاحبان مطابع و سایر خیر خواهان معارف نیز متوجه محسنات این عمل بوده و از طبع و نشر کتب مغلوط بطرز قدیم خودداری کنند، و با تحمل اندک زحمت و

ارجاع هر کتاب باهل خبره و فن، از وزارت معارف پیروی نموده و کتبی سودمند و مفید بوجود آورند بلکه کتابهای چاپی مفید را نیز بدین وسیله احیا کنند.

و غریبی موجود بود که تقریبا هیچ کتاب خطی قدیمی از آن خالی نیست و اشکال بزرگ دیگر آنکه این نسخه منحصر بفرد و از کتب مختلف نقل و ترجمه شده بود، و چیزی که بتصحیح قسمت عمده کتاب همراهی کرد، تاریخ حمزه اصفهانی و تاریخ طبری بود، که از سوء خط کتاب حمزه نیز با اینکه در برلین بطبع رسیده پر است از اغلاط و افتادگیها- و ازین دو کتاب که بگذریم دیگر کار دشوار مینمود، چه مآخذی که مؤلف از آنها نقل یا ترجمه کرده چنانکه بعد دیده خواهد شد از میان رفته یا تدارک آن دشوار، و در آن حالی که فقیر بتصحیح مشغول بود جز بچند کتاب متعلق بکتابخانه خود که در دسترس وی قرار گرفته بود بکتابخانه های دیگر دست رسی نداشت، چنانکه قسمتی از اغلاط را در تصحیح مطبعه مراجعه و اصلاح کرد.

در سال تالیف (520 ه) و ترجمه حال مؤلف که از اسدآباد همدان است زیاده از آنچه آقای قزوینی تحقیق کرده و در مقدمه خودشان نوشته اند، چیزی بدست نیامد، جز آنکه گویا مؤلف در اصفهان نیز بوده و باهواز نیز گردش کرده است (ص: 445) و شاید از جمله دبیران سلاجقه بوده است زیرا زیاد از اصفهان بحث کرده و یکبار هم آنرا بعبارت «حماها اللّه عن الافات» (ص- 296) دعا میفرستد.

کتبی که مؤلف از آنها نام برده است قسمتی را که آقای قزوینی استقصا کرده اند:

اخبار بهمن، اخبار لهراسف ...، اخبار نریمان ...، اخبار هندوان (مختصر مهابهارتا- ر ک: ص 108- 109 حواشی)، ادب الملوک، پیروزنامه، تاج التراجم، تاریخ احمد بن ابی یعقوب بن واضح الکاتب، تاریخ اصفهان،

تاریخ محمد بن جریر، تاریخ حمزه اصفهانی، دلایل القبله، سکندرنامه، [ (1)] سیر و فتوح سلطان سنجر که امیر معزی بنظم آورده. [ (2)] سیر العجم و سیر الملوک لابن المقفع، شاهنامه فردوسی، عجایب الدنیا، عجایب العلوم،

______________________________

[ (1)] این اسکندر نامه ظاهرا همان است که امروز با تصرفات و اضافاتی در دست مردم میباشد که آنرا بمنوچهری نسبت میدهند- نسخه دیگری از اسکندر نامه دیده شده است که ظاهرا قبل از قرن پنجم بفارسی نوشته شده و نسخه خطی نفیسی از آن در کتابخانه فاضل محترم آقای سعید نفیسی موجود است و مؤلف آن گویا معلوم نباشد.

[ (2)] چنانکه در حاشیه کتاب ص 412 اشاره شده گویا مراد قصاید مدیحی باشد که معزی در شرح غزوات و حروب سنجر گفته است، ور نه تا امروز با آنکه بالنسبه آثار معزی بیش از شعرای دیگر سلاجقه در دستست اثری از کتاب مستقلی در سیر و فتوح سنجری پیدا نیست و در تذکرها هم ذکری نشده است مگر بعدها پیدا شود.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 5

فرامرز نامه، قصه کوش پیل دندان، کتاب اصفهان لحمزه بن الحسن، کتاب اصفهان لعلی بن حمزه بن عماره بن حمزه بن یسار، کتاب الانساب، کتاب السیر، کتاب الفتوح، کتاب المعارف (که علی التحقیق المعارف ابن قتیبه است) کتاب همدان، گرشاسف نامه، مجموعه بو سعید آبی (و هو الوزیر ابو سعید منصور بن الحسن الابی از وزرای دیالمه مؤلف نثر الدّرّ و تاریخ ری ..- ر ک: ص 404 حاشیه 3) همدان نامه، انتهی ... و در اثناء کتاب فقیر نیز بچند کتاب دیگر برخورد و نام آنها از این

قرار است:

تاریخ بیهقی (ص 405) که بی شک همان تاریخ معروف ابو الفضل بیهقی است.

تاریخ یمینی (ص 405) که باید تاریخ یمینی تالیف عتبی باشد.

کتاب التاجی که صابی کرده است در اخبار دیالمه (ص 388) (کتاب التاجی فی اخبار الدوله الدیلمیه تالیف ابی اسحق ابراهیم بن هلال بن ابراهیم بن زهرون الحرانی الصابی (313- 384 ه) صاحب رسائل و دیوان و کتاب اخبار اهله، و کتاب التاجی را گویند در زندان نوشته است، و نام آن کتاب از لقب عضد الدوله که تاج المله بود اخذ شده است و این کتاب در دست نیست و جزء ثامن از تاریخ ابو الحسن هلال بن المحسن بن ابراهیم الصابی نبیره صابی مذکور که در تاریخ دیالمه و ظاهرا ذیلی است بر تاریخ ثابت بن سنان موجود است و در آخر تاریخ الوزرا تالیف همو در بیروت بچاپ رسیده است) کتاب حمزه بن یعقوب بن وهب بن واضح (ص 259) که اگر نام حمزه بن الحسن و نام احمد بن ابی یعقوب بن واضح درین نام بردن مخلوط نشده باشد کتابی علی حده است؟

کتاب ریاض الانس لعقد الانس (ص 261) که در احوال حضرت رسول بوده (حاجی خلیفه کتابی بنام ریاض الانس للامام ابی سعید الحسن بن علی الواعظ در موعظه و نصایح نام میبرد و زمان او را تعیین نمیکند) و چنانکه آقای قزوینی اشاره فرموده اند، تاریخ ابو علی بلعمی را بلا تردید در دست داشته است، در صفحه (180) گوید: «کتاب تواریخ محمد بن جریر الطبری رحمه اللّه علیه که از تازی بپارسی کردست ابو علی محمد بن محمد الوزیر البلعمی [ (1)] بفرمان امیر منصور بن

نوح السامانی که بر زبان ابی الحسن الفائق الخاصه پیغام فرستاد در سنه اثنی و خمسین و ثلاثمائه، آنچ در ذکر نسب و سیاقت پیغامبران علیهم السلام خواندیم بدین صحیفه ثبت کرده شد مجمل و مختصر» و خیلی جاها از تاریخ بلعمی عباراتی بعین نقل کرده است، از آن جمله در قصه گردانیدن کسوت بو مسلم (ص 317) که عبارات بلعمی بعین در این کتاب نقل شده است.

در صفحات 39- 40- 41 در داستان جمشید و ضحاک مثل اینست که مطالب را بعینه از کتاب فارسی قدیمتری که شاید از «نثر ابو المؤید» باشد بقول خود او، نقل کرده

______________________________

[ (1)] اصل الحشمی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 6

است، و عبارات این فصل بنظر قدیمی تر میآید و بی اندازه بنثرهای آغاز تاریخ سیستان که آنهم ظاهرا از گرشاسپنامه منثور ابو المؤید نقل شده باشد شبیه است، و هر چند مؤلف چنانکه خواهیم گفت، خود او هم نثر خود را بهمان روش پیش گرفته است لیکن باز تفاوت تقلید از اصل بخوبی پیداست.

و باز در باب تاسع شرحی دیگر شمرده و آنرا بسه فصل قسمت کرده و در هر فصلی از نو پادشاهان عجم را یاد کرده و احوال آنان را از نسب و از مدت پادشاهی و بناها و کارها که کرده اند آورده و در فصل سوم باز روایت حمزه الاصفهانی را تجدید نموده است سپس در باب عاشر روزگار هر پادشاه و اینکه کدام پیغمبر در آن زمان بود و مبارزان و معروفان آن عهد چه کسان بوده اند، شرحی تجدید مطلع کرده است، آنگاه باز در باب حادی عشر لقب پادشاهان عجم را نوشته است و بالاخره در باب الثانی و العشرون نواویس و دخمه پادشاهان مذکور را یاد نموده است- در صورتی که بایستی تمام این احوال را در یک باب ذکر مینمود تا خواننده بهره تمام برده و مؤلف هم مجبور بتکرار اسامی نمی شد- و این سیاقت را از حمزه اصفهانی تقلید کرده است و تاریخ حمزه هم تقریباً بر همین منوالست.

گویا جز در دو سه موضع که (بنرود) و (بنماند) آورده نیامده باشد و بر سر فعل نهی مخاطب (چون: بمرو- بمکنید) هیچ در نیامده است و بر سر اسامی هم بندرت دیده میشود چنانکه خواهد آمد.

______________________________

[ (1)] رجوع شود بتاریخ تطور نثر فارسی تالیف نگارنده.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 7

اندر- این کلمه روی بضعف نهاده و به (در) تبدیل یافته است، معذلک از میان نرفته و باز در هر صفحه چند جای چه قبل از اسامی و چه بعد از آن بکار رفته است و گاهی در آن باب مانند تاریخ سیستان افراطی شده است که میرساند که از جای دیگر عبارت بعینه نقل گردیده است.

در- بجای اندر مستعمل است- و بعد از اسامی مضاف به (با) منباب تاکید نیز فراوان میاید.

بر- این کلمه از حیثیت قدیم خود نیفتاده و قبل از افعال و بعد از اسامی مضاف بکسرت استعمال میشود.

مر- علامت مفعول که در نثر طبری و زاد المسافر ناصر خسرو و غالب نثرهای قدیم فراوان استعمال می شده است درین کتاب کمتر مورد استعمال یافته و از تاریخ سیستان هم بمراتب کمتر این کلمه بکار برده شده است.

فرا و فرو و فراز- باندازه طبری و تاریخ سیستان در ترکیبها استعمال نشده و نادر است.

را- علامت مفعول به و علامت اختصاص (مفعول له) و راهای زاید یا مفعول بواسطه بکثرت کتب قدیم خاصه تاریخ سیستان نیست، اما کم هم نیست چنانکه خواهد آمد.

یاهای شرطی و تمنی و مطیعی و استمراری یا تردیدی (که در مورد گزاردن خواب آید) هر یک بجای خود استعمال شده است ولی وفور ندارد.

اگر- بمعنی (یا) چند

بار دیده شده است- چنانکه خواهیم گفت- و نیز جملهای شرطی مخصوص نثر قدیم هم در چندین مورد دیده شده است، منجمله، مثال از صفحه 169:

«بلیناس گفت اگر همین ساعت بیرون روی و اگر نه افسونی کنم که ناچیز گردی!» و در صفحه 173: «سبیط گفت اگر خراج بدهید و الا زن و فرزند شما برده کنم» و در صفحه 256: «اگر نه آنستی که بر رسول کشتن واجب نیست و (؟) اگر نه من شما را کشتن فرمودمی» که در مواردی مانند مثال اول می گویند: «باید همین ساعت بیرون روی و اگر نه افسونی کنم ...» و در مانند مثال دوم گویند: باید خراج بدهید و الا ... و در مثال سوم (اگر نه) را در قسمت ثانی با (اگر نه آنستی) را در قسمت اول جمله حذف کنند.

ایدر- عوض اینجا زیاد است ولی (ایدون) عوض (چنین) بسیار کمست.

جملهای معترضه- و حشوهای قبیح فراوان دارد که ذکر آن همه سبب درازی مقدمه خواهد بود و شاهد را مثالی دو کافیست، در سیب مرگ هادی عباسی گوید: ص 341 «گویند کنیزکی از آن هادی طبقی لوزینه زهرآلود بدیگر کنیزک فرستاد تا وی را بکشد، برشک، چون هادی بدید پیش خواست و یکی لوزینه از آن بخورد و میوه نیز گویند و بمرد!» پیداست که جمله «و میوه نیز گویند» چه حشو قبیح و بی مزه ایست، و درست مخالف آن حشوهائی است که صاحب عباد گوید: «از حشو لوزینج شیرین تر است» و مراد مؤلف آنست که هادی از آن لوزینه بخورد و بمرد و بعضی نیز گویند کنیزک میوه بفرستاد- بطریقی که مذکور

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء

بهار، مقدمه، ص: 8

گشت- و هادی از آن میوه بخورد و بمرد! باز در صفحه 360 در خلافت الواثق باللّه گوید:

«واثق او را عذابها فرمود و از جمله چهار دندانش که بزرگتر بود ضرس برکندند» این جا هم در کلمه (ضرس) بضرس قاطع میتوان گفت که از حشوهای بسیار قبیح است که اگر لوزینه در دهان باشد از هول شنیدن آن با جمیع اضراس از دهان مستمع بیرون ریزد و خواننده از بن دندان بر بی سلیقگی نویسنده خستو شود! مراد مؤلف آنست که از جمله عذابها یکی آن بود که امر کرد چهار دندان پیشین او را که ضرس خوانند برکندند! دیگر- مستعملات شعرا از انتخاب الفاظ خاص شعری و تخفیف کلمات و حذف بعضی حروف در این کتاب اثر کرده و وارد مرحله از مراحل تطور گردیده است.

و بجز چند صفحه از اول کتاب (صفحات: 39- 40- 41) که گویا با اندک تصرفی از کتابی قدیمتر نقل شده باشد، و باب الثانی عشر در ذکر پادشاهان هندوان (از ص:

107- 124) که باختصار از کتاب ابو الحسن علی بن محمد الجلتی خازن دار الکتب جرجان که در سنه 417 بپارسی ترجمه شده نقل کرده- و با وجود اختصار و حذف و ایجاز مؤلف که از مختصات این کتابست باز سبک تحریر آن قدیمتر از متن کتاب بنظر میرسد- در سایر فصول کتاب همان سبک مذکور دیده میشود و بالجمله میتوان این کتاب را در رسته اول کتب قدیم فارسی از قبیل تاریخ بلعمی و حدود العالم و تاریخ سیستان (قسمت اول) و تاریخ گردیزی بشماریم- چنانکه تاریخ بیهقی را در رسته دوم و کلیله و

دمنه را در رسته سوم و جوامع الحکایات عوفی و طبقات ناصری را در رسته چهارم و مقامات حمیدی را در رسته پنجم میتوان قرار داد، و این معنی خود بحثی است جداگانه، ازینروی این کتاب از حیث اسلوب و سبک انشاء جزء رسته اول از کتب نثر فارسی قرار دارد و هر چند بسیار موجز و فشرده و دارای ایجازهای مخل و احیانا متأثر از نثر عربی و طرز جمله بندی تازیست باز برای اهل تحقیق سند ذی قیمتی خواهد بود.

ص 234، با قید تردید.

2) آوریدن- عوض آوردن (ص 84) و این فعل که اصل فعل آوردن باشد در شاهنامه زیاد استعمال شده ولی در نظم و نثر بعد مورد استعمال کمتر دارد و بتدریج منسوخ میشود، لیکن درین کتاب یکبار آمده است و ظاهرا مؤلف تحت تاثیر خواندن شاهنامه قرار داشته است.

3) آید- در افعال ترکیبی بمعنی شود و گردد که امروز متداولست.

4) از- در مورد اضافه، مثال از صفحه 389: «و اسبار را این خیانت از او معلوم شد» یعنی این خیانت او- و از ص 383: «اندر سال از چهارصد و هشتاد و شش از دنیا برفت» و امروز هم در خراسان و هرات کلمه «از» در مورد اضافه بین روستائیان و عوام مستعملست، چنانکه گویند: «دستی از او- سری از من- جانی از تو» یعنی دست او و سر من و جان تو. و در بعض کتب نثر قدیم کلمه مذکور را بعد از کلمه «بی» میاوردند چون: بی از آنک، یعنی بی آنکه [ (1)] 5) اگر- بمعنی «یا» و این کلمه بدین معنی بقول شمس قیس رازی از مختصات مردم ابیورد و سرخس است و گوید انوری این کلمه را باین معنی آورده است- لیکن فردوسی از همه بیشتر «اگر» و «ار» و «ور» را بمعنی «یا» و «ویا» آورده است- در تاریخ سیستان و تاریخ طبری هم دیده شد- درین کتاب هم آمده است، مثال از ص 67:

«حمزه گوید آذرباد نامی بیامد و پیش او مس بر سینه گداخت ... و این چنین زردشت را ذکر گفته ام، خدای داناترست، اگر این نیز کرده است» یعنی: و یا آذرباد نیز

این کار را کرده است. و از ص 81: «پرویز را [از] انچ هیچ ملوک دیگر را نبود کوز ابری بود، هر چند شراب و اگر آب فرو کردندی هیچ کم نیامدی» یعنی: هر چند شراب یا آب کردندی ... و از ص 448: «و گفتیم پیغام بگزاردیم بدعوت مسلمانی یا جزیه قبول کردن، اگر حرب» یعنی: یا جزیه قبول کردن یا حرب ...

6) انداختن- بمعنی رای زدن و مشورت کردن، مثال از ص 496: «پس از هر نوع انداختند» یعنی رای زدند و مشورت کردند.

7) اومید- بجای امید مکرر، و این املا در تمام کتب قدیم باین شکل است:

______________________________

[ (1)] بیش از همه در جهانگشای جوینی آمده است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 10

8) ایستانیدن- و: استانیدن، فعل متعدی ایستادن- مکرر آمده است.

9) با- بمعنی (به) و (باز بار دیگر) و (بسوی برای) مکرر آمده است، مثال از ص 363:

«بفرمود تا با آن زمین حربگاه بسیار نفط سپید با اخلاط آمیخته و پخته بریختند» یعنی: به آن زمین حربگاه.

از ص 330: «چون بپراکندند معن با هم آن خانه شد و پنهان ببود» یعنی معن باز بار دیگر هم بدان خانه شد که بود ...

از ص 318: «چون این خبرها بمروان رسید که ایشان دعوت با ابراهیم الامام میکنند از وی همی خبر جست» یعنی شنید که دعوت بسوی- یا از برای- ابراهیم میکنند ...

از ص 318: «زمین ها را غله بکشتند و با سر عمارت شدند» یعنی بار دیگر بر سر آبادی و عمارت شدند .. و بجای این معنی اخیر در بعض کتب (باز) و در بعض کتب (وا) نویسند.

10) بادید- بمعنی

پدید- مکرر.

11) باز جای- بمعنی بجای اول، مثال از ص 258: «باز جای خود باز رفت» 12) باز جستن- بمعنی تفتیش (ر ک: رقم 22) 13) بازداشتن- بمعنی حبس کردن- مکرر آمده است، و از لغات مستعمل قدیم است و معنی توقیف موقتی را میرساند.

14) بازی- بمعنی مزاح و طیبت، مثال از ص 258: «ببازی عایشه را گفت پیغامبر بهتر گشت نوبت دیگر حجره است!» 15) ببشتند- بمعنی بش بستن و سد کردن پیش آب (؟) «بر لب جوی مغاک کندند روز شنبه چون ماهی در آنجا شدی راه ببشتندی و یکشنبه بگرفتندی و تأویل نهادندی ..» ص 218 و بنظر میرسد که اصل (ببستندی) بوده و کسی آنرا نقطه گذاشته است، ولی بعیدست که کسی فعل بستن فارسی را نداند و فعل بشتن را بداند ازینرو تصور میشود که این لغت اصلی باشد، و چون اصل نسخه در دست نبود معلوم نشد که نقطه شین اصلی است یا الحاقی ..

16) بجای آوردن- بمعنی بحال نخستین باز آوردن استعمال شده است.

17) بجای بگذاشتن- بمعنی ترک کردن، مثال از ص 314: «و بعد ازین رسم صف بجای بگذاشتند و سپاه جوق جوق پشتاپشت بداشتندی» یعنی رسم صف را ترک کرده و سپاه را دسته دسته پشت سر هم قرار دادند.

18) بجای رسیدن- یعنی بالغ شدن و بحد مردی رسیدن مثال از ص 341:

«چون فرزند امیر المؤمنین بجاء رسد این عهده بر من که هرون را بدان فراز آرم که [خرد را] خلع کند تا ولی عهد فرزند تو باشد.»

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 11

19) بجای رها کردن- مثل (بجای بگذاشتن) بمعنی ترک کردن

آمده است مثال از ص 354: «پس از آن خرّمه دین خواندندشان و مزدکی بجای رها کردند» 20) بخشیدن- بمعنی تقسیم و توزیع مکرر، مثال از ص 332: «و آنچه بر این عمارتها خرج بایست کرد بر مردم بخشید چنانکه دیگر باز ماند از عمارت» یعنی: هزینه عمارت بغداد را منصور میان مردم توزیع کرد چنانکه پس از وضع خرج مبلغی هم زیاد آورد! 21) بخشیده- بمعنی قسمت شده مثال از ص 75: «بزرجمهر نرد برسان فلک ساخت و گردش آن به کعبتین چون ماه و آفتاب و خانها بخشیده بران مثال» یعنی قسمت کرده بر مثال خانهای ماه و آفتاب.

22) بداشتن- بمعنی برگماشتن و ایستانیدن، مثال از ص 214: «و سپاه جوق جوق پشتاپشت بداشتندی» ر ک: فقره 17.

23) بداند- بمعنی باز جوید و تحقیق کند (امر حاضر بصیغه مغایب) مثال از ص 73: «قباد زرمهر را فرمود که از نژاد دهقان بداند، چون باز جستند از تخمه افریدون بود» 24) برجای مردن- بمعنی مردن فوری، مثال از ص 268 «کاغذی زهر قاتل بخورد که اگر اندکی از آن پیلی عظیم را دهند بر جای بمیرد» و این ترکیب در نثر پهلوی هم دیده شده و قدیمست، منجمله در کتاب «اندرز آذرباد مارسپندان» آمده است: «اگر تو افسون مار نیکو دانی زود زود دست بمار منه که ترا نگزد و بر جای میراند- و اگر شناوری بسیار نیکو دانی زودزود در آب ستمبه مرو کت آب نبرد و بجای بمیری» متنهای پهلوی ص 68 طبع بمبئی.

25) برکارداشتن- بمعنی مشغول کردن، مثال از ص 273: «ابو المحجن بر اسپ سعد وقاص نشست با سلاح، و

سپاه عجم را بر کار داشت ... و اگر نه وی بودی بیم هزیمت بودی مسلمانان را» 26) بلابه- بلایه- بمعنی زن بدکار (ص 201) طبری هم این لغت را آورده است.

27) بودن- بمعنی گردیدن، مثال از ص 248: «درین وقت آیت آمد در تحریم خمر، و شراب حرام بود» یعنی حرام گردید، یا حرام شد.

28) ببودن ماضی مؤکد مستمر و بمعنی توقف کردن و امتداد عمل- و بباشم در معنی مضارعی از همان فعل .. ر ک صفحات: 325- 320- 339- 475.

29) بعد ما که- بمعنی (بعد از آن که- علاوه بر آنکه)- مثال: «بحکم آنکه در کتابهای دارس دیده بودیم یاد کردیم بعد ما که مغان چنین گویند» (ص 38) و این ترکیب در کتب و اشعار عهد سلجوقی و خوارزمی یافت میشود، ولی در این کتاب بیش از؟

یک نوبت ظاهرا نیامده است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 12

30) بوده بود- ماضی بعید از فعل بود. ص 398 «ابو بکر رافع را بوزارت خلعت دادند و او هم از خدم و معتمدان بدر حسنویه بوده بود» و این فعل در کتب قدیم بسیار استعمال می شده است و هنوز هم در جنوب و مشرق بین عوام متداولست.

31) بوی- بمعنی با وی- ص 340 «چه واجب کند که شما پیش مادر [من] روید و بوی تفویض کنید» یعنی با وی مفاوضه کنید.

32) بوی افتادن- بمعنی پراکنده شدن بوی بد- مثال از ص 490: «بوی مردار و ناخوش میافتاد سخت عظیم» یعنی: منتشر می شد.

33) بیران- بمعنی ویران- مکرر.

34) پادشاهی- بمعنی مملکت- مکرر.

35) پشتاپشت- بمعنی پشت سرهم- مثال از ص 314: «سپاه جوق جوق پشتاپشت

بداشتندی» ر ک: فقره 17.

36) پول و فول- بمعنی پل که قنطره عربی باشد و این کلمه در پهلوی (پوهل) است و در قدیم پول با واو مجهول تلفظ می شده و فول معرب آن است. و تاریخ سیستان زیاد دارد و اسدی هم در شعر آورده است:

چو پولی است زی آن جهان این جهان* در آن عمر کالا و ما کاروان 37) تاخت- بجای تاختن از قبیل گرفت و گفت بمعنی مصدری بجای گرفتن و گفتن. ص 391.

38) تفویض- بجای مفاوضه، مثال از ص 340: «پس چه واجب کند که شما پیش مادر [من] روید و بوی تفویض کنید و سخن او آورید و در دهان مردم نهید» 39) تقصیر- بمعنی عسرت و تنگی، مثال از ص 501: «که از تن جامه عظیم تقصیر بود» یعنی از حیث پوشش بسیار در عسرت بودند.

40) تماشا- بالف بمعنی سرگرمی و مشغولی، مثال از ص 364: «و بفرمود تا همه مطربان و مسخرگان و هزالان و سگان شکاری و بوزنه و ازین جنسها که تماشاء ملوک باشد از سرای خلافت بیرون کردند» 41) تن جامه- بمعنی پوشش، مثال از ص 501 رک: فقره 37.

42) چارسو- بمعنی مربع- ص 508 و سه سو بمعنی مثلث. ص 52.

43) چند- بمعنی قدر و اندازه و بقدر و باندازه: «میان کتفها اندر چند محجمه موی سیاه و خرد و بانبوه رسته» ص 260 یعنی: بمیان کتفهای پیغمبر باندازه جای آلت حجامت موی انبوه نرم رسته بود- و بلعمی نیز در همین مورد گوید: میان دو کتفش همچند درمی بزرگ بر نهی مویهای خرد. رسته بود» و باز مجمل جای دیگر: «گفتند وقتی

بسیار بر سر شرفها آمدند هر شخصی چند بدستی و نیم بیش نبودند» (ص 493) یعنی هر یکی بقدر یکوجب و نیم زیادتر

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 13

نبودند .. و در صفحه 203: «عصا بر گرفت و بر کعب عوج زد و بیفتاد چند جهانی» یعنی ببزرگی و مقدار جهانی بود و یا مانند جهانی.

44) چون- مکرر و زاید خاصه در ابتدای جملات بدون ذکر خبر، مثال: «و چون جبرائیل علیه السّلام کبش بیاورد و ابراهیم قربان کرد» (ص 192) و «تا چون سپاه مسلمانان ... بهمه جای پیروزی یافتند و خالد را فرمود تا به یمامه رود، (ص 266) و صفحات (375) سطر 8- 9 و ص (385) س 6- و ص (445) س 6 و جاهای دیگر .. و هر چند میتوان تصور کرد که هر گاه حرف (و) را که لابد بعد از یکی ازین جملات میاید برداریم، جمله بعد از آن خبر (چون) خواهد بود، اما در همه جا گویا نتوان این اصلاح را بجا آورد و بعلاوه در تاریخ سیستان و جوامع الحکایات عوفی هم نظیر این جملها مکرر بنظر رسید، بنابر این در حذف (و) که فرض شده بود که زایدست خودداری شد.

45) خافی- بمعنی پنهان که مخفی گویند، مثال: تا چون خوانند تامل کنند هر چه مقصود هاء اصلی باشد هیچ خافی نماند.» 46) خوار خوار- یعنی بسهولت و آسانی، مثال از ص 51: «ده رطل روی در چهار بوته بگداختند و بر سینه وی ریختند خوار خوار» یعنی: آسان آسان.

و خوار در اصل لغت پهلوی بمعنی سهل و آسانست و ضد آن دشخوار است

بمعنی دشوار.

47) خواست کرد، از افعال مقاربه مرکبه و خواست گشت و خواست شد و خواست رفت و غیره- و این فعل از قرن هفتم ببعد منسوخ شده است و بجای آن دو فعل جدا آورند یا جمله بکار برند- این فعل و نظایر آن در نظم و نثر قدیم زیاد بکار میرفته و خوب فعلی است و طبری و فردوسی و غالب متقدمان آنرا بکار می بسته اند، مثال: «دعوتها آشکار خواستند کرد» (ص: 317) و «فریدون دیگر همی خواست شد» دقیقی.

48) خوانند و خواندندی- بجای آنکه امروز گوئیم (نام) در وقتی که میخواهیم نام کسی یا جائی یا چیزی را در ضمن جمله دیگری معین کنیم- چنانکه گوئیم خبر رسید که شهری که تربت نام دارد بزلزله ویران شده است. و در زبان پهلوی و نثر طبری و تاریخ سیستان و این کتاب در این موارد بجای (نام) فعل (خوانند) یا (خواندند) یا (گفتند) میآورند- مثال از نثر پهلوی: «اندر گرگان شهرستان دهستان خوانند نرسیه اشکانان کرد» (کتاب شتروهای ایران طبع بمبئی- متون پهلوی ص 20 فقره 17)- یعنی:

در گرگان ایالت دهستان نام را نرسی پسر اشک بنا کرد. مثال از تاریخ سیستان ص 362:

«و پس ایشان بشدند تا بمختاران خوانند»- و در این کتاب ص 264: «و از شتران جمازه یکی بود ایله خواندند که آنرا ملک ایله فرستاده بود» و جای دیگر ص 280: «مغیره بن شعبه را غلامی بود بنام فیروز و کنیت او بو لؤلؤ گفتندی» و گاهی بین بین آورده چون ص 272:

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 14

و این حرب قادسیه خوانند» و گاهی مانند زمان بعد

با علامت مفعول، چون: «و ملک ایشان را رتبیل خوانند» ص 279.

49) خوراسان- با واو، مکرر. و این رسم در قدیم معمول است و خوراسان را با واو نویسند و بر عکس خورشید را بدون واو- ولی درین کتاب خورشید نیز بواو است، 50) داشتن- بمعنی آمیختن و مسلط کردن مثال: «خون بر زمین نرفت که طبع خشکی زمین آنرا بخود می کشید تا آب در آن داشتند و خون برفت» (ص 267) 51) دست داشتن- بمعنی نشانه گرفتن تیر- مثال: «ده هزار مرد را از عجم کور بکردند بزخم تیر بیکی نوبت که دست بر چشمشان داشتند از پوشیدگی تن ایشان بآهن اندر جمله» (ص: 269) 52) داغپاره- بمعنی وصله جهودی- و در اصل (راغیار) ضبط شده است مثال از ص 361: «پس بفرمود تا اهل ذمت را غبار (ظ: داغپاره) بر نهند و عسلی دارند جهود و ترسا» 53) دام- ظاهرا بمعنی حیوان چارپا به تنها بدون مرادف بودن با (دد) که متداول است- مثال «بسیاری شکار را از هر جنس بر کوهی پیچیدند و جمله راهها را بگرفتند بدام و سک و یوز» ص 451 و جز درین مکان در هیچ جا کلمه (دام) را بدون ذکر (دد) نیافته ام- و اخیرا این لغت از طرف فرهنگستان بمعنی جانوران اهلی و زندبار استعمال شده است- و لغت (دام) در زبان پهلوی تنها بمعنی کلیه مخلوقات یزدان استعمال می شده است و بمعنی ما نحن فیه بنظر حقیر نرسیده است.

54) دبیجه- (؟) ر ک: ص: 496 س: 15.

55) دربایستن- بمعنی کسر بودن یا ضرور داشتن، مثال از ص 355 «بفرمود تا آنرا جمع کردند و بشمردند

ده دانه درمی بایست که خادمی برداشته بود» 56) دربستن- بمعنی از هر سو چیزی زدن، مثال از ص 327: «بعد از آن دست بزد و آن مردان بیرون آمدند و شمشیر ببو مسلم دربستند» و از ص 361: «تا غلامان اندر آمدند و شمشیر اندر بستند» یعنی از هر سو شمشیر بزدند.

57) درستتر- بجای درست تر (ص 316) و این رسم در قدیم معمول بوده است که هر جا دو حرف از یک جنس در کلمه مرکب پهلوی هم قرار گیرد یکی را در دیگری ادغام کنند و در نوشتن هم حذف کنند. چون: درستتر- هیچیز- بتر- راستر- و غیره که در اصل درست تر و هیچ چیز و بدتر و راست تر بوده است.

58) دوانیدن- بدون ذکر مرکوب بمعنی تاختن، مثال از ص 71: «بهرام گور بشکارگاه اندر می دوانید با [اسپ] بچاهی افتاد»

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 15

59) راست، بمعنی تمام و کامل در مورد اعداد- از ص 365: «عمر او سی و هشت سال و یازده ماه و دو روز گویند و در تاریخ جریر بیست و هشت راست گوید» 60) زن خواهر- بمعنی خواهر زن.

61) زن پدر- بمعنی پدر زن، ص: 81 62) سازکردن- بمعنی ساخته کردن و آراسته نمودن و اسلحه دادن- از ص 364:

«و ساز فرمود کردن اصحاب ثغور را» و کلمه «ساز» با مشتقات و ترکیبات گوناگونی که پیدا میکند بمعانی گونه گون و موارد متعدد درمیاید.

63) سان- بمعنی مانند- و با ترکیب با (بر) بهمان معنی- مثال از صفحه 467:

«جایگاهی پیدا گشت برسان دکانی» و بمعنی طرز- از ص 43: «تا سام نریمان بیامد و کار بنیکو ترسان کرد».

64)

سبب- بجای بسبب: مثال: «اژدهاک گفتند بسبب آن علت که بر کتف او بود» (ص 26) 65) سفرد- بضم اول بجای (سپرد)- مکرر.

66) سهمیدن- بمعنی ترسیدن بسیار و بیمناک بودن- مثال از صفحه 233:

«عبد المطلب گفت من خداوند شترم سخن شتر توانم گفت و خانه را خداوندیست که دشمن را از آن باز تواند داشت. ابرهه بسهمید از آن سخن» 67) سود و زیان سخت- صفت ترکیبی بمعنی مقتصد. مثال از صفحه 326 «و منصور سود و زیان سخت بود، و ابو دوانیق از آن خواندندی یعنی بدانق گفتی» 68) شد- مستقبل محقق الوقوع، چنانکه در تاریخ سیستان و شاهنامه و دیوان حافظ هم دیده شده است [ (1)]، مثال از صفحه 345:

«چون خراسان از مال تهی گردد و از مصادره ستوه شدند دشمنان و خوارج سر بر کنند و تدارک آن دشوار باشد» فردوسی گوید:

چنین گفت رستم برهام شیرکه ترسم که رخشم شد از کار سیر خواجه گوید:

فکر بلبل همه آنست که گل شد یارش گل در اندیشه کچون عشوه کند در کارش و کسانی که در چنین موارد شد را بفتح شین میخوانند اشتباه میکنند.

69) شکن- بمعنی شکست و مغلوبی- مثال: «طوس باز سپاه بسیار است ...

______________________________

[ (1)] ر- ک: مقدمه تاریخ سیستان ص: کز

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 16

و دیگر بار شکن بر ایرانیان بود» (ص: 48) و فردوسی هم این لغت را زیاد استعمال کرده است.

70) شتر- بجای اشتر و ستر بجای استر بحذف الف بر خلاف طبری و تاریخ سیستان و گردیزی و غیره از متقدمان.

71) علی الحال- بمعنی: علی ای حال- مکرر منجمله ص 444.

72) غایت- بمعنی

ابتدا و آغاز، مثال از صفحه 334: «تا غایت دین اسلام و ظهور پیغامبر اندر عرب ترسائی در ربیعه و غسان بود» 73) فروکردن- بمعنی بیرون ریختن و خالی کردن، مثال از صفحه 81 «خسرو پرویز را کوز ابری بود، هر چند از آن شراب و اگر آب فرو کردندی هیچ کم نیامدی «و بمعنی فرو افکندن و انداختن، مثال از صفحه 488: «بعد از آن هر سو دانی که در آن حدود و دیار باشند آنجا جمع آیند بقدرت خدای تعالی و با هر یکی سه زیتون یکی در منقار و دو در مخلب ... و زیتون آنجا فرو کنند و ساکنان برمیدارند» 74) کام افتادن- بمعنی مردن، از صفحه 326: «بو مسلم از منجمان شنیده بود که او را کام بروم افتد» یعنی در روم خواهد مرد.

75) گرفت- بصیغه مصدری ص 105: «حیلتها ساختند بگرفت ایشان» 76) گرماوه- بجای گرمابه، ص 352 77) گفت- بصیغه مفعولی، ص 252: «سوی باذان آمدند و او را از گفت پیغمبر و آنچ رفته بود خبر دادند» یعنی از گفته یا گفتار پیغمبر.

78) گفتا- گاهی در محل ابتدای جمله یا مبادرت قائل بقولی (گفتا) آورده و در ضمن جمله یا محل جواب (گفت) می آورد- ولی این معنی کلیت ندارد، و در نسخ قدیمی طبری هم این معنی گاهی رعایت شده است اما ظاهرا هنوز نتوان برای تفاوت محل این دو کلمه قاعده معینی قرار داد.

79) لغام- بمعنی لجام و لگام- ص 355.

80) ماندن- بصیغه متعدی- از صفحه 8: «و اندیشیدیم کچون یادگاری بخواهد ماند در آن تاملی بهتر باید کرد و رنج بردن تا از آن فایده

حاصل شود و اگر نه ضایع بماندن که ناگفته را عیب کمتر است» [ (1)] و از ص 111: «فان همه مملکت بماند و بکوه رفت» یعنی: مملکت بگذاشت، و این صیغه از قرن هشتم ببعد منسوخ شده است.

______________________________

[ (1)] آقای قزوینی در مقدمه نسخه عکسی این جمله را (ضایع بماندن بهتر) تصحیح کرده اند- و در کتاب (ضایع بماند) یعنی غلط چاپ شده است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 17

81) مرگ ارجان- که صحیح آن (مرگ ارژان یا مرگ ارچان) باشد یعنی مستحق مرگ. مثال از ص 243: «پس از جهت کاری که بر دست وی برفت که بزبان پارسیان مرگ ا [ر] جان خوانند- یعنی موجب کشتن- بگریخت» توضیح آنکه ارچان که امروز ارزان گوئیم در اصل به معنی لایق و مستحق است- و ارزانی و ارزانیان نیز از همین ریشه است و اولی بمعنی لایق و در خور، و ثانی بمعنی کسانی است که در خور و مستحق چیزی باشند- و همچنین کالای ارزان یعنی کالائی که لایق خریداری شده است- و مرگ ارزان هم ازین ماده و بمعنی کسی است که محکوم بمرگ شده باشد- و در کیش «مزدیسنا» اعمالی است که فاعل آن «مرگ ارزان» میشود که از آن جمله ارتداد است. و صاحب برهان قاطع این لغت را «مرکز راین!» ضبط کرده و از جمله صدها لغاتی است که از پهلوی بغلط خوانده شده و داخل کتاب کرده اند! 82) معتمد سخن- بمعنی ثقه و طرف اعتماد- مثال از ص 494: «ترسائی را بفرستاد تا آنجا بمسلمانی سر برآورد و تعبد ... تا معتمد سخن گشت» یعنی سخن وی

طرف اعتماد گردید و موثق گشت.

83) مگر از- بمعنی (بغیر) در استثنای مقدم- مثال از ص 455: «مگر از علی الاصغر هیچ فرزند نماند، جمله بکربلا کشته شدند» یعنی از حسین بغیر علی اصغر کس نماند. و در جای دیگر آنرا در مورد استثنای منقطع و برای استدراک آورده، مثال از ص 361: «و بر اسپ ننشینند مگر بر خر و استر» و این استثنای خاصی است که نظیر آن کمتر دیده می شود.

84) نخستین- بمعنی (فلما) ی عربی، مثال از ص 265: «نخستین که از پیغمبر فارغ شدند اسامه را بغزو فرستادند» یعنی همینکه- چون که- و تاریخ سیستان در این موارد (یک راه) آورده است و ما امروز گوئیم: بمحض آنکه.

85) نقم- بمعنی (نقب)، ص 510 و باین املا دیده نشد.

86) نگنده- نگندند: مؤلف این لغت را بمعنی نوعی از گور کردن یا چال کردن اموات یا احیا آورده است- برهان (نگنده) را بر وزن فکنده با کاف فارسی بمعنی «بخیه و آجیده جامه و سوزنی، و نیز بمعنی دفینه یعنی آنچه در زیر زمین و غیره پنهان کنند» آورده است- و درین کتاب دو جا این لغت آمده یکی در صفحه 74 که میگوید: «همه (مزدکیان) را بباغی بزمین اندر بکشت پایها بر بالا و تا بسینه بزمین در نگنده» باز جای دیگر گوید: «بیست و سوم این ماه قرمطی در مکه رفت و بسیاری از مسلمانان بکشت و چاه زمزم را از کشته پر کرد تا بگندید و سه هزار کشته پیراهن کعبه افکنده بود، چون قرامطه برفتند و (کذا) ایشان را همانجا بنگندند» (ص: 375) و در هر دو مورد معنی

چاله کردن مستفاد میشود، چه اگر مراد از مورد ثانی دفن

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 18

بود بایستی در مورد اول هم آن معنی مستفاد میشد و حال آنکه از مورد اول این معنی برنمی آید و حمزه که این روایت ثانی از کتاب وی ترجمه شده است در این مورد کلمه «دفن» آورده و گوید: فدفنت بعد خروج القرمطی (ص: 134) ولی پیداست که کشته را آنهم کشته که چند روز مانده و بسیار هم باشد نمی توان بر طبق آئین دفن کرد، و مؤلف نیز بنابر همین نکته در این مورد لغت «دفن» را به «نگندن» ترجمه کرده است- و بنظر حقیر بایستی این لغت با کاف فارسی باشد چنانکه برهان گفته است، و لغت خوبی است.

87) نندیشید- بجای (نیندیشید) و ناندیشید (ص: 317) 88) نویشتن- بجای (نوشتن)، ص: 392- و این لهجه شاذ است و جز در تلفظ عوام خراسان دیده نشده است.

89) نه دیدار بود- بمعنی (معلوم نیست) مثال آن از ص 341: «گفت یا امیر المؤمنین پسر تو جعفر کوچکست و نه دیدار بود که کارها چون افتد؟» یعنی معلوم نیست که بعد از تو کارها چون شود؟

90) نیز- بمعنی (دیگر) مثال از صفحه 176: «پس عرب اندر شام آمدند و رومیان نیز بشام نرسیدند» و از ص 255: «و این را حج (حجه؟) الوداع خوانند و آخرین جمعه بود این، زیرا که نیز پیغامبر را باز ندیدند» و از ص 340: «و اگر بینم که نیز کسی بسرای او رود گردنش بزنم» و در ص 493 و صفحات دیگر مکرر آمده و این کلمه بدین معنی در کتب رسته

اول فراوانست و بتدریج از میان رفته است.

91) هاموار- بمعنی (هموار) مثال از ص 496: «و هر دو را بپا کند از سبیکهای زر و سیم و سرش بزعفران هاموار کرد و با دبیجه های (؟) سیمین و زرین هامون کرد» 92) هامون- بمعنی (هموار) مثال از صفحه 67: «پیلان بفرستاد تا (آن شهر را) هامون کردند» و از صفحه 467: «جائی بفرمود کندن، جایگاهی پیدا گشت برسان دکانی از سنگ خارا ... و باز همچنان هامون کردیم که بود» و از ص 512: «و بر زمینی هامون است که چشم بر کوه نیفتد» ازین امثال و از کلمه (هاموار) که در همین مورد مانند (هامون) استعمال شده معلوم میشود که لفظ (هامون) که ما آنرا بمعنی مطلق دشت و صحرا استعمال میکنیم بمعنی زمین صاف و هموار است، و هاموار هم ازین رو بنظر میرسد که در اصل (هامونوار) بمعنای تشبیهی هامون است که (هموار) شده است و معانی دیگر از قبیل هموار (بمعنی آرام) و هموار بمعنی (دایم و پیوسته) شاید مخفف (هم وارک) و ترکیبی از (هم) و (واره) باشد یعنی: مانند هم، و این دو لغت (همواره) و (هامون وار) با یک دیگر، درآمیخته و یکسان شده باشند؟

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 19

93) هم پهلو و بهم پهلو- یعنی پهلو بپهلو و قرین، مثال از ص 457:

«و او را هم آنجایگاه هم پهلوی هرون الرشید دفن کردند» و این لغت مکرر شده است.

94) هندوان- بجای (هندوستان) مکرر شده است، ر ک: ص 42- 43- 55- 72- 273- و این کلمه درست بطرز استعمال زبان پهلویست که همه جا بجای هندوستان

هندوکان میاورده اند، و چون کافهای آخر کلمات پهلوی که بعد از الف جای داشته در زبان دری حذف میشود هندوان شده است. گاهی هم (هندوستان) آورده است.

95) وقت بایست- (بطریق اضافی) بمعنی (عند الحاجه) عربی، مثال از ص 80: «و بوقت بایست در شبانه روزی شصت بار مباشرت کردی».

96) و هستی- (؟) بجای (ستاره شناس) ص (420) 97) یاود- بجای یابد- ص (510) 98) یانزده- چهیل- سیوم، بجای: یازده- چهل- سوم. صفحات: 172- 365 و غیره 99) و مجموعی دیگر از لغات مثل: چفسیدن بجای چسبیدن و بمعنی (بدست گرفتن) و (دکان) بمعنی تختگاه و سکو- و ده و دیه بهر دو املا و (اژدرها) بجای اژدها و (بدست) بجای وجب در پیمایش و کاوین عوض کابین و لغات دیگر.

را ... و گاهی ضمیر (او) برای غیر ذوی العقول، مانند:

«اندر اول نام او یثرب بوده است» (ص 483) و در سایر کتب قدیم هم دیده شده است.

گاهی نیز ضمیرهای زاید آورده است، مثال: «مؤید الدوله را مدت پادشاهی او هفت سال بود ...» (ص 395) و گاهی در مواردی که فارسیان ضمیر جمع را مفرد

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 20

آورند جمع آورده چون: «و او را سی و اند پسر بودند که بحرب ارجاسف در کشته شدند» (ص 30) که بفارسی گویند: او را سی و اند پسر بود که ... کشته شدند، چه فعل (بود) در اینجا تعلق بگشتاسپ دارد که مفرد است و مثل آنست که گفته باشیم: گشتاسپ سی و اند پسر داشت، ولی در جای دیگر باز همین ضمیر را مفرد آورده است.

اضافه یای خطاب در امر حاضر، مثال: «ملک رسول را گفت ... فلان اسقف را بگویی تا با ما یار گردد و مردمان را بمسلمانی خوانیم» (ص 153) ضمیر شین متصل- این ضمیر که گاهی اضافی و گاه بعد از فعل ضمیر مفعولی است درین کتاب در مورد ثانی زاید استعمال شده است، چنانکه گوید: «پیغامبر را هدیها فرستادش با پسر خویش ...» (ص 253) و این ضمیر زاید در اشعار متقدمان خاصه شاهنامه هم آمده است، منجمله گوید:

گرفتش قش و یال اسب سیاه* ز خون لعل شد خاک آوردگاه و امروز هم در لهجه طهرانیان و نواحی آن این ضمیر زاید استعمال میشود چنانکه گویند: فلان گفتش بمن و رفتش، یعنی بمن گفت و رفت.

دیگر: استعمال ضمیر منفصل (ما) بجای (خود) مثال: «من در

کتبهای ما خوانده ام» و ضمیر (وی) بجای (خویش) مثال: «منصور دلش از هاشمیه سرد گشت و کوفه ... و خواست که وی را جائی بسازد» (ص 331) یعنی: خواست که از برای خویش جائی بسازد ...

دیگر: جمعهای فارسی بر عربی، مانند نصریان در مورد (نصریه) ص 375 و امامان و متقدمان و امثال ذلک و جمعهای فارسی بر جمعهای عربی چون: ملوکان- عجایبها آثارها مکرر بر مکرر و گاهی جمعهای شاذ مانند (وجوهان) بمعنی اشراف. ص 272 س 11 دیگر: در جملهای معطوفه فعل معطوف بفعل جمع یا متکلم وحده را مفرد آورده است، مثال: «همه عرب بمسلمانی بازگشتند و صدقات از همه قبایل بیاورد» (ص: 266) مثال: «پس بوئی برخاست و خال بهاء الدوله با وی یار شد و طایع از سریر بکشیدند و گوشش ببریدند و بازداشت» (ص 381) و در سایر موارد فعل آخر را بصیغه حال ذکر نموده است مانند: «غالب ظن من آنست که اندر مطالعت بسیار کتابها جدی تمامتر نموده ام و احتیاطی بلیغ اندر آن بجای آورده» (ص 8) و این روش درین کتاب بندرت دیده شده است، بر خلاف کتب فارسی قرون 6 و 7 و 8 که این روش مستعمل بوده است، چه در نثر و چه در نظم.

دیگر: کلمه (را) که از علایم مفعول به و مفعول له است، بکثرت نثر قدیم استعمال نشده ولی از نثر ازمنه بعد زیادتر بکار برده شده است.

از آن جمله در نثر قدیم هر جا که اسم یا لغت اسمی در جمله ای مفعول واقع شود و آن اسم عطف

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 21

بیان یا بدلی داشته

باشد هم بعد از اسم یا لغت مذکور علامت مفعول گذاشته میشود و هم بعد از معطوف یا بدل آن:

مثال از خود این کتاب: «سعد، برادر زاده را- هاشم بن عتبه بن وقاص را- مثال از پس یزدجرد بفرستاد» (ص 274) که کتب قدیم ازین قبیل مملو است.

اما در این کتاب این معنی رعایت نشده است مگر بنادر و در اکثر مواضع (را) معطوف را حذف کرده است، مثال: «منوچهر برخاست و بزندگانی افریدون هر دو عم را بکشت- سلم و تور- بخون ایرج» (ص 42) که بایستی میگفت: هر دو عم را بکشت سلم و تور را ... یا مثال دیگر: «گودرز خواب دید در کار کیخسرو تا گیو را پسرش بفرستاد» (ص 47) که باید بگوید: گیو را پسرش را- و امروز گویند: هر دو عم خود سلم و تور را بکشت- یا: تا پسر خود گیو را بفرستاد.

و نیز کلمه (راء تخصیصی) بمعنی «از- به» و «برای» و گاهی بدون ضرورت و زاید استعمال شده است، مثال از معنی اول: «طمع را از پس پیغامبر بیامد» (ص 242) یعنی: از طمع. دیگر: «پس شب را بر سر آن کوه آتشی پیدا گشت» (ص 100) یعنی: بشب. مثال ثانی: «چنان افتاد که خزر را پسری بمرد و ندانستند که بدو چه کنند زیرا که پدر و برادرش هر دو اندر جیحون غرقه شده بودند، پس گفت من بخلاف آب جیحون پسر را تدبیر سازم ... مثال دیگر: «برادران جمع شدند و (آن سنگ) هر کس خویشتن را خواست» (ص 103) یعنی برای پسر و برای خویشتن ...

مثال راهای زایده: «اردشیر را اندرین مدت

بسیاری پادشاهای را قهر کرد» (ص 60)- «تا اسپار را کشته شد بر دست مرداویج» (ص 389)- «خدای تعالی بارانی بفرستاد و آن جانوران را سیراب شدند» (ص 452)- «بعد از آن که مریم عیسی را از وی جدا شد» (ص 215) که تمام این راها زاید و بی مورد است و در نثر یا نظم قدیم هم بندرت ازین جنس دیده میشود.

و گاهی راء علامت مفعول له با ذکر ضمیر منفصل استعمال شده است، چون «مؤید الدوله را مدت پادشاهی او هفت سال بود» (ص 395) و «او را اندرین مدت سیصد و اند سال از عمر او گذشته بود» (ص 236) دیگر: حرف باء تاکید [ (1)] است که بر سر افعال درمیامده است، مثال:

______________________________

[ (1)] این با را فرهنگ نویسان باء زینت نامیده اند و بعض فضلا آنرا باء زایده ضبط کرده اند، و چون میدانیم که در کلام حرفی زاید یا منباب زینت معنی ندارد و هیچ حرفی از فایدتی خالی نیست و بعلاوه در موارد بسیار خاصه در افعال نفی و نهی و جحد می بینیم که این (با) مفید معنی تاکید است لذا نام آنرا باء تاکید نهادن بعقیده حقیر ارجح است

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 22

«عمرو بن اللیث بحجره باز داشته بود و در سخت بکرده» (ص 370) یعنی محکم بسته شده.

و درین کتاب این حرف بفراوانی تاریخ بلعمی و سایر کتب نثر قدیم بر سر افعال در نیامده لیکن کم هم نیست و از نثرهای قرون بعد زیادترست، اما بر سر فعلهای نفی مانند «تا کتاب اندام اندام بنرود» زیاده از یکی دو مورد نیامده است و بر افعال

نهی و جحد نیز هیچ دیده نشد. و بر سر اسامی (از قبیل باء تاکید مقداری و شماری) (جز در موارد اضافی مانند «بزمین» و «بآسمان» و غیره) نیز بیش از دو سه مورد بنظر نرسید، مثال: «ابو دوانیق از آن خواندندش یعنی بدانق گفتی» (ص 326)،- مثال «من بیک حاجت آمده بودم اما مسئله بگردید و حاجت به شد» (ص 502)، دیگر باء مصاحبت، مثال: «مسترشد مردی نیکو روی بود و بشکوه ...» (ص 285) و یکجا هم باء تاکید را بر سر علامت استمرار درآورده چون: «بمی باید گذشتن» (ص 499) یعنی: می بباید.

دیگر: کلمه (تا) در ابتدای جملات و متمم جمله- که در تاریخ سیستان بسیار زیاد و در طبری هم تا اندازه ای زیاد آمده است در این کتاب بسیار کمست، مگر در قسمتی از فصول اولیه کتاب که گویا نقل بعبارت از جای دیگر باشد- مثال: «تا بر آخر کی شکن بدست ترکان گرفتار شد ...، تا گیو را بفرستاد، تا بعد از هفت سال ...

خسرو را بیافت تا بعد حالها بی کشتی بجیحون بگذشتند ...» (ص 46- 47) دیگر- حذف باء ظرفیت بر سر اسامی که از اختصاصات عصر مؤلف است و شعرا هم آنرا خاصه که بعد از اسم مضاف بباء کلمه «در» یا «اندر» یا «اندرون» یا «باز» باشد گاهی حذف میکرده اند، و بجای بشهر اندر شهر اندر و عوض: بگیتی اندرون- گیتی اندرون میگفته اند، و مرحوم ادیب پیشاوری هم این قاعده را زیاد در اشعار خود بکار برده است.

و درین کتاب یکبار این حذف دیده شد، مثال: «ابو الفوارس بغداد باز آمده بود بپادشاهی» (ص 396) یعنی: باز بغداد

آمده بود، که معنی آنست که، بار دیگر ببغداد بازگشته بود [ (1)].

دیگر: استعمال یاهای تمنی و ترجی و شرطی و یای مطیعی و یائی که در مورد خواب دیدن آورند، که هر کدام بقاعده قدیم استعمال شده است، و ذکر آنها موجب اطنابست فقط در صفحه (440) در ذکر خواب دیدن بخت نصر این فعل را استعمال نکرده است، چنانکه گوید: «دانیال گفت صورتی دیدی که سرش در آسمان و پایش در زمین بود» و چون در عبارات افتادگی دارد، شاید یاء آن حذف شده باشد- زیرا در مورد دیگر (صفحات 441- 490) که ذکری از خواب دیدن بمیان آورده است، فعل مخصوص

______________________________

[ (1)] ظاهرا کلمه (بغداد) در متن کتاب غلط باشد و صحیح آن (فارس) یا شیراز باشد (ر ک: کامل، ج 9 ص 8)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 23

را بکار برده، مثال: «تو بخواب دیدی که درختی بسیار شاخ سر اندر آسمان کشیده بودی ... پس فرشته از آسمان فرود آمدی و شاخها بریدن گرفتی تا آواز آمدی که بهری بگذار پس تیشه بستاندی ... الخ» (ص 442- 441) و فعل های: کردمانی و کردتانی و کردتی و کردیت درین کتاب نیست.

و بجای نبشتن نبیشتن، و درازنائی با یاء مصدری عوض درازنای که خود معنی مصدری در آن محقق است و بمعنای طول است در برابر پهنای بمعنی عرض و یای مصدری ضرورت ندارد.

دیگر: طیره بمعنی مصدری با آنکه علی الظاهر معنی آن وصفی است، چنانکه بیهقی مکرر آورده است که: «فلان طیره شد» یعنی باصطلاح امروز کوک شد، ولی درین کتاب گوید: «خالد از طیره چندان بگشت که اندازه نبود» (ص 267) و مطابق قیاس بایستی در اینجا بجای طیره طیرگی با یای مصدری آورده باشد- هر چند بسماع نرسیده است.

دیگر: ما وراء النهر را یکجا ماورای النهر و جائی ماوری النهر و جائی ماور النهر، نوشته که این اخیر بضرورت شعری است.

منوچهری گوید:

یک مرغ سرود پارسی گویدیک مرغ سرود ما وراء النهری دیگر: صده، بجای سده جشن معروف که آنرا همه با سین مهمله ضبط کرده اند و اینجا چند بار با صاد نوشته است.

دیگر: (اعلی کلمتها) را (اعلا کلمتها) و (علی الولاء) را (علی الولی) با ماله ضبط کرده است.

دیگر: اضافه زمانی با حذف اسم زمان، چون «قباد کاوه با بعض ازین بزرگان جدش هنوز بجای بود» (ص 90) یعنی: ازین بزرگان عهد جدش هنوز بجای بودند.

دیگر: مسامحه در ذکر صحیح اسامی، از قبیل: جریر بجای محمد بن جریر- یا بجای تاریخ محمد بن جریر- یا وصیف خادم ابو ساج بجای وصیف خادم محمد بن ابی ساج یا: ابو ساج بگریخت- یعنی: وصیف غلام محمد بن ابی ساج بگریخت (ص 369) و غیره، که گاهی از حدود طبیعی قدیم که پدر را بجای پسر ذکر میکرده اند تجاوز میکند.

دیگر: استعمال لفظ (عجمی) بجای ساده و

جاهل و روستائی دور از تمدن، چنانکه در مورد وشمگیر گوید: «از جانب گیلان بری آمد و سخت عجمی بود ... الخ»

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 24

و قصه سکنگبین (ر ک: ص 389) دیگر: مختلف- بجای مخالف: «و از هر نوع جانور آفرید مختلف یک دیگر.» (ص: 1) بطریق اضافه یعنی مخالف یک دیگر ...

دیگر: مصور- مرادف معلوم: «اگر چه این کتابها که نوشتم هیچ موافق یک دیگر نیست و سبب آن گفته شود، هر چه مصور و معلوم گشت تألیف کرده شده» (ص: 3) که شاید مصور غلط و اصل آن (مقرر) باشد.

بدینارها- ترجمه مدّثّر- که پارچه دینارگون یا دارای گل های زرد بشکل دینار باشد. که حمزه ذکر کرده است. ر ک: ص 33.

دیگر: جملاتی که بسبب بدی ترجمه از قاعده و سیاق فارسی بیرون رفته و بعربی هم شباهتی ندارد بسیارست که ذکر آنها موجب اطنابست و جملهائی نیز دارد که معنی آن بغایت پیچیده است مانند این جمله در صفحه 42: «بعضی گویند طوفان بعهد وی بود بزمین شام اندر همچنین هیچ اصلی نیست که بهمه عالم بوده است و بگاه فریدون خلیل الرحمن بود علیه السلام نه نوح همه از جمله محالاتست»! و ازین عبارت که از خود مؤلف است، چه برمی آید؟ جز اینکه بزحمت میتوان چنین پنداشت که میخواهد بگوید که: بعضی گویند طوفان نوح در عهد فریدون بوده است و اختصاص بزمین شام داشته و در همه زمین طوفان نبوده است، آنگاه گوید: هیچ شکی نیست که طوفان عام و بهمه عالم بوده است و نیز فریدون معاصر ابراهیم خلیل الرحمن است نه معاصر نوح، آنگاه

گوید: همه این روایات یعنی عام نبودن طوفان و همعصر فریدون بودن نوح، همه از جمله روایات محال است! و ازین قبیل جملها درین کتاب کم نیست.

بعضی جملها بر خلاف قیاس زبان فارسی است که بایستی هر جمله کوتاه بوده و بعلاوه بفعل ختم گردد، چنانکه در کتب فارسی فصیح مانند بلعمی و گردیزی و کلیله و دمنه و گلستان سعدی و غیره پیداست، درین کتاب مانند تاریخ بیهقی و تاریخ سیستان گاه بگاه بسبب استغراق در متون عربی بوقت ترجمه کردن، جمله شبیه بجملات عربی شده که هم جمله طولانی است و هم باسم ختم میگردد، مثال از صفحه 317: «کسانی که وحی نوشتندی و نامها و هر چیز عمر و عثمان و علی بودند رضی اللّه عنهم و خالد و ابان (اینجا دو سطر اسامیست) و عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح که مرتد شده و چون فتح مکه بود باز اسلام آورد و معاویه و (یک سطر اسامی) ابی بن کعب از انصار این جماعت بودند نویسندگان رضی اللّه عنهم» این جمله شش سطر کتابست و جملات معترضه در میان دارد و عاقبت هم بفعل ختم نشده است و کاملا از اسلوب و سبک تحریر نثر فارسی بیرونست.

مثال دیگر از صفحه 326:

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 25

«پس نامها فرستادن گرفت ببو سلم و عهدها کردن [و] فرمود تا همه بنی هاشم بوی نامه نوشتند که خود را زشت نام همی کنی بدین کردارها تو اندرین دولت، و امیر المؤمنین در حق تو هر چه بهتر» (ص: 326) مثال دیگر:

«و روزگاری فضل بن سهل بر مأمون [این کارها] پوشیده بود

تا علی بن موسی الرضا مأمون را بگفت ازین حال و نصیحتها کرد از چند چیز که بر وی همی پوشیده داشت اندر کار مملکت» (ص: 352) و ازین دست جملها بسیارست، اما بنای کتاب بر این طریقه نیست، و بیشتر جملها کوتاه و بسیاق زبان فارسی و بسیار فصیح و شیرینست.

دیگر عبارات موجز و مخلّ: «نوذر پسر منوچهر بود ... اما پادشاهی افراسیاب از وی بستد و او را بکشت و اندر شاهنامه شرحی تمام دارد، بجای خویش گفته شود، لیکن نه بس مدت پادشاهی کرد مگر از آن وضع کردست» (ص: 28- 27) درین جمله، فاعل (پادشاهی کرد) و (وضع کرد) که در عقب هم آمده است ظاهرا یکی بنظر میرسد و حال آنکه فاعل فعل اول نوذر و فاعل فعل دیگر فردوسی است ...

این کتاب همه جا اینطور باشد. و نیز در باب اختلافات تاریخی مطالبی است که هر کدام بجای خود ذکر شده است.

حذف کرده و عوض (وقتی که) نوشته است (وقت که) و ما آنها را اصلاح کرده و در حاشیه وانمود کردیم. [ (2)] دیگر- آنچه و آنکه را آنچ و آنک، نوشته و چون مردم بدان معتاد شده اند بحال خود باقی گذاشتیم.

دیگر- تمام ذالهای معجمه را دال نوشته است، و گویا رسم بوده است که بعضی کاتبان کتاب را کم نقطه یا بی نقطه مینوشتند و سپس خود مؤلف آنرا مطابق قاعده نقطه مینهاده است- و این کتاب از آنهایی است که نقطه گذاری درست نشده و بعدها مردی عامی آنرا نقطه های غلط نهاده است.

دیگر- اسامی عربی چندی را از قبیل ابراهیم و اسحاق و حارث و قاسم و سفیان و خالد و غیره را ابراهیم و اسحق و حرث و قسم و سفین و خلد نوشته و این معنی تقلید عربست و عرب هم این املا را از خط معروف به (سطرنجیلی) عبری تقلید کرده اند، لیکن در (سطر نجیلی، علامتی در زیر حرف محذوف میگذارند و آن علامت در خط عربی و فارسی نیست و این رسم الخط در غالب کتب خطی قدیم فارسی دیده میشود.

دیگر- اتصال (که) بکلمه بعد مانند: کچون- کبا- کتا و امثال آن که ما آنرا بحال خود باقی گذاشتیم.

دیگر- تنها در یکجا بجای همزه علامت اضافه (ی) آورده و (طبقه) را (طبقی) ضبط کرده است.

______________________________

[ (1)] این همزه کوچک ظاهرا یائی بوده است که در موقع خواندن آنرا شبیه بهمزه خوانده و بهمین سبب آنرا کوچک مینوشته اند و در تمام کتب قدیم تا قرن نهم و دهم این رسم متداول بوده است.

[ (2)] علامت اضافه در خط پهلوی نیز (ی) بوده

است و در کتب قدیم اسلامی هم تا قرون 6- 7 این رسم باقی بود، ولی حذف یاء نکره از اختراعات کاتبان اسلامی است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 27

چهرآزاد است که در صفحه 55 سطر 5 آورده و گوید:

«اندر عهد خویش بفرمود که بر نقش زر و درم نوشتند:

بخور بانوی جهان،هزار سال نوروز و مهرگان » که بعقیده حقیر این عبارت دو فرد شعر هجائی (برابر دو مصراع عروضی) است، بوزن هشت هجائی [ (1)] که از اوزان متداول زمان قدیم بوده و اصل آن نیز چنین بوده است:

بخوری بانوی جهان هزار نوروز و مهرگان که با اضافه (یای خطاب) که مفاد دعا بشعر می بخشد و با حذف (سال) که در قسمت دوم زاید است، درست دو بیت هشت هجائی با قافیه از آن بیرون میاید، و شاید از شعرهای زمان ساسانیان و مربوط بیکی از بانوان ساسانی باشد.

2) چهار بیت هجائی (برابر دو بیت عروضی) است که در صفحه 251 سطر 14 ذکر کرده است و آن ترانه ایست که در وصف همدان گفته شده و «سارو» درین ابیات نام قلعه و ارک شهر همدان بوده است چنانکه ابن الفقیه در صفحه 129 سطر 10 آنرا (ساروق) نام

______________________________

[ (1)] در مقاله «شعر در ایران» شماره سوم مهر سال پنجم، آنرا شعر هفت هجائی دانسته بودیم و ظاهرا هشت هجائی است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 28

برده و یاقوت نیز در جلد 8 صفحه 473 گوید نام آن سارو و معرّب آن ساروق بوده است.

و مؤلف چنین گوید:

«در همدان نامه که عبد الرحمن بن عیسی الکاتب الهمدانی کرده است آورده است یکی بالفاظ پهلوی که:

سارو جم کردبهمن کمر بست

دارا [ی] دارا [ (1)]گردآهم آورد و این کلمات پهلوی حجتست پهلوی گویان را همچنانکه عرب را شعر تازی» (ص 521) و اگر چه مؤلف

کتاب این شعر و شعر مربوط بهمای چهرآزاد را بطریق نثر و در ضمن سطور ثبت کرده است، لیکن معلوم است که این عبارات شعر است و نثر نیست، خاصه ترانه (سارو) که علاوه بر اطلاق لفظ (پهلوی) بر آن که از مختصات اشعار و در کتب متفرقه عربی و فارسی آنها را (فهلوی) و جمع آنرا (فهلویات) نویسند، ما با وزن این اشعار هم آشنائی داریم، و آن نوعی از اشعار قدیمست، و این همان وزنی است که اشعار کردی تاکنون هم بهمان وزن گفته میشود- و قطعه کردی او رامان [ (2)] که گویند در کردستان بخط پهلوی کشف شده نیز بهمین وزن است، و این قطعه بر ده هجا است که در هجای پنجم سکوت پیدا میشود (فع لن مف عولن، فع لن مف عولن،) و در لخت اول بمناسبت درآمد آهنگ یک هجا حذف شده است.

______________________________

[ (1)] ظاهرا اصل چنین بوده است: دارای دارآیان. که با قرائت مخفف یاء اضافه، درست پنج هجا می شود و از طرز تلفظ این نام در زبان پهلوی (دارای دآرایان) هم تخطی نشده است.

[ (2)] رجوع کن بمقاله شعر در ایران- سال 5 شماره 5 مجله مهر از قدیم هر چه شعر کردی دیده شده است همه بهمین وزن بوده، و امروز هم تمام ترانه ها- و غزلیات و قصاید و مثنویات کردی باین وزن است- از آن جمله تمام دیوان (ملا پریشان) که یکی از عرفای شیعه کرد و اساتید شعرای این طایفه بوده است بهمین وزنست- و این وزن را خوانندگان کرد هم در ضمن آواز و ادای آهنگ بکار میبرند و هم در ترانه

و تصنیف آنرا میخوانند، و شعر متن دلیلی دیگر است که این آهنگ و وزن از آهنگهای قدیمی ایرانی است و اختصاصی که تاکنون بکردان داشت فرضی بیش نبوده است، چیزی که هست میتوان آنرا از اوزان غربی ایران و مملکت (ماد) و مختص بدانجا دانست.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 29

کوادین ادان دیس/ (رجوع کن رقم 36)

______________________________

[ (1)] این اسم: رام و شتاسبان در یادگار زریران آمده است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 30

و سوای این کلمات نیز کلمات قدیمی پیدا میشود که ما هر یک را در حاشیه اصلاح و تذکر داده ایم- و قسمتی ازین القاب و اسامی را از تاریخ حمزه اصفهانی نقل کرده است.

فضلی و کمالی که در خور چنان اصلاحیست از طرف من بنده مصروف نیفتاده، جز اینکه نور بصر و زیت فکری که بوده است بمیان نهاده و سالی شبانروز پشت دو تا کرده، و شب ها در بررسی کتب بروز آورده و خود را بطمع خدمت آماج تیر شنعت قرار داده است، ازینرو هر گاه اتفاق را از قرائت آن بهره گرفتند ویرا نیز بدعای خیری یاد فرمایند.

مرداد 1317 م. بهار سه غلط ذیل را تصحیح فرمائید صفحه/ سطر/ غلط/ صحیح یط/ 24/ معرفه ضمیر/ ضمیر ک/ 31/ لغت اسمی/ صفت اسمی کا/ 1/ لغت مذکور/ صفت مذکور

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 31

بن رسته الاعلام: الاعلام بأعلام بیت اللّه الحرام.

التنبیه و الاشراف: مسعودی.

العرب قبل الاسلام: جرجی زیدان.

الف لیله و لیله: عربی (هزار و یک شب) المنجد: لغت.

اوستا: پور داود.

برهان: برهان قاطع- لغت.

بلاذری: فتوح البلدان بلاذری.

بلعمی: تاریخ طبری بفارسی ترجمه ابو علی البلعمی الوزیر.

بند- بندهش- بندهشن: کتاب تاریخی و ادبی و دینی- بزبان پهلوی (طبع بهرام گور- بمبئی) بیرونی: ر ک: آثار الباقیه.

بیهقی: تاریخ بیهقی تالیف ابو الفضل بیهقی.

پاورقی روزنامه علمی: روزنامه باین نام طبع تهران 1294 قمری پلوتارک: قسمتی از تاریخ پلوتارک (نقل از ایران باستان- پیرنیا).

تاریخ بخارا: ترجمه ابو نصر القباوی از تالیف ابو جعفر النرشخی (طبع شفر).

تاریخ بغداد: تالیف الحافظ ابی بکر احمد بن علی الخطیب.

تاریخ بناکتی: نسخه خطی ..

تاریخ سلاجقه- تالیف عماد کاتب اصفهانی سنی تاریخ سنی ملوک الارض: تالیف حمزه بن الحسن الاصفهانی.

تاریخ سیستان: طبع خاور.

تاریخ سلاجقه: ر ک: عماد کاتب.

تاریخ طبری: تاریخ الرسل و الملوک تالیف محمد بن جریر الطبری.

تاریخ فرشته: تالیف محمد قاسم هندوشاه فرشته (طبع بمبئی).

تاریخ قرون وسطی: عبد الحسین شیبانی.

استاد دانشگاه.

تاریخ کلیسای قدیم: تالیف و- م- میلر.

تجارب، تجارب الامم: لابن مسکویه.

تاریخ مغول: تالیف عباس اقبال آشتیانی.

تحقیق ما للهند: تالیف ابو ریحان البیرونی.

تذکره دولتشاه: تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 32

تذکره خواص الامه فی معرفه ...

الائمه: تالیف سبط الجوزی.

جامع التواریخ: تالیف خواجه رشید ..

الدین وزیر.

ح- حمزه: ر ک تاریخ سنی ملوک الارض.

دمورکان: سلسله کشفیات شوش.

دینوری: الاخبار الطوال تالیف ابی حنیفه احمد بن داود الدینوری.

راحه راحه الصدور: تالیف راوندی رسالات پهلوی: ر ک: متون پهلوی روضه الاحباب: فارسی در حالات رسول (خطی) زین الاخبار: تالیف ابو سعید عبد الحی ابن الضحاک الگردیزی.

سبط: ر ک: تذکره خواص

الامه.

سکه های ساسانی: سکه های مشرق- دمورکان (پاریس) سیر المتاخرین: تاریخ هند.

شاهنامه: حکیم ابو القاسم فردوسی.

شهرهای ایران: جغرافیای پهلوی- رسالات پهلوی (بمبئی) صحاح: صحاح اللغه جوهری (لغت) ط- طا طبری: ر ک تاریخ طبری.

طبقات سلاطین اسلام: تالیف استانلی لین پول- ترجمه عباس اقبال.

عماد کاتب: ر ک تاریخ سلاجقه.

عهد عهد جدید کتاب عهد: انجیل مقدس و توریه مقدس.

عیون اخبار الرضا.

فردوسی: ر ک شاهنامه.

فصول المهمه فی معرفه الائمه ..

قابوسنامه: عنصر المعالی کاوس ..

قاموس: فیروزآبادی (لغت) قاموس کتاب مقدس: تالیف مستر هاکس امریکائی ..

قرآن کریم ...

قصیده الحمیریه: لنشوان بن سعید الحمیری.

کاک کامل التواریخ: لابن اثیر الجزری کتاب التاج: اخلاق الملوک جاحظ.

کتاب التنبیه- لحمزه بن الحسن نسخه خطی.

کشف الظنون: حاجی خلیفه.

کتیبه پهلوی: شاپور سکانشاه در تخت جمشید و کتیبه کوفی عضد الدوله.

گردیزی زین الاخبار گردیزی ر ک:

زین الاخبار.

گرشاسپنامه: اسدی طوسی.

کریشنا- داستان فلسفه گریشنا ترجمه عباس شوشتری پروفسور.

مافرّوخی: ر ک محاسن اصبهان للمافروخی متون پهلوی- متنها- متن: مجموع رسالات پهلوی گرد آورده دستور جاماسجی طبع بمبئی مجله مهر: طبع تهران.

محاسن اصبهان: للمافروخی طبع تهران مروج الذهب و معادن الجوهر:

تالیف مسعودی.

مسعودی: ر ک: مروج الذهب.

معجم: معجم البلدان یاقوت.

منوچهری: دیوان منوچهری شاعر.

مهابهارتا- بهارتا: نقل از فرشته و سیر الماخرین و کریشنا.

ناسخ التواریخ: لسان الملک کاشانی- تهران نامه دانشوران: مجمعی علمی- تهران هزار و یک شب: طبع خاور.

یاقوت: معجم البلدان ...

یاقوت: معجم الادباء ...

یشتها: جلد اول و دوم تالیف پور داود، یعقوبی: کتاب البلدان تالیف ابی یعقوب ابن واضح الکاتب.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 33

دیگر افزوده شد- و در سایر موارد یا بقیاس افزوده شده و یا از مأخذی دیگر نقل شده و در صورت نقل از ماخذ دیگری در حاشیه اشاره کرده ایم که مثلا (از: ح) یعنی از حمزه یا غیر ذلک نقل شده است.

() دو هلال در متن اگر بین آن (؟) یا (کذا) باشد علامت آنست که در آن عبارت یا لغت تردیدی است- و اگر بین آن عبارتی است، هلالین را برای بیان جمله معترضه آورده ایم که در خواندن تسهیلی شده باشد.

ط: در حاشیه مراد طبری است که اشاره شد.

ظ: در حاشیه یعنی ظاهرا.

ح: یا مراد حمزه بن الحسن است و اشاره بکتاب تاریخ سنی ملوک الارض همو است یا مراد (حاشیه) است و بقرینه معلوم میشود.

خ: یعنی نسخه بدل- خ ل هم همانست.

ص: صفحه یا نشانه (صواب) است و بقرینه معلوم میشود.

س: سطر است.

ج: جلد است، مثلا ط: ج 2 ص 3 س 4 قاهره- یعنی طبری جلد دوم صفحه سوم سطر 4 طبع قاهره.

از: یعنی اصلاح شد از فلان کتاب یا نقل از فلان جا.

کذا: یعنی همچنین. کذا؟: یعنی چنین است که می بینید و نباید درست باشد و ما در آن تردید داریم. کذا فی الکامل- و یا کذا: ح و کذا: ط- یعنی چنین است در کتاب کامل و چنین است در کتاب حمزه و چنین است در کتاب طبری.

ر ک: یعنی رجوع کن به ...

رمزهای کتب را هم در قائمه کتب یاد کردیم. و السلام طهران- شهریور ماه 1318- م. بهار

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 34

التواریخ و القصص و موضوع آن تاریخ اجمالی عالم است عموما و تاریخ ممالک ایران خصوصا از مبدأ خلقت الی سنه پانصد و بیست هجری که سال تألیف کتاب است، و علاوه بر تاریخ نیز تا اندازه از جغرافیای بلاد معروفه آن عصر بحث می نماید، ترتیب اجمالی ابواب کتاب از قرار ذیل است و برای تفصیل بیشتر باید رجوع نمود باصل کتاب بصفحات 4- 7 [ (1)] اصل کتاب مشتمل است بر بیست و پنج باب و عبارت است از 698 صفحه.

هشت باب اول آن بسیار مختصر و مقدمه مانند است و موضوع آن فقط جداول تاریخی ملوک و خلفاء گذشته است، روی همرفته 30 صفحه، باب نهم و دهم، در تاریخ قدیم ایران قبل از اسلام [ (2)] 94 ص- باب یازدهم الی هجدهم، در تاریخ ترکان و هندوان [ (3)] و روم و بنی اسرائیل و عرب و تاریخ انبیا علیهم السلام برای هر کدام یک باب رویهمرفته 170 ص.

باب نوزدهم، که اطول ابواب کتاب است در وقایع تاریخی بعد از اسلام از سنه اول هجرت الی سنه 520 که تاریخ تألیف کتاب است 205 ص.

باب بیستم، در سلاطین اسلام معاصر خلفا 40 ص.

باب بیست و یکم، در القاب ملوک مختلفه 19 ص.

______________________________

[ (1)] علامه قزوینی شماره صفحات را از روی شماره نسخه اصل مرقوم داشته بودند ولی ما برای سهولت مراجعه خوانندگان عدد صفحات کتاب چاپ شده را بجای آن قرار دادیم. (طابع)

[ (2)] این سه باب از کتاب یعنی باب هشتم و نهم و دهم با ترجمه آن بفرانسه بتوسط ژول مهل JulesMoh l مستشرق معروف فرانسوی طابع و مترجم شاهنامه در سنه 1257-

1258 (1841- 1842 م) در روزنامه آسیائی فرانسه بطبع رسیده است.

[ (3)] باب راجع بهند نیز که باب دوازدهم کتاب است بتوسط رینوReinaud مستشرق مشهور فرانسوی طابع تقویم البلدان ابو الفدا با ترجمه آن بفرانسه در سنه 1260 (1844 م) در روزنامه آسیائی ص 131- 184 بطبع رسیده است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 35

باب بیست و دوم، در مقابر و نواویس معروفه 50 صفحه.

باب بیست و سوم و بیست و چهارم، در مسالک و ممالک و وصف شهرها و دریاها و رودهای معروف و شرح بعضی ابنیه و آثار تاریخی 86 ص.

باب بیست و پنجم، که باب اخیر کتاب است در فصول پراکنده، این باب تماما (باستثنای صفحه اخیر آن که صفحه اخیر خود کتاب است) با قسمتی از آخر باب بیست و چهارم که معلوم نیست چه مقدار بوده از نسخه ما ساقط است.

گذشته از تاریخ و جغرافیا در جمیع ابواب و فصول این کتاب اهمیت مخصوصی بقصص و حکایات و افسانهای تاریخی و محلی متداوله در آن اعصار داده شده است، و کلیه مذاق مؤلف چنانکه از مطالعه سرتاسر کتاب معلوم میشود فوق العاده متمایل بوده است بجمع قصص عامیانه و افسانهای معروف از هر قبیل چه افسانهای راجع باشخاص یا ببلاد و امکنه و آثار و ابنیه و غیرها و ظاهرا بهمین مناسبت است که مؤلف نام کتاب خود را مجمل التواریخ و القصص نهاده است نه مجمل التواریخ تنها، و این نکته یعنی تقید مخصوص مؤلف بجمع افسانهای تاریخی و محلی آن عصر خود یکی از موجبات اهمیت این کتاب است، نام مؤلف کتاب تا آنجا که از

مطالعه مستعجل. این مجموعه میتوان حکم نمود گویا در اثناء کتاب بهیچوجه مذکور نیست ولی حکم بتی در این خصوص موقوف بمطالعه دقیق سطر بسطر مجمل التواریخ است که عجاله برای راقم سطور بواسطه تراکم اشغال میسر نیست، چیزی که محقق است اینست که مؤلف از اهل عراق عجم و بظن قوی از اهالی همدان یا اسد آباد و آن حدود بوده است، در ص 72- 73 گوید «و بدین حدود ما اندر صورت او [یعنی صورت بلاش ابن فیروز] بر سنگی نگاشتست و پیرامون آن مانند حرف نقش [ (1)] که آنرا ندانند خوانند و بر تلی کوچک نهادست و از آن جنس سنگ کبود بدان نزدیکی [ (2)] نیست و اکنون تل و پیرامونش دهی است که بدان صورت باز خوانند دون و لاش، و هم بدین حدود و لاشجرد [ (3)] شکارگاه وی بودست و اثر دیوار شکارگاه از سنگ بر دامن کوه بزرگ که آنرا خورهند خوانند پیداست»، و در ص 8 گوید «و مرا این اندیشه [یعنی اندیشه تالیف این کتاب] از آن روی برخاست که سخن پادشاهان عجم و سیر ایشان همی رفت مهتری از

______________________________

[ (1)] کذا فی الاصل، و شاید صواب «نقشی» بوده است یعنی نقوشی مانند حروف.

[ (2)] تصحیح قیاسی، و فی الاصل: نزدیک.

[ (3)] و لاشجرد نام شهرکی بوده است قریب چهار فرسخ در جنوب اسد آباد همدان و قریب سه فرسخ در شرق کنگاور (قصر اللصوص) و قریب چهار فرسخ در جنوب غربی توی سرگان و هنوز هم گویا قریه بهمین اسم یا باسم ولاسجرد با سین مهمله در همان نقطه باقی است چنانکه در نقشه

ایران تألیف آقای سرتیپ میرزا عبد الرزاقخان مهندس دیده میشود، رجوع کنید بمعجم البلدان در باب واو، و انساب سمعانی ص 587،

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 36

جمله مشاهیر و بزرگان حاضر بود باسدآباد از من هر چیزی می پرسید بحکم آنکه شناخت بود هوس من در کتاب خواندن و مشافهه دید، آنچ بر خاطر بود گفته شد و بر بدیها بر سر شراب دو سه درج بنوشتم درین معنی و پس باطل کردم بعد مدتی و اندیشیدم کچون یادگاری بخواهد ماند در آن تاملی بهتر باید کرد و رنج بردن تا از آن فایده حاصل شود.

و اگر نه ضایع بماندن [بهتر] که ناگفته را عیب کمترست.

دهان گر بماند ز خوردن تهی از آن به که ناساز خوانی نهی پس [ (1)] عزم محقق کردم بر تألیف این کتاب و اگر چه فراغت نبود بر حسب بضاعت خویش نبشته شد و از ایزد تعالی در آن توفیق خواستیم» از این قرائن جزئیه منضما با اینکه همه جا در تضاعیف کتاب و مخصوصا در صفحات 81- 83- 397- 403- 520- 522، شرح مفصل مبسوطی با تمام جزئیات و خصوصیات از وقایع تاریخی راجع بهمدان و اسدآباد و کنگاور و دینور و از افسانها و قصص و جغرافیا و وصف آثار و ابنیه نقاط مذکوره بدست میدهد برای خواننده تقریبا قطع حاصل میشود که مؤلف این کتاب بدون شک از اهالی همدان یا نواحی و مضافات آن بوده است، و قطعا بهمین مناسبت است که در خصوص وقایع تاریخی همان نواحی در زمان دیالمه و دشمنزیاران و امراء اکراد از سلسله بدر بن حسنویه و پسرش هلیل

(هلال) و غیرهم از اواخر قرن چهارم ببعد اطلاعاتی بکر و تازه درین کتاب مندرج است که در کمتر کتابی دیگر گویا میتوان بدست آورد.

و دیگر از معلوماتی که از تضاعیف کتاب راجع بشرح احوال مؤلف استنباط میشود اینست که جدّ مؤلف موسوم بوده است بمهلب بن محمد بن شادی در ص 344 گوید: «و چنان خواندم در کتابی بخط جدم مهلب بن محمد بن شادی که درین وقت بیعت، عبد اللّه بن مصعب بن ثابت بن عبد اللّه بن الزبیر ببیعت کردن پیش آمد پس این بیت بخواند الخ» و نیز معلوم میشود که مؤلف را تألیف دیگری بوده است مخصوص باخبار برامکه، در ص 343 گوید: «و اخبار برامکه بسیار است از عهد برمک تا آخر دولت و من آنرا کتابی مفرد ساخته ام و ترتیبی نهاده روزگار دولت ایشان را و آنچ کرده اند در حق مردم و روزگار محنت و سبب آن و آنچ بر سر ایشان آمد»، اما تاریخ تألیف کتاب بتصریح مکرر مؤلف در سنه پانصد و بیست هجری در عهد سلطنت سلطان سنجر (511- 552) و سلطان محمود بن محمد بن ملکشاه (512- 525) و بهرامشاه غزنوی (511- حدود 550) و خلافت مسترشد عباسی (512- 529) بوده است، در ص 9 گوید: «و ابتدا کرده شد اندر سال پانصد و بیست از هجرت پیغمبر علیه السلام اندر ایام معاودت [ (2)] مواقف [ (3)] تعظیم مقدس نبوی امامی [ (4)] مسترشد ادام اللّه علوّها و حرّس مجدها و

______________________________

[ (1)] تصحیح قیاسی و فی الاصل: بر،

[ (2)] متن (معادت) مصحح،

[ (3)] تصحیح قیاسی و فی الاصل: موافقت،

[ (4)] تصحیح قیاسی و

فی الاصل: مامی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 37

سموها و کبت حساد دولتها و اعلی کلمتها، و پادشاهی سلطان اعظم معز الدنیا و الدین ناصر الاسلام و المسلمین ابو الحرث سنجر بن ملکشاه بن محمد برهان امیر المؤمنین، و عهد سلطان معظم مغیث الدنیا و الدین کهف الاسلام و المسلمین ولی العهد فی العالمین ابو القاسم محمود بن [محمد بن] ملکشاه یمین امیر المؤمنین اعز اللّه انصارهما و ضاعف اقتدارهما» و در ص 406 در سلطنت بهرامشاه غزنوی گوید: «و تا این غایت هنوز بجاست» و در صفحات 12- 21 که حاوی جداول تاریخی است جمیع وقایع مشهوره و جلوس سلاطین و خلفا و موالید و وفیات مشاهیر را که ذکر میکند و مجموع آنها قریب صد و سی واقعه تاریخی است همه بدون استثنا منتهی میشوند بسنه پانصد و بیست هجری، مثلا گوید: «از تاریخ پیغمبران تا سنه عشرین و خمسمائه از هجرت پیغامبر محمد مصطفی صلّی اللّه علیه برین نسقست: از گاه مولود محمد مصطفی علیه السلام پانصد و شصت و نه سال، از مبعث رسول علیه السلام پانصد و بیست و نه سال، از گاه هجرتش از مکه بمدینه پانصد و بیست سال، از گاه بیعت ابو بکر الصدیق رضی اللّه عنه پانصد و هشت سال، از گاه بیعت امیر المؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام چهارصد و هفتاد و نه سال، از روزگار خلافت مولانا المسترشد ابا منصور الفضل [ (1)] هشت سال، از آمدن سلطان محمود بن سبکتکین بری و گرفتن شهنشاه ابی طالب رستم صد سال تا سنه عشرین و خمسمائه، از اول عهد بهرامشاه بن

مسعود [ (2)] تا این غایت سنه عشرین و خمسمائه نه سال، از گاه وفات سلطان محمد [ (3)] نه سال: از گاه جلوس سلطان محمود بن محمد باصفهان [ (4)] هشت سال، و هکذا و هکذا که در جمیع این صد و چیزی وقایع مشهوره سنه پانصد و بیست را منتهی الیه همه آنها قرار داده است بدون استثنا که دیگر بهیچ وجه من الوجوه جای شک و شبهه نمی ماند که سال تألیف کتاب سنه پانصد و بیست هجری بوده است.

ولی معذلک کله یکی از قراء متأخر این کتاب که گویا قریب العهد بعصر مؤلف بوده است در بعضی مواضع ذیل وقایع را الی حدود سنه 590 و 600 امتداد داده و جابجا در اثناء کتاب علاوه نموده است [ (5)] مثلا در ص 427- 430 در جداول القاب خلفا علاوه بر مسترشد (512- 529) که خلیفه معاصر مؤلف بوده است اسامی راشد و مستنجد و مستضی ء و الناصر.

لدین اللّه یعنی خلفائی که از 529 الی 622 خلافت نموده اند الحاق شده است، و همچنین

______________________________

[ (1)] جلوس او در سنه 512 بوده است.

[ (2)] جلوس او در سنه 511 بوده است.

[ (3)] یعنی سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقی، وفات او در سنه 511 بوده است.

[ (4)] جلوس او در سنه 512 بوده است،

[ (5)] نظایر این فقره یعنی اینکه یکی از قراء متاخر ذیل وقایع متاخره از تاریخ تالیف کتاب را تا عصر خود امتداد داده و در اثناء کتاب الحلق کرده باشد، بدون تصریح بالحاق، مکرر در کتب متقدمین روی داده است، مثلا در ترجمه تاریخ طبری و در تاریخ طبرستان لابن اسفندیار و

در جوامع الحکایات عوفی عین این قضیه واقع شده است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 38

در جدول القاب سلجوقیان اسامی هفت نفر دیگر از سلاطین سلجوقی متاخر از سلطان محمود ابن محمد بن ملکشاه (512- 525) که چنانکه گذشت سلطان معاصر مؤلف بوده است همه الحاقی است، و تقریبا عین همین کار را در فصل مقابر سلجوقیان نموده است ص 465 و کذلک در جدول القاب غزنویان در ص 429 نام ابو شجاع خسرو شاه بن بهرامشاه (حدود 550- 559) جانشین بهرامشاه سلطان معاصر مؤلف الحاقی است، و همچنین حکایت فتنه غز در ص 526 بکلی الحاقی و تقریبا بعین عبارت منقول از راحه الصدور راوندی است ظاهرا، و نیز در همان صفحه این عبارت: «و در سنه تسع و ثمانین و خمسمائه ملک طبرستان اردشیر بن الحسن تجدید عمارت آن می فزود» علاوه بر اصل است، در ص 386 بعد از ذکر خلافت مسترشد این عبارت مسطور است: «صاحب تصنیف این کتاب ذکر خلفا تا بدین جایگاه کردست همانا که مدت این قدر یافته است اگر کسی را مراد باشد الحاق دیگر خلفا میکند تا بدین عهد» که صریح است که الحاقی است، و همچنین دو حکایت مفصل مبسوط شارستان زرین و شارستان روئین در ص 498- 511 هر دو الحاقی است چنانکه از این عبارت ابتداء آن ظاهرا معلوم میشود:

«ذکر شارستان زرین و شارستان روئین، این هر دو حکایت و ذکر این شارستان خارج مجمل- التواریخ بود اما چون بدین [مقام] لایق بود ذکر آن کرده شد و نوشته آمد تا کتاب تمام باشد و فایده دهد» مآخذ مؤلف،- مؤلف در دیباچه

اشاره ببعضی از مآخذ خود نموده و در اثناء کتاب نیز احیانا بعضی از کتبی را که از آنها استفاده کرده نام برده است، راقم سطور اسامی بعضی از این کتب را که در اثناء مطالعه مستعجل این مجموعه یادداشت نموده ذیلا مذکور میدارد ولی استقصاء کامل آنها موقوف بتتبع دقیق سرتاسر مجمل التواریخ است که فعلا برای من میسر نیست، از مطالعه جدول ذیل واضح میشود که مؤلف در تألیف این کتاب مآخذ معتبری بدست داشته که هر چند بعضی از آنها مانند تاریخ حمزه اصفهانی و تاریخ طبری و تاریخ ابن واضح یعقوبی و غیره خوش بختانه هنوز نیز باقی است ولی بسیاری دیگر از آنها از قبیل همدان نامه عبد الرحمن بن عیسی الکاتب الهمدانی، و تاریخ اصفهان حمزه اصفهانی، و اخبار نریمان و سام و کیقباد و افراسیاب از ابو المؤید بلخی بنثر، و اخبار لهراسف و اغش و هادان از همو، و پیروزنامه از مؤلفی که نام او گویا در اثناء کتاب مذکور نیست، و سیر و فتوح سلطان سنجر نظم امیر الشعرا معزی و غیرها و غیرها گویا امروز بکلی از میان رفته و اثری از آنها باقی نیست و همین فقره نیز مخصوصا یکی از موجبات اهمیت این کتاب است [ (1)]

______________________________

[ (1)] اینجا آقای قزوینی شرحی راجع بصفحات و علامات رمز اوراق نوشته اند که بکار نسخه عکسی میاید و درین نسخه ضرورت ندارد، بنابر این آن حواشی از اینجا حذف شد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 39

عبارت مفهوم میشود ص 2.

اخبار نریمان و سام و کیقباد و افراسیاب، از ابو المؤید بلخی بنثر ص 2- 3 اخبار هندوان، ترجمه ابو صالح بن شعیب بن جامع از زبان «هندوانی» بعربی و سپس ترجمه ابو الحسن علی بن محمد الحلبی خازن دار الکتب جرجان همان کتاب را از عربی بفارسی در سنه 417، ص 107.

ادب الملوک، تألیف وزیر یکی از ملوک هند، اختصاری از ترجمه آن در این کتاب مندرج است ص 124.

پیروز نامه، ص: 66- 70- 80.

تاج التراجم، ص: 433.

تاریخ احمد بن ابی یعقوب بن واضح الکاتب، که همان تاریخ ابن واضح یعقوبی معروف است که در سنه 1883 م، (1301 ه) در هلاند در دو جلد بطبع رسیده است. ص 229، 271، 278.

تاریخ اصفهان، تألیف حمزه بن الحسن الاصفهانی صاحب تاریخ معروف ص 242 و بسیار مکرر در اثناء کتاب، رجوع کنید نیز بکتاب اصفهان که عین همین کتاب است.

تاریخ جریر، رجوع کنید بتاریخ محمد بن جریر طبری که عین همین کتاب است ولی مؤلف مجمل التواریخ اغلب از آن بتاریخ جریر تعبیر میکند، از قبیل منصور حلاج بجای حسین بن منصور حلاج و حسن میمندی (در گلستان و غیره) بجای احمد بن حسن میمندی وزیر معروف سلطان محمود غزنوی، و ادهم بجای ابراهیم بن ادهم در شعر منسوب بخیام:

آهی بسحر ز سینه خماری* از ناله بو سعید و ادهم بهتر یعنی از قبیل استعمال نام پدر یا جد بجای نام خود شخص که یکی از اسالیب مخصوصه زبان فارسی است.

تاریخ حمزه اصفهانی، ص: 2 و بسیار مکرر در اثناء کتاب رجوع کنید نیز بمجموعه حمزه بن الحسن الاصفهانی که همین

کتاب است.

تاریخ محمد بن جریر طبری، ص: 2 و بسیار مکرر در اثناء کتاب. ترجمه کتاب مذکور از عربی بفارسی ص: 180.

دلائل القبله، ص: 430- 433، سکندر نامه، ص: 31.

سیر و فتوح سلطان سنجر که امیر الشعراء معزی بنظم آورده بوده. ص: 412،

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 40

سیر العجم لابن المقفع بتصریح مؤلف ص: 521، رجوع کنید نیز بسیر الملوک که همین کتاب است ظاهرا.

سیر الملوک، لابن المقفع ص: 2- 72- 81- 145- 154- 155- 208- 221 و غیرها.

شاهنامه فردوسی بسیار مکرر در تضاعیف کتاب.

عجائب الدنیا، ص: 75.

عجائب العلوم، ص: 519.

فرامرزنامه، ص: 2.

قصه کوش پیل دندان، ص: 2.

کتاب اصفهان، لحمزه بن الحسن الاصفهانی ص: 47، 461، 511، 513، رجوع کنید نیز بتاریخ اصفهان.

کتاب اصفهان لعلی بن حمزه بن عماره بن حمزه بن یسار ص 328، و این کتاب بکلی غیر کتاب اصفهان سابق الذکر حمزه اصفهانی است و اسم حقیقی آن قلائد الشرف فی مفاخر اصبهان است، رجوع کنید بمعجم الادباء یاقوت ج 5 ص 201.

کتاب الانساب، ص: 145.

کتاب السیر، ص: 221- 433 گویا همان سیر الملوک سابق الذکر باشد رجوع بدین کلمه، کتاب الفتوح، ص: 171.

کتاب المعارف، ص: 71، 154، و بسیار مکرر در اثناء کتاب، گویا مراد کتاب المعارف ابن قتیبه باشد که در آلمان و مصر بطبع رسیده است.

کتاب همدان، ص: 71، 132، رجوع کنید نیز بهمدان نامه که ظاهرا عین همین کتاب است.

گرشاسف نامه، ص: 2، ظاهرا مراد همان گرشاسب نامه معروف اسدی طوسی است.

مجموعه بو سعید آبی، ص: 404.

مجموعه حمزه بن الحسن الاصفهانی، ص: 2، و بسیار مکرر در اثناء کتاب رجوع کنید نیز بتاریخ حمزه اصفهانی که

عین همین کتاب است.

همدان نامه لعبد الرحمن بن عیسی الکاتب الهمدانی، ص 522، 523 رجوع کنید نیز بکتاب همدان که ظاهرا همین کتاب است.

ما بین مآخذ مذکوره در فوق کتبی که مؤلف از همه بیشتر از آنها استفاده نموده است یکی تاریخ حمزه اصفهانی است که یکی از مآخذ عمده مؤلف بوده و اغلب ابواب و فصول آنرا تقریبا بدون زیاده و نقصان در این کتاب خود درج نموده است و باین لحاظ

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 41

هر کدام از کتاب حاضر و تاریخ حمزه اصفهانی برای تصحیح دیگری بسیار مفید خواهد بود، و دیگر تاریخ طبری است که ظاهرا ترجمه فارسی آنرا نه متن عربی آنرا چنانکه از ص 180 استنباط میشود مؤلف بدست داشته است، و از این کتاب نیز استفاده بسیار کاملی نموده و در اغلب ابواب مجمل التواریخ اسمی از آن برده است، و دیگر شاهنامه فردوسی است که مؤلف در فصل تاریخ پادشاهان قدیم ایران بسیار مکرر ذکری از آن نموده و فقرات عدیده از آن گاه بنظم و اغلب بنثر نقل کرده است، و شاید بعد از گرشاسب نامه اسدی [ (1)] این مجمل التواریخ قدیمترین کتابی باشد که از شاهنامه فردوسی باسم و رسم نام برده است، و دیگر گرشاسب نامه اسدی است، درین مورد نیز مجمل التواریخ گویا قدیمترین مأخذی باشد که از اسدی و گرشاسب نامه او اسمی برده است چه گرشاسب نامه در سنه 458 تألیف شده چنانکه صریحا گوید:

ز هجرت بدور سپهری که گشت* شده چارصد سال و پنجاه و هشت و مجمل التواریخ در سنه 520، یعنی فقط شصت و دو

سال بعد از تألیف گرشاسب نامه، و قطع نظر از اهمیت مآخذی که این کتاب از آنها استفاده نموده و اکنون اغلب از میان رفته اند و قطع نظر از اهمیت موضوع کتاب یعنی تاریخ و قصص اصلا وجود و بقاء کتاب نثری بفارسی از حدود پانصد و بیست هجری تاکنون آن هم با این بسط و تفصیل که قریب هفتصد صفحه وزیری است با ملاحظه اینکه کتب فارسی یادگار قرون چهارم و پنجم و ششم هجری در نهایت ندرت است یکی دیگر از موجبات اهمیت این کتاب است، بخصوص که نسخه این کتاب نیز چنانکه خواهیم گفت ظاهرا منحصر بفرد است.

نسخه اصلی این کتاب،- نسخه اصلی این کتاب که عکس حاضر از روی آن برداشته شده است نسخه ایست که در کتابخانه ملی پاریس در تحت نمره (فارسی 62) محفوظ است [ (2)] و این نسخه ظاهرا منحصر بفرد است زیرا که در فهارس کتابخانهای معروف که فهرست چاپی از آنها ترتیب داده شده است ذکری از آن دیده نمیشود، ولی ممکن است (مانند عموم نسخ نادره یا منحصره بفرد) که در بعضی کتابخانهای عمومی یا خصوصی که فهرست مطبوعی از آنها فعلا بدست نیست بخصوص در ممالک مشرق نسخه یا نسخی از آن موجود باشد که بعدها اطلاع از آن حاصل شود، نسخه مزبوره بقطع وزیری بسیار بزرگ (که در عکس بملاحظه صرفه تقریبا باندازه نصف تصغیر شده است طولا و عرضا) [ (3)] و دارای 349 ورق یا 698 صفحه است و بخط نسخ متمایل بثلث جلی و مورّخ است به 28 جمادی الاولی سنه 813 و بخط کاتبی است موسوم بعلی بن محمود

بن علی

______________________________

[ (1)] گرشاسب نامه اسدی چنانکه عنقریب خواهد آمد در سنه 458 هجری یعنی فقط قریب شصت سال بعد از تألیف شاهنامه (سنه 400) تألیف شده است و در این کتاب مکرّر از فردوسی و شاهنامه او اسم برده است

[ (2)] رجوع کنید بفهرست نسخ فارسی کتابخانه مزبوره تألیف ادگار بلوشه E .Blochet ج 1 ص 194- 196 (62AncienfondPersan (

[ (3)] قطع اصل نسخه سی در نوزده سانتی متر است و قطع عکس حاضر هفده در دوازده.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، مقدمه، ص: 42

نجیب الرودباری که گرچه خط نسبه ملیح مطبوعی داشته است ولی گویا چندان اهل فضل و اطلاع نبوده و این نسخه را خالی از اغلاط و تصحیفات ننوشته است، لکن از اغلاط و تصحیفات اصل کاتب که ظاهرا چندان زیاد نیست گذشته بدبختانه این نسخه بعدها بدست یک شخص عامی بی سوادی که گویا اصلا ایرانی هم نبوده و ظاهرا (چنانکه از شباهت کامل بین یادداشتهای متفرقه حواشی کتاب و بین یادداشت مفصلی بخط یکی از موظفین ادارات عثمانی در قرن دهم موسوم به تعلیقی زاده که در صفحه اخیر کتاب مثبت است استنباط میشود) از اتراک عثمانی بوده افتاده بوده و او این کتاب را از سر تا بآخر با کمال دقت خوانده و در اغلب موارد کلمات اصل نسخه را که برسم بسیاری از نسخ قدیمه غالبا در وضع نقاط اهمال می نموده و جمیع نقاط لازمه را نمی گذارده اند این شخص از خود نقاط و حرکات و سکنات و تصحیحاتی علاوه کرده که غالبا غلط و گاهی نیز بسیار مضحک واقع شده است، مثلا نسناس با دو سین مهمله را او نشناس با

شین اول معجمه نقطه گذارده است (ص 148) و قنوج با قاف و نون و در آخر جیم شهر معروف هند را که گویا در اصل نسخه بکلی بی نقطه بوده او فتوح با فاء و تاء مثناه فوقانیه و در آخر حاء مهمله بهمان هیئت جمع فتح نقاط گذارده (ص 422) و عرب العرباء را بفتح عین مهمله و سکون راء مهمله در کلمه دوم او عرب العرباء بضم عین و فتح را، حرکات گذارده (ص 148) در شرح حال وشمگیر پدر قابوس معروف و ساده لوحیهای او در ص 389 این عبارت مسطورست:

«از حمام بیرون آمد سکنگبین پیش وی بردند بر سر و روی خود ریخت و پنداشت که گلابست» این شخص کلمه سکنگبین را که در اصل نسخه بدون هیچ نقطه بوده سبکتکین بهمان املای پدر سلطان محمود غزنوی (!) اصلاح کرده و نقطه گذارده است، و هکذا و هکذا بطوری که واضح میشود که وی اصلا و ابدا معنی عباراتی را که بعقیده خود تصحیح میکرده است نمی فهمیده است و این نقاط و حرکات و تصحیحات الحاقی که این خواننده بی سواد از خود علاوه کرده است در اصل نسخه پاریس در کمال وضوح نمایان و از خط اصلی نسخه متمایز است زیرا که مرکب این الحاقیات بکلی سیاه و براق و غالبا مخلوط با سنباده است که در بعضی نقاط و مخصوصا در بلاد عثمانی رسم بوده پس از نوشتن روی مرکب برای خشکانیدن آن می افشانده اند، در صورتی که مرکب اصل نسخه نسبه محو و کم رنگ و تاریک و بکلی غیر براق است و بطول زمان سیاهی آن رنگ دیگر تیره گونی بخود

گرفته است که با مرکب این حرکات و نقاط و تصحیحات الحاقی تفاوت بین دارد، لکن چون در عکس فرقی بین مرکب قدیم و جدید پیدا نشده است و هر دو بیک طرز عکس افتاده اند لهذا در این عکس حاضر بسیاری از کلمات از حیث نقاط و حرکات و بعضی «تصحیحات» مغلوط از آب درآمده است بطوریکه حدس زدن اصل آنها گاهی خالی از اشکال نیست، در صورتی که در اصل نسخه چنانکه گفتیم این اشکال بکلی مرتفع است.

تمام شد مقدمه بقلم عبد ضعیف محمد بن عبد الوهاب قزوینی بتاریخ پنجم شهر شوال سنه هزار و سیصد و چهل و نه هجری قمری مطابق چهارم اسفند 1309 هجری شمسی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 1

ینقضی یبقی [2] و لا یفنی أمدها و هو تعالی حسبنا اللّه و نعم الوکیل.

اما بعد میگوید مؤلف این کتاب که ایزد سبحانه و تعالی چون عالم را بیافرید [3] .... ش و آدم را علیه السلم تناسل بسیار گشت، پیغامبران فرستاد تا که ایشان خلق را از تیرگی کفر سوی روشنایی ایمان راه نمایند و نعمت (1- آ) او را سپاس داری کنند، تا از ایشان خشنود شود، و بهشت یابند، و اگر چه از طاعت ایشان مستغنی است نپسندد که شرک آورند، و کافر باشند، إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ الْکُفْرَ وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ، و باز پادشاهی [4] بر ایشان گماشت که شایسته کرامت خویش دید، تا جهان را بعدل آبادان داشتند، و طریق راستی سپردند، و فضل کرد ایشان را بر دیگر آن، قوله تعالی وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ [فی] الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ، و ایشان را علم و حکمت ارزانی داشت، و توفیق داد، تا بتجربت، و عمر دراز از هر چیز بدست آوردند، و عجایبها، در عالم از ایشان اثر ماند که چنین آسان بما رسیده است، پس اندر هر عصری حکیمان و خداوندان دانش جمع

______________________________

[ (1)]- متن: مدا

[ (2)]- کذا، و صحیح نیست و بعد نوشته شده است.

[ (3)]- متن حک شده است. ظ: انوش پسر آدم را- انوش نام شیث است.

[ (4)] ظ: پادشاهانی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 2

کرده اند اخبار گردش افلاک و عجایب عالم و قصّهاء پیغامبران و پادشاهان و هر چه رفتست پراکنده، و محمّد بن جریر الطبری شرح داده است همه

اخبار را، و سیرت و سیر ملوک عجم را* که در اقلیم رابع بوده اند بزرگتر پادشا [ها] ن عالم را، [و] شرحی [1] زیادتی نکردست، الّا ذکری مختصر اندر سیاقت پادشاهی ایشان اندر تاریخ خویش، و اگر چه اخبار ملوک و اکاسره و شاهان و بزرگان ما تقدّم ظاهرست (1- ب) بیرون از تاریخ جریر [2]، و هر یک علی حده بجایگاه خویش شرحی تمام دارد، و راویان پیشین نقل کرده اند از کتابهاء [3] فارسیان، و اندر نظم و نثر باقی نگذاشته اند هر یک کارگاه مقصود و ممدوح خویش آراسته بنقشهاء زیبا و طرازها [ء] خوب، ما خواستیم که تاریخ شاهان عجم و نسب و رفتار و سیرت ایشان درین کتاب علی الولی جمع کنیم بر سبیل اختصار، از انچ خوانده ایم در شاهنامه فردوسی که اصلی است، و کتابهاء دیگر که شعبهاء آنست، و دیگر حکما نظم کرده اند، چون گرساسف [4] نامه، و چون فرامرز نامه، و اخبار بهمن، و قصه کوش پیل دندان، و از نثر ابو المؤیّد [5] چون اخبار نریمان، و سام، و کیقباد، و افراسیاب، و اخبار لهراسف. و آ [غش] [6] و هادان، و کی شکن، و آنچ در تاریخ جریر یافتیم، و سیر الملوک از گفتار و روایت ابن المقفّع، و مجموعه حمزه بن الحسن الاصفهانی، که از نقل محمد بن جهم- البرمکی، و نقل زادویه [7] بن شاهویه الأصفهانی، و نقل محمد بن بهرام بن [مطیار الأصفهانی] [8] و نقل هشام بن القسم [9] و نقل موسی بن عیسی [الکسروی] و کتاب تاریخ پادشاهان [که] بهرام ابن مرادانشاه مؤبد شاپور [از بلاد] [10] فارس بیرون آوردست (2- آ)

و آنرا محقق کرده بحسب طاقت [11]، و اگر چه این کتابها که نوشتیم

______________________________

[ (1)]- از ستاره تا اینجا در حاشیه نوشته شده.

[ (2)] جریر مراد محمد بن جریر بن یزید بن خالد و قیل یزید بن کثیر بن غالب (224- 320)

[ (3)] در این کتاب غالبا بجای یاء اضافی یائی کوچک که شبیه بهمزه است میآورد و ما آنرا بحال خود میگذاریم.

[ (4)] گرشاسف.

[ (5)] در متن اینجا باندازه یک کلمه حک شده است.

[ (6)] آغش غیر از الف ممدود باقی حک شده و ما از روی صفحات بعد اصلاح کردیم

[ (7)] متن رادویه، سنی ملوک الارض زادویه (ص 9).

[ (8)] متن حک شده از سنی ملوک الارض گرفته شد (ص 9).

[ (9)] سنی:

الاصبهانی.

[ (10)] متن در اینجا مغشوش است.

[ (11)] قسمت غالب این اسناد که ذکر کرده و قسمت عمده این جلد که جلد اول از مجمل التواریخ است نقل و ترجمه تاریخ سنی*

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 3

هیچ موافق یک دیگر نیست، و سبب آن گفته شود، هر چه مصوّر [1] و معلوم گشت تألیف کرده شد، تا چون خوانندگان تأمل کنند هر چه مقصودها [ء] اصلی باشد هیچ خافی [2] نماند، الّا آنچ در صناعت نظم و تحسین عبارت نثر اطناب نموده اند، و هر چند محالست [3] نظم حکیم فردوسی و اسدی و دیگران. و نثر ابو المؤید البلخی نقل کردن، که سبیل آن چنان باشد که فردوسی گفت:

چو چشمه بر ژرف دریا بری بدیوانگی ماند آن داوری امّا مقصود، اخبار و تواریخ است از کتابها بدین مسطورات [4] جمع آوردن، و بعضی سخنها که بر سبیل رمز گفته اند

شرح دادن، و نظم و امثال و حکمت کمتر نوشتیم، مگر بیتی که در مبالغتی گفته اند، که دلاویز باشد، اگر [5] استشهادی که در خور آید، تا از گفتار حکیمان فایده حاصل شود [6]، و تاریخ پیغمبران علیهم السلام، و پادشاهان، و خلفا و حکما تا بدین غایت که این کتاب تحریر افتاد، در اول نبشتیم، و شرح آن که در روزگار هر پادشاه، پیغامبر کدام بود، و سپاه سالاران و مبارزان که بودند، و از هر کسی چه آثار ظاهر شد، و چه سیرت داشتند (2- ب) و ذکر اخلاق، اندر تواریخ، و مدت پادشاهی ملوک عجم، و نسبت ایشان بهمه روایتها که بما رسیده است، و ذکر نسب ترکان و هندوان، و تاریخ پادشاهان روم، و یونان، و قبط، و بنی اسرائیل، و نسب و تاریخ ملوک عرب، از لخم [7] عراق، و غسّان شام، و حمیر یمن، و بنی کنده، [و] ملوک عرب اسلام، و خلفا و سلاطین، تا بدین روزگار. و ذکر القاب و دفینه [8] و حلیت ملوک و رسل و خلفا و سلاطین اندر ابتدا، بر وجهی مختصر جمع کرده شد و این کتاب را نام نهادم مجمل التّواریخ و القصص، و مخصوص کردیم [9].

______________________________

[ ()] ملوک الارض لحمزه بن حسن الاصفهانی است، و معلوم است که کتبی را که مأخذ حمزه بن حسن است در دست نداشته،

[ (1)] ظ: مقرر.

[ (2)] ظ بمعنی مخفی. (؟)

[ (3)] متن: مجالست.

[ (4)] متن:

سطورست.

[ (5)] اگر، بمعنی (یا) که حرف تردید است و بقول شمس قیس رازی در سرخس متداول بوده و انوری گفته: وین طرفه ترکی هست بر اعدات نیز تنگ*

پس چاه یوسفست اگر چاه بیژنست (المعجم چاپ مؤسسه خاور ص 231) و فردوسی مکرر باین معنی آورده.

[ (6)] ظ: یا از گفتار حکیمان تا فایده حاصل شود.

[ (7)] متن: لحم

[ (8)] بقرینه بعد مراد: مدفن است.

[ (9)] کذا ناتمام و الظاهر:- کردیم به:

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 4

القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 5

باب الثامن در ذکر کیومرث بر چهار فصل:

فصل اول روایت بهرام مؤبد فصل ثانی از تاریخ حمزه اصفهانی فصل ثالث اندر کتابت حمزه اصفهانی فصل رابع از تاریخ جریر و دیگر روایت باب التاسع اندر نسق پادشاهان عجم و سیاقت ایشان بر سه فصل:

فصل اول از باب نهم در نسب ملوک عجم فصل ثانی اندر مدت پادشاهی ایشان و ذکر بناها که [1] و کارها که کردند فصل ثالث اندر روایت حمزه اصفهانی و سهو اندر تاریخ آل ساسان (4- آ) باب العاشر اندر روزگار هر پادشاه، پیغامبر کدام بود، و مبارزان و معروفان [و سپهبدان] کدام بود.

باب الحادی عشر در نسب ترکان از هر بطن و مقام گرفتن ایشان در حدود مشرق.

باب الثانی عشر در ذکر پادشاهان هندوان، و نسب ایشان و تاریخ آنچ بما رسید.

باب الثالث عشر در تاریخ پادشاهان یونان و ذکر اخبار ایشان.

باب الرابع عشر در ذکر ملوک روم و اخبار ایشان بر طریق اجمال.

______________________________

[ (1)] کذا ظ (که) زیادی است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 6

باب الخامس عشر اندر تاریخ سالها [ء] قبطیان آنچ [معلوم شد].

باب السادس عشر [اندر سالهاء] بنی اسرائیلیان و امرا و علمای ایشان. (4- ب).

باب السابع عشر اندر تاریخ ملوک عرب و آن بر پنج فصل نهاده شد:

فصل اول در شرح نسب اعراب آل قحطان و متفرق شدن ایشان بوقت سیل العرم فصل ثانی نسق ممیان [1] عراق عرب از بنی الازد و اخبار [ایشان] فصل ثالث نسق قحطانیان و حمیر عرب و یمن و تبّعان و اخبار ایشان فصل [رابع] [نسق] آل جفنه [2] از عرب شام و ذکر

[غسانیان] و اخبار ایشان فصل [خامس] نسق بنی کنده و؟ ای لابر؟ [3] از اخبار ایشان که یافتم.

باب الثامن عشر اندر تاریخ پیغامبران علیهم السلام و مدت عمر و نسب ایشان بر سبیل اجمال و اختصار.

باب التاسع عشر [اندر نسق ملوک قریش عرب اسلام از روزگار پیغامبر علیه السلام].

الباب العشرون (5- آ) اندر سلاطین اسلام، اندر ایّام خلفا و شوکت و اخبار ایشان.

باب الحادی و العشرون اندر لقب پادشاهان عجم و شهرهاء مشرق، و بعضی از هندوان و زمین

______________________________

[ (1)] کذا ... ظ: یمنیان

[ (2)] متن: صه، و صحیح: جفنه

[ (3)] کذا ... با مراجعه بمتن کتاب هم معلوم نشد. (؟)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 7

مغرب و القاب خلفا و سلاطین از بعد رسل علیهم السلام، باب الثانی و العشرون اندر ذکر مقابر و نواویس و دفینه [1] پیغامبران علیهم [2] السلام [3] و پادشاهان و خلفا که بر چه سان بودست، و چه جایگاهست.

باب الثالث و العشرون در ذکر مساحت عالم و دریاها و کوهها و جویها و بنیادها و شکل حرمین و مسجد بیت المقدّس و غیره.

باب الرابع و العشرون اندر ذکر شهرهاء اسلامی و آنچ بر عمارت او افزودند.

باب الخامس و العشرون اندر فصول پراکنده بطالع علوّ اسلام از اخبار خا .... [3]

______________________________

[ (1)] مراد مدفن است

[ (2)] اصل متن: علیهما.

[ (3)] ساقط است از کتاب.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 8

نبشته شد بجز آن نیست که خوانده ام، و الّا ما شاء اللّه در آن سهوی نرفته باشد، و ملتمس آنست کچون [1] خوانندگان در آن خطائی و طغیانی شناسند نامعقول، مؤلّف را بدان معذور دارند، که الّا از اقاویل متقدّمان بباید شناخت [2]، هر چه یافتیم جمع آورده شد، و هیچ سخن فرونگذاشتم. مگر عبارت نقل کردن، و ترتیب بدین سان، بعضی از تازی بپارسی ترجمه کردن که عادت نطق وقتست. و بر خداوندان عقل و خرد پوشیده نماند که اگر چه از کتابها نقل کرده [ایم چه] مایه رنج کشیده ایم، اندر تألیف. و مرا این اندیشه از آن روی (6- آ) برخاست، که سخن پادشاهان عجم و نسق، و سیر ایشان همی رفت، مهتری از جمله مشاهیر و بزرگان حاضر بود باسدآباد، از من هر چیزی می پرسید، بحکم آنک شناخته بود، و هوس من در کتاب خواندن و مشافهه دید، آنچ بر خاطر بود گفته شد، و بر بدیهه بر سر شراب دو سه درج بنوشتیم، درین معنی، و پس باطل کردم، بعد مدّتی، و اندیشیدم کچون یادگاری بخواهد ماند در آن تأمّلی بهتر باید کرد، و رنج بردن، تا از آن فایده حاصل شود، و اگر نه ضایع بماند، که ناگفته را عیب کمترست،

دهان گر بماند ز خوردن تهی از آن به که ناساز خوانی نهی [3]

______________________________

[ (1)] املائیست که در قرون قدیمه اسلامی در کتب فارسی متداول بوده و من در تاریخ سیستان و نسخ کهنه طبری و کتب دیگر مکرر این املا را دیده ام که غالبا لفظ (که) با کلمه بعد مرکب نوشته میشود مانند (کچون) بجای (که چون) و (کباید)

بجای (که باید) و غیره.

[ (2)] ظ: نباید شناخت.

[ (3)] فردوسی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 9

بر عزم [1] محقق کردم بر تألیف این کتاب، و اگر چه فراغت نبود، بر حسب بضاعت خویش نبشته شد، و از ایزد تعالی در آن توفیق خواستیم، و ابتدا کرده شد اندر سال پانصد و بیست از هجرت پیغمبر علیه السّلام، اندر ایّام سعادت [2] موافقت تعظیم مقدس نبوی [أ] مامی مسترشد، ادام اللّه علوها، و حرّس مجدها و سمّوها، و کتّب [3] حال دولتها، و اعلا کلمتها، و پادشاهی سلطان اعظم معزّ الدنیا و الدّین ناصر الاسلام (6- ب) و المسلمین ابو الحرث سنجر [4] ملکشاه بن محمد، برهان امیر المؤمنین، و عهد سلطان معظّم مغیث الدّنیا و الدین کهف [الإسلام] و المسلمین، ولیّ العهد فی العالمین، ابو القسم محمود بن ملکشاه یمین امیر المؤمنین اعزّ اللّه انصارهما، و ضاعف اقتدارهما، و اللّه خیر موفق و معین.

عزم.

[ (2)] اصل: معادت. و این جمله: (سعادت موافقت) و (تعظیم مقدس نبوی) اولی معلوم ولی دومی بی سابقه است.

[ (3)] کذا (؟).

[ (4)] کذا باضافه یعنی: سنجر بن ملکشاه. و ابو الحرث و ابو القسم که بعد آمده، مراد ابو الحارث و ابو القاسم است که بشیوه کتابت قدیم الف را حذف کرده اند مانند اسماعیل و اسماعیل. مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار متن 9 باب الاول اندر تواریخ و اختلاف که اندر آن رود:

[ (5)] ظ: از

[ (6)] اصل: ابو المشیر.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 10

سهو کرده اند، چون جهودان را [که] با یک دیگر خلافست (7- آ) از میان [1] آدم علیه السّلام، [و نوح] و دیگر پیغمبران، از آنچ نقل کرده اند از عبرانی، و تفاوت [را] سبب آنست، که آنچ در دست سامره [2] است خلاف دیگر جهودان [است] از عبارت، و یونانیان را خلافست که نقل هفتادگانه [3] ایشان مخالف دیگرانست، و همه از عبرانی برگرفته اند، و بسیاری خلل پارسیان را همچنین و سهو ظاهرست اندر تواریخ، و گویند که از بعد کیومرث صد و پنجاه و اند [4] سال زمین بی پادشاه بود، تا اوشهنج پیشداد فراز گرفت، و آن هوشنگ است، و دوم بار که افراسیاب ایران بگرفت، چند سال پادشاه نبود، که معلوم نیست، و بار سوّم، چون زاب طهماسب اندر [5] گذشت، بسیار سال جهان مضطرب بود، تا کیقباد برخاست، و عدد آن ندانند، و بچند دست پادشاهی ازیشان برفت، و باز بجای آمد، و کمّیت آن معلوم نگردد، و همچنین اندر عدد سالهای پادشاهان مخالفند، بعضی گویند کیقباد صد و بیست و اند سال پادشاهی

کرد، و بعضی ده سال، و سبب آنست که چون اسکندر رومی زمین ایران بگرفت، او را حسد خاست بر علما و موبدان ایران، پس همه حکیمان را با کتابها جمع کرد، و آنچ خواست ترجمه فرمود، و به یونان فرستاد [نزدیک] ارسطاطالیس، و هر چه از کتب پارسیان بود، سوخت، و همه موبدان و عالمان را بفرمود کشتن، و کس نماند که علمی بواجب (7- ب) بدانستی، یا تاریخی نگاه داشتی، و همه اخبار و علوم منسوخ گشت، و ناچیز، و اندر روزگار اشکانیان کمتر پرداختند، از اضطراب، و اندکی پرداختند بعلم جستن، و چند کتاب خوار مایه تصنیف ساختند، پس چون اردشیر بابک برخاست، تاریخ فرمود نهادن از پادشاهی خویش، و راغب بود بعلم جستن، باز موبدان جمع شدند، و بسیاری کتابها بساختند، و بعد از آن ملوک بنی ساسان همان طریق نگاه داشتند، و درست تر از همه تواریخ ساسانیانست، و حمزه الاصفهانی گوید من در تاریخ آل ساسان رنج بردم، بدرست کردن، و بیش از آن دل نبستم، که در آن خلاف بود، بسیاری روزگار دراز از کیفیت آن بر دل مردم پوشیده بود [و] فراموش کرده، و هیچ کتاب موافق ندیدم بصحّت

______________________________

[ (1)] یعنی: بین آدم و نوح .. (کذا حمزه ص 10)

[ (2)] سامره، گروهی از یهودان اند که در برخی اصول با دیگر جهودان اختلاف دارند.

[ (3)] اصل متن: کافه. حمزه:

(نقل السبعین) ص 11

[ (4)] حمزه: مائه و نیفا و سبعین (ص 10)

[ (5)] اصل: اندر در

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 11

آن، پس اکنون جهودان از تورات حکایت می کنند که از ابتداء فرزند زادن، تا سال هجرت

چهار هزار و چهل و دو سالست و سه ماه، و ترسایان در انجیل [1] پنجهزار و نهصد و هفتاد [2] و سه سال و سه ماه همی گویند، و این خلاف همه از لفظهای عبری است، و پارسیان از کتاب آبستا [3] که زردشت آوردست شریعت ایشان را چنین گویند که از گاه کیومرث پدر مردم، یعنی آدم، تا آخر یزدجرد شهریار، چهار هزار و صد و هشتاد [و دو] سال و ده [4] ماه و نوزده روز بودست، و چنان (8- آ) گویند که [به] هرمین بمصر نبشتست، که بنا در وقتی کردند که نسر الطّائر اندر سرطان بود به سه درجه، و از راه حساب تا اکنون کما بیش سی هزار سال تواند بود، و هرمین از عجایبهاء [5] عالم است، از جوهری کرده اند که کس نداند که آن چیست، و چگونه کردست، و هیچ چیز بدان کار [گر] نیاید [6]، و اکنون چنان شنیدم که مقدار چهل گز اندر چهل زیادت باشد، بنا بیکی پاره، و سرش سخت باریک برسان میلی، و حقیقت چگونگی آن کس نداند، که چرا کردند، و بکدام ایّام، و خدای علیمست بدان. و منجمان چیزی همی گویند اندر تاریخ که همه مقالتها بدان ضایع کردند، گویند که از عمر دنیای لواکه [7] [ستاره] از اول حمل روان گشت تا آن روز که متوکل بدمشق رفت چهار هزار هزار و سه بار و سیصد هزار و بیست هزار [8] سال بودست بسالهای افتاب، و اندر حساب سالها همچنان تفاوتهاست، از جهت آنک بزمین یونان و قبط و روم و سریانیان و پارس از سیر آفتاب شمرند، و

هندوان و عرب و جهود و ترسا و مسلمان، از سیر قمر حساب کنند، پس تفاوتها افتد، و سالهای شمسی را همچنین چون بسیار بگذرد بکبیسه حاجت افتد، که اندر هر چهار سال یک روز تفاوت کند و اندر سالهای اسکندر کبیسه کرده اند، و در اسلام بروزگار معتضد همچنان، (8- ب) و شرح آن دراز است، واجب

______________________________

[ (1)] حمزه: توریه- ایضا (ص 11)

[ (2)] حمزه: تسعین (ص 11)

[ (3)] متن:

آیستا، صحیح: ابستا، و اصل: آویستاک، یعنی محکم و شریعت استوار. و ابستا و اوستا و استا و است هم آمده است.

[ (4)] اصل: دو (از حمزه)

[ (5)] عجایبها، بقاعده نحوی درست نیست، چه عجایب خود جمعست و هاء جمع فارسی زاید، لیکن قدیم بسبب عدم انس عموم بزبان عربی و نشناختن جموع در غالب جمعهای عربی علامتی از جمع فارسی از هاء یا آن می افزوده اند للتاکید.

منوچهری گوید: منازلها ببر و راه بگسل. فرخی گوید: مر ترا معجزاتهاست بسی.

[ (6)] اصل: نیابد.

[ (7)] کذا؟. حمزه: قد مضی من عمر الدنیا منذ أول یوم سارت فیه الکواکب من رأس الحمل (ص 11)

[ (8)] حمزه: اربعه آلاف الف الف ثلث مرّات و ثلثمائه الف الف و عشرون الف الف لسنی الشمس (ص 11).

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 12

چنان کند و ما محقّق آن شناسیم که قول پیغامبرست، صلّی اللّه علیه و سلّم، اندر خبرست که پیغمبر علیه السّلام گفت: از وقت آدم تا اکنون هفت هزار سالست، و این هزاره آخرین است. و همچنین روایت کنند که مردی رسول را صلی اللّه علیه گفت: من دوش ترا بخواب دیدم یا رسول اللّه که بر منبری

نشسته بودی هفت پایه، و تو بر پایه آخرین بودی، پیغمبر گفت آری این دنیا هفت هزار سالست، و من اندر هزاره باز پسین آمدم. و چنین گویند که پسر عباس رضی اللّه عنهما، اندر خطبه همی گفت که: این دنیا آذینه است از آذینها [ی] آخرت [و] هفت هزار سالست، ششهزار [و] دویست بگذشت، و اندر صد سال آخرین کسی نباشد که خدای را بیگانگی بشناسد، و بپرستد. فامّا جمله برین متفق اند از قول رسول صلی اللّه علیه و صحابه و امامان، که مدار عالم هفت هزار سال خواهد بود، و از گذشته و مانده هر کسی دیگر گونه همی گویند، و اللّه تعالی احکم بالصّواب.

السلام: سه هزار و صد و چهارده سال از گاه اول ملکت یوسف علیه السلام: دو هزار و نهصد و هفتاد و شش سال از گاه خروج موسی با بنی اسرائیل علیه السلام: دو هزار و هفتصد و هشتاد و نه سال از گاه داود نبی علیه السلام: دو هزار و دویست و بیست و هفت سال از گاه بنا کردن مسجد اقصی سلیمان علیه السلام: دو هزار و صد و هفتاد و نه سال از گاه مولود عیسی علیه السلام: هزار و صد و سی و شش سال (9- ب) از گاه بردن عیسی بر آسمان علیه السلام: هزار و نود و سه سال از گاه مولود محمد مصطفی علیه السلام: پانصد و شصت و نه سال از مبعث رسول علیه السلام: پانصد و بیست و نه سال از گاه هجرتش از مکه بمدینه: پانصد و بیست سال چنانک یافتیم و اعتبار کردیم نوشته شد، و اللّه اعلم

متن، ص: 14

از گاه ملک منوچهر بن مسحر [1]: دو هزار و هفتصد و هشتاد و یک سال از گاه ملک کیقباد بن زاب [2]: دو هزار و پانصد سال از گاه ملک اردوان آخر ملوک طوایف: نهصد و پنجاه و شش سال از گاه ملک اسکندر الرومی: هزار و چهارصد و سی و هفت سال (10- آ) از گاه ملک بهرام گور: هفتصد و سی سال از گاه ملک قباد بن فیروز: ششصد و بیست و چهار سال از گاه ملک عادل انوشروان: پانصد و نود و شش سال از گاه ملک یزدگرد بن شهریار: چهارصد و نود و پنج سال از گاه کشتن او بمرو و زوال ملک عجم: چهارصد و هفتاد و چهار سال برین موجب یافتیم در همه کتابها

[1]: هشتصد و پنجاه و شش سال از گاه قسطنطین که بناء شهر [2] نهاد: هشتصد و بیست و یک سال از گاه نسطور صاحب مذهب النصاری: ششصد و هفتاد و پنج سال از گاه مزدک و دعوت کردن او: ششصد و بیست و سه سال

از عهد المنتصر محمد: دویست و هفتاد و دو سال از عهد المستعین احمد: دویست و هفتاد و یک سال از عهد المعتز ابی عبد اللّه: دویست و شصت و هشت سال از عهد المهتدی [3] محمد: دویست و شصت و چهار سال از عهد المعتمد احمد: دویست و شصت و سه سال

______________________________

[ (1)] صاحب الدوله، هم خوانده میشود.

[ (2)] شناخته، هم خوانده میشود.

[ (3)] متن: المهدی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 18

از عهد المعتضد ابو العباس: دویست و چهل و یک سال از عهد المکتفی علی: دویست و سی و سه سال از عهد المقتدر جعفر: دویست و بیست و چهار سال [ (1)] از عهد القاهر ابی طاهر: صد و نود و نه سال (12- ب) از عهد الراضی ابی العباس: صد و نود و هشت سال از عهد المتقی ابراهیم: صد و نود و یک سال از عهد المستکفی ابی القسم: صد و هشتاد و هفت سال از عهد المطیع ابی القسم: صد و هشتاد و شش سال از عهد الطائع ابی بکر: صد و پنجاه و هشت سال از عهد القادر ابی العباس: صد و چهل و یک سال از عهد القائم ابی جعفر: نود و هشت سال از عهد المقتدی ابی القسم: پنجاه و سه سال از عهد المستظهر ابی العباس: سی و چهار سال از عهد روزگار خلافت مولانا المسترشد ابا منصور [بن] الفضل [2] هشت سال

شده.

[ (2)] متن: ابا منصور الفصل.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 19

(13- آ) از عهد احمد بن اسماعیل: دویست و نوزده سال از عهد نصر بن احمد: صد و هشتاد و نه سال از عهد نوح بن نصر: صد و هفتاد و هفت سال از عهد عبد الملک بن نوح: صد و هفتاد سال از عهد منصور بن نوح: [صد و پنجاه و چهار سال] [1] [از عهد نوح بن منصور]: صد و سی و سه سال از انقطاع ملک ایشان و حوادث ابو الحرث منصور و عبد الملک:

صد و سی سال

قائمه حذف شده بود و بایستی اصلاح شود.

[ (2)] جدول دیالمه مشوش است و ما جدولی از روی کامل التواریخ مینویسیم تا تفاوت بازدید آید و جدول متن را هم بحال خود میگذاریم:

1) ابو الحسن علی بن بویه عماد الدوله: مدت (338) و تا سنه تألیف کتاب: (182) 2) ابو الحسن احمد بن بویه معز الدوله: مدت (356) و تا سنه تألیف کتاب: (164).

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 20

9) بهاء الدوله ابو نصر بن فناخسرو: مدت (403) و تا سنه تألیف کتاب: (117) 10) سلطان الدوله ابو شجاع بن بهاء الدوله: مدت (415) و تا سنه تألیف کتاب: (105) 11) ابو علی مشرف الدوله بن بهاء الدوله: مدت (416) و تا سنه تألیف کتاب: (104) 12) آمدن سلطان محمود و سقوط مجد الدوله ابو طالب- رستم بن علی بن الحسن بن بویه و زوال ملک دیالمه عراق عجم: مدت (420) و تا سنه تألیف کتاب: (100) 13) ابو طاهر جلال الدوله ابن بهاء الدوله: مدت (435) و تا سنه تألیف کتاب: (85) 14) باکالنجار مرزبان بن سلطان الدوله: مدت (440) و تا سنه تألیف کتاب: (80) 15) ملک رحیم بن باکالنجار آخرین دیالمه عراق عرب و فارس: مدت (447) و تا سنه تألیف کتاب: (73)

______________________________

[ (1)] ابن اثیر مرگ مودود را در 441 ضبط کرده در این صورت مدت متن 79 سال میشود.

[ (2)] و الصحیح: محمود.

[ (3)] اول هفتاد و دو بوده خط زده و روی آن شبیه به (نه) علامتی است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 21

از اوّل عهد بهرامشاه بن مسعود تا غایت سنه عشرین و خمسمائه: نه سال گذشت [1]

ملکشاه بعراق و استحکام ولایات و عهد سلطان معظم محمود بن محمّد: هفت سالست

نزد ایشان و اللّه اعلم به.

شده.

[ (3)] کذا: حمزه ص 44

[ (4)] متن ابوداد- حمزه: ابو ذاد (ص 44) بندهشن: ایودات. (طبع بمبئی ص 20 س 14) ایو بکسر الف و سکون یاء مجهول و واو بمعنی نخستین و داد بمعنی خلق.

[ (5)] مراد از: و مردم، درین دو جمله معلوم نشد و ظ باید: و معنای کیومرث یا معنای گاو باشد، و نیز کیومرث را: حی ناطق میت. زنده گویای میرا، معنی کرده اند: کذا حمزه.

[ (6)] حمزه: مشه. ابو ریحان: میشی و میشانه و یقال لها ایضا ملهی و ملهیانه و یسمیهما مجوس اهل خوارزم مرد و مردانه (آثار الباقیه ص 99) میشاه و هو مهلا و میشانی و هی مهلینه (التنبیه و الاشراف مسعودی- ص 93 طبع لیدن)

[ (7)] در اصل حک شده. البیرونی گوید: فتقطر حینئذ من صلبه قطرتان فی جبل و امداذ باصطخر و نبت منها شجر تاریباس ظهر علیهما الاعضاء فی اول الشهر التاسع و تمت فی آخره و تانستا و هما میشی و میشانه و مکثا خمسین سنه مستغنیین عن الطعام و الشراب ... الی ان ظهر لهما اهرمن .. الخ (آثار الباقیه ص 100) و در جدول تاریخی خود که برای جمهور فرس آورده گوید: کیومرث: مدت ملک (30 سال) میشی و میشانه و تا مزاوجت و فرزند زادن (پنجاه سال) جمعا با مدت کیومرث (120) و تا هوشنگ (که نود و سه سال*

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 23

بماندند، و این هزارگانها [ی] [1] حمل و ثور و جوزا بود، و پس بزمین اندر سه هزار دیگر بی هیچ رنج و مکروه بماندند، و آن هزاره سرطان و اسد و سنبله بود، پس چون اوّل هزار سال میزان بود، خلاف ظاهر گشت، و این مرد کهومرث نام بود، سی سال زمین و نبات و گاو را همی داشت، و طالع این هزار سرطان بود مشتری اندر وی، و آفتاب در حمل، و قمر اندر ثور، و زحل در میزان، و مریخ در جدی، و زهره و عطارد اندر حوث، و این کواکب روان گشت از برجهاء بسیر خویش اندر اوّل ماه فروردین کی نوروز است، و از گردش فلک روز از شب ظاهر گشت، و نسل این مرد [به] پیوست و اللّه اعلم.

اللّه اعلم.

______________________________

[ ()] باشد) جمعا (213) سال است (ص 103) و از مدت هوشنگ که نود و سه سال است برمی آید که کلمه محو شده (سه سال) بوده و مدت شش ماه معلوم نیست از کجا آمده است و ظاهرا مدت اعضا برآوردن میشی و میشانه را که بیرونی در اول ماه هفتم دانسته اینجا بحساب آورده اند. پس از مراجعه بحمزه نیز معلوم شد آنجا هم (نود و سه سال و شش ماه) است.

[ (1)] باصطلاح پهلوی: هزار یک، مسعودی در التنبیه و الاشراف گوید: کیومرث .. ملک اربعین سنه و قیل ثلاثین و ذلک فی الهزاریکه الاولی من بدء النسل (ص 85).

[ (2)] با املای (ی).

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 24

پسر هوشنگ بود، و نسب او چنین یافتیم:

طهمورث بن ویجهان بن ابورکهد بن هورکهد [4] بن اوشهنج.

______________________________

[ (1)] اوشهنج معرب هوشنگ است و املای هوشنگ در اوستا: هؤشینگه و در کتب عربی:

اوشهنگ، اوشهنج.

[ (2)] درین عبارت تصحیفی است. ظ: برین طبقه اند و نسق ایشان بر این سان.

[ (3)] متن: ریباوند. حمزه: زیباوند (ص 23) کذا فی آثار الباقیه (ص 103). و ظ: زیناوند و معنی زیناوند تمام سلاح است، چه زین بزبان پهلوی بمعنی اسلحه است و وند علامت نسبت و تملک و مکان و گمان میرود دیوبند مصحف و مقلوب زیناوند باشد چه در مأخذ کهنه کلمه دیوبند دیده نشده است.

[ (4)] بیرونی: طهمورث بن ویجهان بن اینکهذ بن اوشهنک (ص 103) مروج: چاپ مصر طخمورث بن انوجهان بن استحد بن هوشنج (ص 96) خطی: طهمورث بن ویونجهان بن اسجد اوسهنج. حاشیه طبری از مسعودی: انوجهان بن انکهد بن اسکهد بن اوشهنگ. طبری: ابن ویونجهان بن؟ حبانداذ بن حبادار؟ بن اوشهنج .. و قال بعض نسابه الفرس: ابن ایونکهان ابن انکهد بن اسکهد بن اوشهنج (لیدن ج 1 ص 175- 1) حاشیه: طهمورث بن وبونجهان بن جاندار بن حوداد (جوداز) ابن اوشاهنج ... ایضا: و کان اوشاهنج هلک و قد ولد له ابن سماه انکهد و هو جوداز

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 25

جمشید نام او جم بود، امّا آن نیکوئی و روشنائی که از وی تافتی جمشید گفتندش، و شید روشنی باشد، چنانک آفتاب را خور گویند، و خورشید یعنی آفتاب روشن، اندر شاهنامه پسر طهمورث گفتست، و لیکن درستترست که برادرش بودست، و نسب ظاهرست، فرزندش ثور [1] بود از

پری چهره دختر زابل شاه، و دیگر دو پسر از دختر ماهنگ، مالک ماچین، یکی را نام هتوال و دیگری را همایون و آبتین از همایون بزاد که پدر افریدون بود، و بدیگر (16- ب) روایت نام این پسران فانک بود و نونک، گوید و از ثور شیداسب بزاد و طورک [2] پسر شیداسب بود، و شم پسر طورک، و اثرط پسر شم، و سهم نیز گویند، پس گرشاسف از اثرط بزاد، و گرشاسپ را از دختر ملک روم نریمان بزاد، و سام پسر نریمان بود، و از دختر ملک مصر نام او نقیطی، ماهوراج، بمعنی بانوء بانوان، سام را زال بزاد، و از دختر شاه کابل بود رودابه، زال را رستم بزاد، و از دیگر زواره و رستم را از خاله شاه کیقباد، فرامرز بزاد و بانو گشسب و زر بانو، و ایشان سخت دلاور و مبارز بودند، و از فرامرز آذر برزین بازماند از پسران و از زواره فرهاد و تخواره، و بعد از این نام کس برنیامد ازین تخمه، و دیگر فرزندان بوده اند جمشید را و لیکن ذکری نگفتست.

ضحاک بیوراسپ او را بیوراسپ خوانند، و گویند [3] بیوراسپ تازی بهره [4] از زر و سیم پیش وی جنیبت کشیدندی، و اندر اصل نام او قیس لهوب [5] گویند، و

______________________________

[ ()] و ولد لانکهد ابنکهد (اینکهد) و هو جاندار ثم ولد لأبنکهد ویونجهان ... ایضا: بن ویونجهان بن حبایداد بن حبایدار ... و در ذیل: ایونکهان از حاشیه ضبط کرده: ابو بکهان. ای نکهان. ابو لهکان در ذیل انکهد: المهند. اینکد. اینکهد .. ذیل اسکهد: اسکهند (لیدن ص 175 سری 1) ابن خلدون:

ابن

انوجهان بن انکهد بن اسکهد بن اوشهنک و قیل مکان اسکهد فیشداد و کلها اسماء اعجمیه لا عهده علینا فی نقلها .. الخ (طبع قاهره ج 2 ص 155).

[ (1)] گرشاسپنامه: تور

[ (2)] طورک، بر وزن بزرگ (گرشاسب نامه اسدی)

[ (3)] بیور، اسب تازی، یعنی ده هزار اسب تازی.

[ (4)] معنی این کلمه معلوم نشد، بهره معلوم و بهره بابای پارسی بمعنی مستحفظ است و اینجا هیچکدام مناسبت ندارد، با تجزیه هم معنی ندارد و ظ تصحیفی شده است.

[ (5)] کذا ...؟

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 26

ضحاک، و حمیری نیز خوانندش، و پارسیان ده آک گفتندی از جهت آنک ده آفت و رسم زشت در جهان آورد از عذاب و آویختن و فعلهاء پلید، و آک را معنی زشتی و آفتست، پس چون (17- آ) معرّب کردند سخت نیکو آمد: ضحاک، یعنی خندناک، و اژدهاک نیز گفتند سبب آن علّت که بر کتف بود، یعنی اژدهااند که مردم را بیوبارند، و اندر تاریخ جریر گوید بیوراسب دیگر بود و ضحاک دیگر [1] ایزد تعالی نوح را پیش وی فرستاد، و از بعد طوفان بسالها ضحاک پادشاهی بگرفت اما نسب او چنین بود: ضحاک بن [ارو] ند اسب و ارونداسف نیز گویند و او وزیر طهمورث بود، و روزه داشتن و خدای را تعبّد کردن از وی خاست بن؟ ربکاون؟ بن سادسره بن تاج بن فروال بن سیامک بن مشی بن کیومرث [2]، و تاج جدّ او بود که عرب از نسل اواند، و بزمین بابل نشست، فرزندش [دو] دختر [بود، یکی] فریدون بزنی کرد و یکی بزمین کابلستان افتاد و مهراب که جدّ رستم

بود از فرزندان این دختر است، و از پسران ضحاک هیچ جایگاه ذکر نیافته ام [3].

افریدون بن اتفیان [4] اندر شاهنامه آبتین گوید پدر افریدون را، و بدیگر نسختها

______________________________

[ (1)] طبری چنین نگفته فقط گوید: برخی گویند نوح بر ضحاک مبعوث شد .. و باز گوید:

نوح بر قوم ضحاک که پیرو دیانت او بودند به شریعت صائبین بودند نازل شد .. باز گوید: نوح در عهد بیوراسب بوده (ج 1 ص 178- 184- 210- 225- 226).

[ (2)] طبری گوید:

بیوراسب، و هو الأزدهاق و العرب تسمیه الضحاک فتجعل الحرف الذی بین السین و الزای (مراد: ژ) فی الفارسیه ضادا و الهاء حاءا و القاف کافا ... قال و الیمن تدّعیه و تزعم انه من انفسها و انه الضحاک بن علوان بن عبید بن عویج ... و الفرس فانها تنسب الأزدهاق .. و تذکر انه بیوراسب بن ارونداسب بن زینکاو بن ویروشک بن تاز بن فرواک بن سیامک بن مشی بن جیومرت (ص 202- 203) بیرونی: ضحاک بن علوان من العمالقه و هو بیوراسب بن ارونداسب بن زینکاو ابن بریشند بن غار و هو ابو العرب العاربه ابن افرواک بن سیامک (آثار ص 103) حمزه: بیوراسف بن ارونداسف بن ریکاون بن ماده سره بن تاج بن فروال بن سیامک (ص 24). و طبری انساب و روایات دیگر هم در ضحاک ذکر کرده جز این روایت متن.

[ (3)] طبری: و له ابنان: سریقوار- بقوار (ج 1 ص 203- حاشیه).

[ (4)] اصل: اتفیال و فی جمیع النسخ سوی الشاهنامه. اثفیان- در کتب پهلوی: اتپیان. اثپیان. اثوپینان، (متنهای پهلوی ص 23). بهر دو املاء و آبتین غلط و لا بد آتپین

بتقدیم تاء بر پاء پارسی و یاء مجهول مماله از الف باید خواند و املای مشهور تصحیف اصلست.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 27

اتفیال، و نسب را ذکر کرده شد، فریدون بن اتفیال بن همایون [1] بن جمشید الملک، و مادرش فری ریک بود، دختر طهور ملک جزیره بسلاماجین (کذا؟) اندرونی و او را سه پسر بودند، دو مهتر از شهرناز خواهر جمشید، و بروایتی گویند ایشان از دختر ضحاک زادند، و کهترین پسر از ارنواز (17- ب) خواهر جم [2] و نام ایشان سلم و تور [3] و ایرج، و نسب پادشاهان عجم بایرج باز شود، و ترکان بتور، و قیصران را بسلم، چنانک خود بجایگاه معلوم گردد.

منوچهر بروایتی گویند از فرزندان تاج بن فریدون بو دست آنک رود مهران گشادست، در شاهنامه گوید: فریدون دختر ایرج بخویشی داد و منوچهر بزاد، و بروایتی گویند دختر ایرج هم دختری بزاد و فریدون بزن کردش، و منوچهر بزاد، و در تاریخ جریر نسب وی چنین گوید: منوچهر بن مفسجر بن و ترک بن شروسک بن ایراک بن بیک بن فرسنک بن اشک بن فرکوزک بن ایرج بن فریدون الملک [4] بهمه روایت نبیره ایرج بودست، و فرزندش طهماسب بود، که پدر بود [ه ا] ست زاب را، و خود گفته میشود، دیگر پسر نودر بود، پدر طوس و کستهم راست انداز.

نوذر پسر منوچهر بود چنانک گفتیم، در تاریخ حمزه الأصفهانی هیچ

______________________________

[ (1)] طبری و حمزه (همایون) را ندارند طبری مفصل تر ضبط کرده و گوید پدران فرویدون تا جمشید ده تن اثفیان نام بوده اند و هر یک بیکی رنگ گاو ملقب بوده اند و همه را

نام برده است. مسعودی:

ابن اثفیان بن جمشید. بیرونی: روایت طبری را مصحف آورده (طبری ج 1 ص 227).

[ (2)] طبری این دو زن را: اروناز و سنوار (حاشیه- ارونان- ارونا و سیوار- تنوار) ضبط کرده (ص 205).

[ (3)] طبری: طوج. کذا بیرونی، مسعودی: اطوج و سلم و ایراج و قال سقطوا الجیم و جعلوا النون بدلا منها فقالوا ایران الشهر و شهر الملک، (مروج الذهب، قاهره ج 1 ص 97) دینوری: طوس (اخبار الطوال ص 11) بجای سلم: شرم و بجای طوج طوژ ضبط شده است. طبری جائی: سرم (ص 433).

[ (4)] طبری: و هو منوشهر؟ کاربه؟ (ح: کیازیه- کان به- کیازند) ابن منشخورنر بن منشخواربغ بن ویرک بن سروشنک بن ایرک (ابرک- اترک) بن بتک (بندهشن: بیتک) بن فرزشک بن زشک بن فرکوزک (بندهش: فرکوشک) بن کوزک (بند:

کوشک) (ح: کوذل) بن ایرج بن افریدون بن اثفیان بن پرگاو (لیدن ج 1- ص 431).

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 28

ذکر ندارد، اما پادشاهی افراسیاب از وی بستد، و او را بکشت، و اندر شاهنامه شرحی تمام دارد، [و] بجای خویش گفته شود، لیکن نه بس مدت پادشاهی کرد، مگر از آن وضع کردست.

افراسیاب، نسب او چنین است: افراسیاب بن بشنک بن راشن بن زادشم بن تور بن افریدون [1]، و مادرش ... [2] (18- آ) زاب طهماسب، پارسیان او را زو خوانند و زه نیز گفته اند، و بعضی گویند پسر نودر [3] بود و حقیقت آنست که پسر طهماسب بن منوچهر بود، [4] و اندر تاریخ جریر چنانست که منوچهر برین پسر خشم گرفت و از پدر بگریخت بدور جایی، و او را

زنی بود از قرابت، نام او مادرک [5] پس زاب از وی بزاد چون منوچهر بشنید از پسر خشنود گشت، و او را باز خواند، در نبیره منوچهر شکی نیست، و زاب الاعلی و زاب الاسفل بوی باز خوانند. و اندر روزگار او گرشاسف بر طرفی پادشاهی کردست، اما در شاهنامه و دیگر کتب شرحی ندارد، و اللّه اعلم بالصّواب.

______________________________

[ (1)] طبری: فراسیات بن فشنج بن رستم بن ترک بن شهراسب و یقال ابن ارشسب بن طوج بن افرویدون و قد یقال لقشک (بندهشن: یشنک را: پشک. با کاف مخصوصی بین نون و کاف ضبط کرده) فشنج بن زاشمین (ص 434- 435) بیرونی: فراسیاب بن بشنگ بن اینت بن ریشمن بن ترک بن زین اسب بن ارشسب بن طوج (104) ابن خلدون: افراسیاب بن اشک بن رستم بن ترک (ص 157) مسعودی: بن اطوج بن یاسر بن رامی (خ ل: لای- لامی) بن آرس بن بورک (خ: فورک) بن ساساسب (خ: سانیاسب) ابن زسست (خ: رسیت) بن نوح بن دوم (درود) بن سرور (سروان) ابن اطوج (طوج) بن افریدون (قاهره 1- ص 97).

[ (2)] ازین جا چیزی افتاده است.

[ (3)] درین کتاب غالبا ذال های معلوم را هم دال مهمله نوشته منجمله: نوذر.

[ (4)] طبری: فیقول بعضهم زاب بن طهماسفان و یقول بعضهم زاغ و یقال بعضهم راسب بن طهماسب بن کانجو (ح: کافجو- کانکجو- کمجهور- کمجهو) بن راب (؟) بن ارفس بن هراسف بن وندیج (ح: وندیج- ویدینک- رایدنج ...) بن اریح بن بورحوش بن مسو (ح: میسو- منسو- میشوا) بن نوذر بن منوشهر .. الخ (ج 2 ص 529- 530) بیرونی:

زاب بن تهماسب بن

کمنجهوبر بن زو بن هوشب بن ویدنیک بن دوسر بن منوشچهر (104).

[ (5)] طبری: ما دول (ص: 53).

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 29

پادشاهی خلیفه کرد، و نسب او چنین بود کی لهراسف بن کتمش [5] بن کی پشین بن کیقباد، و در شاهنامه پس از وبدین کی پشین گوید [6] و بهمه روایت عم کیخسرو بودست و مادرش زرین حبار نام بود، و درستتر آنست که

______________________________

[ (1)] طبری: کیقباد بن زاغ (ح: راع- راغ- زو- زاب) بن؟ نوجناه؟ (ح: نورحاب) بن منسو بن نوذر بن منوشهر (ج 2 ص 533) بیرونی: بن زغ بن نوذکا بن مایشو بن نوذر (ص 103).

[ (2)] طبری: ابن کیسه. بیرونی: کینیه (ص 104).

[ (3)] طبری: برزافره (605).

[ (4)] این ریو نیز باین سمت در شاهنامه نیست فقط گوید ریو نیز که جوانی ظریف بوده و خواهران زیاد و خوبروی داشته در جنگ کلات چرم که مقدمه جنگ پشن بود بدست فرود کشته شد.

[ (5)] کی لهراسف بن کی اوجی بن کیمنوش ابن کیفاشین بن کسه (طبری: 2- ص 617)

[ (6)] ظ:

در عبارت تزلزلی است، فردوسی او را نبیره هوشنگ از تخم پشین و کیقباد داند (ج دوم ص 124).

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 30

پسر کیمنش بودست (19- آ) کی گشتاسف پسر کهتر بود لهراسف را، و زریر مهتر بود، و بزندگانی پدر پادشاهی بگرفت، و پسر [ش] اسفندیار بود از کتایون دختر قیصر روم و دیگر پسر پشوتن بود، و او را سی و اند پسر بودند که به حرب ارجاسف در کشته شدند.

کی بهمن، پسر اسفندیار بود و مادرش را نام اسنور [1] بود از فرزندان طالوت الملک، و نام او اردشیر بود، کی اردشیر درازانگل [2] خواندندی او را و ببهمن معروفست، و او را دراز دست نیز

گویند: سبب انک بر پای ایستاده و دست فرو گذاشتی از زانو بند بگذشتی، و اندرین معنی فردوسی از شاهنامه گفتست، بیت:

چو بر پای بودی سر انگشت او،ز زانو فروتر بدی مشت او [3]، و بروایتی گویند دراز انگل از بهر آن گفتند که غارت بدور جایگاه کردی در جنوب و مشرق و روم، و او را پسری بود نامش ساسان، و دختری همای. و دختر را [حب از نسل] رحبعم [4] بن سلیمان بزنی کرد، نام او ابردخت، و او از جمله اسیران [5] بیت المقدس بود، و سبب او را بهمن فرمود که بیت المقدس آباد باز کردند.

همای چهرزاد [6]، در نسب او خلافست، بعضی [7] گویند دختر حارث بود، ملک مصر، و بهمن وصیّت کرد که پادشاهی او را باشد و آنرا که از وی زاید، و او زن بهمن بود، و پارسیان (19- ب) گویند او خود دختر بهمن بود، و ازین زن زاد که دختر ملک مصر بود، و او را شمیران بنت بهمن نام بود، بلقب او را همای خواندندی

______________________________

[ (1)] طبری: استوریا و هی استار بنت یائیر بن شمعی ... بن بنیامین بن یعقوب (ح:

استواریا- استوزرت تا) ص 688.

[ (2)] ظ: انگل بمعنی انگشت باشد و در خراسان چنین لغتی هست. بیرونی: طویل الباع (ص 105) مقروشر (ن ل: مقدوشی) ای طویل الیدین (ص 111) ابن عبری: الطویل الیدین .. تصور میشود (مقروشر) که بیرونی طویل الیاع معنی کرده همان (ماکروخیرMakroheir ( باشد که (بلوتارک) در لقب این شاه یعنی (آرتاکسرکسس ماکروخیر) ضبط کرده و ماکروخیر- ماقروشیر و مقروشر شده است.

[ (3)] منوچهری گوید:

شنیدم من که بر پای ایستاده*

رسیدی تا بزانو دست بهمن

[ (4)] اصل: و حبعم طبری: و کانت ام ولده راحب بنت فنحس من ولد رحبعم بن سلیمان (ص 688).

[ (5)] اصل: امیران.

[ (6)] طبری: خمانی .. تلقب بشهر آزاد. بوندهشن: چیهراچات.

شاهنامه: چهرزاد.

[ (7)] اصل: یعنی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 31

[و از پدر] آبستن گشت و ایشان روا داشته اند، و اندرین حکیم فردوسی گفته است بیت:

پدر در پذیرفتش از نیکوئی،* بدان دین که خوانند همی پهلوی، همای دل افروز تابنده ماه،* چنان بد که آبستن آمد ز شاه، داراب بهمن بدین روایت پسر بهمن بود از همای، و او را چون بزاد در صندوق نهاد و در آب انداخت، کازری بیافتش و داراب نام کرد، و چون بمردی رسید پادشاهی یافت [1].

دارای بن داراب پسر داراب بود، جزین روایت نیست، و آنست که سکندر رومی بر وی خروج کرد، و او را پسری بود نام او اشک، و هر چه از اشکانیان نسب نویسند، فرزندان این اشک بوده اند، و ملوک طوایف ایشان را بزرگ داشتندی،

متنکّر، و حیلتها کرد، تا خود را بدختر فیلقوس رسانید بجادوئی، نام وی المفید [3] و از وی سکندر بزاد. و چند روایت دیگر نامعقول گویند، در مادر او که دختر فیلقوس بود شک نیست و اندر تاریخ جریر چنانست که آن ذو القرنین که خضر علیه السلام با وی بود و طلب آب حیوان کردند، اندر عهد خلیل الرّحمن بود علیه السلام، و این ذو القرنین که ذکر او در قرآن مجید است سوره الکهف اندر، و سدّ یاجوج و ماجوج بست [و] از بعد موسی علیه السلام بود، این سکندر رومی است، و ماقدونی نیز گویند، و

______________________________

[ (1)] طبری: دارا الاکبر، شاهنامه هم جز یکی دو بار باقی ویرا (دارا) خواند، و دار آب غلطی است که قدما از آن خبر نداشته اند و افکندن ما در ویرا در آب گواه درستی این نام نیست.

[ (2)] ظ: جاذو.

[ (3)] یعنی دختر اصل: المقید. و معرب المپیاد است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 32

او را ذو القرنین الثانی خوانند، و شرح داده شود بجایگاه خویش ایشا اللّه [1] تعالی وحده العزیز.

به افرید بن اشکانان، بلاش بن اشکانان نرسی بن اشکانان، اردوان کوچک افدّم [4]، و بدیگر روایت از این نامها دو سه بگردد، و اردوان را در سیر الملوک آذروان نوشتست، آقدم، یعنی آخر، و نسب او چنین گوید، آذروان بن بوداسف بن اشه بن ولداروان بن اشه بن اسغان، و بدین اردوان بزرگ را میخواهد، و اللّه اعلم.

پسر خود ساسان بود و اردشیر از وی بزاد، و نسب او در سیر الملوک چنین است: اردشیر بن پاپک بن ساسان بن فانک بن مهونس [1] بن ساسان بن بهمن بن اسفندیار و خدای تعالی علیم تراست بر آن. و اندر کتاب صورت پادشاهان بنی ساسان گفته است: که پیراهن او بدینارها [2] بود، و شلوار آسمان گون، و تاج سبز در زر، و نیزه قایم در دست.

شاپور پسر اردشیر بود، و گویند مادرش دختر اردوان بود، آخر ملوک طوایف، و اردشیر چون بدانست او را به وزیر داد تا هلاک کند که قصد کرده بود که اردشیر را زهر دهد باستصواب برادر خود. این دختر آبستن بود و آنرا شرحست، چون بخانه وزیر آمد بزاد، وزیر او را شاه پور نام کرد. یعنی پسر شاه، و چون بزرگ شد بر پدرش عرضه کرد، نادانسته مهرش بجنبید، و بپذرفتش، و این قصه بجایگاهش گفته شود. در کتاب الصّور او را پیراهن آسمان گون گوید، و شلوار وشی [3] سرخ، و تاج سرخ در سر، ایستاده نیزه در دست گرفته.

هرمزد پسر شاپور بن اردشیر بود، و از دختر (21 ب) مهرک نوش زاد و سخت ماننده بجدّ خویش اردشیر، و اندر کتاب صوره گفتست پیراهن وشی سرخ داشت، و شلوار سبز، و تاج سبز در زر داشت [اندر دست] راست نیزه و اندر چپ سپر داشت، بر شتری [4] نشسته بهرام پسر هرمزد شاپور بود، صورت او با پیراهن سرخ، و شلوار سرخ، و تاج آسمان گون نگاشته، اندر دست راست نیزه و اندر چپ شمشیر بدان فرو چفسیده.

بهرام الثانی: پسر بهرام بن هرمزد بود، بصورت او نگاشته

با پیراهنی وشی سرخ، و شلوار سبز، و تاج آسمان گون [میان] دو شرفه زرّین، بر سریر نشسته و کمانی

______________________________

[ (1)] ساسان الاصغر بن بابک بن ساسان بن بابک بن مهرمس (طبری طبع لیدن 2- ص 813)

[ (2)] حمزه: شعار اردشیر مدنّر (ص 34) مراد زربفت یا دینارگون.

[ (3)] وشی، بفتح اول و کسر ثانی، پارچه لطیف گل دار یا منقش بنقوشی.

[ (4)] حمزه: شیر (35)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 34

بر زه کرده اندر دست راست گرفته و سه چوبه تیر اندر چپ گرفته.

بهرام الثالث: پسر بهرام بن بهرام هرمزد بودست، و لقبش سکان شاه. و سکان نام سیستان است، و دران تاریخ هر پادشاهی آن کس را که ولیعهد خواستی کرد از پسران بشاهی شهری لقب دادندی، چون بپادشاهی رسیدی شاهنشاه گفتندی، پیراهن بهرام بهرامیان [1] آسمانگون بودست، با شلوار سرخ، بر سریر نشسته. و بر شمشیر تکیه زده، و تاج او سبز میان دو شرف زر اندر ساخته. نرسه [2] بن بهرام: (22- آ) نرسی [3] نیز گویند، برادر این بهرام بود، نرسی [3] بن بهرام بن هرمزد، پیراهنش وشی سرخ بود، و شلوار وشی بر لون آسمان، بر پای استاده نگاشته است، با تاج سرخ، و بهر دو دست بر شمشیر فرو چفسیده.

هرمزد پسر نرسی بود، در صورت ساسا [نیا] ن پیراهن سرخ وشی، صورت کرده است، با شلوار آسمان گون، و تاج سبز بر سر نهاده، و به هر دو دست تکیه بر شمشیر زده.

شاپور: پسر این هرمزد بود، و او را عرب ذو الاکتاف لقب کردند، زیرا که کتفها [ی] عرب سوراخ کرد و حلقه آهنین در آن کشید،

بعد از انک بی اندازه قتل کرد. و پارسیان او را شاپور هویه سنبا [4] خواندندی، و هنوز در شک مادر بود که پدرش بفرمود تاج بر شکم مادرش نهادند، و او بمرد. پیراهن او مورّد بود وشی، شلوار سرخ وشی، بر تخت نشسته تبر زینی اندر دست، و تاج بلون آسمان بزر منقّش برنگها اندر میان دو شرفه زر، و صورت ماه بر سر نگاشته.

اردشیر: پسر هرمزد بن نرسی بود، برادر شاپور پارسیان او را نکوکار خواندند، و نرم نیز خواندند، پیراهن او آسمان گون بود وشی بدینارها، و شلوار سرخ، بدست

______________________________

[ (1)] صحیح: بهرامان.

[ (2)] اصل: بوسه، حمزه: نرسی، اصل پهلوی: نرسهی. فردوسی: نرسی طبری: نرسی. نرسه هم دیده شده

[ (3)] اصل: نوسی و بوسی.

[ (4)] هویه بمعنی کتف و شانه و سنبا صفت فاعلی از سنب یعنی شانه سوراخ کننده و هوبه بابای ابجد هم دیده شد (برهان) حمزه: هویه (ص 26)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 35

راست نیزه و به چپ اندر شمشیر بود بدان چفسیده (22- ب) و تاج سرخ بر سر نهاده شاپور بن شاپور: پسر شاپور ذو الاکتاف بود، در کتاب صور پیراهن او وشی سرخ، و اندر زیرش دیگری زرد، و شلوار آسمان رنگ، تاج میان دو شرفه زر اندر برنگ سبز، ایستاده نگاشتست، قضیبی آهن صورت مرغی بر سرش بدست راست، و بدست چپ بر قبضه شمشیر فرا خمیده.

بهرام بن شاپور: و او را کرمان شاه خواندندی، تاج او سبز گوید، در میان سه شرف زر، و پیراهن آسمانگون و شلوار وشی کرده، بدست راست اندر نیزه، و بدست چپ بر شمشیر فرا خمیده.

یزدجرد: پسر بهرام

بود، پارسیان او را بزه گر خواندند، و ذفر [1] نیز گویند، و عرب یزدجرد الأثیم گویند، از بیدادگری که بود، پیراهن او سرخ بود، و شلوار بلون آسمان، و تاج همچنان، ایستاده نیزه اندر دست.

بهرام گور: پسر یزدگرد بود، پادشاهی بزرگ و شادخوار. و مردانه، و بهرام گور را پیراهن در کتاب صورت، آسمان گون نگاشتست، و شلوار سبز وشی، و گرز اندر دست.

یزدجرد: پسر بهرام گور بودست، و این را یزدگرد نرم خوانند، و پیراهن سبز داشت و شلوار وشی سیاه رنگها با زر، و تاج آسمان رنگ، بر تخت نشسته و تکیه زده بر تیغ. (23- آ).

فیروز: پسر یزدگرد بن بهرام گور بود، پیراهن سرخ نگاشتست، و شلوار آسمان گون؟ بزروشی؟ کرده، و تاج هم بدین رنگ، بر تخت نشسته نیزه اندر دست گرفته.

______________________________

[ (1)] کذا- حمزه: دفر (ص 37) در پهلوی نیز (دفر) با دال مهمله است (متنهای پهلوی چاپ بمبئی ص 21 س 4) و حمزه اصفهانی در (التنبیه) گوید «در پارسی لغتی نیست که به ذال معجمه آغاز گردد» در برهان هم (دفزک) را بمعنی سطبر و غلیظ و ضخیم آورده و صحیح آن (دفرک) با دال و فا و راء مهمله است با کاف تصغیر.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 36

بلاش: پسر فیروز بود، پیراهن سرخ داشت و شلوار سرخ، با سیاهی و سفیدی بهم آمیخته، تاج آسمانگون ایستاده نیزه در دست گرفته.

قباد. پسر فیروز بودست، و پارسیان او را کواد بریز این ریش [1]، گفتندی، و اندر روزگار او برادرش جاماسب بنشاند [ند] اندکی، و باز پادشاهی بوی باز رسید. بیرون از انوشروان او را پسری بود قارن نام،

که پادشاهی طبرستان و آن حدود او را بود، و پیراهن قباد آسمان گون بود سیاهی و سفیدی آمیخته، و شلوار سرخ، و تاج سبز، بر تخت نشسته و به تیغ فرا خمیده.

کسری نوشروان: پسر قباد بود پادشاه با عدل، و پارسیان او را نوشین روان [2] خوانند، و مادرش دختر دهقانی بود از حدّ اصفهان، و اهواز نیز گویند [3]، و او را بلقب فدشخوارگرشاه گفتندی بروزگار پدرش، زیرا که او پادشاه طبرستان بود [4] و فدشخوار نام کوه و دشت باشد و گر نام پشتها. پیراهن او سفید بود برنگها آمیخته و وشی کرده، و شلوار آسمان رنگ، بر تخت نشسته، و بر شمیر (23- ب) فرا خمیده.

هرمزد پسر نوشروان بود، و مادرش ترک بود، دختر خاقان پیراهن وشی سرخ داشت، و شلوار آسمان کون بود، با تاج سبز، بر تخت نشسته، بدست راست اندر کرزی داشت و چپ بر قبضه تیغ نهاده.

کسری پرویز: پسر هرمزد نوشروان بود، پارسیان او را خسرو پرویز

______________________________

[ (1)] حمزه: کواد پریرا این دش (سنی ص 39) ظاهرا این جمله: (قباد پریر آئین دش) یعنی (قباد پریروز بد آئین) باضافه قباد به پریر، باشد و این بد آئینی قباد در زمان قبل که بلفظ (پریر) تعبیر شده اشاره است بقبول او آئین مزدک را و دست باز داشتن از آن بعد از فرار از حبس و مراجعت و گرفتن تاج و تخت بار دوم. و جز این معنی تعبیری برای این عبارت پیدا نکردم (بهار)

[ (2)] اصل پهلوی: انوشک روبان، که: انوشه روان و انوشروان بفتح شین شده است و با یاء معلوم غلط است. انوشک روان یعنی جاودانه

روان.

[ (3)] طبری: نیوندخت دختر یکی از اساوره از حدود نیشابور. و صفحه دیگر: از اهل ابر شهر (نیشابور) ج 2- ص 883- 887.

[ (4)] جائی دیده نشده که انوشروان پادشاه طبرستان و پدشخوارگر باشد. و برادرش این لقب داشته.

پنشخوارگر، نام سلسله جبالی است از دره خوارری تا سوادکوه و دماوند و سلسله البرز تا رودبار قزوین.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 37

خواندندی، یعنی بخشنده چون ابر [1]، پیراهن مورد وشی داشت، و شلوار آسمان کون، و تاج سرخ، نیزه در دست.

شیرویه: پسر کسری پرویز بود، از مریم دختر موریق [2] ملک روم، و شیروی هم گویند و اصل نام [او] قباد بود و چون پادشاه گشت پدر را بکشت و هجده برادر را بفرمود کشتن از بزرگان و عاقلان شایسته پادشاهی، و نام ایشان شهریار، مردانشاه، کوران شاه، فیروزانشاه، اپرود شاه، زرّابرود، شادمان، شادزیک [3]، اروندزیک، ارونددست، قس به، قس دل، خرّه مرد، زادنخره، جوان شیر، شیرزاد، جهان بخت، [خرّه] [4] و اندر کتاب صورت آل ساسان گوید: پیراهن وشی سرخ داشت، و شلوار آسمان رنگ، و تاج سبز، بر پای ایستاده بدست راست شمشیری کشیده.

اردشیر: پسر شیروی بود، و کودک (24- آ) پیراهن آسمان گون داشت، و تاج سرخ، بر پای ایستاده، نیزه بدست راست و بدیگر دست شمشیر چفسیده.

بوران دخت [5]: دختر پرویز بود، از دختر قیصر مادر شیرویه، و خشب- الصّلیب که ترسایان دار مسیحا خوانند بروم باز فرستاد بجاثلیقان، و خویشان، و اندر پیروزنامه گوید: دختر نوشروان بود نام او هجیر، و روایت پیشین حقیقت ترست، پیرهنی وشی سبز داشت، و شلوار آسمان گون، و تاج همچنان، بر تخت نشسته

تبرزینی در دست.

آزرمیدخت [6]: خواهر بوران بود، دختر کسری پرویز نه ازین مادر، و در فیروزنامه هم دختر نوشروان گوید: نام او خورشید، و پدرش بلقب آزرمی خواندی از دوستی که ویرا داشت، پیراهن او سرخ نگاشتست ملّون، و شلوار آسمان گون،

______________________________

[ (1)] طبری: ابرویز و تفسیره بالعربیه المظفر (ج 2 ص 995) طبری از ماده (پیروز) گرفته است

[ (2)] اصل: مورنفس.

[ (3)] شادزیل هم خوانده میشود

[ (4)] از حمزه. حمزه (ارونددست) را ندارد و بجای زرابرود- زدابزود آورده (سنی ص 42)

[ (5)] اصل: توران. طبری: بوران، نقش سکه وی که دیده شده. بوران بباء ابجد بدون کلمه دخت. معروف پوراندخت. و طبری پیش از بوران، پادشاهی (شهربراز) را نوشته (1062)

[ (6)] طبری پیش از آزرمیدخت پادشاهی (؟ جشنده؟) را نوشته (1064) حمزه: آزرمین (42)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 38

و تاج بر سر، بر سریر نشسته، بدست راست تبرزینی و چپ بر تیغ تکیه زده.

یزدجرد آخر ملوک عجم [1]: پسر شهریار بن کسری پرویز بود، و زوال ملک عجم بر دست او بود، پیراهن وشی سرخ داشت، و شلوار آسمان گون، و تاج سرخ، نیزه اندر دست و بر شمشیر فرا خمیده، و همه ملوک بنی ساسان را موزه سرخ بودست، و السلام.

و اندر نسب این جماعت بعضی روایت (24- ب) دیگر هست که آنرا ننوشتم، که از حقیقت دور است و محال چنانک عادت مغانست، و یا از نقل سهوها بودست، و گردش روزگار دراز درش [2] کرده، و خلل پذیرفته، و بعضی آنست که گویند: فریدون نمرود بود و باز کیکاوس را هم نمرود گویند، یعنی که هم بآسمان رفت، و ابراهیم

را سیاوش گویند، سبب آنکه وی در آتش رفت، و سلیمان را جم، و نوح را نریمان، و لهراسف را بخت نصر و رستم را نسبت بعرب کنند و افراسیاب را و ضحاک را همچنین از جنس طرفه [3]، و اسفندیار را، گویند که چشمه روی روان گشت سلیمان را یعنی عین القطر [و] از آن تماثیلها و صورتها کردند، پس سلیمان دعا کرد و خدای تعالی جان بتن ایشان اندر کرد، و اسفندیار از ایشان بود، که چون گشتاسف را فرزند نبود، اسفندیار را به پسری بداشت، و از رستم بترکستان گریخت، تا رستم از پس وی برفت بکشتنش، و اسفندیار را از بهر آن رویین تن خواندندی. و این همه محالات عظیمست، و لیکن بحکم انک در خرافات و کتابها [ی] دارس دیده بودیم یاد کردیم بعد مّا که مغان چنین گویند، و آنرا حقیقتی نیست، و از آنچ بر اصلست و راویان بر آن متفق اند در سیرها و تواریخ جمله آنست که شرح دادم و اللّه اعلم باسراره و هو علیه شهید تعالی ذکره [4]. (25- آ)

______________________________

[ (1)] طبری پیش از او (کسری) (خرّزاد خسروا) (فیروز) و (فرخزاد خسروا) را نوشته (1065- 1066)

[ (2)] لفظ دراز، بالای روزکار درش، بخطی ریزه نوشته شده.

و الظاهر: درازش

[ (3)] ازین عبارت چیزی معلوم نشد.

[ (4)] در کتب مغان هیچ ازین اباطیل نیست و نبوده. (بهار)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 39

نجوم از وی خاست، بعد از انک ادریس علیه السلام بدست آورد، و اصطخر را وی بنا نهاد و پارسیان کدابوم شاه [1] خواندندی و اصل شارستان وی که اکنون خرابست و دامغان وی کرد، و به سواد کوفه شهری کرد و گویند خود کوفه است، و بمرگ بیرون شد از جهان. و اللّه اعلم.

نیم کردندش، و از ان پس بسوختند. عمارتهای ویرا قیاس [نیست] که عمر دراز در پادشاهی درین کار سپری شد و از جمله مدینه طیفسون [1] بود، از مداین، و بر دجله پولی [2] ساخت و آنرا اسکندر رومی (26- آ) خراب کرد و اثر آن بمعبر غربی پیداست، و از آن پس جسر ساختند، و در تاریخ جریر گوید، استخوان از پهلوی عوج عنق پول ساخته بودند اند سال، پس از گفت و گوی شاهان عالم بر سر زنش عجم، باطل کردند. و جسر ساختند.

مغرب جمله شدند بفرمان خنکاسب، و چون گرشاسف با دختر بازگشت راه بر وی بگرفتند و کارزارهای عظیم رفت، تا فیروز پیش ضحّاک باز آمد، پس حرب روم بود، با اسطامس، و عرب فریاد خواستند از ضحّاک تا سپاه فرستاد و گرشاسف را، تا کشور خراب کرد و مراد یافت، و بعد هفتصد سال ارمایل و کرمایل بخدمت آمدند،

______________________________

[ (1)] کذا و صحیح: طسیفون یا طیسفون

[ (2)] بمعنی پل- از املای قدیم.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 41

و از آن دو مرد که هر روز بکشتندی یکی را خلاص دادند و سوی [1] صحرا فرستادند از میان مردمان، و کردان از نژاد ایشان اند، و ضحاک تنها بجادوی بفرمان ابلیس سوی جزیره برمومیه رفت بطلب دختران راغب و غالب از ملّت صالح پیغمبر علیه السلام، و آنجایگاه در بند افتاد که جادوئی او با نام و ذکر ایزدی بس نیامد، تا خلاف [2] یافت و گرشاسف مالها برد بفرمان ضحّاک و باز خریدش، و این همه شرح و قصهاست که اگر توفیق یابیم انشاء اللّه گفته شود، این ذکر مانند فهرستی است علی الولی پس ایزد تعالی افریدون را برانگیخت و کارها رفت تا ضحاک را بگرفت (27- آ) و چهل سال بسته برهیونی، گرد عالم بگردانید، و بر آخر بکوه دماوند در چاهی ببستش استوار، بعضی گویند هنوز بجایست، جادوان روند و از وی تعلیم کنند [و] نامعقولست این سخن: دار الملک او بابل بود اوّل، و آنجایگاه سرای بزرگ کرده بود و کلنگ دیس [3] نام نهاده و بعضی آنرا دس حت [4] خوانند، و از ان پس ایلیا دار الملک ساخت

و دژ هوخت سرای و ایوان او بودست، و ایلیا بیت المقدّس است، چنانک فردوسی گوید: بیت-

بتازی ورا خانه پاک دان برآورده ایوان ضحّاک خوان و بعضی از پارسیان او را [اور] شلیم خوانند و خانه پاک بیت المقدس که خوانند [5]

خفته، و بکشتند، ازین پس جهان بر پسران بخشید و سام نریمان را با سلم و تور فرستاد تا [4] پادشاهی روم و ترکستان ایشان را صافی کرد و بازگشت، پس از هندوان، مهراج فریاد خواست از دست سکساران، پادشاه سام را بفرستاد و کار مهراج تمام کرد و بازگردید بمراد، پس فریدون کوش پیل دندانرا از بند برگشاد، و پادشاهی جنوب [و] مغرب دادش، و از بعد مدتی عاصی گشت، و پسر کروض مازندرانی، هربده، دیگر باره سپاه آورد، و شاه سام نریمان را بفرستاد تا ویرا بکشت، و اندرین وقت بود که تور و سلم متّفق شدند بر خلاف پدر، و ایرج کشته شد، پس بعد مدّتی، منوچهر برخاست و بزندگانی افریدون هر دو عم را بکشت، سلم و تور، بخون ایرج، و پس بگرگان ببود، اول بزمین بابل بنشست، پس دار الملک بتمّیشه ساخت.

و طبرستان، و بدین جایگاه اندر شهر و قلعه ها همه از بناهای وی است، و بپارس اندر همچنین، و بعضی گویند طوفان بعهد وی بود بزمین شام اندر، همچنین هیچ اصلی نیست که بهمه عالم بودست، (28- آ) و بگاه فریدون خلیل الرحمن بود علیه السلام، نه نوح، همه از جمله محالاتست.

دبر انگشت و ویرانگشت هم خوانده میشود و در اصل اعراب گذارده اند زیر دال و نون. و دال نیز بین دال و واو و راء نوشته شده و قابل اصلاح نیست و گویا اصل: ویرا بکشت بوده است.

[ (4)] متن: با پادشاهی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 43

او، و پس ازین عاشقی زال بود با دختر مهراب، مادر رستم، تا منوچهر و سام بدان رضا دادند، و از بعد مدّتی رستم بزاد. و سام از سیستان بزمین سکساران باز شد، و افراسیاب تاختن ها آورد، و منوچهر چند بار زال را پدیره [1] فرستاد تا ایشان را از جیحون زان سوتر کرد، پس یک راه افراسیاب با سپاهی بی اندازه بیامد، و چند سال منوچهر را حصار داد اندر طبرستان، و سام و زال غایب بودند، و بر آخر صلح افتاد بر تیرانداختن آرش، و از قلعه آمل با [2] عقبه مزدوران برسید، و آن مرز توران خوانده اند.

پس منوچهر بمرد. و عمارتها و جوی فرات او گشادست، و رود مهران، و آن از فرات بزرگترست، و بدان وقت که حصار بود، افراسیاب کاسه رود ببست، و پوست گاوان (28- ب) بسیار پر از ریگ کرد تا آب غلبه گرفت و بگردید، و شهرها و زمین ایران خراب گشت از آن، و دیگر پادشاهان از آن خرابها، بوقت خویش عمارت کردند، و در جمله شهر ری بود، و منوچهر بدین جایگاه از نو بنا نهاد که عمارت آن هیچ نمانده بود، و از نو آسان تر بود کردن، و آنرا ماه جان [3] نام کرد، و آن خرابه را ری برین خواندندی و دیگر ری زیرین، مهدی

امیر المؤمنین در آن بیفزود، محمدیّه خواندند، و منوچهر بسیاری از شکوفه ها و گل و ریاحین از کوه و صحرا بشهرها آورد و بکشت، و دیوار فرمود کشیدن پیرامون آن، چون بشکفت و بوی خوش یافت آنرا بوستان نام نهاد، و هر کاریز و چاهی بدان حدود که افراسیاب خراب کرده بود، همه آبادان کرد، و بسیاری [قلعها] بهر زمینی بنا نهاد که از آن بعضی بجایست و پرّ تیرها وی برنهاد، و اللّه اعلم بالصواب.

(تاریخ سنی ملوک الارض. برلن. ص 26) کذا ترجمه السنی: (استان ایرانوثارث کواذ) پاورقی روزنامه علمی (نمره 16 ص 4 چاپ طهران 1294) و ظ: استان ابرنو و تارت کواد، باشد و بپهلوی یعنی: ولایت تازه آباد کرده قباد بتازگی گذارد قباد. چه استان بمعنی ولایت و ابرنو یعنی بنوی و وتارث یعنی گزارد و انجام داد و کواد بمعنی قباد است و حاصل معنی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 46

و او را باز آورد. و افراسیاب ایران زمین را گرفته بود، بعضی گویند بازگشت، و دیگر روایت آنست که [به] سواد بغداد رستم با وی حرب کرد، و سوی ترکستان تاختش، بعد ازین کیکاوس گرد پادشاهی بگشت، و بزمین هاماوران شاه او را مهمان برد با بزرگان، و در مستی همه را بند بر نهاد، و بقلعه فرستاد، و دختر شاه هاماوران سوداوه کاوس را خدمت همی کرد، تا رستم سپاه ساخت و برفت و از بعد کارزارها کاوس را از بند بیرون آورد، و بایران زمین باز آمدند، ازین پس آن قصّه (30- ب) بود که بر آسمان خواست رفت، و صندوق و عقاب بیاورد تا از بالا بزمین ساری فرو افتاد بر آب، و بزرگان چون خبر بدانستند او را بدان ناسپاسی ملامت کردند، و سوی تخت باز آمد شرمسار، ازین پس حادثه شکارگاه رستم بود با مهتران عجم و حرب با افراسیاب و هزیمت شدن [وی]، و قصه زادن سهراب، و گم شدن رخش، و حرب کاوس با سهراب، و سپاه افراسیاب، از آن پس تا کشته شدن سهراب بر دست پدرش رستم، بعد از این مولود سیاوش بود،

و پرورانیدن رستم او را، تا افراسیاب آمد بحرب، و سیاوش [حرب] او را از پدر اندر خواست [و به] حرب ترکان [شد،] از گفتار سوداوه زن پدرش بعد از آنکه در آتش رفته بود [و] پاکیزگی [وی] [1] پیدا شد، و چون برفت [و] صلح افتاد میان سیاوش و افراسیاب، کاوس بدان رضا نداد، و سیاوش بترکستان اندر رفت، و او را افراسیاب بنواخت و دختر بوی داد، و آنجا شهری بنا کرد تا افراسیاب را از حسدبران آغالیدند [2] و سیاوش کشته شد، و پس از کشتن او کیخسرو بزاد، درین عهد رستم با سپاه سوی ترکستان رفت بکین سیاوش بعد از آن که سوداوه را دو نیم زد، تا افراسیاب بشکست، و پسرش سرخه کشته شد، و هفت سال رستم بترکستان بایستاد، (31- آ) و همه کشور خراب کرد پس بایران باز آمد ازین پس فرّه پادشاهی از کاوش گشته شد، و شکوه برخاست، و برادر نوخواسته بود او را کی بهمن نام، و پسری کی شکن، طرفی از پادشاهی ایشان داشتند، تا بر آخر کی شکن بدست ترکان گرفتار شد، و بعد مدتی بکشتندش، و گودرز خواب دید در

______________________________

[ (1)] اصل: با کنیزکی پیدا شد. و باید عبارت چنین باشد: ... و [به] حرب ترکان [شد،] بعد از آنکه از گفتار سوداوه زن پدرش در آتش رفته بود و پاکیزگی [وی] پیدا شد [ه] .. الخ.

[ (2)] ظ: براغالیدند.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 47

کار کیخسرو، تا گیورا- پسرش- بفرستاد، تا بعد از هفت سال که در ترکستان بگشت خسرو را بیافت و بیامدند، تا بعد حالها بی کشتی بجیحون

بگذشتند، گیو و خسرو و فرنگیس مادرش بایران آمدند، و میان گودرز و طوس سخن رفت، که طوس پادشاهی فریبرز را خواست- پسر کاوس- چون دز بهمن کیخسرو توانست ستدن، قرار بر وی افتاد، و بزندگانی کیکاوس پادشاهی بکیخسرو رسید و سلیمان پیغمبر علیه السلام بزمین شام پیغمبر و پادشاه بود. چنین گویند کیکاوس از وی بخواست تا دیوان را بفرماید تا از بهر او عمارت کنند، و آن بناها که به پارس است بدان عظیمی، و انک کرسی سلیمان خوانند، و دیگر جایها ایشان کرده اند کیکاوس را، و این در تاریخ طبریست، و بروایتی گویند سلیمان بعهد کیخسرو بود و حمزه الاصفهانی منکرست اندر حال کرسی، در کتاب الأصفهان همی شرح دهد که بران سنگها بر، صورت خوک بسیار کردست، و هیچ جانور بر بنی اسرائیل دشمن تر (31- ب) از خوک نیست. و بر آنجا نبشتها هست بفهلوی و همی گوید در روزگاری موبدی را بیاوردند که آنرا بخواند، در جمله این لفظ بود که: کردش این زمان [1] جم بفلان ماه و فلان روز، و پهلوی نبشتست این کلمتها و بسیاری دیگر [2]. و من از جهت نا دانستن حرف آن ننوشتم که از صورت غرضی برنخیزد، و آنرا هزار ستون خوانده اند [3]. و دیگر بناها هم نبشتها بران از طهمورث نشان همی دهد، امّا چنان ساختن در قوّت آدمی دشخوار باشد، و دیوان در فرمان جمشید و طهمورث بوده اند، مگر مرغ و باد که جز مسّخر سلیمان نبوده است هیچ مخلوق را. آنچ خواندیم بدین سانست و خدای تعالی علیم تر بدان. و کیکاوس در بابل بناء بلند بهوا بر شده برآورد، و

چنین گویند که آنرا عقرقوب خوانند، اثر آن بعضی تل نمرود گویند، و عوام تل قرقوب خوانند، و من آن دیده ام، و بهری صرح خوانند معرّب کرده از زبان نبط

______________________________

[ (1)] ظ: مان- یعنی خانه و از قضا در کتیبه پهلوی اطاق آینه که از سکانشاه است، در آخر کلمه (مان) هست.

[ (2)] کتیبهای تخت جمشید بخط میخی است جز یک کتیبه که از شاپور سکانشاه است پهلوی و در آغاز آن تاریخ روز و ماه است و نامی از بانی آن نیست و آن کتیبه را نگارنده در روزنامه ایران منتشر کرد. و ظ: موبدی که کتیبه پهلوی را خوانده در عهد عضد الدوله بوده چه عضد الدوله دیلمی هم کتیبه ای دارد پهلوی آن بخط کوفی و گوید فلان شخص این خطوط را خواند.

[ (3)] صد ستون کتیبه

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 48

عراق که کوشک را صرحا خوانند، [کاوی] از پس کشتن افراسیاب بپارس بمرد.

را رزم کاموس خوانند، و باز فولادوند را رستم بیفکند، و افراسیاب از رستم هزیمت یافت، و پیروز سوی ایران بازگشتند. بعد ارین قصه اکوان دیو [2] بود تا کشته شد بر دست رستم و افراسیاب را که بدیدار گله اسب آمده بود، با سپاه هزیمت کرد، بعد مدتی بیژن گیو را با گرگین میلاد بکشتن گرازان فرستاد، و دختر افراسیاب بر او عاشق شد، و حیلت کرد تا بیژن را بترکستان برد، و چون دانسته شد بعد حالها و شفاعت کرد [ن] پیران ویسه، بیژن را با آهن در چاه ببستند، و کیخسرو رستم را گفت چه سازیم درین کار؟

تا رستم با چندین مهتر بساختند برسان بازرگانان، و بترکستان رفت ناشناس، تا بیژن را از چاه برآورد (32- ب) و شبیخون کرد بر افراسیاب، و همان شب سوی ایران باز گشت بامداد. از بعد آن کیخسرو دل بر آن نهاد که یکبارگی کار افراسیاب سپری کند، و چهار لشگر بزرگ بساخت، اوّل سپاه لهراسف را داد پسر عمّش و با بزرگ زادگان کیانیان او را بدر بند الانان و خزران و روس و بلغار و آن حدود فرستاد. دوم سپاه

______________________________

[ (1)] اینجا زیر سطر بخط ریزه نوشته شده: زیرا که فرود را کشته بود فرود برادر کیخسرو باشد پسر سیاوخش از دختر پیرا ... افراسیاب به ... دخترش بر ...

[ (2)] بحاشیه با خط ریز: اکوان آنست که [رستم را] در خواب یافت [و سنگ جای] خفتش را از ... برکند و رستم [را] ببالا برد ...؟ بازویرابک؟ ... (قسمتی ازین دو حاشیه بصحافی تازه بریده شده)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 49

فرامرز پسر

رستم را داد و سوی هندوستان فرستادش. و سوم سپاه، ملک گیلان آغش و هادان [1] را داد، و با گستهم نوذر سوی خوارزم و آن زمین ها فرستاد. و چهارم سپاه بکودرز گشواد سپرد و با سپهبدان سوی کنار جیحون فرستاد برابر. پس لهراسف همه پادشاهان را بطاعت اندر آورد، و بهری بکشت. فرامرز هندوستان بگشاد و بی اندازه بکشت، و رآی را بدرگاه خسرو فرستاد. و آغش را شیده پسر افراسیاب برابر آمد و گرسیوز برادرش [و] پیروزی آغش را بود. و بر آخر افراسیاب بمرو آمد از پس آغش که از بخارا بازگشته بود، و کیخسرو از کرکان بمدد رفت و رستم از پس شاه بتعجیل برفت، تا بعد حالها افراسیاب را بشکستند، و گودرز را پیران ویسه برابر آمد، و آنرا رزم دوازده رخ گویند، و پیران با برادران و پسران (33- آ) و خویشان جمله کشته شدند، و هم در آن هفته کیخسرو آنجا رسید، و کشتگان بر اسبان بسته پیش شاه آوردند، و این همه سپاهها را ببلخ خواند، و هشت سال روزگار رفته بود تا این هر چهار لشگر پیروزی یافتند، و چون ببلخ عرض داد، با سپاهی بی کرانه روی بحرب افراسیاب نهاد، و این را رزم بزرگ خوانند، و یکبار بخوارزم افراسیاب را هزیمت کرد، و خالش شیده [را] که او را بشنک نام بود بدست خویش بحرب بزد [2] و بکشت، دیگر بار بکل زریون [3] کارزار افتاد، و افراسیاب سوی کنک دز رفت چون خسرو دز بستد باز گریخت، و از بعد مدّتی شبیخون آورد، رستم بیدار بود بسیاری بسیار از ایشان بکشت، و افراسیاب بجست [4]

و از آب وره [5] دریاء کیمال بگذشت، و نیز کسی او را نشان نداد و کیخسرو بسیار جهان

______________________________

[ (1)] آغش و هادان، آنست که عنصر المعالی در قابوسنامه بپسرش میگوید که جدت از خاندان اغش و هادان است. و فردوسی آغش را اشکش گفته است. یا تصحیف شده بعد است و از غش و آعص و اغص بهدادان و ارغش فرهادوند و غیره هم دیده شده است.

[ (2)] اصل: ببرد

[ (3)] کلزرّیون به تشدید را، فردوسی:

چون آورد لشگر بگلزریّون بهر سو بگردید با رهنمون

[ (4)] اصل: بخشت

[ (5)] کذا با اعراب. و این روایت را فردوسی هم ذکر کرده و گوید.

بکشتی بآب زره بر گذشت همه سر بسر رنج ما یاد گشت

همه چین و مکران سیه گستریم بدریای کیماک بر بگذریم و ظ: و ره دریاء کیمال مصحف: از آب زره و دریاء کیماک میباشد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 50

گردید و از وی اثر نیافت، تا از پس روزگاری هوم زاهد [1] اندر غاری بگرفتش بر حدود جیس [2] و ارّان، و از دست او در آب جست [3]. بگرفتش و خسرو همانجا بکشتش بعد ازین پادشاهی به لهراسب سپرد، و برفت و کس او را بازندید. باصفهان کوهی است سرخ، کوشید خوانند، آنجا آتشگاهی بلند برآورد و آتش کوشید [نام] بنهاد، و بکرکان که آباد کجین کرد، و بسیاری جایها، و آتش گاه دز بهمن اندر آذربایگان بعد از بیران کردن [4].

جهودان، تا بیت المقدس خراب کرد، و همه را برده کرد و دیگران را بکشت، و او رهّام گودرز بود و در کتاب الاصفهانی نوشه [5] بن ویو [6] بن گودرز گوید: و دیگر روایت وو [7] بن گودرز و اللّه اعلم. باز گشتاسب تنها سوی روم رفت هم از خشم پدر کی [8] پادشاهی همی خواست [9]، و آنجا ویرا کارها [ی] عظیم بر دست وی برآمد تا داماد قیصر گشت، و خود را فرخ زاد نام کرده بود و بیاوری قیصر [10] بر الیاس پادشاه

______________________________

[ (1)] این کلمه بقرینه خوانده شد.

[ (2)] ظ: چیس، که همان شیز معروف باشد که برخی آنرا از نواحی سلطانیّه و گروهی از نواحی ارّان و آذربایجان شمالی شناسند.

[ (3)] فردوسی توضیح میدهد که افراسیاب در آب چیچست گریخته است:

درین آب جیجست پنهان شده است بگفتم بتو راز چونان که هست (ج 2 ص 113) و چیچست بفتح جیم دوم فارسی دریاچه ارومیّه است

[ (4)] بیران لغتی است از ویران- یعنی بعد از ویران کردن دز بهمن آتشگاهی آنجا بساخت.

[ (5)] ظ: نرسه- نرسی.

[ (6)] طبری، گیو بن گودرز را (وی) ضبط کرده و (ویو) هم همان گیو است که حمزه بقول مؤلف ویرا پدر بخت النصر یا (نوشه- نرسه؟) دانسته است (ص 27).

[ (7)] کذا و ظ: وی بن گودرز کما مر.

[ (8)] در اصل: روی (پدر) دو زبر نهاده و که را باملای قدیم (کی) نوشته است.

[ (9)] ظ: می خواست.

[ (10)] اصل: گشتاسب.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 51

خزر بیرون رفت و فیروزی یافت، و کار قیصر بزرگتر گشت تا بفرمان گشتاسب رسول فرستاد بباز

[1] خواستن از لهراسب و [لهراسب] زریر را با سپاه بحرب فرستاد و دانسته شد کار گشتاسب، زریر او را باز آورد، و تاج و تخت بوی داد، و خود بنو بهار بلخ رفت بآتشگاه [2] به یزدان پرستی، تا ارجاسب ترک نبیره افراسیاب سپاه آورد ببلخ و لهراسب در کارزار کشته شد. از [3] عمارت ربض شهر که کیخسرو بنا نهاد تمام کرد [و] عمارت بیفزود اندر بلخ، و بالانان اندر بدان وقت کی آنجا بود، در بندی ساخت عظیم، و هزار خانه بر بالای دیوار کی هر شب هزار مرد حرس دارند، و بجایگاه خویش گفته شود این شرحها که مختصرست اگر خدای توفیق دهد.

نوبهارکه یزدان پرستان آن روزگار

مر ان خانه را داشتندی چنان که مر مکه را تازیان این زمان

نیایش همی کرد خورشید راچنان چون که بد راه جمشید را

[ (3)] ظ: او.

[ (4)] ظ: مغان معنی.

[ (5)] آذرپاد ماراسپند. بپهلوی: آتروپات، امهرسپنت، از مؤبدان زمان ساسانیان است و کلمات قصار و اندرزهای او بنام (اندرز اتورپات امهراسینت) و اندرزهای این مرد بپهلوی موجود و بچاپ رسیده است (متنهای پهلوی چاپ بمبئی ص 58- 71- 144- 153)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 52

دین زردشت گرفتند، و آتشگاهها بنهاد [1] بهر کشوری، پس با ارجاسف حرب افتادش و زریر کشته شد و بر آخر اسفندیار ارجاسف را هزیمت کرد، باز بعد این گشتاسف اسفندیار را بند برنهاد و بدز گنبدان بازداشتش و آن گرد کوهست [2]، تا ارجاسف [باز بیامد ببلخ و] لهراسف را بکشت، و بدین وقت گشتاسف بسیستان بود، بمهمان رستم زال، پس بازگشت بحرب ارجاسف، و ستوه گشت از وی و سی و اند فرزندش کشته شدند و بر کوهی گریخت تا جاماسب عمش برفت و به بسیار شفاعت اسفندیار بیامد، و بند بگسست، و ارجاسف را هزیمت کرد، و باز از راه (34- ب) هفت خوان بترکستان رفت، و رویین دز بحیلت بستد، و ارجاسف را بکشت و خواهرا [ن] ش را که ارجاسف از بلخ برده بود باز آورد پیش پدر، و وعده خواست بپادشاهی دادن، تا گشتاسف بفرستادش بسیستان تا رستم را ببندد، و جاماسب حکیم گفته بود که او را زمانه بر دست رستم باشد. بناکام اسفندیار بسیستان رفت و هر چند رستم او را تاج و تخت پذیرفت و پیش

[او] آمدن، نپسندید جز بند بر نهادن، تا حرب افتاد و تیری بر چشمش رسید و بمرد، و بهمن پسرش را بر ستم سپرد بوصیّت، بر آخر عهد، گشتاسف بهمن را از رستم بازخواست، و رستم او را با همه سازهای شاهانه پیش گشتاسف فرستاد، و او را ولیّ عهد کرد و بحدود بلخ از جهان رفت و از عمارتها شهرستانی بنا کرد سه سو و رامشاسان [3] نام نهاد، و اکنون بساا [4] خوانند، و اندر عهد حجّاج یوسف آن مثلّث باطل کردند [و بتدویر] [5] اندر آوردند بر دست آزاد مرد کامکار، و بروستای انارباذ [6] دیهی کرد نمیور [7]، و آتش گاهی بلند برآورد، و بر آنجا وقفها کرد، و اسفندیار سدّی کرد برابر ترکان از پس بیست فرسنگی سمرقند، و آب سلسله عظیم آهنین ساخت تا گذار ترکان نیفتد و هر کجا بتخانها (35- آ) یافت همه خراب کرد و بجای آن [آتش] گاهها برآورد. و اللّه اعلم.

______________________________

[ (1)] اصل: بنهانی.

[ (2)] کردکوه، برجستگی از البرز مشرف بر ناحیه دامغان که دزی بر آن بوده از قدیم و در عهد اسلامی یکی از قلاع اسماعیلیان بوده است و اکنون بنایی در آن نیست و متروکست

[ (3)] در متون پهلوی: رام و شتاسپان. حمزه: رام و شناسقان و هی مدینه فسا (ص 27)

[ (4)] ظ: بسا خوانند (فسا) و آنچه تحقیق شده رام گشتاسب در حدود فراه یا زمین داور بوده است و فسا در فارس است.

[ (5)] کذا: حمزه.

[ (6)] اصل: باز

[ (7)] حمزه: ممنور (ص 27)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 53

کرد، نام او کسایون بخواهندگی و فرمان رستم. پس با لولو نامی که با وی از کشمیر آمده بود سر داشت و بگفتار این زن بهمن همه گنج و سپاه بعشق کسایون در دست لولو نهاد، تا همه بزرگان را بدینار و بخشش بنده کرد، و قصد گرفتن بهمن کردند تا دانسته شد و بهمن با بارین پرهیزکار که رستم فرستاده بودش بگریختند و بمصر افتادند، و بعد حالها داماد ملک مصر گشت، و سپاه آورد تا پادشاهی از دست لولو بیرون کرد، کسایون را بکشت و لولو را بشفاعت بزرگان بخشید، و از پادشاهی بفرستاد [1]، و درین وقت رستم و زواره بحیلت شغاد برادرش و شاه کابل، و چاه کندن، کشته شدند. چون بهمن خبر یافت تعزیت بداشت و پس بکین اسفندیار برخاست، و سپاه برد بسیستان، و کارها رفت تا آنک باز بهزیمت باز آمد و بعد روزگاری پیروزی یافت و فرامرز بهندوستان رفت، و زال را اسیر گرفت، و خانه فرمود ساختن چون قفص از آهن، و زال را در آنجا باز داشت، و بر پیل همی گردانید (35- ب) با خود، تا بکشمیر فرامرز کشته شد آخر کار و گویند در خندق افتاد از خطا کردن اسب و در آب بمرد، و بهمه حال مرده او را بردار فرمود کردن، و اندر شاهنامه زنده میگوید، و اللّه اعلم. پس قصد کرد که دخمه سام و رستم خراب کند و تنها و کالبد ایشان بسوزاند، تا باز باطل کرد و آنرا خبرها است، تا آزر برزین از هندوان بیاری پدرش همی آمد فرامرز [2]، ناگاه بهمن او را بگرفت، چون از

دریا برآمد، و لشگرگاه بهمن آن پدر پنداشت، و بند کردند [3] و بازگشت، و سیستان و خانه دستان و رستم همچنانکه اوّل بود باز فرمود کردن، و زال را بخانه باز فرستاد

______________________________

[ (1)] از پادشاهی بفرستاد- یعنی از مملکت اخراج کرد. چه پادشاهی بمعنی مملکت و کلیه متصرفات پادشاه بوده است.

[ (2)] یعنی: آذر برزین پسر فرامرز از هند بیاری پدرش فرامرز همی آمد. و درین کتاب بر طبق املای خیلی قدیم (هندوستان) را (هندوان) میگوید.

[ (3)] یعنی:

آذر برزین لشگرگاه بهمن را از آن فرامرز پدر خود گمان برد و از دریا بلشگرگاه بهمن بر آمد و بهمن او را گرفت و بند کرد و بازگشت.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 54

با دخترانش زربانو و کشسب بانو، و فرزندان زواره و آذر برزین را بقلعه فرستاد تا رستم تور [1] گیلی او را بستد اندر راه، و سپاه بر وی جمع گشت، و کارزارها رفت میان او و بهمن بی اندازه، و بهمن را حصار گرفت بگرگان اندر، و آخر کار صلح کردند و آذر برزین پهلوان گشت بهمن را، پس بدیر کجین میان ری و اصفهان بهمن را اژدها بیوبارید، و وصیّت پادشاهی بدخترش کرد- چهرآزاد- کی او را همای لقب بود و بروایتی گویند بمرگ بمرد، و زال را همچنین گویند که بهمن مدتی دراز بقلعه باز داشت، و زال چند کتاب بساخت اندر سیر خاندان ایشان، (36- آ) و مثالب و نکوهش گشتاسف و آن تخمه، و از عمارت بناحیت سواد اندر، شهر کرد، آباداردشیر نام و نبطیان همیانیان [2] خوانند بزاب [3] الاعلی، و بمیسان [4] اندر، بهمن اردشیر

کرد، و آنرا فرات بصره همی خوانند، و بیت المقدّس را آباد فرمود کردن، و [سه آتش] بیکی روز [اندر اصفهان] نصب کرد [یکی] بوقت آفتاب برآمدن، و [دیگر] به قطب رسیدن، و سه دیگر بوقت غروب [5] و آنرا بناها برآورد و هربدان را بدان گماشت، اول را نام شهر اردشیر، اندر جانب قلعه مارفانان [6] دوم را نام و زوار [7] اردشیر، اندر دیه دارک از روستاء برخوار سیم نام، مهر اردشیر، اندر دیهی [8] اردستان.

از خرابهای افراسیاب بود، و این همه سکندر بیران کرد. و اندر عهد خویش بفرمود که بر نقش زر و درم نوشتند: بخور [ی] بانوی جهان، هزار سال نوروز و مهرگان.

و چون پسر را باز یافت [تخت] بوی سفرد، و هم بزمین پارس بمرد.

جاندار خاص بودند، و بهری [1] گویند دستوران بودند، و همان ساعت سکندر فراز رسید، و سر دارا را بر کنار گرفت و بگریست، و دارا او را وصیت کرد بخواستن دخترش روشنک، و نگاه داشت ایرانیان، و بمرد. و قلعه همدان را بوقتی [2] حرب اسکندر آبادان کرده بود بسیاری و سپاه نشانده بنگاه داشت خزینها و زنان و فرزندان، و در کتاب الهمدان آنرا شرحی تمام شود، و بر بالاء نصیبین شهری کرد بنام خویش داریان [3] خوانند، و هنوز بجایست و آنرا داریا خوانند، و بزمین پارس ناحیتی دیگر آباد کرد و دیهاء بسیار، و اللّه اعلم.

لغتست بمعنی بخش و قسمت که هاء بخاء تبدیل شده و قلب آمده است.

[ (2)] یعنی: بوقت. و یاء اضافه قدیم درین املا باقی مانده است.

[ (3)] حمزه:

داراان (ص 29)

[ (4)] هیچگاه ایرانیان هواجوی اسکندر نشده اند، چه در تمام کتب مذهبی و ادبی ایرانیان پیش از اسلام اسکندر را (الکساندر ارومی کجستک- اسکندر کجستک- سکندر کجستک، یعنی ملعون) خوانده اند. ولی اعراب علی رغم ایرانیان و بتصور آنکه اسکندر مسیحی بوده و رومی، و مسلمین هوادار روم و نصاری بوده اند، در قبال ایرانیان از این شخص ظالم و مفسد و مخرب تمدن تمجید و تعریف کرده اند و این روش در افسانهای متأخر پارسی هم اثر بخشوده است!

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 57

قیدافه شد، و با وی آخر کار صلح افتاد، و همه پادشاهان حدود مشرق بطاعت آمدند [1] و بهری را بکشت، و آنرا شرحهاست اگر خدای خواهد گفته شود. و پیشتر از حرب دارا مغرب سرتاسر گردیده بود، و بمغرب الشّمس رسیده چنانک آیت قرآن مجید بدان ناطقست، و بعد از آن سدّ یاجوج و مأجوج بست از خشتهاء آهنین ساخته، و از ارزیز و مس و اخلاطها در میانه تعبیه کرده بر ان سان که مهندسان روم توانند ساخت، و بآتش بتافتند تا بگداخت، و بیکی پاره گشت سخت، و این ذکر را تصدیق قول ایزدیست در سورت الکهف، و بران جایگاه بفرمود نبشتن چون تمام گشت: بِسْمِ اللّهِ الأَعَزِّ الاکْرَمِ بُنِیَ هَذا السَدُّ بِقُوَّهِ اللّهِ و سَیَلْبِثُ ما شاءَ اللّه فَاذا مَضی ثمانَ مایهَ وَ سِتونَ سنهَ من الالفِ الاخیر (38- آ) یَنْفَتِحُ هذَا السَدّ وَ ذلِکَ عِندَ کَثْرَهِ الخَطایا

و الذُّنوب و تَقَطّعِ الارْحام [و] قَساوَهِ القُلوب فَیَخْرُجُ من هَذَا السَدّ مِن هذ [ه] الامَمْ ما لا یُحْصِیهِ الَّا اللّه فَیَبْلُغونَ مَغارِبَ الشَمْس وَ یاکُلونَ جَمیع ما یَصِلون الَیهم مِنَ الطَعام وَ الثَمَر حَتّی یُفیضونَ الی الحَشیش وَ وَرَقِ الشَجَرِ و یَشرِبُونَ جَمیعَ ما یَمُرّونَ بِهِ مِنَ المیَاه حَتی لا یَدْعُونَ مِنهُ حَسْوَهً فَاذا بَلَغوْا ارضْ السَابُوس یَهلِکُونَ عَن آخِرهم بِاذْنِ اللهِ و امرِهْ [2]. و سکندر دوازده پاره شهر بنا کرد: اسکندریه اندر مصر که عجایب تر بنیاد و مناره بست [3] و طلسم آن بلیناس کرد در عهد خویش، و شهر مرو بخراسان، و شهر صدره بر ساحل بحر، و شهر مکر بر زمین چین اندر، و شهر ابهر، و شهرستان اسپاهان [4] همچنین گویند از بنای اسکندرست، و دیگر بروم، و میسان، و سمرقند، و بابل، و هر جایگاه، و این شهرها [ی] زمین ایران را پارسیان منکراند،

______________________________

[ (1)] اسکندر در خاک سکاهای ورای جیحون پیشرفتی نکرد

[ (2)] این کتیبه اسکندر و پیش بینی او را مورّخان و جغرافیا نویسان قرون اولیه اسلامی تا جائی که حقیر استقصا کرد هیچکدام ذکر نکرده اند با آنکه هر کدام داستانهائی راست و دروغ از سدّ اسکندر نگاشته اند!

[ (3)] ظ، ایست،

[ (4)] طبری: جی (2- 1 ص 702)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 58

گویند مرد بیرانی کرد نه آبادانی [1]، اما اندر چند کتاب چنین یافتم کی ذکر رفت، پس بآخر عهد بفرمان ارسطاطالیس حکیم، بهر جایگاهی پادشاهی بنشاند، اندر ایران، و عرب، چنانک بر فرمان یک دیگر نباشند، و ایشان را ملوک طوایف لقب نهاد و جماعت عرب را افیاوذوون [2]، و ارسطاطالیس

این بحکمت ساخت، (38- ب) تا کسی برومیان نپردازد بکینه خواستن، و سکندر بزمین شهر زور بمرد. و او را باسکندریه بردند، و بهری گویند همان جایگاه مرد، و فلاسفه یونان را کلمتهاست اندر حکمت و سخن گفتن با تابوت اسکندر، که آنرا بالفاظ تازی ترجمه کرده اند، و بعضی حکیم فردوسی منظوم کردست، بجایگاه خود نوشته شود. انشاء اللّه الحکیم و به العصمه و التوفیق.

بلاشان سیزده سال بود، پادشاهی اردوان بزرگ بن اشکان بیست و سه سال، پادشاهی خسرو بن اشکایان [4] پانزده سال بود، پادشاهی [به] افرید بن اشکایان [4] پانزده سال بود، پادشاهی بلاش بن اشکایان [4] سی سال بود. پادشاهی نرسی بن اشکایان [4] بیست سال بود. پادشاهی اردوان کوچک سی [و] یک سال بود.

(2)] ظ: فلازان، معرب: یلاژان. یا پلاشان، باشد. یعنی: پسر پلاش- طبری: کسری بن الفیروزان 47 سنه (102 ص 710).

[ (3)] ظ: بلاش بن فیروزان (ح. ص 710) حمزه: بن ملادان 40 سنه (ص 21)

[ (4)] ظ: اشکانان.

[ (5)] اصل: اشاامال؟ در عکس خراب شده است.

[ (6)] کذا: حمزه (ص 20) و اصل لا یقرأ است و درست معلوم نیست.

[ (7)] اصل: افطخیس

[ (8)] در عکس پریده و بقرینه خوانده شد.

[ (9)] اصل: ططغوس، انططغوس. انطیخوس؟ حمزه: طیطوس

[ (10)] حمزه: اسفیانوس (ص 21)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 60

سپاه خواهند آورد بتاختن، نامها نوشت و از ملوک طوایف یاوری خواست و هر کسی او را مال و سپاه بی اندازه فرستاد، و قوی گشت پس صاحب الحضر را که از دست ملوک طوایف بر سر حدّ روم بود بر ایشان مهتر کرد، و پیروزی یافت بر سپاه روم، و پادشاه وقت را بکشت، و باب [1] بی کران خواسته و برده سوی عراق باز آمد، و ازین پس رومیان دار الملک از رومیه ببردند و شهر حصین بساختند تا در پادشاهی نزدیک باشد بپارسیان و این جایگه که شهر قسطنطنیه است اختیار کردند و قسطنطین بن نیرون پادشاه بود بنام وی [باز نهادند] و نخستین پادشاهی که دین ترسایان گرفت از روم وی بود، و رعیت را بترسائی باز خواند، و قصد بنی اسرائیل کرد، و از بیت المقدس ایشان را بیرون کرد و نیز هرگز تا این (40- آ) غایت کس از جهودان آنجا بازنرسیدست، و آخر اشکانیان اردوان بود.

روزگار رفت، و بسیار حربها افتاد اندر شهرهای پارس و اهواز، و بشهر کجاوران [2] نزدیک دریا [با] هفتواد و آن کرم که پیدا گشته بود، و کارش از خجسته داشتن کرم بدان بزرگی شده تا اردشیر بحیلت آن کرم را بکشت، و از آن پس توانست هفتواد را با پسران غلبه کردند [3] و گویند شهر کرمان بدان کرم باز خوانند، و اردشیر را [4] اندرین مدّت بسیاری پادشاهان را قهر کرد، و این همه کارش بدان تمام گشت [و ان کشتن] اردوان بود، بزرگتر پادشاهان ملوک طوایف، آنک اقدم [5] خوانندش، و چون اردشیر او را بدست خویش بکشت، اندر حرب خونش بخورد، و بر گردنش بایستاد، بعد از آنک سرش بلگد پست کرد. و آن ساعت او را شهنشاه خواندند. و درین وقت هفده پادشاه در خدمت اردشیر بودند، زیر رایت هر یکی ده هزار مرد از دلاوران. و حمزه اندر تاریخ خویش گفتست که نود پادشاه را بکشت از طوایف [6]، و از آن پس با مراد و آسانی [به] بود (40- ب) و حرب اردوان

______________________________

[ (1)] کذا .. ظ: ب زاید است.

[ (2)] شاهنامه کجاران (ج 4 ص 104 چاپ کتابخانه خاور)

[ (3)] ظ: کردن.

[ (4)] ظ: را زایدست

[ (5)] کذا. و الظاهر: افدم بفتح اول و سکون فاء و ضمّ دال بزبان پهلوی بمعنی (آخر)

[ (6)] ظ: ملوک طوایف

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 61

بظاهر نهاوند بودست که اردوان آنجا نشستی، و در شاهنامه دیگرگونه گوید، چنانک گفته شود.

و سیرت پسندیده ننهاد، در حال رعیّت و سپاهیان و عاملان. چنانک شرحهاء آن مشهور است. و نسخت عهد اردشیر معروفست [1]، و همّت بعمارت عالم آورد و جمع علوم و تصانیف، که در ایران هیچ دفتر علم قدیم نماند که سکندر نسوخت، و آنچ خواست بروم فرستاد، و از عمارت و شهرها [که کرد] یکی نود اردشیر [2] خواند و آن اردشتر است، و دیگر هرمزد اردشیر خواند، و آن سوق الاهوازست، و یکی اردشیرخوره [3] خواند، و آن پیروز آبادست از پارس و پیش از آن گور خواندندی، و گور و گار، دو نامست از گو [4] [و] کنده، نه چنان گور که مردمان را کنند که دران وقت پارسیان [را] ناوس [5] بود. گور خود ندانستندی، وهن [6] اردشیر، شهریست بر کنار دجله العوار [7] بزمین

______________________________

[ (1)] خطبه اردشیر است که ابو علی مسکویه در تجارب الامم ذکر کرده است (عهد اردشیر ص 99- 127- طبع لیدن)

[ (2)] حمزه: بود اردشیر (ص 33)

[ (3)] خورّه. با واو معدوله، خوره یا خرّه بضمّ اول مجموع چند شهر و قریه که دارای شهری مرکزی بوده و ضمیمه یک ایالت باشند خوره نام داشته و عرب کوره و جمع آنرا کور گوید.

[ (4)] اصل: کوه و بنظر میآید که روی هر دو کوه و کنده خط زده باشند، در تاریخ حمزه: کور و کاراسمان للوهده و الحفره لا للقبر و اللّحد ..

الخ و ظ عبارت چنین است: گور و کار دو نامست از گو و کنده- یعنی وهده و حفره. ترجمه تاریخ حمزه بپارسی: کار و کور اسم است برای پشته و گودال (روزنامه علمی

نمره 22 ص 3)

[ (5)] الناووس و الناؤوس: مقبره النصاری معرب جمع نواویس و یطلق علی حجر منقور تجعل فیه جثه المیت (المنجد) و مراد اینجا (دخمه) است که در کوهها کنند و جثه بزرگان را دران پنهان سازند

[ (6)] ظ: وهمن، و بهمن، بقرینه بعد کذا فی تاریخ السنی

[ (7)] قال الیاقوت «بهمن اردشیر کوره واسعه بین واسط و البصره منها میسان و المذار ... قال الاصبهانی: بهمنشیر تعریب بهمن اردشیر و کانت مدینه مبینه علی عبر دجله العوراء فی شرقها تجاه الأبله ضربت و درست اثرها ...» ولی حمزه در کتاب سنی گوید:، بهمن اردشیر .. علی شاطی دجله العوار بارض میسان (ص 33)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 62

میسان [1] و بصریان [2] بهمن شیر خوانند، و فرات میسان [3]. و تستر اندر (41- آ) خوزستان، و آن شوشتر است. و رامهرمز اردشیر [و] آن رامز [4] است. و دیگر جایها پراکنده چون و هشت اردشیر، و به اردشیر، و استاد اردشیر، و هرمزد اردشیر، دو شهر بود در یکی بازاریان بودند، و در دیگر مهتران، و بپهلوی [یکی را] هبوجستان واجار [5] خواندندی، آنست که معرّب سوق الاهواز گفتند، و دیگر را هومشیر [6]، و بوقت آمدن عرب آنرا خراب کردند. سوق الاهواز بماند که هنوز بجایست، اهواز خوانند، و شهر قدیم را اثر نیست، ناحیت بدان باز خوانند، و تن اردشیر شهری است بحری [7]، و آن این چنین خوانند که دیوارش بر تن مردم نهاد یک جمینه [8] گل بود و دیگر از تن مردم [9] و پارس و سواد و مداین، جماعت [10] که بر ایشان

[11] عاصی شده بودند، و بر ایشان خشم گرفته بود. این همه شهرها تمام کرد اندر کرمان، و پارس، و سواد، و مداین، و هر یکی را نام خدای تعالی و نام خود نهادست [12]، و از آن بهری بجایست، و بسیاری خراب، و لیکن نامها خلاف ایست [13]. و آب اصفاهان قسمت فرمود کردن، و آب خوزستان، و جویهاء مشرق [14] او فرمود کردن، و اردشیر بابکان [15] خواندندی، و آنچ اعتبارست [16]، و باصطخر بمرگ از جهان فرو شد [17].

______________________________

[ (1)] اصل: سیستان

[ (2)] اصل: و مصر باز حمزه: و البصریون

[ (3)] اصل: سیستان «میسان بالفتح ثم السکون ... اسم کوره واسعه ... بین البصره و واسط قصبتها میسان: ینسب الیه میسانی بنونین. یاقوت.

[ (4)] ظ: رامهرمز

[ (5)] کذا .. و این لغت بایستی: هوچستان واچار- خوچستان واچار یعنی: خوزستان بازار، باشد و حمزه نیز: هوجستان واجار ضبط کرده و گوید: سوق الاهواز معرب آنست.

(سنی ص 33) و هاء و خاء در پهلوی یک حرف است.

[ (6)] حمزه: هرمشیر

[ (7)] حمزه: من مدن- البحرین (ص 34)

[ (8)] جهینه هم خوانده میشود، این لغت معلوم نشد ظ: چینه؟

[ (9)] ظ: مردم پارس و ... باضافت.

[ (10)] ظ: جماعتی، و یا بحذف یاء نکره: چه یاء نکره یا وحدت در فارسی مجهول و بطریق کسره تلفظ میشود و در این صورت ممکنست املائی بوده که آنرا از لحاظ صحت تلفظ حذف میکرده اند مانند حذف یاء در لفظ (آنک) و (آنچ) در (آنکی) و (آنچی) که بعد: آنکه و آنچه شده است.

[ (11)] ظ، ایشان. یا: بر او

[ (12)] ر ک: حاشیه 17.

[ (13)] در اصل: خلاف

است بوده بعد اصلاح شده و روی س جزم گذاشته شده است؟ و ظ صحیح، در نامها خلاف است.

[ (14)] ر ک حاشیه 17

[ (15)] ر ک حاشیه: 17

[ (16)] ر ک حاشیه 17

[ (17)] اسامی شهرهایی که حمزه ذکر کرده نقل میشود: «و احدث اردشیر من المدن عده منها: اردشیر خره و به اردشیر و بهمن اردشیر و اردشیر

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 63

... و اما انشأ (کذا- ترجمه اشا) اردشیر ... علی شاطئی دجیل و یسمی ایضا کرخ میسان. و اما رام اردشیر فلا اعرف موقعها و اما رام اردشیر (کذا) فالمسمی بلغه اهل الزمان ریشهر. و اما رام هرمز اردشیر فهی احدی مدن خوزستان و کان اسمها کثیر الحروف فحذفوا آخر کلمه منه. و اما هرمز اردشیر فاسم لمدینتین کان اردشیر لما اختطهما سمی کل واحد باسم مترکب من اسمه و من اسم اللّه عز و جل فانزل إحداهما السوقیین ... الی آخر مطابق متن ... ثم خربوا بعد ایام حروب الحجاج مع القرا مدینتین آخرتین من مدن خوزستان احداهما کانت تسمی رستم کواد و عربوا الاسم فقالوا رسبقاباد (ظ: رستقباذ) و الاخری جواستاد. و اما بود اردشیر فمدینه من مدن الموصل. و اما و هشت اردشیر فلا اعرف موقعها و اما بتن اردشیر فمدینه من مدن البحرین ... الخ کمتن ... و قسم میاه وادی اصبهان علی ید مهر بن وردان. و قسم ایضا میاه وادی خوزستان و حفر لمائه انهار منها المشرقان و هو بالفارسیه اردشیر کان» و عبارت حاشیه (12) مربوط بشرح هرمزد اردشیر است. و عبارت (14) باید چنین باشد: و آب خوزستان نیز قسمت فرمود و جویهاء مشرقان او فرمود کردن و که بپارسی اردشیر کان خواندندی. و جمله بعد معلوم نشد چیست؟.

[ (1)] همه جا ضیرن و معروف: ضیزن. با زاء معجمه.

[ (2)] ظ: از دست، یعنی از طرف رومیان پادشاهی داشت.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 64

و نیشابور [1]، شاد شابور، بدان اندیوشابور [2]، شابور خواست، بلاش شابور، پیروز شابور، نی شابور از ناحیت [ابر] شهرست [به] خراسان،

و آنرا بنا شابور سپهبد کردست بگاه افریدون [و] دران خلافست، توان بود که زیادت عمارت کرد، و نی [3] شابور از پارس است بشاور [3] خوانند، شاد شابور از ناحیت میسانست، و نبطیان آنرا ویها [4] خوانند، پیروز شابور از ناحیت عراقست، انبار خوانند، (42- آ) به از اندیو شابور [5] جندیوشابورست از خوزستان اندیو نام انطاکیه است بزبان پهلوی به از اندیو [6]، یعنی از انطاکیه بهتر است و نهاد آن بر مثال عرصه شطرنج نهادست میان شهر اندر، هشت راه اندر هشت، و در آن وقت شطرنج نبود، و لیکن شکلش بر آن سانست. و اکنون خراب است، مقدار دیهی بجایست پراکنده، و اندر آن وقت شهرها برسان چیزها کردندی چنانک شوش بر صورت بازی نهادند، و شوشتر بر صورت اسبی، و قلعه طبرک بر صورت کژدم برین مثال و اکنون بر آن شکل بماندست.

و هم بزمین پارس بدار الملک اصطخر بمرگ از جهان بیرون رفت و اللّه اعلم.

همانست که بعد جندی شاپور شده و اصل متن باید: به از اندیو شاپور باشد.

[ (3)] ص: بی شاپور از پارس است شاپور خوانند. حمزه: اما بی شابور فمدینه من مدن فارس و هو اسم الکوره ایضا و یختصر اسمه بالعربیه فیحذف اول کلمه منه و یقال له شابور (سنی. ص 34)

[ (4)] حمزه: و بها بفتح اول.

[ (5)] متن: به ان اندیوشاپور.

[ (6)] متن: نه آن اندیو.

[ (7)] حمزه، کرد زاد التی قد سار باسمها دستان مشهور (سنی. ص 35)

[ (8)] ظ: ماننده.

[ (9)] یعنی اندر تاریخ محمد بن جریر.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 65

پدر فرستاد، گفت من عیبناک (42- ب) شدم و پادشاهی را نشایم، تا شاه را بر من این گمان نیفتد، و رسم عجم چنان بود کی ناقص اندام را ولیّ عهد نکردندی، پس شاپور را بر وی دل بسوخت، و گفت ولیّ عهد من توی، و اگر نیم اندام نقصانست، و بر آخر بمرگ از جهان رفت.

جریر و مسعودی این ملاقات و صحبت و نصیحت را در بحرین بعمرو بن تمیم بن مرّ، شیخ بنی تمیم نسبت میدهند و ذکری از رفتن شاپور بمکه و حجاز و صحبت باقصی بن کلاب نیست.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 67

ایران خراب کرد، تا شاپور را کنیزکی خلاص داد، و بیامد و رومیان را غلبه کرد، و روایتی گویند از لشکرگاه رومیان بگریخت بدر شهر گندیشاپور [1] و در شهر شد، و آنرا قصّهاست، پس همه خرابیهای رومیان هم بدست ایشان عمارت کرد، و فولی کرد [2] بسرحدّ خوزستان که هنوز بجایست، و آنرا اندیمشک رومی کرد، و او از جمله اسیران بود. و شهر کرخه کرد، و از آنجا بزیر زمین اندر راه کرد که سوار بکندیشاپور [1] رفتی، و بسیار قلعها کرد، و از (44- آ) جمله قلعه ازان [3] و آنرا موبدان گفته اند، و بر آنجا سرایها ساخته اند سخت بزرگ، و خزینه و فرزندان برین قلعه بودند بوقت غلبه رومیان، و هنوز اثر سرای او ظاهر است بر [4] قلعه شاپوری گویند، و من این همه برأی العین دیده ام. و سی سال دار الملک او بکندیشاپور [1] بود تا خراب رومیان آباد کرد، و این عمارتها که گفته شد. و حمزه گفتست که دیوار جندیشابور از آن نیمی گلست و نیمی خشت پخته، که هر چه رومیان بیران کردند بخشت و کج بازفرمودشان کردن، و برزخ شاپور هم وی کرد، و آن عکیره [5] است، و خره شاپور بشوش، و من چنان پندارم که کرخه است، و [شهری] دیگر هم پهلوی آن بکرد، مردمانش عاصی شدند، پیلان بفرستاد تا

هامون کردند و اصلش نماند. و بحروان از روستای حی [6] آتشی بنهاد، سرود شاذران [7] نام کرد، و از خان لنجان اوقاف بسیار کرد آنرا. و حمزه گوید: آذرباد نامی بیامد و پیش او مس بر سینه گداخت و هیچ آسیب نرسیدش، و این چنین زردشت را ذکر گفته ام: خدای تعالی داناترست، اگر [8] این نیز کردست. و آخر عمر بطیشفون بمرد، و طیسفون [9] نیز خواندم در کتابی کهن، و گفته بود از بناهای زاب است و اللّه اعلم.

______________________________

[ (1)] اصل. گندنشاپور.

[ (2)] فول. لهجه ای از پول است که پل باشد. و مراد سدّ شوشتر است

[ (3)] ظ: انزان- حمزه: بنی عده مدن منها برزخ شاپور و هی عکبرا و ازان خره شابور و هی السوس و مدینه اخری الی جنبها (ص 27)

[ (4)] هر، هم خوانده میشود؟

[ (5)] حمزه: عکبرا

[ (6)] حمزه. حروان .. جی .. و ظ: جروان. زیرا در حدود اصفهان محلی بدین نام نیست ولی یاقوت گوید، جروا آن بالضم ثم السکون و واو و الفین بینهما همزه و آخره نون محله کبیره باصبهان یقال لها بالعجمیه؟ کرواآن؟.

[ (7)] حمزه: سروش اذران- و وقف علیها قریه یوان و قریه؟ جاجاه؟ من رستاق [ا] المنجان (سنی. ص 37)

[ (8)] اگر، بمعنی (یا) ر ک: مقدمه

[ (9)] ظ: باید طیشفون با شین معجمه موخر باشد که آنرا در کتاب کهن خوانده است. زیرا معروف با سین است و طیسفون و طسیبون و طبسفون و طیسبون هم دیده شده و اصلش از ابنیه سلوکیدها و کتسیپون نام او است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 68

بروایتی دوازده سال، هیچ خراج از مردم نخواست که پادشاهی عاریت داشت تا او را نیکوکار خواندند، و بدار الملک طیسفون اندر بمرد.

خوارتر پادشاه نبود و نباشد و دلیرتر، [و] مردم رعیّت از ان به نشاط و رامشگری [که] در ایّام وی بودندی بهیچ روزگار نبودست، و همواره از احوال جهان خبر و کس را هیچ رنج و ستوه نیافت، جز آنک مردمان بی رامشگر شراب خوردندی، پس بفرمود تا بملک هندوان نامه نوشتند، و از وی کوسان خواستند و کوسان بزبان پهلوی خنیاگر بود، پس از هندوان دوازده هزار مطرب بیامدند زن و مرد و لوریان [3] که هنوز بجایند از نژاد ایشانند و ایشان را ساز و چهارپا داد، تا رایگان پیش اندک مردم [4] رامشی کنند. و از حالها و قصّها که او راست خاصّه، به تن خویش با رعیت و دهقانان و تنها بمهمانی ایشان رفتند [5]، و کام دل راندن، و بعد دانستن ایشان را توانگر کردن، هیچ

______________________________

[ (1)] خنک، بفتح اول و بکسر هم آمده. اسب سپید است و نقره خنگ سپید بسبزی زده که امروز آنرا بترکی قزل خوانند.

[ (2)] پاردم چرمیست که زین اسب را با زیر دم و سرین اسب به پیوندد و امروز آنرا را یکی گویند.

[ (3)] لوریان و لولیان باید یکی باشد حمزه گوید: جماعت زط از نسل آنان اند (ص 38)

[ (4)] اگر بعد از اندک چیزی از قبیل (مایه) افتاده نباشد مراد فقرا و مردمان اندک مایه است.

[ (5)] ص: رفتن.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 70

پادشاه نکردست و به جایگاه توان شرح داد. پس برادرش نرسی را بجایگاه خود بنشاند و برسان فرستادگان بزمین هندوان رفت، پیش شنگل، و آنجا کارهای عظیم بدست وی برآمد، تا بناکام شنگل او را به

پیش خود بداشت (46- آ) و دختری بوی داد نام وی سینوذ و بعد مدّتی با دختر سوی ایران گریخت، و شنگل از پس وی بیامد، و او را دریافت، پس بهرام خود را آشکارا کرد، و شنگل خیره ماند، و فرود آمد و عذرها خواست، و با هم عهد کردند، و سوی ایران باز رسید، و همان عادت بازی و شکار و لهو پیش گرفت تا خاقان بزرگ طمع کرد در پادشاهی ایران، و با سپاهی بخراسان آمد، پس بهرام با هفت هزار مرد براه آذربایجان بیرون شد، هر سواری طبل بازی داشت، و سگ شکاری، و بسیاری یوز و شکره، و دام، و هر چیز و پیش همه کس چنان بود که بگریخت و چندان هزار سپاه خاقان را بدین مایه مردم چه توان کرد، و بهرام همه راه شکارکنان برفت و بی اندازه از هر جنس زنده بگرفت و با خود ببرد، و ناگاه بشب اندر براه قومش برفت و پیرامون سپاه خاقان آن هفت هزار مرد را پراکنده بداشت، تا همه طبل همی زدند و شکار را یله فرمود کردن و یوز و سگ بگشادند و سپاه خاقان از آواز چندان طبل باز و شورش شکار پنداشتند بدان شب اندر که جهانی سپاه آمد، دست بتیغ در یک دگر نهادند و سپاه بهرام تا روز (46- ب) گشت، جز طبل نزدند، چون روز روشن شد ترکان اندکی ماندند، و ایرانیان حمله بردند و ایشان را سپری کردند، و چنان بزرگ فتحی برآمد، بدین حیلت. و از آن پس کس طمع ایرانیان نیارست کردن. و از آنجا بزمین هیاطله رفت، و ایشان صلح

خواستند و نشان حدّ، مناره ساختند از روی گرم [1] و ارزیز و پس روی از ایران بتافت [2].

و حدیث شکارگاه و کنیزک و تیرانداختن بر آهو، آنک بر صورتها نگارند، چنان گویند که در آن تاریخ بودست که بزمین غرب [3] بود پیش منذر، و اندر کتاب همدان چنان خواندم که بظاهر همدان بودست، آنجا که اسیه دمیان خوانند بر راه ری، و اثری هست آن جایگاه، گویند گور آن کنیزک بودست، و اللّه اعلم. و در پیروز نامه چنانست که دیلمان بر وی خروج کردند، و بهرام بحرب اندر ملک ایشان را بگرفت، و پس خلعت داد و

______________________________

[ (1)] گرم. در متن خط خورده است.

[ (2)] ظ: بتافتند. یعنی هیاطله-

[ (3)] ظ: عرب

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 71

به پادشاهی خویش باز فرستاد [1]. اندر تاریخ جریر چنانست که به شکارگاه اندر می دوانید با [اسب] اندر چاهی افتاد، و مادرش بیامد و هر چند آب و گل برکشید هیچ اثر ظاهر نشد پس هامون کردند، و به روایتی گویند بشیراز بمرد.

گوید: و بنی عده مدن إحداها بارض الهند و اخری بارجاء الهند و اخری بناحیه الری و اخری بناحیه جرجان ... الخ (سنی: ص 38)

[ (3)] حمزه: روشی

[ (4)] آنرا بفارسی (آب ریزان) گویند، و تا عهد شاه عباس در طبرستان و گیلان این جشن برقرار بوده و بعد ترک شده است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 72

از مناره نگذرند، و آن تأویلی محال بود، و خوشنواز کنده ساخت و سرش بخاشاک بپوشانید، و فیروز در کنده افتاد و کشته شد، و پسرش قباد و پیروز دخت، و مؤبد مؤبدان و بسیاری مهتران گرفتار شدند، و دیگران باز آمدند.

و اکنون [5] آن تل، و پیرامونش دهیست که بدان صورت باز خوانند: دون و لاش، و هم بدین حدود و لاشجرد [6] شکارگاه وی بودست، و اثر دیوار شکارگاه از سنگ بر دامن

______________________________

[ (1)] طبری: سوخرا. سپهبد سگستان شاهنامه: سوفزای، سرخان.

[ (2)] در اصل با سه نقطه املای پهلوی ولخش- ولهش که ولاش هم خوانده میشود

[ (3)] عبارت مشوش بنظر میرسد (؟)

[ (4)] حمزه:

بلاشغر

[ (5)] لفظ (اکنون) بنظر مناسب نیست و ظ: مگر آن، بوده و تحریف شده- یعنی سنگی کبود در آن اطراف نیست مگر آن تل

[ (6)] یاقوت (و لاشجرد) را محلی بین همدان و کرمانشاهان داند، و نیز در معجم البلدان این محل با اختلاف املا بدین قرار آمده: و لاشجرد در نواحی بلخ. و در نواحی کرمان و در نواحی اخلاط و بلاشجرد از قرای مرو بین آن و مرو چهار فرسنگ، و گوید آنرا بلاش بین فیروز بنا کرده است. بلاسکرد و بلازکرد قریه بین اربل و آذربایجان. و ظ و لاشجرد که در متن است همان است که بین همدان و کرمانشاهان و نزدیک کنگور بوده است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 73

کوه بزرگ که (48- آ) آنرا خورهند خوانند هنوز پیداست. بعد برادرش قباد بعراق اندر بمرگ از جهان بیرون رفت و اللّه اعلم.

با وی درساخت، و سوی ملک شکنان [2] و هیاطله بازگشتند بیاوری خواستن، و بزمین اهواز اندر، و بعضی [گویند] باصفهان، و این درست است [3] دختر دهقانی را دوست گرفت و بخواست و با وی بیارامید، و دختر از قباد آبستن گشت بکسری نوشروان، سپس قباد برفت و سپاه آورد، چون آنجایگاه باز رسید، دهقان مژده دادش بفرزند، قباد زرمهر را فرمود که از نژاد دهقان بداند [4]، چون بازجستند از تخمه افریدون بود، قباد شاد گشت و فرزند نوشروان نام نهاد [5] و بی حرب کردن پادشاهی بوی باز رسید، بس قحط افتاد و مزدک بن بامدادان موبد موبدان بود، دین مزدک آورد، و قباد را بدان کار بمباح (48- ب) زنان بر یک دیگر، و مال، و فعلهای زشت و مذموم، اندر آورد، تا کسری نوشروان [که] بجای مردی رسیده بود، دین مزدکی باطل کرد بحجّت، و از قباد درخواسته بود، که مزدک را با اصحابش بدست او

______________________________

[ (1)] شاهنامه: سوفزا. طبری: سوخرا

[ (2)] کذا؟

[ (3)] طبری: حدود اسفراین و بروایتی؟ ابرشهر نر؟ دینوری قریه فی حدّ الاهواز و اصبهان (ص 67). و این با خط سیر قباد انسب است

[ (4)] یعنی از نژاد او جستجو کند.

[ (5)] نام نوشروان خسرو است و آنرا در متون کتب پهلوی (خسرو کواتان) نویسند و ظن متاخم بیقین است که در اواخر عمر یا پس از مرگ او بسبب دوستی که مردم ایران و مؤبدان با خسرو داشتند وی را انوشک روان یعنی پاینده جان و همیشه حی و مرزوق لقب دادند و رفته رفته انوشروان شد و انوشیروان با یاء معروف خطاست و باید با

فتح شین خوانده شود. مسعودی گوید چون خسرو مزدکیان را برانداخت ویرا انوشیروان خواندند و تفسیر ذلک جدید الملوک (مروج الذهب طبع قاهره ج 1 ص 114) حدید الملوک (خطی)؟

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 74

دهد، و همه را بباغی بزمین اندر بکشت، پایها بر بالا، و تا بسینه [1] بزمین درنگنده [2]، پس مزدک را بیاویخت، و قباد حارث بن عمرو بن حجر الکندی [را] پادشاه کرد بر عرب، و از عمارت بسیار شهرها کرد، یکی میان حلوان و شهر زول [3]، ایران شاد کواذ، خواند، و دیگری میان گرگان و خراسان [4] و آنرا شهر آباد کواذ خواند، و بر سر حدّ پارس شهری بنا کرد به از ایمدکواد [5] نام کرد و آنست که اکنون ارغان [6] خوانند، معنی چنانست که از ایمد بهتر است برسان جندیشاپور که گفتیم، و بجانب مداین هنبوشاپور بنا کرد، بغدادیان جنبساپور خوانند، یکی دیگر بلاش حنو [7]، و بموصل حابور کواد [8] نام کرد [و] شهری دیگر در سواد ایزد قباد [نام] کرد، و بآخر عهد بمداین بمرد و اللّه اعلم.

پادشاه از ارتفاع قسطی برداشتی، و در آن تصرف نیارستی کرد، تا بوقت ربع [9]، و آن خود گفته شود، پس حدیث مهبود خوالیگر بود، و زروان حاجب، تا از حسد جهود را بدست آورد، و خوردنی شاه زهر آلود کرد، تا مهبود کشته گشت، و بعد مدتی شاه را به تیزبینی آن معلوم گشت، و زروان جهود را بیاویخت. و من اندر کتاب

______________________________

[ (1)] متن: پا بسیته، و پیداست که بعدها نقطه بخطا گذارده شده.

[ (2)] نگنده بمعنی دفینه یعنی آنچه در زیر زمین پنهان کنند (برهان)

[ (3)] لهجه ایست از (شهر زور) و شهر زور: در اصل سیه ارزور بوده یعنی جنگل سیاه. و در محال مرو هم محلی بوده موسوم به سپید ارزور یعنی جنگل سپید. حمزه:

شهرزور.

[ (4)] حمزه: بین جاجان و ایرشهر. ظ: جرجان و ابر شهر بوده است.

[ (5)] اصل: به ان حمزه: به از آمد کواذ.

[ (6)] حمزه: ارجان: (ص 39)

[ (7)] حمزه: و لاشجرد.

[ (8)] حمزه:

خابور کواذ (ص 39)

[ (9)] ظ: ربع

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 75

عجایب الدنیا خوانده ام کاندر بادیه موشی باشد، چهون [1] نزدیک طعامی بگذرد کی در آن شیر باشد ساعتی زهر قاتل شود، و جهود از آن موش و خاصیت و فسون، آن کار ساخته بود. باز حدیث حرب بود که با خاقان آغازید تا صلح کرده شد، و خاقان دختری به کسری داد به پسندید مهران شتاد معتمد شاه بود درین کار، و او مادر هرمزد بود، پس ازین خواب دیدن نوشروان بود تا بوزرجمهر را از مرو بیاورند کودک بود، و گزارش کرد، تا آن مرد اندر شبستان پیدا گشت،

به حجره کنیزک چینی اندر، و شاه هر دو را به فرمود (49- ب) کشتن، ازین پس شاه هند [و] ان دابشلیم شطرنج فرستاد، و هزار خروار بار، [که] اگر بازی به جا برنیارید همچنان زر و گوهر و ظرایفها [2] که فرستاده بود بدهند. بزرجمهر آنرا بگشاد، و عوض آن نرد بساخت، و به هندوستان فرستاد، و همه حکماء هند جمع شدند، نتوانستند شناخت که آن بازی بر چه سانست، و بر دانش او خستو شدند، و شطرنج بر مثال حرب ساخته اند، و آن را قصه دراز است. و بزرجمهر نرد برسان فلک ساخت، و گردش آن به کعبتین چون ماه و آفتاب، و خانها بخشیده بر آن مثال. ازین پس فرستادن برزوی طبیب بود به هندوستان، تا آنجا بماند بمدتها و پیر گشت، و بحیلت کلیله و دمنه بایران آورد، پیش شاه، و در برزوی [3] بزرجمهر در آن فزود به فرمان شاه، تا رنج او ضایع نگردد، و ذکری بماندش در عالم، پس حدیث دختر عمّ کسری بود، و پیدا کردند [4] عشق او نوشروان را با خواهر [5] بران سان که از کمال عقل وی سزید، و بزرگ کاری قاعده کسری، و آنرا شرح است. پس قصه نوش زاد بود پسرش، و مادرش ترسا بود، رومی، چون کسری بروم رفت نوش زاد از زندان جندیشاپور بیرون آمد، و ترسایان بر وی جمع گشتند و بر آخر کشته شد، و ترسا شده بود و ازین پس کسری از (50- آ) بزرجمهر آزار گرفت، و چون از روم بازگشت او را باز داشت مدّتها، تا از آن تنگی و رنج چشمش تباه شد،

و به وقت رسول آمدن از قیصر و پرسیدن از چیزی که در حقّها قیصر فرستاده بود، کسری عاجز گشت، بزرجمهر را بیرون آورد، و ازو

______________________________

[ (1)] کذا. ظ: چون.

[ (2)] ظ: طرایفها

[ (3)] در برزوی، مراد باب برزویه است در اوّل کتاب که بزرگمهر نگاشتست. و بپهلوی باب کتاب را (در) میگفتند و (فرگرد) نیز نام داشتست. و در بجای باب ترجمه عربی است از معانی که پارسی آنرا فراموش کرده اند و نظایر زیاد دارد

[ (4)] ظ:

پیدا کردن،

[ (5)] این عبارت پریشانست

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 76

فریاد جست، و عذرها خواست، و بزرجمهر آنرا بگشاد، و بگفت که چیست، و همچنان بود، و بهمان مرتبت باز بردش. پس وصیّتها کرد هرمزد را پسرش، و اندران سخنها بسیارست، و توقیعات او اندر کار عالم، و هر چیز، و از عمارت ایوان مداین کرد، که هنوز بجایست، و بعضی گویند پرویز کرد، و لیکن این حقیقت ترست، و کوشک سپید و آن هفت شهر مداین بنا کرد، به [از] اندیوخسره [1] نام نهاد و هم برسان او نهاد [2] انطاکیه بود بعینه، و اسیران آن جایگاه را اندر [آن شهر] فروآورد، همچنان خانها در محلّتها که انطاکیه بودشان اینجایگاه ساخته بود، و نزن بارکجین [3] کرد و بسیاری جایها، و در بند باب الابواب را بنا کرد بر آنسان که هنوز به جایست، تا از تاختن ترکان بی بیم باشند، کما بیش بیست فرسنگ زمین است، و بهر جایگاه قایدی به پای کرد، و پیش کسانی که اخبار ندانند چنانست که آن سدّ سکندرست، و آنرا اصل (50- ب) نیست، که سدّ سکندر نه بدین

حدودست و هم از آهن و ارزیز است و از روی آمیخته است، و بعضی شرح داده ایم آن را، و تمامی بشرح به جایگاه گفته شود و کسری انوشروان به مداین از دنیا بیرون رفت.

بری آمد، و درم را نقش بنام خسرو فرمود کردن، پس [پیش] [2] هرمزد بمداین فرستاد، هرمزد بر پسر بدگمان گشت که [مگر] بهرام بفرمان وی [عاصی] گشت، و قصد کرد بکشتن خسرو، تا بگریخت [و] سوی آذربایگان رفت، و هرمزد گستهم [3] و بندوی را بازداشت، که خال وی بودند یعنی خسرو، پس ایرانیان از بدکرداری هرمزد ستوه شدند، و بشوریدند، و گستهم و بندوی را از زندان بیرون آوردند، و او را به پادشاهی بنشاندند، و بعد ازین چون بهرام چوبین بنهروان رسید، و سپاه از خسرو برگشت، بفرمان و صواب دید پدر سوی روم قصد کرد، بیاوری خواستن، و گستهم و بندوی از دروازه مداین بازگشتند، بی فرمان خسرو، و هرمزد را بخبه [4] بکشتند و [] [5] برفتند، و بهرام چوبین بمداین آمد و بر کرسی نشست، و پادشاهی فرا گرفت، و کس فرستاد بخسرو [6]، سپهبدی نام او بهرام سیاوشان، و خسرو بکلیسا اندر آسوده بود، چون سپاه پیدا گشت، بندوی آن حیلت بساخت که جامه شاهانه از پرویز بستد و در پوشید و بر بام کلیسا بایستاد، و ایشان برفتند [7]، چون سپاه بهرام بندوی را دیدند، و غیره آنرا نیاورده، ولی بلعمی در ترجمه طبری گوید که: من بکتاب اخبار عجم تمامتر یافتم و بگویم و گوید: مردی نام وی سخنان (ن ل: سنحباز؟) از سرهنگان هرمز ... گفت پدرم مهر استاذ الخ. و باز گوید: مهر استاذ و مهر انساذ، (ن ل: مهران سناذ) نیز گفتند (نسخه خطی بسیار کهنه نگارنده) فردوسی نام سرهنگ را (نستوه) و نام پدرش را مهران ستاد آورده و گوید:

یکی بنده بد شاه

را شاد کام خردمند و بیدار و نستوه نام پدرم آن خردمند مهران ستاد .. الخ (شاهنامه چاپ خاور ج 5 ص 15).

______________________________

[ (1)] بپاورقی نمره 7 صفحه قبل رجوع شود

[ (2)] ظ: و آن درم پیش هرمزد .. الخ.

[ (3)] این شخص را «بسطام» و «وسطام» هم ضبط کرده اند و همه یک نام است و طاق و ستام و ستان، در کرمانشاهان که طاق بستان خوانند و شهر بسطام بسرحد خراسان بوی منسوبست

[ (4)] خبه، خپه، خفه. یکیست.

[ (5)] در عکس نگرفته و در حاشیه مقابل (وهمان) نوشته شده و ظ:

و از پس پرویز.

[ (6)] بخسرو یعنی بدنبال خسرو.

[ (7)] یعنی خسرو و سایر همراهانش از کلیسا برفتند و بندوی با لباس خسرو بر بام بایستاد ... این داستان را هیچ مورخی بهتر از بلعمی و فردوسی بتفصیل ننوشته است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 78

هیچ شک نکردند که نه خسروست، و پیرامون بایستادند (51- ب) بندوی فرود رفت و بجامه خویش ببالا آمد، و از شاه پیغام گزارد، که امشب بیاساییم و فردا را [هی شویم و] [1] همچنان سه روز بگفتار همی تأخیر کرد تا خسرو نزدیک سر حد رسید پس راز آشکارا کرد، و بهرام [بندوی] را بمداین آورد و باز داشتش، و آنرا شرحهاست که بهرام سیاوشان [کشته] شد، و بندوی بگریخت، و بآذربادگان با موشیل [2] ارمنی بایستاد، تا رسیدن خسرو.

و گنج فرستاد و دختر- مریم را بخسرو داد، باطوس [4] پسرش را با لشگر و دختر [بفرستاد و بعد] [5] حالها چوبینه را بکشت [6] و سوی خاقان گریخت و آنجا کارش بزرگ گشت تا خسرو خرادبرزین [7] را بفرستاد، تا آنجا حیلت ها کرد، و بهرام کشته شد بر دست ترکی نام او قلون، و بروایتی گویند زن [8] خاقان را بفریفت تا غلامی را بفرستاد و ناگاه بهرام را کاردی زده بکشت، و اللّه اعلم. از ان پس بندوی را خالش [را] بکینه پدر بکشت، و کستهم ازین کار بترسید (52- آ) و عاصی گشت و خواهر بهرام چوبین را کردیه [9] بزن کرد، و آن سپاه بهرام که با وی از ترکستان باز گشتند با

______________________________

[ (1)] در اصل سیاه شده است.

[ (2)] ابو علی مسکویه: فوافاه هناک بندویه و رجل من اصبهذی الناحیه یقال له موسسل (تجارب ص 227) طبری: ... یقال له موسیل (طبع لیدن (1- 2) ص 1000)

[ (3)] از اصل اینجا. چیزی افتاده ایست

[ (4)] فردوسی: نیاطوش.

بلعمی: بناطوس. دینوری: ثم عقد لابنه ثیادوس فی ابطال جنوده ... و امرهم بالمسیر معه (ص 96) ابو علی: و بعث الیه بثیاذوس اخیه (227) طبری: کذا: ثیادوس. و ظ ثیاذوس: شیادوس و تیاتوس و تیاطوس شده و باقی املاها مصحف است.

[ (5)] متن ضایع شده و بحاشیه هم چیزی بوده که صحاف نیمی از آن را محو کرده و [فرستاد .... عد] باقی ماند

[ (6)] ظ: بشکست و چوبینه.

[ (7)] طبری: هرمز. بو علی: هرمز. دینوری: هرمزد جرازین. بلعمی: مردانشاه.

[ (8)] اصل:

زنی.

[ (9)] مشهور: کردویه.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 79

گستهم

یکی گشتند، و آخر کار گستهم بر دست زنش کرد [و] یه خواهر بهرام چوبینه کشته شد بفرمان شاه [خسرو] و خسرو او را بزن کرد، از وی پسر زاد، و شیرین را پیش ازین بشبستان آورده بود. پس کار خسرو سخت بزرگ شد، و هیچ پادشاه را چندان خواسته و گنج و زینت نبود، و تعظیم که او را، و تفصیل آنچ از وی بازماند در خزینه در آخر نویسیم بجایگاهی، مالی که آنرا اندازه پیدا نبودست، امّا مختصری از دیگرها ذکر کنیم، تخت طاق دیس بودش. و او تمام بساخت، و آنرا قصّه درازست که ابتدا بعهد جمشید کردند، و افریدون بران زیادتها کرد و از ان بهری بروم افتاد، و بترکستان گشتاسف از جنسی دیگر بساخت، و خسرو از همه جای آنرا باز جست، و تمام کرد، چنانک [1] اهل عالم اندران خیره بودند، و روایتست که هزار خروار زر تمامت [2] در آنجا کرده بود، [بیرون] از جواهر که قیمت آن بی غایت باشد، و دوازده هزار زن در شبستان او بودند از بنده و آزاد و در جمله مریم دختر ملک روم، و بهرام دخت، و کرد [و] یه، و شیرین، که تا جهان بود کس بنیکویی او صورت (52- ب) نشان ندادست، و فرهاد سپهبد او را عاشق بودست، و آن کارها کرد بر بیستون که اثر آن پیداست. و هجده هزار اسب بر آخور بودش، و در جمله خاصگان چون شبدیز آنک بکرمانشاهان صفت او بر نقش کردست، نزدیک دیهی که آنرا بسطام [3] خوانند، و بسطام، گستهم بود خال خسرو، و در سرور [4] نامه چنان خواندم که این

صنعتها بر سنگ کیطوس کرد پسر سمسار [5] رومی، آنک سدیر و خورنق کردست، و فرهاد سپهبد فرمودش با استادان دیگر، و چون بپرداخت بفرمان خسرو بدان سرچشمه ایوان بود، و قصری بالاء این صفه سنگین، که هنوز بجایست، و شاه آنجا شراب خورد با بزرگان و سپاهان بفرهاد داد، و آنجا صفت پرویز و شبدیز و شیرین و موبد و شکارگاه همه بجایست، نگاشته بر سنگی، و نهصد پیل بودش بروزگار، و در جمله پیلی که آنرا کذیزاد [6] خواندندی، که به ایران زاده بود و این

______________________________

[ (1)] اصل: و چنانک

[ (2)] جهامت. حمامت، هم خوانده میشود.

[ (3)] امروز به طاق بستان معروفست و در کتب قدیم طاق و ستان و طاق و ستام بضم واو دیده شده است.

[ (4)] ظ: پرویز نامه.

[ (5)] ظ: سنمار.

[ (6)] کذیزاد، ظاهرا مصحف: کتک زات پهلویست، یعنی خانه زاد که بعد: کذه زاذ و کذیزاد شده است، و نظایری دارد که این قبیل (هاءات) قلب به (یاء مجهول) میشود.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 80

از عجایب بود، [که] ایذرپیل هرگز [بچه] [1] نکردست، چنانک بروم شیر، و بچین گربه و به هندوستان اسب، و این از خاصیّت [اقلیم] است. و دوازده هزار استر بارکش بودش، و در بیروزنامه [2] گفتست- و اللّه اعلم- که قیمت آنچ هروز [3] خسرو بخوردی دوازده هزار درم بود، و یک لون بودی، از جهت آنک جوهری قیمتی [4] گفته [5] و در آن حل (53- آ) کردندی موافق طبع او، و علّتی را شایسته که بودش، و از آن پس شصت رطل شراب سوری [6] بازخوردی، و بوقت بایست در

شبانه روزی شصت بار مباشرت کردی و همچنین هر روز بیرون از دریزها و غالیه [7]، شصت رطل مشک وظیفه بودش، از جمله بیست رطل خوردنی و شراب خاصّه ندیمان را، و بیست رطل از بهر بیت الشّراب و فرّاشخانه، و شستن اوانی، و ده رطل آب روشستن را، و ده رطل وظیفه کنیزکان، و چون به شکار بیرون شدی از چپ و راست پانصد کنیزک بمجمرهای زرین اندر عود همی سوختندی، و هزار مرد فرّاش با مشک پیرامون آب همی ریختندی تا باد گرد نینگیزد، و هزار استر و عماری نشست مطربان را، که جفت جفت در عماری ساخته بودندی، و از آنچ سواران و شکره بودی، و دیگر زینتهاء بی نهایت، بجایگاه اگر خدای توفیق دهد گوییم، و خسرو پرویز را [ز] آنچ هیچ ملوک دیگر را نبود کوز ابری [8] بود

______________________________

[ (1)] در اصل بجای (بچه) کلمه لا یقرئی است که (نه) خوانده میشود. و این جمله: یعنی در ایران پیل هرگز بچه نکرده است- و ایذر باقی مانده املای قدیمست بجای (ایدر) بمعنی (اینجا)

[ (2)] مراد: پیروزنامه یا پرویزنامه است.

[ (3)] هروز، مخفف، هر روز، چون: راستر و سختر و هیچیز که مخفف راست تر و سخت تر و هیچ چیز آمده است و این املا قدیمست و در نسخ قدیمه محفوظ.

[ (4)] اصل: قیمت

[ (5)] کفته، بضم کاف، یعنی کوفته.

[ (6)] شووی- شوزی هم خوانده میشود. ظ: سوری: در معنی سوری اختلافاتی است برخی آنرا سرخ دانسته اند مانند گل سوری و این معنی نزد نگارنده محقق نیست. در کتاب (ریذک و خسرو کواتان) متن پهلوی ص 32 ذکری از ترجیح (می آسوری) شده

است، و ثعالبی در غرر ملوک الفرس ترجمه مختصری ازین کتاب کرده و آنجا هم (شراب سوری و قطر بلی) را رجحان نهاده بعقیده نگارنده می سوری در اصل مأخوذ از می آسوری آسوری چنانک متن پهلوی و ثعالبی اشاره کرده.

[ (7)] معنی این لغت معلوم نشد.

دریز- دزیر دژیز خوانده میشود.

[ (8)] کوز ابری- با کاف و اضافه بابر- یعنی کوزه ابری.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 81

هر چند از آن شراب و اگر آب [1] فرو کردندی هیچ کم نیامدی، و دستارچه آذرشب [2]، و آن از موی سمندر بافته بود، و زر مشت افشارکی بر آن مهر نهادی [و] برسان موم بود، و از جمله گنجها، چون گنج عروس، و گنج بادآورد، و گنج کاووس، و گنج افراسیاب، و دینار خسروانی، و این هر یک را قصه هست که چگونه بودست و چگونه بدست افتاد، و رامشگر چون سرکیس رومی (53- ب) و باربد [3] که این همه نواها نهادست و دستانها و هیچ پادشاهی را این دستگاه و کامرانی نبود، و بآخر عهد نعمان بن منذر را بکشت، و حرب ذی قار افتاد، و عرب بنام پیغمبر صلی اللّه علیه بر عجم نصرت یافتند، و پرویز کینه اندر دل گرفت، و پیغمبر علیه السلام، بوی نامه و رسول فرستاد، و قبول نکرد، و آن خود گفته شود، و پیش از آن سپاه بروم فرستاده بود، و [4] موریق زن پدرش [5] را کشته [بودند]، و سپاه پرویز از هرقل ملک روم بهزیمت باز آمدند، و ایرانیان را تا مداین بتاختند، و اینست که ایزد تعالی می فرماید: الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَی

الْأَرْضِ (الآیه) پس پرویز همه بزرگان را بند کرد، و بفرمود کشتن، و ایشان مقدار سی هزار مرد بودند از مهتران عجم، تا ایرانیان بیاشفتند، و پسرش شیروی را از زندان بشب اندر بیرون آوردند، و به پادشاهی بنشاندند، و خسرو را بازداشتند و پس بکشتند، بر دست مهر هرمزد [6] و پدرش را پرویز فرموده بود کشتن بدان نزدیک، [و] از عمارتها قلعه کنگور کرد و قصر شیرین در راه بغداد، و اثر هر دو ظاهرست، و مطبخ او در ناحیت اسد آباد بود، و اکنون دیهی است آنرا صبخ [7] خوانند، و بتابستان بیشتری بر کوه (54- آ) اروند همدان و آن نواحی، آنجا که دکان خسرو خوانند، و خم خسرو، و دیگر جایها، و در سیر الملوک چنان خواندم که ازین مطبخ تا آنجا که وی بودی بکنگور تا اروند همدان خوردنیها

______________________________

[ (1)] اگر آب، یعنی: یا آب. و اگر بمعنی (یا) بزعم شمس قیس رازی از مصطلحات مردم سرخس است، ولی انوری و فردوسی و غیرها نیز استعمال کرده اند

[ (2)] آذر شب، نام فرشته ایست موکل بر آتش و پیوسته در میان آتش میباشد و بمعنی سمندر هم آمده است، آذر شست.

با سین هم بدین معنی است (برهان) و دستارچه پرویز را که ظ از پنبه نسوز بوده بدین نام خوانده اند

[ (3)] مورخان عرب: فهلفد. بهلبد.

[ (4)] ظ: که موریق.

[ (5)] زن پدر، یعنی: پدر زن.

[ (6)] طبری: مهر هرمز بن مردانشاه فاذوسبان نیمروز (ص 1058) دینوری: یزدک بن مردانشاه مرزبان بابل و خطرنیه (اخبار الطوال ص 115)

[ (7)] ظ: مطبخ.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 82

دست بدست، غلامان مطبخ

بدادندی اندر ظرفهاء زرّین، و مکبّها [ء] بجوهر، تا گرم بوی رسیدی، از بسیاری بندگان که برسم این کار بودند، سبب تعظیم را، که از آن عهد باز همی گویند. و اللّه اعلم.

چنین است و اللّه اعلم.

بر تخت نشاندند، و تاج بر سر نهادند، گفت نخواهم که این تاج تنگست بر سرم، مهتران گفتند این نه از تخم پادشاهانست، و گفتار او را بفال بد داشتند، و براندندش، و پس ازو فرّخ زاد نامی بیاوردند، از فرزندان پرویز و پس او را باز کردند، و از این بس یزدجرد شهریار را آوریدن، [1] چون بنشست روزگار خلافت امیر المؤمنین عمر خطاب بود رضی اللّه عنه (55- آ) و حرب قادسیه، و [...] بمداین [2] تا یزدگرد از آنجا بگریخت و بری افتاد و بنهاوند آخر جمع عجم بود که شکسته شدند، و این قصّها خود شرح داده شود، پس بخراسان افتاد، و ماهوی سوری سپهبد مرو با [3] حیلت کرد، تا ترکان ویرا بکشتند، [4] و یزدگرد بگریخت بمرو، و بآسیابی اندر رفت، و بفرمان ماهو، بر دست آسیابان کشته شد، و گویند که آسیابان نادانسته بود و بکشتش، اندر ایام خلافت امیر المؤمنین عثمان [5] رضی اللّه عنه، و ملک عجم سپری شد.

جملت بدین تفصیل: بیرون از خشفسنده [6] بیست و هفت تن بوده اند از روایت بهرام موبد، [و] چهارصد و پنجاه و پنج سال و سه ماه و بیست و یک روز پادشاهی کردند، چنانک اندر بسیار کتب درست کرده است، و بدین حساب از گاه کیومرث با سی سال او، تا ملک بعرب رسیدن، چهار هزار و چهل و نه سال و دو ماه و بیست و هفت روز- با شش روز خشفسنده- پادشاهی کرده اند. و عدد ایشان شصت و شش بودست از جمله سه زن: همای، بوران دخت، آزرمی دخت، دیگر مرد چنانک نوشتیم. و از قول

این بهرام موبد شابور، این جایگاه خود درست میگردد که آدم علیه السلام نه کیومرث بودست، زیرا که بدین حساب از گاه کیومرث تا اکنون چهار هزار و پانصد و هفتاد سال کما بیش باشد، و میان این تاریخ تا آدم علیه السلام بسیار تفاوت است و اللّه اعلم. (55- ب)

______________________________

[ (1)] کذا. ظ: آوریدند

[ (2)] ظ: و [آمدن سپاه اسلام] بمداین.

[ (3)] با، زاید بنظر میرسد

[ (4)] این جمله با جمله بعد مربوط نیست. و ظ: بکشند

[ (5)] در حاشیه نوشته شده:

دولت ... حضرت عثمان ... و قسمتی از آن در صحافی بریده شده است.

[ (6)] ر ک حاشیه 4 ص 82.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 85

پنجاه و چهار روز باشد، و بسال مسیر آفتاب کی سالی سیصد و شصت (56- آ) و پنج روز و چهار یک روز باشد نهصد و سی و دو سال و نه ماه و نوزده [8] روز باشد، بس چهل سال بر سرش گرفتیم، مدت ابتداء هجرت تا هلاک شدن یزدجرد شهریار،

______________________________

[ (1)] حمزه و بیرونی: موسی بن عیسی

[ (2)] ر ک: تاریخ سنی ملوک الارض طبع برلن (ص 15)

[ (3)] این توضیح از حمزه نیست، و خدایگان ربطی بمطلب ما نحن فیه ندارد و در فارسی پهلوی (خوتای- خذای- خدا) بمعنی پادشاه است.

[ (4)] اصل: آمده ایم .. حمزه: فاجتمعت مع الحسن ... بالمراغه عند رئیسها العلا بن احمد.

[ (5)] اصل: دانستی تاریخ طبقه سوم و چهارم پس. و حمزه گوید: و قابلنا سنی مملکه الطبقه الثالثه و الطبقه الرابعه من ملوک الفرس اللذین ملکوا بعد الاسکندر و هم الأشغانیه و الساسانیه بتاریخ الاسکندر الذی هو مظبوط بحساب المنجمین فی الزیجات.

[ (6)]: اصل برنج.

[ (7)] کذا سنی چاپ برلن. و ترجمه این کتاب که باسم (ترجمه کبار الامم) در پاورقی روزنامه علمی منطبعه طهران 1294 بطبع رسیده: پنجشنبه اول روز محرم.

[ (8)] و یکون سنین کلدانیه علی ان السنه ثلاثمائه و خمسه و ستون یوما و ربع یوم تسعمائه و اثنتین و ثلثین سنه و مأتین و تسعه و ثمانین یوما تبلغ هذه الایام تسعه اشهر و تسعه عشر یوما (ص 15) ترجمه کبار الامم پاورقی روزنامه علمیه:

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 86

حساب آن به نهصد و هفتاد و دو سال کشید و نه ماه و نوزده روز، و دویست و شصت

و [شش] سال وضع کردیم پادشاهی اشکانیان [را] و پادشاهی ساسانیان از اردشیر بابک تا یزدجرد هفتصد و شش سال و نه ماه و چند روز [1]. چون تفصیل کردیم، و عدد ملوک و سالها را اعتبار کرده شد، سه نام نیافتیم که ناقلان سهو کرده بودند متشاکل، چون بهرام و بهرام [و] یزدجرد و یزدجرد، و سبب آنست کی یزدگرد پدر بهرام گور که او را بزه گر خوانند پدرش هم یزدگرد نام بود، مردی بزرگ و با سیاست و عدل، خلاف پسرش، و چنان گویند که وفا و امانت او بدان جای بود که ملکی در روم بمرد بعهد او اندر، و پسری طفل داشت او را وصیت کرد بیزدجرد، که پادشاهی بر وی نگاه دارد، پس ازین یزدجرد شروین پرنیان را که رئیس روستای دشتوه [2] بود، بحدّ قزوین، بروم فرستاد بیست سال، تا پادشاهی نگاه داشت و چون پسرش (56- ب) بزرگ شد، زنهار بجا آورد، و بدو باز فرمود دادن، و شروین را باز خواند. و او [3] آنجا شهری بنا کردست ناوی شروین نام، [4] و اکنون معرّب آنرا باجروان خوانند. و همچنین [دو] بهرام فراموش کرده اند یکی بهرام بن بهرام [بن بهرام] و دیگری که

______________________________

[ ()] و از سالهای کلدانی بنا بر اینکه سال ایشان ... نهصد و سی و دو سال و دویست و هشتاد و نه روز میشود و این باقیمانده روزها ... نه ماه و نه روز (کذا) میباشد و می افزائیم ما بر این مدت ما بین ابتدای هجرت تا زوال دولت فرس که یزدجرد پادشاه ایشان هلاک شد چهل سال آنگاه میشود نهصد و هفتاد

و دو سال و دویست و هشتاد و نه روز و کم میکنیم ازین سالها زمان سلطنت اشکانیه را که دویست و شصت و شش سال است ... (شماره 6 ص 2)

[ (1)] حمزه: سبعمائه و ست و ثمانون سنه و مائتان و تسعه و ثمانون یوما (ص 16) پاورقی: هفتصد و شش سال و دویست و هشتاد و نه روز ..

[ (2)] سنی چاپ برلن: دستنی. پاورقی: دستبی. دینوری:

شروین الدّشتبای (ص 71) و دشتوه و دشتبی و دستبی یکیست. یاقوت گوید: دستبی بفتح اوله و سکون ثانیه ... کوره کبیره بین الری و همدان ... و ربما اضیف الی قزوین ...

[ (3)] اصل: از

[ (4)] ناوی. بالای خط نوشته شده. حمزه: و سماها با شروان و هی التی لما عرب اسمها قیل لها با جروان. و ظ: کردست با شروین نام .. و شروین و شروان یکیست. مانند شیر و شار و جمشید و جمشاد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 87

بهرام [1] پسر یزدجرد بن بهرام گور بودست، و او پدر پیروز بود. و از شرح کسروی درین جدول و سیاقت پیدا شود تاریخ آل ساسان و مدت پادشاهی ایشان:

ا اردشیر بابکان نوزده سال و دو ماه [2] ب شاپور اردشیر سی و دو سال و چهار ماه ج هرمزد شاپور یک سال و دو ماه [3] د بهرام بن هرمزد نه سال و سه ماه ه بهرام [بن بهرام] بیست و سه سال [4] و [بهرام] بهرامیان [5] سیزده سال و چهار ماه ز نرسه [6] بن بهرام نه سال.

ح هرمزد بن نرسه سیزده سال ط شاپور ذو الاکتاف هفتاد و دو

سال ی اردشیر بن هرمزد چهار سال یا شاپور بن شاپور هشتاد و دو سال یب بهرام بن شاپور دوازده سال یج یزدجرد نرم صاحب شروین هشتاد و دو سال ید یزدجرد [7] بن یزدجرد بیست [و دو] سال یه بهرام گور بیست و سه سال یو یزدجرد بن بهرام هیجده سال و پنج ماه یز بهرام بن یزدجرد بیست و شش سال و یک ماه یح فیروز بن بهرام بیست و نه سال و روزی یط بلاش بن فیروز سه سال.

کقباد بن فیروز شصت و هشت سال [8] کا نوشروان بن قباد، چهل و هفت سال و هفت ماه [و چند روز] کب هرمزد بن نوشروان بیست و سه سال [9] کج پرویز بن هرمزد سی و هشت سال کد شیروی بن پرویز هشت ماه که اردشیر بن شیروی یک سال کو شهر ایران [10]، نه از اصل شاهان یک ماه و هفت روز

______________________________

[ (1)] درین جا نصف سطر درست نگرفته بود ... حمزه: و قد اسقطوا الناقلون ایضا من اسمین متفقی اللفظ اسما واحدا و هو بهرام بن بهرام بن بهرام و اسقطوا ایضا بهراما آخر و هو بهرام بن یزدجرد بن بهرام جور والد فیروز.

[ (2)] حمزه: شش ماه

[ (3)] حمزه: ده ماه

[ (4)] حمزه: و یقال ملک سبع عشره سنه.

[ (5)] حمزه. بهرام بن بهرام بن بهرام. و ظ: بهرام بهرامان.

[ (6)] حمزه.

اخوه نرسی بن بهرام بن بهرام.

[ (7)] حمزه: یزدجرد الخشن

[ (8)] حمزه: هکذا هو فی السبر الکبیر و فی السیر الصغیر ثلثا و اربعین سنه کما وجد (ص 17)

[ (9)] حمزه: و یقال ثلث عشره سنه. پاورقی:

و بعضی سیزده

سال گفته اند.

[ (10)] حمزه: شهریزاد و لم یکن من عنصر الملک ... و الصحیح:

شهر براز، نامش فرهان یا فرخان و بزعم شاهنامه فرائین و شهر براز لقب است (ر ک ص 38 ح 1)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 88

کز بوران [1] دخت پرویز یک سال و چند روز کح جشنسفنده [2] نه ز اصل شاهان دو ماه کط خسرو بن قباد [3] بن هرمزد، دو ماه ل فیروز از فرزندان اردشیر دو ماه لا آزرمی [4] دخت بنت پرویز چهار ماه لب فرخ خسرو بن [5] پرویز از خواهر [بهرام چوبینه یک ماه و چند روز] [6] لج یزدجرد آخر ملوک العجم بیست سال لد بهرام چوبینه یک ماه و چند روز [7].

این قوم بعد از کسری پرویز بوده اند [و] در مدت چهار سال و پنج ماه کما بیش بیرون بیرلون جرد [8] نه تن پادشاهی کرده اند [9] و این تفصیل ساسانیان [آ] نست که [10] کسروی همی گوید [که من] در آن احتیاط بجای آورده ام. و حمزه بن الحسن الأسفاهانی گوید من اعتبار کردم بزیج میان آنچ حساب من است تا آنچ کسروی گفت نود و نه سال و دو روز [11] متفاوتست [12]. و فی الجمله این خلاف اندر تواریخ هرگز سپری نخواهد

______________________________

[ (1)] اصل: توران. حمزه: بوران.

[ (2)] حمزه: حشنشبنده. (ر ک ص 82 ح 4)

[ (3)] حمزه: عاد. پاورقی کذا.

[ (4)] حمزه: آزرمین.

[ (5)] حمزه: فرخ بن خسرو ... و این نام در ترجمه پاورقی علمی نیست.

[ (6)] (ر ک حاشیه 3 ص 83)

[ (7)] لد ... الخ زایدست و در جدول حمزه نیست و محقق است که

این جمله بعد از (لد) همان است که در آخر (لب) اضافه کردیم و این تصرف از نساخ این کتابست و مدت فرخ بن خسرو هم در جدول حمزه (شهرا و ایاما) میباشد و در این نسخه هم مدت نداشت و بی شک یک ماه و چند روز متعلق باو است بعلاوه بهرام جایش اینجا نیست و او بیش از یک ماه و چند روز نشسته بود و احدی هم او را در جداول ذکر نکرده است.

[ (8)] کذا و ظ: بیرون یزدجرد.

[ (9)] حمزه: فجمیع من ملک بعد کسری اپرویز فی مده اربع سنین و سته اشهر ثمانیه نفر تاسعهم یزدجرد بن شهریار (ص 18) پاورقی: «پس آن کسانی که ... چهار سال و شش ماه غیر از یزدجرد هشت نفر بودند و نهمی آنها یزدجرد بود و او بیست سال پادشاهی کرد» و مطابق تعداد جدول کتاب حمزه بایستی غیر از یزدجرد نه تن پادشاهی کرده باشند، و اتفاقا مترجم پاورقی هم باین اشتباه برخورده گوید: ممکنست که سهو از کاتب یا از خود مورخ باشد الجواد قد یکبو (شماره 7 ص 3) ولی تعداد متن درستست گویا در اصل نسخه مترجم صحیح بوده یا مؤلّف مجمل آنرا اصلاح کرده است. و در ماهها اختلاف دارد.

[ (10)] متن: تست که ..

[ (11)] ظ: نود سال و نه ماه و ده روز. حمزه: فبین ما خرج لی من الاعتبار بحساب الزیج و بین ما خرج لکسروی تسعون سنه و تسعه اشهر و عشره ایام. کذا فی ترجمه المذکوره.

[ (12)] تا اینجا ترجمه از جدول حمزه است بنقل از کسروی و قول بعد از خود مؤلفست.

مجمل

التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 89

شد، و اندر تاریخ جریر الطّبری پادشاهی عجم را خود روایتی کند خلاف آنچ بگفتیم، و ما از هر مقالت که مؤبدان و صاحب روایت دعوی کنند که از کتب قدیم بجهد بیرون آورده اند و درست کرده (58- آ) نبشتیم مختصر، و خدای عزّ و جل داناترست بدرستی آن، قوله تعالی: وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ إِلَّا یَعْلَمُها وَ لا حَبَّهٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ.

این یا بدل یاء نکره نیز قرار گرفته، چه یاء بصورت نکره یاء مجهول و مانند کسره قرائت می شده و قدما آنرا گاهی حذف میکرده اند.

[ (2)] اختوخ هم خوانده میشود.

طبری: خنوخ و اخنوخ.

[ (3)] چنین خوانده شد و ظ مرادش: بوذاسب (بودا) پیغمبر هندیست که ظهور وی را طبری و مسعودی و غالب مورخان در زمان طهمورث میدانند.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 90

اندر عهد افریدون: ابراهیم علیه السّلام (58- ب) پیغامبر بود، و اندر عهدش یوسف علیه السّلام نبوّت و ملکت یافت، وزیران او را مهر بزرگ و بیرشاد نام بود، و جهان پهلوان هم گرساسف [1] بود، و از بعد او پسرش نریمان، از بعد او بزرگان چون کاوه اصفهانی که معین او بود، و پسرانش قباد و قارن که او را رزم زن لقب نهاده بود [ند]، و فیروز طبری و تلیمان، و کوهیار، و گرازه، و؟ بسیاری؟ [دیگر]، اندر عهد منوچهر: پیغامبر موسی علیه السّلام بود، و بنی اسرائیل را از مصر بیرون آورد، و اندر عهدش یوشع بن نون علیه السّلام پیغامبری یافت. و بنی اسرائیل را از بیابان فلسطین بیرون آورد، که آنرا تیه خوانند، و آنان که معروفان بودند چون سام نریمان و زال پسرش، و کشواد زرّین کلاه، و شاپور نستوه، و آرش شواتیر [2]، و قباد کاوه با بعضی ازین بزرگان جدّش [3] هنوز بجای بود، اندر عهد نوذر و زاب: پهلوانی بزال رسید، که سام بعهد نوذر از جهان برفت، و همین بزرگان بودند، و گرشاسف [4] از تخم افریدون وزیر زاب، اندر عهد افراسیاب: پهلوان او پیران ویسه، و برادر افراسیاب گرسیوز،

و اغریرث [5] و پسرش پشنگ که او را شیده خواندندی و دیگری (59- آ) جهن، و ایلا، و برزایلا [6] نبیرگان او بودند، و بزرگان پسران ویسه بودند: چون هومان و لهاک، و فرشید ورد، و گلباد و نستیهن [7] و رومین پسر پیران [8] و دیگر مبارزان چون کروی زره، و سپهرم، و اخواشت [9]، و بیلسم برادر پیران، و دمور [10]

______________________________

[ (1)] کذا.

[ (2)] طبری: ارشسیاطیر (1 ص 435)، ارششیاطین (حواشی: ارششیاطیر) (2 ص 992) و ربما خفف اسمه بعضهم فیقول ایرش (ص 435) فردوسی: آرش. دینوری:

ارسناس (ص 13- 92) پهلوی: ایرش شپاک تیر (متون پهلوی ص 104)

[ (3)] بزرگان جدش- یعنی جدّ منوچهر فریدون.

[ (4)] مراد گرشاسپ شاهنامه است و او غیر از گرشاسپ زابلی است.

[ (5)] اصل: اغرمرث

[ (6)] ایلا بر وزن زیبا- و برزویلا بضم اول و سکون راء و واو تحتانی، دو مبارز تورانی در لشکر افراسیاب (برهان).

[ (7)] این اسم بخطّ ریزه روی سطر نوشته شده است.

[ (8)] فردوسی: روئین آورده و صاحب برهان قاطع او را پسر افراسیاب داند و فردوسی پسر پیران.

[ (9)] فردوسی: اخواشت، بر وزن افراشت.

[ (10)] دمور بفتح اول بر وزن سمور نام یکی از خویشان افراسیاب که در کشتن سیاوخش سعی بسیار کرد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 91

و کوک بوری عز [1] کی داماد افراسیاب بود، و کهرم.

اندر عهد کیقباد: در آخر عمرش سلیمان علیه السّلام پیغامبر بود، و بزرگان همه بر جای بودند، رستم پسر زال نو خاسته بود، و گودرز پسر کشواد، و پسران نوذر: طوس و گستهم سخت کمان و راز [2] گفتندی، همچنین جوانان

بودند و نوخاسته گان.

اندر عهد کیکاوس: پیغمبر سلیمان بود علیه السّلام بزمین شام و سبا، و جهان پهلوانی رستم کرد، و مبارزان و معروفان چون کردار قلیمان [3] و طوس و گستهم نوذران، و میلاد، و گودرز، و کشواد، و گیو پسر گودرز، با رهام و اند برادر، و فرامرز پسر رستم، و زواره برادر رستم، اندر عهد کیخسرو: هم این بزرگان به جای بودند، بیژن گیو زیادت آمد، و لهراسب ابن عمّ [4] او و برادر او جاماسب حکیم، و پسرانش زریر و گشتاسب، و فریبرز کاوس عمّ کیخسرو، و گرگین پسر میلاد و ملک [طبرستان] آغش و هاذان، و پسر عمّ او اساورزن بن اساکید، و اشکس [5] قباد کاوه، و فیروز کردهم [6] گیوکان، زرسب پسر طوس، و ریونیز، و زنکه (59- ب) شاوران، جمله هزار و دویست سپهبد بوده اند در عهد او که اندکی ذکر کردیم اینجایگاه، و پسران گودرز کارهاء خاصه شاه بدست ایشان بود، گیو [7] حاجب بود بزرگ، و بیژن جاندار [و] امیر [آخور] خسرو [و] بهرام [8] امیر مجلس [9]، و زریر رسول بزرگ، و هجیر مهتر ندیمان، و نوزاذ [10] امین، اندر عهد لهراسب: بازماندگان بودند از پهلوانان کیخسرو، و اسفندیار پسر گشتاسب نوخاسته بود،

______________________________

[ (1)] کموک و کمرک، هم خوانده میشود و کوک بوری عز (غز؟) معلوم نشد کیست در شاهنامه و برهان چنین نامی نیافتم؟

[ (2)] ظ: سخت کمان وزار- بپهلوی: بمعنی سخت کمان گزار

[ (3)] کذا. ظ: گردان

[ (4)] یعنی بن عم کیخسرو

[ (5)] فردوسی بجای اغش اشکش دارد

[ (6)] ظ: گژدهم

[ (7)] طبری گیو را (بی) ضبط کرده است.

[ (8)] خسرو بهرام هم

خوانده میشود ولی این چنین ازین دو اسم در شاهنامه نیست و شاید: خراد و بهرام باشد، یعنی خراد برزین و بهرام گودرزان.

[ (9)] ظ: محبس.

[ (10)] فرزاد هم خوانده میشود؟

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 92

اندر عهد کشتاسب: زردشت بیرون آمد، و گشتاسب دین وی بپذیرفت، و گویند نهم پسر بود از آن ابراهیم خلیل علیه السّلام، و شاگرد عزیر بود، از آذربایگان به بلخ رفت، و شعبدها نمود، چنانک اندکی گفته شدست، و کتاب [ا] بستاق [1].

که ایشان ایستا و دستا [2] خوانند، بر گشتاسب عرضه کرد، و آتش را تعظیم نهاد [به] پرستیدن و قبله ساختن، و وزیر او عمّش بود جاماسب، و رای زن پسرش بشوتن، و پهلوان برادرش زریر بود، و پسرش اسفندیار و پسرزادگان گودرز کشواد، و بزرگان ایران، و پسر جاماس ناماور [3]:

اندر عهد بهمن: دانیال پیغامبر بود علیه السّلام اندرین زمان، و از جمله اسیران بیت المقدس بود، و بروایتی گویند که به عهد گشتاسب بود، و آن را شرح داده شود، پهلوان او اردشیر بود پسر بیژن، و بخت النصر- رهام گودرز- بر جای بود، و پسر طوس پیروز، و بارس پرهیزکار، (60- آ) و بر آخر عهدش جهان پهلوانی به آذر برزین رسید، پسر فرامرز، پسر رستم زال، و پسران زواره: فرهاد و تخاره، و دختران رستم دید بانو گشسب و زربانو، و رستم گیلی او را تور خواندندی، و اندر آخر عهدش در زمین بربر و ماچین قصه شاد بهر و عین الحیاه بودست، اندر عهد همای چهرآزاد: هم بزرگان پدرش بودند و رشتواد سپهبد بود.

اندر عهد دارا: درین روزگار زال زر

بمرد، و در هیچ کتاب این ذکر نیافتم مگر در بهمن نامه آن نسخه که حکیم ایرانشان [4] بن ابی الخیر، نظم کردست، بایام دارا بشورید حال* برون شد ز دنیا جهان دیده زال

______________________________

[ (1)] املائی است از: اوستا. اصل: اوپستاک، بفتح همزه، یعنی محکم و متقن و بعد اوستا، ابستا، ابستاق، استا، است و وستا شده است.

[ (2)] صحیح: ابستا و وستا.

[ (3)] نام پسر جاماست: گرامی بوده هم در شاهنامه و هم در کتاب یادگار زریران بپهلوی

[ (4)] ایرانشان، بآخر سطر افتاده و ایرانشن و ایرانشین هم خوانده میشود، چه بعد از نشر مرکزی است که بالا رفته و مانندی شکسته از بیرون سطر فرود آمده و کشیده شده رو بدست چپ و پائین- و در این کتاب مکرر این حرف بهمین طریق دیده شده و (شان) خوانده میشود. ولی کلمه (ایرانشان) بی سابقه بل بی معنی است و شاید ایرانشاه یا ایرانشهری باشد، چه ناصر خسرو در کتاب زاد المسافر مکرر نامی از حکیم

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 93

اندر عهد دارا بن داراب [بعهد] دارا بن دارا [1]: قصه وامق و عذرا بودست بزمین یونان و بهری [گویند] بعهد پدرش بود، و ماهیار و جانوسیار که بکشتندش دستوران معتمد گوید، اندر عهد اسکندر: فلاسفه یونان بسیار بودند چون ارسطاطالیس و افلاطون و سقراط [2] و دیگران، و همه بزرگان عالم خدم او شدند، و در روزگار او بر [ا] همه [3] [ (4)] بیرون آمدند ... و مذهب تناسخ آورد، گفت از ایزد تعالی بزمین بیش از یک پیغمبر نیامد، و بهر روزگاری بصورت دیگر ظاهر شدی، و در آن مقالتها

ساخت، و تناسخیان تابع او باشند. و اگر این درست گردد که این ذو القرنین که آب حیوه طلبید اینست، لابد خضر و الیاس علیهما السلام (60- ب) با وی بوده باشند و آن خود دیگری بودست.

اندر عهد اشکانیان: بسیار عجایب و حوادث بوده است، از جمله نبوّت زکریا و مولود و مبعث عیسی علیهما السّلام، و مولود و مقتل یحیی زکریا علیه السّلام و قصه اصحاب الکهف، و نبوّت یونس پیغمبر علیه السّلام بشهر نینوی، و قصه شمعون عابد و قصه صدوق و صادق و سلوم [5] انک ایزد تعالی همی فرماید: فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ، و حبیب نجار هم درین عصر بود انک ایزد تعالی ذکر کردست در قرآن مجید: وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِینَهِ رَجُلٌ یَسْعی، و [اندر] آخر روزگار ایشان قصه جرجیس پیغمبر بود علیه السّلام، و از آن کتابها که در روزگار اشکانیان ساختند هفتاد کتاب بود از جمله:

______________________________

[ ()] ایرانشهری برده است- و اما بهمن نامه این کتاب در عهد سلاجقه بنظم آمده و گویند در هند چاپ شده ولی حقیر نسخه ای خطی از ان دیدم و آن غیر از بهمن نامه شیخ آذری است که بنام یکی از ملوک هند گفته است.

[ (1)] کذا ... و صحیح چنین است و (دارا بن داراب) غلط است و او را در پهلوی نیز (دارای دآرایان) گویند

[ (2)] ارسطو از تلامذه افلاطون و افلاطون شاگرد سقراط و اخیر و سقراط پیش از اسکندر میزیسته اند.

[ (3)] براهمه جمع برهمن ... ولی ضمایر بعد که مفرد است اسباب فساد عبارتست ...

[ (4)] ظ بودا را با برهما مخلوط کرده است

[ (5)] طبری: شلوم (1- 2

ص 791)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 94

کتاب مروک [1]، کتاب سندباد، کتاب یوسیفاس، کتاب سیماس، اندر عهد اردشیر بابکان: سام بن رجیع [2] دستور بود، و ماهر [3] مؤبدان مؤبد، و حکیمان بسیاری جمع شدند پیش او که علم را خریدار بود، چون هرمز آفرید [4] و بدروز و برزمهر [5]، و ایزد داد، و اینها همه مصنّف کتابها و علوم بوده اند از هر نوع، که از آن بسیاری نقل کردند بالفاظ تازی، و شرح گفته شود.

اندر عهد شاپور اردشیر: (61- آ) قصه ویس و رامین بودست، [و] مؤبد برادر [ر] امین صاحب طرفی بود از دست شاپور، بمرو نشستی و خراسان و ماهان [6] بفرمان او بود، اندر عهد شاپور ذو الاکتاف: مانی مصوّر بمشرق پیدا گشت [7] و کتاب صوب [8] بنهاد و خلقی متابع او شدند تا شاپور بکشتش و پوست او پر کاه بیاویخت، و

______________________________

[ (1)] مردک هم خوانده میشود.

[ (2)] طبری: ابرسام بن رحفر (ن ل: زخفر) 2- 1 ص 816. دینوری: ابرسام (ص 47- 45) و برخی محققین (بن رحفر) را مصحف و باقیمانده لقب (بزرجفرمدار) که در اصل (وزرگفرماتار) یعنی صدر اعظم باشد دانسته اند و خود ابرسام یا برسام یا سام را هم مصحف (تنسر) و برای تکمیل تحقیقات (ر ک: رساله نامه تنسر چاپ آقای مینوی مقاله کریستن سن. ذیل دیباچه)

[ (3)] طبری: فاهر (ن ل: هاهر- قاهر) دار مستتر ویرا مصحف (تنسر) دانسته کریستن سن گوید این فرض مرا قانع نمیکند و آیا نباید ماهداد خواندن آنرا رجحان داد؟ بر حسب فهرست اسامی مؤبدان که در بندهشن یافت میشود ماهداد نامی پدر جدّ

بهک یا باک خوانده میشود و خود این بهک یا باک موبدان مؤبد عهد شاپور دوم (309 تا 479 میلادی) بوده است (نامه تنسر. ذیل دیباچه ص: کخ- چاپ طهران)

[ (4)] اصل: هرمرآفرید

[ (5)] ظ:

به روز و برزمهر

[ (6)] سپاهان هم خوانده میشود، ولی از قرینه کتاب ویس و رامین باید ماهان که قسمت غربی از حدّ ری تا همدان و نهاوند و دینور است اصح باشد. و مراد از ماهان یا ماهات مملکت ماه بصره است که نهاوند و ما سبذان و مهرجانقذق باشد و ماه کوفه که همدان و دینور و حلوان باشد و مجموع این ماهات مملکت ماه قدیمست که ماد و مادی باشد و اعراب آنرا بدو قسمت بخش کردند بخشی را تابع حاکم کوفه و ماه کوفه و بخشی تابع حاکم بصره و ماه بصره نام نهادند

[ (7)] باتفاق مورخان مانی در زمان شاپور اول ظهور کرد و بهرام بن هرمز او را بکشت.

[ (8)] ظ: صورت. اشاره بداستان ارتنگ یا ارژنگ، کتاب مصور مانی است؟

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 95

بروایتی این کار جدش بهرام گویند، چنانک ذکر کرده ام و اللّه اعلم، اندر عهد یزدجرد بن [هر] مز: قصه شروین و خورّین بودست، و آنک روم خوانند [نه] [1] روم بودست و شنیده ام روم حلوان خوانده اند و آن [2] تاه دزد که خورّین او را بکشت راه داشته است آنجا که اکنون طاق گرّا خوانند، و شروین را آن زن جادو دوست گرفت که مریه خوانندش، و او را مدتی آنجا ببست، چنانک در قصه گویند، و خدای داند کیفیّت آن [3] و اندر سیر الملوک گفتست که

شروین [را] نوشروان عادل بروم [4] بگذاشت تا خراج بستاند، در ان وقت که او باز میگردید از جهت خروج پسرش [انوش] [5] زاد، و اللّه اعلم به.

اندر عهد بهرام گور: بزرگتر از همه نعمان بن المنذر را داشت که پرورانیده او بود، و پدرش منذر از عالم برفت، و موبدان و سپهبدان بسیار بودند، بجایگاه گفته شود، و خوشترین روزگاری در عالم عهد پادشاهی او بود.

اندر عهد فیروز: نوش کیل طبری بود، و سوفزای [6] شیرازی، و بزرگان بودند، و موبدان موبد، و همه کار برای دختر کردی نام فیروز بخت دخت [7].

اندر عهد قباد: مزدک بیرون آمد بدعوت کردن و گفت بمال و زن و هر چه باشد اندر، مردم متساوی باید، و کس را بر کس برتری نیست، و خلقی تابع او شدند، و درویشان را و جهال را سخت موافق بود این مذهب. و قباد دین او بپذیرفت که مولع بود بزنان، تا نوشروان، هرمزد آفرید و مهر آذر پارسی و چند موبد را از پارس بیاورد، و دین او بحجّت باطل کرد، چنانک گفته شد،

______________________________

[ (1)] بعد از: نندا، نقطه ایست و زیر آن شکل (ه) و ظ: نه

[ (2)] اصل: خوانده اندر ان (اصلاح حدسی) ...

[ (3)] این داستان بنظر حقیر نرسیده است. دینوری: خرّین نامی مملوک شروین دستبای معاصر نوشروان نام برده و گوید: خرّین المشهور الخبر و کان نحجدا فارسا (ص 71)

[ (4)] بروم، با خط ریزه لا یقرأ روی خط نوشته شده. دینوری نیز گوید: نوشروان شروین الدستبای را بروم بگذاشت تا باژ و خراج از کسری بستاند و خرین با وی بود (ص 71).

[ (5)] شاهنامه:

نوش

زاد

[ (6)] فردوسی: جائی (سرخوان) (ج 3 ص 158) و جائی: سوفزا (ص 159) آورده. طبری: سوخرا بن ویسابور ... بن منوشهر (2- 1 ص 877- 878) و صحیح ظ: سوخرا است.

[ (7)] کذا؟ طبری: فیروز دخت

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 96

اندر عهد کسری نوشروان: دانایان و حکیمان و موبدان بسیار جمع شدند، بزرجمهر بختکان [1] و برزوی طبیب، که کلیله و دمنه آورد، و یونان دستور، و مهبود فرمایاد [2]، و خورشید خزینه دار، و مهابود، و نرسی، و سیماه برزین.

و چون از پادشاهی نوشروان چهل سال بگذشت، پیغامبر علیه السّلام از مادر بزاد،

و خبر است از رسول علیه السّلام و قول او: وُلِدْتُ فی زَمنِ الملکِ العادِل.

اندر عهد هرمزد نوشروان: هرچ مانده بودند ازین موبدان همه ببهانها بکشت، چون ایزد گشسب، و بهرام آذرمهان، و دیگران، و بهرام چوبینه پسر گشسب [3] پهلوان بود. (62- آ) ویلان سینه، و بهرام سیاوشان، و مبارزان که با وی بودند، با دیگر و بسیاری.

اندر عهد خسرو پرویز: دستور خرّادبرزین بود، و مهتران بند وی و گستهم [4] خال وی بودند، و سپهبد فرهاد بود، و سمر گوی به روز [5]، و منجم برزین، و حاجب او نوش [6] بود، و کنجور خورشید، و نوشین بازدار، و فریبرز جاندار، بودش، و طبیب هاهوی خراد. و اندر آخر عهدش پیغامبر ما [را] محمّد صلوات اللّه علیه وحی رسید، و بدو نامه نوشت و باسلام خواند.

اندر عهد شیروی: اندر سیر الملوک چنان خواندم که وزیر او برمک بود جدّ برامکه.

______________________________

[ (1)] اصل: بی نقطه.

[ (2)] ظ: این کلمه مصحف: فرماتار است بمعنی وزیر. ر ک ص (93 حاشیه

6)

[ (3)] طبری: بهرام بن بهرام جشنس و یعرف بجوبین (2- 1 ص 992) که معرب (بهرام گشنسپ) باشد و گشسب مخفف گشنسپ است. و گشن بفارسی بمعنی جوان و نرینه و مادّه تلقیح نرینه و هم تلقیح نباتات را گشن گفته اند و اسپ هم اسب است و بالجمله گشنسپ بمعنی اسب فحل و جوان میباشد.

[ (4)] گستهم را بعربی بسطام نویسند و شهر بسطام و طاق و ستان منسوب بدو است و من سکه این گستهم یا بسطام را دیده ام که (یستهم- گستهم- یستام- گستام) خوانده میشود.

[ (5)] اصل: نه روز.

[ (6)] ظ: انوش. چه او نوش نام دیده نشده و نوش هم بپهلوی بمعنی مرگ و انوش با الف نفی بمعنی جاودانه و بی مرگ است و نوش که امروز بمعنی شیرین و گواراست مخفف انوش و مجاز مصطلحست و از اغلاط متداوله قدیمی است. و بدین دلیل باید اصل:

انوش باشد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 97

اندر عهد بوراندخت، پیغامبر علیه السّلام گذشته بود، و ابو بکر صدیق بخلیفتی نشسته، و آخر عهدش بود، چون سه ماه از ملک بوران بگذشت خلافت به عمر خطاب رضی اللّه عنه رسید، و سپهبد، رستم بود که بحرب قادسیه کشته شد، و فرخ زاد برادرش، و مهران، و بهمن جادو، و جابان [1] و دیگر بسیاری، اندرین مدّت از پادشاه نشاندن نپرداختند! اندر عهد اردشیر، و آزرمی دخت، و شهر براز [2] نه از اصل ملوک، [3] مدتی نزدیک بود، و بزرگان عجم متحیّر بودند، تا یزدجرد شهریار را بیافتند.

اندر عهد یزدجرد بن شهریار، پنج سال عمر رضی اللّه عنه خلیفت بود، و پس (62- ب) عثمان

رضی اللّه عنه، و بزرگان عجم: فرخ زاد بود درین وقت، و وردانشاه که او را عرب ذا الحاجب خوانند [4] [و] هیچ استقامت نبود دولت او را تا او را در آسیائی در مرو بکشتند، و بیشتر ازین ذکر کتاب [5] ندیدم که از آن این قدر جمع شایست کردن.

از ان روی جیحون جمله به یافث داد چنانک زمین عرب و عراقین و یمن و آن حدود بسام داده بود، و مصر و یونان و قبط و نبط و بربر و هندوان و زنگبار بحام، و مردمان این زمین ها را نژاد بدیشان کشد. و ما بحدیث یافث باز شویم، روایت چنانست که یافث [چون] بخواست رفتن از پیش پدر گفت ای پیغامبر خدای، آن کشور که مرا دادی آب کمتر باشد و خرابست، مرا دعائی آموز کچون .. از آن حاجت آید، خدای تعالی را بدان نام بخوانیم، و ما را اجابت افتد، نوح علیه السلام دعا کرد و خدای عزّ و جل، نام بزرگ، او را الهام داد، و نوح پسر را بیاموخت، یافث آنرا بر سنگ نقش کرد، و چون تعوید [1] از گردن بیاویخت و برفت، و بهر وقت که خدای را بدان نام (63- آ) بخواندی بهر حاجتی [برف یا باران بیامدی و باز چون خدای را بدان نام بخواندی برف و باران] بایستاد [ی] [2] و او را هفت پسر بود نام ایشان اوّل چین، دوّم ترک، سیم خزر، چهارم منبل [3]، پنجم روس، ششم میسک پدر یاجوج و ماجوج، هفتم کماری [4] و او پدر بلغاریان و برطاسیان بود. و [از] این همه فرزندان عقب و نسل بماند، و هر یکی را گفتار و زبان از گونه بود، و آن جیحون ایشان را [5] پراکنده شدند در حدود مشرق، و جایها گرفتند، و ما بعضی از شرح [آن] مختصر بگوییم بعون اللّه و منه، اما طبع این فرزندان:

چین سخت عاقل بود و با تدبیر، و خزر ساکن بود

اما کم گفتار بودی، و روس سخت غافل و بی شرم آمد و با مکر و حیل، و سقلاب مردی نرم دل بود،

______________________________

[ (1)] یعنی تعویذ، درین کتاب همه جا ذالهای معجمه را بی نقطه ضبط کرده است.

[ (2)] در اینجا عبارت متزلزل بود قسمتی الحاق شد.

[ (3)] ظ: منغل یا سقلب (مخفف سقلاب)؟ و در شرحی که بعد میدهد این نام را میان زده، ولی بعد باز بجای آن (سقلاب) آورده است. در متن نون مثل آنست که حک شده و در اصل حرفی دیگر ق یا ف یا غ بوده است

[ (4)] ابو حنیفه دینوری: الترک و الخزر و الصقلاب و تاریس و منسک و کاری و الصین. طبری: فولدت له سبعه نفر و امراه ... فممن ولدت له من الذکور: جومر و هو ابو یاجوج و ماجوج و مارح و وائل و حوان و توببل (حاشیه: توسل) و هوشل (هوشد) و ترس و شبکه بنت یافث و من بنی یافث کانت یاجوج و ماجوج و الصقالبه و الترک .. (ج 1 ص- 215) منسک و تافیل و تاریس (ن ل: ثافیل و باریس) ا. ص 68

[ (5)] ظ: و آن سوی جیحون ایشان را بود پراکنده ...

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 99

و میسک نمانده بود، پسر پسرش غز بر مکر و دستان و گربز، و جدّش یافث او را بیش از فرزندان داشتی، و کماری بازی دوست بود و شکار و عیش کردن، و ترک با ادب و عقل بود و راست دل، و ما اکنون از اخبارشان گوئیم.

چین بن یافث چون از لب جیحون برفت با فرزندان و قوم خویش

بسیاری بگردید، و اینجا که اکنون چین است مقام گرفت، و نسلش بسیار گشتند، و شهر بنا نهاد، و از علم و فهم ایزدی از خود چیزها همی فزود، و نقش بندی و جامها بافتن مردم را بیاموخت، (63- ب) بعد از آنک ابریشم اندر بیشه ها بدست آورد، و هر صنعتی که چینیان کنند اغلب وی نهاد، و پس بروزگار دراز از [1] زیادتیها بجای آوردند، و او را پسری بود ماچین نام، شایسته، پدر را گفت من خود نیز جای سازم تا زمین بر شما فراخ گردد، پس برفت و بزمین ماچین قرار گرفت، و آن حدود آباد کرد، و نسلش بی اندازه گشت، و آنجایگاه پشم [2] بدست آورد، و خاصیت آن بدانست، و مردم را بیاموخت، و همچنین بشکارگاه غشغا [3] بگرفت آن بر چشم [4] او خوش آمدش، برداشت گفت این زینت حرب را شاید، و روزی بشکار اندر آهوئی بگرفت، از خون او بوی خوش یافت، چون خشک گشت بهتر بود، و در آن بیندیشید، از همه جای بوی [ناف] خوشتر بود، و مشک بدست آورد، و در چین کانهاء زر و سیم و یاقوت و جواهر بسیار بدست آورد، در زمین خویش، و آن ناحیت آباد گشت، و پر از نعمت، و مردم بسیار شدند، و ایزد عز و علا علیم تر است بدین اخبار.

اخبار ترک بن یافث: پس ترک همه مشرق بگردید تا جائی نیافت و موافق

______________________________

[ (1)] ظ.: از زاید است

[ (2)] یشم هم خوانده میشود و ظ: پشم صحیح است.

[ (3)] غشغا باید غژغاو باشد و غژغاو- غژغا- غژگا- غزگاو. این همه بقول برهان نام گاویست که ما

بین کوههای خطا و هندوستان پیدا میشود و آنرا بلغت رومی قطاس میگویند و بعضی گویند گاویست دریائی و بحری الخ ... و غشغا ضبط شده ولی لهجه ایست از غژغا که ژ به ش بدل شده است و از موی دم آن در قدیم پرچم نیزه یا علم می ساخته اند و پرچم گلوله ایست که رشته هائی سیاه رنگ از وی آویخته است که بر گلوی علم میاویخته اند و این پرچم را از الیاف کام و دهان نوعی ماهی عظیم نیز می ساخته اند و ظاهرا سبب التباس معنی غژغاو و ماهی قطاس ازین روی است.

[ (4)] ظ: پرچم او، بطریق اضافت ر ک: حاشیه (3)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 100

آمدش که آنرا سکوک نام بود، و بترکی سکوک خوانند، و آنجا دریائی بود کوچک، و آب گرم، و چشمها بسیار، و کوهی نزدیک بود پر گیاه، و آبهای خوش، پس ترک خدای را سپاس داری کرد، و آنجایگاه مقام گرفت، و اندر (64- آ) فرزندان یافث ترک و خزر، با عقل بودند، و هیچ خیر در فرزندان دیگر نبود، پس شب را بر سر آن کوه آتشی پیدا گشت، و چون روز بود ترک بر سر کوه رفت هیچ اثر ندید آتش را، اما آن جایگاه نیکو یافت، و مرغزارهاء خوش و خرم، شادمانه گشت، و آن کوه؟ اندوق ارت؟ نام کرد، و اکنون همچنان خوانند، پس از چوب و گیاه خانها فرمود کردن، تا از آن پس خرگاه ساختند و آنچ بایستنی بود، و بفرمود تا از پوست گوسفند قباه و کلاه ساختند، و همان رسم اکنون بجایست، و چنین خوانده ام که طالع آن ساعت مقام

ترک آنجایگاه اسد بود، و خداوند ساعت مریخ اقمر و زهره اندر قوس، و [ترکان] چنین خون ریز و خوب چهره [از آنند] [1] و ترک را پسران بودند چون توتل، و چگل، و برسخان، و ایلاق، و این گروه که اکنون برسخانان و ایلاقیان و چگلند، از فرزندان ایشانند، و گویند توتل روزی بشکارگاه فرود آمد و چیزی همی خورد، زمین آن نمک بود، لقمه از دستش بیفتاد، از زمین برگرفت، و بخورد طعام آن خوشتر یافت، از آن بفرمود تا برگرفتند و بیاوردند و بخوردنی در کردند، و این رسم بماند. و اللّه اعلم بذلک. (64- ب) اخبار خزر بن یافث- گویند خزر را کنار جوی اتیل [2] خوش آمد از دیگر جایها و آنجا شهر خزران بنا نهاد و آن کشور بدان باز خوانند، و آنجا زمستان سخت باشد [زمستان] در شهر شدندی و تابستان بصحرا، و گیاخوارها جای گرفتندی، و کشت ایشان جز گاورس نبود، پس اندران کوهها روباهها یافتند بی اندازه، و همی گرفتند، خزر بفرمود تا از آن پوست پوشش زمستان همی ساختند، و نیز بجایها بردند

______________________________

[ (1)] بقیاس الحاق شد.

[ (2)] اتیل و عدیل و اتل رودیست که از شمال بحر خزر وارد آن دریاچه میشود و امروز به ولگا معروفست. و در حاشیه کتاب نوشته شده (نهر اتیل ... پهناور ... در دشت ..

الان ... شهرت ... دارد) و کناره سطرها بصحافی بریده شده.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 101

و بفروختند، پس چنان افتاد که خزر را پسری بمرد و ندانستند که بدو چه کنند، زیرا که پدرش یافث و برادرش میسک، هر دو اندر جیحون غرقه

شده بودند، پس گفت من بخلاف آب جیحون پسر را تدبیر سازم، و بفرمود تا هیزم بیاوردند و همه فرزندان و مردم را بخواند و طنبوری هشت رود ساخته بودند، همی زدند و سرود همی گفتند و نشاط همی کردند، پس پسرش [را] در آتش بسوخت، و این رسم همچنان بجایست و در کتاب ممالک و مسالک خوانده ام، و هم برین سان صورت نگاشته بود، و در بیشه ها بسیاری انکمبن [1] بدست آورد، و از آن چیزها ساخت، و محفوریها [2] و پشمینها بیاموخت مردم را و ظرایفها [3] که از آن زمین خیزد و نسلش بسیار شد، طالع مقام او سنبله (65- آ) بودست، قمر اندر برج میزان و خداوند ساعت، [4] و اللّه اعلم.

اخبار روس بن یافث چنین روایت کرده اند که روس و خزر از یک مادر و پدر بوده اند، پس روس بسیار بگردید جائی نیافت که او را خوش آمدی، سوی خزر نامه نبشت، و از کشور او گوشه بخواست، که آنجا آرام سازد، و روس بگردید، جائی بیافت [5]، جزیره نه بسیار و نه اندک، و زمین نرم، و هوای عفن، آنجا مقام گرفت در آن بیشه ها و دشوار جای، و هرگز هیچ کس در آن زمین نرسید، مگر گشتاسف بفرمان پدرش لهراسف، در آن وقت که کیخسرو او را به خزران و الانان فرستاد، و آن شرح خود گفته شود اگر خدای خواهد، پس چنین گویند که روس را پسری بود با کسی جنگ کردن افتادش، و سرش شکسته شد، پیش پدر آمد بگله [6] خون آلود، گفتا برو و بدست خویش او را مقابلت کن، پسرش همچنان کرد، و

______________________________

[

(1)] کذا ..؟

[ (2)] محفوری نوعی از جاجیم های پشمی منقش که از اران و گرجستان و نواحی خزر میاورده اند (مقتبس از تواریخ)

[ (3)] ظ: طرایفها. چه طرفه بمعنی هر کالا و هر چیز نوظهوری است از صنایع و امتعه و بازیچها و لعبتها.

[ (4)] ظ افتاده دارد .. مگر آنکه خود قمر را خداوند ساعت بدانیم

[ (5)] (در متن با نقطه الحاقی)

[ (6)] متن: بفتح با و کسر کاف و فتح ثالث و سکون هاء و درین کتاب با آت اضافی اول اسماء را گاهی با ضمه و گاهی با فتحه ضبط کرده، و در پهلوی (پو) با واو مجهول و غیر ملفوظ است. و ظاهرا با های مکسور که امروز متداولست در قدیم معمول نبوده و ابتدا مضموم و سپس مفتوح بوده و بغلط بکسره بدل شده است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 102

این رسم بماند که اگر کسی را زخم زنند نیارامد تا کینه باز نجوید و اگر همه عالم او را دهی از آنکار فرو ننشیند، و کس یک دیگر را یاوری نکنند، و چون فرزند بزاید، پدرش شمشیر بر شکم وی نهد، گوید میراث تو اینست، و کشنده [و] بر حیلت و تا حفاظ باشند، طالع مقام ایشان سرطان (65- ب) بودست، و خداوند ساعت مشتری، و اللّه اعلم.

اخبار غز [1] ابن مسیل بن یافث، پس غز بر کناره بلغار مقام گرفت، [2] و آنجا که اکنون زمین غزست، و او را با ترک عمش کارزار افتاد، و سبب چنان بود که چون یافث بمرد اندر جیحون، آن سنگ که نوح علیه السلام او را داده بود غز داشت

که بوی سپرده بود، برادران جمع شدند و هر کس خویشتن را خواست، و بر آن قرار افتاد که قرعه زنند، غز [با] مکر و پر حیلت بود، گفت فردا قرعه زنیم و آن شب همچنان سنگ بساخت، از آن جنس نقشی بر آن کرده مجهول، پس چون قرعه بزدند نام ترک برآمد غز گفتا تو سزاوارتری ای عم بدین سنگ، و آن سنگ ساخته بوی داد، پس چون مقام و جایها بساختند و صد و بیست سال برین کار بر آمد غز را پسران بسیار شدند، و مهتر پسرش بیغو [3] نام بود، اتفاق چنان افتاد که ترک را بزمین خویش بباران حاجت آمد، آن سنگ بیرون آورد و دعا کرد هیچ باران نیامد، و خیره گشت، و از حیلت غز آگاه گشت، و بسال غز بزرگتر بود از عم، پس نامه نوشت بغز و او را سرزنش کرد بدان کار، غز پاسخها سخت کرد، گفت دروغ همی گوئی و شما خدای را بیازردید تا دعای شما مستجاب نشود، ترک گفت (66- آ) همانا که چنین تواند بود، بعد از روزگاری غز را به باران حاجت آمد آن سنگ که نوح علیه السلام یافث را داده بود بیرون آورد و دعا کردند، خدای تعالی ایشان را باران داد چون این خبر ترک بشنید حرب را بساخت، و میان ایشان کارزارها رفت، و

______________________________

[ (1)] در اصل: غر،

[ (2)] بلغارها در قرون اولیه اسلامی در سواحل رود نیل ساکن بوده اند و رود اتیل بمناسبت سکونت آنان به (ولکا) که ولکاو و لغا و بلغار باشد نامیده شد.

[ (3)] این نام را بتقدیم یاء مثناه تحتانی بر

باء موحده نیز ضبط کرده اند.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 103

دشمنی خاست و بیغو کشته شد اندر حرب، و آنرا قصهاست، ما را جز ذکر نسب و مقام مقصود نیست، و میان همه جنس ها [ء] ترکان و فرزندان یافث، سبب دشمنی و کارزار هم از چنین جنسی و سببی خوار مایه بودست! و هنوز کینه و حرب از میان ایشان برنخاست و نخیزد هرگز، پس چنین خوانده ام که چین سخت خردمند بود و دانا و بسیار چیزها بدست آورد و خاصیت آن بشناخت و در جمله حجر الصواعق بدست آورد، و ذکر آن معروفست، و اکنون نیز هست، و بسیاری از این کنداو [1] و فال گویان و زجر [2] و کسانی که در شانه گوسفند نگرند، پیش چین گرد آمدند، درین روزگار، پس چون خبر کارزارها بشنید میان غز و ترک، ده تن از آن فال گویان و دانایان چین پیش ترک فرستاد، و او را نصیحت کرد تا از بهر [یکی] سنگ کارزار نکند، و دیگر هدیها فرستادش، پس ترک از آن شاد گشت، و جماعتی از آن چینیان [به] علم در شانه گوسفند نگردیدند و فال (66- ب)* و زجر [3] بگرفتند، و ترک از پسران برادرش بدان پاس داشت، و پاسخ نیکو نوشت، و اندر میان [4] ترکان ازین جنس بسیار گشتند، و ایشان را قام [5] خواندندی، و چنین خواندم که هندوی؟ شبی؟ [6] از فرزندان حام بن نوح بیامد، و ترکان را بت پرستی آموخت همه برادران بپذیرفتند، مگر ترک، و بر آن منکر گشت، پس چون ترک بمرد پسرانش از بهر پادشاهی در هم افتادند و کینها

درافتاد، چنانک در کتاب اصل شرح اخبار سقلاب سبط یافث نوشته چنین یافتم که در آن

______________________________

[ (1)] صحیح: کندا- کندا در لغت پارسی بمعنی کاهن است و اینجا هم بمعنی کاهن آمده و در تاریخ سیستان هم جائی «کنداآن قریش» آورده و کاهن خواسته است- برهان با کاف تازی بضم اول و فتح و بمعنی حکیم و شجاع و پهلوان ضبط کرده و با واو بنظر نیامده و واو اینجا زاید است

[ (2)] زجر: آن فال که از پریدن طیور گیرند و اینجا بمعنی فاعلی آورده و شاید اصل: زاجر بوده است

[ (3)] این صفحه از اینجا بی اندازه خراب و آب افتاده است و تا سه صفحه دیگر بهمین طریق است و بدقت و زحمت خوانده شد و آن صفحه ها بین ستاره گذارده شده

[ (4)] اصل: میانی با یای اضافت

[ (5)] قاهم- نیز خوانده میشود و صحیح قام است (ر ک: ص 86 تاریخ مفصل ایران- مغول تالیف اقبال ج 1)

[ (6)] شی، کذا؟ و الظاهر: شمنی

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 104

تاریخ که یافث هنوز ببابل بود پیش پدر او را پسری آمد و مادرش همان ساعت بمرد و همه روز کودک را هیچ شیر نبود، اتفاق را سگی زاده بود و از آن شیر سگ بدادندش بخورد سخت خوش و پس از زمانی [1] آن کودک پرورده شد و بدندان و چنگ مردم را همی را ... نید [2] چون بزرگ گشت هم بر عادت سگ آمد و در مردم همی جست بهر سخن، پس یافث او را هم از قرابت زنی [بداد] و ازیشان پسری آمد، سقلاب نام نهادند، و

آن سگ بپرورده شده فردودیری [3] و سقلاب با جدّش سوی جیحون آمد، پس چون پدر کراثراق و جباز [4] رفتند سقلاب سوی روس آمد که آنجا مقام سازد، روس گفت ایذر جایگاه تنگست و کماری و خزر همچنان جواب دادند سخت و حرب بپا گشت میان ایشان و سقلاب هزیمت پذیرفت (67- آ) و بآن جایگاه برسید که اکنون زمین سقلاب است، گفت ایذر مقام کنم و ازیشان کینه بآسانی بجویم، و خانها بکندند زیر زمین اندر که از ... [5] سرما نتوانستند بر بالا بودن، و هم سرد بود، بفرمود تا هیزم بسیاری آوردند و سنگهاء کلان، و آن سنگها بآتش بتافتندی، و آب بر آن ریختندی، تا از آنجا بخاری خاستی، و آن زیر زمین گرم گشت و براحت افتادند، و اکنون بزمستان همچنان کنند، و آن زمین آباد گشت و بازرگانی پیشه گرفتند، و سیرت این جماعت اندر اخبار لهراسف گفته شود.

اخبار کماری بن یافث: و هم در آن وقت که چین رفت [6] کماری نیز با وی برفت و از راه بگردید و اینجا که اکنون بلغار است آرام گرفت، و جای ساخت، زمین خوش و بیشه ها و کوه و صحرا، و او را پسران بودند، یکی بلغار نام آنک زمین بدو باز خوانند، و دیگر برطاس و هر جای آبادانی کردند، و بر طاس بر کناره بلغار جداگانه جای گرفت، و روباه بود نیکو و سمور و ... [7] و قاقم و ازین جنس،

______________________________

[ (1)] پس از مدتی، هم خوانده میشود.

[ (2)] کذا؟ .. برآغالید هم خوانده میشود ظ: براشید بمعنی خراشید باشد

[ (3)] کذا؟ لا یقرأ.؟ ظ: و

آن سگ به پرورده شده بمرد و پسرش سقلاب ...

[ (4)] ظ: چون هر یک از پسران بجائی رفتند. یا شبیه باین معنی؟

[ (5)] یک کلمه در اصل سیاه شده ظ:

سورت.

[ (6)] که چنین رفت. کو چنین رفت، هم خوانده میشود.

[ (7)] از اصل بکلی محو شده .. (منهاء) خوانده میشود ظاهرا سنجاب یا سنجاو.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 105

حیلتها ساختند بگرفت ایشان و پوست آن شهرها برود ببازرگانی، و همان عادت یاد دارند، و آن کشور آبادان گشت، و نسلشان بسیار شد و اللّه اعلم.

..... [1] چنین خواندم که بر اندام ترکان موی کم باشد، [و سبب آن] (67- ب) آنست که چون یافث طفل بود او را بیماری رسید سخت، پس پیرزنی مادرش را گفت خایه مورچه بدست آور و کوفته با شیر گرگ معجون کن سه روز بده تا بخورد بهتری یابد، و چنان بود که سام بن نوح را گرگی بود ماده و در آن چند روز زاده بود، مادر یافث خایه مورچه بیاورد و با شیر گرگ بیامیخت و [بدو داد] یافث برخاست از آن بیماری، و هیچ موی بر اندام او نبود، از جهت آن خایه مورچه و دلیل بر آنک هر کجا مورچه برود [2] هیچ نبات نروید البته، پس فرزندان یافث جمله اصلش [3] آمدند و از آن سبب پر خشم و کینتوز [4] باشند که خشم از اندام ایشان راه نیابد که بمسام [5] بدر آید که ایشان را هیچ موی نباشد بر تن، و هر کس که بر اندام [او] موی بسیار باشد اگر خشمناک سخت گردد زود ساکن شود، و خشم

بمسامش [6] بیرون آید و ایشان را این نباشد، از آن پس از فرزندان این جماعت قبیلها خاستند چون کیماک و قرقیز و برسخان و برطاس و ایلاق و .... [7] و از این گونه بی عدد، و همه را با هم دشمنیها خاست و کارزار، تا روزگارها، و فریدون که پسرش تور را بمشرق فرستاد با سام بن نریمان تا کار ... ی ... [8] و بر وی راست کرد، و ایشان نیز آرام یافتند، و دیگر اخبار خود گفته شود انشاء اللّه تعالی بجایگاه، و چون تو را [کار ملک راست شد و] آرام یافت، از وی زادشم بزاد، و از زادشم (68- آ) پشنک آمد، و افراسیاب از پشنگ بزاد، و بترکستان و هندوان و روم غلبه کرد، و بچند دفعت [بر] زمین ایران، و ما چگونگی این حالها خود گوئیم بتوفیق اللّه تعالی.

______________________________

[ (1)] ثلث سطر بکلی محو شده است.

[ (2)] در متن بالای باء برود ضمه گذارده اند

[ (3)] کذا: و الظاهر: املس.

[ (4)] اصل کینوز بزاء معجمه: کینور هم تواند بود

[ (5)] فی الاصل بمشام:

[ (6)] اصل: بمشامش

[ (7)] محو شده و بزحمت: و غز و چکل و ... مثاک و ... ن خوانده میشود.

[ (8)] ظ: کار مشرق؟ ملکداری؟

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 106

زنگبار بگرفت، و از جمله فرزندان حام از وی بدسیرت تر و خون خوارتر نبود و بدمهرتر، و آنجا نسل زنگیان بسیار گشت، و هیچ مردمی و سرشت پسندیده خدای تعالی در ایشان نیافریدست و از کار هم باک نبرند، و غم ندارند، و اگر چه زمین ایشان کان زر و سیم، و پرنعمت است، ازیشان بی زینت تر و بی همت تر آدمی نباشد. و دیگر پسرش هندو نام بود، بمیان جنوب [و] مشرق اندر آرام گاه گرفت، و نسلش بی کرانه شد، و بحکم قسمت زحل آن اقلیم، و نظر سعد آن بر علم، دانا آنند [1] و نیز خاطر و فهم، و ناپاک و حیلت گر و فریبنده، اما از مروّت دور. و کم همت و بیشترین [2] (68- ب) عوام سفله بغایت.

بربر و قبط هم از فرزندان وی بودند، و بدین زمینها آرام ساختند که بنام ایشان باز خوانند، و بروایتی دیگر حبش را پسر حام گویند، و بدیگر روایت نبیره، و زمین حبشه از وی و عشیرت و فرزندانش آباد گشت، و نوبه، همچنین از فرزندان حبش آنجا تحویل کردند، و این کشورها جمله نسب پادشاهان و فرود ایشان اغلب بحام بن نوح کشد، و روایت است که از عهد فرود آمدن آدم علیه السلام بسرندیب و مقام او بدان جایگاه و کوه، بسیاری از فرزندان او بماندند که به هندوستان مقام داشتند و بوقت طوفان بقیتی ازیشان مانده بودند، و این ذکر در قصه ملوک عجم گفته شود از حکایت برهمنان هندوان، اگر چه [به] مقالتها و گفتار کفر ایشان اعتماد کمتر توان کرد، و بدیگر روایت خود اینست، و محقق تر شمرند که اصل و نسب هندوان

جمله از فرزندان حام است، و عمارت آن کشور بعد از طوفان بود، و چگونگی

______________________________

[ (1)] تقریبی خوانده شد.

[ (2)] از اینجا ببعد صفحه سالست.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 107

خدای داند جلّ و علا، و ما اخبار هندوان به جایگاه خویش گوئیم، آنچه معین است اندر قصص ملوک، اما کتابی دیدم قدیم از آن هندوان که او صالح بن شعیب بن جامع از زبان هندوانی بتازی ترجمه کرده بود، و ابو الحسن علی بن محمد الجلتی خازن دار الکتب جرجان در سنه سبع عشره و اربعمائه آنرا به پارسی کرده بود، از بهر سپهبدی (69- آ) از آن دیلمان، و کتاب بخط ناقل بود بدین تاریخ، و چنانک عادت حکمت هندوانست سخنها بزبان ددگان و مرغان گفتن برسان کلیله و دمنه اندرین کتاب بسیار آورده است، و من اصل پادشاهان و قصه [1] مختصر اندر آوردم و نقل کردم، زیرا که هیچ جای دیگر نیست و اللّه اعلم.

حدیث زط [2] و مید بحکم آنکه اوّل کتاب این ذکر بود هم بر آن سان ابتدا بدین فصل کردم، گوید دو گروه بودند بزمین سند و رودی که آن را پهر [3] خوانند، یکی را مید خواندندی و یکی را زط، از فرزندان حام، و اکنون به لفظ عرب اندر هندوان رازط خوانند، پس چنان روایتست که میدیان بر زطیان غلبه داشتندی، و همی رنجانیدندی، تا از آن جایگاه تحویل کردند، و برود پهن [4] اندر برفتند، و از آن روی جایگاهی مقام گرفتند، و ایشان ملاحی دانستند، و در آب بیامدندی بتاختن میدیان، و ایشان خداوندان گوسفندان بودند، تا کار چنان گشت که

زطیان ایشان را زبون کردند، و بسیاری کشتن و غارت بود، و میدیان مسخر زط شدند، پس به نصیحت مهتری از آل [5] زط ایشان را گفت روزگار چنین نماند، یک چندی بر ما بود ازیشان، و اکنون از ما بر ایشانست، صواب (69- ب) آنست که با ایشان صلح کنیم،

______________________________

[ (1)] ظ: به قصه

[ (2)] نط، هم خوانده میشود شاید (زط) بضم زاء معجمه باشد. الزطّ بالضم جبل من الهند معرّب جت بالفتح (قاموس) ابو ریحان در تحقیق ما للهند گوید: جت اصحاب المواشی (ص 200 چاپ لبپزیک) یاقوت در ذیل لغت (ندهه) گوید: و المند و هم طائفه کالزط علی شطوط مهران و حد الملتان الی البحر و لهم فی البریه التی بین نهر مهران و برفامهل ناحیه بالسند مزارع و مواطن کثیره و لهم عدد کثیر. بعد که گوید بلفظ عرب هندوان را زط خوانند این حدس را تأیید میکند.

چه جماعت زط از سند بسواحل خلیج فارس آمده و تا حدود بصره و بغداد را در عهد بنی العباس غارت کردند و مؤلف ازینرو گمان کرده است که زطها همان هندوان اند

[ (3)] سطور بعد آنرا پهن آورده است

[ (4)] ظ: بهر

[ (5)] ظ: از آن زط، باضافه

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 108

و باتفاق از ما و ایشان چند ملک، سوی ملک دجوشن بن [1] دهران رویم و از وی درخواهیم تا این زمین ما را پادشاهی فرستد تا ما و ایشان در فرمان وی باشیم، و عاقبت نیکو گردد. مردمان گفتند هر چه تو رأی بینی، [و] بعد بسیاری مناظرها و حکایات حکمت، این کار تمام کردند، و ملک

دجوشن آن ولایات بخواهرش داد، دسل بنت و هرات، و او را بجندرق [2] داده بود، ملکی بزرگ، پس نیامد و این زمین بگرفت و شهرها، و شرح آن و فرزانگی دسل در کتاب گفتست، پس در آن کشور هیچ دانا و برهمن نیافت بدان بزرگواری و پر نعمتی جائی، پیش برادر نامه نوشت در آز بدین سبب، و دجوشن سی هزار مرد برهمن از همه زمین هندوان بخواست، و با همه دخت [3] و پیوستگان بخواهر فرستاد، و دگر مناظرها [ی] برهمنیان و مثلها گفتست بسیاری، تا ولایت سند آباد گشت، و صفت نهاد ولایت، و جویها را، و عجایب ذکر کرده، و بنا [ی] شهرها، و دار الملک را شهری کرد نام او عسقلند [4] و گوشه آن ولایت زطیان را داد، و مهتری بپای کرد نام او حودرت، و میدیان را همچنین جایگاهی بداد، و بست و اند سال اندرین پادشاهی بماند تا ملک از بهارتان [5] برفت، چنانک (70- آ) گفته شود بعد از این، ذکر پادشاهی بهارتان و فانمین [6] چنین روایت کند که فور [7] ملک الملوک هندوان، از فرزندان [آن] مهتران بود که در عهد ضحاک و افریدون بودند از نسل حام،

______________________________

[ (1)] کذا؟ پائین تر (دجوشن) با جیم و ظ: در یودهن موضوع کتاب (مهابهارتا) است.

ر ک، حاشیه 4: 1 ص 109

[ (2)] در صفحات آتیه. حندرت، جندرب، صحیح: جیدرتهه.

[ (3)] ظ:

رخت، یعنی اسباب و تجمل

[ (4)] سین یا قاف سه نقطه دارد در مسالک و ممالک یافته نشد.

[ (5)] ظ:

این همان بهرت بضمیمه الف و نون نسبت است (بهرتان) یعنی خانواده راجه بهرت که کوروان و بیذوان

باشند (مهابهارتا تاریخ فرشته ص 6)

[ (6)] ظ: پادشاهی بهارتان و حرب کوروان و فاندوان (پندوان)

[ (7)] در ترجمه مهابهارت ویرا (پرج) مینویسند. و ابو ریحان در تحقیق ما للهند فور نوشته پلوتارک مورخ پادشاهی را در هند نام میبرد بنام (پروس) که در شاهنامه ویرا (فور) نویسند و در جامع التواریخ رشیدی (فور) ضبط کرده و بین پرج هندی و پروس یونانی و فور فارسی قرابتی لفظی است بعلاوه بقراین دیگر که در حواشی بعد آید این فور هان پرج مهابهارتاست. مراد ما نه آنست که نور اسکندر و این پرچ یک نفر باشند بل مراد شباهت اسمی است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 109

و حام چون بمرد او را دو پسر بود یکی را نام دهران [1] و دیگر را فان [2] و دهران نابینا بود، و فان کوچک، پس از این سبب از هر گوشه دشمنان سر برآوردند و هر کس طرفی فراز گرفت، پس دهران چون فان بزرگ گشت او را پیش خواند و بسیاری پندها داد، و گفت کار این پادشاهی دریاب و ضایع مکن تا نام پدران ما زنده گردد و ما را بد نگویند که ناشایسته آمدند، و فان بفرمان برادر و نصیحتهاء او سپاه بساخت و بیرون رفت و همه کشور هندوستان را طواف کرد، و بسیاری کارها رفت تا پادشاهی مستخلص کرد، و دشمنان برداشت، و سوی برادر بازگشت، و بایستاد بپای، و آفرین کرد، و گفتا هر چه ملک فرمود کردم، دهران برخاست، برادر را در کنار گرفت و بر تخت نشاند و گفت کار مردان کردی و؟ بیغاره؟ از ما دور گشت،

اکنون این پادشاهی ترا سزد که من پیر گشتم و بینائی (70- ب) نیست، و ترا بهره بیشتر اندر مملکت، فان گفت هرگز مباد که من بر ملک برتری جویم و ترا چون بنده ام ایستاده بفرمان، و اگر ملک چنین سخن گوید و فرماید خویشتن بسوزم تا در جهان آوازه شوم، و انگشتری در انگشت دهران کرد، و تاج بر سرش نهاد، دهران گفت یک ره [که] چنین میگوئی فرمان تراست، و یک نیمه از پادشاهی برادر را داد فان، و خود بپادشاهی و دادگستردن پرداخت، و دهران را صد [3] پسر بودند و یکی دختر از یک مادر، نام او قندهار، [4] و مهترین پسر را را دجوشن نام بود، و دختر را دسل انک ذکر ایشان گفته شد، و این تخمه را بهارت [5] خوانند، و دیگران را و فانمین، [6] و ایشان بنج برادر بودند

______________________________

[ (1)] در صفحات بعد ویرا (دهرت) نوشته است و مهابهارتا گوید بعد از شش واسطه از راجه کور فرزندی آمد موسوم به چترپرج و او را دو پسر بود دهتراشتر و پاندو و ظاهرا (دهران) و (فان) متن همان. (دهتر) و (پاندو) باشد

[ (2)] مهابهارتا گوید. پرج مرد و او را دو پسر بود یکی دهتراشتر دوم پند (بفتح اول- پاند) اگر چه دهتراشتر پسر کلان بود لیکن بواسطه عدم بصر ریاست ببرادر خرد که پند باشد تعلق گرفت (فرشته ص 6)

[ (3)] اصل: چند پسر. ر ک ح 4 و دهران در صفحات بعد دهرت ضبط شده و باصل اقربست.

[ (4)] مهابهارتا گوید: دهتراشتر را صد و یک پسر بود صد پسر از کندهاری دختر راجه

قندهار و بزرگ اینها در یوذهن نام داشت ... و کوروان مشهور عبارت ازین پسرانند (فرشته ص 6)

[ (5)] منسوب به (راجه بهرت) و مهابهارت آنان را (کوروان) منسوب بجد آنها (راجه کور) پدر (چترپرچ) خوانده است

[ (6)] و او غلط است و مهابهارت (پاندوان) یا (پندوان) منسوب به (پاند- پند) پسر (چترپرج) و برادر (دهتراشتر) داند و (فان) همان (پاند) است ولی (مین) معلوم نشد چیست، شاید (فانمان) یعنی. خانواده فان باشد چه مان بمعنی خانواده و خانه است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 110

از فرزندان فان، و مهمتر ایشان چتهل [1] بود و دیگر بهمسین، و سوم اجن، [2] و چهارم شهدیب [3] و پنجم نول، [4] و هر یکی از این برادران بهتری موصوف بوده اند و چنان حدیث فان [کنند] که او شکار دوست عظیم [بودی] و همه شب گردیدی بشکار جستن، پس گوید جماعتی از برهمنان هندوان، و زاهدان، بر کوهی مقام داشتند و یکی مرد زاهد مستجاب الدعوه [از] ایشان روزی دو آهو را دید که با هم جفت گشتند، زاهد را شهوت غلبه کرد، و اندیشید که اگر کام دل براند رسوا گردد، پس دعا کرد تا خدای تعالی ویرا آهو (71- آ) گرداند، و جفت گیرد و باز مردم شود، تا رازش پوشیده ماند. و همچنین ببود [و] زاهد آهو گشت، و یکی آهو ماده بچنگ آورد بشب اندر، و با وی همی شورید، قضا را فان در آن ساعت آنجا رسید، تاریک [بود]، بر بانگ آهو و شورش، تیری بینداخت، و در آن وقت زاهد بر نشسته بود [5] تیر بر شکمش رسید و بیفتاد،

و بر صورت خود بازگشت، و در خون همی غلتید، گفت یا رب آن کس که شهوت بر من ببرید تو او را بوقت شهوت مرگ ده، فان فرا رسید، آن حال

______________________________

[ (1)] چتهد هم خوانده میشود. مهابهارتا: (جدشتر) و گوید پند را پنج پسر بود جدشتر، و بهیم سین، و ارجن که مادر آنها (کنتی) نام داشت. و نکل، و سهدیو و مادر آنها (مادری) و ظ چتهل مصحف جد شتر است و یا در اصل (چتهدر) یا (چتهتل) بوده است؟.

[ (2)] ص: ارجن

[ (3)] متن. شهدیت بوده، ولی بعدها شهذیب نوشته شده و آن درستست و با اصل مطابق تر است

[ (4)] نول باید مصحف نگل باشد و گاف به واو بدل شده است. خواجه رشید در جامع التواریخ در قسمت تاریخ هند که از ابو ریحان نقل کرده فرزندان پاندو را (جدسین) و (ارجل) و (سهابود) و (بهمیس) و (نکل) و در جای دیگر از همان کتاب که نقل مشوشی از مهابهارت است گوید: پنج پسر بندو را نام این بود (یوداستر) (ارژن) (بام سین) (نکل) (سهدیو) و هر پنج را باندو گویند و صد پسر فور را کورو [ان] خوانند .. الخ (نسخه خطی نگارنده) در اصل کتاب تحقیق ما للهند از ابو ریحان در تحقیق کتاب حماسی مهاربهارتا گوید: بهارث عمله (بیاس) بن (پراشر) فی ایام الحرب الکبیر بین اولاد پاندو و بین اولاد کورو و یشار (ص- 64) و نیز گوید: اولاد پاندو و هم خمسه: جذشتر (بضم اول و فتح ثانی و سکون ثالث معرب) رئیسهم، و ارچن اشجعهم، و سهادیو و بهمیسین و نکل (ص 201)

[ (5)] برنشسته

بود، یعنی سوار بود، در قدیم این فعل با این ترکیب مخصوص معنی سواریست.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 111

بدید، خیره گشت، و سخن پرسید، زاهد قصه بگفت، و جان همی کند. فان گفتا من ندانستم، و حلالی خواست، گفتا حلال کردم، و لیکن وقت بد، آن دعا کردم، این بگفت زاهد و بمرد، پس فان غمی گشت سخت، که او را دو زن بود سخت نیکو ملکزاده، نام یکی فوندر [1] و دیگر ماذر، پس پیش دهران ملک رفت، و این قصه بگفت، دهران غمی گشت، فان گفت مرا اکنون مزه زندگانی برفت و پادشاهی بکار نیاید مرا [بایست تا] بکوه زاهدان روم بپرستش، تا آن جهان را ساخته باشم، که از این جهان امید برخاست، دهران درماند و هیچ نتوانست گفتن، و فان همه مملکت بماند، و بکوه رفت، زنانش گفتند (71- ب) ما با تو بیائیم هر کجا باشی، و همچنان کردند روزگاری برآمد و فان اندر پرستش خدای تعالی کار بدرجه بزرگ رسانید، و زنانش همچنان مستجاب الدعوه شدند بر آخر کار- چنانک گفتست نقل می باید کرد، اگر چه نامعقولست این عهده بر ما لازم نیست- گوید فان خفته بود بوقت آفتاب فروشدن ماذر، فوندر را گفت بیدارش کن تا چیزی بخورد، و ایشان بدان وقت چیزی خوردندی، و اگر آفتاب فروشدی تا روز دیگر همان وقت نشایستی هیچ خوردن، فوندر گفت من آفتاب را بدارم تا فان بیدار شود و چیزی بخورد، پس [فوندر ساق پای برهنه کرد و آفتاب بر جای بماند، و تا دو ساعت ببود، تا فان از خواب برخاست و چیزی بخورد، و چون

از خوردن دست بداشت، فوندر [2]] ساق بپوشید، آفتاب غایب گشت، و ستاره پیدا شد، چنانک دو ساعت از شب گذشته باشد، فان گفت این چه حالست، فوندر قصه او را باز گفت [فان گفت] مرا چه نصیب ازین زندگانی، ایشان که آفتاب بدیدارشان [3] مقام کند، من خود را باز دارم از بهر زندگانی؟ پس بفرمود تا جایگاه سوختن بساختند و هرچ با وی بود برهمنان را داد، و زنان را گفت هیچ مرد بر شما کامگار نباشد،

______________________________

[ (1)] رشید الدین وزیر در جامع التواریخ بنقل از ابو ریحان گوید: و زن بندو را نام قندت بود.

(جامع خطی) مهابهارتا: کنتی- مادری- و باید اصل متن: قوندی و ماذری باشد که لهجه دیگری از: کنتی و مادری باشد.

[ (2)] این جمله بهمین معنی بدون شک از متن ساقط شده است و ما میانه قلاب الحاق نمودیم و مطلب بعد هم این معنی را تائید میکند.

[ (3)] ظ: ساق شان ..

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 112

و نگردد، و آهنگ فوندر کرد، چون بوقت کار راندن شهوت رسید جان از وی جدا گشت، و او را بسوختند، و این فرزندان فان که ذکر کردیم چهتل [1] (72- آ) و ا [ر] جن [2]، بهسمین [3] از فوندر بودند، شهدیب [4]، و نول [5]، بیکی شکم از ماذر بزادند و اندر ذکر ایشان جادی [6] گوید که پس از فان بروزگار دراز زادند و ساکنان هوا با ایشان جمع شدند او؟ تمنا؟ [ی] ایشان اندر غلبه شهوت جنسی، [؟] [7] طرفه و هم از نامعقولات در این موضع حکمتی اندیشیده اند، درست آنست که درین وقت این

کودکان خرد بودند و هر یکی را زاهدی بپرورد، و دانش آموخت، و فان را پسری دیگر بود فن بن فان پیش دهران، پس این زاهدان گفتند پسران را پیش عم بریم ملک دهران، و هر برهمنی بر آن کودکی که پرورده بود دعا کرد بچیزی که آن کودک درخواستی، پس جهتل [8] ملکتی پاینده و دستوری قوی خواست، و بهمسین قوت و هیبت، و [1] [ر] جن تیر انداختن بغایت، و نول مبارزی و سواری، چنانک کس او را نبستد [9] شهدیب خردمند بود و هرگز سخن نگفتی تا نپرسیدند، او علم نجوم خواست، و اسرار دانستن، و ایشان هر پنج در این هنرها یگانه شدند، و بجایگاه خویش نموده آید، تا پادشاهی بعد از بهارتان با ایشان رسید، و این برادر آنرا فانمین [10] خوانده اند، پس برهمنان ایشان را با مادران ایشان پیش ملک دهران آوردند، و سخت شاد گشت و بکوشک و ایوان پدرشان فرود آورد، و از فرزندان خویش گرامی تر داشت (72- ب) پس جمله پادشاهان هندوان و فرزانگان را بخواند، و نیمی از پادشاهی، برادر

______________________________

[ (1)] اصل هندی جدشتر. ابو ریحان: جذشتر بضم اول، جامع التواریخ: یوداستر، و یودشتر در این کتاب: چتهل چتهد هم خوانده میشود ر ک: حواشی قبل.

[ (2)] کذا: ابو ریحان 1 ما للهند ص 201)

[ (3)] پیش ازین: بهمسین، ضبط کرده است و این املا با اصل هندی نزدیکتر است. ر ک (حاشیه 1 ص 110)

[ (4)] اصل: سهدیو. ابو ریحان، سهادیو، جامع: شهدیو.

[ (5)] ابو ریحان: نگل. قبلا در این کتاب: ول بی نقطه.

[ (6)] ص 107 الجلتی

[ (7)] اینجا چیزی از اصل افتاده

است

[ (8)] ابو ریحان: فور (که با جد بزرگ اشتباه شده) در این کتاب: چتهل و مهابهار: جدشتر- کما مر

[ (9)] کذا؟ ظ: نبندد:

[ (10)] صحیح: پاندوان- پندوان، ابو ریحان اولاد پاندو، جامع: باندو- داستاد گریشنا پاندوان:

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 113

زادگانرا داد و جهتل را مهتر کرد، و دیگر نیمه فرزندان خویش را، و دجوشن [1] را بر همه پادشاه و مهتر [کرد] و بسیاری نصیحت و پندها یاد کرد و حکایتها و امثال، بر داد و عدل جستن و موافقت بر یک دیگر، و مردمان جهتل را دوستر داشتندی از عقل و شایستگی، و دجوشن بر وی حسد کرد، و حیلت اندیشید بهلاک او، تا بدستوری جهتل اندر پادشاهی او اندر جانبی کوشکی بزرگوار بساخت، خویش را و پیوستگان را، و جهتل و برادران را کوشکی فرمود کردن، و فن بن فان را بدین حیلت بپای کرد تا میان دیوارها تهی ساختند، و چوب بسیار در آن بکار بردند، و موکل بپای کرد که چون جهتل آنجا فرود آید با برادران، اندرون چوبها به نقط بیالایند و بشب آتش اندر زنند، و چون تمام گشت اتفاق [را] جهتل از عم خود دستوری خواست که بپادشاهی خویش رود، دهران او را پندها داد و گفت نگر تا سر از طاعت دجوشن بیرون نیاری که او مهتر است بر شما، و از وی نیز ایمن مباش که بر تو حسد کند، و بر حذر باش، جهتل گفت فرمان بردارم، و عمّ را پدرود کرد، پس بوقت رفتن جهتل، دجوشن گفت ای برادرم خواهم که بدانجا روی که ساخته ام و بکوشک خویش فرود آئی،

جهتل گفت فرمان بردارم، و برفتند برادران و مادران جمله، پس چنین روایت (73- آ) است که ایشان را عمی دیگر بود بهمیس نام، دلش بر ایشان بسوخت، و کس فرستاد و فرمود تا در آن کوشک ایشان پی کردند، [2] و راه کردند، که بتوان رفتن، و ایشان را از حیلت دجوشن آگاه کردند کچون آتش برفروزند شما بدان راه بیرون شوید، و همچنان کرد و بدان آتش، موکل که این کار کرد هم بسوخت، و دو زن با پنج کس پیش جهتل آمده بودند بچیزی خواستن ایشان نیز بسوختند [3] و مردمان شهر گریان

______________________________

[ (1)] اصل: در یودهن. ر ک حاشیه (4) صفحه 109

[ (2)] اصل بی نقطه است ظ: پی کردند یعنی نقب، چه در خراسان نقب را پی گویند، و نقب آب را (پی آب) خوانند

[ (3)] تاریخ فرشته گوید:

خود پندوان آنجا را آتش زدند و بهبل نام زنی که با پنج پسر خود از جانب در یودهن جهه آتش زدن در آن منزل میبود و فرصت می جست در آن شب همگی بسوختند (ص 6 چاپ بمبئی)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 114

شدند بر جهتل، و از آن پنجگانه و زنان اثرکی پیدا بود، هیچ شکی نکردند که جهتل و برادران و مادرانند، و این خبر به دجوشن رسید، شاد گشت و پادشاهی جمله بدست گرفت، و دهرات [1] از دنیا رفته بود، پس جهتل با مادر و برادران هفت تن بودند جمله سوی بیابان [2] برفتند و بسیار کارها پیش آمدشان تا ببرهمن [3] رسیدند و بار بدرود مکل [4] پیوستند و دختر او دود [5] نام بتیر انداختن

[6] [ر] جن بر چشم آن ماهی زرین که بر سر مناره ساخته بود، زن ایشان گشت، و بزن هر پنج برادر بود، و شرحی طرفه گوید، و از آن پس بدیگر کشور افتادند، و هر کسی بر حسب هنر خویش کارها کردند که آنرا شرح درازست، با دیوان و هر جایگاه، تا پادشاه گشتند [و] بعد سالها و کارها [ی] بسیار، حرب افتاد، و دجوشن دامادش حندرت [7] بخواند از سند [8] (73- ب) و با هر صد برادر روی بحرب نهاد، و هر چند جهتل [9] پیغام فرستاد که آنچ او را دهرات [10] ملک داده بود چهار یک یا پنج [یک] ولایت دهد، هیچ خورسند نگشت، تا آخر کار همه کشته شدند، و دجوشن را جهتل بتدبیر بکشت، و هیچ کس نماند از ایشان. و چون خبر بدسل بنت دهرات رسید، بسیاری نوحه کرد، و پس خویشتن را بسوخت، و روزگار دولت بهارتان [11] سپری گشت، پس چنان گویند که در آن وقت که دجوشن [12] فکنده بود، [با] برادران، مادرشان قندهار [ی] [13]

______________________________

[ (1)] صحیح: دهترشتر. یا: دهری تراشتر. (کریشنا ص 11)

[ (2)] اصل: سامان. از روی تاریخ فرشته اصلاح شد

[ (3)]- ظ: ببرهمنی ... برادران پاندو بلباس برهمنان درآمدند (داستان کریشنا- طبع طهران ص 14)

[ (4)] این سه کلمه در اصل خوانده نشد. تاریخ فرشته گوید: پاندوان از خرابه بمعموره آمدند و در شهر کنپالی نزول کرده بلطایف الحیل (دروپدی) دختر راجه کنیلا را هر پنج برادر بشرکت در حباله ازدواج درآوردند (طبع بمبئی ص: 6) داستان کریشنا گوید: پاندوان بلباس برهمنان در اعلان عروسی دروپدی دختر راجه پانچال که

اکنون قنوج نامیده میشود شرکت جستند (ص 14)

[ (5)] کذا فی الاصل.

ظ: دروپدی. ر ک: حواشی بالا

[ (6)] در هنر تیراندازی ارجن بر همه حاضرین برتری جسته و پسندیده دروبدی شد (کریشنا ص 14)

[ (7)] اوراق بعد: جندرت در داستان کریشنا: جیدر تهه ص 85

[ (8)] اصل: سته.

[ (9)] جدشتر (فرشته) یودهشتر (کریشنا- ص 11)

[ (10)] دهتراشتر (مهابهارتا) دهری تراشتر (کریشنا ص 11)

[ (11)] کوروان- کذا مهابهارتا و غیره

[ (12)] در؟ پودهن؟: (بهارتا و کریشنا)

[ (13)] کنداهاری (بهارا)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 115

بر ایشان زاری همی کرد، مردی برهمن بیامد و او را پند داد بخرسندی، نپذیرفت هر چند گفت، زاهد گفت خدا ترا رسوا کناد که همی ننیوشی سخن! و برفت، روزی دوسه برآمد، این زن خیره گشت از نوحه و ناخوردن، و بی خویش نبود [و] همچنان زاری همی کرد، قضا را بشب اندر چیزی برسان خوردنی پیدا گشت برابر قندهار [ی] بر هوا برفت [ا] و دست دراز کرد که آنرا بگیرد، نرسید بآن، بی طاقت شده بود و مهر برخاسته، پسری را [بنهاد و] بر سینه وی بایستاد هم نرسید بر آن، و نزدیک همی نمود، پس همچنان پسران را بر هم می نهاد، تا هر صد پسر را بر همدیگر انبار کرد، و آن چیز بالاتر همی شد، و همی نمود، اتفاق ایزدی چنان بود که برهمن آنجا فرا رسید، (73- آ) گفت تو آنی که پند من نپذرفتی، و اکنون چنین همی کنی؟! قندهار [ی] گفت راست گفتی دعاء تو بر من مستجاب گشت و پرده دریده شد، طمع قوت مرا بدین کار آورد، پس فرود آمد بر برهمن

[و] چیزی دادش تا بخورد و دیگر روز فرزندان [را] برسم هندوان بسوخت و آرام گرفت. و اللّه اعلم.

پادشاهی فانمین [1] پس جهتل [2] به پادشاهی بنشست، و همه هندوستان فرمان بردار شدند، و پس [3] جندرت [بدر] سجوان [4] زنهار خواست، جهتل او را امان داد، و کشورش بوی باز گذاشت، و از آن پس گرد پادشاهی بگردید، و عدل کرد میان رعیت برسان پدران، و بر آخر برادران را بخواند، گفت کار عالم را هیچ بقا نیست، من عزم کردم که بکوه زاهدان روم و خداپرستی کنم، شما پادشاهی پذیرید [5] برسان پدران و چنانک من داشتم، برادران گفتند آنچ تو میجوئی ما را نیز همان آرزوست، پس فارک پسرا [ر] جن را بپادشاهی بنشاندند، و هر پنج برادر با هم برفتند بکوه برهمان، و آنجا بنشنبذ [6] بایستادند تا آخر عمر، پس فارک برسان عم پادشاهی کرد سی سال، از بعد

______________________________

[ (1)] صحیح: پاندوان

[ (2)] صحیح: جذشتر. یودهشتر (ر ک حواشی قبل)

[ (3)] ظ: پسر، چه جیدر تهه که همین جندرت باشد در جنگ معروف به کورکشتر گشته شده بود.

[ (4)] اوراق بعد سنجواره پسر جندرت

[ (5)] ظ: بدارید. بمناسبت آخر جمله

[ (6)] کذا فی الاصل و تشدیدی هم روی نون گذاشته است که (تشبذ) خوانده میشود. و بنظر میرسد که در اصل (تعبد) بمعنی عبادت کردن بوده است چه این کلمه بچنین معنی مکرر در قدیم آمده است و در صفحات بعد هم

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 116

او پسرش اسقیح [1] بنشست (74- ب) مردی با سیاست و عدل، بیست سال، چون وی سپری گشت پسرش شهدانیق، پادشاه

شد مدت بیست و پنج سال، پس سفسانیق [2] داد و عدل بگسترد، مردی نیکوکار و خوش خوی، و مدت بیست و چهار سال پادشاهی کرد، از بعد او پسرش یسل [2]، پنجاه سال پادشاهی کرد، و مردمان از وی سیر شدند، و خلل بملک؟ اندر آمد تا بمرد پس برادرش قویاهور [2] بن سلسانیق پادشاه گشت، و سیرت بد پیش؟

آورد، و دست از عادت پدران بازداشت، و ملکت از دست فانمین [3] برفت، و [قویاهور] در پادشاهی پانزده سال بماند برین سان تا کشته شد و اللّه اعلم، حدیث رفتن [4] ملک از فرزندان فان و حدیث برهمین: و شدن دولت فانمین [5] از سبب بیدادی بود، و همه دولت کی [6] سست گردید، بآخر بیدادگر شدند، و روزگاری از آن بر همین نیاوردند که بکشند، بعد از آنکه ملک را پندها گفت بر همین، گفتا من اندر کتابها خوانده ام که دولت فانمین را آنگاه زوال بود که برهمنی را از بهر کاری بکشند، مرا مکشید، ننیوشیدند (75- آ) و گار و برهمن کشته شدند، پس ازین برهمن را پسری بود نام او برهمین، مردی با قوّت و عظیم خلقت، و بر کوهی مقام داشتی، چون آن کار بد بدانست، برخاست تنها، گفتا بروم و پادشاهی از فانمین بستانم که ایشان گاو برهمن کشتند، و سخن حکیمان دروغ نباشد، و وقت زایل شدن ملکت ایشانست. مردم بر وی همی خندیدند، [برفت] و غوغا بر وی جمع شد، و شهر بگرفت، و کارش همی فزود، روز بروز، تا با سپاهی بسیار برفت و شهرها

______________________________

[ ()] کلمه (تعبد) آمده است. در ماده شبذ و سبد نیز

معانی قریب بموضوع متن دیده میشود. فی القاموس:

شنبوذ بفتح الشین مجاب الدعوه. سبد (بدال مهمله) التسبد ترک الادهان ... که اگر از ماده شنبوذ بگیریم باید آنرا تشنبذ بخوانیم و اگر آنرا تسبد از تسبید بگیریم بمعنی ترک الادهان که ترک بزرگی و پادشاهی باشد معنی میدهد- ولی با سیاق عبارت فارسی کتاب حدس اول (تعبد) درستست

[ (1)] در اصل سیاه شده سیر المتاخرین:؟ جنی جی؟ ابن پریجهت (ج 1 ص آ 30 ن خطی)

[ (2)] سنجسانیق.

و سغسانیق هم خوانده میشود. اسامی زیادی در سیر المتاخرین ص 30- 31 است که غیر از اینها است

[ (3)] ص:

پاندوان (بهارتا)

[ (4)] اصل: زمن.

[ (5)] صحیح پاندوان.

[ (6)] کنی، کق هم خوانده میشود و درین عبارت تزلزلی است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 117

همی گرفت، تا بشهر هتنا [1] برسید دار الملک و قویاهور زط [2] بیرون آمد بحرب، و کشته شد، و برهمین پادشاهی بگرفت، و هر کجا از نسب فانمین کسی را یافت بکشت، مگر کسی که نژاد پنهان کردند، و بقصابی و نان پختن، و چنین کارها مشغول شدند، و برهمین همه هندوستان بگرفت، و گویند دختر نول [3] بن فان بیش وی رفت، و پندها دادش، تا دست از کشتن فانمین بداشت، و بزندان اندر همی کرد، تا بسیاری جمع شدند، و برای حسبتن وزیرها کردشان [4] چنانک کس ایشان را زن ندهد، و نخواهد، و نیامیزد، و بدین کار در پادشاهی بانگ کردند [5]، و کار ایشان بدان رسید که را مشکری (75- ب) پیشه گرفتند، و این رود زنان هندوان، گفته است که از آن نسب است و اللّه اعلم.

حدیث سوناغ:

گویند که برهمین از کشتن چندان مردم پشیمانی خورد، گفت پرستیدن بر سر کوه بمردم کشتن بدل کردم، پس روزی برهمنی نام وی خاسف بیامد، و او را پندها داد، برهمین گفتا همچنین است و من خود پشیمانم، اکنون این پادشاهی ترا دادم خاسف گفتا نه کار منست، برهمین گفتا تو از من بپذیر، و کسی بر آن گمار از دست خویش، پس خدمت کننده بود نام او سوناغ، خاسف ویرا بپادشاهی بنشاند، و بر همین بجایگاه تعبد خویش باز رفت، و این سوناغ داد و عدل بگسترد، و سیرت نیکو گرفت، و بماند پادشاهی در تخمه وی، تا پانزده کس بنشستند، پس بیدادگر شدند، و پادشاهی از ایشان [برفت]، و این در عهد گشتاسف [6] بود پادشاه عجم، و بهمن بزندگانی گشتاسف گوید سپاه برد بهندوستان، و بهری بگرفت، و از دیگر جایها هر کسی گوشه بگرفتند، و از آن نژاد نیز کس را ملکت نبود، و بهمن میان حدّ هندوان و ترک، شهری بنا کرد و قندابیل [7] نام کرد، و دیگر

______________________________

[ (1)] فرشته پایتخت کوروان را که بعد بتصرف پاندوان درآمد: هستتناپور نامیده و باید متن: هستتناپور باشد.

[ (2)] ز ط نام طایفه ایست (ر ک: حاشیه. 2 ص 107.)

[ (3)] ظ: نکل (مهابهارتا)

[ (4)] کذا. و ظ:

به رای حسبتن وزیرها کردشان و باید حسبتن نام وزیری باشد که برای او آن مردم را رها کرد

[ (5)] یعنی:

این معنی را در مملکت اعلام کردند و بخلق آگهی دادند.

[ (6)] در اصل: گستاسف با سین مهمله.

[ (7)] اصل قبایل و الصحیح: قندابیل. بالفتح ثم السکون و الدال المهمله و بعد الالف باء موحده مکسوره

ثم یاء بنقطتین من تحتها و لام. هی مدینه بالسند و هی قصبه لولایه یقال لها الندهه ... و من قصدار الی؟ قندابیل؟ خمسه فراسخ و من قندابیل الی المنصوره ثمان مراحل و الی اللتان مفاوز نحو عشر مراحل (یاقوت)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 118

جائی که آنرا بدهه [1] خواندندی [و] شهری بنا کرد و بهمن آباد نام نهاد، و بروایتی گفته اند منصوره است و اللّه اعلم، و درین رفت بایران بازگشت که خبر مرگ (76- آ) گشتاسف [2] رسید، و پادشاهی بگرفت، و این روایت اندرین کتاب یافتم، و هیچ جای دیگر نخوانده ام، و مادر بهمن گوید [3] از ترکان بودست. و اللّه اعلم.

حدیث ملک؟ کشمیر و هال؟. چنین گویند که هال از فرزندان سنجواره بود، پسر جیدرت [4] دخترزاده دهرات [5] ملک، و بزمین هندوستان ملک یافت، آنجایگاه که جیدرت و دسل و ایشان کرده بودند، و سخت بزرگ گشت، و جایگاه نیکو ساخت، و شهرها، و بدان زمین جامهاء نیکو بافتندی، و بیرون نتوانستند [ی] برد، مگر تا نشان ملک بر آنجا بودی، و رقم آن بودی که پای خونین [6] بزعفران آلوده بر آن جامه نهادی، پس چنان افتاد که از آن جامه زن ملک کشمیر بخرید و بدوخت چون پیش ملک اندر رفت نشان پای دید بر آن، رشگش آمد، گفت این چیست و از کجا آوردی؟ زن گفت از فلان بازرگان خریدم، ملک او را بخواند و از آن حال باز پرسید بازرگان گفت نشان پای ملک هال است، سوگند خورد که برود و پای او ببرد، وزیر گفتا آنجایگاه زمین برهمنان است، نتوان پیروزی یافتن، نشنید

و با سپاه برفت، پس از این کار هال فرو ماند، و برهمنان را پیغام فرستاد که از من چنین همی خواهد از اندام من و آنرا دشوار توان کرد، برهمنان (76- ب) دعا کردند، و فرمودند که پیلی از گل بسازید و پیش حرب بدارید. هال همچنان کرد و از آن پیل آتشی همی جست، و سپاه کشمیر که با سپهبد پیش آمده بودند بسیاری بسوختند، و آخر ملک کشمیر بصلح فراز آمد، از ضرورت، و هال [را] بسیار هدیتها فرستاد، و صورتی

______________________________

[ (1)] ظ. هر دو شهر یکیست یاقوت ندهه و بدهه بنون و دال هر دو ضبط کرده گوید: ارض واسعه بالسند بین حدود طوران و مکران و الملتان و مدن المنصوره و هی فی غربی نهر مهران ..... و مدینه الندهه هذه التی یتجر الیها هی قندابیل.

[ (2)] فی الاصل: گستاسف

[ (3)] یعنی: در همان کتاب گوید که مادر بهمن از ترکان بوده است.

[ (4)] قبلا جندرت- و او: جیدرتهه مهابهارتا است. (ر ک: حاشیه 7 ص 114- و حاشیه 3 ص 115

[ (5)] دهتراشتر- ر ک صفحات قبل.

[ (6)] اصل: باء خوئین. بقرینه عبارات بعد اصلاح شد

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 119

بکردند از موم، ملک کشمیر پای آن ببرید، گفت سوگند راست کردم، و باز بکشت، براه دریاه [1]، گفتند آب غلبه دارد، بشنید و بر ساحل بیامد، هر منزلی آب کمتر گشت چند فرسنگ از عرض، [2] و ملک کشمیر، آنجایگاه عمارتها کرد، و دیهها، و دریا بزبان هندوستی [3] ساوندر خوانند، و آنجا را ساوندی نام نهادند، و هم بر آن سان بماند، و به

بسیاری جایها بتکده کرد، و شهرهاء خوب، تا از دشمنی خبر آمدش بکشمیر، پس سوی ولایت بازگشت، و دشمن را غلبه کرد، و پادشاهی بماند اندر فرزندانش، و همه هندوان بطاعت و زمین سند را سه ملک بودند، تا آخر، کشور هندوان بر ملک قفند قرار گرفت، بعد از آن [که] بمردی غلبه کرد ایشان را، و برهمنی او را دعا کرده بود که جمله پادشاهی او را گردد و السلام [4] (77- آ) حدیث ملک قفند: و این قفند نه از هندوان بود، و لیکن از نیکو سیرتی و دادگری، همه او را فرمان بردار شدند، و خطبهاء نیکو کرد، و کشور هندوان و ایشان را بستود، و امید داد بنیکویها، و همچنان کرد، و آنست که بعد سکندر رومی بود، و آن خوابها دید و از برهمن تعبیر جست، و صلح خواست از اسکندر، و دختر و طبیب دراز [5] و فیلسوف و کوز ابری [6]، بسکندر فرستاد، و در شاهنامه نام او کید [7] هندو گفتست، و آن قصه خود در روزگار سکندر گفته شود، پس چون خبر برهمن بهندوان رسید، ففند کسی را به سامید فرستاد برادرش را تا بزمین [8] منصوره رود، و مهره پارتی [9] را بیرون کند از آنجایگاه که بهمن فراز گرفته بود، و بجای آتش کده بت خانه سازد، سامید، ملک هندوستان هال را بخواند،

______________________________

[ (1)] کذا. و این لهجه ایست از دریا

[ (2)] در عبارت تزلزلی است.

[ (3)] کذا و ظ: هندوی

[ (4)] بعد از این کلمه در اصل عدد 250 نوشته شده است. مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار متن 119 باب الثانی عشر در

ذکر پادشاهان هندوان و نسب آنان از آنچ بما رسیدست

[ (5)] کذا؟ معنی طبیب دراز معلوم نشد.

[ (6)] فردوسی جام آورده است- کوز مخفف کوزه است و معرب آن هم هست- معنی کوز ابری کوزه بوده است که بخودی خود از هوا آب فرو میکشیده است و هر چه از آب آن میخوردند باز آب میداده است مانند ابر- و در شاهنامه آنرا جامی نامیده است باین صفات.

[ (7)] مسعودی: کند (مروج الذهب طبع قاهره ص 127 ج اول)

[ (8)] ظ: برادرش تا بزمین، و اصل: را با برهمن.

[ (9)] کذا .. ظ:

پارسی، بمناسبت عبارت [؟].

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 120

و با سپاه سوی مهره پارسی رفتند، و حرب کردند، تا هزیمت رفت اندر شهر، و مدت سه سال مهره در حصار بماند، چون هیچ روی پیروزی نبود، سربی [1] فرمود کندن، و جائی که آنرا قیاطسه [2] خوانند بیرون آوردند، پس بفرمود (78- ب) تا بر بام حصار چوبها بزمین فرو بردند، و سلاح اندر آن پوشیدند، و ترک [3] بر سر آن نهادند، برسان ایستادگان همی نمود. و خود با جمله سپاه بدان راه بر [؟]، و سوی ترکان شد و پادشاه وقت او را جائی داد، و بعد چند روز کلاغان بر سر ترکها همی نشستند، سپاه سامید گفتند این چه توان بود؟ و پس دانسته شد، در باز گشادند و مردمان شهر از رفتن مهره فارسی خبر دادند، و از پس چند سال سامید با پیروزی سوی کشور خود باز گردید، و بعد ازین کار اسکندر بهندوستان آمد ذکر فرزندان قفند: از پس قفند، پسرش آیند بپادشاهی بنشست،

و ولایت سند بچهار قسمت کرد، ملکی را؟ بعسقلندوسه؟، [4] بنشاند و دیگری را بولایت زور، [5] و آنچ متعلقست بدان، و سدیگر، ولایت سایند [6] ملکی دیگر را داد، و چهارم زمین هندوستان و ندمه [7] و لوهانه جداگانه دیگری را سپرد، و این از پس هال بود، چون روزگار آیند سپری شد، پسرش راسل پادشاه گشت، و مدتی بماند تا، یکی مرد بوی برخاست و او را از پادشاهی بیرون کرد راسل بناحیت جنوب آمد، و آنجا مقام گرفت، و او را دو پسر بود یکی را نام روال و دیگر بر قماریص خرد بود، حدیث روال و بر قماریص: چون راسل بمرد مهتر پسرش پادشاهی بگرفت، چنان بود که دختری بود از فرزندان ملک، با عقل و خردمند، و دانا آن چنان حکم

______________________________

[ (1)] سرب- بفتحتین. یعنی نقب

[ (2)] معنی این کلمه معلوم نشد ظ: و بجائی که آنرا قیاطسه خوانند بیرون آوردند یعنی سر نقب را به قیاطسه بیرون آوردند. اما چنین جائی در مسالک و ممالک دیده نشد.

[ (3)] ترک بفتح اول بمعنی کلاه خود

[ (4)] در صفحه 108 عسقلند ضبط شده و این نام در جغرافیاهای قدیم عربی و فارسی دیده نشد.

[ (5)] زور صنم کان فی بلاد الساور من ارض السند من ذهب مرّصع بالجوهر (یاقوت) جز آن چیزی دیده نشد.

[ (6)] یاقوت گوید: ساتیدما ... بعد الالف تاء مثناه مکسوره و دال مهمله مفتوحه ... قال العمرانی هو جبل بالهند لا یعدم ثلجه ابدا و انشد: و ابرد من ثلج ساتیدما (*) و اکثر ماء من العکرش.

[ (7)] ظ: ندهدک ص 118 ح (1) لوهانه معلوم نشد

مجمل

التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 121

کردند که هر کس که این دختر زن او باشد بر چهار اقلیم پادشاه گردد، و همه ملوک و مهتران هندوان خود را بر دختر عرض کردند، کس را نپسندید مگر بر قماریص را، و او سخت نیکو روی بود، چون بر قماریص او را بیاورد، برادرش گفت چون ترا پسندید مرا پسندیدست، و کنیزک [1] را بستد. بر قماریص با خویشتن گفت این کنیزک مرا بدانش برگزیده و به از دانش هیچ کار نیست، و تن در آموختن داد، و خاست و نشست او با فرزانگان و برهمنان بود، تا چنان گشت که او را همتا نبود، پس آن متغلب که پدر ایشان را بیرون کرده بود، چون خبر کنیزک بشنید، گفتا ایشان بدان جایگاهند که چنین توانند کردن، و سپاه آورد، و روال را هزیمت کرد، پس [روّال] با برادران و مهتران جمله بر کوهی رفتند که آنجایگاه، بر قلعه استوار ساخته بود، و راهبانان بر سر کوهی بنشاندند، و ایمن گشت، پس چنان افتاد که این دشمن کوه را بحیلت بستد، و قلعه را حصار گرفت، و نزدیک رسانید بستدن، پس روال کس فرستاد و [از] این ملک صلح خواست [وی] گفتا این کنیزک را بمن فرست، و هر مهتری دختری بفرستد، تا من بر سالاران خویش بخشم، (78- ب) و از آن پس باز گردم. روال فروماند، و او را دستوری بود بهر دو چشم کور، نام او سفر، گفتا چه بینی اندرین کار، وزیر گفت آن به که زنان بدهی و جان با تو بماند [و چون جان باشد] تدبیر دشمن توان کرد،

چون جان برفت فرزند و زن و خواسته چه کار آید، و دلبرین [2] بنهادند. اتفاق را بر قمایص اندر آمد و آفرین کرد، پس گفت من هم از آن پدرم که ملک می باشد، اگر از رأی خویش مرا آگاه کند باشد که مرا تدبیری باشد در آن، و بکودکی من نباید نگرید. پس ایشان او را آگاه گردند ازین سخنها، بر قماریص گفتا صواب آن می بینم که من جان خویش فدای ملک کنم، بفرمای تا مرا بیارایند برسان زنان و همه مهتران را بفرمای تا پسران را همچنین برسان

______________________________

[ (1)] در حاشیه کتاب همه جا برابر کنیزک دختر نوشته است. و کنیزک مصغر کن است که در زبان پهلوی بمعنی زن باشد و کنیزک بمعنی زن خرد است که دختر باشد.

[ (2)] کذا فی الاصل یعنی:

دل بر این:

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 122

کنیزکان بیارایند، و ما هر یکی کاردی بزیر موی پنهان کنیم، و ما را بفرست و بوق زنی را [با ما] [1] پنهان [همراه] کن، چون ما را پیش ملک برند، مرا گویند آن کنیزکست، ملک از بهر خود بازدارد، و دیگران بمهتران بخشد، پس چون ملک خواهد که با من خلوت کند، بدان کارد شکمش بدرم، و بفرمایم تا بوق زن بدمد، مهترزادگان چون آواز شنوند دانند که من کار کردم، ایشان نیز همچنان کنند، و همه مهتران سپاه دشمن کشته شوند، و تو ساخته باش با سپاه، چون خروش بوق شنیدی بیرون آی، تا سپاه دشمن (79- آ) را سپری کنیم. روال شاد گشت بدین سخن، و همچنان بکردند، و راست آمد، و از آن دشمن سواری

نرست، و همه را بکشتند و از کوه بیفتادند [2]، و کار روال بزرگ گشت، پس روزی روال دستور را گفت تدبیری نیکو ساخت بر قماریص، و بزرگ نصیحتی بجا آورد، سفر گفتا چنین است نیکو برآمد، و لیکن من ایذر [3] چیزی همی بینم، گفتا چیست؟ سفر گفت آن مرد که چنین تدبیر داند کرد و دشمنی بدان صعبی هلاک کردن، بر وی ایمن نتوان بود، و جز هلاک کردنش درمان نباشد، روال گفت مرا دل ندهد که او را بد کنم، سفر گفت پس مردمان از وی ببر، تا هیچ نتواند کردن، و دستش کوتاه گردان. روال همچنان کرد، و بر قماریص دانست که این کار دستور است، و او را وزیری بود دانا از آن پدرش، بر وی [4] سکالش کرد [رأی بر آن افتاد] که خود را دیوانه سازد، و با هم میعادها نهادند که بیرون شهر بشب اندر یکجا جمع شوند و با هم تدبیر سازند، پس بر قماریص جامه بر خود بدرید و ببازار آمد برسان دیوانگان، و این خبر ببرادرش رفت، سفر را بخواند و گفت شغل بر قماریص خدای از ما بر گرفت که دیوانه گشت، نیک بود [که] او را بد نفرمودیم، سفر گفت مرا با برادر تو هیچ دشمنی نیست، بلی [5] (79 ب) صلاح تو را گفتم، و این دیوانگی نیست که زیرکی تمام است، که درین زمانه بدانش او مرد نیست، و اگر

______________________________

[ (1)] اصل: بوق زن را ... و بقیاس اصلاح و اضافه شد

[ (2)] ظ: بیفکندند

[ (3)] اصل: اندر، ایذر یعنی: اینجا- و لعل: من بدین کار اندر

[ (4)] بروی یعنی:

با وی، وبر بمعنی بادر نثر قدیم فراوانست ر ک: تاریخ سیستان مقدمه مصحح.

[ (5)] ظ: بلکی، بمعنی بلکه

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 123

خواهی که ترا حقیقت شود، کسی را فراز کن تا بنگرد، و همچنان کردند، بر قماریص چون شب درآمد بصحرا دست و روی بشست و نماز میکرد، جاسوس بر درختی بود، درخت بجنبید، سایه او بمهتاب اندر [افتاد] چون بر قماریص بدید دیگر باره جامه بر خود پاره کرد، و پای برهنه دویدن گرفت، خروشان، جاسوس باز آمد و ملک را بگفت، دستور گفت وی را بدیده باشد، و برین چندی برآمد، پس شبی بر قماریص و دستورش در بتخانه خفته بودند، بر قماریص از خواب بیدار گشت، گفت در خواب دیدم که بر آسمان شدم و ماه را روشنائی برفت، من آنرا نعلین کردم و بزیر آمدم، و آب چهار دریا باز خوردم، وزیرش گفت زود باشد که پادشاه جهان گردی. بر قماریص دیگر باره سر در خواب کرد، وزیرش برخاست و عصائی [1] بهمه قوّت بر ساق بر قماریص زد [بر قماریص] برجست و خواست که او را بکشد، وزیر بجست. بر قماریص را از درد خواب نبود. چون روز گشت دستور گفت از بهر آن کردم تا خوابی دیگر نبینی، نخسبی و آن خواب را باطل نکنی، پس روز گرما هنگام پای برهنه در شهر می گردید، بدر سرای ملک رسید، (80- آ) کس را نیافت که منعی کند، اندرون رفت، برادرش روّال و کنیزک بر تخت نشسته بودند و نیشکر همی خوردند، چون او را بدیدند گفت حاجبان بر در این سرای نبوده اند که این مسکین

اندر یارست آمدن [و] دلش بر وی بسوخت، پس از آن پاره نیشکر او را داد، بستد و از آن پوست که افتاده بود برگرفت، و بدان همی خراشید یعنی که پاک همی کنم، ملک چنین دید، دانست که پاک کرده همی خواهد، کنیزک را گفت* و بدان همی خراشید روّال گفت* [2] این کارد ویرا ده تا پاک کند، کنیزک برخاست و کارد بر قماریص را داد، و بدان نیشکر پاک کرد و از پنهان می نگریست، چون ملک غافل شد، بر قماریص بجست، و کارد بر ناف ملک زد و تا سینه او برشکافت، بعد از آن پایش بگرفت و از تختش بزیر کشید، و همان وزیر را بخواند، و مردمان را و به پادشاهی بنشست و مردمان آفرین کردند، و ملک را بسوختند. و کنیزک را باز گرفت و بزن کرد، و همه کارها استقامت یافت، پس سفر وزیر را بخواند و گفت

______________________________

[ (1)] اصل: عصای. رسم قدیم آنست که یای مجهول که پس از یا یا همزه درآید از خط بیندازند. چون: جای و جائی و عصای و عصائی

[ (2)] این جمله زاید است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 124

دانم که همه تدبیرها تو کردی برادرم را در کار من، اما بر تو اعتراض و عیب نیست، و لیکن خدای چنین خواست که این پادشاهی مرا باشد، اکنون تدبیر مملکت همی کن چنانک (80- ب) برادرم را، سفر گفتا راست گوئی من کردم همه، نه آنرا که مرا با تو دشمنی بود، اما نصیحت برادرت را جستم و صلاح او را، و اکنون نیت کرده ام که خود را بسوزم، از

من چنین کار نیاید، چنانک بزندگانی با وی بودم با مرگ هم با وی باشم، بر قماریص گفت اکنون خواهم که مرا کتابی سازی اندر کار پادشاهی و سیاست و عدل، گفتا فرمان بردارم و سفر کتابی ساخت که آنرا ادب الملوک خوانند، و نسخت آن درین کتاب ترجمه کرده است که من اختصار را ننوشتم [1]، چون پرداخته شد پیش بر قماریص آورد و برخواند، و همه بزرگان خیره شدند و آفرین کردند، پس برفت و خود را بسوخت، و کار بر قماریص بزرگ گشت اندر پادشاهی، و آخرین پادشاهی که جمله هندوستان بفرمان او بود این بر قماریص بودست، چنانک یافتیم جمله اصول نقل کرده شد.

و غیره بر این سیاق نیست.

[ (4)] سنی: تورس (ص 55)

[ (5)] در سنی ملوک لفظ (شرق) نیست گوید و غلب الملوک. (ص 55)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 125

اوّل از اول بیست و هفت سال از عمر او گذشته، و از بعد آن که اسکندر فرمان یافت، یونانیان از شهر سکندر و حکیمان که آنرا مقدونیه [1] گویند پادشاهی فراز گرفتند، و اندر تاریخ طبری خوانده ام که چون اسکندر از جهان برفت او را پسری ماند نام او اسکندر روس. [2] پس ارسطو و فلاسفه یونانیان برو جمع شدند [3] تا او را بپادشاهی بنشانند، گفت نخواهم، و از میان مردم بیرون رفت، و بکوهی مقام گرفت بعبادت کردن خدای تعالی، و یونانیان خیره گشتند، پس یکی از اهل بیت او بنشاندند نام او [بطلمیوس بن] ارغوش [4]، و بزبان رومی پادشاه را بطلیموس خوانند، و اشتقاق آن از حرب گرفته اند، [5] و اول این مرد بود که بر یونان و مصر و بهری از مغرب بطلیموسی کرد، و سیاقت برین جمله که نوشته شود از تاریخ حمزه [است وی] چنین گفتست که این شرح از مردی رومی او را معلوم شد دبیر و کتاب خوان، که فراش احمد بن عبد العزیز [بن ابی] دلف بود، او را با سیری بیاورده بودند و پسری بودش سخت عظیم دانا و منجم و او را در لشکر سلطان نمر [6] گفتندی پس هر چه پدرش از کتابهاء خویش خواندی او تفسیر همی کرد، تا این قدر (81- ب) معلوم شد بدین تفصیل و السلام.- [7] بطلمیوس بن ارنب خلیفه بعد از اسکندر چهل سال

بطلمیوس بن اغوش [8] دوست دار

______________________________

[ (1)] اصل: قدونیه ... حمزه: ملک الروم بعد الاسکندر الیونانیون ملوک مقدونیه و هی مدینه الحکماء بارض الروم (سنی ص 45).

[ (2)] اسکندروس (طبری- لیدن 1- 1 ص 702)

[ (3)] در طبری ذکری از ارسطو و فلاسفه یونانیان نیست. گوید: و لما مات الاسکندر عرض الملک من بعده علی ابنه اسکندروس فابی و اختار النسک (طبری 1- 1 ص 702)

[ (4)] طبری: بطلمیوس بن لوغوس (ص 702) حمزه: بطلمیوس بن الارنب ... ثم ملک بطلمیوس بن لعوس (ص 45) ابو الفدا: بطلمیوس سشوس (ن: سشون) ابن لاغوس و کان یلقب المنطقی (قاهره ج 1 ص 62)

[ (5)] این جمله و توجیه در حمزه و طبری و مسعودی نیست ولی ابو الفدا ذکر کرده: البطالسه و هم ملوک الیونان و کان یسمی کل واحد منهم بطلمیوس و هی لفظه مشتقه من الحرب معناها اسد [ن: اشد] الحرب .. (قاهره ج 1 ص 62)

[ (6)] حمزه: یمن (ص 48)

[ (7)] از اینجا عین نقل حمزه است که با طبری و ابو الفدا و غالب مورخین در نام و سال پادشاهی و تقدیم و تاخیر تفاوتهائی دارد، و ما فقط با متن حمزه تطبیق خواهیم کرد هر کس خواهد میتواند بسایر کتب مراجعه کند.

لیکن باید دانست که حمزه شرحی که از مرد رومی گرفته و در متن هم نقل شده ظاهرا مربوط بملوک روم است نه ملوک یونان و خلفای اسکندر. ر ک تاریخ سنی (ص 45- 48)

[ (8)] حمزه: لعوس.

ر ک: حاشیه 4

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 126

پدر، سی و هشت سال. بطلمیوس صانع بیست و شش سال.

بطلمیوس محب الاب هفده سال. بطلمیوس که نجوم نیکو دانست بیست و چهار سال. بطلمیوس محب الام سی و پنج سال. بطلمیوس صانع دوم بیست و نه سال. بطلمیوس مخلص هفده سال. بطلمیوس اسکندری ده سال. [1] بطلمیوس؟ حنرال؟ [2] هشت سال. بطلمیوس حدیدی هشت سال.

؟ بطلمیوس [3] سی سال. قلوبطریا بنت جد [4]؟ بیست و دو سال. جملت سیزده تن بودند و پادشاهی کردند سیصد و چهار سال [5] از جمله این جماعت بطلمیوس محب- الابان [6] بودست که بنی اسرائیل [را] مدتی برده کرد و از فلسطین بجانب یونان برد، و پس از آن رها کرد، و آلات زرین داد تا بر آسمان [7] بیت المقدس بیاویزند، و در روزگار او ملک شام انطیاخوس بود، و شهر انطاکیه وی کرد، و آن شهر بدو باز خوانند، و این بطلمیوس بکارزار او رفت و او را بشکست و صانع آن بود که عزم کرد بکارزار انطاخیوس، بعد از آن خبر مرگ او بشنید. [و] ملکت (82- آ) شام اضافت کرد، و مستولی شد بر شامیان، و محب الام، در عهد او اسکندر روس [8] پسر انطاخیوس [9]

______________________________

[ (1)] حمزه: عشرین سنه.

[ (2)] ظ: حیران حمزه: حدیدی. طبری: الذی اختفی عن ملکه، ثمان سنین.

ظ: این یک نفر در متن اضافه بر نسخه چاپی حمزه نوشته شده چه بعد (حدیدی) را دارد.

[ (3)] ظ:

گربزه. حمزه: خبیث:

[ (4)] ظ: قلوبطرا. حمزه: فلوبطرا بنت مخه طبری: قالوبطری. (ص 703)

[ (5)] این حساب درستست، لیکن در تاریخ سنی ملوک الارض چاپ برلن ظاهرا اشتباه شده و (بطلمیوس حیران هشت سال) را انداخته و بطلمیوس الاسکندری را هم بیست سال

نوشته، و در آخر جدول گوید. این سیصد و چهار سال است از برای سیزده پادشاه، در صورتی که در جدول حمزه 12 نفر است و سیصد و شش سال. و ازینرو معلوم میشود جدول متن درستست و نسخه چاپ برلن غلط دارد چه بحساب متن سیزده نفرند و سیصد و چهار سال مدت آنهاست.

[ (6)] قدری سیاه شده لیکن درست خوانده میشود، و این لقب در جدول حمزه و سایر جداول نیست، در حمزه: محب الاب است، ابو الفدا: بطلمیوس الثانی و اسمه فیلوذفوس و معناه محب اخیه و ملک ثمانیا و ثلثین سنه و هو الذی نقلت له التوراه ... و هو الذی عتق الیهود الذین و جدهم اسری لما تملک ... فاعتقهم کلهم و امرهم بالرجوع الی بلادهم ... و ارسل رسولا و هدایا الی بنی اسرائیل المقیمین بالقدس .. الخ (ص 35- 62) بعلاوه در حمزه دو محب الاب آورده که در متن یکی را دوست دار پدر و دیگر را محب الاب ضبط میکند، طبری القاب را ترجمه ننموده و این شخص را که ظ دومین بطلمیوس باشد: دمیایوس (ج: وینایوس و میانوس) ضبط کرده ولی ذکری از اسارت بنی اسرائیل در عهد بطالسه و آزادی آنان ندارد. متن از فصل چهارم سنی ملوک نقل میکند.

[ (7)] بمعنی: آسمانه، یعنی: سقف

[ (8)] حمزه: اسکندروس.

[ (9)] مراد: انطیوخوس است که انطیاخوس هم مینویسند. و امروز انتیوکوس گوئیم.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 127

عزم کرد که مملکت شام او را باز گیرد، یونانیان او را بکشتند، و دیماطرنوس پادشاهی شام بگرفت، و قلوفطرا [1] زنی بود علم دوست، و همواره

کتب افلاطون و بقراط و دیگر حکما جمع کردی و خواندی، و پس ازین جماعت پادشاهی با رومیان افتاد، که ایشان را صوفرمانرا [2] خوانند، و چنان شنیده ام از لفظ معتمدی که اندر زمین یونان [حکیمی] بود ازین حکیمان معروف، افلاطون یا دیگری، و اللّه اعلم، که ذکر تحقیق نامش بر خاطرم فراموش گشتست [و] دانسته بود که آب دریا غلبه خواهد گرفت، و اغلب جزیرهاء یونان بحر گردد، و روزگار آن شناخته بود، از علم نجوم، پس کتابی سخت [3] برساخت، بر علمهاء شریف، و در آنجا گفته بود که چنان یافته ام که بفلان سال اندر فلان ماه، من زنده گردم بفلان جای که مرا دفن کنند و بسیاری علوم پیدا کنم اندر عالم، واجبست بر پادشاه وقت و حکیمان و بزرگان و رعیت که اندرین روزگار از جمله زمین یونان بدان جایگاه جمع شوند تا عجایب بینند، پس این کتاب در زمین بپراکند و شاگردان خویش را و پادشاهان را همین سخن بگفت و بدان جایگاه رفت (82- ب) که نشان داده بود جزیره سخت عظیم بلند و خوش جایگاه بگزید، و پس بفرمود تا بر سر آن قبه کردند، تا اثر آن بجای ماند، و وصیت کرد که او را در آن قبه دفن کنند، و بوقت مرگ همچنان کردند و اندر دانش او بی گمان [4] بودند، و خداوندان عقل متحیر، تا این سخن چون تواند بود، و این کتاب همی خواندند چشم بر آن روزگار نهاده، چون سالها بسیار بگذشت، و وقت فراز رسید، آوازه در افتاد و علما [ء] وقت متحیر تا چون تواند بودن، و پادشاهان و رعیت جمع

شدند بسیاری، و عوام چشم همی داشتند که این ساعت زنده گردد، و همه بر آن جزیره و قبه جمع آمدند، پس چون آن وقت و آن ساعت فراز رسید، دریا بجوشید و موج زد

______________________________

[ (1)] اصل: قلوفطرا. قلوقطرا، هم خوانده میشود- صحیح: قلوفطرا. معرب کلئوپترا

[ (2)] حمزه: ملوک یقال لهم ولد صوفر و الاسرائیلیون یدعون ان صوفر هو الاصفر بن ... اسحق (سنی ص 46) و الظاهر: صوفریان

[ (3)] ظ: سخت بزرگ ساخت.

[ (4)] بی گمان، لغت پهلوی است اصل آن: اپی گومان، یعنی صاحب یقین. بمعنی وصفی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 128

و همه یونان آب گرفت و دریا گشت، مگر آن جزیره، پس بدانستند که حکیم این حادثه دانسته بود، و بحکمت ساخته این کتاب، و سخن زنده گشتن، که اگر گفتی آب غلبه خواهد گرفت. بر آن اعتمادی زیادت نکردندی، خصوصا عوام الناس که اگر نه از بهر تعجب زنده شدن بودی نیامدندی، و بودند از آن مردمان که از صد و دویست فرسنگ آمده بودند بدین کار، و زمین یونان بحر گشت مگر اندکی، و بجز این جماعت که؟ بجزیره؟ آمده بودند کس نماند [ز] همه غرق شدند، و بسیاری (83- آ) بر روان حکیم آفرین کردند، و ذکر آنکه بچه روزگار بود و کدام حکیم [بود] حقیقت معلوم نبود.

اغسطس بوده است [3] [و] اوّل پادشاه ایشان که او را قیصر خوانند این اغسطس بودست، و از آن روزگار نام قیصری بریشان بماند، و معنی قیصر آنست که از شکم مادرش بیرون آوردند، و چنان بود که مادرش بمرد، و او در شکمش بود، حکیمان چون بدانستند که کودک زنده است شکم مادرش بشکافتند، و او را بیرون آوردند. مدینه قیصاریه وی بنهاد، چون چهیل [4] و هشت سال از ملک او برفت، عیسی علیه السلام از مادر بزاد، و زکریا پیغامبر علیه- السلام، و اللّه اعلم. مملکت طباریس: [5] بیست و دو سال بودست، و اندر روزگار او عیسی علیه السلام بر آسمان بردند، بعد از آن سه سال در پادشاهی بماند، مملکت طباریس [6] (83- ب) چهار سال بوده است و او را هیچ ذکری نخوانده ایم که از آن چیزی

______________________________

[ (1)] متن: که اسرائیلیان.

[ (2)] اصل: اعسطش حمزه: اغسطس قیصر

[ (3)] این جمله از ستاره زایدست

[ (4)] کذا فی الاصل

[ (5)] حمزه: طباریس اصل طیاریس

[ (6)] حمزه: طباریس عابس. اصل طباریس

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 129

نقل شایستی کردن. مملکت فلودفس [1] چهارده سال بودست، یعقوب بن زبد [ی] الحواری را وی [به] گشت [2]، و اوّل ملکی بروم که صنم پرستید از پس عیسی او بود، و کشتن ترسا آن مباح کرد. مملکت نیرون: بیست و چهار سال بودست، و او بودست که [شمعون و] [3] یونس و جماعتی را که بر دین عیسی بودند علیه السلام بکشت. مملکت طاسیس، و استسیانوس [4]، بمشارکت سیزده سال بودست، جهودان درین روزگار [به] بیت المقدس عاصی شدند بر ایشان، و سه

[5] هزار مردان جهودان بکشتند و زن و فرزند برومیه آوردند، بغارت اندر اوّل سال، و بدین عهد اندر بود برخاستن بلیناس مطلسم، و من آنرا به کتابی تازی اندر یافتم، و این جایگاه درآوردم، که بعهد نام این ملک گفته بود.

چنان روایت کرده است که بلیناس بن بطاس (؟) را پدر بمرد، و مادرش عظیم درویش بود، و آن جایگاه کنیسه بود که به سالی یکبار درش بازگشادندی روز عیدی که رسم بود ایشان را، و بسیاری بتان بودند در آن کنیسه نهاده، پس همه کس کودکان را آنجا بردندی، و هر کودکی جائی [6] که خواستی پیش بتی بنشستی، تا (84- آ) دانستندی که از آن کودک چه صناعت و کار خواهد آمد، که این تجربت کرده بودند، پس چنان افتاد که مادرش بلیناس را آنجا برد، بلیناس رفت و پیش بتی بیارامید که تعلق بعلم نجوم و فونها و سحر و صناعتها [ء] بزرگ داشت، و جماعتی در آن ایام بودند اهل آن علم و صناعت، مادرش بلیناس را پیش ایشان برد، قبول نکردند، از بسیاری شفاعت و زاری که کرد [و] گفتا خدمت کننده باشد که سخت ضعیفم و بد حال، و شما را ثواب باشد، آخر رضا دادند و گفتند ایذر همی گردد، [7] و مدّت هفت سال برآمد، و بلیناس عظیم زیرک بود، و صاحب اقبال، بسیاری علم آموخت دزدیده، و

______________________________

[ (1)] از حمزه اصل: فلورقس

[ (2)] کذا حمزه اصل: روای گشت.

[ (3)] از: حمزه

[ (4)] حمزه:

طاطس و استسیانوس اصل بی نقطه است

[ (5)] حمزه: ثلثه آلاف اصل: سیصد.

[ (6)] اصل: جای

[ (7)] در اصل روی یاء همی دو نقطه

گذاشته و این هم نوعی از املاست که درین کتاب مکرر دیده شد که نقطه یا را روی آن مینهد. و در زیر (ایذر همی) نوشته شده بترکی: توک طور معی؟ ..؟ نوک ملورمغی؟ نامفهوم. و معنی متن روشنست و ایذر همی گردد. یعنی اینجا بگردد و راه برود.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 130

حکیمان او را محلی ننهادندی، که چیزی از نهان وی گویند، و نسخت کتابها برداشت، پس چنان افتاد که عید ایشان فراز رسید، و همه خلایق بکنیسه جمع شدند، بلیناس رفت و پیش آن بت بنشست، تا چیزی خواند از علم، جماعتی از بزرگ زادگان بر وی خواری کردند از خداوندان تعلیم، و گفتند تو از کجا اوبلیناس را براندند، برخاست و از پس آن بت مهین رفت (84- ب) از غم، و آنجایگاه خوابش ببرد. [1] چنین روایت کند که در این کنیسه شیطانی مقام داشت از بقیت خداوندان علم، که اندر عهد سلیمان پیغامبر علیه السلام بودند، و عادت چنان بود کچون مردم بیرون آمدندی، در کنیسه سخت گشتی تا سالی دیگر همان وقت گشاده شدی [و] کس ندیدی چون مردمان بیرون رفتند، در کنیسه سخت گشت و شیطان پیش آن بت بزرگ بنشست، و کتاب علم و فسونها بزبان جنی همی خواند بآواز بلند، بلیناس بیدار گشت، و دل و هوش بدو سپرد و همی شنید، و بهری [2] یاد گرفت، چون تمام بخواند، بلیناس از پس صنم بیرون آمد، شیطان گفت چه کسی و ایذر چه کار داری، که این ساعت بسوزمت بآتش؟ بلیناس زاری و ضعیفی و بیچارگی گفتن گرفت، و کم خردی و درویشی،

و گفت اگر مرا بکشی سخت نیکو کرده باشی تا از محنت روزگار باز رهم و خلاص باوم [3] شیطان را رحمت آمد بر وی، گفت برو اکنون از ایذر! بلیناس گفت یکی بتفضل اندر طالع من نگر تا مرا محنتها چه خواهد رسیدن، پس کتاب را بنگرایید [4] آن شیطان، و طالع ساعت را (85- آ) [و] بلیذس را گفت واجب کند که مادرت همین ساعت بمردست است، و ترا چنین می نماید که کارت بزرگ گردد، و پیش پادشاهان منزلتی یابی، بلیناس گریه آغاز کرد و گفت چه باشد اگر این دفتر یک لحظه بعاریت بمن دهی تا در آن بنگرم و پس هر چه خواهی بکن اگر بکشی و اگر بسوزی، شیطان او را بانگ

______________________________

[ (1)] درین عبارت سقطی است.

[ (2)] اصل: بهتری. بهری یاد گرفت یعنی بخشی و قسمتی از بسیار

[ (3)] لغتی است از: یابم

[ (4)] در اصل چنین بوده بعد الف را خط زده اند و بنگریید کرده اند و در حاشیه بخط قدیمی دو سه سطر بوده که بصحافی بریده شده و چیزی معلوم نمیشود. ظ: بنگرید.

یا اینکه بنگرایید لهجه ایست از بنگرید که معروف نیست؟

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 131

برزد و بیم نمود، [1] تا از بس زاری که بلیناس بکرد، شیطان کتاب او را داد، و گفت همین زمان بنگر و مرا ده، و بلیناس کتاب بستد و همی نگریست آنچ خواست، شیطان گفت پس اکنون بازده بلیناس گفت: اگر همین ساعت بیرون روی، و اگر نه فسونی کنم که ناچیز گردی! [2] شیطان بترسید و در دست و پای بلیناس افتاد، و زاری کرد و گفت

مرا بگذار تا هم ایذر باشم و من خود دیده بودم که این کتاب از من برود اما بتو گمان نبردم، اکنون رحمت کن، بلیناس گفت روا باشد، و افسون بخواند در باز شد از آن کنیسه، و او بیرون آمد، و مردمان خیره شدند که آن عادت نبود، پس بلیناس با پیش استادان آمد و هیچ پیدا نکرد، و ایشان بشب اندر فسونها کردندی، و زنان مهتران (85- ب) نیکوروی را بافسون بیاوردندی، و بساقی گری بداشتندی، این شب گفتند ما را فلان زن باید، و افسون خواندن گرفتند [3] بلیناس افسونهاء استادان باطل کرد، و کس نیامد، ایشان همه خیره بماندند، و گفتند این چه تواند بود؟

و عاجز شدند، بلیناس گفت آزمودن را یگانست، ایشان گفتند روا باشد، بلیناس فسون برخواند، و آن زن همان ساعت بیامد بی خویشتن، و تا روز شراب همی داد، پس برفت، و استادان از بلیناس عظم خیره ماندند و حسد در ایشان کارکرد پس از بلیناس درخواستند که ملک طاسیس [4] را بافسون بیارد تا ایشان را ساقیی کند، بلیناس گفت دانم که درین چه اندیشیده اید، و لیکن من این کار بکنم و همچنان کرد، و ملک بی خویشتن تا سحرگاه ساقیی همی کرد، و پس دستوری دادندش، گفت این در خواب می بینم، برفت مانده گشته و بخفت همچنان با موزه، چون برخاست از کسان پرسید که مرا چه افتاد دوش، گفتند ندانیم تو بشب اندر خاستی مدهوش و موزه پوشیدی و برفتی تا سحرگاه، پس یاد آمدش که نشانی در موزه نهاده بود، باز جست و بیافت، و حقیقت

______________________________

[ (1)] در اصل: هم نمود

[ (2)] این طریق جمله شرطیه

که (اگر) اول را بمعنی (باید) آورند در ترجمه بلعمی زیاد دیده میشود و در تاریخ سیستان هم بنظر رسیده است و امروز در این جملات شرطیه قسمت اول را منفی آورند و (اگر نه) ثانی را حذف کنند و یا بجای (اگر) اول (باید) آورند

[ (3)] اصل: گرفتن.

[ (4)] ظ: حمزه: طاطس.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 132

شدش که نه در خواب دیده است، و گمان برد که کار حکیمان و فسون گرانست، کس فرستاد و ایشان را بخواند و از آن کار بپرسید، استادان بلیناس را پیش ملک اندر سپردند، و گفتند ما نخواستیم، وی کرد و فسوس [1] داشت [2] (86- آ) بر ملک، بلیناس گفت من کردم، و ایشان فرمودند، لیکن مقابلت این کار را چیزی سازم که در عالم کس را نباشد، پس طلسمی کرد که از هر؟ چهار؟ سامان که دشمن آهنگ ایشان کردی سوار طلسم از آن روی حرکت کردی، و آواز جلاجل برخاستی، ملک بدان شادمان شد، و سالها بماند تا بعهدی که زن پادشاهی، وقت [3] از دریا جوهری همی خرید، ملک بحرین گفت بها از آن جلاجل سوار یکی همی خواهم، و آن مالها که ببهاء آن همی دادند نستد، زن فریفته شد، و از آن سوار جلاجل برکند و بفرستاد، و آن طلسم باطل گشت، پس آن [4] ملک با سپاه قصد حرب کرد و آن شهر خراب کرد و پیروزی یافت، و آنرا قصهاست، پس کار بلیناس بزرگ شد، و برومیه، و عموریّه، و مصر، و بسیاری [شهرها] طلسمها کردست بدفع هر چیزی، که پادشاهان اندر خواستندی، و بر سر مناره اسکندریه

آینه هم وی ساخت، و هر یکی را عل حدّه [5] قصه هست، که چه ساخت، و چه سبب را، [6] و طالعی عظیم داشت درین کار، و بسیار از صنعهای او هنوز بجایست، و از بعد صد و بیست سال از عمرش بشهر مصر بمرد. و اندر کتاب همدان چنان خوانده ام که قباد او را بفرستاد بدفع آفات، شهرها را طلسم ساختن، و بهمدان سرما و کژدم و مار را طلسم کرد [ا] ند [ر] آن شیر سنگین که پیداست

______________________________

[ (1)] فسوس و افسوس بمعنی استهزاست.

[ (2)] در حاشیه این صفحه طلسمی اعدادی در حاشیه و سطوری در زیر آن بوده که محو و ضایع شده است

[ (3)] وقتی را با حذف یاء تنکیر نوشته

[ (4)] در اصل:

پس از آن ملک

[ (5)] املائی از (علی حده) و در خراسان بجای علی حده، علی حدّه گویند

[ (6)] ر ک:

الاعلاق النفیسه طبع لیدن ص: 126 (بلونیوس الحکیم) و البلدان لابن الفقیه طبع لیدن ص: 212- 214 240- 246- 265- 266- 274- 292 (بلیناس الحکیم الرّومی) و کارهائی که در ایران کرده است بامر قباد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 133

و دیگری [1] که در زیر (86- ب) زمینست، و چون از مردم شهر ناخشنود بود و از همدان بخواست رفتن، در پایان کوه اروند طلسمی کرد که مردمانش همه مخالف یک دیگر باشند، و بدنهان، و هرگز موافقتی اصلی نباشد، و نفاق کنند با هم، و این حدیث همدان در قصه بلیناس ذکر ندارد و از تاریخ قباد و این [2] عهد بلیناس هم بسیار تفاوتست مملکت دومطانس [3]: پانزده سال بودست، آنست که

یوحنا را که انجیل نوشتی از حواریان عیسی بجزیره قنطوس راند و بازآورد، مملکت طرایانس [4] نوزده سال بودست، ویرا هیچ ذکر نیافته ایم بعد ازین قدر، مملکت آدریانس [5] بیست و یک سال بوده است، و هر چه از بیت المقدس آباد بود خراب بکرد، و نام ایلیا بر آن نهاد، اگر چه پیش از آن خود بود. مملکت انطیونس [6] بیست و سه سال بودست، مملکت مرقیس نوزده سال بودست. مملکت فودمس [7] سیزده سال بودست مملکت سوریس [8] هیجده سال بودست، [مملکت] افطسوس [9] پسرش هفت سال بودست.

افسطوتنس [10] دوم که جالینوس بعهد وی مرد، چهار سال بودست، مملکت اسکندر مامیاس [11] یعنی عاجز سیزده سال بود، مملکت مکسمس [12] سه سال بودست، مملکت عردیانس [13] شش سال بودست، مملکت فیلقن [14] (87- آ) شش سال بودست، مملکت دیقیوس دو سال بودست، و او همچنین ترسایان را همی کشت، و اصحاب الکهف از وی گریختند در غار، [15] مملکت غلس پانزده سال بودست، مملکت طردیس [16] یک سال بودست، مملکت اورسلین [17] شش سال بودست. مملکت ایرویس [18] هفت سال و شش ماه بودست، مملکت دملطانس [19] و نقساس [20] نوزده سال بودست، و ایشان

______________________________

[ (1)] دیکی با که در- هم خوانده میشود و ظاهرا آن طلسم دیگری که در زیر زمین است

[ (2)] ظ یعنی: تا این عهد بلیناس ...؟ و همه بلیناس را معاصر قباد دانسته اند- و درین جمله تزلزلی است

[ (3)] حمزه: دومطیانوس (ص 46)

[ (4)] اصل بی نقطه حمزه: طرایابس

[ (5)] ... حمزه: آدریانس

[ (6)] حمزه:

انطونیوس

[ (7)] حمزه: فومودس

[ (8)] حمزه: سویرس

[ (9)] حمزه: انطونیوس

[ (10)] حمزه: انطونیوس

[ (11)] کذا

حمزه: در اصل: ثانیا

[ (12)] کذا: حمزه

[ (13)] حمزه: غردیانس

[ (14)] حمزه: فیلقس

[ (15)] قسمت ترسایان و اصحاب کهف در حمزه نیست

[ (16)] حمزه: قلودیس (ص 47)

[ (17)] حمزه: اوربیلس

[ (18)] حمزه: ایرویس.

[ (19)]، (20) حمزه: دقلطیانس و مقسمیانس.- و اسامی متن همه بی نقطه است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 134

بعموریه نشستندی زیر روح خلج (؟) بر شصت فرسنگی از شهر قسطنطنیه، و پیوسته در [طلب] ترسا آن بودند و همی کشتند و اسیرشان همی کردند، مملکت فرویقس [1] پنج سال بودست، مملکت دفلطانس الثانی [2] بیست و دو سال بودست، جملت این طبقه بیست و نه [3] پادشاه بوده اند اندر مدّتی سیصد و هشتاد و دو سال [4] و دو ماه [5] طبقه دوم پادشاهی قسطنطین المظفر بن هلانی: مادرش: [6] سی و یک سال بودست، اول پادشاهی رومیه کرد، بس [به] بازونطیا [7] آمد، و آنرا دیوار کسید و دار الملک ساخت، و نام قسطنطنیه بر آن نهاد، و بت پرستی نگذاشت، و دین عیسی علیه السلام گرفت، و مادرش هیلانی از رها [8] بودست بعد هفت سال از ملک او بجانب فلسطین آمد، و کنیسهاء شام را بنا نهاد، و خشبه الصلیب از (87- ب) بیت المقدس باز آورد، [9] بعد؟ جهدها؟ به یافتن آن، و سوی پسر فرستاد، [10] و قسطنطین سیصد و دوازده سقف [11] را جمع آورد، تا شریعت عیسی را کتاب نهادند،؟ بعدّماکه؟

هیچ نبود، و همه روم ترسا شدند، و ارمندان همچنین کش ایشان گرفتند، و اندر

______________________________

[ (1)] اصل: بی نقطه حمزه: قرویقس

[ (2)] حمزه: دقلطانس عشرین سنه، (دو سال متن اضافه دارد)

[ (3)] در حمزه عدد پادشاهان

بیست و هشت است- ولی شماره سلاطین در متن بیست و نه است، مگر دو شریک (طاطس- استسیانوس) را یکی بشماریم زیرا گوید بشراکت پادشاهی رانده اند

[ (4)] هفتادهم خوانده میشود و حمزه سیصد و هشتاد و دو سال نوشته است

[ (5)] حمزه: شش ماه. و این درستست زیرا کسور متن شش است اما حسابی که از سالهای متن شده بحساب حمزه 375 و بحساب این کتاب 377 است و این جدول با طبری هم اختلاف دارد

[ (6)] حمزه: ثم ملک قسطنطین المظفر بن هیلانی و هی امه (ص 47) و باید عبارت متن چنین باشد:

بن هیلانی [و این هیلانی] مادرش [بوده است]

[ (7)] اصل: بارونطا (بی نقطه) ابو الفدا از قانون ابو ریحان نقل کرده: و لثلاث من ملکه انتقل من رومیه الی قسطنطینیه و بنی سورها و تنصر و کان اسمها البزنطیه فسماها القسطنطینیه. (قاهره ج 1 ص 67) حمزه: فانه ملک برومیه ثم انتقل الی بازونطیا فبنی علیها سورا و سماها قسطنطینیه و جعلها دار الملک (ص 50)

[ (8)] اصل: هیلادار درها حمزه: و لسبع سنین من ملکه خرجت امه هیلانی الرهاویه الی فلسطین و ابوه کان سباها من مدینه الرها ... (ص 50) ... رها و رهاء بضم اول و المد و القصر- شهریست از جزیره میانه موصل و شام بین آن و موصل شش فرسنگ و منسوب بدان را رهاوی گویند (یاقوت)

[ (9)] ظ: برآورد.

[ (10)] حمزه و دیگر مورخان گویند خشبه الصلیب را که پنهان بود کشف کرد و عید گرفت دیگر ذکری از ارسال آن بپایتخت روم نیست قتل الحمزه فامارت عن خشبه الصلیب ... و ظفرت بها و رسمت

علیها عید الصلیب (ص 50) کذا فی: ابی الفدا (ج 1 ص 67)

[ (11)] مخفف اسقف.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 135

سال بیست و یک از ملکش کنیسها کردند بسیاری اندر روم، و ترسایی بزرگ شد و اللّه اعلم مملکت قسطنطین [1] بن قسطنطین بیست و چهار سال بودست، اندر ملک وی هیچ معلوم نشد که از آر [ا] حوالی باز توان نمود، یا شرح توان داد. مملکت یولیانس برادرزاده قسطنطین دو سال و شش ماه بود، او دین ترسایی بگذاشت، و صنم پرستید، و اندر عهد شاپور به عراق رفت، و آنجا کشته شد، و شرح آن در قصه ملوک گفته شود، پس شاپور یکی را از بطارقه بریشان پادشاه کرد، از دست خویش. مملکت اوالس بن نواله [2] چهارده سال بود. مملکت بندمس [3] الاصغر چهل [و] دو سال بود. آنست که نسطور بطریق را که اسقفی بزرگ بود، لعنت کرد، و از شهر براند، و نسطوریان را به او باز خوانند از ترسا آن و بیشتر که از آن نسب باشند، و صاحب مذهب بود. مملکت مرقیانس و زنش بلحاریا [4] هفت سال بود، ایشان ترسایان یعقوبیان را لعنت کردند، و براندند. (88- آ) مملکت الیون [5] مهتر، ارمیانه [6] بودست، شانزده سال بود، مملکت الیون کهتر: پسرش یک سال بودست، مملکت ارسن ارمیاقی [7] هفده سال بود. و دین یعقوبیان داشت، پس مردی بغیبت او قسطنطنیه فراز گرفت، چون باز آمد پادشاهی از وی باز ستد، و آن متغلب را بگرفت، تا در زندان بمرد.

مملکت نسطاس از میانا مردم، [8] بیست و هفت سال بودست. و هم بر دین

یعقوبیان بود، و بمعموریّه بنا نهاد، گنجی بیافت اندران، که بر آن عمارت شهر خرج کرد، و زیادت آمد، بر کنیسها و دیرها بکار برد، از بسیاری، مملکت یسطینس [9] نه سال

______________________________

[ (1)] اسامی و سنین پادشاهی این سلسله چون سلسله قبل در طبری و کامل طوری و در مروج الذهب بطریقی و در ابو الفدا بطریقی دیگر است و اگر بنا بود حاشیه بنویسیم مفصل می شد، هر که خواهد مراجعه کند (طبری لیدن 1- 1 ص 741- 744.- ابو الفدا اسلامبول ج 1 ص 62- 69 مروج الذهب قاهره ص 130- 140)

[ (2)] حمزه: نوحاله.

[ (3)] حمزه: تیدوسیس

[ (4)] حمزه: مرقیانس و بلخاریا.

[ (5)] حمزه: الیون الاکبر و کان من اوساط الناس.

[ (6)] کذا و ظ: ازمنی- از ارمنیان بود، چه لئون اول ارمنی بوده است.

[ (7)] حمزه: زنین الارمیناقی ... فانه کان من بلاد الارمیناق ابو الفدا: زنبون،

[ (8)] ترجمه (اوساط الناس) حمزه است. از میانه مردم، بدون اضافت،

[ (9)] حمزه: یوسطینس

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 136

بودست، مملکت یسطیناس [1] سی و نه سال بودست، کنیسه روحا [2] او کرد. مملکت خواهرزاده اش یوسطینس سیزده سال بودست، ملکت طبارتیس [3] چهار سال بودست، آنست که کوشکها [ء] عظیم کردست و نشستنگاهها که هر جائی [4] از آن درزر افکند، و بعضی را سیم، و بعضی را مس، و عجایب تر بناها. مملکت موریقیس [5] بیست سال بودست، آنست که مارک عجم شهرها ازو بستدند، و بر آخر خسرو پرویز از وی یاوری خواست، و سپاه فرستادش تا بهرام چوبینه را هزیمت کرد و دختر خویش مریم را بخسرو داد. مملکت بوفاس [6]

گویند هشت سال بودست. (88- ب) و برین موریقیس خروج کرد، و او را بکشت، و پادشاهی فراز گرفت، پس آن بود که خسرو پرویز سپاه فرستاد بروم، بکینه خواستن، با سپهبد شهر ایراز، [7] و آن خود گفته شود، پس مردی برخاست با جمعی بسیار، هرقل نام و نصرت کرد بکسری، و فوقاس [8] را بکشت. ملکت هرقل و پسرش سی و یک سال بودست، آنست که در عهد پیغامبر بود، علیه السلام و آن رسولان که باطراف فرستاد، یکی پیش هرقل بود، و از نهان مسلمان گشت، و چون پادشاه شد، در عهد اردشیر بن شیرویه بعمارت بیت المقدس مشغول شد، پس عرب اندر شام آمدند، و رومیان نیز بشام نرسیدند [9]، و جملت ایشان هفده تن بوده اند در سیصد و پنج سال و اللّه اعلم

ما احکیه ... من هذا الباب و بین ما حکا وکیع القاضی خلاف کثیر ... الخ (ص 54)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 137

اما اعتماد بر آنست که از آن رومی شنیدم و از لفظ او فراز گرفتم، چه اندر ترجمه و نقل کردن سهوها افتد، که احتیاط بجای نیاورند، و من از کتاب وکیع قاضی تا به سال سیصد و یک (89- آ) از بعد هرقل که بعهد پیغمبر بود علیه السلام [بدان] سیاقت که یافتم نوشته شد، [1] و اللّه اعلم.

مملکت قسطنطین بن [2] هرقل بیست و پنج سال بود، و در عهد او عثمان عفان را رضی اللّه عنه بکشتند، و حرب صفین بود. ملکت قسطنطین پسر زن هرقل هفده سال بود، ملکت قسطنطین بن هرقل در روزگار عبد الملک مروان ده سال بود، ملکت لاوی، و الیون نیز گویند، سه سال بود، ملکت طارس [3] هفت سال بود، ملکت اسطینوش به وقت [عمر بن] عبد العزیز شش سال بود. ملکت اسطاسیوس [4] دو سال بود، ملکت مدوس [5] دو سال بود. ملکت لاوی، [اندر] آخر ملوک بنی امیه بیست و پنج سال بود، ملکت لاوی بن قسطنطین پنج سال بود، ملکت قسطنطین بن لاوی نه سال [و ده ماه] [6] بود. ملکت قسطنطین [7] [شش سال و هفت ماه بود. ملکت] ارنیه [8] پنج سال بود. ملکت هور [9] بروزگار هارون الرشید هشت سال و نه ماه بود، ملکت اسستران بن قفور [10] دو ماه بود، ملکت [میخائیل بن توفیل هفت سال و پنج ماه بود. ملکت توفیل] پسر میخائیل بیست و دو سال و سه ماه بود بروزگار

مأمون. ملکت میخائیل بن توفیل بیست و هشت سال بود، و مادرش پادشاهی کرد تا او بزرگ شد، در وقت متوّکل، پس ملک از خاندان ایشان برفت و با سقلاب افتاد و نیسل [11] سقلابی او را (89- ب) کشت [12] در سال

______________________________

[ (1)] گوینده مؤلف مجمل التواریخست که از نقل حمزه نقل کرده

[ (2)] متن: برهرقل

[ (3)] حمزه:

طیارس.

[ (4)] حمزه: اسطاسینوس.

[ (5)] حمزه: تدوس.

[ (6)] حمزه: عشر سنین غیر شهرین.

[ (7)] از حمزه.

[ (8)] حمزه: ارنیه التی اخذت الملک من ابیها (ص 53)

[ (9)] حمزه: نقفور.

[ (10)] استیراد بن نقفور

[ (11)] حمزه: بسیل (ص 53)

[ (12)] در متن چنین است: نیسل سقلابی بکشت. و طوریست که کلمه سقلابی پائین صفحه است و بکشت سر صفحه بعد ولی در پاورقی همان صفحه (او را بکشت) نوشته و کلمه (او را) را علاوه کرده است. در صورتی که حمزه که این فصل نقل از کتاب اوست کلمه (قتل) را ندارد و گوید: ثم انتقل الملک عن اهل هذا البیت و صار فی ید الصقلب فقبله بسبل الصقلبی علی عهد المعتز فی سنه ثلاث و خمسین و مائتین (ص 53) و در ترجمه فارسی آن کتاب که در پاورقی روزنامه

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 138

دویست و پنجاه و سه اند روزگار خلافت المعتز باللّه [1] امیر المؤمنین ملکت نیسل سقلابی [2] بیست سال بودست [ملکت] الیون بن بوسل [3] بیست و شش سال بود [4] اندر روزگار معتمد بسال دویست و هفتاد و سه [5]. [ملکت] اسکندر روس [6] پسر نسل [در روزگار المقتدر بسال دویست و نود و نه و یک سال و دو

ماه] پادشاهی کرد، و اندر وقت مقتدر بمرد، بعلت دبیله [7] و از آن پس قسطنطین بن الیون پادشاهی کرد [و] دوازده سال [بودش] [8] پس قسطنطین بن اندر قس بر وی غلبه کرد و ملکت وی فراز گرفت، تا مردمان قسطنطین بن الیون بوی برخاستند و بکشتندش، [9] و قسطنطین [بن الیون] باز بپادشاهی برسید، تا سال سیصد [و] یک، و بیرون ازین هیچ نیافتیم، و از آنچ دیدیم بدین ترتیب و اختصار نوشته شد، و آنچ بعد ازین معلوم گردد نویسیم ان شاء اللّه تعالی.

که المعتمد علی اللّه (خلافتش در 256- 279) بوده و دویست و نود بعد از مرگ او میشود.

[ (6)] حمزه: اسکندروس- و الحاق از حمزه است.

[ (7)] کذا حمزه:

اصل دسله. و دبیله کجهینه (بالضم) داء فی الجوف (قاموس)

[ (8)] از حمزه

[ (9)] یعنی کسان قسطنطین پسر الیون قسطنطین پسر اندرقس را کشتند. کذا حمزه (ص 53)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 139 ا لم تر انّ طول اللیل [1] یسلی و ینسی مثل ما نسیت جدام [2].

امّا اندر تاریخ حمزه این قدر مسطورست که روایت کند از کتاب [نریری] در زیجه [3] که اول تاریخ است [4] که بطلیموش اندر مجسطی پیدا کرده است میان کواکب تیز رو [5]، از آن سال [که] بخت نصر مستولی شد اندر حدّ مغرب، پس آنچ [ثاون] بر آن زیج نهاد تاریخ فیلفش بود، پس تاریخ اسکندر، پس تاریخ انطینوش [6] و حساب کواکب بیابانی [7] بر این کردست. و گفت تاریخ قبطیان از روز چهارشنبه است که بخت نصر بدیار غرب [8] آمد، و از آن وقت تا تاریخ یزدجرد شهریار بحساب پارسیان هزار و سیصد و هفتاد و نه سال و سه ماه [9] است، و میان اسکندر و یزدجرد نهصد و چهل و دو سال و دویست و پنجاه [و نه] روز [10] بسالهاء سریانیان و اللّه اعلم.

______________________________

[ (1)] حمزه الدهر.

[ (2)] متن. خدام؟، حمزه جدام؟ و این هر دو مناسبت ندارد- جدامه کثمامه ... ما یستخرج من السنبل بالخشب اذا ذری البر فی الریح و عزل منه تبنه (قاموس) و ظ بهترست که جذام بضم جیم و ذال معجمه بخوانیم، بقول جوهری: جذام

قبیله من الیمن تنزل بجبال حسمی ...

قال الکمیت یذکر انتقالهم الی بلاد الیمن بنسبهم «نعاء جذاما غیر موت و لا قتل، و لکن فراقا للدّعائم و الاصل» و الجذامه من الزرع ما بقی بعد الحصد (صحاح) و این معنی اخیر همانست که فیروز آبادی آنرا بدال مهمله دانسته و گذشت. و شاید مراد شاعر هم آن قبیله باشد؟

[ (3)] در اصل کتاب در ویحه ... حمزه گوید: و لم اجد لتواریخ سنیهم ذکرا فی الکتب الا فی الزیجه فذکر النزیری فی زیجه ان اول التواریخ و اقدمها هو الذی بنی علیه بطلمیوس اوساط الکواکب السریعه السیر فی المجسطی و هو تاریخ السنه التی ملک فیها بخت النصر ارض المغرب: (ص 56)

[ (4)] این عبارت ناقص و نارسا است، و در کتاب حمزه هم چنین وصفی برای کتاب مذکور نیاورده است

[ (5)] اصل: تیررو ... و این عبارت ترجمه عبارت: (اوساط الکواکب السریعه السیر) است، که حمزه ذکر میکند و شک نیست که مؤلف مجمل معنای آنرا ندانسته است و معنی اوساط کواکب سریع السیر آنست که سیارات را با آنکه حرکاتشان همه بر یک قرار است لیکن چون از جهت نسبتهای مختلف مانند نسبت مرکز هر فلکی با فلک آن دیگر و محیط هر یک با مرکز زمین و حرکت بعضی از مرکزها و محیطها و غیره آن یک حرکت بنظر ما از لحاظ سبکروی و گران روی مختلف می نماید و در اوقات متساوی درجات متساوی نمی پیمایند بنابر این از برای سیارات حرکتهای مختلف قائل شده اند از جمله حرکات سه گانه طول چون حرکت وسط و حرکت خاصه و حرکت تقویم، و از روی ارصاد اندازه

گردش هر سیاره را بنسبت با مرکز زمین در مدت معینی معلوم داشته اند و مثلا مقدار حرکت هر سیاره را در مدت یک سال تعیین کرده و آن مقدار را بر شمار ایام سال قسمت کرده و خارج قسمت را اوساط کواکب نامیده اند

[ (6)] اصل: افطینوس.

[ (7)] حمزه: البابانیه و المتن صحیح: یعنی ثوابت

[ (8)] اصل: عرب

[ (9)] اصل: سیزده- حمزه: ثلثه اشهر فارسیه

[ (10)] از حمزه

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 140

تغیر بود از آنچ در تاریخ جریر طبری است و این شکل، و همه شرح این کتابها بعضی اینجایگاه مثبت کردیم، و باقی در ذکر پیغامبران گفته شود. پس تاریخ بنی اسرائیلیان. بعد از موسی علیه السلام (91- آ) یوشع بن نون بکار بنی اسرائیل باستاد بیست و هفت سال، و بعد از آن تدبیر ایشان قاضیان و عالمان همی کردند، تا پادشاهی نبود. [7] [و] پسرزادگان [8] شمعون و یهودا و یهودا، پیش رو بنی اسرائیل بودند، و بحرب کنعانیان [و فرزیان] رفتند، و به یارق [9] از ایشان ده هزار مرد بکشتند، و پادشاه [بارق] را اسیر

______________________________

[ (1)] اصل: با سه نقطه

[ (2)] حمزه: شفطی (ص 57)

[ (3)] ح: سهبرا، قوهلت، روث، شیریث سیرین،

[ (4)] ح: جوامع و حکم

[ (5)] اینجا افتادگی و تزلزلی دارد، حمزه مفصل نوشته و تا عهد عمر شرح داده و سپس از روایت غیر صدقیا داستان بخت النصر و کورش و ططوس تا چهارصد و شصت سال بعد اسکندر را ذکر کرده است (ص 59)

[ (6)] ح: فنحاس: بفاء و نون

[ (7)] ظ: ببود یعنی: تا وقتی که دوره پادشاهان بنی اسرائیل بود.

[ (8)] ح: سبط یهودا و سبط شمعون (ص 60)

[ (9)] ح: بارق طبری: بازق (لیدن 1- 1 ص 515)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 141

گرفتند تا باورشلیم بزندان اندر بمرد، و بنی اسرائیل اندر معاصی کردن ایستادند، و بتی را همی پرستیدند که نامش بعل بود، و دست از طاعت بازداشتند، آنست که خدای تعالی در کلام مجید می فرماید: أَ تَدْعُونَ بَعْلًا وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخالِقِینَ. پس خدای تعالی الیاس [1] را علیه

السلام نبوّت داد بر ایشان و قبول نکردند، الیاس ستوه شد، و بر ایشان دعا کرد و پنهان شد، خدای تعالی سه سال قحط بر ایشان فکند و متحیر شدند یسع بن بخطوب [2] بجای الیاس باستادند، [3] و همچنان عصیان همی کردند. ایلاق [4] از بعد او پادشاهی بنشست و دشمنی بر وی بیرون آمد، بحرب رفتند و بنی اسرائیل تابوت در پیش داشتند، و دشمنان غلبه گرفتند بر ایشان، و شکسته باز آمدند، پس ازین مدت چهارصد و شصت سال خلاف ظاهر شد میان (91- ب)، ایشان، و از عصیان کردن، ایزد تعالی پادشاهانی را بر ایشان گماشت تا بنی اسرائیل را قهر کردند، و از جملت کوسان [5] بود از فرزندان لوط هشت سال در [6] ... مستولی شد عغلون، ملک زاب [7] و همه را برده کرد هیجده سال، [و] از حرب پرداخته بودند هشتاد سال. اندرین مدت، و اندر تاریخ جریر چنانست. نوفل برادر کالوب بن؟ نوقیا؟ [8] پادشاهی کرد. و حناور از بعد (؟) اس باس بن کنعان [9] [ملک] کنعان مستولی [شد] و تا غارت و بند کردن [بنی] اسرائیل دیگر بار بیست سال. در پرداختگی از حرب چهل سال، [بعد] آنست که زنی ملکت بگرفت از نژاد پیغامبران، نام او دیوان [10] را بکشت [11] و مردی یارق نام او درین مدت تدبیر مملکت همی کرد، [12] در قهر

______________________________

[ (1)] ح: الیاس بن یاسین بن عیزار بن هرون بن عمران.

[ (2)] ح: الیسع بن اخطوب

[ (3)] ظ: باستاد

[ (4)] طبری: ایلاف

[ (5)] ح: کوشان ملک ارم (ص 61) کذا طبری (1- 2 ص 545)

[ (6)] ح: ثم

لهدوهم من الحرب اربعون سنه. ظ [پس چهل سال از حرب پرداخته بودند] افتاده است

[ (7)] ح: عقلون ملک ذاب. طبری: عجلون. حاشیه: جعلون (لیدن 2- 1 ص 546)

[ (8)] ح: بعد ازین:؟ یایین؟ المعروف بناقش ملک ارض کنعان (ص 61) طبری قبل از عجلون گوید: ثم تنقذهم من ید [کوشان] اخ لکالب الاصغر یقال له عتنیل بن قنس ... اربعین سنه (ص 546)

[ (9)] ح: یامین: المعروف بناقش ملک ارض کنعان. طبری: ثم تنقذهم ... اهود بن جیرا الاشل الیمنی ... ثمانین سنه .. ثم سلط علیهم ملک من الکنعانین یقال له یافین ... عشرین سنه (ص 546) و ظ: متن مصحف: یایین ناقش بن کنعان ...

باشد و از مدت پادشاهی وی که با حمزه و طبری مطابق است نیز تائید میشود.

[ (10)] ح ندارد طبری:

دبورا (ن ل: دلوان- دیوار) (ص 546)

[ (11)] این کلمه معنی ندارد و در طبری چنین معنی نیست و گوید مردی باراق نام از قبل دبورا بتدبیر امر پرداخت چهل سال

[ (12)] اصل: کردند

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 142

بنی اسرائیل از دست اهل مدین از پسران لوط هفت سال در، رهانیدن جدعون بن نواش [1] بنی اسرائیل را و حاکم شدن میان ایشان چهل سال، در ولایت املک از آل [2] لوط سه [سال،] در ولایت یولع بن فوا [3] [بیست و سه سال، در ولایت یابین [4]] از بنی اسرائیل بیست و [دو] [5] سال، در غلبه بنی رعمون [6] از فلسطین هیجده سال، در ولایت یفتح [7] از بنی اسرائیل شش سال در ولایت یحسون [8] اسرائیلی هفت سال، در ولایت الون از بنی

اسرائیل دو سال، در ولایت لرون و عکرون [9] و او را چهل پسر بود، و [سی] پسر زاده، هشت (92- آ) سال، در غلبه مردم فلسطین دوم بار چهل سال، در ولایت شمسون الجبار در [10] بنی اسرائیل سی سال، [11] در ولایت عالی [12] کندا [13] که تدبیر کننده بنی اسرائیل بود سی سال. [14] گویند چون از ملک اوسی سال بگذشت [15] سالهاء عالم به دو هزار و چهل سال [16] رسیده بود، و درین

______________________________

[ (1)] ح: و لاستعباد جدعون ابن یواش ایاهم ... طبری: ثم تنقذهم منهم (از اهل مدین) رجل من ولد نفثالی بن یعقوب یقال له جدعون بن یواش (حاشیه: مواس، یوانس) (ص 564)

[ (2)] ح:

املک بن جدعون. طبری: ابیملک بن جدعون. (حاشیه: ایمک، اینمک، اسمک. ص 546). و عبارت از آل لوط در نسخی که ماخذ متن بوده است دیده نشد.

[ (3)] ح: تولع بن فوا.

طبری: تولغ (حاشیه: فولغ قولع) بن فوا ابن خال ابیملک و قیل انه ابن عمه ...

[ (4)] ح: یا بین الاسرائیلی. طبری: رجل من بنی اسرائیل یقال له یائیر (حاشیه: مامر، یانین). این قسمت از متن افتاده بود، چه در هر دو ماخذ حمزه- طبری موجود بود. بعلاوه لفظ (از بنی اسرائیل معلوم میکرد که مربوط با (یانین) مزبور باید باشد. لذا از حمزه نقل شد.

[ (5)] متن: سه سال، و از حمزه- طبری اصلاح شد.

[ (6)] ح. ط: عمون.

[ (7)] ح و- طبری: یفتح

[ (8)] طبری بجشون (حاشیه: نحسون، یحشون، یجسون) حمزه: یحسون من قریه بیت لحم.

[ (9)] ح: ابدون. طبری: کیرون و یسمیه بعضهم عکرون (حاشیه: لنرون) ص 547

[ (10)] ص:

از-

[ (11)] حمزه- طبری: عشرون. بیست سال

[ (12)] حمزه غالی الکاهن. طبری: عالی الکاهن- و در هر دو نسخه پیش ازین مرد گوید: پس از شمسون بنی اسرائیل ده سال بی رئیس و مدیر زیستند. و ظ ده سال اضافتی که در متن بر ولایت شمسون آورده همین مدت فترت و بی حاکمی آنان را محسوب داشته است

[ (13)]. کندا، چنانکه قبلا هم در حاشیه اشاره شد درین کتاب بمعنی کاهن آمده و تاریخ سیستان هم جائی بجای کاهنان قریش (کنداآن قریش) آورده است.

[ (14)] حمزه- طبری: چهل سال.

[ (15)] طبری ندارد. حمزه: و فی السنه الحادیه و العشرین من ولایته تمت لسنی العالم الفاسنه.

[ (16)] ص: دو هزار سال .. اینجا مؤلف مجمل اشتباه کرده، چه حمزه

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 143

عهد [1] مردم اسدود [2] و عسقلان بر تابوت میثاق غلبه کرده بودند، پس چون مدت این چهارصد و شصت سال [3] برآمد، چنانکه شرح داده شد، تدبیر بنی اسرائیل اشمویل [4] پیغامبر کرد علیه السلام بعد از عالی، پس از آن طالوت را پادشاهی کرد باشارت اشمویل و نام او بسریانی شاول [5] بود. و در عهد او تابوت بنی اسرائیل باز رسید، و پادشاهی کرد چهل سال، از بعد او خلیفتش بود داود علیه السلام، پس از آنک جالوت را بکشت، پادشاهی و نبوّت یافت چهل سال، از آن پس پسرش سلیمان علیه السلام مملکت و پیغامبری یافت، بدان جلالت چهل سال، بعد ازین ملک بفرزندان سلیمان رسید تا آمدن بخت نصر ارتاحین سحاریب، [6] چنانک بجایگاه گویم، و سالهاء ایشان، تا وقت بخت نصر، برین نسق که پادشاهی

کردند مدتی سیصد [و] سی و شش سال و سه [7] ماه، و ما درین جدول ثبت کردیم، بعون اللّه تعالی، (92- ب) ارحبعم [8] بن سلیمان هفده سال

______________________________

[ ()] گوید: و لولایه غالی الکاهن ... و فی ایامه غلب اهل اسدود و ... و فی السنه الحادیه و العشرین من ولایته تمت لسنی العالم الفا سنه، اربعون سنه. یعنی بعد از گذشتن بیست و یک سال از مدت او سالهاء عالم به دو هزار رسید و عبارت (اربعین سنه) مربوط بتمام مدت ولایه غالی است، و صاحب مجمل آنرا مترادف با (دو هزار) دانسته و دو هزار و چهل شمرده- و اشتباه دیگری هم مترجم تاریخ حمزه در پاورقی روزنامه علمی در همین مطلب نموده و گوید: بعد چهل سال غالی کاهن پدر و والی بنی اسرائیل شد الخ .. (ر ک: تاریخ سنی ص 61- پاورقی علمی نمره 44 ص 2)

[ (1)] ص: و در عهد او .. چه تاریخ غلبه این مردم در حمزه و طبری معین نیست و بقرینه پیش از این عهد است.

[ (2)] حمزه: اهل اسدود و غزه و عسقلان. طبری: اهل غزه و عسقلان.

[ (3)] حمزه گوید: بعد از چهل سال از ولایت غلی شموئیل مبعوث شد. کذا طبری ... و در دو ماخذ اشارتی بچهارصد و شصت سال نیست

[ (4)] حمزه: شمویل. طبری: شمویل بن بالی بن علقمه بن یرخام بن الیهو بن تهو بن صوف (ص 547)

[ (5)] اصل: شاوک.

[ (6)] ظ: بخت نصر و تاختن سخاریب ..

[ (7)] حمزه: و جمله مده سنی ذلک الی ان خرب بخت النصر بیت المقدس ثلثمایه و اربع و

تسعون سنه و سته اشهر.؟ منها لارحبعم؟ بن سلیمان ... الخ (ص 62)

[ (8)] طبری: رحبعم. ما اسامی را که پیدا بود که مصحف است نه نسخت جداگانه از روی حمزه اصلاح کردیم. زیرا توضیح فایدتی نداشت

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 144

ملک بود، لابیاس بن ارحبعم [1] سه سال ملک بود، لاسا بن ابیا: اواسا بود که پیغامبری یافت چهل و یک سال، یهوشافط [2] [بن اسا] بیست و پنج سال ملک بود، یورام بن ساقط [3] هشت سال ملک بود در جمله سالهاء پدرش اخزیاهی [4] یک سال ملک بود، یواش بن اخزیاهو [5] چهل سال ملک بود، امصیا [6] [بن یواش] بیست و نه سال ملک بود، عزیا بن امصیا [7] پنجاه و دو سال ملک بود، در عهد پدرش ماسوره پانزده سال [8] عثالیا [9] از جمله تا اسیر شدنش چهارده سال بود، [10] یوثام، [11] شانزده سال ملک بود، [12] حزقیا [بن احاز] شش سال ملک بود، [13] منشا بن حزقیا بیست و پنج سال [14] ملک بود، اهون [15] بن منشا، بیست و نه سال ملک بود، [16] یوشانی بن اهون [17] سی و یک سال ملک بود، یاهو [ا] حاز [بن یوشیا] دو سال ملک بود [18] یوهاقیم [19]

______________________________

[ (1)] حمزه: ابیا بن ارحبعم. طبری: ابیا بن رحبعم. و نظر به آنکه حمزه مدت سیصد و نود و چهار سال را میخواهد بین اولاد سلیمان تقسیم کند میگوید: منها لارحبعم فلان مدت و لابیا فلان مدت و؟ لاس؟ فلان مدت یعنی:

از آن جملت مر ارحبعم را چند و مرا ابیا را چند و مر اسا را

چند ... و مؤلف مجمل این لام را در ابیا و اسا جزء نام شمرده لابیا و لاسا ضبط کرده است:

[ (2)] طبری: یهوشافاظ (ج 1- 2 ص 637)

[ (3)] حمزه: یهورام بن یهوشافاط. طبری: ثم ملکت عتلیا و تسمی غزلیا ابنه عمرم ام اخزیا ...

ملکها سبع سنین ... (ص 637) و در جدول حمزه و این کتاب این ملکه را بعد نام برده اند. و طبری این نام متن را ذکر نکرده است.

[ (4)] حمزه: اخزیاهو بن یهورام (ص 62) طبری ندارد و معتقد است که عتلیا ملکه اخزیا را بقتل رسانید و او بپادشاهی نرسید. (ص 637)

[ (5)] کذا فی حمزه طبری:

یواش بن اخزیا.

[ (6)] حمزه: امضیا. طبری اموضیا.

[ (7)] طبری: عوزیا بن اموصیا و قد یقال لعوزیاغوزیا

[ (8)] حمزه اثنتان و خمسون سنه منها و ابوه حی ماسور خمس عشره سنه. و بایستی عبارت چنین باشد.

52 سال ملک بود [از جمله] در عهد پدرش [که زنده و] ماسور [بود] پانزده سال و ظ: باز مؤلف در ترجمه اشتباه کرده، چه ضبط عین لفظ (ماسور) در فارسی از رویه کتاب بیرونست و ماسور را نام پدر شمرده است:

[ (9)] حمزه: عثلیا و هی ام احزیا. طبری بجای (یهورام) عتلیا (ر ک ح 3)

[ (10)] جمله: تا اسیر شدنش. در نسخ نیست و ظ این جمله مربوط بمطلب پیش است (ر ک ح 8) و مدت او در حمزه شش سال و در طبری هفت سال است.

[ (11)] طبری: یوتام بن عوزیا.

[ (12)] طبری اضافه: ثم ملک احاز بن یوتام الی ان توفی ست عشره سنه.

[ (13)] حمزه: تسع و عشرون 29 سال

[ (14)] طبری

(مدت ندارد ولی مدت صدیقه که با حزقیا بزعم برخی مشتبه است) تسع و عشرون 29 سال (14) طبری خمس و خمسین 55 سال (ص 643)

[ (15)] حمزه- طبری: امون

[ (16)] حمزه دو سال. طبری دوازده سال

[ (17)] حمزه- طبری، یوشیا بن امون.

[ (18)] حمزه سه ماه طبری مدت ننوشته و گوید فرعون الاجدع ملک مصر با وی حرب کرد و او را اسیر کرد و بمصر فرستاد و یویاقیم را پسرش را پسرش را بنشاند

[ (19)] حمزه: یهویاقیم: طبری: یویاقیم. (حاشیه: یوثاقیم و قیل ناقیم)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 145

پانزده سال ملک [1] بود. یخنیا [2] بن یوهاقیم سه ماه ملک بود، و بعد ازین بخت نصر سوی مغرب آمد، و او را ببابل برد، و پادشاهی بصدقیا [3] داد، و چون عصیان کرد بخت نصر بازگشت، و او را بگرفت، و بیت المقدس و مسجدها و هیکلها با زمین راست کرد، و هفتاد سال چنین بماند، و از بعد آن چون بنی اسرائیل باورشلیم باز آمدند (93- آ) پادشاهی ایشان برومیان افتاد و یونانیان، و بروایتی بخت نصر اندر مغرب پادشاهی چهل و پنج سال کرد، [4] و از بعد او اردوح [5] پسرش، بیست و دو سال، پس بلشصر کرد پادشاهی سه سال، و دارا او را بکشت، و بسریانی او را [6] داریائوش [7] خواندند، و ازین اخبار ایشان در تاریخ انبیا و ملوک گفته شود، و اللّه اعلم.

را علیه السلام فرزندان بسیار شدند، شبی خفته بودند، بامداد که برخاستند هر کسی از گونه سخن میگفت با فرزندان و عشیرت خویش، و از آن سبب آنجایگاه را بابل نام نهادند، یعنی: تبلبلت الألسن، زبانها بگردید، و از آن پس پراکنده شدند، و اندر زبان گردیدن خلافست، بعضی گویند این بگاه کیومرث بود، و در قصه او خود هست و بروایتی گویند این زبان و لفظ گوناگون، و بدان سخن گفتن، جمشید ساخت، از خویشتن برسانی [8] دیگر استنباطها، خدای تعالی داناتر بکیفیت آن، و ما بسخن و اخبار فرزندان سام باز شویم. (93- ب)

______________________________

[ (1)] طبری: دوازده سال. حمزه یازده. متن پانزده بوده پانزده شده است.

[ (2)] طبری:

یویاحین (حاشیه: یوثاحین) ص 643

[ (3)] طبری: متنیا و سماه صدقیا- (643)

[ (4)] حمزه افزوده:

منها قبل تخریب بیت المقدس تسع عشره سنه و بعد ذلک ست و عشرون سنه. (ص 63)

[ (5)] حمزه:

ابن بخت النصر او کردوج.

[ (6)] یعنی: دارا را

[ (7)] اصل دارائوش بوده و دارابانوش حمزه: داریاوش

[ (8)] ص: برسان. و علامت اضافه از املای قدیم درین کلمه باقی مانده است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 146

سام را هفت پسر بودند، نام ایشان ارفخشد و ارم و؟ الیفر؟ و الاسور و عالم و کرمان و لورد، [1] و هر یکی را فرزندان بودند بسیاری، و قبیلها، و من ذکر ایشان مختصر و مجمل بگویم بر عادت خویش و مشبع ان شاء اللّه تعالی.

ارفخشد بن سام [را] پسر سالح [2] بود، و او را سه پسر بود یکی عابر و او هود پیغامبر [بود] علیه السلام، و پسر او فالغ بود [3] جدّ

الخلیل علیه السلام، و نزار و مضر و همه اجداد پیغامبر ما علیه السلام ازین نژاد بودند، و دیگر پسر را نام قحطان بود، و او جدّ آل قحطان بود و ملوک حمیر و تبعان یمن، و او را از آن قحطان خوانند که در عهد او قحط افتاد سخت، او قحط براند از بسیاری که مردم را بداد، و گفتند: بقحط القحوط و یطردها بسخایه و جوده [4] و او بزرگتر کسی بود اندر حلم و سخاوت و فراخ دستی، پس از گروه عاد زنی خواست و فرزندانش آمدند، چون یعرب و جرهم و المعمر و صاعد و حمیر و منیع و حض [5] و از یعرب. یشحب زاد، و سبا پسر یشحب بود، پدر همه ملوک حمیر، و تبعان، و اوّل کسی که بزبان تازی فصیح سخن گفت و پسران، او را تحیت کردند و گفتند: ابیت اللعن، و انعم صباحا، این یعرب بود [6] چون بیمن جای گرفتند، و دیگر یمانیان را نسب (94- آ) جمله،

______________________________

[ (1)] طبری: سام را از (صلیب) دختر بتاویل ... از فخشد و اشوذ و لاوذ و عویلم بزادند و ارم نیز از پسران سام است اما مادر وی بتحقیق معلوم نیست. (ط 1- 1 ص 212- 213) و بروایتی دیگر: ناسور: لوذ، بجای اشوذ و لاوذ (ص 219) بروایتی: باسور عوض ناسور (التنبیه:

78) و در (ص 216) عابر (ن: غابر) علیم. اشوذ، ارفخشد، لاوذ، ارم. و ظ: الاسور و عالم و نورد که در متن است مصحف: اشوز و علیم یا عویلم و لاوذ است. ابو حنیفه: کان لسام بن نوح خمسه بنین ارم و کان

اکبرهم سنا و ارفخشذ و عالم (ن ل: علیم) و الیفر و الاسور (اشوذ) (ص 5) و در همین صفحه باز پسری از سام باسم (نورج و تورج) ذکر کرده که با آخرین پسر سام درین کتاب مطابق است یردهم دیده شده

[ (2)] طبری: شالح و شالخ.

[ (3)] متن: فالع هم خوانده میشود: طبری و سایر:

فالغ.

[ (4)] ابو حنیفه: و انما سمی قحطان لقحطه القحوط و طرده بالسخا و الجود (ص 8)

[ (5)] دینوری:

تزوج امراه من العمالیق. فولدت یعرب و جرهم و المعتمر و المتلمس و عاصما و منیعا و القطامی و عاضیا و حمیر (ص 9) و طبری: حضر موت نامی را پسر یقطن شمرده و گوید یقطن هو قحطان بن عابر بن شالخ بن ارفخشد بن سام (1 ص- 219)

[ (6)] کذا فی تاریخ حمزه و اما طبری بقحطان نسبت دهد (ج 1- 1 ص 217)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 147

و اعراب را بدان فرزندان قحطان کنند، [1] و سه دیگر پسر را الام نام بود، و او را فرزندان بودند و ببابل مقام داشت، و اشعار شیث و آدم علیه السلام پیوسته خواندندی، و از نیکو سیرتی و زهد و عبادت او ضحاک قصد کشتن او کرد، پس بگریخت با فرزندان و زمین روم در بیابانی مقام گرفت، و هم آنجایگاه روزگارش سپری شد، و فرزندانش او را بقبه الرّصاص دفن کردند، و ذکر آن در باب الحفایر [2] گفته شود. ارم بن سام را هفت پسر بودند نام ایشان عاد ثمود- صحار- جاسم- وبار- طسم- جدیس، و اینان را عرب العاربه خوانند [3] و نسل ایشان چندان گشت

که هیچ عدد پیدا نیامد، و صاحب قوّه و هیکل و بالاء عظیم بودند، و جباران، و بالاء ایشان صد گز بودست بارش ایشان، و کوتاه تر کسی هفتاد ارش بود، و تصدیق این حدیث قول خدای تعالی است کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَهٍ پس عاد با فرزندان خویش از بابل برفت، و از پس عاد فرزندان یافث برفتند بر جانب مشرق چنانکه گفته شده است چون عاد برفت، از بالا آواز آمد که: یا عاد خدی یمنه [4] یعنی دست راست گیر، عاد سوی یمن رفت، و جای گرفت و ازین قبل آن را یمن خوانند، و بعد از مقام عادیان، قحطیان [5] جای گرفت، و شداد عاد، و مرثد و جماعت جبابره، چون عوج عناقه، و جالوت، همه ازین نسل بودند، و بعد روزگارها (94- ب) فرزندان قحطان بقیت قوم عاد را از یمن بیرون کردند، که خدای تعالی ایشان را هلاک کرد، چون یهود علیه السلام ایمان نیاوردند، و دعقل همی روایت کند که ریک یمن جمله، آن کوهها [ء] صعبست که عادیان از آن سنگ خاره، خانها ساختندی، و تراشیده، چنانچ خدای تعالی می فرماید «وَ تَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً»، پس باد عذاب که ایشان را هلاک کرد، آن کوهها [ء] بدان عظیمی بگردانید

______________________________

[ (1)] ظ: کشد.

[ (2)] اصل: الحفایز. ظ: الحفایر یا مقابر، مراد باب 22 اندر ذکر مقابر و نواویس ... است. و در نقطه گذاری بعد حفایز شده است!

[ (3)] حمزه: فکانت العرب العاربه عشره عاد و ثمود و طسم و؟ جدیس؟ و؟ عمالیق؟ و عبیل و امیم و وبار و رهط و جاسم و قحطان (ص 81) طبری:

ولد إرم بن

سام بن نوح عوص- غاثر- حویل. فولد عوص بن ارم غاثر (ن: غابر) و عاد و عبیل. و ولد غاثر بن؟ ارم؟ ثمود و؟ جدیس؟ و کانوا قوما عربا یتکلمون بهذا اللسان المضری فکانت العرب تقول لهذه الامم العرب العاربه ... فعاد و ثمود و العمالیق و امیم و جاسیم و جدس و طسم هم العرب (1- 1 ص 214- 215)

[ (4)] ظ: خذی

[ (5)] ظ: قحطان

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 148

قوله تعالی «ما تَذَرُ مِنْ شَیْ ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ» پس دوشنبه ثمود بر اثر عاد برفت با فرزندان و جماعت [و] میان شام و حجاز آرام گرفت، جائی [1] که آنرا حجر [2] خواندند، و خدای تعالی صالح پیغامبر را بدین جماعت فرستاد، چنانک فرموده است «کَذَّبَ أَصْحابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَلِینَ» برادر دیگر صحار روز سه شنبه برفت، با اصحاب و اولاد خویش، بر اثر دیگران و زمین تهامه خوانند، که آنجا اختصار کرد، و بهره گویند از جهت گرماء سخت آنجا را تهامه نام نهادند، و بلفظ عرب اندرین معنی همی خواند [3]، و آنجا عقب و نسلشان پیوست، روز چهارشنبه جاسم برفت با قوم و فرزندان و بحجاز مقام گرفت، که جایگاه خویش ساخت و از آن حجاز نام کردند لانها حجزتهم عن المسیر فی آثار القوم لطیب الزمان [4]، پس روز پنج شنبه طسم با همه فرزندان و قوم خویش برفت از جانب (95- آ) عرض و پیوسته بحدّ عمان و بحرین مقام گرفتند و جایها ساختند. روز آدینه ششم جدیس برفت سوی یمامه با همه اهل بیت، بهمسایه و مشارکت برادر آن، طسم، و ایشان را عرب

العربا نام کردند، از موافقت سخنشان با هم.

روز هفتم که شنبه بود، و بار، کهترین برادران برفت و بزمینی فرود آمد، با درختهاء بسیار و آب روان، نزدیک صنعان [5] و زمین را وبار نام کردند، آنجایگاه، و بیشه های که خدای تعالی ذریه او را مسخ گردانید، و ایشان را نشناس [6] خوانند، نیم تن دارند و بیکی پای چنان [دوند] که هیچ اسبی درنیابدشان، و هنوز هستند از آن نشناسان، و بسیاری دیده اند، و سخن بزبان [تازی] گویند سخت فصیح [7] و لیکن عقل ندارند یفعل اللّه ما یشاء، پس چون این جماعت از بابل برفتند، دیگر فرزندان سام را دل برخاست، و روز یکشنبه از بعد رفتن و بار، جمله برفتند، و هر کس وطنی ساخت النفر بن [8] یسام را دو پسر بودند یکی را نام شام و دیگر را روم، با ایشان برفت، فرزندزادگان

______________________________

[ (1)] اصل: جاء. ر ک: مقدمه ...

[ (2)] یسکنون الحجر الی وادی القری بین الحجاز و الشام (طبری)

[ (3)] کذا. ظ: خوانند. یعنی: تهامه را

[ (4)] کذا .. ظ: لطیب المکان

[ (5)] کذا .. ظ: صنعا

[ (6)] همه جا با این املاست. و معروف: نسناس.

[ (7)] و هم یتکلمون بالعربیه و یتسمون باسماء العرب و یقولون الاشعار (!) (دمیری قاهره ج 2 ص 308)

[ (8)] ابو حنیفه: البفر (بفتحتین).

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 149

و عشیرت شام در زمین شام بایستاد، و بدو باز خوانند، و روم با پدر بزمین روم رفتند و آنجا مقام گرفتند، و نسلشان عظیم بسیار گشت، و عمارتها کردند. و اللّه اعلم.

(95- ب) عالم بن سام را دو پسر بود،

یکی خوراسان، [1] و دیگر هیطل، و ایشان بر اثر عمّ برفتند یافث بن نوح علیه السلام، و خوراسان ازین روی جیحون بایستادند، و مقام ساختند فرزندانش و پیوستگان، و جمله خوراسان بنام وی باز خوانند.

و هیطل از آن سوی ماور النهر و زمین شکینان، و هیتالان، رفت که آنرا هیاطله خوانند، اضافت بنام هیطل، و بسیاری گشتند و بناها ساختند عظیم الاسور [2] بن سام را دو پسر بودند یکی را نام فارس [3] بود و دیگری را اهواز، هر دو برفتند، کشور فارس بوی باز خوانند، و زمین خوزیان را جمله کوره الاهواز خوانند بنام اهواز بن الاسور، و نخستین عمارت در آن ناحیت اهواز بودست، و هر کسی بر آنجایگاه که مقام گرفت سخن بر آن نوع گفت که اکنون گویند در این ولایتها، اگر چه هم متغیر باشد و زیادت. نورد [4] بن سام را دو پسر بود، یکی را نام آذرباد، و دیگر را ارمیان، و ایشانند، که آذربایگان و ارمنیه بنامشان منسوبست، و نسل مردم این هر دو زمین بآذرباد و ارمیان ابنا بورد کشد و اللّه اعلم. کرمان بن سام [5] را پسری بود نام او مکران، و بروایتی کرمان و مکران هر دو (96- آ) برادر بودند و پسر آن مورد [6] بن سام، و اللّه اعلم. هم برین شکل زمین مکران و کرمان بنام ایشان خوانند، و آرامگاه بدین کشورها ساختند، و در کتاب همدان خواندم که همدان و اصفهان هم از ابنا [ء] پسرزادگان سام بن نوح اند، و دیگر جای ندیدم، خداوند تعالی بدان داناترست باخبار آل قحطان و سیل العرم و تفرق بعضی از

یمن بازگردیم.

______________________________

[ (1)] دینوری: فخرج خراسان بن عالم بن سام فاتخذ خراسان (ص 5)

[ (2)] اسور. اشوذ.

[ (3)] طبری و سایرین فارس را از اولاد یافث دانسته و روایتی هم هست که: فارس و جرجان و اجناس فارس فرزندان لاوذ بن سام اند ولی روایت اول ارجح است.

[ (4)] بر طبق طبری (لاود) ابو حنیفه دینوری:

فخرج ... ارمین بن نورج بن سام و هو صاحب ارمینیه (ح: تورج) ص 5 بعضی تواریخ: یرد

[ (5)] دینوری:

کرمان بن تارخ بن سام

[ (6)] کذا؟ ... و الظاهر: یورد- یرد

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 150

چنین یافتم که [چون] یمانیان بسیار گشتند، عبد الشمس بن یثحب [1] بن یعرب بن قحطان را بر خود پادشاه کردند، و او را سبا لقب کردند، که بسیاری برده و سبی آورد، از بقیت عادیان، و دیگر جایها، چنانک [2] گفته شود، و این سبا در عهد قیدار بن اسماعیل پیغمبر بود علیه السلام، جد پیغامبر ما صلوات اللّه علیه، او را ده پسر [3] بود که قبیلهاء یمن بدیشان باز خوانند، و نام ایشان حمیر، الازد [4] کنده [5]، مذحج، انمار، بجیله، خثعم، غسان، جذام، لخم، و بزرگترین همه حمیر بودست، و نسب بیشترین اعراب بدین فرزندان کشد معروف، چون بنی کنده، و بنی لخم، و بنی الازد، و غیر آن، و حمیریان بحمیر بن سبا، پس چنان افتاد که در عهد حسن [6] الحمیری سیل العرم بیامد، و پیش از آن بروزگار دراز زنی کاهنه، نام طریفه، [به] سخنان سجع چنانکه عادت باشد، خبر داده بود (96- ب) عمرو بن [مزیقیاء بن] عامر را [7] و او جدّ انصار بود

از قبیله رسول (؟) صلی اللّه علیه قبیله او [س] و خزرج، و سید جمله بنی کهلان از آل قحطان، پس عمرو بیندیشید از آن ضیاعهای آباد و جایهای نزه، پس پسر خویش حارث را پیش خواند، و ا [شراف] قبیله را، و پسر را گفت چون من بر سر انجمن اشراف ترا کاری فرمایم، مرا ناواجب پاسخ کن، و من ترا عصای بزنم، تو مرا یک لطمه بزن، حارث گفت حاشا که من هرگز این کنم، و هیچ آزاد زاد پدر را لطمه نزند، عمرو گفت و عمران همچنین روایتست- نام او گفت من همی فرمایم ترا، و درین کاری هست پس دیگر روز اشراف حمیر و جماعت سادات یمن جمع گشتند، بمحفلی بزرگ، عمران حارث را کاری فرمود، پاسخ زشت کرد، پدرش او را بزد بعصا، حارث پدر را لطمه بزد، عمران سوگند خورد که در زمینی که مرا چنین خواری رود نباشم، بزرگان حمیر

______________________________

[ (1)] حمزه: یشجب، طبری: یشجب (ن: یشحب)

[ (2)] در متن روی چ ضمه نهاده و صحیح است.

زیرا چنان مخفف چونان است

[ (3)] روی پ ضمه نهاده و صحیح است- زیرا پس در اصل پس بضم اول است و پس در اصل پثرا بضم اول و ثاء مثلثه که پوهر و پور و پس شده و راء پسر بموازنه پدر و مادر است چون راء دختر.

[ (4)] ازد. و الف و لام تعریف است.

[ (5)] متن همه جا: کیده

[ (6)] ظ: حسان و هو حسان بن تبان اسعد

[ (7)] عمر بن مزیقیاء بن عامر ماء السماء بن حارثه الغطریف بن امرؤ القیس بن ثعلبه بن مازن بن الازد) التنبیه

و الاشراف ص 202

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 151

و سادات بشفاعت برخاستند، سود نداشت، و سوگند زیادت کرد، پس گفت این ضیاع و اسباب من بخرید که دلم ازین جایگاه سرد گشت، تا دیگر جای [روم] چون دانستند که حقیقت همی گوید ببهای گران ضیاع او جمله و هر چه نابردنی بود، بخریدند، و عمران با جماعت خویش برفت، و از بعد مدتی بند گسسته گشت، و سیل اندر آمد، و همه زمین یمن پست گشت و هامون، و هیچ عمارت نماند، مگر جائی که بر بلندی بود، چون (97- آ) ارمان [1] و حضرموت و عدن، و چنین جایها، پس این گروه ممزّق شدند در ناحیتها، و حارث بیثرب آمد و مقام گرفت بجوار جهودان که از بیت المقدّس بگریخته بودند از بخت نصر، و حصارها ساخته چون فدک و خیبر و بنی قریظه و دیگرها و نسل حارث بیثرب بماند، جمله اوس و خزرج فرزندان اواند، و ثعلب بن عمر و برادرش حارث [2] بذی قار رفت و مقام گرفت، و پسر او خزاعه بود، که بنی خزاعه جمله فرزندان اواند، و ثعلب بن عمرو و بعضی ازیشان بتهامه افتاد، و پس سوی حرم رفتند، و ساکنان حرم بنی جرهم بودند درین وقت، پس فعل جرهمیان زشت گشت. و پلید در جوار خانه خدای عزّ و جل، و مردم [3] نام او ساف، زنا کرد با زنی نایله نام اندر کعبه خدای تعالی، و حق تعالی ایشان را مسخ گردانید و سنگ گشتند، دو پاره، و همچنان بماند افتاده تا وقت عمرو بن لحی [4]، و السلام. حدیث عمرو بن

لحی [4] وی بود که دین اسماعیل پیغامبر علیه السلام به بت پرستی بدل کرد، و سبب چنان بود که بوقت حج از همه قبیلها بیامدندی از فرزندان اسماعیل، و از آن سنگ حرم بوقت بازگشتن برداشتندی، و بقبایل بردندی، و آنرا طواف کردندی برسان کعبه، و حرمت آنرا، و این عمرو بن لحی [4] رئیس (97- ب) بنی جرهم بود، چون حال چنان دید، طلب آن بتان قدیم کرد، ودّ و سواع [و نسر و یعوق، پس نشا] ن یافت و در زیر زمین بساحل جدّه که وقت طوفان [آنرا دف] ن کرده بودند، پس برفت، و بجهد آنرا بدست آورد، که بدان رفته بود، و روزگار دراز اثر آن پوشیده کرده، تا برآورد، پس برفت و بجهدها آنرا بدست آورد، و از خاک برآورد، و پاک بکرد و بنهاد، پس بوقت حاج

______________________________

[ (1)] ظ: انمار

[ (2)] ظ: برادر حارث

[ (3)] ظ: و مردی

[ (4)] اصل: یحیی

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 152

مردم را بصنم پرستیدن خواند، و نخستین از همه بنی قضاعه اجابت کردند، سید ایشان عوف بن حارثه. و آن بت را که نام ودّ بود ببرد سوی شهر خویش، و فرزندان او را بوی نام نهادند، چون عبد ودّ و غیر آن، پس هذیل بن مدرکی [1] سواع را بپذیرفت [و] بجای خویش برد، و حمیر نسر بپذرفت، و بیمن برد، خویشتن و فرزندان را خاصه، و از بهر قوم و یمنیان یعوق را ببردند و همه عرب بت پرستی گرفتند، و دین ابراهیم پیغامبر را علیه السلام دست بازداشتند، و پس ازین خزیمه بن مدرکه ابن الیاس بن مضر،

از اجداد پیغامبر علیه السلام، سه صنم بساخت از بهر خویش نام ایشان: لات، و عزّی، و هبل، و گویند هبل منات است، و این تحقیق تر از قول خدای تعالی «اللات (98- آ) و العزی و مناه الثالثه الاخری، و چنین بماند [تا چون پیغمبر ما صلاه اللّه] علیه بیرون آمد، جمله باطل کردند و الحمد اللّه الذی منّ [علینا برسالته] [2] و ایشان را همچنان پسران را عبد العزّی و عبد یغوث بحیره ... [3] [اقامت گ] اه بود، و چنین روایتست که از ملکان بحیره کس نمرد، الا قابوس ابن المنذر، دیگران همه بشکارگاه و در رزم و جنگ بمردند و کشتند، [4] از درستی هوا [ء] آن. و همچنین عرب گوید: یک شب بحیره بودن نافع تر باشد از شربت بناطریطوس [5] خوردن، و آمدن خالد بحیره در روزگار براندخت [6] بود، آخر خلافت ابو بکر الصدیق رضی اللّه عنه سال دوازدهم از هجرت. جملت ملوک آل نصر و آن دیگران بحیره بیست و پنج تن بودند، در مدت سیصد سال و بیست سه سال و یازده ماه، و این شش گانه دخیل بودند اندر آل نصر بن ربیعه [7] چون آوس بن فلام [8]، و الحارث بن عمرو بن حجر، و از یعقوب [9]

______________________________

[ (1)] ظ: مدرکه

[ (2)] ظ ...

[ (3)] تصور میشود در اینجا تقدیم و تأخیری یا تزلزلی باشد، چه تا سر فصل ملوک آل نصر عینا نقل از شرحی است که حمزه در پایان ذکر ملوک حیره آورده است (ص: 75)

[ (4)] ظ: کشته گشتند.

[ (5)] یوم و لیله فی الحیره خیر من دواء سنه (عرب قبل اسلام) و در

تاریخ حمزه دارد: لبیتوته لیله بالحیره انفع من تناول شربه ثادریطوس. و در حمزه طبع برلن غلطی مضحک روی داده است (ص: 75).

[ (6)] کذا .. و براندخت بضم باء موحده مخفف بوران دختست حمزه:

بوران و پوران دخت غلط است و در اصل (دخت) ندارد.

[ (7)] یعنی از آن خاندان نبوده اند.

[ (8)] حمزه: فلام

[ (9)] ص: ابو یعفر علقمه (504- 507 م)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 153

علقمه، و ایاس بن قبیصه، و شهرب [1] و زاد به الفارسی [2] بعد ازین روزگار اسلام بود، و حیره و سواد جمله بهری بحرب، و بهری بصلح و جزیه، خالد را مستخلص شد، تا رفتن او بعزم روم و ذکر این بجایگاه خویش گفته شود انشا اللّه تعالی و به الحول و القوّه و التوفیق. (98- ب)

او را بر خود پادشاه کرد، و بقیت عاد را اندر شهر یمن بگذاشتن [9] و همه را بنده کرد، و او را کیقباد [10] اگر توفیق یابم که نه جایگاه آن ذکرست انشاء اللّه تعالی و به التوفیق ملک حمیرین سبا مایه و خمسون سنه. اول کسی از قحطانیان (99- آ) او بود که

______________________________

[ (1)] حمزه: فیشهرت. ثم ملک فیشهرت الفارسی (ص: 73) جرجی زیدان گوید: فیشهرت او زید (581- 582 م)

[ (2)] حمزه: زادیه ظ: داذویه

[ (3)] حمزه: قرات فی اخبار اسندها الهیثم ابن عدی الی ابن عباس (ص 81)

[ (4)] اصل: آدم.

[ (5)] حمزه: عمالیق.

[ (6)] با آنکه حمزه ده نفر شمرده در اینجا (رهط) نامی افزوده و یازده شده است، و در طبری هم این نام دیده نشد

[ (7)] حمزه: شمر بن الاملوک.

[ (8)] یعنی پسر شمر

[ (9)] کذا .. و ظ: نگذاشت جز که همه را برده کرد. حمزه: فلم یدع باض الیمن منهم الّا سباه (ص 82)

[ (10)] کذا ..؟- و ظ: و او را سبا لقب دادند. حمزه:. الاسباه و استعبده فسمی سبا. (ص: 82).

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 154

پادشاهی کرد [و]، بپیری رسید، و ملک بر وی و فرزندانش بماند، و بیرون از یمن ملک ایشان نبود، تا روزگاری دراز که پادشاهی با تبع نخستین افتاد، الحرث [1] الرائش، و او را در کتاب سیر الملوک بمطاط [2] گفتست و ذی الاسباب [3] لقب، و در آن اوّل دو ملک بودند یکی بسبا و [دیگر] بحضرموت، و مردم اندکی طاعت داشتندی، تا رایش بیامد و بر وی؟ جمع شد [ند] و تابع او گشتند،

و پادشاهی صافی شد پس او را تبع لقب ازین نهادند.؟

ملک الحرث الرائش: مائه و خمس و عشرون سنه؟ و الحرث؟ بن قیس بن؟ قلیسی؟ بن ضیفی [4] بن سبا الاصغر الحمیری، و میان او تا حمیر [بن] سبا الاکبر پانزده پدر بود، [5] و او را رایش، از بهر آن خوانند که غزا و تاختن او بدور جایی برسید از یمن، و سوی هندوان رفت، پس باذربایگان آمد، و آنجا با افراسیاب [6] و ترکان حرب کرد، و بهمه جایگاهش ظفر یافت، و یمانیان در عهد او توانگر شدند، و معنی رایش آنست که بدور جائی تاختن کرد و کند و در کتاب المعارف خواندم، که رایش از آنجا سوی زمین حرم و مکه آمد، و شعری گفت اندر ذکر ملوک از بعد، و فرزندان (99- ب) و ذکر پیغامبر ما صلی اللّه علیه و سلم یاد کردست، در جمله بدین بیتها:

و یملک بعدهم رجل عظیم بنی لا یرخص فی الحرام

یسمی احمدا یا لیت شعری اعمر بعد مخرجه بعام

______________________________

[ (1)] الحارث الرائش. حمزه

[ (2)] کذا ... حمزه ندارد و شاید (ملطاط) که یکی از حمیریان بوده در سیر الملوک با وی اشتباه شده ر ک حاشیه 5 و در مروج الذهب کسی که بعد از او پادشاه شده (شداد بن ملظاظ) خوانده بروایتی و نیز سهیلی ویرا: بن همال بن ذی سدد بن الملطاط بن عمر بن ذی یقدم بن الصوار بن عبد شمس بن وائل شمرده و ظاهرا این لغت مربوط بهمین روایات باشد؟

[ (3)] این نام هم در حمزه نیست و مسعودی او را حرث بن ذی سدد گوید

[ (4)] حمزه: بن قیس

بن صیفی.

[ (5)] حمیر، الهمیسع، ایمن، زهیر، عریب، الغوث، وائل، عبد شمس، زهیر الصوار، ذو یقدم. ذو انس، عمرو، الملطاط، القلیص، سدد. الحارث الرائش، (قصیده الحمیریه لنشوان بن سعید الحمیری قرن 5)

[ (6)] در حمزه و طبری ذکری از افراسیاب نیست و مراد از ترکان آذربایجان: خزران و احفاد آنهاست که در عهد انوشروان در حدود آذربایجان سکنی داده شدند- و این روایت و سایر روایات تبعان و غزوات آنان همه از موضوعات یزید بن مفرغ شاعر و سایر افسانه سرایان عرب است و اصل ندارد، برای تکمیل ر ک (العرب قبل الاسلام- جرجی زیدان) که دروغ بودن این روایات خاصه شمر برعش و برادرش را با دلایل ثابته رد کرده است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 155

و اندر روزگار او لقمان بن عاد خداوند کرکسان فرمان یافت، آنست که او را صاحب لبد خوانند، بعد از دو هزار و چهارصد و پنجاه و اند سال عمر، و لبید شاعر درین گوید:

لما رای لبد النسور [1] تطایرت رفع القوائم کالفقیر الاعزل و هم چنین درین معنی نابغه گفتست: احنی علیه الذی احنی علی لبد.

ملک ابرهه ذو المنار، مایه و ثمانون [2] سنه، پسر [ر] ایش [3] بود و ابراهیم [4] نام بود، و اصل [5] بسیاری بگشت گرد عالم، و هر جایگاه که رسید میلها فرمود کردن براه اندر، تا آثار سفر او بدانند، و بازگشتن در بیابانها آسان تر بود، و بشب اندر آتش کردی بر میلها تا لشکر بدان هنجار راه کردندی، و ازین سبب او را ذو المنار لقب کردند، و اندرین معانی شعر گفتند مطلعش اینست:

و لقد بلغت من البلاد مبالغایا

ذو المنار فما یرام لحاقکا.

و روایتست که بزمین نشناسان [6] بگذشت- فرزندان و بار انک گفته ایم و در سیر (100- آ) الملوک گوید که دهان و چشم ایشان بر سینه بود، از سخط ایزد تعالی، نعوذ به. پس ابرهه پسرش را ذو الاذعار، بحرب ایشان فرستاد، و او را فریقیس [7] گویند، تا ایشان را بعضی هلاک کرد، و نتوانستند غلبه کردن، که مورچگان بودند هر یکی چند شتری بختی، و اسپ و مرد را می ربودند، و این بوقت روزگار کیکاوس بود و آنکه بنی اسرائیل از اشمویل پادشاه خواستند، و خدای تعالی طالوت را بفرستاد.

ملک افریقیس بن ابرهه: اربع و ستین سنه [8] چون پادشاه گشت هزار هزار مرد فراز آورد، و ناحیت مغرب و بربر سرتاسر بگرفت، و شهر افریقیه بنا نهاد بنام خویش و چندانکه در آن حدود آبادان بود بگرفت، و هر چه برده آورد بافریقیه اندر بداشت،

______________________________

[ (1)] متن: کند النشور. حمزه: لبد النسور و برای دانستن افسانه لقمان و لبدونسر. ر ک (طبری 1- 1 ص 240)

[ (2)] حمزه: مایه و ثلثا و ثمانین سنه (ص 83) مسعودی: مایه و ثمانین سنه

[ (3)] متن: پسرانش.

[ (4)] ظ: ابرهه.

[ (5)] معنی این کلمه در اینجا معلوم نشد.

[ (6)] ظ: نسناسان.

[ (7)] حمزه: افریقیس. طبری: فریقش بن قیس بن صیفی بن سبا (1- 219)

[ (8)] حمزه: مایه و اربعا و ستین سنه (83)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 156

و شهر [ی] آباد گشت، و حمزه الاصفهانی در تاریخ خویش گوید ذو الاغار [1] برادر افریقیس بودست [و بیست] و پنج سال پادشاهی بکرد تا [ملک] بهداد [2] رسید.

و در سیر، ذو الاذعار خود فریقیس را گوید. [3] شاعر گفته است در قصیده، بیت:

سرنا الی المغرب فی جحفل بکلّ قوم اریحی همام افریقیس را خود در کتاب سیر خوانده ام که پسری بود نام او القند بن [4] افریقیس، از بعد پدر با لشکر سوی عراق آمد، و لقب او ذو الشناتر (100- ب) گوید، پس براه بمرد، و گفتندی، بیت:

یا قوم سیروا نحو بابل بالعساکر و القبائل و پادشاهی با هداهاد [5] بن عمر بن سراحیل [6] بن الرائش سپردند، پدر بلقیس، و هداد نیز گویند، و حمزه الاصفهانی ذکر این القید اندر تاریخ نیاوردست که پادشاهی [او] مگر خود بر سال نرفت، ملک هداد بن سراحیل خمس و سبعین سنه و اندر تاریخ جریر الطبری لقب او ذو سرح [7] گوید، و او را وزیری بود نام او رام رایش و چون القید [8] بمرد، هداد از راه عراق بجانب یمن بازگشت، و هیچ جای نرفت بیرون از حدّ خویش، و در کتاب معارف خوانده ام که زنی جنی را بزن کرد، و بلقیس از وی بزاد، پس اندکی روزگار فرمان یافت و بمرد، و خدای تعالی بدان داناترست. ملک بلقیس بنت هداد عشرون سنه، و این قدر پادشاهی [کرد] تا بخدمت سلیمان پیغامبر علیه السلام رسید، و او را بزمین فلسطین بردند، و حمیران گویند مسنی [9] عرم او کرد [و] یمانیان مخالفند، و گویند بنای عرم لقمان بن

______________________________

[ (1)] حمزه: العبد ذو الاذعار

[ (2)] ص: به هداد رسید، چه بقول حمزه بعد از العبد ذو الاذعار هداد بن شراحیل پادشاه شد.

[ (3)] برخی مورخان افریقس یا افریقیس را ذو القرنین دانند.

[ (4)]

سطور بعد: القید

[ (5)] حمزه: هداد. دینوری: هدهاد بن شرحبیل بن عمرو. ص:. (22- 25) جدول جرجی زیدان از روی تحقیق: هدهاد برادر بلقیس ملکه (العرب قبل الاسلام. ص 123)

[ (6)] حمزه:

شراحیل.

[ (7)] طبری: ذی شرح (1- 2 ص 576) مراد پدر بلقیس است، و روایات مورخان عرب در ملوک سبا و حمیر بی اندازه اختلاف دارد.

[ (8)] بالاتر: القند

[ (9)] معروف: مسناه عرم، یعنی سدی که نزدیک شهر (مأرب) واقع بوده و معروفست به سد مأرب و از خرابی آن سیل عرم برخاست و قرآن بدان مصرح است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 157

عاد کردست، اما (101- آ) بلقیس آنرا عمارت کرد، و بر آن بماند تا سیل العرم آمد، و قصه سلیمان پیغامبر با بلقیس خود معروفست، و سلیمان دیوان را فرمود تا بیمن اندر سه حصین [1] نیکو ساختند از برای بلقیس، یکی سلحین است و دو [م] بنیون [و] سیم غمدان، و بلقیس را از سلیمان علیه السلام پسری بود نام او داود و هم بزندگانی سلیمان بمرد، و بلقیس از بعد آنک سلیمان از دنیا رحلت کرد، او نیز بمدت نزدیک بمرد.

ملک یاسر ینعم بن شراحیل [2] خمس و ثمانون سنه، عمّ بلقیس بود و رعیت را عظیم نیکو داشتی [و] از بس که بر مردمان انعام کرد و ببخشید، او را ینعم [3] لقب نهادند، و شعرا را در حق وی شعرها بسیار است، و این بیت در وی گفتند، شعر:

ایا ناشر الانعام قدرمت خطهعلت فوق خطات الملوک الأقادم و هم او را گفتند و ذکر مبعث پیغامبر صلوات اللّه علیه کرده شعر:

[4] لعمری قد حللت قومک نعمهلرفقک

عنها کلّ باغ اخی بکر [5]

و راجعها الملک الذی کان قد مضی فانت ابیت اللعن ذو المنن الدّهر

و لو [لا] سلیمان الذی کان امره من اللّه تنزیلا و حتما [6] من الامر

(101- ب) لما رامنا خلق من الناس کلهم و لا الجن الا ناصر [...] بالصهر [7]

فنحن ملوک العرب من لدن حمیر [8]الی ان یصیر الملک منه الی فهر

فیأتی متی [9] امره غیر حامل رءوف رحیم بالیتیم و ذی الفقر

یکون لنا [10] منا هنالک شیعهغطاریف زهر فی؟ الانابه؟ و النفر [11]

فحمیر عیشی فی البلاد یعطه [12]و ملک الی ان یاتی اللّه بالامر ملک سمریر عش [13] بن افریقیس سبع و ثلاثون سنه، و کنیت او بو کرب

______________________________

[ (1)] ظ: حصن

[ (2)] اصل: بی نقطه- حمزه: ناشر ینعم بن شراحیل. دینوری: یاسر ینعم ص: 26) طبری: یاسر بن عمرو بن یعفر الذی کان یقال له یاسر انعم (1- 2 ص 683- 684)

[ (3)] اصل:

بیغم ... حمزه: ینعم. طبری: انما سموه یاسر انعم لانعامه علیهم:

[ (4)] چون ماخذ این اشعار بدست نیامد کما کان باقی ماند

[ (5)] ظ: مصراع پریشان است

[ (6)] ظ: حکما

[ (7)] کذا؟ ...

[ (8)] ظ: ولد حمیر.

[ (9)] کذا؟: ...

[ (10)] ظ: له

[ (11)] کذا؟ ...

[ (12)] ظ: بعزه، بدوله

[ (13)] شمریر عش (حمزه 84) ضبط این کلمه مختلف است: شمر بفتح شین اول و کسر ثانی- بفتح اول و ثانی مشدّد و مفتوح، بفتح سین اول و میم ثانی ... و یرعش بضم اول و سکون ثانی و کسر عین.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 158

سمر بن افریقیس بن ابرهه بن الرائش، و از آن سبب که اندامش بلرزیدی او را یرعش خواندندی، و از

یمانیان حکایت کنند که کتابهای [1] او را صفت بزرگی بیرون از حدّ کنند و لقب او ذا القرنین بود، و ایشان گویند اسکندر رومی [را] بدور جای رفتن بشمر [2] مثل زده اند، و ذو القرنین نخست او را لقب بوده است، و القاب ملوک یمن؟ جمله برین سانست؟ که: ذو المنار، و ذو الکلاع، و ذو نواس، و ذو یزن، و مانند [آن] ذو القرنین بدان گفتند او را که دو گیسو بر پشت فروگذاشته بود، و تاختن او بجانب مشرق رسید، و در کتاب سیر گفتست که گشتاسپ او را طاعت داری کرد تا بگذشت (102- آ) و بسمرقند رفت و دیوار سغد، و آنجایگه خراب کرد، و آنرا شمر کند، گفتند اکنون نام آن سمرقند کرده اند، و سغد خواندند در آن وقت، و اکنون خود هر دو بهم نزدیکست، و بناها کردست بسیاری. و بر بنایی [3] از آن وی نوشته یافتند بزبان حمیری که: بسم اللّه هذا ما بناه شمر یرعش لسیده [4] الشمس، یعنی این بنا شمر کرد خداوند خویش را آفتاب [را] و اندران وقت که دیوار سغد خراب کرد شعری گفت که این بیتها در آن جمله بود. بیت:

ایا شمر ابو کرب الیمانی خلیت الحیل من یمن و شام

لناتی اعبد ام ذو علینابارض الصین من اهل السوام [5] و از آن جایگاه سوی چین رفت، ملک چین اندر ماند بکار وی، که سپاهی عظیم داشت، پس وزیری بودش مردی پیر گفت این حیلت پیش منست، و من از عمر نصیب برداشتم، بازماندگان مرا نیکودار تا من جان فدا کنم، و این کار برآورم.

ملک گفت هر چه خواهی چنان کنم،

پس بفرمود تا دست و گوش و بینی ببریدندش، و بدان

______________________________

[ (1)] باید این کلمه محرف [کارنامهای] باشد زیرا ترجمه این عبارت است: و رواه اخبار الیمن تفرط فی وصف آثاره (حمزه 84) و یا: در کتابهای خود او را ...

[ (2)] در اصل با شین

[ (3)] اصل: بنای

[ (4)] اصل: لسیده الشمس حمزه: لسیده الشمس (ص: 84)

[ (5)] طبری: انا شمر ابو کرب الیمانی جلبت الخیل من یمن و شام، لاتی اعبدا مردوا علینا وراء الصین فی غثم و یام (ن ل: عمر و رام- عشم- غنم) فنحکم فی بلادهم؟ بحکم سواء لا یجاوزه؟ غلام (طبع لیدن. ج 2 از حلقه 1- ص 910)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 159

راه بیرون رفت، و بر سرحد بیابان بیفتاد تا سپاه دشمن فراز رسید، او را پیش تبع (102- ب) بردند پرسید که چه مردی بدین حال؟ گفتا وزیر ملک چین بودم، و عمر در خدمت او سپری کردم، چون در کار شما او را نصیحت کردم بطاعت داشتن، مرا بدین زار [1] کرد، واجب دیدم اندر آمدن که او هیچ نیندیشید از شما، و من سپاه را براهی نزدیک بسر ایشان برم، که در بیابان بهفته آنجا بتوان [2] رسید، تا کینه من از وی باز خواهد.

شمر شاد گشت و گفتار آن پیر راست پنداشت، گفت چه باید کردن اکنون؟ چینی گفتا یک هفته آب و زاد و علف بر باید گرفتن، شمر بفرمود تا ده روزه برگرفتند، و با گزیدگان [3] سپاه روی در بیابان [4] نهادند، که آنرا هرگز کرانه کسی ندید، و پیرمرد چینی را در پیش داشتند، چون هفته

بگذشت، شمر گفتا چند ماندست؟

گفت من شما را بحیلت آوردم، و این بیابان هرگز سپری نگردد، هر چه خواهید همی کنید، و این چینی هم آن ساعت بمرد، و شمر فروماند، و مردمانش از تشنگی و ضعیفی که شده بودند مردن گرفتند [5]، و منجمان شمر را گفته بودند که مرگش در میان دو کوه آهن باشد، پس شمر از تف سوزش زمین زره بیفکند، و بر سرش (103- آ) نشست، و سپری آهنین داشت، آنرا سایه کرد برابر آفتاب، پس سخن منجم یاد آمدش، گفتا شما تدبیر خویش کنید که کار من ببود، [6] و همان ساعت بمرد، و دیگران همچنین، مگر کسی که بسرحدّ بیابان بودند که بعد از روزگاری [7] بجانب [یمن] باز رفتند، و اگر نه همه تباه شدند. و اللّه اعلم [8].

ملک ابی مالک بن شمر: خمس و خمسون سنه کامله، اهل یمن او را بیعت

______________________________

[ (1)] ظ: بدین زاری ... بدین سان آزار

[ (2)] اصل: نتوان. بقرینه (یک هفته آب و زاد) بعد تصحیح شد.

[ (3)] اصل: گذیده ... معروف: گزیدگان با زاء معجمه است و گزیده در اصل پهلوی (وژیتک) با زای پارسی است که بعد زاء معجمه شده است و با ذال بی شک غلط است

[ (4)] ظ: بیابانی که یای مجهول و وحدت از آن بسیاق این کتاب حذف شده است

[ (5)] این داستان را درباره چند نفر نوشته اند منجمله درباره فیروز ساسانی و اخشنواز پادشاه هیاطله. و اتفاقا داستان شمر یرعش هم ساختگی است!

[ (6)] کار من ببود، باصطلاح قدیم یعنی: کار من گذشت

[ (7)] اصل: روزگارش بقیاس اصلاح شد

[ (8)] اهل تحقیق این داستان تبعان

خاصه داستان شمریر عش و برادرش را گزافه دانند، و با اسناد تاریخی متقنی که از روم و ایران در دستست معقول نیست که تبابعه این دو کشور ایران و روم را به پیمایند و عالمگیر شوند و اثری در تواریخ همسایگان از آن نباشد؟!

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 160

کردند و با ساز عظیم هزار رایت، هر رایتی چندین هزار سوار سوی روم رفت، و بطاعتش پیش آمدند، خراج از ایشان بستد [و] سوی مغرب رفت و شعری گفت در جمله این بیت شعر:

منع الرقاد تقلب الشمس و طلوعها من حیث لا تمسی پس آن دریاء عظیم بگذاشت تا نزدیک ظلمت و پیش از آن [که] در تاریکی؟ خواست شدن بمرد؟، پسرش تبع الاقرن با وی بود، تن پدر بمقر [1] اندر طلی کرد، و در صندوق نهاد و سپاه را باز گردانید، و دریا بگذاشت، و روم را [و] باز بزمین یمن باز آمد، و پدر را دفن کرد [وی آنست که] که اعشی در وی گوید:

و خان النعیم ابا مالک و أیّ امرء لم یخنه الزمن [2] ملک الافرن بن ابی مالک: ثلث و خمسون سنه، (103- ب) و او را تبع الاصغر [3] خواندندی، در روزگار بهمن بود، و در تاریخ جریر [4] خواندم که بعراق اندر آمد با سپاهی عظیم، چون بسواد رسید راه ندانستند و متحیر شد، و آنرا حیره نام کردند پس بر کنار دجله برفت تا سوی آذر [با] یگان بیرون شد، و بسیاری مال یافت، و دشمنان را قهر کرد، و از سوی موصل بازگشت بیمن، و چنین روایتست که رسول هندوان او را هدیه های بسیار

آورده بود، تبع اندران طرایفها [5] خیره مانده بود، و گفت این همه از هندوستان خیزد؟ رسول دریافت و بتیزبینی گفت از زمین چین آوردند بیشتر، پس تبع [رفتن چین] در دل گرفت، و کینه جستن جدش [را] سپاه فراز آورد بی اندازه از بنی الازد، و قضاعه و لخم، و هر جایگاهی، و بجانب چین رفت و کتاب سیر [6] گوید: بهمن او را طاعت داشت و کرامت کردش، تا از خوراسان بگذشت، و یک سال بسمرقند بایستاد، و آن عمارت آنجا بجای بازآورد، و بعد از آن سپاه سوی

______________________________

[ (1)] مقن هم خوانده میشود. ظ: بقبر.

[ (2)] .. و ای امری صالح لم یخن (دینوری ص 28)

[ (3)] حمزه: تبع الثانی (84) بر طبق تاریخ حمزه، تبع الاصغر عبارت از تبع بن حسان بن تبع بن کلی کریست نه تبع الاقرن.

[ (4)] یعنی: محمد بن جریر

[ (5)] اصل: ظرایفها و نقطه الحاقی تشخیص داده شد- طرایف جمع طرفه بمعنی کالا و مصنوعات نو درآمد و زیبا.

[ (6)] معلوم نیست کدام سیر است.

زیرا در سیر الملوک چنین روایتی ندیدیم:

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 161

چین کشید، و بروایتی گویند بکابلستان باستاد، و سپاه فرستاد سوی چین، و شکسته بازآمدند، پس او برفت و بهمه روایت پیروز گشت، و ملک چین کشته شد، و آن شهر چنان (104- آ) خراب بکرد که نیز [1] عمارت نپذیرفت و بکسر ولایت غارت کردند و یمانیان با علمی مال و خواسته بیمن باز رفتند، و هفت سال اندرین کار برفت، و تبع گفتست در جمله شعری. شعر:

انا [2] تبع الاقرن من فرع حمیرملکنا عباد اللّه فی زمن

الخالی.

ملک ابنه ذو جیشان: سبعون سنه. چون ذو جیشان بپادشاهی بنشست، در عهد دارا الاکبر بقیت طسم و جدیس را به یمامه بشکست، و بسیاری بکشت [3] و بعد از آن ذو جیشان در عهد اسکندر بودند و روزگار نضر بن کنانه، آنچ مانده بودند ازین قبیلهای [عاد] و ثمود و آنچ یاد کردیم پادشاهی یافتند و عدد ایشان پیدا نبود اندر اوّل و همه بفنا رفتند [3] و اندر ذکر ایشان اعشی گوید بیت:

ا لم تروا ارما و عاداأفناهم اللیل و النهار

و انقرضت بعد هم ثمودبما جنی فیهم قدار [4]

و جاسم بعدها و طسم قدا وحشت منهم الدّیار

و حلّ بالحیّ من جدیس یوم من الشرّ مستطار

و مرّ دهر علی صحارفهلکت جهره صحار

(204- ب) و متعت بعد هم و بارفلا [5] صحار و لا وبار

بادوا [6] و خلو [ا] رسوم دارفاستوطنت [7] بعدهم نزار

______________________________

[ (1)] اصل: سر- مخصوصا روی سین فتحه وزیر راء کسره گذاشته اند بقیاس اصلاح شد، چه سر معنی نداشت نیز اینجا بمعنای (دیگر) است

[ (2)] اصل: ایا بقیاس اصلاح شد

[ (3)] قسمت بین این دو رقم با مطابقه حمزه بسیار پریشان و خرابست. حمزه: و هو الذی اوقع بطسم و جدیس بالیمامه و ذلک قبل ملک الاسکندر. و قد کان بعمان و البحرین و الیمامه فئام کثیر من طسم و جدیس و غیرهم فکانت لهم اجسام و احلام و کانوا سبع قبائل کل قبیله مثل ربیعه و مضر و هم عاد و ثمود و صحار و جاسم و وبار و طسم و جدیس فانقرضوا کلهم الا بقایا من طسم و جدیس؟ غیر والی؟ زمان ذی جیشان فاتی بهم ذو جیشان ... و

من کان من بعد ذی جیشان انما ملکوا فی ایام الاسکندر و هو زمن النضر بن کنانه (85)

[ (4)] حمزه: قدار. از قدر. اصل: فرار

[ (5)] حمزه: و لا

[ (6)] متن: مادا

[ (7)] اصل: فاستطویت حمزه: فاستوطنت (ص: 58)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 162 کانت لهم سودد و حلم و نجده شانها و قار

اخنت علیهم صروف دهرله علی اهله عثار و اندر کتاب سیر، گفتست: ذی جیشان سوی عراق آمد، و دار الاکبر او را.

پذیره شد و کارزار [افتاد] و بحرب اندر کشته شد. و لیکن این ذکر در تاریخ حمزه- الاصفهانی و هیچ کتابی نیافته [ام] و اللّه اعلم.

ملک تبع الاقرن: مایه و ثلث و ستون سنه، پسر شمر یرعش بود تبع نخستین و او را هیچ شرح از اخبار نخواندم، و اللّه اعلم.

ملک کلی کرب بن تبع: خمس و ثلاثون سنه و این را هم ذکری معلوم نشد از بعد او پسرش تبع بن کلی کرب پادشاه شد.

ملک تبع بن کلی کرب ثلثه و عشرون سنه: او را ابو کرب اسعد تبع میانین خواندندی، و هیچ نیاسود از تاختن بدور جایها، و اندر سیر الملوک چنانست کبا پانصد هزار مرد سوی کشور هندوان رفت، و دریا بگذاشت، و پسر [1] فورهند و که اسکندر او را بکشت، پذیره [2] آمد بحرب، و تبع بمبارزت با وی بیرون (105- آ) شد و پسر فور را بدست خویش بکشت، و قصیده گفت در آن حال، شعر:

قلت امامه لا لذی کل مالا (؟)لاوی حطبه و نصالا (؟)

ندعوق فور الکبر أو معاده (؟)حین ما؟ فعل مامها؟ محتالا (؟)

مترکته للمجامعان محدلا (؟)؟ بحری؟ رواهسه ما حربالا

[3] و اندر کتاب المعارف چنین خوانده ام که این تبع [به] پیغامبر ما صلوات اللّه علیه و سلم ایمان آورد از بس که نعت او در کتابها همی یافت، پس این بیتها بگفت. شعر:

______________________________

[ (1)] اصل: پس. و گمان نمیرود که (پس) بضم اول بمعنی پسر آورده باشد.

[ (2)] اینجا و چند سطر بالا (بدیره) نوشته شده است

[ (3)] ماخذ این اشعار معلوم نشد و کما کان باقی ماند. این اشعار و قطعات سابق را حمزه و سایرین نقل نکرده اند و پیداست که از موضوعات افسانه سازهاست و شاید از یزید بن مفرغ باشد که داستان تبایعه را او جمع کرده است

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 163 شهدت علی احمد انّه رسول من اللّه باری النسم

فلو مدّ عمری الی عمره لکنت وزیرا له و ابن عمّ و ازین پس که مردمان یمن [را] بتاختنها [1] رنجه داشت، از وی ستوه شدند، و پسرش حسان را گفتند پدر را بکش تا ما پادشاهی ترا دهیم، پس سپاه، او را بکشتند چون [حسان] اجابت نمی کرد که پدر را بکشد، امّا سپاه پشیمان شدند، و خلاف افتاد [2] بسبب پادشاه نشاندن، و بضرورت حسان را پادشاه کردند، و یمانیان گویند آنست که خدای تعالی در قرآن او را ذم نکردست و قوم او را کرد، قوله تعالی: أَ هُمْ خَیْرٌ أَمْ قَوْمُ تُبَّعٍ، و همچنانکه در پارس ملوک (105- ب) طوایف گماشته بود اسکندر، بعرب و یمن اندر جماعتی را مرازه [3] گماشته بود، الاقیال و الذّوون [و تبع] [4] بیرون آمد و همه را برداشت.

ملک حسان بن تبع سبعون سنه: چون بپادشاهی بنشست به یمامه رفت

و کشندگان پدر را بکشت، و اندر تاریخ جریر چنانست که از دست جذیمه الابرش، ملکی بود به یمامه، نام او عملوق، و ستمکاره بود [و] بر زنان و دختران رعیّت دست دراز کردی، و از گریختگان طسم و جدیس قومی به یمامه مقام داشتند، و این پادشاه از قبیله طسم بود، و مهتری بود جدیس را نام او اسود بن عفان [5] از این فعل پادشاه ستوه گشت، و با مهتران جدیس در ساخت، و عملوق را با جمله مهتران بنی طسم مهمان کرد، و همه را بکشتند بحیلت، پس مردی بجست نام او ریاح بن مرّه، و سوی حسان بن تبع رفت بفریاد خواستن، حسان خشم گرفت و با سپاه روی

______________________________

[ (1)] متن: بناحیتها. حمزه: و ثقل علیهم (ای علی حمیر) ما کان یاخذهم به من الغزو ...

فقتلوه (ص: 86) بدین قیاس اصلاح شد

[ (2)] اصل: افتادست

[ (3)] کذا ...

[ (4)] حمزه: و کما خرج علی طوایف الفرس اردشیر کذلک خرج علی طوایف الیمن المسمین الاقیال و الذون اسعد بن عمر (ص: 86) معنی اقیال و ذون طبری گوید: اهل الیمن یسمون القائد قیلا مع کل قیل عشره آلاف (1- 2 ص 580) و معنی ذون گفته شد که ذو الاذعار و ذو یزن و غیره باشند که بذو آغاز میشوند

[ (5)] طبری: غفار (1- 2 ص 771)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 164

یمامه نهاد، ریاح گفت مرا خواهری هست سه روزه راه بیند و او [را] بقبیله جدیس شوهری هست، و سخن او معروف، که زرقا [ء] الیمامه خوانندش، ایشان را خیمه [1]؟ هدو حذر؟ گیرند، پس حیله ساختند (106-

آ) و حسان بفرمود تا هر مردی شاخی بزرگ با برگ اندر پیش داشتند، چنانک دیدار اسپ و مرد بپوشید، و همی آمدند، تا زرقا درخت بیند، و مردم نبیند، پس جماعت جدیس مر ترسیدند، زرقا را نام [2] بر مناره فرستادند تا بنگرد، و گفتا درختستان بسیار همی بینم که رود، شک نیست که از پس آن مردم اند و در کتاب معارف چنانست که سواری فرود آمد تا نعل باز گیرد، یا عمارتی [3] کرده و بر نشست، زرقا بدید، و مردمان را بگفت، هیچ باور نداشتند، بعد سه روز حسان برسید، و همه را بکشت، و قضا [ی] ایزد تعالی کار بکرده بود، اندرین سخن زرقا، اعشی گوید. شعر:

[4] ما نظرت ذات اسفار کما نظرت [5]یوما [کما صدق] [6] الذئبیّ اذ سجعا

قالت اری رجل فی کفه کتف و یخصف [7] النعل الصغرانه [8] صنعا

فکذّبوها بما قالت فصبحهم ذو آل حسان یرفی السم و السلعا [9] پس زرقاء الیمامه را بگرفتند و گفتند چونست که ما را ندیدی؟ گفت دیدم باور کردند، و ازیشان [آن] سوار را نشان داد که چه وقت فرود آمد و بر نشست، حسان خیره ماند، و گفت چه ساختی که همی چنین بتوانی (106- ب) دیدن؟ زرقا گفت هرگز تا سرمه نکردم اندر چشم نخفتم، پس حسان بفرمود تا هر دو چشمش بکندند رگهای سیاه در وی پیدا بود، و آنرا که جذیمه درین وقت به یمامه سپاه آورد و حسان [را] غارت کرده بود خود گفته ایم، و بروایتی گویند که سپاه جذیمه را

______________________________

[ (1)] کذا ... و معنی آن معلوم نشد و ظ: خبر

[ (2)] کذا ...؟

[ (3)] کذا؟ ظ

طهارتی

[ (4)] بیت اول در طبری: کونی کمثل الّذی؟ اذ غاب وافدها؟* اهدت له من بعید نظره جزعا

[ (5)] طبری: کنظرتها مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار متن 164 [فصل دوم] اندر نسق قحطانیان و حمیر عرب یمن و تبعان[و اخبا] رشان ..... ص : 153

[ (6)] طبری:

حقا کما صدق، و بیت سوم در طبری: اذ قلبت مقله لیست بمقرفه* اذ یرفع الال راس الکلب فارتفعا

[ (7)] طبری:

یخصف

[ (8)] طبری: النعل لهفی ایه

[ (9)] طبری: یزجی الموت و الشرعا (1- 2 ص 773) دینوری وال جیشان یزجی الموت و اکشرعا (18) طبری بیت ششم: فاستزلوا اهل جوّ من مساکنهم و هدموا شاخص البنیان فاتضعا (ص 774) دینوری مصراع اخیر [؟] (19)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 165

بشکست، اما تاکیدی ندارد، و اندر تاریخ جریر گوید این تبع برد سپاه سوی چین و شمر [1] سپاه سالار او بود که شمر کند یعنی سمرقند را بدو باز خوانند، و اللّه اعلم.

پس قومی از جدیس با برادرش عمرو بیعت کردند، که حسان را بکشند، و پادشاهی بدو دهند، پس مردی نام او [ذو] رعین عمرو [2] را گفت [کشتن] برادر نه نیکو باشد، نپذیرفت، و حسان را بکشت، ملک عمرو بن تبع [3] ثلث و ستون سنه، اندر پادشاهی تنش [4] مساعدت نکرد، و پیوسته نالان بود، و خواب از وی بگسست، و بر نعشی خفته بر دوش همی بردندش، و همچنان می برند، [و] [5] او را ذو الاعواد، و موثبان خواندندش، معنی آنک بر وثاب بودی، و بلفظ [حمیر] فراش را وثاب خوانند، و آن جامه خواب راست [6] و ذو الاعواد [بسبب] آن

چوبها بود که بر آن جامه فکنده بود، و او را بدان برداشتندی، و اندر کتاب المعارف چنان خواندم که: (107- آ) او را گفتند تا کشندگان برادر نکشی، خواب بتو بازنیاید، پس بفرمود تا مهتران را جمله گرد کردند گفتا عهدی خواهم کردن و اندر خانه خواب خویش بنشست، و ده گان و پنجگان را همی در خواندندی، و همی کشتند، تا مهتران سپری شدند، و بعامه رسیدند، پس ذو رعین [7] در پیش او رفت و این بیتها برخواند آنک نصیحتش کرده بود:

ا لا من یشتری سهرا بنوم [8]سعید من یمیت قریر عین [9]

فامّا حمیر غدرت و خانت [10]فمعذره الا له لذی رعین [11] پس عمرو او را بنواخت و نزدیک کرد، و در عهد او عمرو بن عامر پدر خزاعه و اوس و خزرج، انتقال کرد، از جهت سیل العرم، چنانک شرح داده ایم

______________________________

[ (1)] طبری گوید: تبع بن تبان ... وجه ابنه حسان الی السند و سمرا ذا الجناح الی خراسان.

الخ (ص 775) و نگفته که شمر سپه سالار او بود.

[ (2)] اصل: حسان.

[ (3)] طبری: عمر بن تبان اسعد ابی کرب (1- 2- 915)

[ (4)] اصل: بیش. حمزه گوید: فاضطرب علیه بدنه و تواترت علله و اسقامه

[ (5)] کذا ... ظ. بردندش همچنان که جنازه میبرند. یا: مرده می برند

[ (6)] ظ: خوابست. طبری گوید: قال هشام بن محمد عمرو بن تبع هذا یدعی موثبان لانه وثب علی اخیه حسان ... (1- 2 ص 917)

[ (7)] اصل: دورعین

[ (8)] کذا طبری: (1- 2- 915) اصل: شهر ابیوم

[ (9)] اصل: بی نقطه

[ (10)] کذا طبری. اصل: فان یک حمیر عذرت و جانب

[ (11)] اصل: لذو رعین.

و رعین بضم اول کحسین.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 166

و اندر اخبار یمانیان گوید، پادشاهی او در ایام شابور بن اردشیر بود، پس از ذو الاعواد پادشاهان چهارگانه و خواهرش ابضعه [1] فرمان یافت در روزگار هرمز و شابور، و اسود بن یعفر او را در شعری ذکر کند:

و لقد علمت [2] سوی الذی نبأتنی انّ السبیل سبیل ذو الاعواد ملک عبید کلال بن بلقین [3] اربع و سبعون سنه: بر دین عیسی (107- ب) پیغامبر بود علیه السلام پنهان، چنانک کس ندانست، دیگر اخباری نیافتم.

ملک تبع بن حسان [4]، ثمان و سبعون سنه، پس تبع [بن] کلیکرب بن تبع [بن] الاقرن [و او تبع الاصغر و] آخر همه تبعان بود، و خواهرزاده اش را الحرث ابن عمرو بن حجر الکندی [بر] قبایل معدّ خلیفت کرد، و او بود که بمکه آمد، و کعبه را بپوشید، و بموسم، حجاج را طعام داد، و گفت در کتابها خوانده ام که از ایذر پیغامبری بزرگ آید کریم، و اندرین معنی، این قصیده بگفت، و نشاط گرفت، شعر:

طربت و ما ذلک [5] حین الطرب و لکن تذکر [6] امر العجب

لسیری بجیش کثیر الکراع عظیم الدها [ء] کثیر الحلب [7]

[8] ما منا قحطان اهل النهی بها لیل اسد صمیم العرب

فلما الاعاجم فی بابک و لصحی العریر بها قد سلب (؟)

معنم اموالنا ما لقنابحال اذا شرقت کالاسب (؟)

و نحن اناس لهم صولهاذا ما حکمنا بحکم وجب

و سوف اذا ما انقضا ملکنابلبه بلا لیل و سم لحب (؟)

اناس کرام ببیت الحرام سیعطون ملکا عظیم الغلب

(108- آ) و یملک منهم نبی کریم رؤف رحیم سخی حدب (؟)

نحامهم اللّه فی اللّه لانثی (؟)بسم القبا و الصفاح القصب (؟)

______________________________

[

(1)] حمزه: ابضعه. اصل بی نقطه

[ (2)] اصل: علمتک ... از حمزه اصلاح شد

[ (3)] اصل:

عهد الکلاب ... حمزه: عبید کلال بن مثوب

[ (4)] حمزه: تبع بن حسان بن تبع اصل: تبعان بن حسان.

[ (5)] کذا ... ظ: ذاک، حمزه ندارد.

[ (6)] ظ: تذکر

[ (7)] ظ: الحلب

[ (8)] ظ: بابناء

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 167 یکون من ابنائنا شیعههناک له عند مر الحقب

فیا لیت انی ادرکته فابذل نفسی له للعطب

و اجعل نفسی له جنهو اصرف عنه الردیّ و الکرب [1] اندر سیر الملوک گفته است خود حسان بودست [2] پدر او [ا] ما هر دو در تاریخ جریر و حمزه اصفهانی برین سان که نوشتیم ناطق است [2] و این درستتر [3] پس بمکه بسیار چیز بخشید فرزندان نزار [4] را، و سوی مدینه برگزار [5] مهتران پیش رفتند، و از جهودان فدک و خیبر و بنی قریظه بنالیدند، و گفتند [....] ایشان بکرد، [6] و بروایتی گویند دین جهودان بپذرفت، و از آن پس جهودان بیمن اندر شدند، و بسیاری مردمان بدین جهودی اندر آمدند، و آشکارا شد و اللّه اعلم.

ملک مرثد بن عبد الکلال [7] احدی و اربعون سنه، برادر تبع بود، و اخباری نیافته ایم جز ازین که بعد از ملک وی حمیریان متفرق شدند و اللّه اعلم به.

ملک ولیعه بن مرثد، سبع و ثلثون سنه، هیچ اخباری نخوانده ایم مگر این (108- ب) تاریخ ملکش که نوشتم و ایزد تعالی داناتر است بدان.

ملک ابرهه بن الصباح خمس عشر سنه: مردی دانا و با سخاوت، بود، و معدیان را که اسلاف پیغامبر ما صلی اللّه علیه و سلم بودند نیکو داشتی، و همی

دانست که ملک به قریش رسد [8] و از اخبار یمن روایتست که او بگاه شاپور ذو الاکتاف [9] بود،

______________________________

[ (1)] ماخذ این اشعار بدست نیامد

[ (2)] میان این دو علامت در اصل لا یقرأ و مشوش بود

[ (3)] اصل: درسیر،

[ (4)] اصل: نژاد. و نزار از اجداد رسول صلم است

[ (5)] ظ:

برگذشت و

[ (6)] اینجا افتاده دارد، و طبری تبعی را نام میبرد (تبع بن تبع تبان اسعد ابی کرب بن ملکیکرب ...) که بزعم اهل یمن او بمکه رفته و خانه را پوشانیده و؟ مطابع؟ نهاده و مردم را اطعام کرده و سپس بمدینه رفته و از یهود مقتله عظیمی برپا کرد بسبب شکایتی که اوس و خزرج از یهودیان نزد وی برده بودند (1- 2 ص 775) و حمزه گوید تبع بن حسان بن تبع خانه را پوشانید و بمدینه رفت و او بود که دو حبر از احبار یهود را بیمن برد و یهودی شد (ص 87) و ظ: خبر کشتار یهودیان از متن افتاده است: [بنالیدند و گفتند ایشان ما را همی آزارند تبع از جهودان کشتاری بزرگ بکرد]

[ (7)] حمزه: مرثد بن عبید کلال (87)

[ (8)] اصل: دانست که کنار بقریش رسیدن ... حمزه: و کان: قد علم ان الملک یصیر الی بنی معد و کان منهم فی قریش (ص 87) و ازینرو اصلاح شد

[ (9)] اصل: ذو الاکتاب

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 168

و بعد از آن صهبان بن محرث، در عهد یزدجرد الاثیم بود، و بعد از وی پادشاهی با صباح بن ابرهه بن الصباح افتاد، و هر دو در یک وقت بیش از [1]

پانزده سال پادشاهی نکردند، ملک حسان بن تبع بن عمرو [2] سبع و خمسون سنه: پادشاه گشت و آن چنانست که خالد بن جعفر بن کلاب اسیران قوم خویش را پیش وی آورد، و او جمله را بدین خالد [3] بخشید، و؟ از بعد او دوشاتر؟ [4] بود و اللّه اعلم.

ملک ذو شناتر سبع و عشرون سنه: مردی درشت و بی رحمت بود [نه] از خاندان، ملک ذو شاتر [4] در سیر ذو القندس [5] را گوید و حمزه الاصفهانی این مرد را گفتست، و در تاریخ جریر نام وی لخیعه العالم [6] گوید، و خدای تعالی داناترست، درین خلاف نیست که مردی ستمگر و بد فعل بود، و با فرزندان ملوک یمن فساد کردی، تا پادشاهی را نشایند [7] و این عادت ایشان بود که هر که با وی کاری (109- آ) زشت [8] کنند، پادشاهی را نشاید، و پسری بود نام وی ذو نواس، و دو گیسوی نیکو داشتی، و در تاریخ جریر نام او زرعه [9] بود، و لقب ذو نواس، پس ذو شناتر [10] او را بخواند و ذو نواس کاردی با خود برداشت، چون بخلوت دست بدو خواست کردن، ذو نواس کارد بزد، و ذو شناتر را بکشت، و سرش ببرید و بیرون آورد، [11] و پادشاهی فراز گرفت، و مردمان باز رستند.

ملک ذو نواش، عشرون سنه: صاحب الاخدود، وی بود در عهد فیروز یزدجرد

______________________________

[ (1)] اصل: ازین. حمزه: و انهما ملکا فی زمان واحد خمس عشره سنه (ص 87)

[ (2)] حمزه: حسان بن عمرو بن تبع (88)

[ (3)] اصل: بدین حال .. حمزه: فاطلقهم له.

[ (4)] کذا: حمزه و طبری

و فی الاصل ذو ساتر.

[ (5)] کذا؟ ...

[ (6)] اصل: ابن حنیفه طبری: لخنیعه ینوف ذو شناتر. (ن ل: لخیعه لحیعثه) ص 917 ج 1- 2. قاموس ذو الشناتر من ملوک الیمن اسمه لخیعه (ماده: الشنتره)

[ (7)] حمزه:

کانت السنه فیهم ان من ینکح الغلمان لا یملک (ص 88) و قاموس متن را تائید میکند و گویا تاریخ حمزه چاپ برلن غلط است و صحیح: من ینکح من الغلمان

[ (8)] ظ: با وی از این کاری زشت

[ (9)] زرعه (بضم اول) ذو نواس بن تبان اسعد ابی کرب بن ملکیکرب (ص 918)

[ (10)] در اصل صحیح بوده، مصححی آنرا قلم برده (ستاتر) کرده است.

[ (11)] ظ: بیرون آمد

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 169

بودست، و [به] روزگار قصیّ بن کلاب بر یثرب بگذشت، و از عالمان جهودان سخنها شنید [1] خوش آمدش، و دین جهودی گرفت، پس جهودان [ویرا] بر آن داشتند که بنجران رود، و آنجا ترسا آن بودند، از جمله یمن [2] بقصه طرفه و معجزی که از ترسائی بدیدند ترسا شده بودند، پس ذو نواس مغاکی بکند و آتش در آن برافروخت بسیار، و هر که [3] از ترسائی برنگشت و جهودی نپذرفت، در آن مغاک افکندش، و ذو نواس آنجا نشسته بود با مهتران خویش، و آنست که خدای تعالی یاد کردست.

قوله تعالی: قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ النَّارِ ذاتِ الْوَقُودِ إِذْ هُمْ عَلَیْها قُعُودٌ وَ هُمْ عَلی ما یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ، (109- ب) و بیست هزار مرد در آن اخدود سوخته شدند، و انجیلها همه بسوخت، و مهتر ایشان عبد اللّه بن الثامر [4] بود، دین جهودی بر وی عرضه کردند،

نپذرفت، ذو نواس چوبی در دست داشت بر سر وی زد، مغزش بشکافت و اندر آن بمرد، [5] بعد از آنک او را از کوه بفرمود انداخت [6] و هیچ زیانی نرسیدش، که انجیل همی خواند پس مردی از آن ترسا آن انجیلی نیم سوخته برگرفت و سوی قیصر رفت نام ذو ثعلبان [7] خوانند، پس این مرد ترسا پیش قیصر فریاد کرد، و بگفت که ذو نواس چه کرد! قیصر اجابت نکرد، و گفتا از من [تا یمن دور است لیکن از یمن] [8] تا حبشه

______________________________

[ (1)] متن: شنیدند.

[ (2)] کذا؟ و این عبارت (از جمله یمن) معنی ندارد حمزه گوید: حملته یهود یثرب علی غزو نجران لامتحان من بها من النصاری و قد کانوا اخذوا النصرانیه عن رجل توجه الیهم من جهه آل جفنه ملوک الشام (ص: 88)

[ (3)] اصل: هر چه

[ (4)] کذا: طبری: (2 حلقه 1 ص 919) اصل: التامی. حمزه: ندارد

[ (5)] اصل: بمرد، بوده نقطه زیر را تراشیده اند و نمرد کرده اند و بمرد صحیح است کذا طبری

[ (6)] کذا؟ ظ فرود؟ انداخت یا بفرمود انداختند

[ (7)] طبری: دوس ذو ثعلبان (ص 925) حمزه: ذو ثعلبان اصل: او بلعبان

[ (8)] طبری: قال له قیصر بعدت بلادک من بلادنا و نأت عنا فلا نقدر علی ان یتناولها بالجنود و لکنی ساکتب لک الی ملک الحبشه فانه علی هذا الدین و هو اقرب الی بلادک منا .. (ص 927) حمزه گوید: از اول نزد ملک حبشه رفت و ملک حبشه بقیصر نامه نوشت و از او اجازه خواست که لشکری بیمن گسیل کند و قیصر فرمود که ذو ثعلبان را بحبشه خلیفت

کن و خود بالشکر بیمن شو ... (ص: 88) و از حمزه عجبست که چگونه چنین چیزی نوشته با آنکه میدانسته است که حبش مستقل بوده و فقط با قیصر دوستی داشته اند نه زیردستی؟ و محتمل است که نسخه چاپ برلن مغلوط باشد و در اصل اختلافی بین طبری و حمزه نباشد و از متن هم این معنی تأیید میشود ور نه روایت حمزه را مقدم میداشت بر طبری ...

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 170

نزدیک است، و او را نامه نبشت بملک حبشه، و این مرد آنجا رفت و ملک حبشه بگریست از آن کار، و قرب هفتاد هزار مرد بساخت، و سوی یمن فرستاد با مهتران نامدار، و با مهتری نام او ارباط [1] پس ذو نواس از ایشان هزیمت شد، و خود را سوار در دریا فکند، و کس بازندیدش و در تاریخ جریر چنانست که ذو نواس با ارباط [1] حیلت کرد و هزار کلید بوی فرستاد و گفت این کلید گنجهاست، و همه ترا دهم، چون ارباط [1] بحضرموت رسید، از دریا برآمد، و رسول ذو نواس را دید، و کلید گنجها قبول کرد و ذو نواس بیامد و بسیاری (110- آ) خواسته بیاورد، و گفت دیگر بشهرهاست، سپاه فرست تا بیاورند، و بدین حیلت سپاه وی از شهرها [2] بپراکند، و پیش ازین با مهتران شهرها سگالیده بود که هر کسی بجای خویش حبشیان را بکشد، و همچنان کردند، و ذو نواس [هم از] این سپاه خاصه ارباط بسیاری بکشت، و ارباط بگریخت و بحبشه باز شد، پس دوم بار ابرهه را بفرستاد با صد هزار سوار

مقاتل، [3] و ذو نواس خود را آخر کار در آب افکند چنانک گفته شد، و ما هر دو راست نوشتیم.

ملک من بعده ذو جدن ثمان و اربعون سنه [4]، پس ذو جدن [5] بجای ذو نواس بنشست، و ابرهه ویرا نیز هزیمت کرد، و هم آخر کار ذو جدن [5] خود را در آب غرقه کرد، و ملک ایشان سپری شد. و اللّه اعلم.

جملت پادشاهان حمیر در مدّت دو هزار [و بیست] سال، بیست و شش تن بودند، و پس ایشان سه پادشاه از حبشه [پادشاهی یمن] کردند، بعد ازین سه گانه هشت تن از پارسیان [6] پادشاهی کردند، تا ملک بقریش رسید و اسلام. و حمزه الاصفهانی روایت کند که هیچ تواریخ آشفته تر از [تاریخ] حمیریان نبودست، و از بسیاری سالهای ایشان، و اندکی عدد و اللّه اعلم به.

ملوک الیمن من الحبشه: پس ابرهه بن الاشرم پادشاه گشت، و او اصحاب الفیل [7]

______________________________

[ (1)] طبری: اریاط (ص 927) حمزه ارباط

[ (2)] ظ: به شهرها- در شهرها

[ (3)] اصل: مقابل

[ (4)] حمزه: فکان ملک ذی جدن و ذی نواس ثمان و عشرین سنه

[ (5)] اصل: دوجدان.

[ (6)] اصل: پارسایان حمزه: ثم من الفرس ثمانیه (ص: 89)

[ (7)] صحیح: صاحب الفیل. کذا: حمزه.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 171

(110- ب) است، آنک کید او در تضلیل [1] بود، و اندر عهد او مولود پیغامبر بود علیه السلام، از بعد او پسرش یکسوم، پادشاهی کرد، و سیرت ایشان زشت گشت در یمن، و بیداد پیشه گرفتند [و] مسروق پس از وی پادشاهی کرد [و] سیف بن ذی یزن فریاد [2] سوی کسری نوشروان برد، و

اندر کتاب الفتوح [3] چنین روایتست که غلبه حبشه در عهد قباد بن فیروز بود، و مدت هفتاد و دو سال پادشاهی کردند این جماعت: ارباط [4] بیست سال ابرهه بعد از کشتن ارباط بیست و سه سال یکسوم بن ابرهه هفده سال مسروق دوازده سال، و اندر تاریخ جریر چنان خوانده ام که ابرهه ملک یمن بگرفت، و ملک حبشه ارباط [4] را به پادشاهی فرستاد، ابرهه گفت حرب کنیم هر دو بنبرد، [5] و هر که چیره گردد پادشاهی او را باشد. و همچنین کردند پس غلامی از آن ابرهه بود نامش عثو [ه] [6] ناگاه چون ایشان برآویختند، آن غلام حربه بینداخت و ارباط را بکشت، و این کار ابرهه فرموده بود. پس ملک حبشه ازین خبر تافته شد، و خواست که بیمن آید، ابرهه رسول فرستاد و عذر خواست، و بندگی و طاعت داری پیدا کرد، ملک حبشه رفتن بیمن باطل کرد، و گفت من سوگند خوردم (111- آ) که خون او بر خاک یمن بریزم، و پای بر آن نهم، ابرهه رگ زد و خون در جائی کرد، و انبانی خاک یمن بفرستاد تا خون بر آنجا ریزد، و پای بر آن نهد، تا سوگندش راست گردد و همچنان کرد، و گویند نخست بفرستاد با رسول، و گفتا شنیدم که ملک چنین سوگندی خورده است، اکنون مرا آن قدر نباشد که ملک ایذر رنجه شود، و من همان بنده ام، ملک عجب داشت از پیش بینی ابرهه، و از وی خشنود شد، و از بعد این آن بود که سیف ذی یزن داد [خواست از نوشروان] [7]

______________________________

[ (1)] ترجمه حمزه است و

اشاره است بآیه قرآن در سوره فیل

[ (2)] اصل: فرمان حمزه گوید:

فخرج مستغیثا بملک الفرس.

[ (3)] حمزه: اصبته فی کتاب من کتب الفتوح (89)

[ (4)] طبری: اریاط (ارباط). حمزه: ارباط. دینوری: ارباط

[ (5)] نبرد. در پهلوی و دری قدیم بمعنی: برابری و مقابلتست

[ (6)] طبری: عتوده، (ح: عنوده) بفتح اول و سکون ثانی و فتح واو و دال بر وزن غمکده

[ (7)] بقیاس اضافه شد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 172

و آن عجایب قصه ایست در پادشاهی نوشروان بگویم، اگر خدای خواهد، و سیف را هم غلامانش بشکارگاه اندر بکشتند، و از آن [پس] کارداران پارسیان آنجا بودند و اندر عهد پرویز باذان بود که بفرمان پرویز رسولان فرستاد [از] یمن [1] پیش پیغامبر علیه السلام و پیغامبر ایشان را از کشتن پرویز در آن ساعت خبر داد و باز گردیدند و به بادان پیغام داد بقبول اسلام، و بعد چندی که سخن پیغامبر علیه السلام [؟]، باذان از آن معجز مسلمان شد، و اغلب یمن و خواهرزاده باذان داذویه و فیروز [2] الدیلمی، و ایشان قاید بودند از دست پرویز، و پیغامبر علیه السلام معاذ جمل را آنجا فرستاد، و در آخر عهد پیغامبر بود علیه السلام [3] [که در یمن مردی دروغ زن بدعوی پیغامبری برخاست نام او عیهله و او را اسود العنسی گفتندی و همه یمن بگرفت، و شهر بن باذان را بکشت، و بآخر] [3] کشته شد (111- ب) بر دست داذویه [4] و فیروز [و] این ذکر خود بجایگاه گفته شود ان شاء اللّه تعالی، نام فارسیان که بیمن فرمان دادند: اول ایشان وهرز بود نام او خرزاد

بن [5] نرسی، بعد از کشتن سیف [و] وهرز نام مرتبتی بزرگست [6] پارسیان را، و این لفظ کسری گفت، چون شنید که یکسوم را کشت و [یمن] گرفت و حبشه هزیمت کرد گفتا: اوه ارزد و این لقب بر وی بماند، [7] از بعد او اسامی جماعت پارسیان: بلیسحان [8] خورزادانشهر [9]، بوشجان،

______________________________

[ (1)] در اصل یمن بوده بعد آنرا بیمن کرده اند.

[ (2)] کذا: طبری ج 4 ص 1798. و در اصل: رادویه و امبرون

[ (3)] در اینجا شبیه بقسمتی که بین دو قلاب افزوده ایم چیزی افتاده بود، و چون در آخر عهد رسول ص که در سطر بعد بان اشارت کرده خبر کشته شدن اسود بر دست این دو نفر ذکر نشده است شک نمی ماند که درین افتادگی بایستی خبر خروج اسود و گرفتن یمن و اشاره بنام او و خبر قتل وی باشد که از طبری باختصار نقل کرده است (طبری ج 4 ص 1798- 1851- 1868) و این داذویه از مردم اصطخر و پسر عم آزاد زن شهر بن باذان بوده و فیروز از مردم دیلم بوده است.

[ (4)] اصل: راذویه. ر ک: حاشیه قبل

[ (5)] در اصل زیر (خر) نقطه گذارده اند

[ (6)] مصححی روی سین سه نقطه گذارده است!

[ (7)] ماخذ این روایت حمزه است لیکن رفتن این لفظ بر زبان کسری و کلمه (وه ارزد) در حمزه نیست؟ (ص 91)

[ (8)] اصل: بی نقطه حمزه: و لیسجان، و ظ متن: بلیسحان باشد چنانک اصلاح شد که واو بباء بدل شده طبری: البینجان

[ (9)] حمزه: حرزادان شهر، اصل: بی نقطه

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 173

و مرزوان [و] خرخسرو [1]

پسرش [و] باذان بن سامان [2]، او را بلقب باذان جرون گفتندی [3]، و پارسیان افدم [4] یعنی آخرین [و اواز] پادشاهان اسلام روزگار بود. [5]

باذان بن ساسان الجرون

[ (3)] اصل: حروف. طبری: بعد از وهرز ابنه مرزبان، و بعده البینجان بن المرزبان و بعده خرخسره بن البینجان (1- 2 ص 958)

[ (4)] اصل: اقدم و در لغت پهلوی (ایدوم) بمعنی: آخرین است

[ (5)] حمزه: باذان دیگر و داذویه بن هرمز بن فیروز قاتل کذاب عنسی (نسخه: عیسی) را نیز می شمارد (ص 92) و طبری نام شهر بن باذان را میبرد

[ (6)] بر طبق حمزه: ثعلبه بن عمرو رئیس آل جفنه بوده است (ص 76)

[ (7)] جمله شرطیه بطریق قدیم است.

[ (8)] کذا: حمزه. اصل: حکیم

[ (9)] کذا: حمزه. اصل: حذع.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 174

گفت بگیر، سبیط [نیام] شمشیر [1] بگرفت، و او تیغ بیرون کشید و همی زد تا بکشتش پس گفت [2] خذ من جذع ما اعطاک، و این سخن مثل گشت در عرب، پس میان سلیح بن حلوان، و غسانیان بدین سبب کارزار افتاد، و غسانیان سلیح را از شام بیرون کردند، و پادشاهی بگرفتند، و اللّه اعلم.

جفنه بن عمرو اوّل غسانیان بود، (112- ب) و نسب پدرش عمرو بن مزیقیا [3] ابن عامر ما [ء] السماء بن حارثه الغطریف ن امرؤ القیس البطریق بن ثعلبه بن مازن بن الازد بن الغوث، بود. و مزیقیا [3] او را از آن خواندند [که] ازدیان در وقت او ممزّق شدند، یعنی گریخته، و چون عرب از زمین سبا بگریختند از سیل العرم، و ایشان اباذیان [4] بودند مثل کردند، گفتند: ذهبت بنو فلان ایادی سبا، و ایشان را مزیقیا [3] خواندندی. [5] و سیل العرم از بعد [آن] اسلام بچهارصد سال بود، و عامر [را]

ما [ء] لسما از بهر آن خواندندی که بوقتی [قوم ازد را] تنگی رسید، و او ازدیان را بسیاری مؤنث کرد، پس گفتند او ما را بدلست از آب آسمان، یعنی باران و فراخی، و ما [ء] لسما لقب نهادندش، و آن ملک الرّوم که جفنه را پادشاهی داد، بسطورس [6] نام بود، و همه ملوک بنی قضاعه را از قبیله سلیح که ایشان را ضجاعمه خواندند بکشت، و بسیار بناها نهاد اندر شام، چون چلق، [7] و قریه، و دیگرها، و چهل و پنج سال پادشاهی کرد و اللّه اعلم.

عمرو بن جفنه: پنج سال پادشاهی بکرد و دیرها [مانند: دیر] حالی و ایوب و هتاده [8] او کرد. ثعلبه بن عمرو: هفده سال پادشاه بود و بناها کرد چون عقه و سرح الغدیر،

______________________________

[ (1)] کذا حمزه (ص: 76)

[ (2)] حمزه: فقیل خذ من، الی آخر

[ (3)] کذا: حمزه و طبری و اصل:

بی نقطه

[ (4)] ظ: ایادیان- حمزه: کذا (ص 77)

[ (5)] کذا؟ و این معنی در حمزه نیست و مزیقنا یک نون بوده است

[ (6)] حمزه: نسطورس (77)

[ (7)] حمزه: جلق بتشدید. (جلق بکسرتین و تشدید اللام و قاف ..، هی لفظه اعجمیه ..، و هو اسم لکوره الغوطه کلها .. و قیل بل هی دمشق نفسها .. (یاقوت)

[ (8)] حمزه: حالی و ایوب و هناد. در یاقوت دیر ایوب دیده شد ولی حالی و هناد دیده نشد، دیر ایوب قریه بحوران من نواحی دمشق .. دیر خالد و هو دیر صلیبا بدمشق مقابل باب الفرادیس (یاقوت) و ظ:

حالی مصحف خالد باشد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 175

یعنی کوشک غدیر، و آن بجانب

بلقاست در اطراف حوران، و اللّه اعلم.

الحرث بن ثعلبه (113- آ) بیست سال پادشاهی بکرد از بعد پدر، و هیچ عمارت نکردست جبله [1] بن الحرث: [2] ده سال پادشاه بود، و قناطر، و ادرج، و قسطل بنا او نهاد. الحرث بن جبله: ده سال پادشاهی کرد، و ماریه ذات القرطین [3] بنت عمرو بن جفنه مادرش بود، و ببلقا نشست، [و] حفیر [4] را بنا کرد و دیگر بنامیان قصر اشراف و دعجان کرد [5] و اللّه اعلم به.

[المنذر بن الحارث: سه سال پادشاهی کرد، و او منذر الاکبر بن الحرث بن ماریه بود، و حربا و زرقا بنزدیک غدیر او بنا کرد] [6] النعمان بن جبله [7] پانزده سال پادشاهی [کرد] و برادر جبله [8] بود*. و هیچ ذکر اندر عمارت ندارد،* و اللّه اعلم.

المنذر بن الحرث: سیزده سال پادشاهی کرد و او را منذر الاصغر خواندندی [و ابو شمر بن الحرث نام وی بود. هم برادر نعمان و جبله [8] بود] [9] و اللّه اعلم.

جبله بن الحرث سی و چهار سال پادشاه بود، و کوشک حارب، و محارب، و منیعه او کرد.

الایهم بن حرث، سه سال پادشاه بود، و دیرها [ی] ضخم و نبوه و شعف [10] او کرد، عمرو بن الحرث بیست و شش سال و دو ماه پادشاه بود، و سدیر همی نشست و کوشک، فصا، و صفات العجلان [11] او کرد، و همچنین قصار [12] منار او کرد، جفنه بن نعمان [13] سی سال پادشاه بود، و او را جفنه الاکبر [13] بن منذر الاکبر [بن] الحرث بن ماریه محرّق خواندندی، سبب آنرا که حیره بسوخت، و ایشان را

آل محرق خواندند

______________________________

[ (1)] متن:؟ حلبه؟

[ (2)] حمزه: الحارث و شرح حال این جبله با حارث بن جبله پسرش درین کتاب اشتباه شده بود، و در متن هم روی نام هر دو علامت نهاده شده بود و ما آن را اصلاح کردیم. کذا: حمزه (ص 77- 78)

[ (3)] کذا: حمزه اصل: القطری

[ (4)] حفیر بفتح اول. نهر بالاردن بالشام من منازل بنی القین ... یاقوت

[ (5)] حمزه: و کان مسکنه بالبلقا و بنی بها الحفیر و مصنعه بین دعجان و قصر ابیر و معان (ص 78)

[ (6)] این قسمت در اصل نبود و فوت شده بود از حمزه اضافه شد.

[ (7)] حمزه: بن الحارث.

[ (8)] حمزه:

برادر منذر الاکبر

[ (9)] این جمله در متن در دو قسمت سطر بالاتر که ستاره گذارده شده وارد است ولی بر طبق حمزه مربوط بمنذر بن حارث است و آنجا بی مناسبت نوشته شده بود و بجای خود اضافه شد

[ (10)] حمزه: صعف

[ (11)] حمزه: فضا و صفاه العجلات.

[ (12)] حمزه: قصر منار

[ (13)] حمزه: جفنه؟ الاصغر بن المنذر؟

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 176

(113- ب) و مردی سفر دوست بود، و هیچ نیارامیدی، و عدی زید اندرین گوید [1] شعر:

سما صقر فاشغل جانبیهاو الهاک المروّح و الغریب

فبتن لدی الثویه ملجمات فصیحن العباد و هن سیب [2] و سپاه از بس تاختنهای او ستوه شدند، و رنجیده و اللّه اعلم.

النعمان بن المنذر سالی پادشاهی کرد، و نسب او نعمان الاصغر بن منذر الاکبر بن الحرث بن ماریه [است] النعمان بن عمرو، بیست و هفت سال پادشاه بود و [نسب او نعمان بن عمرو بن المنذر، و نابغه پدر او

را مدح گفت. شعر:

علیّ لعمر نعمه بعد نعمهلوالده لیست بذات عقارب و پدر او را منذر بدین مصرع یاد کرده: و قصر لصیداء التی عند حارب. و قصر سویدا و حارب بنا کرد و پدر او ملک نیافت. جبله بن النعمان شانزده سال پادشاهی کرد و] [3] بصفین منزلگاه داشت، و عین اباع [4] او را بود، و منذر بن ماء السماء را بکشت، و او مردی با هیبت بود، و هیچ بنا نکرد، و اللّه اعلم.

[نعمان بن الایهم] [5] بیست و یک سال پادشاهی بکرد و ایهم پسر حارث بن ماریه بود [6] [حارث] [7] بن الایهم، بیست و دو سال پادشاه بود، و دیگر هیچ ذکری ندارد، [النعمان بن الحرث] [8] هیجده سال پادشاه بود، و صهاریج الرصافه آباد کرد، کلخمیان. [9] خراب کرده بودند. المنذر بن نعمان نوزده سال پادشاهی کردست، و هیچ اثر ننمودست عمرو بن نعمان سی و سه سال پادشاه بود، و برادر منذر بودست. حجر بن نعمان دوازده سال پادشاه بودست، و برادر عمرو بن منذر بود. الحرث بن حجر پسر او بود بیست و شش سال (114- آ) پادشاهی کرد، و دیگر هیچ اثری ننمود، جبله بن الحرث هفده سال پادشاهی بکرد، و دیگر هیچ ذکری ندارد. الحرب بن جبله بیست و یک سال و پنج

______________________________

[ (1)] حمزه: یقول عدی ... مخاطبا النعمان بن المنذر (78)

[ (2)] در اصل لا یقرأ بود از حمزه نقل شد

[ (3)] این قسمت یا شبیه آن از متن حذف شده بود از حمزه نقل افتاد.

[ (4)] حمزه: اباغ

[ (5)] بجای این نام در متن (جبله بن النعمان) بود.

[ (6)] حمزه: نعمان

بن الایهم بن الحارث بن مازیه

[ (7)] متن:

نعمان ...

[ (8)] متن: الحرث بن الایهم ...

[ (9)] اصل: کحمیان. ص: ... که لخمیان حمزه: و کان بعض ملوک لخم خرّبها ...

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 177

ماه پادشاه بود، و او را ابن [ابی] شمر خواندندی، و در جابیه مقام گرفتی و بنی کنانه را غارت کرد. النعمان بن الحرث: سی هفت سال و سه ماه پادشاهی کرد، و کنیت او ابو کرب بود و لقب قطان [1] و بنا نهاد بر بالای عور و دور برین [2] و آنست که نابغه او را بگریست [و] گفتا [3] شعر:

بکی حارث الجولان من فقد ربه و جوران منه خاشع متضایل [4] مردی درشت و مردانه بود. الایهم بن جبله: بیست و هفت سال و دو ماه پادشاه بود، و خداوند [تد] مرو قصر برکه و ذات انمار بود، و غزا کرد ببنی الفین بر خبر و غایله [امد [5] و نابغه] اندران گوید شعر:

ضلت حلومهم عنهم و عزّهم سن المعیدی فی رعی و تعزیب [و] در آل جفنه پایه [اش] عظیم بزرگست. المنذر بن جبله برادر ایهم بود، سیزده سال پادشاهی کرد، شراحیل بن جبله: بیست و پنج سال و دو ماه [6] پادشاهی کرد، و هیچ [ذکر] دیگر ندارد. عمرو بن جبله: ده سال و دو ماه پادشاهی کرد و هم ذکری زیادت ندارد. [جبله بن الحارث چهار سال پادشاهی کرد] [7] جبله بن الایهم، (114- ب) سه سال پادشاهی کرد و نسبت او جبله الایهم [بن] جبله الحرث بن ماریه آخر ملوک بود از غسانیان و او بود که باسلام اندر آمد در عهد خلافت

امیر المؤمنین عمر بن خطاب رضی اللّه عنه، و مسلمانان شاد گشتند، و چون بدان زینت و شکوه با عشیرت خویش بمدینه اندر آمد، و مسلمان شد، و با عمر بحج رفت، و در عرفات یکی اعرابی پای بر میزر احرام او نهاد، گشاده گشت، و برهنه شد، طیره گشت از آن، و مشتی

______________________________

[ (1)] حمزه: قطام (80)

[ (2)] حمزه: فبنی ما اشرف علی الغور الاقصی، و ظ: بر بالای غور دورترین .. و دورترین ترجمه اقصی است! و غور: بالفتح ثم السکون و آخره راء ... غور الاردن بالشام بین بیت المقدس و دمشق (یاقوت)

[ (3)] یعنی: بر وی بگریست. حمزه: و بکاه النابغه بقوله: شعر .. (ص: 80)

[ (4)] کذا فی تاریخ السنی؟ ...

[ (5)] کذا: .. حمزه: و الموقع یبنی القبرین جسر و عامله و فی ذلک یقول النابغه: و ظاهرا حمزه هم غلط دارد و باید متن چنین باشد: ببنی القین و جسر و عامله ..

ببنی القین آنست که بلقین گویند (قاموس)

[ (6)] حمزه: سه ماه.

[ (7)] از متن ساقط شده بود.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 178

زد اعرابی را و درویش [1] خون آلود گشت، و پیش امیر المؤمنین عمر رفت، و قصاص خواست، عمر او را بخواند و باز پرسید. جبله چنانک بود بگفت، عمر گفتا معترف شدی، قصاص واجب گشت، جبله پادشاه بود، گفت من و این اعرابی مجهول یکسانیم هر دو؟ و مهتران عمر را گفتند او مردی بزرگست [2] نشاید، عمر گفتا خدای تعالی همه را در قصاص برابر کردست، و بعد از آن جبله از بدبختی با جماعت برفت، و مرتد گشت، و پیش

ملک الروم شد، و آنرا قصه ایست که رسولی از مسلمانان آنجا شد، و جبله را دیده بود بدان کامکاری، و شعرها گفته بود، و دریغ خورده بر اسلام، و حسان بن ثابت را تحفه فرستاد از روم، خود بجایگاه گفته شود، و این جبله ببالا دوازده شبر بود، و ملک ایشان سپری شد. جملت پادشاهان آل جفنه سی (115- آ) و دو پادشاه بودند بمدت سیصد و یک سال اندر، [3] و اللّه اعلم بالصواب.

ملک الشعراء بهار، متن، ص: 179

حارث بودندی، و سالها بماند تا کسری نوشروان منذر بن ما [ء] لسما را بر عرب پادشاه کرد، و این اخبار خود بعضی یاد کرده شده است، و رفتن امرؤ لقیس الشاعر بروم، و آن قصه همه بدین وقت بود، پس چون حارث از منذر بگریخت، [1] و منذر پسرش را بکشت، بنو کلب بمسحلان بر حارث افتادند و کشته شد. [2] و از آن پس پسرانش با هم در (115- ب) خلاف افتادند، و منذر همه را هلاک کرد، و ریاست بنی کنده با بنی جبله بن عدی بن ربیعه بن معاویه الاکرمین افتاد، و بعد از آن معدی کرب بن جبله، و بعد او قیس بن معدی کرب، باز پسرش اشعث بن قیس، و آنست که با هفتاد مرد از اشراف بنی کنده، سوی پیغامبر صلوات اللّه علیه مسلمان شدند و ذکر اخبار فرزند ایشان [3] اندر روزگار اسلام بودست.

ذکر ایشان که درین عهد بر دیار عرب فرمان دادند: حمزه اصفهانی در تاریخ گوید که چند مرزبان بر دیار عرب از پارسیان فرمان دادند پراکنده، کسانی را که بیمن ذکر کرده شد و دیگر سخت: بر زمین کنده و حضرموت فرمان داد، و شرح نکردست که اندر چه ایام. سینداد: بر جایگاه سخت بنشست، و قصر ذی الشرفات وی کرد، چنانک شاعر گفتست و بضرورت دال را ذال گفت [4]

اهل الخورنق و السدیر و بارق و القصر ذی الشرفات من سینداذ [5] الهامرز [6] بن ادرکوف: [7] امیر لشکریان بود در حرب ذی قار، و آن [8] از بزرگان سپاه خسرو پرویز بوده است، فنابرزین بن ونگهان [9] متولی بود

انچ متصل لیف [10] است از حیره تا حدود بحرین، و عرب او را جبارین [11] خواندند. ساسان بن روزبه

______________________________

[ (1)] حمزه: ولی علی الیمن المنذر .. (93)

[ (2)] متن: شدند .. حمزه: فوقع علیه بنو کلب بمسحلان فقتلوه.

[ (3)] ظ: فرزندانشان.

[ (4)] ظ: ذال را دال گفت، چه قصیده بقافیه دالست نه ذال بعلاوه در عصر مؤلف ذال معجمه معروف بوده است

[ (5)] حمزه: سنداد (90)

[ (6)] کذا حمزه و طبری و فی اصل: العام

[ (7)] حمزه: الهامرز بن آذرکر.

[ (8)] ظ: واو

[ (9)] اصل: بی نقطه، حمزه: فنابرزین و هونگهان و ونگهان در اصل: (و یونگهان) است و (و هونگهان) هم همان است.

[ (10)] حمزه: متولیا علی ما یلی الریف من البادیه (ص 91)

[ (11)] حمزه: خنا برزین.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 180

پادشاه تهامه، و مصر، و عمان، و ثعلبه، [1] و یثرب، (116- آ) بودست اندر روزگار قدیم. روزبه ساسان: [2] همچنین بر عمل پدر بوده است. مدتی دراز، انوش زاد بن جشنسفنده [3] در عهد کسری انوشروان و هرمزد، بعضی از دیار [عرب] بفرمان او بودند. المعکبر [4] نام او فروردین بن جشنسفان بود، بوادی بحرین و عمان و جانب یمامه [و یمن] فرمان داده بود، و کعبها [ء] عرب بعقوبت بیرون کردی، بدان سبب معکبر [4] خواندندش و بماند تا بعبد اللّه بن عامر کریز بنوشت [5] و او را پیش از مسلمانی در پادشاهی لقب چنان بود، پس معکبر [4] گردانیدند، یعنی بیرون کرده خلاف [6] و آنچ یافتیم نوشتیم، بصحت آن خدای تعالی علیم تر و هو خیر العالمین.

رحمه اللّه علیه که از تازی بپارسی کردست ابو علی محمد بن محمد الوزیر الحشمی [8] بفرمان امیر منصور بن نوح السامانی، که بر زبان ابی الحسن الفائق الخاصه، پیغام فرستاد (116- ب) در سنه اثنی و خمسین و ثلاثمائه، آنچ در ذکر نسب و سیاقت پیغامبران علیهم السلام خواندیم بدین صحیفه ثبت کرده شد، مجمل و مختصر، و الّا کسانی که شرح آن خواهند از تاریخ معلوم شود، و آنچ بیرون از تاریخ جریر همچنین هر سخن بجایگاه خویش است و السلام.

______________________________

[ (1)] حمزه: تغلبیه

[ (2)] حمزه: روز به بن ساسان (ص: 91) و در طبع برلن درین سطور اشتباهاتی شده و اسامی اشخاص در نقطه چینی و اتساق مطلب درهم و برهم شده و ترتیب متن صحیح است (ر ک: سطر 3- 10)

[ (3)] اصل: انوس خشنسفنده، حمزه: انوش ناد بن خسنسفنده. تصحیح از خارج شد:

[ (4)] حمزه:

مکعبر و اسمه دادفروز بن حشنشفان (کعبره قطعه و مکعبر شاعران و بکسر الباء العربی و العجمی ضد) قاموس

[ (5)] ظ: پیوست. حمزه: عاس حتی صار مع عبد اللّه ..

[ (6)] حمزه: و زعم ابو عبیده انهم کانوا یسمونه قبل دوله الاسلام المکعبر ثم جعلوه المکعبر.

[ (7)] ظ. عمر داشت.

[ (8)] کذا و الظاهر: البلعمی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 181

آفریدن [1] حوا از پهلوی چپ آدم علیه السلام، و آن سجده فرشتگان ویرا بفرمان ایزد تعالی و تمرّد ابلیس علیه اللعنه، و آنک آدم را بفریفت، و خوشه گندم خورد، و آنک درافتاد که: و عصی آدم ربّه فغوی.

خدای تعالی ایشان را از بهشت بیرون افکند، بدین عالم فانی، و آدم بکوه سراندیب افتاد و آنرا یود [2] خوانند، و اشئن [3] نیز روایتست، و در سیر گوید آدم اکلیلی از ریاحین بهشت بر سر داشت باز [4] آنرا بزمین هندوستان بپراکند تا چندان نباتهاء خوش بوی در آن کشور برست، و حوا بجده افتاد، و مار که ابلیس علیه اللعنه [را] (117- آ) در شکم گرفته بود، و در بهشت برده، آنجا افتاد که زمین اصفهانست، و ابلیس بمیسان [5] افتاد و بیرون از تاریخ گویند ابلیس به ابله [6] افتاد، و آدم را از آن آدم خوانند که از ادیم زمین بود، و خاک را بلفظی از جملی عبری [7] گویند، و بلفظ عرب اندر [آدم] بلون اسمر بود یعنی گندمگون، و آدم همان روز نیم روز آدینه از بهشت بیفتاد و پانصد سال در بهشت بود، بسال این جهان [و] نیمروز آن جهان چنانک قول ایزد تعالی است: وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَهٍ مِمَّا تَعُدُّونَ، پس آدم علیه السلام متحیر بماند و همی گریست بر گناه خود سالها، تا خدای تعالی جبرییل را بفرستاد و توبه آدم قبول کرد، و او را بیاموخت از هر چه از آن ناگزیر باشد، و قصه آدم اندر میانه

______________________________

[ (1)] اصل: پس آدم از آفریدن حوا ..

[ (2)] طبری: بوذ (حاشیه نوذ) (ج

1 ص 121- 124)

[ (3)] ظ: و آسم طبری: بوذ- دهناء- جبل و اسم عند واد یقال له بهیل (نهیل) بین الدهنج و المندل (الدهنج و الصدل- الدهیج و المندل) بلدین بارض الهند (ج 1 ص 120- 121) و ظ عبارت متن مصحف:

و اسم است.

[ (4)] ظ: باد،

[ (5)] اصل: سمنان طبری: میسان (حاشیه: منهان) (1- ص 121) میسان قسمتی است از اراضی ساحلی شط العرب بین بصره و خاک خوزستان حالیه.

[ (6)] اصل: اسلی طبری: و قد قیل اهبطت الحیه بالبریه و ابلیس بساحل بحر الابله (ص 121) و درین کتاب هاآت غیر ملفوظ را بشکل یاء نویسد- مانند: کی. کوفی، جملی، بجای: که، کوفه، جمله.

[ (7)] ظ: جمله غبری. غبری بمعنی غبار آلود

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 182

کتاب بجایگاه بعضی از شرح از نظم [1] بیامد، بس ابلیس آدم را علیه السلام دیگر باره بفریفت از جهت فرزند تا نامش بدو منسوب گردد: عبد الحرث، و این بعد از آن بود که حق تعالی بیت المعمور بفرستاد آنجایگاه بنهادند که امروز کعبه معظم است، و جبرئیل آدم علیه السلام را نمود تا آنجا رفت و طواف کرد، و حوارا باز یافت آنجا که عرفاتست و ازین سبب را نام عرفات نهادند که او را باز شناخت، و بعد از آن آدم را فرزندان آمدند، بیک شکم نر و ماده، و ازین بطن ماده بدان نرینه دیگر (117- ب) دادی و آن ماده را بدین پسر دادی، و چون صد و سی سال از عمرش بگذشت، قابیل هابیل را بکشت، از جهت خواهر، گفت من خود این را خواهم که هم

بطن منست، و بدان کینه که قربان هابیل قبول افتاد، و آدم خواهرش را بوی داد، او سنگی بر سر هابیل زد و کشته شد، و ندانست که بدو چه می باید کردن، و او را در دوش گرفت، و می گردانید، تا خدای تعالی دو کلاغ را بفرستاد تا یکی دیگر را بکشت، و پس بمنقار زمین بکند، و در زیر خاک کرد، قابیل گفت همچنان کنم، و آیت قرآن مجید بدان ناطق است قوله تعالی: فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ (الآیه) و چنین گویند که بعد از آن ابلیس فرزندان قابیل را گفت آتش قربان هابیل را از آن سوخت و بپذیرفت که هابیل او را سجده کردی، پس ایشان آتش پرستیدن پیشه گرفتند، و ابتدا از آن عهد [بود،] پس بآخر عمر، آدم را فرزندی آمد، ویرا شیث نام نهاد و معنی آن هبت اللّه باشد، شیث سریانی است، و چون آدم بحج رفت، سالی از پس کوه عرفات، جبراییل علیه السلام بفرمان خدای تعالی تا وقت آنکه آدم خواست که بخسبد بوادی النعمان، هر چه ذریه آدم خواست بودن تا قیامت، از صلب او بیرون آورد و آدم (118- آ) بدید، و آدم بریشان بهستی خدای تعالی گواه گرفت، قوله تعالی وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی، و آن روز آدم را صلوات اللّه و سلامه علیه صد و بیست فرزند نرینه بودند و ایشان را بدو قسمت کرد [2]، اصحاب الیمین را گفت، هؤلاء فی الجنه و لا ابالی، و

______________________________

[ (1)] کذا؟ ..

[ (2)] اصل: کردند- ظ: کرد-

و فاعل خدای است. ر ک حاشیه (1) ص 183

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 183

اصحاب الشمال را گفت: هؤلاء فی النار و لا ابالی، و کار درین بستست [1]، و از ایزد تعالی شصت [2] صحیفه بر آدم فرود آمد، و چون عمرش هزار سال گشت بعد از آنک چهل سال داود پیغامبر را بخشیده بود و پس منکر شد، بعد از ان آدم از جهان بیرون شد، و جبرئیل از بهشت او را کفن کرد، و شیث بسر ندیب در گور کردش، و بروایتی عمر آدم نهصد و سی سال بود، پس نوح بعهد طوفان استخوانش به بیت المقدّس آورد، و حوّا از پس آدم بسالی بمرد و شیث حوا را با آدم دفن کرد و از بعد آدم شیث پیغامبر بود علیه السلام.

اللّه علیه و سلم خبر دهد کخدای عزّ و جل [را] صد و بیست هزار و چهار هزار پیغامبر آید، [7] اول آدم و آخر محمد علیهم السلام، و

______________________________

[ (1)] طبری: ثم انه مسح من آدم صفحه ظهره الیمنی فاخرج منه ذریه کهیئه الذرّ بیضا مثل اللؤلؤ فقال لهم ادخلوا الجنه برحمتی و مسح صفحه ظهر الیسری فاخرج منه کهیئه الذر سودا فقال ادخلوا النار و لا ابالی فذلک حین یقول اصحاب الیمین و اصحاب الشمال ... (ج 1 ص 136- 137)

[ (2)] طبری:

احدی و عشرین صحیفه کتبها آدم بخطه علمه ایاها جبریل (ص 151) و کان مما انزل اللّه تعالی علی آدم تحریم المیته و الدم و لحم الخنزیر و حروف المعجم فی احدی و عشرین ورقه (ص 152)

[ (3)] خنوخ، هم ضبط شده (ط ض 166) ولی خنوخ بن قین بن آدم دیگر است و اخنوخ بن برد دیگر

[ (4)]؟ س؟ انوش، با الف غیر ممدوده

[ (5)] متن: یرد و داود، و ص: یرد- یا- یارد (طبری: ج 1 ص 172)

[ (6)] طبری:

شصت.

[ (7)] ظ: آمد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 184

صد و چهارده کتاب از آسمان آمد، از جمله پنجاه بر شیث و آدم، سی بر نوح، و بیست به ابراهیم خلیل، و ده دیگر پیغامبران صلوات اللّه علیهم اجمعین، و تورات و انجیل و زبور و فرقان.

چیزی شناخت و سی بار [1] همه صحفها بدست خویش بنوشت و مردمان را هر چیزی (119- آ) بیاموخت، و هیچ نیاسودی از تعبد، و ذکر ایزدی تا ملک الموت را رغبت افتاد بدیدار او، بیامد، و با ادریس دوستی گرفت، و بفرمان خدای تعالی و التماس ادریس جانش برداشت، و باز زنده شد، و بهشت و دوزخ بر وی عرضه کرد، و پس آخر در بهشت باستاد، و ایزد تعالی کرامت کردش، قوله تعالی: وَ رَفَعْناهُ مَکاناً عَلِیًّا، سیصد و شصت و پنج سال در دنیا بود، و هنوز بجایست اندر بهشت زنده و السلم.

اکنون کعبه معظمه است تا آب عذاب (119- ب) آنرا نرنجاند، و بدانجا نرسد، نخستین آب بکوفه برآمد از آن تنور که علامت آن بود [1] تا نوح در کشتی نشیند، و داند که طوفان خواهد رسید، و اثر آن تنور اندر جامع کوفه بجایست، قوله تعالی: وَ فارَ التَّنُّورُ، پس طوفان بر آمدن گرفت از بالا و زیر، پسر نوح کنعان و بدیگر روایتی نام او یام گوید، در کشتی ننشست با خود گفت چون آب غلبه گیرد، بر کوه گریزم، نوح گفت: لا عاصم الیوم من امر اللّه الا من رحم. اندرین سخن بود که موج آب طوفان، او را در گردانید، و همه جانوران هلاک شدند، مگر آنک با نوح علیه السلام در سفینه بودند از هر جنسی، چنانک حق تعالی فرمود: کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ، و آب چهل گز بالاء کوهها استاده بود و عوج عناقه را تا ساق بود، [2] و اللّه اعلم. و بیرون تاریخ [3] خوانده ام که از بخار آ [ب] و تاریکی روز از شب پیدا نبود، و خداوند تعالی دو جوهر یکی سفید و دیگر سیاه، نوح را داد که نور سفید بروز بر سیاه غلبه کردی، و شب سیاه بر آن غالب شدی و از آن تاثیر روز از شب بازشناختی، و دو جانور زیادت آمد گربه و خوک در سفینه که از موش و پلیدیهاء سرگین ستوه شدند، و نوح دست بر روی شیر فرود آورد، گربه از بینی وی اندر افتاد، و از موش برستند، و دست (120- آ) بر وی [4] فیل فرود آورد خوک همچنان از بینی وی بیفتاد و این هر

دو جانور عظیم مانند بشیر و فیل اند و پیش از طوفان نبودند، و گویند ابلیس علیه اللعنه دم خر بگرفت و در سفینه رفت نمی گذاشتندش [5]، تا نوح پیغامبر ضجر گشت، و گفت درآی ای ملعون پس ابلیس نیز بکشتی اندر شد، چون نوح او را دید گفت ای ملعون ایذر چه کنی؟! ابلیس گفت بفرمان تو آمدم که گفتی درآی ملعون، و آن منم [6] پس ایزد تعالی

______________________________

[ (1)] در بالای صفحه مقابل این سطر نوشته شده: ... تنور که منشاء طوفان در کوفه باشد.

طبری: و قد جعل التنور آیه فیما بینه و بینه (طبری ص 190)

[ (2)] طبری: فباد ما علی وجه الارض ..

فلم یبق شی ء من الخلائق الا نوح و من معه فی الفلک و الاعوج بن اعنق فیما یزعم اهل الکتاب (ص 192)

[ (3)] یعنی بیرون از تاریخ طبری. و باید دانست که آنچه از تاریخ طبری نقل کرده هم مطابقت کامل ندارد.

[ (4)] طبری گوید: خداوند بنوح گفت دم فیل را بمال و او دست بر دم فیل بمالید و دو خوک ماده و نر از وی جدا شدند. (ج 1 ص 187)

[ (5)] این عبارت غلط شده است ظ: .. و در سفینه رفت (یعنی رفتن) نمیگذاشتش طبری: فلما ادخل الحمار و دخل صدر متعلق ابلیس بذنبه فلم تستقل (تستقبل؟) رجلاه (ص 190)

[ (6)] طبری: حتی قال نوح ویحک ادخل و ان کان الشیطان معک (ص 191).

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 186

تقدیر کرد که طوفان بنشیند، چنانک گفت قوله تعالی: وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ الْماءُ وَ قُضِیَ

الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِ، و اندر کتاب سیر چنین خواندم که از سخونت آب عذاب، قیر کشتی همی گداخت، پس خدای تعالی نامی از نامهاء بزرگ بیاموختش، و آن نام: یاهیا [1]، و هم این نام ابراهیم علیه- السلام همی خواند تا آتش برو سرد گشت، پس نوح این نام می گفت، و قیر می فسرد و از آنست که اکنون در نفط باشد و گویند یاهیا [1]، و ابراهیم فرزندان را این دعا بیاموخت و عادت گرفتند یک دیگر را آواز دادن: یاهیا، و اندر تورات این نام روشن است، اهیا شراهیا [2] چون نوح از کشتی بیرون آمد نخستین عمارتی که بر زمین کردند، دیهی بود که آنرا سوق الثمانین [3] خوانند، نزدیک کوه جودی، (120- ب) و همه هشتاد تن بودند و همه عمارت ... [4] و چنین روایت کنند که نوح پیغامبر شهری را بنا نهاد بنام خویش نوحاوند و آن نهاوند است و همه را نسل برین چهل باز شود هر چه در عالم اند پس هر چه پیغامبران و پادشاهان و کسانی که خدای تعالی ایشان را کرامت ارزانی داشت بدین زمین اندر از فرزندان سام بن نوح اند، و چنانک شرح داده ایم سقلاب و روس و برطاس و ترک و یاجوج و ماجوج از فرزندان یافث اند و زنک و سیاه پوستان و هر چه ایشان را بدین صفت آفریدست از فرزندان حام اند، و این از جهت آن بود که نوح علیه السلام خفته بود، عورتش را باد از جامه پدید آورد، حام و یافث بر وی بگذشتند بخندیدند، و سام او را باز پوشانید، چون نوح بدانست سام را دعا کرد

و ایشان را بنکوهید، و نفرین کرد، و از بعد طوفان سیصد سال بزیست، و بیرون از تاریخ جریر خوانده ام که نوح را هزار و چهارصد و پنجاه سال عمر بود، و پدر لمک، [و] متوشلح بن ادریس را نهصد و نود و نه سال عمر بود، و پدرش [5] لمک را نهصد و چهل و هشت سال عمر بود، و بعد از نوح در تاریخ چنانست که هزار سال ضحاک بود، و جمشید هم از نبیرگان سام، و از پس ضحاک افریدون، پس

______________________________

[ (1)] بتشدید یا ضبط شده است

[ (2)] این جمله در طبری و ترجمه بلعمی نیست. و مقدمات آن هم نیست

[ (3)] طبری: سوق ثمانین. (ص 197)

[ (4)] ظ: همه عمارت ویران شده بود

[ (5)] ظ: پسرش.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 187

گویند ملک از ایشان (121- آ) برفت و بکوش افتاد پدر کنعان، از فرزندان حام بن نوح، و از پس [او] نمرود بن کنعان بود تا منوچهر برخاست، و توان بودن که در مغرب و شام و آن حدود چنین بودست، و این موافقست با سلطنت و عصیان کوش پیل دندان در مغرب، بدین وقت زمین ایران نه بس مدت [1] خالی گویند از ملوک عجم، و اللّه تعالی اعلم بتحقیقه [2]

کرد، و ایشان را بخدای خواند و ببهشت امید داد، شدّاد گفت بهشت چه باشد؟ هود پیغامبر علیه السلام صفت بهشت همی گفت، شدّاد گفت من خود بر زمین چنان بهشتی بسازم، و این شدّاد بن عاد بن عملاق [4] ابن عم ضحاک بود، کس فرستاد سوی او [و] درخواست تا بفرمود که هر چه زر و سیم و جواهر و مشک و عنبر و ازین نوع یابند اندر شهرها سوی وی فرستند. و در سیر الملوک خوانده ام که گوید ضحاک از قبل شدّاد بود، پس اندر استاد و چندین هزار مرد را از صناعان (121- ب) گوناگون با همه ساز و آلات فراز آورد، و بنا اندر گرفت، باغ ارم، و از قصرها و جویها از زر و سیم و درختان از گوناگون جواهر ها آراسته، و همه خاک زمین از مشک و زعفران و عنبر و کافور، و غلامان و کنیزکان خوب روی در نشاند، و قصرها [ی] آراسته با نعیم و فرشها [ی] الوان، و اندر مدت صد سال تمام کردند، و سیصد سال نیز روایتست از کعب الاخبار [5] پس شداد در

______________________________

[ (1)] نه بس مدت، یعنی مدتی محدود

[ (2)] در حاشیه عبارتی بوده که اوایل سطر بصحافی محو شده قسمت هائی باقی مانده است که این شعر از آن بیرون میآید: ... بمغرب زمین چارصد سال و اند* ورا بود شاهی و تخت بلند

[ (3)] ظ: جماعت، یاء علامت اضافه است باملای قدیم

[ (4)] اصل:. (علات)

[ (5)] ص: الاحبار، جمع حبر- ملای یهودی

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 188

رفت که بهشت را ببیند با دیده بدروازه آن اندازد ایزد

تعالی باد عذاب برایشان گماشت تا ایشان را بگرفت و بر زمین زد تا جمله هلاک شدند و از آن قصر بهری چند جایگاه مثبت است و اندرین قول ایزد تعالی ناطق است أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ و ذات العماد بدان گفته است که همه قصرها بعماد و ستونها از زمرد و پیروزه برداشته بود پس آن بهشت همچنان بماند و ناپدید شد و به عهد معاویه بن ابی سفیان عبد الله نامی را شتری گم شده بود؛ و می گردید گفت ناگاه بدان بهشت رسیدم و خیره گشت اندر آن و خواست که از آن حضری برکند نتوانست از سختی که بود پس قدری آنجا حیله کرد و بکند و گفتا نیارم پیشتر رفتن که ترسیدم که گم گردم و نیز عقل رفته بود از نیکویی و چشم خیرگی همی کرد پس آنرا پیش معاویه آورد و از این خبر بگفت آنرا نگاه کردند تباه شده بود هر چه جز زر و سیم و مشک بود از حال خود بگشته بود برایش بگداختند چند اندکی زر بجای ماند معاویه کعب الاحبار را بخواند و از حدیث آدم باز پرسید کعب گفت هرگز هیچ آدمی آنجا نرسد مگر شتربانی سرخ موی و پس نیایید هرگز پس عبد الله را بیاوردند همچنان بود و نیز گویند خود آنجا نشسته بود. کعب الاحبار گفت تواند بود که این مرد باشد در آن جایگاه رسد یا خود رسیده باشد. معاویه شگفت ماند. پس سپاهی با این عبد الله را بفرستاد بدان جایگاه رفتند و هیچ اثری نیافتند و

پیش از هلاک شدن عادیان قربان فرستاده بودند از بهر مکه از بهر قحطی که خدای تعالی بر ایشان گماشته بود و لقمان بن عاد از این سه گانه بود لقمان بن لقیم نیز روایتست و او یهود مؤمن بود و از خدای تعالی عمر خواست چندان که هفت کرکس را پس آواز آمد که هم بیاید مردن. و حاجتش روا گشت و کرکس پانصد سال بماند و این است صاحب لبد و ذکرش گفته شده است و پسر شداد مرثد مؤمن بود بهود علیه السلام و عمر یهود صد و پنجاه سال بود و صالح بعد هود گوید صد و پنجاه سال

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 189

بود، بقوم ثمود آمد، و بیرون از تاریخ پدر هود، شالخ را چهارصد و سی سال عمر گوید، و پدر شالخ ارفحشد [را] چهارصد و شصت و پنج سال عمر بود، و پدرش سام بن نوح را پانصد و نود سال، و در آن تاریخ دور زحل بود، آفرینش و عمر و سیرت خلاف این روزگار بوده است.

قوله تعالی: وَ أَخَذَ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَهُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیارِهِمْ جاثِمِینَ. و صالح با مؤمنان می بود و اللّه اعلم.

بود، ابراهیم را دید علیه السلام در میان آتش، و پیرامون او سبزی رسته و نماز همی کرد، نمرود خیره بماند و بانگ (123- ب) کرد و گفت یا ابراهیم آتش چنین سرد و سبزی که کرد؟ ابراهیم گفت آن کس که آتش آفرید، پس گفت ابراهیم را بیرون آی، بدر آمد، نمرود را پندها داد و هم نگروید، از بعد این صندوق ساختن و بچه عقاب را [پروردن و بر آن بستن] و بر آسمان رفتن، و عقاب را قوّت برفت و جبرئیل علیه السلام تیر وی خون آلود بوی باز انداخت چنانک شرح آن روشن است، پس سوی زمین آمد، و بعد از آن ابراهیم را گفت روزی، که خدای ترا زمین بسیارست اینجایگاه مرا بخش. بعد از آن ابراهیم با برادرزاده خویش لوط بن هامان بن آذر [2] هجرت کرد قوله تعالی: فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَ قالَ إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ و ساره مادر اسحق دختر عمش بود، او را با نود ببرد، و کسانی که مؤمن بودند و بحرّان رفت بشام، و از آنجا بزمین فلسطین رفت جایی که مؤتفکات خوانند، و آنجا پنج پاره دیه بود و قوم لوط آنجا بودند، پس لوط آنجا بماند، و ابراهیم با ساره بجانب مصر رفت، و ملک مصر بساره طمع کرد، تا قدرت خدای تعالی بدید کچون خواستی که دست بوی یازد، دست خشک همی شد، و جبرئیل پرده برداشته بود تا ابراهیم همی دید، از بیرون، بعد از آن ملک مصر ایشان را بنواخت و کنیزکی را بساره (124- آ) بخشید نام هاجر و ابراهیم علیه السلام از آنجا

بازگشت، و نزدیکی لوط جائی بود، سبع [3] گفتندی، او آنجایگاه گرفت و از برکت ابراهیم در آن بیابان

______________________________

[ (1)] متن: بخدای دعوی

[ (2)] طبری: لوط بن هاران بن تارخ و تارخ هو اخو ابراهیم (ج 1 ص 266 چاپ لیدن) و آزر بزاء معجمه است

[ (3)] اصل: منبع- طبری: فنزل السبع من ارض فلسطین (ج 1 ص 271)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 191

آب از چاه برآمد، و مردمان جمع آمدند، و خواسته ابراهیم هر روز بر زیادت بود.

پس خدای تعالی نمرود را بکمتر پشه هلاک کرد، و ابراهیم بزمین قط [1] بایستاد و ساره هاجر را بدو داد، و اسماعیل علیه السلام از هاجر بزاد، پس ساره را حسد آمد گفتا اینان را از پیش من ببر، ابراهیم اسماعیل و هاجر را بیاورد، و جبرئیل راه نمود آنجا که اکنون مکه است، و بیابانی بود بی آب، و در کتاب سیر خوانده ام که چون فعل قوم عاد زشت گشت اندر یمن [مردی] نام وی معاویه بن بکر [2] برخاست با جماعت خویش و بدینجا آمد که حرمست، و نخستین کسی بعد از طوفان [که] آنجایگه مقام کردی، وی بودست. و آنجا که اکنون کعبه است بلندی سرخ بود، تا خدای عزّ و جل فرمود ابراهیم را بنا کردن خانه کعبه، پس ابراهیم هاجر و اسماعیل را با مشکی آب و قدری طعام آنجا رها کرد، و ایشان را بخدای تسلیم کرد و بازگشت، و هاجر بطلب آنک مگر کسی را به بیند بمروه و صفا همی دوید چند بار، آنست که سنت گشت و از ارکان حج کردن شد، و اسماعیل بگریست چنانک

طفلان، و پاشنه بر زمین زد، خدای تعالی چشمه آب پدید آورد، و گویند زمزم است (124- ب) و بعد شرحها و قصها بسیاری مردم آنجا جمع آمدند، و بعد مرگ هاجر دختر مهتر بنی جرهم را باسماعیل دادند، و ابراهیم هر سال بزیارت اسماعیل آمدی، و آن بود که گفت آستانه در بگردان- زنش را، و اسماعیل آن زن را بگذاشت، و دیگری را بزن کرد، که ابراهیم را بوقت آمدن تعهد کردی، و گفت اسماعیل را بگو که این آستانه نگاه دار، و اندرین هر دو سال که ابراهیم آمد اسماعیل به شکارگاه بود،

پیش ابراهیم آمد و او را بسیاری چیز داد (125- آ) و از آن پس اسحق بزاد از ساره بدان پیری بقدرت حق تعالی، و ازین پس ذبح اسماعیل بود، و خواب ابراهیم تا اسماعیل را بکوه بردن و کارد بر گلو نهادند، [1] تا آواز آمد که: یا ابراهیم قد صدّقت الرّؤیا، و چون جبرئیل علیه السلام کبش بیاورد، و ابراهیم قربان کرد.

و بروایتی گویند اسحق بود که ابراهیم قربان خواست کردن، و لیکن اسماعیل حقیقت تر، از قول پیغامبر ما صلوات اللّه علیه که فرمود که انا ابن الذّبیحین، یکی اسماعیل را خواست، و دیگر عبد اللّه پدرش را که نذر کرده بود عبد المطلب بقربان فرزندی، پس قرعه بر عبد اللّه آمد تا اشتر فدا کرد، و قرعه بر شتر آمد، و این رهنمونی [یکی] کاهنه [2] کرد.

پس خداوند تعالی ابراهیم و اسماعیل را فرمود تا بنای کعبه مقدّس برآوردند، چنانک فرمود: وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ، و اندر تاج تراجم چنان خواندم که ابراهیم سخن بسریانی گفتی و اسماعیل بتازی، و بدانستندی، و لیکن پاسخ بزبان خود دادندی، پس چون در کار ایستادند ابراهیم بسریانی گفت:

هب لی کبیا [3]، یعنی سنگ مراده، و اسماعیل گفت: هاک الحجر، یعنی [سنگ] بستان، و حجر الاسود گویند در اول سنگی اسفید بود، چون طوفان بود، آنرا بکوه بو قبیس نهان کردند، و بدین وقت (125- ب) جبرئیل ابراهیم را هدایت کرد، و حجر بیاورد

______________________________

[ (1)] ظ: نهادن، بصیغه مصدری بقاعده روایت جمل باختصار.

[ (2)] اصل: کهانه- قال- الطبری: بالحجاز عرافه لها تابع (ج 3 حلقه 1 ص: 1076) بدین قیاس اصلاح

شد.

[ (3)] کذا ...

طبری ندارد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 193

و راست آمد بر رکن کعبه، که همان قدر جای بود، بعد از روزگار و بسودن [1] مشرکان و زنان ناپاک سیاه گشت، پس ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام بپرداختند از خانه، و خلق را بحج خواندند، چنانک فرمود: و اذّن فی الناس بالحج یاتوک رجالا، خدای تعالی همه را بشنوانید اندر اصلاب پدران تا قیامت و هر کسی را که حج کردن روزی بود جواب لبیک لا شریک [2] لبیک [بداده است] و هر کس که پاسخ ندادست اگر چه بسیار جهد کند نرسد، و ساره بزیست تا اسحق را یعقوب و عیص [3] بزادند بیکی شکم و از بعد مرگ ساره ابراهیم را از زنی نام او قصور [4] شش پسر آمد، و خدای برکت کرد اندر ذرّیه او قوله تعالی: وَ بارَکْنا عَلَیْهِ وَ عَلی إِسْحاقَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِما مُحْسِنٌ وَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِینٌ، و ابراهیم نخستین کسی بود که سپیدی در محاسن او پدید آمد و در موی او، و پیش از وی کس را موی سفید نبود، و چون عمرش دویست سال شد تمام بمرد، و اسحق او را بشست و دفن کرد، و بیرون از تاریخ عمر ابراهیم صد و هفتاد و پنج سال گفتست، و پدرش آزر را دویست و پنجاه سال، و پدر آزر را باخور، [5] صد و چهل و هشت سال، و پدر او اشواع [6] را دویست و سی سال و فالع [7] (126- آ) ابن یهود [8] پدر اسوع [9] را دویست و سی سال بود،

و یمن فرستاد بپیغامبری سوی فرعونان عمالقه، و همه بت پرست بودند، و پنجاه سال میان ایشان بماند، و آخر عمرش بشام آمد بزیارت اسحق، و دختری را به عیص داده بود، پس همانجا وفاتش رسید، و عمرش صد و سی سال بود، و او را پیش پدر دفن کردند، و نسلش بعرب بسیار گشت و اللّه اعلم بذلک.

______________________________

[ (1)] ظ: بعد از روزگار ببسودن

[ (2)] مضبوط: لبیک اللهم لبیک (طبری ج 1 ص 288)

[ (3)] متن:

عیض.

[ (4)] طبری: قطورا (345)

[ (5)] مضبوط: ناحور، و بقول طبری: ناحور پدر تارخ و تارخ پدر ابراهیم است که او را آزر هم گفته اند.

[ (6)] طبری: ساروغ- سطر بعد در این کتاب اسوع.

[ (7)] طبری:

ساروغ بن ارغوا بن فالع. (ج ص 252) اصل: قالع.

[ (8)] طبری: فالع بن عابر بن شالخ:

[ (9)] طبری: ساروغ.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 194

و یعقوب را اسرائیل اللّه خواندند، و در تاج التراجم

______________________________

[ (1)] خبر اسحق ازینجا فوت شده و یک مرتبه بخبر یعقوب پیوسته و ما آن خبر را قسمتی که مناسب این کتاب بود از بلعمی بین دو قلاب نقل کردیم که نسخه ناقص نماند

[ (2)] اصل: پسر.

[ (3)] معروف و مضبوط: بن یامین. بدون الف

[ (4)] مضبوط. راحیل

[ (5)] طبری زبالون- ن ل: ریالون- یسحر- ن ل:

شجر- لشجر- شجر- یشحر و قیل فی یسحر ان اسمه: یشحر (ص: 355)

[ (6)] طبری: دان، و نفثالی، و جاد، و اشر (ص: 355)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 195

گوید: یعضی [1] صفوه اللّه و ایل نام خداست بعبرانی، و گویند معنی اسرائیل اللّه یعنی عبد اللّه، [2] و بعضی گویند: چون از عیص بگریخت بشب اندر رفتن بنزدیک خال، پس گفتندی: یسری باللیل، [و] اسرائیل اللّه لقب نهادندش، و از بعد مدّتی بکنعان باز آمد، و عیص بدیدار او عظیم شادمان شد، و او را نیز غربت آرزو آمد، سوی روم رفت، و نسلش آنجا بسیار گشت، و از فرزندان وی پادشاهان روم بودند و اللّه اعلم.

از ملامت کردن زلیخا، و کارد بر دست زدن، و بریدن، بی آگاهی خویش، [و گفتند:] ما هذا بشر، ان هذا الا ملک کریم (127- آ) [پس] یوسف را بزندان فرستاد، و هفت سال بماند، و تا ملک مصر در خواب دید، و شراب دار ملک را یاد آمد که یوسف در زندان تعبیر خواب او چه کرد، و پادشاه مصر را باز گفت، و یوسف را بعد از آنک زلیخا بگناه خویش معترف شد و گفت:

الان حصحص الحق، او را پیش ملک آوردند، و یوسف را بنواخت، و چون تعبیر گفته شد ملک را گفت: اجْعَلْنِی عَلی خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّی حَفِیظٌ عَلِیمٌ، و تا نه بس [4] مدت ارقحط، برادران یوسف را بمصر حاجت آمد برفتن، و ایشان را غله داد و برادرشان ابن یامین [5] را بخواست، دوم بار بعد سوگندهائی که با پدر خوردند اندر نگاه داشت ابن یامین ایشان را دستوری داد و گفت: یا بنیّ لا تدخلوا من باب واحد و ادخلوا من

______________________________

[ (1)] متن دست خورده ظ: یعنی.

[ (2)] اصل: بعبد اللّه؟ طبری، سری اللّه.

[ (3)] متن روی کلمه:

دعر. طبری: بائعه الذی باعه بمصر کان مالک بن دعر بن؟ یوب؟ بن عفقان بن مدیان بن ابراهیم الخلیل (ص 377)

[ (4)] متن: پس و نقطه الحاقی است نه بس مدت یعنی مدتی محدود و قلیل

[ (5)] مضبوط: بن یامین

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 196

ابواب متفرقه، و اندرین علمی بود که یعقوب دانست چشم زخم را، و ایشان باز بمصر آمدند، پس یوسف حیلت ساخت و ابن یامین را از ایشان باز گرفت، و از بهر صاعی که در

بار ابن یامین پنهان کرده بودند، و چشم یعقوب نابینا شده بود از بسیاری گریستن بر یوسف، و چون پسران باز شدند و خبر ابن یامین بگفتند، آن بود که یعقوب گفت: یا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ.

پس سوم بار که بمصر باز آمدند (127- ب) یوسف خود را آشکارا کرد بر برادران، و گفت: أَنَا یُوسُفُ وَ هذا أَخِی قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا، ایشان در زمین افتادند پیش او، یوسف علیه السلام گفت قوله تعالی: لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ. پس پیراهن بمژده سوی پدر فرستاد، و همان روز که مرد از مصر بیرون رفت، یعقوب گفت: إِنِّی لَأَجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ، ایشان گفتند بعد از سالهاء بسیار و کشتن و گرگ خوردن، یوسف را هیچ از یاد فرونگذاری، پس مرد فراز رسید و پیراهن بر چشم یعقوب مالیدند، بینا شد بقدرت خدای تعالی، پس مردمان خویش را گفت: أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ، پس یعقوب با همه اهل بیت خویش بمصر آمد و بیوسف رسید و برادرانش سجده کردند و عذرهای گناه همی خواستند، یوسف گفت: هذا تَأْوِیلُ رُءْیایَ مِنْ قَبْلُ، پس یعقوب آنجا مقام کرد، و زلیخا یوسف را بشوهر کرد، بعد حالها، چون صد و چهل و هفت سال از عمر یعقوب بگذشت وفات رسیدش، و او را پیش اسحق دفن کردند، و چنین روایت است که چون یعقوب در مصر رفت، هفتاد تن از اهل بیت با وی بودند، و بعد از آن تا روزگار موسی که

بنی اسرائیل را از اهل یعقوب، از شهر (128- آ) بیرون آورد، هزار هزار و هفتصد هزار بودند، از برکت ابراهیم و ذرّیت او، و بعد از آن چون یوسف را علیه السلام صد و بیست سال تمام گشت وفات رسیدش، و او را دو پسر بود یکی را نام افرائیم و دیگری را میسا [1] و گفت مرا بمصر دفن کنید، که بعد از من پیغامبری از نسل پدرم بیرون آید و مرا سوی پدران برد، پس میان رود

______________________________

[ (1)] طبری: منشا- ن ل: میشا (414)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 197

نیل او را دفن کردند تا از هر دو سوی غلها خشک نگردد که اگر از نیمه دفن کردند [ی] تا آن نیمه دیگر خشک میشد، چنانک خواندیم و اللّه اعلم.

چنانک گوید:

فاستجبنا له و کشفنا ما به من ضر. و آنجا که آن چشمه آب پیدا گشت، ایوب غسل کرد و شفا یافت، از آن ریشها و کرمان، و آن هنوز بجایست و آنرا قریه [3] ایوب خوانند، و خدای تعالی همه مال و نعمت بدو باز داد، و رحمه را از جهت سوگند و سخن ابلیس، خدای تعالی بفرمود تا او را بچوبهای خرد در هم بسته بزند، [4] هر صد [بیکبار [5]] تا درد نیابد، و سوگند ایوب راست گردد، چنانک گفت جلّ و علا:

وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ، و بدان چشمه اندر بسیاری شفا باشد خداوندان علت را، و چون عمر ایوب نود سال گشت، و بیرون از تاریخ دویست سال گفتست، و بمرد، و یکی را وصی کرد از فرزندانش نامش حومل، [6] و بروایتی ذو الکفل گویند، و بدیگر

______________________________

[ (1)] طبری: ایوب بن موص بن رازح بن غیص و بروایتی: ابن موص بن رغویل بن عیص (ص 361)

[ (2)] متن: سعال ..

[ (3)] اصل: اقریه. بلعمی گوید: و آن دیه امروز بشام اندر پیداست و او را قریه ایوب خوانند و آن چشمه را عین ایوب خوانند

[ (4)] اصل: بزدند و زننده خود ایوب بود نه دیگران

[ (5)] از: بلعمی

[ (6)] کذا طبری- اصل: موصل (364) یعنی: زاهدی.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 198

نسخه ذی الکفل بعد ازین بود، و از فرزندان عیص بن اسحق بعد از ایوب کس پیغامبری نیافت. دیگران پادشاهی یافتند و عبادی. [1]

از شام و آنجا بیشه و درختان بود، و خدای تعالی می فرماید: کَذَّبَ (129- آ) أَصْحابُ الْأَیْکَهِ الْمُرْسَلِینَ. و سخن بتازی گفت سخت عظیم نیکو، و فصیح، و پیغامبر ما علیه السلام او را خطیب پیغامبران خواند از بس سخنان بلیغ و موعظت که قوم خویش را گفتی، در تعبد ایزد تعالی، و ترک عبادت اصنام، و پیمانه راست داشتن، و ترازو، و آیتهاء قرآن بسیار بدان ناطق است، و تا عهد موسی بماند و زیادت تر، عمر او سخت دراز گویند و اللّه اعلم.

(2)] طبری: شعیب بن صیفون (ن ل: صیفوان) ابن عنقا بن ثابت (نابت) بن مدین بن ابراهیم و بروایتی: شعیب بن میکائیل من ولد مدین. (ص 365)

[ (3)] کذا و زیادیست. یا: مادر موسی او را

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 199

او را رجل مؤمن خواند، موسی را از آن خبر داد، سوی مدین رفت، و سالها مزدوری شعیب کرد، تا کابین دختر تمام گشت و خواست که سوی مصر بازآید و عصا که معجز او بود از پیش شعیب بیاورد بعد از آنک در [آن] خصومت رفت [1]، و شعیب گفت دیگری برگیر که [این] امانتست، تا بتوسط فرشته عصا بموسی رسید، و با خواسته بسیار وزن و فرزند سوی مصر آمد، و اندر آن راه بشب اندر، بتاریکی بطلب آتش رفت، ایزد تعالی او را نبوّت داد، و با موسی مناجات کرد، و آیتها نمود از عصا و دیگر چیزها تا موسی بیارامید و برادرش هرون را بازخواست، و پس سوی فرعون آمد و او را بخدا خواند، و معجزه نمود، فرعون گفت این جادویست نگروید، و سی هزار مرد جادو از همه اطراف فراهم آورد. و مهتر ایشان چهار مرد بودند نامهاشان:

شابور، غارون، مصفی، خطحک [2] ایشان با فرعون گفتند: لَنَحْنُ الْغالِبُونَ.

و آن صحرا چندانکه چشم کار کرد رسنها و چوبها فکنده بود که از افسون ایشان در حرکت آمد، و موسی سخت بترسید چنانک خدای تعالی گفت: وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ (130- آ) وَ جاؤُ بِسِحْرٍ عَظِیمٍ. پس خدای تعالی گفت موسی را مترس و عصا بینداز، موسی عصا بیفکند، اژدها گشت، و آن همه فرو برد، و باز عصا برگرفت

همچنان بود، جادوان ایمان آوردند و گفتند این کار از جادویی بیرونست، فرعون را خبر شد: ایشان را گفت او خود مهتر شما بوده است، و بعد از آن فرمود تا آن مهتران را بزاری زار بکشتند، بامداد کافر بودند، نماز شام شهید ببهشت رسیده، پس فرعون هامان را گفت:

... ابن لی صرحا [3] چون هامان آن بنا که فرمود بکرد بر آنجا رفت هیچ آواز نشنید از آسمان پس هامان را گفت من چنین گمان همی برم که موسی از دروغ زنان است، پس خدای تعالی آیات فرستاد از عذاب گوناگون [بر] قبطیان چنانک گفت:

فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ، چون بسختی رسیدندی، فرعون موسی را گفتی

______________________________

[ (1)] در آن خصومت رفت، یعنی در باب عصا بین شعیب و موسی

[ (2)] طبری: سابور و عادور و حطحط و مصفی (ص 472)

[ (3)] متن: رب ابن لی ... اصل: فأوقد لی یا هامان علی الطین فاجعل لی صرحا لعلیّ اطلع الی اله موسی- قرآن- قصص 4 (ط، ص: 499) و: یا هامان ابن لی صرحا- (قرآن: مؤمن 4)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 200

دعا کن تا عذاب برخیزد، موسی دعا کردی [و عذاب برخاستی] باز کافر شدندی، پس موسی بنی اسرائیل را از شهر مصر بیرون برد و تابوت یوسف علیه السلام برداشت و با خود برد، چون فرعون بدانست با سپاه بیرون آمد، حق تعالی قدرت نمود، و موسی عصا بر دریا زد و آب دریا برخاست و معلق باستاد و باد بر زمین دریا (130- ب) وزید و خشک گشت، و بنی اسرائیل بگذشت، چون فرعون فرار رسید و آن عجایب بدید،

خواست که باز گردد، هامان گفت موسی بجادوئی بگذشت، تو بخدائی نتوانی گذشت؟

فرعون اسب اندر آب راند، آب فرود آمد، و همه غرقه شدند، آن ساعت ایمان آورد [و] جبرئیل کام و دهانش بگل بیا کند، و گفت ترسیدم که اگر دگر بار بگوید خدای تعالی برحمت خود توبتش قبول کند، و عفو کندش با چندان کفر، بعد از آن موسی بمناجات رفت بکوه طور و جماعتی از پیران بنی اسرائیل با وی برفتند، و حق تعالی با وی سخن گفت، و تورات داد، بعد از آنک سی روز او را وعده کرد روزه داشتن، و بعد از آن ده روز دیگر بر آن بیفزود، و پیران بنی اسرائیل گفتند ما نیز خواهیم که سخن خدای تعالی بشنویم، و ترا پیش قوم گواهی دهیم، چون مناجات همی شنیدند گفتند تا بدیدار نبینیم باور نداریم، و صاعقه ازین سخن ایشان را هلاک کرد. قال اللّه تعالی: وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَهُ.

و باز بدعاء موسی ایشان را زنده کرد، و درین وقت سامری بنی اسرائیل را بگوساله پرستیدن از راه ببرد، و خاک اثر جبرئیل در میان آن گوساله زرّین کرد، تا بانگ کرد و در حرکات آمد و گفت: هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی (131- آ) [پس بنی اسرائیل از راه بشدند] و هیچ سخن هرون نشنیدند، چون [موسی] باز آمد- و خدای تعالی او را خبر داده بود- همه قوم را گوساله پرست و کافر دید، با هرون تندی کرد، و الواح تورات بینداخت و هرون عذر خویش و سخن سامری پیش آورد، و سامری گفت: بصرت

بما لم تبصروا و سامری از جمله فرزندان بود که جبرئیل را بتوانستی دید، پس موسی سامری را گفت ترا نکشم و لیکن تا زنده باشی کس فراز تو نیارد آمد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 201

و نه تو فراز کس توانی شد، و بآخرت خدای تعالی پاداش تو کند، پس گوساله را بسوختند و در آب فشاندند، و توبه بنی اسرائیل چنان بود که بهر اندام که گناه کردندی از تن ببر [ید] ندی، و هشتصد هزار مرد بودند که سجده کرده بودند گوساله را، پس بصحرا آمدند و بنشستند، و دیگران شمشیرها برکشیدند و گردن یک دیگر همی زدند، پدر پسر را برادر عم را [1] و زاری برخاست، و موسی سر بر سجود نهاد و زاری می کرد، و خدای تعالی ابری را بفرستاد تا بحجاب اندر یک دیگر را نه بینند، و خدای تعالی نیمروز نوبت ایشان بپذرفت. و قال اللّه تعالی: إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ.

پس دست از کشتن بازداشتند، و در آن نیم روز هفتاد هزار مرد کشته بودند، و بهر وقت موسی را رنجه داشتندی، و باز تورات قبول نمیکردند (131- ب) تا خدای تعالی کوه را فرمان داد تا از بالای سر ایشان باستاد قال اللّه تعالی: وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّهٌ (الآیه) چون شریعت و تورات قبول کردند ایشان را با مصر آورد، بقصرهاء فرعون و قبطیان و نعمتهاء بی اندازه، بعد ازین حدیث آن کشته بود که بیافتند، و بدان سبب هم خون ریختن بود در بنی اسرائیل، تا موسی گفت که خدای تعالی می فرماید که گاوی بکشید و پاره [از] گوشت [آن] بر مرده

زنید تا زنده گردد، و بگوید که قاتل کیست، باز چندان سخن رفت که گاو بچه رنگ می باید، و پیغمبر گفت صلی- اللّه علیه: شدّد بنی اسرائیل شدّد اللّه علی انفسهم شدّد اللّه علیهم [2] و بدان سخن آن کار دراز کردند بر خود، تا گاو بدست آوردند، و ببهای گران بخریدند، و همچنان کردند و کشته بسخن آمد، و گفت مرا این پسران عم کشتند، و دعوی خون، خود ایشان می کردند، و آن فتنه بنشست، و بعد ازین قصه قارون بود، و آن نعمتها که جمع کرد و چندان زینت داشت که چهل مرد کلید در گنجها بر دوش می کشیدند، و قارون خویش موسی بود، و بآخر کار بر موسی بد اندیشید و آن زن بلایه [3] را بیاورد تا پیش قوم بزنا بر موسی گواهی دهد، و خدای تعالی در انجمن بر لفظ آن زن (132- آ)

______________________________

[ (1)] ظ: برادر زاده عم. یا برادر برادر

[ (2)] جمله اخیر زاید است.

[ (3)] بلایه و بلابه، بباء و هر دو دیده شد بدکار و فاحشه.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 202

چنان راند که گفت قارون مرا مال و نعمت داد، و گفت چنین گوی، و حاشا که پیغامبر خدای زنا [1] کند، موسی را آب در چشم آمد، خدای تعالی زمین را بفرمان موسی کرد، پس موسی گفت ای زمین او را بگیر، و قارون تا بزانو بزمین فروشد، زنهار می خواست، و موسی میگفت: ای زمین بگیر، تا قارون تمام بزمین فروشد، چنانک ناپدید شد. و موسی علیه السلام باز دعا کرد تا سراها و گنجهاء قارون جمله بزمین فرو شدند، و بعد

ازین قصه مصاحبت موسی بود با خضر علیه السلام، و آنچ گفت تو طاقت صحبت [و] صبوری نداری: إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً. چون خضر کشتی را سوراخ کرد و کودک را بکشت و دیوار خراب را بر [2] کرد و عمارت [3] [کرد و موسی هر یک را اعتراض] می کرد، و خضر گفت: هذا فِراقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ پس موسی هر یک را که اعتراض کرده بود جواب از خضر شنید، که کشتی را بعیب کردم تا ملک نستاند که ظالم است، و غلام را پدر و مادر مؤمنند و او کافر بود، و بزیر دیوار خراب گنجی نهاده است که روزی فرزندان [آن] مرد صالح خواهد بود آنرا بعمارت کردم، بعد از آن خدای تعالی فرمود تا بحرب جباران رود، با بنی اسرائیل برفتند و اندر بیابان فلسطین (132- ب) که آنرا تیه خواندند، موسی را گفتند تو برو با خدای خویش که ما ایذر همی باشیم، چنانک خدای تعالی فرمود: فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ، و این آن وقت گفتند که جاسوسان باز آمدند و صفت جباران و عوج بن عناقه می گفتند، و عهد بشکستند که بهم کرده بودند بنا گفتن این سخن [4]، پس موسی دعا کرد بریشان، و گفت: فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ.

پس موسی عصا برگرفت و با هرون برفت، و بنی اسرائیل روی بمصر بازنهادند و سه روز می رفتند چون نگه کردند هم بر جای بودند، چهل سال در آن بیابان بماندند از دعای موسی، و از آن روی موسی و هرون نزدیک عوج رسیدند و گویند بالای موسی

______________________________

[ (1)] در کلمه (زنا) هر

دو جا قلم برده اند و ظ در اصل: زنه بوده است املائی از: زنی

[ (2)] کذا. ظ:

؟ ببران؟ کرد.

[ (3)] ظ اینجا جمله ای حذف شده شبیه این که اضافه شد.

[ (4)] مراد جواسیس است که عهد کرده بودند خبر جباران و عوج را بقوم نگویند و این عهد شکسته شد و خبر گفته آمد (طبری)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 203

چهل گز بود، و بروایتی ده گز، و همچندان درازای عصاش بود، و همین قدر برجست و بهمه قوت عصا برگرفت و بر کعب عوج زد و بیفتاد چند جهانی [1]، و کشته شد، و چنان گویند که عوج کوهی بر کنده بود و بر سر نهاده و می آمد، که بلشکرگاه موسی زند، خدای تعالی مرغی را بفرستاد تا آن کوه را بسفت و در گردن عوج افتاد، تا موسی او را بزد و بکشت، و سوی قوم باز آمد، و حدیث عوج بگفت ایشان گفتند خدای بر ما خشم گرفت، موسی پنداشت که چون ری باز آمد بتوانند رفتن. خدای تعالی (133- آ) گفت فَإِنَّها مُحَرَّمَهٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَهً، و ایشان را [2] اندر آن بیابان بی آب دوازده فرسنگ بماندند، تا هم موسی دعا کرد و خدای تعالی بفرمود تا موسی عصا بر سنگ زد دوازده چشمه آب بگشاد، چنانک هر سبطی را آب دیدار بود، و منّ و سلوی از برای ایشان بخواست، و آن ترانکمین [3] است و سمانه، [4] و ابر بفرستاد تا بر ایشان سایه داشت از برکت دعای موسی، و نخست خدای تعالی هرون را پیش خواند و عمرش صد و پانزده سال بود، و از بعد

هرون به سه سال موسی یوشع بن نون را وصی کرد، و با یوشع اندر بیابان برفت، باد و تاریکی برآمد، موسی دانست، [5] یوشع را در کنار گرفت [و] از میان پیراهن ناپدید گشت، یوشع باز گردید، و بنی اسرائیل را [گفت] گفتند موسی را بکشتی، او را بگرفتند و ده موکل بر وی کردند تا خدای تعالی ایشان را در خواب بنمود که موسی را اجل رسید، یوشع را رها کردند، و خدای تعالی او را پیغامبری داد، و عمر موسی صد و بیست سال بود، و نسب موسی در تاج التراجم: موسی ابن عمران بن یصحر بن [6] قاهب [7] بن لاوی بن یعقوب گوید، و جهود از بهر آن خوانند شان که بسیاری از ملکان از نسل یهود ابن یعقوب بودند، پس یهودی خوانندشان (133- ب)

______________________________

[ (1)] چند اینجا از ادات تشبیه است، یعنی باندازه و مقدار جهانی بالا و پیکر عوج بود

[ (2)] ظ: ایشان

[ (3)] کذا، و معروف: ترانگبین و ترنجبین معرب آنست و باین املا دیده نشده

[ (4)] سمانی هم ضبط شده و برهان آنرا مشترک داند میان عربی و فارسی، و فارسی آن کرک است.

[ (5)] ظ چیزی افتاده ..

دانست [که مرگ رسیده است]؟.

[ (6)] طبری. یصهر.

[ (7)] طبری: قاهث

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 204

القرنین اکبر بطلب آب حیات رفته بود و خضر با وی بود، آب بیافت و بخورد. و گویند ایلیاس [3] علیه السلام با وی بود، و ذو القرنین باز گردید و چشمه حیوان ندید [4] و [بر چشم او نا] پیدا شد. و آن ذی القرنین که ذکرش در قرآنست بعد از موسی بود بروزگار، و آنست که سدّ یاجوج و ماجوج ساخت.

ص (508)

[ (6)] متن: پادشاهان را نام بالف از طبری: ج 1 ص 508 س 14)

[ (7)] بقیه در صحافی بریده شده ظ: خدمت .. طبری: فقال قد ذهبت منی الدنیا و الاخره و نیز در اینجا بمعنی: دیگر است. یعنی: دیگر خدمت او

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 205

متحیر گشت، تا از فرزندان هرون فینحاص [1] بن عیزار [2] زنی و مردی را بزخم حربه بر هم دوخت، و پیش مردمان بیفکند، و گفت هر کس که زن را از خیمه بیرون نکند، با وی همچنین کنم، بنی اسرائیل عظیم بترسیدند و از آن کار عظیم زشت، دست بداشتند، و جهودان فرزندان این فینحاص [3] را از آن سبب بزرگ دارند، و اگر نه او چنین کردی همه هلاک شدندی، و خدای تعالی سه روزه طاعون بر ایشان افکند، بدان گناه و بسیاری هلاک شدند در آن سه روز، یوشع ولایت جباران بستد و بسیار جائی دیگر، و بنی اسرائیل را باز پس آورد، و چون عمر یوشع به صد و بیست و هشت سال رسید بمرد، پیغامبری مرسل بود مستجاب الدعوه، و از بعد او کالوب بن یوفنا [4] بود از سبط شمعون و حزقیل از سبط یهودا، بکار بنی اسرائیل، و این خود گفته ام، اما حزقیل علیه السلام پیغامبر بود.

از مرگ بگریختند، خدای تعالی همه را جان بستد، نتوانستند بگور کردن از بسیاری که بودند، دیواری گرد ایشان درکشیدند، و بعد از روزگاری دراز که خاک شده بودند حزقیل آنجا بگذشت، عجب آمدش دعا کرد و خدای تعالی همه را زنده کرد، و بشهر باز آمدند، و نسلشان بپیوست، و کسی را که بوی اندام،

______________________________

[ (1)] اصل: فنحاص (بی نقطه) طبری: فنحاص بن العیزار بن هارون (ج 1 ص 510) کتاب العهد:

فینحاس بن العازار نوه هرون که زمری بن سالوی شمعونی را با زنی مدیانی بقتل رسانید (قاموس کتاب مقدس ص: 678)

[ (2)] اصل: عبران.

[ (3)] اصل: فیحاص. طبری: فنحاص کتاب العهد: فینحاس

[ (4)] طبری: کالب بن یوفنا. (ج 2 ص 535) قاموس العهد: بن یفنه بتشدید نون (ص. 711) اصل: یوقیا.

[ (5)] العجون هم خوانده میشود- طبری حزقیل بن بوذی ... و هو الذی یقال له ابن العجوز (ص: 535)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 206

ناخوش باشد از آن نسل گویند. ازین پس دین موسی کهن گشت، و بنی اسرائیل تورات را دست بداشتند، و خدای تعالی پیغامبران فرستاد بدیشان.

سیر گشت از ایشان و الیسع [3] را خلیفت کرد، و برفت و خدای تعالی او را عمر دراز داد تا بقیامت، و اندر بیابانها باشد، همچون خضر اندر دریاها، و بندگان خدا را راحت میرسانند

و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 207

در باغی در زیر خاک کردند، و بر سرش درخت و چیزها کشتند، و در میان بنی اسرائیل هیچ پیغامبر نبود درین مدت، تا خدای تعالی اشموییل را بفرستاد [به] پیغامبری

حرب توانی کردن؟ گفت توانم، طالوت ویرا دختر و پادشاهی ویرا [7] بپذیرفت [8] و داود سه سنگ در توبره نهاد، و فلاخن داشت، و پیش حرب کرد، [9] و چنین

______________________________

[ (1)] طبری: شمویل بن بالی بن علقمه بن یرخام بن الیهو بن تهو بن صوف. اصل: پسر زمار

[ (2)] طبری: عیلی

[ (3)] مظبوط: بن یامین

[ (4)] روی (او) تو نوشته شده است.

[ (5)] متن: بیاوردند

[ (6)] اینجا در عبارت افتادگی محسوس بود از بلعمی باختصار اضافه شد

[ (7)] ویرا- در اینجا مکرر و زایدست

[ (8)] دختر و پادشاهی بپذیرفت، یعنی وعده دختر و پادشاهی بدو داد

[ (9)] ظ: پیش حرب شد

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 208

روایتست که جالوت تا آنجا بود که ترکشش سیصد من بوده است. و در سیر الملوک بیشتر از این گوید، پس داود سنگی بفلاخن اندر نهاد، خدای تعالی باد را فرمان داد که ترک از سر جالوت برگرفت، و داود سنگی بینداخت و بر سرش آمد چنانک مغزش بریخت، و بمرد و سنگ بر زمین آمد و پاره پاره گشت، و بعدد هر سواری [1] پاره بر ایشان آمد و بکشت هر چه در پیش بودند، (136- آ) و دیگران هزیمت شدند قال اللّه تعالی: فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ. پس طالوت دختر [2] بوی داد و انگشتری و همه مردم مطیع شدند، بعد از سی سال که اشموییل بمرد، طالوت هر چند عالم که در بنی اسرائیل بود همه را بکشت، و داود گریخته بود، و [طالوت] زنی عالمه را بحاجبی داد تا بکشد، نکشت، و نگاهش همی داشت، بعد از مدتی طالوت

پشیمان شد، و کسی را می طلبید که از وی بپرسد که توبه وی چیست، کس را نیافت، حاجب آن زن را بیاورد، و بپرسید، گفت مرا بگور پیغامبری برید تا دعا کنم و او زنده شود، و بگوید، پس او را بگور اشمویل آوردند، زن دعا کرد، اشموییل سر از گور برآورد گفتا، توبت طالوت چیست؟ گفت آنک با دوازده پسر بحرب جباران رود تا کشته گردد، پس طالوت همچنان کرد و بحرب رفت تا شهادت یافت، و داود را پادشاهی مستخلص گشت، و اللّه اعلم.

برنگشتندی، چون خدای تعالی خواست که داود از آن گناه بداند، بعد از آنک زن اوریا را بازخواست، فرشتگان از محراب بیرون آمدند بدعوی کردن، [2] داود آن سخن دریافت و بر گناه می گریست. قال اللّه تعالی: وَ هَلْ أَتاکَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ، تا بعد از حالها خدای تعالی توبت او بپذرفت، و او را [3] خشنود کرد، و چون دوازده سال از مملکت داود برفت، خدای تعالی لقمان را حکمت داد، و سی سال با داود بود، روزی در پیش او رفت داود زره همی کرد بدست خویش، و آهن داود را چون موم نرم بود، لقمان ندانست که چه می کند و آن چیست، و از حکمت واجب ندید سخن پرسیدن، و خاموش بود تا تمام کرد، و در لقمان پوشید تا به بیند، لقمان گفت [4] هذا جید للحرب. و این سخن لقمان آن (137- آ) وقت گفت [که:] الصمت حکم و قلیل فاعله، یعنی خاموشی حکمتی است و کمتر بکار دارند، و داود از همه فرزندان، سلیمان را پسندیده تر داشت، بدان حکم زمین و گوسفندان که افتاد، و داود در آن زمان [فرو] مانده بود تا سلیمان گفت: زمین خداوند گوسفند را باید داد تا تعهد کند کشت خورده [را] و ریع آن بردارد، و گوسفند خداوند کشت می دارد: و نفع ایشان از شیر و پشم و غیره او را باشد، داود بدان شاد گشت [5]، قال اللّه تعالی: وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ، بعد داود از صد سال عمر گذشته، سلیمانرا خلیفت کرد: و بمرد، و بروایتی مدت عمرش هفتاد سال گفته اند، و اللّه اعلم.

تعالی حاجت خواست که او را ملکتی دهد که بعد از وی کس را

______________________________

[ (1)] این عبارات خالی از اغتشاش نیست ظ: فرستادش بغزو اندرو فرمود که او را بحرب اندر پیش

[ (2)] مراد دعوی کردن بر بزهاست و گویا اینجا چیزی افتاده باشد.

[ (3)] اصل: اوریارا

[ (4)] ظ:

داود گفت.

[ (5)] ظ: مقدمه این مطلب از متن افتاده است (ر ک: طبری ج 2 ص: 573)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 210

نباشد، حق تعالی اجابت کرد، و آدمی و پری و دیو و عفاریت و مرغان و باد را مسخر او کرد، و چشمه روی روان کرد، و بفرمان او دیوان کارها کردند، و بناها که اثر آن هنوز بجایست، و منطق مرغ و جانور بدانست، و بدین همه آیات قرآن ناطقست قال اللّه تعالی: فَسَخَّرْنا لَهُ الرِّیحَ- الآیه، پس قصه بلقیس بود که از زمین سبا هدهد خبر او بسلیمان آورد، و باز نامه برد، تا بعد حالها (137- ب) سلیمان او را بزن کرد، و سلیمان را از وی فرزندی آمد نام وی داود نهاد، و پس آن بود که دیوی بصورت سلیمان بیامد، و خاتم از زنش بستد، و در دریا انداخت و بجای او بنشست تا بعد از چهل روز انگشتری در شکم ماهی بود که بمزد سلیمان دادند، و خاتم بوی باز رسید، و مملکت باز یافت برحمت ایزدی، و بعد ازین سخن قضا و قدر رفت، تا سیمرغ گفت من قطع کنم، با آنک می رفت دختر پادشاه مشرق تا [به] پسر خسرو مغرب برسد، [1] و برفت و دختر را بربود و بآشیانه خویش برد و نپرورد،

و آنست که بر صورت [ها] [2] نگارند- سیمرغ و دختر، پس قضاء ایزدی برفت و ملک زاده را کشتی غرق گشت و او را موج بدانجا افکند که مقام سیمرغ بود، و بهم رسیدند و پوست جانوری بزرگ بر نشیمش [3] پرده شد، و ملک زاده در میان آن بفرمان دختر [4]، و سیمرغ بی خبر، تا دختر بار گرفت و فرزند آورد، و چون جبرئیل سلیمانرا خبر داد، سیمرغ را گفت چه کردی؟ گفت دختر پیش منست، و آن پوست برگرفت، بعد از آنک دختر را گفت درین میان رو تا آفتابت رنجه ندارد، و پیش سلیمان آوردش و ملک زاده و دختر و فرزند بیرون آمدند (138- آ) همان ساعت [سیمرغ] از خجالت ناپدید گشت [و ناپدید شدن سیمرغ] از آن تاریخ [باشد.] پس دیوان را فرمود بناها کردن، و از عین القطر شهرستانی رویین کرد، تا آنرا مدینه الصفر خوانند و آن گنجها همه آنجا بنهاد، و کرسی فرمود کردن بدان عظیمی، و چون بر آنجا نشستی

______________________________

[ (1)] اصل: نرسد، یعنی دختر میرفت که نزد پسر رود.

[ (2)] زیر (ت) (ها) نوشته اند

[ (3)] در اصل چنین بوده و نشیم بمعنی آشیان پرندگان بزرگ است، و قلم برده آنرا (نشیمن) کرده اند.

[ (4)] ظ- دختر بفرمان ملک زاده- کنایه از نکاح است.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 211

چندین هزار کرسی زرّین بر بساط نهاده بودی، از راست [و] عالمان و فرزندان پیغامبران بنی اسرائیل بنشستندی با بزرگان، و از چپ عفاریت و جن بر وی، و بالای سر مرغان بایستادندی گوناگون و بفرمان سلیمان علیه السلام باد آن بساط را همچنان با

چندان هزار جانور برداشتی هر کجا خواستی: «غدّوها شهر و رواحها شهر»، و حدیث مورچه [و] سخن گفتن با سلیمان که: ادخلوا مساکنکم، و شرح ملک و عظمت سلیمان درازست، و ما ذکری مختصر کنیم علی الاجمال، چون عمرش به پنجاه و پنج سال رسید و مسجد بیت المقدس همی فرمود کردن قدری مانده بود، بر عصا فراز چسفید اندر مسجد، و جان از وی جدا شد، سالی بر آن مثال بماند، دیوان مسجد را تمام کردند و کس پیرامون او نیارست گردیدن، و مورچه سرخ [1] عصا می خورد، پس چون خورده شد بشکست و بیفتاد، دانستند که بمرد و اعتبار کردند بر خوردن آن مورچه عصا را، یک سال (138- ب) بود که مرده بود. قال اللّه تعالی: فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّهُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ (الآیه) و داستان سلیمان بر اجمال گفتم تا ملال نیفزاید، بتمامی در قصص الانبیا است و السلام.

وی ملک بنی اسرائیل پراکنده گشت و ابیا پسر رحبعم بر سبط یهودا و سبط بنیامین پادشاه بود دون سایر اسباط و سایر اسباط؟ پور بعم؟ بن نابط از بندگان سلیمان پادشاه شد بسبب ... و پادشاهی رحبعم [ظ: ابیا] سه سال بود پس از او اسا بن ابیا بر دو سبط یهوذا و بنیامین بر جای پدر پادشاه شد و چهل و یک سال ملک داشت. ذکر خبر اسا بن ابیا و زرج؟ الهندی؟ ... (ج 2 ص 619)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 212

و] بیرون فرستادش و بکشت، چون مردمان دیدند که محابا نیست، دین موسی گرفتند و قومی بگریختند و سوی زرج شدند- ملک الهند، و او بت پرست بود، پس طمع افکندند او را در زمین شام، و در بیت المقدّس و او پادشاهی عظیم بزرگ بود، با سپاهی گرانمایه و پیلان، سوی شام آمدند، و هر کجا رسیدند، هیچ نبات و جانور نماند از بسیاری که بکشت، اسا خیره گشت و مردمانش گفتند کس را در عالم طاقت او نیست بزنهار پیش او ر [و] یم [1] اسا گفت خدای ما را بدشمن نسپارد، و در محراب بیت المقدس رفت، و حق را بزاری بخواند، و دعا کرد که نسخت آن در تاریخ جریر الطبری (139- آ) نوشته است [2] و خدای تعالی خواب بر وی افکند، در خواب بدید، که خدای تعالی او را نصرت دهد، بیرون آمد و مردمان را مژده داد، فاسقان گفتند اگر خدای تعالی نصرتش دادی، پایش راست گشتی، و او لنگ بود، پس خدای تعالی او را وحی فرستاد و پیغامبری دادش، و

بفرمود تا سپاه را بیرون برد، و چون زرج ویرا بدید ریش خود را بر دست گرفت، و گفت این مردمان فسوس کردند که مرا از بهر این مایه مردم ایذر آوردند، پس گفت هر کسی تیری بیندازید که ایشان را بسنده است [پس] خدای تعالی ایشان را هلاک کرد، و چون زرج هزیمت رفت و در کشتی نشست، اسا دعا کرد و گفت یا رب تو او را هلاک کن، باد برخاست و کشتیها غرق شد، و همه خواسته ایشان بساحل [رسید] و اسا برداشت، و بعد از آن چنانک ... پادشاهان بوده اند و اللّه اعلم.

عمرش بآخر رسیده بود، خدای تعالی بشعیا وحی کرد تا سنحاریب [1] و بخت النصر را و آن قوم را دست باز داشت، و چون حزقیا بمرد بنی اسرائیل در فساد کردن آمدند، و شعیا منع کرد پس قصد کشتن او کردند تا بگریخت، و در میان درختی میان تهی رفت، ابلیس علیه اللعنه گوشه رداء او بگرفت، و از درخت پیدا کرد، تا بنی اسرائیل بدیدند و او را با درخت بدو نیم کردند و اللّه اعلم بذلک.

الطبری: کیرش بن جاماسب- کیرش الغیلمی (ج 2 ص 652) طبری گوید از جمله کسانی که بخت نصر یا بختر شه گماشته بهمن با خود به بیت المقدس

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 214

[بر بنی اسرائیل مهتر بود] [1] و بعمارت بیت المقدس مشغول شدند، و این کیرش پسر اخشنو [2] بود، و مادرش استر [3] نام بود، از بنی اسرائیل و دین تورات داشت، و بفرمان دانیال کار کردی، و دانیال از جمله اسیران بود که بخت النصر او را آورده بود، و برده کرده بکودکی، و ذکر قصه دانیال در قصه و اخبار بخت النصر بباب الحفایر در شرح داده ام، پس بعد از صد سال همه عمارت پذیرفت بهتر از انک بود، و خدای تعالی [جان] بارمیا باز داد و او عزیر است، قوله تعالی: فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَهَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ. ارمیا چون برخاست خیره گشت که همه جای آبادان دید، و انبوه مردمان، گفت این بیک ساعت چون گشت؟! پس خدای تعالی بدو وحی کرد که: فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ، پس بدید که خدای تعالی بهیمه را چون زنده کرد، گفت دانم که خدای بر همه چیز قادرست، و بعد از [بهر] تورات آموختن خدای تعالی او را ببنی اسرائیل فرستاد، و ایشان را تورات نمانده بود که بخت نصر همه را بسوخته بود، چون بیامد گفت من ارمیاام که در آن روزگار بودم، خدای تعالی مرا زنده کرد، بعد از صد سال (140- ب) علامت نبوّت خواستند، گفت تورات همه از حفظ برخوانم، و هرگز کس نخوانده بود، پس عزیر همه تورات برخواند گفتند خدای بر همه

قادرست، و لیکن، حقیقت خواندن تو ندانیم، و شنیده ایم که زیر این ستونهاء مسجد پنهان بکرده اند، و ندانیم که کدام ستون است، عزیر گفت من دانم و ایشان را بنمود جای و تورات برآوردند چون مقابلت کردند با خواندن عزیر حرفی خطا نبود، و بیرون از تاریخ گوید: مردی گفت که من از پدر شنیدم که تورات در فلان باغ پنهان کردم، و نشان داد تا بشکافتند، و بدست آوردند، پس عزیر را فتنه شدند، و گفتند این پسر خداست، و حق تعالی گفت: اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ (تعالی اللّه عن ذلک)

______________________________

[ ()] برد کیرش [بن] کیکوان از ولد غیلم بن سام خازن بیت مال بهمن بود و دیگر اخشویرش ابن کیرش بن جاماست الملقب بالعالم و دیگر بهرام بن کبرش بن بشتاسب بودند (ج 2 ص 650) و جای دیگر گوید: من لدن تخریب بخت نصر بیت المقدس الی حین عمرانها فی عهد کیرش بن اخشویرش اصبهبد بابل ... (ج 2 ص 718) و کیرش همان کورش هخامنشی است و احشویرش نیز خشیارشا پسر او است

[ (1)] از طبری: (ص 652)

[ (2)] ظ: اخشویرش ..

[ (3)] اصل: استو، اشتر ابنه جاویل و قیل حاویل الاسرائیلی (ص 644) و مؤلف اخبار مختلف طبری را اینجا درهم و برهم مخلوط کرده است- ر ک: (ج 2 ص 644- 650- 718 طبری طبع لیدن)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 215

کما بیش، و زکریا از جمله ایشان بود که خدای تعالی او را پیغامبری داد، و او از محرّران بود که پدر، او را در شکم مادر بخدا بخشیده بود، و اندر مسجد بعمارت کردن [3] و همه عابدان و مقیمان مسجد ازین جنس بودند، محرّر، و زکریا از فرزندان رحبعم [4] بن سلیمان بن داود بود، علیهم السلام، و او را خویشی بود نام او عمران بن مانان [5] از عابدان، و فرزندان را در شکم [مادر] محرّر (141- آ) کرد بر عادت ایشان، و چنان قاعده بود که جز پسران نیاورند، که زنان را حالها باشد [6] پس مریم بزاد، خدای تعالی بزکریا وحی کرد، که این دختر را از عمران به پسر [7] پذیرفتم، و مریم را بمسجد آوردند، و او را خانه کوچکی پهلوی مسجد بکردند و عباد بر آن انکار کردند، زکریا گفت خدای فرمودست، و از پس این یحیی بزاد، بعد از نومیدی زکریا از فرزند زادن، و خدای تعالی دعاء او مستجاب کرد، و از پس یحیی به شش ماه عیسی پیغامبر علیه السلام بزاد، و خدای تعالی او را اندر شکم مریم بیافرید از باد پاک، قال اللّه تعالی، فَنَفَخْنا فِیها مِنْ رُوحِنا- بعد از آنک مریم را عیسی از وی جدا شد، و ایزد تعالی قدرت نمود، مردمان زکریّا را ملامت کردند، که زنی را ضایع بگذاشتی، تا از حرام فرزند آورد، و سوی مریم شدند، و او را ملامت کردند مریم اشارت بعیسی کرد: فَأَشارَتْ إِلَیْهِ قالُوا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا، پس عیسی از گهواره پاسخ ایشان بازداد، اقرار ببندگی خدای تعالی،

چنانک کلام اوست: قالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا، و بعد از آن چون بزرگتر شد ملک [هیرودس]

______________________________

[ (1)] ظ: بطلمیوسان از یونان

[ (2)] کذا، و بیت المعمور بر زمین نیست. ظ: بیت المقدس معمور بود و عباد الخ

[ (3)] ظ: بعبادت کردن.

[ (4)] مضبوط: رحبعم: اصل: رحبعم

[ (5)] طبری: ماثان (ص 711)

[ (6)] یعنی: جز پسران را در خدمت معبد نیاورند زیرا که زنان را حالها افتد که با اعتکاف در مسجد مناسب نیست

[ (7)] به پسر- یعنی: بجای پسر- یا بنام پسر

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 216

از حسد قصد عیسی کرد، تا مریم او را ببرد و بدان دیه [1] شدند، و از وی هر روز علامتی ظاهر (141- ب) می شد، و معجزه پیدا می آمد، و خلق از آن متحیر می ماندند پس بنی اسرائیل قصد کشتن زکریا کردند، و گفتند او کافر شد، که با مریم جمع آمد، و عیسی از وی بزاد، زکریا بگریخت که سوی ایشان رود، در عقبش بیامدند، درختی را دیدند [2] ابلیس ایشان را گفت این درخت را ببرید اگر در میان [آن باشد] کشته شود، و اگر نه زیانی ندارد، پس درخت ببریدند و زکریا کشته شد.

و اللّه اعلم.

همی بود تا خدای تعالی عیسی را بپیغامبری سوی بنی اسرائیل فرستاد، و ایشان را دعوت همی کرد و بخدای می خواند، و اللّه اعلم.

بر ایشان حلال کرد، و نگرویدند هیچ کس، بعد از حیّ بحیّ و شهر بشهر اندر حدّ مغرب و مصر و یمن همی گشت [2] و مردمان را دعوت همی کرد، ده سال بماند که او را هیچ جای خانه ندیدند، و همی گردید، و حواریان با وی بودند، و آن بود که از عیسی مایده خواستند، و عیسی دعا کرد، و خدای تعالی ایشان را مایده فرستاد قوله تعالی: «قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَهً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَهً مِنْکَ» پس خدای تعالی گفت بفرستم، و اگر کسی کافر شود او را عذابی کنم که کس را نکردم، و گویند مایده فراز آمد و آن دوازده نان بود اسفید، بعدد حواریان، و ماهی بزرگ بریان و قدری نمک و ترّه، و آن همه خلایق [بخوردند] و هرچ از آن برگرفتندی عوض بجای بازآمدی، و آن روز یکشنبه بود، و دوّم روز و سوم روز همچنان چاشتگاه بیامدی، و باز بهوا برشدی (142- ب) چون سیر شدندی، پس از آن بیامد، چون خدای تعالی ایشان را بکفران امید عذاب داد نخواستند [3] و لیکن شمعون حواری نان و ماهی داشت، عیسی دعا کرد [تا] همه خلایق از آن سیر بخوردند: و هنوز بجای بود، پس جماعتی منافق شدند گفتند جادوی بعد از سه روز باطل شود و کافر شدند، خدای تعالی ایشان را همه خوک و پوزنه [4] گردانید، سه روز بماندند و بعد از آن بمردند، که مسخ عقوبت [5]

______________________________

[ (1)] داستان مرغ در عهد جدید نیست

[ (2)] مسیح بر طبق هیچ خبری بیمن نرفته

است و بخاک مصر هم در کودکی با مادر رفته است مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار متن 217 عیسی النبی علیه السلام ..... ص : 216

[ (3)] عهد جدید گوید: دو بار جماعتی را که چند هزار نفر بودند در صحرا با چند نان و مختصر ماهی که نزد شاگردان بود غذا داد که سیر شدند و زیادتی را باقفه برداشتند و بسلها نهادند و ذکری از مائده آسمانی بظاهر نیست

[ (4)] با نقطه الحاقی پوزنه شده است و بوزنه از بوزینه فصیح تر است، چه گویند اصل بوزینه ابو زنا و عربی است که از کثرت زناکاری لقب شده است

[ (5)] ظ: که عقوبت مسخ ...

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 218

را زندگانی همین قدر باشد. و بعهد موسی علیه السلام اصحاب السبت را خدای تعالی همه مسخ گردانید که بر لب جوی مغاک کندند، روز شنبه چون ماهی در آنجا شدی راه ببشتندی [1] و یکشنبه بگرفتندی و تاویل نهادندی که ما یکشنبه همی گیریم، خدای تعالی ایشان را هم خوک و پوزنه گردانید، پس عیسی سوی بنی اسرائیل بازآمد و یهودان تدبیر کشتن او کردند و ملک بیت المقدّس بار [2] گشت با ایشان، عیسی حواریان را گفت امشب مرا بدعا یاد دارید، همه بخفتند عیسی گفت از شما باشد که مرا ارزان بفروشد، و دلیلی [کند] بر من و کافر شود، دیگری را گفت امشب [پیش از بانگ خروس [3] از من بیزاری کنی و آن کس را] بگرفتند که دیگر روز بیرون آمده بود، گفتند که عیسی را بنمای گفت من از وی بیزارم و کافر شد، دیگری

بگرفتند گفت مرا هدیه دهید تا او را بنمایم سی درم (143- آ) سیم بدادندش، عیسی را بنمود [4] و جهودان بر وی جمع شدند، و دست و پایش ببستند، و حواریان همه بگریختند پس جهودان بیامدند، و آن چوب که آن کار را نهاده بودند، بردند و عیسی را گفتند چونست که گفتی مرده زنده کنم خود را از ما برهان؟ او را بگشادند که بر دار کنند خدای تعالی او را از میان ایشان ناپدید کرد [و] بر آسمان چهارم برد، ببیت المعمور چون نگاه کردند عیسی را ندیدند گفتند جادوئی کرد، و [اثر جادوئی] زمانی، بیش نباشد، پس خدای تعالی صورت عیسی را با یشوع افکند مهتر جهودان، او را بگرفتند و هر چند که گفت من ایشوعم سود نداشت، و بر دارش کردند و نزدیک جهودان و بعضی [5] ترسایان چنانست که او عیسی بود، قوله تعالی: وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ. و ایشوع هفت روز بر دار بماند و هر شب مریم بیامدی و از دور

______________________________

[ (1)] کذا؟ ... ظ ببستندی

[ (2)] اصل: بازگشت

[ (3)] در اینجا افتادگی دارد و روی سطر را ده است و گویا مطلب در حاشیه بوده و بصحافی از میان رفته است و عبارت پریشان است طبری گوید: قال الحق لیکفرن بی احدکم قبل ان یصیح الدیک ثلث مرات و لیبیعنی احدکم بدراهم یسیره ولیا کانّ ثنی.

(ص 736)

[ (4)] آنکه شب مسیح را بفروخت یهودای اسخریوطی بود و آنکه سحرگاه از وی بیزاری جست پطرس بود (کتاب عهد) طبری: آنکه بیزاری جست شمعون بود و یکی دیگر (ج 2 ص

736)

[ (5)] عقاید (مارسیون اسقف) و ناستیکها و مانویان آن بود که مسیح بدار نرفت ولی مسیحیان امروزی آنها را مردود میشمارند.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 219

همی گریستی، تا شب روز هفتم، خدای تعالی عیسی را بزمین فرستاد، و مادر را بدید و حواریان را بدرود کرد، و یحیی زکریا پیش وی آمد، پس از حواریان فطرس و بولس [1] را بروم فرستاد بدعوت کردن، و توماس [2] را بعراق و بابل. و قیلس [3] را بقیروان و افریقیه و بحبش. و اندافسون [4] و اولیمار [5] را بحجاز، و پیش یحیی بیت المقدس؟ هبوس؟ [6] را بگذاشت و آنچ خواست بگفت و سحرگاه ناپدید (143- ب) شد سوی بیت المعمور [و] بعبادت خدای تعالی مشغول باشد، تا وقت دجال بزیر آید، تا آخر الزمان، و دین پیغامبر ما صلوات اللّه علیه تازه کند، و از آن پس مریم بمرد، و ابلیس خلق در عیسی و مریم و خدای تعالی کافر کرد، و هر گونه وسوسه افکند، بر صورت آدمی با دو دیو شیطان دیگر، و این سه مقالت کفر در دل مردم نهاد، ثالث ثلاثه، و در کتاب معارف خوانده ام که ترسایان را نصرانی از آن خوانند که آن دیه که مسیح بدان فرود آمد ناصره خواندندی، از زمین جلیل، بعد ازین یحیی زکریا را ملک بفرمود کشتن اندر مستی و بیحیی مؤمن بود خواست که دختر زن را بزنی کند از نیکوئی یحیی گفت روا نباشد، و این دختر کینه گرفته بود، ملک را در مستی گفت، سر یحیی خواهم [چون سر یحیی ببریدند [7]] در طشت، همی گفت نشاید

حلال نیست، [و] همچنین پیوسته [میگفت] ملک بترسید و پشیمان گشت، و آنجا که او را بکشت خون از زمین جوشیدن گرفت، ملک بفرمود تا خاک بر سرش کنند، هر چند که انباشتند چون تلی بزرگ گشت، و همچنان همی جوشید، تا از جمله ملوک طوایف [یکی] نام او حردوس [8] آنجا رفت بغزا، از بس که همی جوشید از کشتن پیغامبران و شهزادگان، سپهبدی را در شهر فرستاد و چندین هزار بکشت تا خون یحیی بنشیند، همچنان می جوشید.

تا کشنده یحیی را باز نمودند او را بکشت ساکن گشت (144- آ) و نبوراذان [9] کشتگان

______________________________

[ (1)] اصل: قرطس و یومنس، طبری: فطرس و بولس

[ (2)] اصل: نرماس

[ (3)] طبری: فیلیس

[ (4)] طبری:

و یحنس الی دفسوس قریه الفتیه اصحاب الکهف

[ (5)] طبری: ابن تلما الی العرابیه و هی ارض الحجاز

[ (6)] کذا ... طبری اضافه دارد: (و؟ اندرابیس؟ و مشی الی ارض التی یاکل اهلها الناس و هی فیما نری للاساود ساود .... و سیمین الی ارض البربر دون افریقیه و یهوذا و لم یکن من الحواریین الی اریوبس جعل مکان یوذس زکریا یوطا حین احدث ما احدث ... (ج 2 ص 738)

[ (7)] این معنی از متن افتاده بود بقرینه نوشته شد

[ (8)] طبری: خردوس (ح حردوس- کردوی- جردوی- جردوش) ج 2 ص 720

[ (9)] طبری: نبوزراذان صاحب الفیل (القتل؟) یکی از رؤسای لشکر خردوس

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 220

را در مسجد فرمود فکندن و شهر باز خراب کرد، و اندر بعضی اخبار او را بختنصر الثانی خوانند، که دوم بار آن شهر بیران [1] کرد، و بروایتی دیگر دانیال درین وقت

بودست، و او را با شیری در چاه کردند، هیچ آسیبی نرسیدش، پس برآوردندش، و؟ نبوراذان؟ بدین موسی بگروید، و دانیال پیغامبر بود، و باز آبادانی کردند به بیت المقدس، و توان بودن که این وقت دیگر پیغامبری بود، و خدای تعالی علیمست بهر چه نویسیم که در تواریخ اختلاف بسیار است و العلم عند اللّه.

خرد، چون بشهر اندر آمد بازار و مردم را نه بر آن سان دید که بود، عجب ماند و درم نانبارا داد بمهر دقیانوس، نانبا گفت مگر این مرد گنج یافته است، و او را سوی ملک بردند، و حال پرسیدند، گفت دیگر روز از شهر بگریختیم از دقیانوس و بغاری اندر پنهان شدیم،

______________________________

[ (1)] یعنی: ویران

[ (2)] طبری: مکسملینا، محسملینا، یملیخا، مرطوس (ح: برطونس برطولس).

کسوطونس (ح: کسر طویس- کسفوس- کشتوطونس- کسفومس)، بیرونس، (ح: نیردویس نیزونس، رسمولس؟ بطونس (ح: بطویس- بطوس) قالوس (بروایت ابن اسحق که هشت نفر دانسته) ص 776- 777

[ (3)] طبری: یملیخا- ح: تملیخا ...

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 221

امروز آمدم تا یارانرا طعام برم، پادشاه عالمان را جمع کرد، و بدانست که ایشان اصحاب الکهف اند که ذکرشان در انجیل است، که خدای تعالی ایشان را زنده کند، پس بملیخا را گفتند شما را بشارت باد که دقیانوس گذشت و ما خدای پرستیم، و از آن تاریخ سیصد و نه سال گذشت است، و ملک بر نشست با مهتران سوی غار آمدند، یملیخا گفت بروم و ایشان را خبر دهم در غار (145- آ) آمد و قصه بگفت و بیفتاد و بمرد، و دیگران همچنین، پس زمانی ببود و کس بیرون نیامد، ملک گفتا یکی درون روید، نیارستند گفت: ابْنُوا عَلَیْهِمْ بُنْیاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ، پس آنجا علامتی بکردند و بنوشتند که بچه تاریخ در کهف شدند و کی بیرون آمدند، و اندر کتاب سیر الملوک خواندم که بیرون آمدند، و پیش ملک رفتند، ملک ایشان را در کنار گرفت و قصه بگفتند، پس خدای تعالی رسول فرستاد و

ایشان را مخیر کرد بزندگانی کردن یا ببهشت و رضوان رسیدن، ایشان بهشت گزیدند، و بمردند، ملک خواست که ایشان را تابوت زرّین کند تا در خواب دید که گفتند ما از خاک ایم و باز با خاک رویم تابوت زر چکنیم، پس هم بدان غار دست باز داشت، و آنجا علامت و مسجد کردند، و گویند آنچ خدای تعالی گفت: أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً، و رقیم آن نوشته را همی خواهد که بر آنجا رقم زدند، و در کتاب السیر اصحاب الرقیم را خود ذکری مفرد است، که در باب الحفایر یاد کرده ایم، و اللّه اعلم.

شدی پیش قوم، و سوگند خورد که نیز پیش ایشان نروم، در کشتی نشست با قومی که بجائی [1] رود، خدای تعالی این کار از وی نپسندید، و آن ماهی که شکم وی زندان یونس بود کشتی بازداشت تا از [؟] قرعه زدن یونس خود را بدر [یا] افکند و ماهی او را فرو برد و یونس در نماز ایستاد بفرمان خدای تعالی، آن ماهی چهل روز از خوردن باز استاد تا یونس را آسیبی نرسد، و خدای تعالی گفت اگر نه از مسبحان بودی تا قیامت در شکم ماهی بماندی قوله تعالی: فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ، پس یونس حق را به سه تاریکی بخواند: تاریکی شب (146- آ) و تاریکی دریا و تاریکی شکم ماهی، و خدای تعالی او را برهانید، ماهی بکنار دریا آمد و یونس را از شکم برافکند قوله تعالی: فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ. پس خدای تعالی یونس را بقوم باز فرستاد، بعد از آن [که] قوّت بازگرفت و درختی آورد تا از آن شیر همی بکند [2] که خیالی گشته بود، و ابن عباس گوید که: شجره من یقطین، درخت کدو بود، و شبانی را سوی قوم فرستاد گفت چون باز گردی این بز ترا راه نماید و سگ تو گواهی دهد پیش قوم، شبان برفت و خبر یونس بگفت، و مردمان بر وی جمع آمدند، و سگ گواهی بداد، و پیش یونس آمدند برهنمونی بز و این آیات بود، و تا وقت مرگ

با ایشان بماند، چنانک حق تعالی گفت: وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَهِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ، و بکوفه از دنیا برفت،

گشت، و عالم از کار او خیره ماندند، و این همه در ایام ملوک طوایف بود و السلام.

ملک گفت درد هم نیاید، گفت خدای تعالی درد از من باز دارد، پس دیگر باره بفرمود تا او را بمیخ آهنین بر زمین بدوختند و سنگی عظیم بچندین مرد بیاوردند و بر پشتش نهادند، چون شب درآمد خدای تعالی فرشته را بفرستاد و او را پیغامبری داد و گفت دشمن من؟ ترا سه بار بکشد؟، و من ترا زنده کنم، پس ترا بپذیرم و جرجیس را بازگشاد، و از زندانش بیرون آورد، دیگر روز پیش ملک باستاد و دعوت کرد، ملک وزیر را گفت چه تدبیر است (147- ب) و جادوانرا بیاوردند تا عجایبها نمودندش پیش ملک، از صناعت خویش، ملک شاد گشت و گفت این را سگی گردانید و ایشان افسونها کردند و قدحی آب جرجیس را دادند که بخورد، هیچ نبود. گفتند ای ملک کار او جادوئی نیست پس ملک گفت این کرسیهاء چوبین بهمان درخت که بوده است باز بر و [برگ و] بار بیرون آور تا بخدای تو بگروم، جرجیس دعا کرد همچنان ببود و هم نگروید، و گفت جادو است پس یکی از وزیران گفت این را بمن ده تا چنانش بکشم که زنده نگردد، و صورتی از مس بفرمود کردن و جرجیس را در میان کرد و بسیاری نفط و گوگرد اندر ریخت، و آتش در زدند، خدای تعالی میکائیل را بفرستاد تا آن صورت بر زمین زد بانگی سهمناک برآمد و مردمان بیهوش شدند، چون بهوش و عقل باز آمدند، جرجیس را دیدند آنجا ایستاده، ملک گفت بگرسنگی بیازمایم او را در خانه بازداشتند، ستون خانه بامر حق تعالی سبز گشت و میوه بارآورد، دیگر باره جرجیس

را از خانه بیرون آوردند و میخها بزمین فرو بردند و فرو دوختند و شمشیرهای فراوان در زیر گردون سخت کردند و آن گردون بر پشت جرجیس براندند تا پاره پاره شد و از آن پاره هاء گوشت در پیش (148- آ) شیران گرسنه افکندند تا بخوردند، چون شب درآمد خدای تعالی او را زنده کرد، دیگر روز پیش ملک بایستاد، او را بخدای خواند، ملک گفت من از کار تو عاجز گشتم، این بت مرا سجده کن تا من بخدای تو بگروم گفت روا باشد و بانگ بشهر اندر افتاد که جرجیس بت را سجده خواهد کردن، و همه خلایق روز دیگر بیرون رفتند،

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 225

پس جرجیس گفت یا رب این ملک عظیم دلیرست بتو و ایمان همی نیاورد، او را هلاک کن و مرا شهادت ده، پس مردم شهر دو گروه شدند بهواء ملک و هواء جرجیس، علیه السلام بعد از آن آتشی عظیم بیامد و ملک را با اتباعش بسوخت، و از آن پس جرجیس را علیه السلام بکشتند و شهر در آن کار شد، و هلاک گشتند اغلب، و بعد ازین روزگار ملوک طوایف بسر آمد و اردشیر پاپکان برخاست. و من اخبار پیغامبران علیهم السلام بدین جایگاه ثبت کردم و دیگر اخبارها که بعد ازین بودست، و تواریخ در پیش داشتم تا ذکر انبیا علیهم السلام علی الولی متصل باشد بپیغامبر ما محمد المصطفی صلوات اللّه علیه و بعد از آن سیاقت خلفا تا بدین عهد و اللّه ولی التوفیق

بودی که آنرا منسوخ کردی، و تاریخ ایشان از سالها بود که بر وی ثبت کرده شد:

سال: اندر آمدن اسماعیل بمکه سال: متفرق شدن فرزندان معدّ سال: ریاست عمرو بن لحی [3] سال: مردن کعب ابن لویّ سال: غدر سال: اندر فیل بمکه آمدن سال: فجار سال: مردن هشام سال: بنا [ء] کعبه معظم ازین جمله خود آمدن اسماعیل ظاهرست، و فرزندان معدّ از تهامه بهر گاهی

______________________________

[ (1)] کذا- و در تاریخ سنی ملوک الارض حمزه که ماخذ این فصل است: فی سیاقه تاریخ قریش ملوک عرب الاسلام (ص 93)

[ (2)] متن: پس.

[ (3)] متن: محمد بن یحیی و هو عمرو بن لحی بن حارثه ابن عمرو مزیقیا بن عامر بن حارثه بن امرء القیس بن ثعلبه بن مازن بن الازد من ولد کهلان بن سباوکان عمرو بن لحی المذکور ملک الحجاز ... و هو اول من جعل الاصنام علی الکعبه و عبدها (ابو الفدا ج 1 ص 79- 80) حمزه: عام ریاسه عمرو بن لحی (ص: 93)

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 226

کسی بجایگاه دیگر [شدی و] [1] ایشان آن روز را تاریخ کردندی، و این کار دراز گشت بر ایشان، و ریاست عمرو بن لحی [2] را خود شرح داده ایم که دین ابراهیم را علیه السلام بصنم پرستیدن بدل کرد، و از مردن کعب بن لویّ مدتی تاریخ بستند که سید عشیرت بود، و سال غدر چنان بود که پادشاهی از حمیر یمن کعبه را پوشش فرستاد، و در راه قومی از بنی یربوع بر ایشان افتادند و همه را بکشتند و آن کسوتها بستدند، چنین خبر؟ بقوم برسید بموسم عرب

قبیله ها درهم افتادند و همه را بکشتند آنرا سال غدر نام کردند، و آمدن فیل و ابرهه بمکه خود معلوم است و معروف، (149- آ) و فجار از پس عام الفیل بودست به بیست سال [4] حادثه بود خوار مایه که بدان حرب پیوست [5]، و هشام بن مغیره المخزومی بمرد، و آنرا عظیم داشتند، تاریخ کردند، و از آن پس کعبه باز کردند و از نو بنا نهادند و آنرا هم تاریخی کردند، و این تاریخ بماند تا عهد عمر بن الخطاب رضوان اللّه علیه که تاریخ از هجرت پیغامبر ما صلوات اللّه علیه گرفتند.

و پیش ازین از سیل العرم تاریخ نهاده بودند [6]، و آنچ پیشتر از همه خواستندی، گفتندی آن وقت بودست فلان مرد با فلان کار که ریک تر بود [7]، و سنگ نیز گل، و آن وقت که سنگ خاره برسان گل سرشته و سخت کرده بود. [8] و هیچ کس را چنین تاریخ که از هجرت نهادند نیفتادست که اندر آن هیچ خلل ظاهر نگردد هرگز، و پادشاهان از ملک خویش تاریخ گرفتندی، و بعد از آنک دیگر پادشاهی بودی آن تاریخ در خلاف افتادی و هر کس چنان گفتی که بوی رسیده بودی تا هیچ حقیقت نماند و بر دل فراموش

______________________________

[ (1)] این عبارت پیچیده است و اصل آن در کتاب حمزه چنین است: فاما عام تفرق ولد معد ففی هذا العام کان ابتداء تفرقهم فأرخوا به ثم جعلوا کل ما فارق قوم تهامه عدلوا الی التاریخ به فطال علیهم امر ذلک (سنی چاپ برلن ص 94) و پیداست که مؤلف ترجمه غلط و ناقصی کرده است

[ (2)] ر

ک:

حواشی صفحه قبل

[ (3)] حمزه: فوثب بعضهم علی بعض (ص 94) و ظاهرا (هم را بکشتند) چه همه را بکشتند معنی ندارد.

[ (4)] متن: و بیست سال

[ (5)] حمزه: فاما عام الفجار فهو الفجار الثانی فانه کان بعد عام الفیل بعشرین و بین الفجارین یوم جبله

[ (6)] ترجمه غلط است، حمزه گوید: چنانکه سایر عرب از سیل العرم و مانند آن تاریخ مینهادند (ر ک: ص 95)

[ (7)] متن: بربود

[ (8)] اصل در تاریخ حمزه چنین است: قالوا کان ذلک اذ السلام رطاب و اذ الحجاره فی اللبن کالطبن و کان ذلک اذ الصخر مبتل کطین؟ الوحل؟ (سنی ص 95) اللام بالکسر جمع سلمه بفتح السین و کسر اللام و هو الحجر،

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 227

گشت، و پیغامبر ما صلوات اللّه علیه از مکه بمدینه هجرت کرد، و آن روزگار از سال، محرم و صفر و هشت روز از ماه ربیع الاول گذشته بود، بعد از آن نه سال و یازده ماه و بیست روز بماند، چون عزم کردند بتاریخ نهادن هجرت از مستهل محرم گرفتند [و] سال یکم از اول این محرّم بشمردند (149- ب) تا آخر عمر او صلی اللّه علیه ده سال و دو ماه حاصل آمد، و بناء این تاریخ چنان نهادند که آنرا تا آخر الدهر هیچ تغیری نباشد، و اندر دیگر تاریخهاء پیشین هرگز خلاف برنخیزد و العلم عند اللّه تعالی.

کلاب امه عاتکه بنت عمرو بن هلک [3]/ امه حبی بنت حلیل بن حشیه [4]/ امه فاطمه بنت سعد [5]/ امه هند بنت سریر ابن مرّه/ بن کعب/ بن لویّ/ بن غالب [امه] وحشیه بنت شیبان/ امه مان بنت القیس [6]/ [امه] سلمی بنت عمرو بن ربیعه [7]/ امه سلمی بنت سعد [8] ابن فهر/ بن مالک/ بن النضر/ بن کنانه امه جندله بنت الحرث/ امه عاتکه بنت العدوان [9]/ امه برّه بنت مر/ [امه] هند بنت [عمرو بن] [10] قیس

______________________________

[ (1)] طبری: فاطمه بنت عمرو بن عائذ بن عمران بن مخزوم (1- 3 ص 1073)

[ (2)] ط: سلمی بنت زید بن عمرو بن لبید بن حرام بن خداش و بروایتی: بنت عمرو بن زید بن لبید الخزرجی

[ (3)] ط و کامل:

عاتکه بنت مره السلمیه

[ (4)] متن: لا یقرأ ط: حیی بنت خلیل بن حبشیه بن سلول ...

[ (5)] ط: فاطمه بنت سعد بن سیل

[ (6)] ط: ماویه بنت کعب بن القین. کامل: ماریه ...

[ (7)] و بروایتی: عاتکه بنت یخلد بن النضر بن کنانه (از ط و کا).

[ (8)] ط و کا: لیلی بنت الحارث بن تمیم بن سعد

[ (9)] ط: عکرشه بنت عدوان. کا: عاتکه بنت ... عدوان. متن: عدون

[ (10)] در متن بین سطور چند تن از افراد با خطی ریزه و غیر خوانا بقیه نسب مادران و پدر مادران را الحاق کرده اند و چون از سیاق متن کتاب خارج و بی ترتیب و غیر لازم بود از نقل آنها خودداری شد.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 228

ابن خزیمه/ بن مدرکه/ بن الیاس/ بن مضر امه سلمی بنت اسد [1]/ امه

لیلی بنت حلوان [2]/ امه احصا بنت؟ اباد؟ [3] (150- آ)/ امه سوده بنت علی [4] ابن نزار/ بن معدّ/ بن عدنان/ بن ادّ/ بن ادد.

امه ناعمه بنت حریم [5]/ امه سمره بنت سحت [6]/ معلوم نشد/ امه نعاجه بنت عمرو/؟ امه حبه؟ بنت قحطان (کذا) ابن الهمیسع/ بن نبت [7]/ بن جمیل [8]/ بن قیدار امه حارثه بنت حراط (کذا)/ امه مطا بنت علی (کذا)/ معلوم نیست/ امه؟ فلامه؟ الحمدمیه [9] ابن اسماعیل/ بن ابراهیم/ بن تارخ/ بن تاخور [10]/ بن اشوع [11]/ بن ارغو [12] امه هاجر القبطیه/ معلوم نیست/ معلوم نیست/ معلوم نیست/ معلوم نیست/ معلوم نیست ابن فالع [13]/ بن عابر/ بن شالح [14]/ بن ارفحشد/ بن سام/ بن نوح معلوم نیست/ و هو هود نبی علیه السلام/ معلوم نیست/ معلوم نیست [15]/ معلوم نیست [16]/ معلوم نیست [17] ابن لمک [18]/ بن متوشلخ/ بن (150- ب) اخنوخ بن ازد [19]/ [بن مهلائیل] معلوم نیست [20]/ معلوم نیست [21]/ [و هو] ادریس [الن] بی [22]/ معلوم نیست [23] [امه دینه بنت براکیس] [24]

______________________________

[ (1)] بروایتی: بنت اسلم بن الحاف بن قضاعه (ط و کا)

[ (2)] ط: و هی خندف

[ (3)] ط: رباب بنت حیده بن معد

[ (4)] ط: سوده بنت عک

[ (5)] ط و کا: معانه بنت جوشم بن جهلمه بن عمرو

[ (6)] ط: مهدد بنت اللهم و یقال اللهم. کا: مهده ابنه اللهم. توضیحات حواشی این صفحات که اسامی امهات اجداد رسول ص در آن بود از طبری چاپ فرنگ حلقه اول جلد سوم صفحات 1073- 1112 و کامل چاپ قاهره جلد دوم صفحات 1- 11 اخذ شد و در

هر دو کتاب از عدنان ببعد نام امهات نیست و اسامی آباء نیز بروایات مختلف و مکرر آمده است.

[ (7)] در اصل بی نقطه است ط: نابت و نبیت و نبت- ابو الفدا:

برانیت- نابت- نبت بن حمل (چاپ قاهره ج 1 ص 118) قصی (بنا بروایت هشام) از پدرش گوید:

فلست لحاضن ان لم تاثل بها اولاد قیذر و النبیت- قال اراد نبت بن اسماعیل (طبری: سوم از سری 1 ص 1112- 1113- 1114- 1116- 1118- 1119- 1122 و منجر نبیت هم آمده است فیما زعم لانه منجر العرب (ص 1118)

[ (8)] در هیچ روایت نبیت بن جمیل دیده نشد لیکن نام حمل- حمیل- حمل ابن النبت بن قیدار (ط: 1117) و: نبت بن حمل بن قیذار (ابو الفدا- ج 1 ص 118) بنظر رسید

[ (9)] ط: سیده بنت مضاض الجرهمیه (جلد اول ..)

[ (10)] ط: ناحور

[ (11)] ط: ساروغ

[ (12)] ط: ارغوا

[ (13)] ط: فالغ

[ (14)] ط: شالخ

[ (15)] ط: امه صلیب بنت بتاویل

[ (16)] ط: امه عمروره بنت براکیل

[ (17)] ط: قینوش بنت براکیل (قیوس ن ل)

[ (18)] متن: ملک.

[ (19)] صحیح: یرد- یارد

[ (20)] امه عربا بنت عزرائیل.

[ (21)] ط: هدانه بنت باویل- از نمره 9 تا آخر از طبری جلد اول صفحات 164- 354- اقتباس شد

[ (22)] ط: امه برکنا بنت الدرسیل بن محویل

[ (23)] ط: امه: سمعن- سمعان سمعت؟ بنت براکیل

[ (24)] کذا فی الطبری و الکامل

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 229

ابن قنیان/ بن انوش/ بن شیث/ آدم ابو البشر معلوم نیست [1]/ معلوم نیست [2]/ مادرش حوا/ خلق من التراب و همه نسب بدین جماعت پیوندد، اما هر

چه اسلاف پیغامبر علیه السلام [بودند همه] بزرگتر عشیرت بودند و هر کس را نام و کنیت بوده است جداگانه، چون نزار که او را ربیعه گویند، و قصی که او را نام زید بود، و برین مثال. و آنک پیغامبر صلوات اللّه علیه فرمود: انا ابن العواتک [3] و اندر غزو چنان گفت: انا ابن الفواطم دوازده عاتکه بوده اند در امهات اجداد و جدّه پیغامبر علیه السلام، ده از قحطانیان و مضریان و قضاعیان، و دو از قریش، و چهار فاطمه هم از قریش و قیسیان و بنی- الازد و شرح نسب ایشان در تاریخ احمد بن ابی یعقوب بن واضح الکاتب مثبت است که من اختصار را نوشتم مگر ذکرها بر عادت اجمال.

و نخست پیش سطیح آمد و شمشیری و نیزه او را هدیه بردند، سطیح را یافتند چنانک شرح داده ایم بر آن و ضم نهاده [3] پس شمشیر و نیزه جائی بنهادند که کس ندید (151- ب) و پیش او رفتند و بپرسیدند، گفتا: سطیح سر برآورد و گفت: و عالم الخفیه و غافر- الخطیئه انک لذو الهدّیه الصحیفه الهندّیه و الصعده [4] البهیه فانت خیر البرّیه من ذی فروع نقیه، و ذو افضال سنیه، اعطیت من کل نیه، پس عبد مناف [5] گفت ما ایذر آمده ایم تا ز کار زمانه و گردش احوال عالم ما را خبر دهی از آن دانش کخدای تعالی ترا داده است سطیح گفتا: احلف باللّه لعلی، لیبعثن منکم النبی الماجد [6] البرّ الوفی، من شایعه حظی و من خالفه شقی، بین کتفه شامه کدرقه النعامه، و یرزق السلامه، یبعث من تهامه یتبعه اهل الیمن من اهل صنعا و عدن، ابیض کالشطن، تضمحل به الفتن و یطیب به الوطن، و یخلع اللات و الوثن، و یخرج فی صفر، من مصاص مضر، یعطی النصر و الظفر، یستسقی به المطر و ینقذ اللّه به البشر، من لظی و من سقر، یصحبه خیار العرب و یسمع له العجب، و یظهر کنوز الذهب. گفتند بزرگ فخری ما را یاد کردی و شرفی باقی، از کجا باشد این مرد و از فرزندان که باشد؟ سطیح گفتا: و محقف الاحقاف و مولف الآلاف (152- آ) انه لمن عبد مناف، ما فی ذاک اختلاف، فلو احد الصمد الذی لیس معه احد، الباقی الابد، لیخرجن الی امد، من عرصه هذا البلد، و

______________________________

[ (1)] کذا .. ظ: حرا، و آن

کوهی است در مکه

[ (2)] اصل: لا یقرأ خا: بثبیر و آن نام کوهی است بمکه

[ (3)] ظ: چون پاره گوشتی بر وضم نهاده. وضم و اوضم اللحم جعله علی الوضم- الوضم بفتحتین خشبه الجزار التی یقطع علیها اللحم.

[ (4)] الصعده نیزه مستقیم و مستوی جمع صعدات و صعاد

[ (5)] متن: عبد المناف و الصحیح:

عبد مناف، و ظاهرا در اصل صحیح بوده و در عبارت بعدها قلم برده اند،

[ (6)] متن: الماجده.

مجمل التواریخ و القصص، ملک الشعراء بهار، متن، ص: 231

لیهدینّ الی الرشد، ثم یبقی الملک فی معدّ، الی آخر الدهر و الابد. عبد مناف را از این سخن روی برافروخت و شادمان گشت و گفت ما را بفخری جاودانه امید دادی و از آنجا پیش شق [1] آمدند و از وی همچنان سؤال کردند، شق گفتا: احلف بالله الجلیل، لیبعثن عما قلیل، منکم الرّسول، الذی لیس له عدیل، بدین ابراهیم الخلیل، بالرّمح و السیف الصقیل، فیظهر الایمان، و یبطل الاوثان، و یعبد المنان و تخمد النیران، و یعصی [2] السلطان، الی بنی عدنان الی آخر الرمان، یتبعه بنی قحطان، و البهالیل من عدنان [3] فاذا توفی النبی، خلفه الشیخ [4]، و بعده البرّ الوفی، و یخلص الدین الزکی، للواحد الفرد العلی ثم یخلفه الماجد الحنیف الغطریف ذو النجده العنیف، و بعده الشریف الماجد المعروف،؟ ذو النجده؟ [5] الموصوف، فاذا مضی الخلفاء الاربع یتضع الارفع و یرتفع الاوضع فیکثر التشاجر و علی الملک (152- ب) التفاخر، و تفرّق العساکر، فیکثر الزنا و یستعمل الخنا، و یکتفی النسا [ء] بالنسا [ء]، و یختلف الأهواء، و ینقص الانوا، و یملک من عبد الشمس ملوک، ذوی دم مسفوک، فیقتلوا الاخیار،