دانشگاه هیدلبرگ به آن برخوردم «6»، اشاره ی کوتاهی می شود: این دستنویس، چنانکه پیداست، از آن بازماندگان خانواده ی چلبی (حسام الدّین) بوده، و خاستگاه آن باید ترکیه (آسیای کهین) باشد. تاریخ نگارش ندارد، ولی از طلااندازیهای متن، پختگی خط و دقتی که در نوشتن آن به خط نسخ کهنه بکار رفته، و سرفصلهایی که در زمینه ی طلایی به خط ثلث نوشته شده، همچنین کهنگی کاغذ، می توان پنداشت که این دستنویس به سفارش ویژه ی کسی یا دستگاهی نوشته شده و نباید تازه تر از سده ی هشتم یا نهم باشد. ازاین رو شاید اگر دستنویس دیگری از این کتاب در دست نمی بود، این دستنویس می توانست پایه ی چاپ دوم باشد. ولی هنگام سنجش با سه دستنویس دیگر دیده می شود که این دستنویس هم بی غلط و بی کم و کاست نیست. و برای چاپ

______________________________

(1)" مجمل التّواریخ و القصص"، بتصحیح ملک الشعرا بهار، تهران 1318.

(2)

Ancient Fond Paris, Pers. 62 Bibliotheque Nationale

(3)Ms .330 Chester Beatty Library Dublin

(4)

Hs. Or. 2371 Staats bibliothek zu Berlin, PreuBischer Kulturbesitz

(5)

Cod. Heid. Or. 118 Universitatsbibl iothek Heidelberg

(6) نک.-

S. Najmabadi Persische Handschriften, Heidelberg 1990) Heidelberger Universitats schriften 46 مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 2

این کتاب باید هر چهار دستنویس در پیش چشم باشد. بر روی هم دستنویس هیدلبرگ همه جا مستقل است، هرچند آن هم افتادگی هایی دارد و گهگاه نشان هایی از خستگی و خواب آلودگی رونویس کننده دیده می شود. ولی این افتادگیها کمتر از افتادگیهای دیگر دستنویسها است. بر روی هم از بررسی این دستنویسها دانسته می شود که این کتاب پایان نیافته مانده است، و فصل بیست و پنجم، که در فهرست آغاز این کتاب فصل پایانین است، در هیچکدام

از این دستنویسها نیست؛ و از اینجا می توان گمان کرد که نویسنده ی مجمل التّواریخ و القصص" تاریخ خود را تا سال 521 هجری قمری می خواسته است پایان برد. و دنباله ی آن (تا تاریخ 581) به دست دیگری، چنانکه خود او پیش بینی کرده بوده (" اگر کسی را مراد باشد، الحاق دیگر خلفا می کند تا بدین عهد" [ص 299])، نوشته شده.

برای آنکه فارسی زبانان را به هنگام خواندن این کتاب رهنما و یاریی باشد، در باره ی موضوع این کتاب و سبک نگارش آن، و همچنین دشواریهایی که به هنگام خواندن این کتاب پیش می آید، و نیز گرامی داشتی شده باشد از ویراستار نخستین این کتاب- بیش از آنچه در بخش آلمانی آمده- به نگارش این چند سطر می پردازد، تا آنچه آنجا نگفته ماند اینجا در قلم آید- به زبان فرزندزاده ی مهلّب محمّد شادی.

*** این کتاب از نویسنده یی ناشناس، که در هیچ جایی از این کتاب نام و نشانی از خود به جا نمیگذارد، به دست ما رسیده. دریغا که از این کتاب دستنویسی به خط خود نویسنده در دست نداریم، همچنانکه هیچ دستنویسی از نویسندگان کهن ادب فارسی، چون بیهقی و کیکاوس عنصر المعالی و عطّار و سعدی و حافظ، به خط خودشان در دست نیست.

همگی این چهار دستنویس کم وبیش سیصد سالی پس از نویسنده رونویس شده، و به سختی می توان پنداشت که آنچه اکنون در دست ماست همان است که نویسنده ی" مجمل التّواریخ و القصص" نوشته بوده است. از همین رو به دشواری می توان گفت که یاد نشدن نام نویسنده به عمد و خواسته ی خود نویسنده بوده، و اگر چنین بوده چرا نام نیاکان خود را

یاد می کند؟ این گمان نیز که فراموشی در این کار بوده پذیرفتی نیست.

تنها نشانی که از نویسنده در این کتاب دیده می شود در صفحه ی 269 است. آنجا هم به

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 3

مناسبت، یادی از نیای خود" مهلّب بن محمّد بن شادی" می کند. ازاین رو می توان بناچار نویسنده را" نواده ی مهلّب محمّد شادی" خواند. آیا گونه یی خویشاوندی میان این شادی و ابو عیسی شادی بن محمّد، که در صفحه ی 307 ضمن گزارش رویدادهای سال 380 یاد می شود، وجود دارد؟ به هر روی از نشانیهایی که می دهد و از گزارشهای او، چنین برمی آید که خاستگاه او همدان (اسد آباد) بوده، و سفرهایی به کوفه، نجف، حلّه، اهواز، شوش، بغداد، اصفهان و شیراز کرده بوده است.

نام این کتاب را خود نویسنده" مجمل التّواریخ و القصص" نهاده است [ص 3].

کتاب دیگری هم نوشته بوده است درباره ی تاریخ برامکه [ص 269] که امروز در دست نیست.

موضوع این کتاب از زبان خود نویسنده در همان آغاز چنین یاد می شود:

امّا مقصود اخبار و قصص و تواریخ است ... تاریخ پیغامبران علیهم السّلام و پادشاهان و خلفا و حکما تا بدین غایت ... ذکر نسب ترکان و هندوان و تاریخ پادشاهان روم و یونان و قبط و بنی اسراییل، و نسب و تاریخ ملوک عرب از لخم عراق و غسّان شام و حمیر یمن و بنی کنده و ملوک عرب اسلام و خلفا و سلاطین تا بدین روزگار. و ذکر القاب و دفینه و حلیت ملوک و رسل و خلفا و سلاطین اندر ابتدا بر وجهی مختصر ... شرح اخبار ملوک عجم که میانه ی جهان است. و از همه

اطراف مرجع پادشاهان عالم ... چین و هند و زنج و عرب و بربر و روم و ترک از جنوب و شمال، مشرق و مغرب، که پیرامون زمین ایران است.

[ص 2- 3]

سپس آنجا که سخن از کتابها و نوشته هایی است که از آنها برای نگارش کتاب خود بهره گرفته می نویسد:

ما خواستیم که تاریخ شاهان عجم و نسبت و رفتار و سیرت ایشان علی الولا جمع کنیم بر سبیل اختصار، از آنچه خوانده ایم در شاهنامه ی فردوسی که اصل است. [ص 2]

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 4

از همین یکی دو اشاره درباره ی موضوع کتاب چنین برمی آید که انگیزه ی نخستین او شرح اخبار ملوک عجم (یعنی ایران) بوده. و آن را میانه ی جهان می شناساند و کشورهای دیگر را پیرامون آن. در بخشهای دیگر نیز برای این گفته ی خود اسناد و روایاتی از نوشته های پیش از اسلام و تاریخ نویسان ایران، که بنابر تقسیمات جغرافیایی آنان ایران" هنیره" «1» [ص 321] است نقل می کند. و از اشاره ی دیگر او، که شاهنامه ی فردوسی اصل است، این نظر استوار می شود که بیش از هر چیز خواست و توجه او به شرح و گزارش تاریخ ایران بوده است. و پیداست که گزارش تاریخ ایران، که گستره ی آن در میان کشورهای اسلامی آن روز بیش از کشورهای دیگر بوده، بی گزارش تاریخ کشورهای همسایه ناشدنی است. و همین نکته اهمیت کتاب او را دوچندان می کند، چه گزارشهایی که او از کشورهای اسلامی آن روز بازگو می کند (چین، هند، سقلاب، یونان، روم، مصر، حبشه) آگاهی هایی است به زبان فارسی از این سرزمینها از آن روزگار، که تنها در این کتاب یاد می شود.

نویسنده از

همان آغاز کار دریافته بود که تاریخ نویسی کار ساده یی نیست، و قلم انداز و سرسری نمی توان به این کار پرداخت. می گوید:

و مرا این اندیشه ازان برخاست که سخن پادشاهان عجم و نسق و سیر ایشان همی رفت. مهتری از جمله ی بزرگان حاضر بود به اسد آباد؛ از من هر چیزی می پرسید، به حکم آنکه شناخته بود هوس من به کتاب خواندن و مشافهه. آنچه بر خاطر بود گفته همی شد؛ و بر بدیهه بر سر شراب دو سه درج بنوشتم درین معنی، و پس باطل کردم بعد مدّتی.

سپس گرمتر و با جدّی تمام بر سر این کار می رود:

و اندیشیدم که چون یادگاری بخواهد ماند دران تأمّلی بهتر می باید کرد، و رنج بردن تا ازان فایدتی حاصل شود. و اگرنه ضایع بماند، که ناگفته زا عیب کمتر است و گفته را بسیار، چنانکه فردوسی طوسی گوید، بیت:

دهان گر بماند ز خوردن تهی ازان به که ناساز خوانی نهی.

[ص 7]

______________________________

(1)

) Bartholomae, Altiranisches Worterbuch Sp. 1864 (xaniradha( Mackenzie A Concise Pahlavi Dictionary )Xwanirah( hwnyls ) مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 5

و چون آغاز به کار می کند به نابرابرهایی در نوشته های تاریخ نویسان پیشین برمی خورد. و ناگزیر فصلی را ویژه ی نقل این نابرابریها می سازد. پس از نقل هر یک به داوری می نشیند و می گوید:

از سهو ناقلان، از زبانی و لفظی، که به دیگری گردانیده اند، خطاها افتاده است و پوشیده شده. و دو نسخت مقابل نیافتم. [ص 18]

در بیشتر جاها نویسنده برگرفته های خود را از کتابهای دیگر، که پیش از او نوشته شده و در دسترس او بوده یاد می کند. از این یادکردها است که اکنون می دانیم سرچشمههای کار او،

چون حمزه ی اصفهانی، طبری، یعقوبی، ابن قتیبه بوده، «1» و از تاریخ های دیگری، که اکنون در دست نیست، بهره گرفته بوده است، مانند: همدان نامه، کتاب الصور، فرامرزنامه، و جز آن.

روح انتقاد همه جا در این کتاب به چشم می خورد:

و اگر این کتابها که نوشتیم، هیچ موافق یکدیگر نیست ... [ص 2]

نویسنده از آن کسان بود که واژه ی" نمی دانم" را به خوبی می دانستند، و پروای آن داشتند به هنگام آن را بکار برند." و الله اعلم" صورت خردمندانه و مودب تر آن بود. او بخوبی دریافته بود که دانش بشری در برابر دانش جهان آفرین و دانش جهانی قطره یی است در برابر اقیانوسی بیکران. «2»

*** سبک این کتاب و شیوه ی نگارش آن همانند همه ی تاریخنامه های سده های چهارم و پنجم روان و ساده، بی تکلّف و آرایشهای لفظی و صنایع دوره های بعد است.

______________________________

(1) حمزه بن الحسن الاصفهانی" تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء" برلن؛ ابو جعفر محمّد الطبری" تأریخ الرسل و الملوک" 10 جلد، القاهره 1960- 1969؛ احمد بن ابی یعقوب بن جعفر یعقوبی" تأریخ" 2 جلد، بیروت 1379؛ ابن قتیبه" المعارف" 2 جلد، القاهره 1960.

(2)" ... وَ ما أُوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِیلًا" [سوره 17، آیه 85].

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 6

نثر پارسی در این عهد تدریجا از حالت ساده ی قدیم بیرون میرفت، و پارسی روان و دل انگیز، که در آثار دوره ی سامانی می بینم، اندک اندک به نثر متکلّف مصنوع که آمیزش بسیار با تازی یافته بود بدل میگردید ... مبدا و منشاء تغییر سبک پارسی را در این عهد باید رواج ادبیات عربی در میان طبقه ی درس خوانده دانست. و این امر علاوه بر آنکه نتیجه ی

نفوذ روزافزون دین اسلام و متعلقات آن بود، از توسعه ی مدارس دینی و تعدد آنها در سراسر کشور نیز حاصل شده بود، زیرا این مدارس که رایج ترین مراکز تدریس و تحصیل بود، وسیله ی قاطعی برای آشنایی و اعتیاد طالبان علم با زبان عربی شد، و آن زبان را در ایران نفوذ معنوی بخشید. «1»

ازاین رو چنانکه خود یادآوری می کند:" نظم امثال و حکمت کمتر مینویسد، مگر بیتی که در مبالغتی گفته اند." [ص 2- 3]

با اینکه روزگار او روزگار آرایش متن با صنایع و هنرهای لفظی از سجع سازی و قافیه پردازی و موازنه و تناسب بود، نویسنده، جز در همان چند سطر آغاز کتاب، از بکار بردن این هنرها یکسره پرهیز می کند؛ کوشش او به مناسبت کوتاه نویسی که پیشنهاده ی او بوده، بیشتر در ساده نویسی و دریافت آسان نوشته هایش برای خواننده بکار رفته است." هنری بهتر از این؟" هنری بهتر از این که نویسنده به ملاحظه ی خواننده ی کتابش سبکی ساده و روان برگزیند؟

صد سالی پیش از اینکه نویسنده ی این کتاب دست به کار نوشتن آن شود ابو الفضل بیهقی، تاریخ نگار نامدار روزگار غزنویان، به نویسندگان پیشنهاد و سفارش می کند که در نوشته های خود بجای واژه های فارسی واژه های عربی بکار برند- و نویسندگان هم همین کار را پس از او می کنند (و چنانچه دیدیم روال نویسندگی هم در زبان فارسی به همین سو می رفت)، سفارش او با این عبارت آغاز می شود:

______________________________

(1) صفا، ذبیح الله" تاریخ ادبیات" ج 2، ص 879 و بعد.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 7

این فصلی است از رسایل ابو الفضل شاگرد ابو نصر مشکان دبیر سلطان محمود، مشتمل بر چند سخن که دبیران در

قلم آرند. بدان که بجای بستاخی انبساط نویسند، و بجای خویشتن کشیدن انقباض ... «1»

در بررسی واژگان این کتاب می بینیم که چون نویسنده می کوشیده تاریخ او به زبان فارسی همه فهم باشد، همان راه را می پیماید که نویسندگان در سده های پیش می پیموده اند. باری افسون بیهقی در او نیز کارگر افتاد، و هنگام سنجش کار او با ترجمه ی بلعمی می بینیم که واژه های عربی بیش از آنان بکار می برد.

با اینهمه دریافتن مطالب این کتاب برای فارسی زبانان امروز همیشه چندان آسان نیست. آری، این کتاب به زبان فارسی است، ولی زبان فارسی نهصد سال پیش. همین اندازه هم که کم وبیش متنهای این چنینی از آن زمان امروز کم وبیش فهمیده می شود، از جمله شگفتیهای روزگار است. زبانی با دیرینگی نهصد یا هزار سال (شاهنامه، قابوسنامه) در میان زبانهای فرهنگی جهان کمیاب است، اگر نایاب نباشد. آن که کتاب تاریخ ایران و کشورهای اسلامی و همسایه ی ایران را از آغاز آفرینش، آن هم" به اختصار" چنانکه پیشنهاده ی او بود، می خواهد بنویسد، کجا وقت آن دارد که راه اطناب بپوید و به صنایع لفظی بپردازد. سجع سازی و قافیه پردازی کجا و فهرست وار و کوتاه نویسی کجا؟. «2»

دشواری دریافتن مطالب این کتاب در جاهای دیگر است:

نخست اینکه، چنانکه یاد شد، این کتاب به زبان فارسی کم وبیش نهصد سال پیش است، و پیداست که این زبان در درازنای زمان دگرگونیهایی خواهد یافت، چه در واژگان و چه در جمله بندی. از این دست است بکار بردن واژه هایی که امروز بکار نمی روند، یا اگر بکار می روند معناهای دیرین خود را از دست داده اند: اندر گرفتن- آغاز کردن، بدنه- جامه ی بی آستین، راست کردن- هموار کردن، بجای-

در حقّ، از- در،

______________________________

(1) صادق کیا" چند سخن که دبیران در قلم آرند"، تهران 2535 شاهنشاهی.

(2) پنجاه سالی پیش از نویسنده ی" مجمل التّواریخ و القصص" عنصر المعالی کیکاوس نویسنده ی" قابوسنامه" می نویسد:

" ... در نامه ی تازی سجع هنرست و سخت نیکو خوش آید لکن در نامه ی پارسی سجع ناخوش آید، اگر نگویی بهتر بود." (ویرایش سعید نفیسی، تهران 1312، ص 152)

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 8

با- به، هواجو- طرفدار، شدن- رفتن، نامه- کتاب، و هم از این دست است واژه های فارسی میانه (پهلّوی): گوسان- نوازنده، أفدم- آخرین، و جز آن. از این دست است این جمله:" و خسرو پرویز را- آنچه هیچ ملوک دیگر را نبود- کوز ابری بود، هرچند ازان شراب و اگر آب فرو کردندی، هیچ کم نیامدی." [ص 64]-" پرویز کوز ابری داشت- که ملوک دیگر نداشتند- هرچند در آن شراب یا آب می ریختند، آن آب یا شراب کم نمی شد."

دیگر اینکه چنانکه از نام این کتاب برمی آید نویسنده به رسم تاریخ نویسان روزگار خود تاریخ خود را از پیدایش آفرینش آغاز می کند و به رویدادهای زمان خود (520 هجری) پایان می دهد، و برای این فاصله ی زمانی دراز ناگزیر باید کوتاه نویسی پیش گیرد (مجمل)، و با آن تعهدی که پیشنهاده ی خود ساخته است ناگزیر همه جا فهرست وار گزارش می دهد، تا جاییکه دریافتن معانی بدون یاری و بازبینی سرچشمه های کار او، که خود یاد کرده، دشوار و یا ناممکن می شود. از این دست است داستان حضرت سلیمان و سیمرغ و شاهزاده [ص 167] که بی یاری جستن از" قصص الانبیاء" «1» دریافتن آن داستان ناشدنی است. نمونه های دیگر:" و بعد ازین عبید اللّه

بن السری به مصر بیرون آمد، و کارها رفت." [ص 277]؛" و کارزار ایشان و احوالها دراز است." [ص 278]؛" و بسیاری روزگار و حادثه ها رفت، ..." [ص 279]؛" و قصّه یی دراز است" [ص 312].

دیگر اینکه بیشتر کتابهای ابزار کار و سرچشمه های نویسنده ی این تاریخ به زبان عربی بود «2» و پیداست که خواه و ناخواه، با شتابی که در پایان دادن به کار خود داشته، «3» در ساختن جمله و بیان معانی ترتیب جمله سازی فارسی را رعایت نمی کرده، و اجزاء جمله را به روال زبان عربی نقل می کرده. از این دست است جمله ی زیر:" چند مرزبان بر دیار عرب از پارسیان فرمان دادند پراکنده." [ص 139] و این برای خواننده ی فارسی زبان ناگوار یا دیرگوار است. تنها همین نامی که نویسنده بر کتاب خود گذارده و

______________________________

(1) الثّعلبی، ابو اسحاق احمد بن محمّد بن ابراهیم النّیسبوری.

(2) ص 7:" و هیچ سخن فرونگذاشتم، مگر عبارت نقل کردن، و ترتیب برین سان، بعضی از تازی به پارسی ترجمه کردن که عادت نطق وقت است ..."

(3)" و دیگر مصنّفات که دران دولت ساخته اند؛ ایراد آن لایق این مختصر نیست- اگر توفیق یابیم گوییم." [ص 313]

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 9

عبارتهای عربی سرفصلها- کتابی که درون مایه ی آن یکسره فارسی است- می رساند که تا چه اندازه در روزگار او زبان عربی زبان ادب و فضل بشمار می رفته است.

استقبالی که ادیبان و شاعران ایرانی فارسی زبان آن روزگار از زبان و ادب عربی می کردند به جایی رسید که گوی" فصاحت" از شاعران و ادیبان عرب زبان ربودند. در همین سالها که" مجمل التّواریخ و القصص" به زبان فارسی

نوشته می شد، ادیبی، وزیری ایرانی، شاعری توانا بنام مؤید الدّین طغرایی اصفهانی (کشته شده پیرامون 513 و 514 ه. ق.) از جمله قصیده هایی که سروده، یکی بنام لامیه العجم از شاهکارهای قصیده های عربی است. «1»

پیش از اینکه به این بخش سبک" مجمل التّواریخ و القصص" پایان بخشم داوری بهار را در اینجا می آورم. بهار چند سالی پس از ویرایش کتاب" مجمل" دست به کار بزرگ و ابتکاری خود، سبک شناسی، زد و آنجا نظر خود را اینچنین بازگو کرد:

مؤلّف از مردم عراق بوده است و مردم عراق زیادتر از مردم خراسان تحت نفوذ ادبیات عرب واقع بوده و مکلّفات لفظی و ایراد جمله های مترادف متعاطفه و بکار رفتن موازنه و سجع آشنا شده اند. امّا بخلاف، دیده میشود که مجمل التّواریخ بهمان جزالت و سادگی و ایجاز متقدمان خراسان نوشته شده و از صنایع رایجه قرن پنجم و ششم برکنار مانده است. و این معنی را بدو سبب باید حمل کرد: یکی آنکه گویا مؤلّف با کتب پارسی قدیم چون ترجمه ی بلعمی و کتاب ابو المؤید و کتب دیگر، که خود از آنها نام میبرد آشنا بوده است، در آن کتابها تتبع میکرده، و دیگر آنکه کتاب مزبور بسبب قلّت اشتهار کمتر دست خورده و مورد دستبرد کاتبان و نسخه نویسان بعد قرار گرفته است- بهمان سبب است که در این کتاب سبک شیوه ی بلعمی زیاد دیده میشود تا فی المثل در سیاستنامه و قابوسنامه ... الفاظ تازی زیادتر از قدیم ندارد بلکه سعی داشته است که بفارسی چیز بنویسد ... بتقلید تاریخ بلعمی. «2»

***______________________________

(1) با این بیت آغاز میشود:

اصاله الرأی صانتنی عن الخطل و حلیه الفضل زانتنی لدی

العطل.

(2) ملک الشعرا بهار" سبک شناسی"، تهران 1370، چاپ پنجم، ج 2، ص 122.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 10

در ویرایش متن بیش از هر چیز کوشش شده است که از راه نقطه گذاری)Punktierung( ، نقطه، ویرگول، دو نقطه، جزم، خط فاصله، جمله های اصلی، فرعی، شرطی، گفت آوردها، از هم بازشناخته شوند. و از اینراه خواندن متن برای خواننده آسانتر شود. به همین منظور است آراستن فهرستهای دهگانه: 1) نام کسان، 2) نام تیرهها، 3) نامهای جغرافیایی، 4) نام کتابها، 5) دیگر نامها، 6) بیتهای فارسی، 7) فهرست سوره ها، 8) قافیه های عربی، 9) واژگان، 10) یادداشتهای پایانین نکات دستوری است که به نظر ویراستاران رسیده- نیز کوششی در راه دریافتن آسانتر متن.

درباره ی رسم خط و درست نویسی همواره کوشش شده است رسم خط کهن، و آن گونه که در دست نویسها بود، نگاهداشته شود. واژه هایی چون کرشاسپ، اسپ، که در فارسی به چندگونه آمده، گونه ی کهنه تر آن برگزیده شد." به" به معنی حرف اضافه همه جا از واژه ی بعدی جدا نوشته شده است.

استاد من دکتر ذبیح اللّه صفا-" که روانش خوش باد"- در پاسخ من در این باره چنین نوشته بودند:

... موضوع حفظ یا و ها کردن رسم الخط قدیم بیشتر بسلیقه ی دست اندرکاران مربوطست. بنده معمولا آنک را آنک و چشمها را چشمها و ...

چاپ میکردم. امّا حالا دیگر عنان اختیار از کف همه ی ما بیرون رفته است، و بنده بسلیقه ی معاصرین (البته معاصرین باسواد) تن در داده ام، زیرا می بینم که مردم به من تلفن می کنند که خلد (- خلد) چه معنی دارد و آیوق (- عیّوق) چه جور چیزی است، و دیگر چیزها ...

حالا که دوستان

باء اضافه را" به" می نویسند (به او/ به کتاب/ به خانه) دیگرچه دعوایی بر سرچشمه ها و آنکه و که داریم؟ ... درباره ی کرشاسف و کرشاسب ... بنده همیشه آنطور چاپ می کنم که اصل و ریشه ی کلمه حکم می کند، مثل همین کرشاسپ، که ریشه آن Kres spa است. و اگر ناسخان این پهلوان بیچاره را، که گرفتار بوشاسپ شده، گرشاسب کرده اند تقصیر او و بنده نیست. و من باسم او بازمی گردم.

و اگر حوصله داشتم توضیحی همراه انتخابم می کنم (ولی کجاست حوصله!)، و همین کار را با اسپ، اپرویژ، پاپک می کنم، زیرا در اینجا

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 11

دیگر صحبت بدخوانی در میان نیست. بگذارید خلق اللّه قدری ریشه های درست کلمات را بشناسند. «1»

إعراب (زیر و زبر و پیش) در دو جا افزوده شده است: 1) آیات قرآنی و قطعات و اشعار عربی. در این زبان است که إعراب نقش دستوری دارد؛ 2) واژه هایی که بدون إعراب دارای معانی دیگری خواهند بود مانند: رُود/ رَوَد، کَنَد/ کُنَد، کُشد/ کِشد.

کسره ی اضافه نیز هرجا به خواندن و فهمیدن متن یاری می کرد، افزوده شد.

جز این دو سه جا از گذاشتن زیر و زبر و پیش پرهیز کردیم. و خواننده ی فارسی زبان (ایرانی، افغانستانی، تاجیکستانی و اقلیت های فارسی زبان جهان) آزاد است که واژه های" خوش"،" سخن"،" سیر"،" شور"،" گفته" را به گونه ی کهنه تر آن خوش)khwash( ، سخن)sakhon( ، سیر)ser( ، شور)shor( ، گفته)gofta( ، بخواند، یا به روال فارسی کنونی خوش)khosh( ، سخن)sokhan( و سیر)sir( ، شور)shur( ، گفته)gofte( 2¬:"

سه نگردد بریشم ار او راپرنیان خوانی و حریر و پرند. "

غلطهای دستنویسها (که چندان هم کم نیست) و

نویسنده، همه جا با نشان ستاره نشان داده شده و درست آن در فهرست جداگانه نوشته شده است- در اینجا هم خود را وامدار بهار و ویرایشهای او می دانم.

هنگامی که به کمی ها و کاستی های دستنویس پاریس" از آب افتادگیها و ضایع و ناخوانا بودن صفحات، جایهایی که در عکس نگرفته، و بریده شدن خیلی حواشی در صحافی، و تصرفها و دست بردهای مصحّح نادان" «3» می نگریم، آنگاه به بزرگی کار شادروان ملک الشّعرا بهار و رنج بی پایان او در ویرایش چاپ نخستین این کتاب پی می بریم. و زبان به آفرین و ستایش آن بزرگ مرد می گشاییم. اکنون که چهار دستنویس را با یکدیگر می سنجیم تقریبا همه جا به دریافتهای درست آن دانشمند بر

______________________________

(1) بخشی از نامه ی ایشان در 11 ژویه 1995.

(2) بی سببی نیست که در واژه نامه هایی مانند" فرهنگ فارسی" دکتر معین برگردان واژه ها به خط لاتین، به ویژه واکههای (ویلهای) پایانین به دو گونه داده می شود. برای آگاهی بیشتر نک. خانلری" وزن شعر فارسی"، تهران 1348، ص 136- 109.

(3)" مجمل التّواریخ و القصص" بتصحیح ملک الشعرا بهار، تهران 1318، ص ج و د.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 12

می خوریم. همه جا با نشان)Edition Bah r -( Ed .B . به این دریافت های بهار، در یادداشتهای پایانین اشاره شده است.

یکی از نمونه های دقت و موشکافی های استاد بهار آنجا است که سخن از قصر ذو الشّرفات از سینداذ است. در این باره" مجمل التّواریخ و القصص" می نویسد:" ...

چنانکه شاعر گفتست و بضرورت دال را ذال گفت. اهل الخورنق و السدیر و بارق/ و القصر ذی الشرفات من سینداذ" [ص 179 چاپ بهار]. «1» بهار متوجه اشتباه دستنویس خود (پاریس) می شود و فروتنانه

در زیرنویس می نویسد:" ظ. ذال را دال گفت، چه قصیده بقافیه ی دال است نه ذال ..." و در دستنویس هیدلبرگ و دوبلین درست آن همان گونه است که بهار دریافته بود. «2» کتابهایی مانند:" تاریخ یعقوبی"،" المعارف" ابن قتیبه،" تاج التّراجم" اسفراینی،" شرف النّبی" خرگوشی، که بهار به آنها بازبرد نداده، چنین می نماید که در زمان او به صورت دستنویسهایی بوده که به آنها دسترسی نداشته است.

در همین جا شایسته است از پژوهشی که علّامه دهخدا و همکاران او برای نقل واژه های این کتاب در" لغت نامه" کرده اند قدردانی کرد. کمتر برگی از" لغت نامه ی" دهخدا دیده می شود که در آن نام" مجمل التّواریخ و القصص" نیامده باشد.

*** اکنون که این کتاب دومین بار با پشتیبانی مالی" انجمن پژوهشی آلمان" «3» به زیور چاپ آراسته می شود با فروتنی بسیار آنرا به پیشگاه والای شادروان محمّد تقی ملک الشّعرا بهار و همگی دوست داران فرهنگ کهن ایران و زبان فارسی پیشکش می آورم" این متاعم که همی بینی و کمتر زینم".

______________________________

(1) قرائنی هم در دست است که تا سده ی هفتم در زبان فارسی میان دال و ذال فرق گذاشته می شد." ذ" یکی از واجهای این زبان شمرده می شد:

چون در افکندت در این آلوده روذدمبدم می خوان و می دم قل اعوذ [مولانا جلال الدّین رومی" مثنوی" کلاله خاور، تهران 1631، ص 267، سطر 14].

(2) تمام این قطعه، که از اسود بن یعفر تمیمی است در تاریخ یعقوبی، چاپ بیروت 1960، ص 226 می آید؛ نک. به آنجا.

(3)Deutsche Forschungs gemeinschaft )DFG(

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، مقدمه، ص: 13

همکار پرتوش و توان آلمانی تبار من، آقای زیگفرید وبر)Siegfried Weber( ، همه جا کوشش و دقّت بسیار

بکار برد، از جستجو و کاوش در کتابهایی که نویسنده به آنها بازبرد داده بود- و دست یابی به آنها در اینجا نه چندان آسان بود- هرگز نیاسود و خسته نشد. از سرکار خانم پروین دهقانی، که با دلبستگی و از بن دندان به فراهم آوردن و آراستن فهرستها پرداختند، سپاسگزارم.

از آقای پروفسور میشایل اورزینوس)Michael Ursinus( رئیس زمینار خاورشناسی هیدلبرگ و همکارم پروفسور روبرت شمید برندRobert( )Schmitt -Brandt و پروفسور رئیف ژرژ خوری)Raif Georges Khoury( ، دکتر راول موتیکا)Raoul Motika( ، و بویژه از همکاران آلمانی تبارم: پروفسور برت فراگنر)Bert Fragner( و پروفسور هینتس گاوبه)Heinz Gaube( دوستان دیرین و استادان ایران شناس برجسته امروزین، که هر یک به گونه یی در این کار مرا یاری کردند سپاس فراوان دارم.

س. ن.

هیدلبرگ شهریور 1378

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 1

أجمعین و علی جمیع أنبیائه و رسله صلوه لا ینقص عددها و لا یفنی أمدها و هو تعالی حسبنا اللّه و نعم الوکیل. «2»

بعد چنین گوید مؤلّف این کتاب که ایزد سبحانه و تعالی «3» چون عالم را بیافرید به قدرت خویش، و آدم را علیه السّلام تناسل بسیار گشت، پیغامبران فرستاد تا که ایشان خلق را از تیرگی کفر سوی روشنایی ایمان راه بنمایند و نعمت او را سپاس داری کنند، تا ازیشان خشنود شود و بهشت یابند. و اگرچه از طاعت ایشان مستغنی است، نپسندد که شرک آورند و کافر باشند. قوله تعالی: إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ الْکُفْرَ وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ. «4» و باز پادشاهانی بریشان گماشت که شایسته ی کرامت خویش دید، تا جهان را به عدل آبادان داشتند. و طریق راستی سپردند، و فضل کرد ایشان را بر دیگران، قوله تعالی: وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ. «5» و ایشان را علم و حکمت ارزانی داشت و توفیق داد تا به تجربت و عمر دراز هر چیز بدست آورند. و عجایبها در عالم ازیشان بازماند که چنین آسان به ما رسیده است.

______________________________

(1)Sure 16 ,Teil von Vers 93 .

(2)Sure 3 ,Teil von Vers 173 .

(3)Sure 6 ,Teil von Vers 100 .

(4)Sure 39 ,Teil von Vers 7 .

(5)Sure 6 ,Teil von Vers 165 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 2

پس اندر هر عصری حکیمان و خداوندان دانش جمع کرده اند اخبار گردش افلاک و عجایب عالم و قصّه های پیغامبران و پادشاهان، و هرچه رفته است پراکنده. و محمّد بن جریر

الطّبری شرح داده است همه اخبار را، و سیر ملوک عجم را که در اقلیم رابع بوده اند. بزرگتر پادشاهان عالم را شرحی زیادتی نکرده است، إلّا ذکری مختصر، اندر سیاقت پادشاهی ایشان، اندر تاریخ خویش. و اگرچه اخبار ملوک و اکاسره و شاهان و بزرگان ما تقدّم ظاهر است بیرون از تاریخ جریر، و هر یک علی حده به جایگاه خویش شرحی تمام دارد. و راویان پیشین نقل کرده اند از کتابهای فارسیان، و اندر نظم و نثر باقی نگذاشته اند، و هر یک کارگاه مقصود و ممدوح خویش آراسته به نقشهای زیبا و طرازهای خوب. ما خواستیم که تاریخ شاهان عجم و نسبت و رفتار و سیرت ایشان درین کتاب علی الولی* جمع کنیم بر سبیل اختصار، از آنچه خوانده ایم در شاهنامه ی فردوسی که اصل است، و کتابهای دیگر که شعبه های آن است و دیگر حکما نظم کرده اند، چون گرشاسپنامه و فرازنامه و اخبار بهمن و قصّه ی کوش پیل دندان؛ و از نثر ابو المؤیّد البلخی، چون اخبار نریمان و سام و کیقباد و افراسیاب و اخبار لهراسپ و آغش و هادان و کیشکن؛ و آنچه در تاریخ جریر یافتیم، و سیر الملوک از گفتار و روایت ابن المقفّع، و مجموعه ی حمزه بن الحسن الاصفهانی که از نقل محمّد بن جهم البرمکی و نقل زادویه بن شاهویه الاصفهانی و نقل محمّد بن بهرام بن مطیان* و نقل هشام بن القسم و نقل موسی بن عیسی الکسروی، و کتاب تاریخ پادشاهان، اصلاح بهرام بن مردانشاه موبد شاپور از شهر پارس بیرون آورده است، و آن را محقّق کرده به حسب طاقت. و اگرچه این کتابها که نوشتیم، هیچ

موافق یکدیگر نیست- و سبب آن گفته شود- هرچه مصوّر و معلوم گشت، تألیف کرده شد، تا چون خوانندگان تأمّل کنند هرچه مقصودهای اصولی باشد، هیچ خافی نماند، إلّا آنچه در صناعت نظم و تحسین عبارت نثر اطناب نموده اند. و هرچند محالست نظم حکیم فردوسی و اسدی و دیگران، و نثر ابو المؤیّد البلخی نقل کردن، که سبیل آن چنان باشد که فردوسی گفته است:

چو چشمه بر ژرف دریا بری به دیوانگی ماند این داوری امّا مقصود اخبار و قصص و تواریخ است از جمله کتابها بدین معنی مسطور است جمع آوردن و بعضی سخنهایی که بر سبیل رمز گفته اند شرح دادن. و نظم

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 3

امثال و حکمت کمتر نوشتیم، مگر بیتی که در مبالغتی گفته اند که آن دلاویز باشد اگر به استشهادی که درخور آید، تا از گفتار حکیمان فایده یی حاصل شود. و تاریخ پیغامبران علیهم السّلام و پادشاهان و خلفا و حکما تا بدین غایت که این کتاب تحریر افتاد در اوّل نبشتیم، و شرح آنکه در روزگار هر پادشاه پیغامبر کدام بود و سپاهسالاران و مبارزان که بودند، و از هرکسی چه آثار ظاهر شد و چه سیرت داشتند؛ و ذکر اختلاف اندر تواریخ و مدّت پادشاهی ملوک عجم و نسبت ایشان به همه ی روایتها که به ما رسیده است و ذکر نسب ترکان و هندوان و تاریخ پادشاهان روم و یونان و قبط و بنی اسراییل، و نسب و تاریخ ملوک عرب از لخم عراق و غسّان شام و حمیر یمن و بنی کنده و ملوک عرب اسلام و خلفا و سلاطین تا بدین روزگار. و ذکر

القاب و دفینه و حلیت ملوک و رسل و خلفا و سلاطین اندر ابتدا بر وجهی مختصر جمع کرده شد. و این کتاب را نام نهادم مجمل التّواریخ و القصص و مخصوص کردیم به شرح اخبار ملوک عجم که میانه ی جهان است. و از همه اطراف مرجع پادشاهان عالم، از ربع مسکون، چهار یکی از جهان که آبادانی است و مقرّ بنی آدم، باز ملوک اقلیم رابع بوده است، از دیگر اقالیم و زمینها، چون چین و هند و زنج و عرب و بربر و روم و ترک از جنوب و شمال، مشرق و مغرب، که پیرامون زمین ایران است. و از اخبار عجم نهاد و سیرت و عجایب و خاصیّت دیگر زمینها معلوم شود. و قصّه ی پیغامبران را علیهم السّلام شرحی زیادت ندادیم، مگر مختصری که ذکر آن بر همه خواطر روشن باشد. و فهرست این کتاب تا به قصّه و شرح روزگار پادشاهان عجم رسیدن بر بیست و پنج باب نهاده شد، برین نسق:

باب اوّل در ذکر تواریخ و اختلاف که اندران رود.

باب دوّم اندر تاریخ پیغامبران علیهم السّلام تا ابتدای نهادن این کتاب.

باب سوّم اندر تاریخ پادشاهان عجم بعضی را تا ابتدا نهادن کتاب.

باب چهارم اندر تاریخ حکیمان روم و بعضی پادشاهان.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 4

باب پنجم اندر تاریخ ملوک عرب و اسلاف پیغامبر علیه السّلام.

باب ششم در تاریخ خلفا الرّاشدین رضی اللّه عنهم تا بدین عهد.

باب هفتم در تاریخ ملوک و سلاطین اسلام تا نهادن این کتاب.

باب هشتم اندر ذکر گیومرث بر چهار فصل.

فصل اوّل: از روایت بهرام موبد؛ فصل دوّم: از تاریخ حمزه ی اصفهانی؛ فصل سوّم:

از

حکایت حمزه ی اصفهانی؛ فصل چهارم: از تاریخ جریر و دیگر روایات.

باب نهم اندر نسق پادشاهان عجم و سیاقت ایشان بر سه فصل.

فصل اوّل: اندر نسب ملوک به همه روایات و ذکر کسوت ساسانیان از کتاب الصّور؛ فصل ثانی: اندر مدّت پادشاهی ایشان، و کارهای ایشان که کردند مختصر، و بیرون شدن از جهان؛ فصل ثالث: اندر روایت حمزه ی اصفهانی، سهو اندر تاریخ آل ساسان و پیدا کردن از شرح کسروی.

باب عاشر در یاد کردن که در روزگار هر پادشاهی کدام پیغامبر بود و موبدان و شهیدان و معروفان.

باب حادی عشر در نسب ترکان از هر بطن و ذکر مقام گرفتن ایشان در حدود مشرق.

باب ثانی عشر در ذکر پادشاهان هندوان و نسب ایشان، و تاریخ آنچه به ما رسید.

باب ثالث عشر در ذکر پادشاهان یونان و ذکر اخبار ایشان.

باب رابع عشر در ذکر ملوک روم و اخبار ایشان بر طریق اختصار.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 5

باب خامس عشر اندر تاریخ سالهای قبطیان، آنچه معلوم شده است.

باب سادس عشر اندر سالهای بنی اسراییلیان و ملوک و علمای ایشان.

باب سابع عشر اندر تاریخ ملوک عرب و آن پنج فصل است.

فصل اوّل: در شرح نسب اعراب آل قحطان و متفرّق شدن ایشان به وقت سیل العرم؛ فصل دوّم: نسق لخمانیان عرب عراق از بنی الأزد و ذکر اخبار ایشان؛ فصل سوّم:

نسق قحطانیان و حمیر عرب و یمن و تبّعان و اخبار ایشان؛ فصل چهارم: نسق آل جفنه از عرب شام و غسانیان و ذکر اخبار ایشان؛ فصل پنجم: نسق بنی کنده و آن قدر از اخبار ایشان که یافتیم.

باب ثامن عشر اندر تاریخ پیغامبران علیهم

السّلام و مدّت عمر و نسب و اخبار ایشان بر سبیل اجمال و اختصار.

باب تاسع عشر اندر نسق ملوک قریش عرب اسلام از مولد پیغامبر علیه السّلام تا بدین عهد که این کتاب ساخته آمد، به ذکر جملگی.

باب عشرون اندر تاریخ و ذکر نسب ملوک و سلاطین اسلام، اندر ایّام خلفا و شوکت ایشان و اخبارشان.

باب حادی و عشرون اندر لقب پادشاهان عجم و شهرهای مشرق و بعضی از هندوان و زمین مغرب و القاب خلفا و سلاطین از بعد رسل علیهم السّلام.

باب ثانی و عشرون اندر ذکر حفایر و نواویس و دفینه ی پیغامبران و پادشاهان و خلفا که بر چه سان بوده است و چه جایگاه است.

باب ثالث و عشرون در ذکر مساحت عالم و دریاها و ذکر کوهها و جویها و بنیادها و شکل حرمین و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 6

مسجد بیت المقدّس و غیره.

باب رابع و عشرون اندر ذکر شهرهای اسلام، و آنچه بر عمارت آن فزودند.

باب خامس و عشرون اندر فصول پراکنده به طالع علوّ اسلام از اخبار خلفا و غیره.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 7

دران سهوی نرفته باشد. و ملتمس آن است که چون خوانندگان دران خطایی و طغیانی شناسند نامعقول، مؤلّف را بدان معذور دارند، که إلّا از اقاویل متقدّمان نباید شناخت، هرچه یافتم جمع آورده شد. و هیچ سخن فرونگذاشتم، مگر عبارت نقل کردن، و ترتیب برین سان، بعضی از تازی به پارسی ترجمه کردن که عادت نطق وقت است، و اختصار اندر وصفها تصرّف زیادتی دران نرفته است.

و بر خداوندان عقل پوشیده نماند که، اگرچه از کتابها نقل کرده شده است، چه مایه رنج کشیده ایم درین تألیف. و مرا این اندیشه ازان برخاست که سخن پادشاهان عجم و نسق و سیر ایشان همی رفت. مهتری از جمله ی بزرگان حاضر بود به اسدآباد؛ از من هر چیزی می پرسید، به حکم آنکه شناخته بود هوس من به کتاب خواندن و مشافهه. آنچه بر خاطر بود گفته همی شد؛ و بر بدیهه بر سر شراب دو سه درج بنوشتم درین معنی، و پس باطل کردم بعد مدّتی. و اندیشیدم که چون یادگاری بخواهد ماند دران تأمّلی بهتر می باید کرد، و رنج بردن تا ازان فایدتی حاصل شود.

و اگرنه ضایع بماند، که ناگفته را عیب کمتر است و گفته را بسیار، چنانکه فردوسی طوسی گوید، بیت:

دهان گر بماند ز خوردن تهی ازان به که ناساز خوانی نهی پس عزم محقّق کردم بر تألیف این کتاب. و اگرچه فراغت نبود، برحسب بضاعت خویش نبشته شد؛ و از ایزد تعالی دران توفیق خواستم. و ابتدا کرده شد اندر سال پانصد و بیست از هجرت پیغامبر صلّی اللّه علیه، اندر ایّام سعادت موافقت معظّم مقدّس نبوی امامی مستر شد- أدام اللّه علوّها و حرّس مجدها و

مجمل التواریخ

و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 8

سّموّها و کبّت حسّاد دولتها و أعلا کلمتها- و پادشاهی سلطان أعظم معزّ الدّنیا و الدّین ناصر الاسلام و المسلمین ابو الحارث سنجر ملکشاه بن محمّد برهان امیر المؤمنین و عهد سلطان معظّم مغیث الدّنیا و الدّین کهف الاسلام و المسلمین ولیّ العهد فی العالمین ابو القاسم محمود بن محمّد بن ملکشاه یمین امیر المؤمنین- أعزّ اللّه دولتهما و ضاعف إقتدارهما، و اللّه خیر موفّق و معین.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 9

ظاهرست اندر تواریخ. و گویند که از بعد گیومرث صد و پنجاه و اند سال زمین بی پادشاه بود تا او شهنج پیشداد فراز گرفت- و آن هوشنگ است. و دوّم بار که افراسیاب ایران بگرفت چند سال پادشاه نبود که معلوم نیست. و بار سیوم چون زاب طهماسب اندر گذشت، بسیار سال جهان مضطرب بود تا کیقباد برخاست- و عدد آن ندانند. و به چند دفعت پادشاهی ازیشان برفت، و باز به جای بازآمد، و کمیّت آن معلوم نگردد.

و همچنین اندر عدد سالهای پادشاهان مخالفند. بعضی گویند کیقباد صد و بیست و اند سال پادشاهی کرد، و بعضی ده سال. و سبب آنست که چون سکندر رومی زمین ایران بگرفت، او را حسد خاست بر علما و موبدان ایران. پس همه ی حکیمان را با کتابها جمع کرد، و آنچه خواست ترجمه فرمود. و به یونان فرستاد پیش ارسطاطالیس، و هرچه از کتب پارسیان بود، جمله بسوخت. و همه ی موبدان و عالمان و هنرمندان را بفرمود کشتن، و کس نماند که علمی بواجب بدانستی یا تاریخی

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 10

نگاه داشتی، و همه اخبار و علوم منسوخ گشت و ناچیز.

و اندر روزگار اشکانیان کمتر پرداختند، از اضطراب. و اندکی پرداختند به علم جستن، و چند کتاب خوارمایه تصنیف ساختند. پس چون اردشیر بابک برخاست، تاریخ فرمود نهادن از پادشاهی خویش، و راغب بود به علم جستن. باز موبدان جمع شدند و بسیاری کتابها بساختند. و بعد ازان ملوک بنی ساسان همان طریق نگاه داشتند. و درستتر از همه تواریخ ساسانیانست. و حمزه الاصفهانی گوید:

من در تاریخ آل ساسان رنج بردم به درست

کردن، و بیش ازان دل نبستم، که دران خلاف بود بسیاری. و روزگار دراز کیفیّت آن بر دل مردم پوشیده بود، و فراموش کرده. و هیچ کتاب موافق ندیدم به صحّت آن.

پس اکنون جهودان از توریت حکایت می کنند که از ابتدای فرزند زادن تا به سال هجرت چهار هزار و چهل و دو سالست و سه ماه، و ترسایان از انجیل می گویند که پنج هزار و نهصد و هفتاد و سه سال و سه ماه است، و این خلاف هم از لفظهای عبری است. و پارسیان از کتاب ابستا که زردشت آورده است شریعت ایشان را چنین گویند که از گاه گیومرث، پدر مردم یعنی آدم، تا آخر عهد یزدجرد شهریار چهار هزار و صد و هشتاد سال و دو ماه و نوزده روز بوده است. و چنان گویند که بر هرمین به مصر نبشته است که این بنا در وقتی کردند که نسر الطّایر اندر سرطان بود به سه درجه، و از راه حساب تا اکنون کمابیشی سی هزار سال تواند بود- و هرمین از عجایبهای عالم است. از جوهری کرده اند که کس نداند که آن چیست و چگونه کرده است، و هیچ چیز بران کارگر نیاید. و اکنون چنان شنیدم که مقدار چهل گز اندر چهل زیادت باشد. بنا به یکی پاره و سرش سخت باریک، بر سان میلی. و حقیقت چگونگی آن کس نداند که چرا کردند و به کدام ایّام- و خدای علیمست بدان. و منجّمان چیزی همی گویند اندر تاریخ که همه مقالتها بدان ضایع کردند. گویند که از عمر دنیایی که کواکب از اوّل حمل روان گشت تا آن روز که

متوکّل به دمشق رفت چهار هزار هزار و سه بار و سیصد هزار و بیست هزار سال بوده است، به سالهای آفتاب. و اندر حساب سالها همچنان تفاوتهاست، از جهت آنکه به زمین یونان و قبط و روم و سریانیان و پارس از سیر آفتاب شمرند، و هندوان و عرب و جهود و ترسا و مسلمان از سیر قمر حساب کنند. پس تفاوتها افتد. و سالهای شمسی را همچنین چون بسیار بگذرد به کبیسه حاجت افتد، که اندر هر چهار سال یک روز

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 11

تفاوت کند. و اندر سالهای سکندر کبیسه کرده اند. و در اسلام به روزگار معتضد همچنان- و شرح این درازست- واجب چنان گردد؛ و ما محقّق آن شناسیم که قول پیغامبرست صلّی اللّه علیه و سلّم. اندر خبر است که پیغامبر علیه السّلام گفت:" از وقت آدم تا اکنون هفت هزار سالست، و این هزاره ی آخرینست." و همچنین روایت کنند که مردی رسول را صلّی اللّه علیه گفت:" من دوش ترا در خواب دیدم یا رسول اللّه که بر منبری نشسته بودی هفت پایه، و تو بر پایه ی آخر بودی." پیغامبر گفت:

" آری این دنیا هفت هزار سالست. و من اندر هزاره ی بازپسین آمدم." و چنین گویند که پسر عبّاس رضی اللّه عنه اندر خطبه همی گفت که:" این دنیا آدینه یی است از آدینه های آخرت، هفت هزار سالست، و شش هزار و دویست بگذشت، و اندر صد سال آخرین کسی نباشد اندر عالم که خدای را به یگانگی بشناسد و بپرستد." فأمّا جمله برین متّفق اند از قول رسول صلّی اللّه علیه، و صحابه و امامان، که مدار عالم

هفت هزار سال خواهد بود. و از گذشته و مانده هرکسی دیگر گونه همی گویند- و اللّه تعالی أعلم و أحکم بالصّواب.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 12

پانصد و شصت و نه سال.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 13

از گاه مبعث او علیه السّلام پانصد و بیست و نه سال.

از گاه هجرتش از مکّه به مدینه پانصد و بیست سال.

از گاه وفاتش علیه السّلام پانصد و هشت سال.

چنانکه یافتیم و اعتبار کردیم نوشته شد- و اللّه أعلم.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 14

گاه ظهور مانی مصوّر به چین هشتصد و پنجاه و شش سال.

از گاه قسطنطین که بنای شهر نهاد هشتصد و بیست و یک سال.

از گاه نسطور صاحب مذهب النّصاری ششصد و هفتاد و پنج سال.

از گاه مزدک و دعوت کردن او ششصد و بیست و سه سال.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 16

یزید بن عبد الملک چهارصد و پانزده سال.

از گاه بیعت هشام بن عبد الملک چهارصد و پانزده سال.

از گاه بیعت ولید بن یزید و اخوه ابراهیم سیصد و نود و چهار سال.

از گاه بیعت مروان بن محمّد، آخر بنی امیّه، سیصد و نود و سه سال.

اندر ظهور دعوت بنی العبّاس به خراسان بر دست ابو مسلم صاحب الدّعوه سیصد و نود و دو سالست تا به سنه ی عشرین و خمسمائه، از اوّل عهد خلفای بنی العبّاس رضی اللّه عنهم تا بدین عهد که تصنیف این کتاب ساخته شده است.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 18

از عهد سفّاح، ابو العبّاس سیصد و هشتاد و هشت سال.

از عهد المنصور، ابی جعفر سیصد و هشتاد و چهار سال.

از عهد المهدی، محمّد سیصد و شصت و دو سال.

از عهد الهادی، موسی سیصد و پنجاه و یک سال.

از عهد الرّشید، هرون سیصد و بیست و هفت سال.

از عهد المأمون، عبد اللّه سیصد و بیست و دو سال.

از عهد المعتصم، ابی اسحق سیصد و دو سال.

از عهد الواثق، هرون دویست و نود و دو سال.

از عهد المتوکّل، ابی الفضل دویست و هشتاد و هفت سال.

از عهد المنتصر، محمّد دویست و هفتاد و دو سال.

از عهد المستعین، احمد دویست و هفتاد و یک سال.

از عهد المعتزّ، ابی عبد اللّه دویست و شصت و هشت سال.

از عهد المهتدی، محمّد دویست و شصت و چهار سال.

از عهد المعتمد، احمد دویست و شصت و سه سال.

از عهد المعتضد، ابو العبّاس دویست و چهل و یک سال.

از عهد المکتفی، علی دویست و سی و سه سال.

از عهد المقتدر، جعفر دویست و بیست و چهار

سال.

از عهد القاهر، ابی طاهر صد و نود و نه سال.

از عهد الرّاضی، ابی العبّاس صد و نود و هشت سال.

از عهد المتّقی، ابراهیم صد و نود و یک سال.

از عهد المستکفی، ابی القسم صد و هشتاد و هفت سال.

از عهد المطیع، ابی القسم صد و هشتاد و شش سال.

از عهد الطّایع، ابی بکر صد و پنجاه و هشت سال.

از عهد القادر، ابی العبّاس صد و چهل و یک سال.

از عهد القایم، ابی جعفر نود و هشت سال.

از عهد المقتدی، ابی القسم پنجاه و سه سال.

از عهد المستظهر، ابی العبّاس سی و چهار سال.

از عهد روزگار خلافت مولانا المسترشد، ابا منصور الفضل هشت سال.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 19

صد و سی و هفت سال.

از آخر عهد ابو نصر فنا خسرو بن الحسن بن بویه صد و هفده سال.

از آخر عهد شاه خسرو بن الحسن بن بویه صد و یازده سال.

از آمدن سلطان محمود بن سبکتکین به ری و گرفتن شهنشاه ابی طالب رستم بن علی بن الحسن بن موسی و زوال ملک دیلمان صد سال تا سنه ی عشرین و خمسمائه.

از ابتدای دولت آل محمود صد و سی و شش سالست.

از آخر عهد محمود بن سبکتکین صد و نه سال.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 20

از آخر عهد مسعود بن محمود نود و یک سال.

از آخر عهد مودود بن مسعود هشتاد و دو سال.

از آخر عهد علی بن مسعود هشتاد و یک سال.

از آخر عهد عبد الرّشید بن مسعود هفتاد و نه سال.

از آخر عهد فرّخ زاد بن مسعود هفتاد و دو سال.

از آخر عهد ابراهیم بن مسعود بیست و نه سال.

از آخر عهد مسعود بن ابراهیم یازده سال.

از آخر عهد ملک ارسلان بن مسعود نه سال.

از اوّل عهد بهرامشاه بن مسعود و تا این غایت سنه ی عشرین و خمسمائه نه سال گذشت.

از ابتدای دولت آل سلجوق هشتاد و نه سالست تا غایت ابتدای کتاب.

از گاه وفات سلطان طغرل شصت و سه سالست.

از گاه وفات سلطان الب ارسلان پنجاه و چهار سالست.

از گاه وفات سلطان ملکشاه سی و پنج سالست.

از گاه وفات سلطان برکیارق بیست و یک سالست.

از گاه وفات سلطان محمّد نه سالست.

از گاه جلوس سلطان محمود بن محمّد به اصفهان هشت سالست.

از گاه آمدن رایات منصور سلطان اعظم ابو الحرث سنجر بن ملکشاه به عراق و استحکام ولایت و عهد سلطان

معظّم محمود بن محمّد هفت سالست تا ابتدای سنه ی عشرین و خمسمایه.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 21

گاو را ایوداد. و مردم گیومرث زنده و گویا، و مردم گاو مرده و ناگویا. و این مرد اصلی گشت تناسل را. چون سی سال برآمد، بمرد، و نطفه یی از صلب وی اندر زمین افتاد و در بطن زمین چهل سال بماند. پس دو نبات بر مثال ریواس ازان نطفه برآمد. و بعد مدّتی با جنس مردم بودند به یک قامت و دیدار، نامشان مشیه و مشیانه بود. پس باهم جفت گشتند،

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 22

و از بعد پنجاه سال فرزند زادند. و از اوّل تولّد تا وقت هوشنگ نود و سه سال و شش ماه گذشته بود- و اللّه أعلم.

بپیوست- و اللّه أعلم.

برادرش، هر دو پیغامبر بوده اند- و اللّه أعلم.

طهمورث زیناوند- معنی زیناوند آن باشد که سلاح تمام دارد، و او را دیوبند نیز گویند. در شاهنامه چنانست که پسر هوشنگ بود، و نسب او چنین یافتیم:

طهمورث بن ونجهان* بن ابو رکهد بن هورکهد بن اوشهنج.

جمشید- نام او جم بود، امّا از نیکویی و روشنایی که از وی تافتی جمشید گفتندش- و شید روشنی باشد، چنانکه آفتاب را خور گویند، و خورشید یعنی آفتاب روشن. اندر شاهنامه پسر طهمورث گفته است. و لکن آن درستترست که برادرش بوده است و نسب ظاهرست. فرزندش تور بود از پری چهره دختر زابل شاه، و دیگر دو پسر از دختر ماهنگ مالک ماچین، یکی را نام بتوال بود و دیگری را همایون. و آبتین از همایون بزاد که پدر افریدون بود. و به دیگر روایت نام این پسران فانک و نونک گوید. و از تور شیداسپ بزاد، و طورک پسر شیداسپ بود، و شم پسر طورک و أثرط پسر شم، و سهم نیز گویند. پس کرشاسپ از أثرط بزاد، و کرشاسپ را از دختر ملک روم نریمان بزاد. و سام پسر نریمان بود و از دختر ملک مصر، نام او

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 24

نفیطی ماهوراج، یعنی بانوی بانوان. سام را زال بزاد و از دختر شاه کابل بود، روداوه. زال را رستم بزاد و از دیگر زواره. و رستم را از خاله ی شاه کیقباد فرامرز بزاد و بانو گشسپ و زربانو، و ایشان سخت دلاور و مبارز بودند. و از فرامرز آذربرزین بازماند از پسران، و از زواره فرهاد و نخواره. و بعد ازین نام کس بر

نیامد ازین تخمه. و دیگر فرزندان بوده اند جمشید را، و لیکن ذکری نگفته است.

ضحّاک بیوراسپ- او را بیوراسپ خوانند، و گویند بیوراسپ تازی از زر و سیم پیش وی جنیبت کشیدندی. و اندر اصل نام او قیس لهوب گویند، و ضحّاک، و حمیری نیز خوانندش. و پارسیان ده آک گفتندی، از جهت آنکه ده آفت و رسم زشت در جهان آورد از عذاب و آویختن و فعلهای پلید؛ و آک را معنی زشتی و آفتست. پس چون معرّب کردند سخت نیکو آمد: ضحّاک یعنی خندناک، و اژدهاک نیز گفتند، سبب آن علّت که بر کتفش بود، یعنی اژدهااند که مردم را بیوبارند. و اندران تاریخ جریر گوید: بیوراسب دیگر بود و ضحّاک دیگر. ایزد تعالی نوح را پیش وی فرستاد. و از بعد طوفان به سالها ضحّاک پادشاهی بگرفت. امّا نسب او چنین بود: ضحّاک بن نداسپ- و أرونداسف نیز گویند، و او وزیر طهمورث بود، و روزه داشتن و خدای را تعبّد کردن از وی برخاست- بن زینگاو بن سادره* بن تاج بن فرواک بن سیامک بن مشی بن گیومرث. و تاج جدّ او بود که عرب از نسل اواند، و به زمین بابل نشست. فرزندش دختر فریدون به زنی کرد، و یکی به زمین کابلستان افتاد، و مهراب که جدّ رستم بود از فرزندان این دختر بوده است. و از پسران ضحّاک هیچ جایگاه ذکر نیافتیم.

افریدون بن اثفیان- اندر شاهنامه آبتین گوید پدر افریدون را، و به دیگر نسخه ها اثفیان. و نسب را ذکر کرده شد: فریدون بن اثفیان بن همایون بن جمشید الملک، و مادرش فری رنک بود، دختر طیهور، ملک جزیره ی بسلا

ماجین اندرونی و او را سه پسر بودند، دو مهتر از شهرناز، خواهر جمشید، و به روایتی گویند ایشان از دختر ضحّاک زادند. و کهترین پسر از أرنواز، خواهر جم، و نام ایشان سلم و تور و ایرج بودند. و نسب پادشاهان عجم به ایرج باز شود، و ترکان را به تور و قیصران را به سلم- چنانکه خود به جایگاه معلوم گردد.

منوچهر- به روایتی گویند از فرزندان ایرج بن فریدون بوده است، آنکه رود مهران گشاده است. در شاهنامه گوید: فریدون دختر ایرج به خویشی داد، و منوچهر

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 25

بزاد. و به روایتی گویند دختر ایرج را هم دختری بزاد، و فریدون به زن کردش، و منوچهر بزاد. و در تاریخ جریر الطّبری نسب وی چنین گوید: منوچهر بن مفشخر* بن ویرک بن سروشنگ بن ایراک بن بتک بن فرسنک بن اشک بن فرکورک بن ایرج بن فریدون الملک؛ به همه روایت نبیره ی ایرج بوده است. و فرزندش طهماسپ بود که پدر بوده است زاب را، و خود گفته می شود و دیگر پسر نوذر بود، پدر طوس و گستهم راست انداز.

نوذر- پسر منوچهر بود- چنانکه گفتم. در تاریخ حمزه الاصفهانی هیچ ذکر ندارد. امّا پادشاهی افراسیاب از وی بستد و او را بکشت. و اندر شاهنامه شرحی تمام دارد، به جای خویش گفته شود. لکن نه بس مدّت پادشاهی کرد، مگر ازان وضع کرده است.

افراسیاب- نسب او چنین است: افراسیاب بن پشنگ بن زایش بن زادشم بن تور بن افریدون، و مادرش ...*

زاب طهماسپ- پارسیان او را زو خوانند، و زه نیز گفته اند. و بعضی گویند پسر نوذر بود،

و حقیقت آنست که پسر طهماسپ بن منوچهر بود. و اندر تاریخ جریر چنانست که منوچهر برین پسر خشم گرفت و از پدر بگریخت به دور جایی. و او را زنی بود هم از قرابت، نام او مادرک. پس زاب از وی بزاد. چون منوچهر بشنید، از پسر خشنود گشت و او را بازخواند. و در نبیره ی منوچهر شکّی نیست؛ و زاب الاعلی و زاب الاسفل به وی بازخوانند. و اندر روزگار او کرساسپ بر طرفی پادشاهی کرده است. امّا در شاهنامه و دیگر کتب شرحی ندارد- و اللّه أعلم بالصّواب.

نام که در رزم پشن کشته شد.

کیخسرو- پسر سیاوش بود، نسب ظاهرست. و پارسیان گویند پیغامبری مرسل بوده است از آثارهای خوب او- چنانکه گوییم. و او را هیچ فرزند نبود. و سیاوش را همچنین کیخسرو بود از فرنگیس، دختر افراسیاب، و فرود از جریره، دختر پیران ویسه. و به روایتی گویند خواهر بود پیران را، و فرود مهتر بود از کیخسرو.

کی لهراسپ- کیخسرو او را بر پادشاهی خلیفت کرد. و نسب او چنین بود:

کی لهراسب بن کیمنش بن کیپشین بن کیقباد. و در شاهنامه پس ازو بدین کیپشین گوید، و به همه روایت عمّ کیخسرو بوده است و مادرش زرین جنار نام بود و درستتر آنست که پسر کیمنش بوده است. کی گشتاسپ پسر کهتر بود لهراسپ را، و زریر مهتر بود، و به زندگانی پدر پادشاهی بگرفت. و پسر او اسفندیار بود از کتایون، دختر قیصر روم، و دیگر پسر پشوتن بود، و او را سی و اند پسر بودند که همه به حرب ارجاسپ در، کشته شدند.

کی بهمن- پسر اسفندیار بود، و مادرش را نام اسنور* بود از فرزندان طالوت الملک. و نام او اردشیر بود، که اردشیر درازانگل خواندندی او را، و به بهمن معروفست. و او را درازدست نیز گویند، سبب آنکه بر پای ایستاده، دست فرو گذاشتی، از زانوبند بگذشتی. و اندرین معنی فردوسی اندر شاهنامه گفته است، بیت:

چو بر پای بودی، سر انگشت اوز زانو فروتر بدی مشت او و به روایتی گویند درازانگل از بهر آن گفتند که غارت به دور جایها کردی در جنوب و مشرق و روم. و او را پسری بود نامش ساسان، و دختری همای. و دختر را*

مجمل

التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 27

رحبعم بن سلیمان علیه السّلام به زنی کرد نام او ابردخت، و او از جمله امیران* بیت المقدّس بود، و سبب او را بهمن فرمود که بیت المقدّس آباد بازکردند.

همای چهرآزاد- در نسب او خلافست، بعضی گویند دختر حارث بود، ملک مصر. و بهمن وصیّت کرد، که پادشاهی او را باشد و آن را که از وی زاید؛ و او زن بهمن بود. و پارسیان گویند او خود دختر بهمن بود، و ازین زن زاد که دختر ملک مصر بود؛ و او را شمیران بنت بهمن نام بود، و به لقب او را همای خواندندی. و از بهمن آبستن گشت؛ و ایشان روا داشته اند. و اندرین باب حکیم فردوسی گفته است، بیت:

پدر در پذیرفتش از نیکویی بدان دین که خوانند مر* پهلوی

همای دل افروز تابنده ماه چنان بد که آبستن آمد ز شاه داراب بهمن- بدین روایت پسر بهمن بود از همای. و او را چون بزاد، در صندوق کرد و در آب انداخت. گازری بیافتش و داراب نام کرد. و چون به مردی رسید، پادشاهی یافت- و اللّه أعلم.

دارای بن داراب- پسر داراب بود. جزین روایت نیست. و آنست که اسکندر رومی بر وی خروج کرد، و او را پسری بود خرد، نام او اشک. و هرچه از اشکانیان نسب نویسند فرزندان این اشک بوده اند. و ملوک طوایف ایشان را بزرگ داشتندی.

اسکندر الرّومی و هو ذو القرنین الثّانی- نزدیک فارسیان چنانست که دارا دختر فیلفوس، ملک یونان، را بخواست، و ازو بار گرفت. پس از جهت سببی که به جای خویش گفته شود، خوارمایه کاری، او را پیش پدر بازفرستاد،

نادانسته که آبستن است. چون بزاد، فیلفوس او را اسکندر نام کرد، گفت:" پسر منست." عیب داشت که گوید. دارا دخترش را بخواست، و بپوشید. و مردمان پارس او را دارای بن داراب خواندند؛ و بسیار گونه روایت کنند اندر نسب او. در اسکندرنامه گوید بختیانوش، ملک مصر، جادو بود. چون از پادشاهی بیفتاد به زمین یونان رفت متنکّر، و حیله ها کرد تا خود را به دختر فیلفوس رسانید به جادویی، نام وی المفید*، و از وی اسکندر بزاد. و چند روایت دیگر نامعقول گویند. در مادر او که دختر فیلفوس بود شکّ نیست. و اندر تاریخ جریر چنانست که آن ذو القرنین که خضر علیه السّلام با وی بود و طلب آب حیوان کردند، اندر عهد خلیل الرّحمن بود علیه السّلام. و این ذو القرنین که ذکر او در قرآن مجید است به سوره الکهف اندر،

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 28

و سدّ یاجوج و ماجوج بست، از بعد موسی علیه السّلام بود. این اسکندر رومی است، و ماقدونی نیز گویند، و او را ذو القرنین الثّانی خوانند. و شرح داده شود به جایگاه خویش- إن شاء اللّه تعالی وحده.

اردوان بن بلاشان، اردوان بزرگ بن اشکانان، خسرو بن اشکانان، به آفرید بن اشکانان، بلاش بن اشکانان، نرسی بن اشکانان، اردوان کوچک أفدم.

و به دیگر روایت ازین نامها دو سه بگردد. و اردوان را در سیر الملوک آذروان نوشته است، أفدم، یعنی آخر، و نسب او چنین گوید، آذروان بن بوذاسف بن اشه من ولد آذروان بن اشه بن اشغان، و بدین اردوان بزرگ را می خواهد- و اللّه أعلم.

نیزه قایم در دست.

شاپور- پسر اردشیر بود و گویند مادرش دختر اردوان بود، آخر ملوک طوایف. و اردشیر چون بدانست او را به وزیر داد تا او را هلاک کند، از جهت گناهی که بر وی اندیشیده بود؛ و این دختر آبستن بود و آن را شرحست. چون بزاد به خانه ی وزیر آمد. وزیر او را شاپور نام کرد، یعنی پسر شاه. و چون بزرگ شد بر پدرش عرضه کرد، نادانسته مهرش بجوشید و بپذیرفتش. و این قصّه به جایگاهش گفته شود. در کتاب الصّور او را پیراهن آسمان گون گوید و شلوار وشی سرخ و تاج سرخ در سر ایستاده، نیزه در دست گرفته.

هرمزد- پسر شاپور بن اردشیر بود و از دختر مهرک و نوش زاد، و سخت ماننده بود به جدّ خویش اردشیر. و اندر کتاب صورت گفته است پیراهن وشی سرخ داشت و شلوار سبز و تاج سبز در زر داشت، در دست راست نیزه یی و اندر چپ سپر داشت، بر شیری نشسته.

بهرام- پسر هرمزد شاپور بود. صورت او با پیراهن سرخ و شلوار سرخ و تاج آسمان گون نگاشته، اندر دست راست نیزه و اندر چپ شمشیر بدان فروچفسیده.

بهرام الثّانی- پسر بهرام بن هرمزد بود. به صورت او نگاشته است با پیراهن وشی سرخ و شلوار سبز و تاج آسمان گون در میان دو شرفه ی زرین، بر سریر نشسته، کمانی بر زه کرده، اندر دست راست گرفته و سه چوبه تیر اندر چپ.

بهرام الثّالث- پسر بهرام بن بهرام بن هرمزد بوده است، و لقبش سکان شاه بود؛ و سکان نام سیستانست. و دران تاریخ هر پادشاهی آن کس را که ولیّ عهد خواستی کرد، از

پسران به شاهی شهری لقب دادی، چون به پادشاهی رسیدی شاهنشاه گفتندی. پیراهن بهرام بهرامیان* آسمان گون بوده است با شلوار سرخ، بر سریر نشسته و بر شمشیر تکیه زده، و تاج او سبز میان دو شرف زر اندر ساخته.

نرسه بن بهرام- نرسی نیز گویند، برادر این بهرام بود، نرسی بن بهرام بن هرمزد. پیراهنش وشی سرخ بود و شلوار وشی بر لون آسمان، بر پای استاده نگاشته

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 30

است با تاج سرخ، و به هر دو دست بر شمشیر فروچفسیده.

هرمزد- پسر نرسی بود. و در صورت ساسانیان پیراهن سرخ وشی صورت کرده است با شلوار آسمان گون و تاج سبز بر سر نهاده و به هر دو دست تکیه زده بر شمشیر.

شاپور- پسر این هرمزد بود. و او را عرب ذو الاکتاف لقب کردند، زیرا که کتفهای عرب سوراخ کرد و حلقه ی آهنین دران کشید، بعد از آنکه بی اندازه قتل کرد. و پارسیان او را شاپور هویه سنبا خواندندی. و هنوز در شکم مادر بود که پدرش بفرمود تا تاج بر شکم مادرش نهادند، و او بمرد. پیراهن او مورد بود وشی، و شلوار سرخ وشی، بر تخت نشسته، تبر زینی اندر دست و تاج به لون آسمان به زر منقّش به رنگها اندر میان دو شرفه ی زر و صورت ماه بر سر نگاشته.

اردشیر- پسر هرمزد بن نرسی بود، برادر شاپور. پارسیان او را نکوکار خواندند و نرم نیز خواندند. پیراهن او آسمان گون بود، وشی به دینارها و شلوار سرخ، به دست راست نیزه و به چپ اندر شمشیر بود، بدان چفسیده، و تاج سرخ بر سر نهاده.

شاپور بن شاپور- پسر

شاپور ذو الاکتاف بود. و در کتاب صور بنی ساسان پیراهن او وشی سرخ و اندر زیرش دیگری زرد، و شلوار آسمان رنگ، تاج میان دو شرف زر اندر به رنگ سبز، ایستاده نگاشته است. قضیبی آهن صورت مرغی بر سرش به دست راست، و به دست چپ بر قبضه ی شمشیر فراچفسیده.

بهرام- بن شاپور بن شاپور بن هرمزد بود. و او را کرمان شاه خواندندی. تاج او سبز گوید، در میان سه شرف زر و پیراهن آسمان گون و شلوار وشی کرده، به دست راست اندر نیزه و به چپ بر شمشیر فراخمیده.

یزدجرد- پسر بهرام بن شاپور بن شاپور بن هرمزد بود. پارسیان او را بزه گر خواندند و زفر* نیز گویند و عرب یزدجرد الأثیم گویند از بیدادگری که بود. پیراهن او سرخ بود و شلوار به لون آسمان و تاج همچنان، ایستاده نیزه اندر دست.

بهرام گور- پسر یزدگرد بود، پادشاهی بزرگ و شادخوار و مردانه. و بهرام گور را پیراهن در کتاب صورت آسمان گون نگاشته است و شلوار سبزوشی، و گرز اندر دست.

یزدجرد- پسر بهرام گور بوده است، و این را یزدگرد نرم خوانند. پیراهن سبز

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 31

داشت و شلوار وشی سیاه رنگها با زر و تاج آسمان رنگ، بر تخت نشسته و بر تیغ تکیه زده.

فیروز- پسر یزدگرد بن بهرام گور بود. پیراهن سرخ نگاشته است و شلوار آسمان گون به زروشی کرده، و تاج هم بدین رنگ، بر تخت نشسته، نیزه اندر دست گرفته.

بلاش- پسر فیروز بود. پیراهن سرخ داشت و شلوار سرخ با سیاهی و سپیدی به هم آمیخته، و تاج آسمان گون، ایستاده نیزه در دست گرفته.

قباد- پسر

همین فیروز بود، و پارسیان او را کواد بریزاینریش* گفتندی، و اندر روزگار او برادرش جاماسب را بنشاندند اندکی، و باز پادشاهی به وی باز رسید. و بیرون از نوشروان او را پسری بود، قارن نام، که پادشاهی طبرستان و آن حدود او را بود. و پیراهن قباد آسمان گون بود، به سیاهی و سپیدی آمیخته و شلوار سرخ، و تاج سبز و بر تخت نشسته و به تیغ فراخمیده.

کسری نوشروان- پسر قباد بود، پادشاهی با عدل. و پارسیان او را نوشین روان خوانند، و مادرش دختر دهقانی بود از حدّ اصفهان- و اهواز نیز گویند. و او را به لقب فدشخوارگر شاه گفتندی به روزگار پدرش، زیرا که او پادشاه طبرستان بود؛ و فدشخوار نام کوه و دشت باشد و گر نام پشته ها. پیراهن او سپید بود به رنگها آمیخته و وشی کرده و شلوار آسمان رنگ، بر تخت نشسته و بر شمشیر فرا خمیده.

هرمزد- پسر نوشروان بود، و مادرش ترک بود، دختر خاقان. پیراهن وشی سرخ داشت و شلوار آسمان گون بود با تاج سبز، بر تخت نشسته، به دست راست اندر گرزی داشت و چپ بر قبضه ی تیغ نهاده.

کسری پرویز- پسر هرمزد نوشروان بود. پارسیان او را خسروا پرویز خواندندی، یعنی بخشنده چون ابر. پیراهن مورد وشی داشت و شلوار آسمان گون و تاج سرخ، نیزه در دست.

شیرویه- پسر کسری پرویز بود از مریم، دختر قیصر موریقیس، ملک روم، و شیروی هم گویند، و اصل نام قباد بود. و چون پادشاه گشت پدر را بکشت و هجده برادر را بفرمود کشتن از بزرگان و عاقلان شایسته ی پادشاهی؛ و نام ایشان:

شهریار، مردانشاه، کورانشاه، فیروزانشاه، اپرودشاه، زرابرود، شادمان،

مجمل

التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 32

شادزیک، اروندزیک، ارونددست، قس به، قس دل، حرّه مرد، خرّه، زادنخرّه، جوان شیر، شیرزاد، جهان بخت. و اندر کتاب صورت آل ساسان گوید: پیراهن وشی سرخ داشت و شلوار آسمان رنگ و تاج سبز، بر پای ایستاده، به دست راست شمشیری کشیده.

اردشیر- پسر شیروی بود. و کودک پیراهن آسمان گون داشت و تاج سرخ، بر پای ایستاده، نیزه به دست راست و به دیگر دست بر شمشیر تکیه زده.

بوران دخت- دختر پرویز بود از دختر قیصر مادر شیرویه، و خشب الصّلیب که ترسایان دار مسیحا خوانند به روم بازفرستاد به جاثلیقان و خویشان. و اندر پیروزنامه گوید: دختر نوشروان بود نام او هجیر- و روایت پیشین حقیقتترست.

پیراهن وشی سبز داشت و شلوار آسمان گون و تاج همچنان، بر تخت نشسته، تبرزینی در دست.

آزرمیدخت- خواهر بوران دخت بود، دختر کسری پرویز، نه ازین مادر. و در فیروزنامه هم دختر نوشروان گوید: نام او خورشید، و پدرش به لقب آزرمی خواندی از دوستی که وی را داشت. پیراهن او سرخ نگاشته است ملوّن و شلوار آسمان گون، و تاج بر سر، بر سریر نشسته، به دست راست تبرزینی و چپ بر تیغ تکیه زده.

یزدجرد- آخر ملوک عجم، پسر شهریار بن خسرو پرویز بود، و زوال ملک عجم بر دست او بود. پیراهن وشی داشت سبز و شلوار آسمان گون و تاج سرخ، نیزه اندر دست و بر شمشیر فروخمیده. و همه ملوک بنی ساسان را موزه سرخ بوده است- و السّلام.

و اندر نسب این جماعت بعضی روایت دیگر هست که آن را ننوشتم، که از حقیقت دور است و محال، چنانکه عادت مغانست؛ و یا از نقل سهوها بوده است و

گردش روزگار دراز دارس کرده و خلل پذیرفته. و بعضی آنست که گویند فریدون نمرود بود؛ و باز کیکاوس را هم نمرود گویند، یعنی که هم به آسمان خواست رفتن؛ و ابراهیم را سیاوش گویند، سبب آنکه وی در آتش برفت؛ و سلیمان را جم، و نوح را نریمان، و لهراسپ را بختنصر؛ و رستم را نسبت به عرب کنند، و افراسیاب را و ضحّاک را همچنین از جنسی طرفه. و اسفندیار را گویند که چون چشمه ی روی روان

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 33

گشت سلیمان را، یعنی عین القطر ازان تماثیلها و صورتها کرد روز پس سلیمان دعا کرد و خدای عزّ و جلّ جان به تن ایشان اندر کرد، و اسفندیار از ایشان بود، که چون گشتاسپ را فرزند نبود، اسفندیار را به پسری بداشت. و از رستم به ترکستان گریخت تا رستم از پس وی برفت به کشتنش. و اسفندیار را از بهر آن رویین تن خواندندی. و این همه محالات عظیمست. و لکن به حکم آنکه در خرافات و کتابهای دارس دیده بودیم، یاد کردیم- بعدما که مغان چنین گویند و آن را حقیقتی نیست. و از آنچه بر اصلست و راویان بران متّفق، در سیرها و تاریخ جمله آنست که شرح دادم- و اللّه أعلم بأسراره و هو علیه شهید تعالی ذکره.

بود از مداین، و بر دجله پولی ساخت و آن را اسکندر رومی خراب کرد و اثر آن به معبر غربی پیداست. و از ان پس جسر ساختند، و در تاریخ جریر گوید استخوانی از پهلوی عوج عنق پول ساخته بودند بر دجله، اند سال. پس از گفت وگوی شاهان عالم بر سرزنش عجم باطل کردند، و جسر ساختند- و اللّه أعلم.

کرشاسپ با دختر بازگشت، راه بر وی بگرفتند، و کارزارهای عظیم رفت تا پیروز پیش ضحّاک، بازآمد. پس حرب روم بود با اسطامس، و عرب فریاد خواستند از ضحّاک، تا سپاه فرستاد و کرشاسپ را، تا کشور خراب کرد و مراد یافت. و بعد هفتصد سال ارمایل و کرمایل به خدمت آمدند. و ازان دو مرد که هر روز بکشتندی یکی را خلاص دادند و سوی صحرا فرستادند از میان مردمان. و کردان از نژاد ایشان اند. و ضحّاک تنها به جادویی به فرمان ابلیس سوی جزیره ی برمومیه رفت، به طلب دختران راغب و غالب از ملّت صالح پیغامبر علیه السّلام. و آنجایگاه در بند افتاد، که جادویی او با نام و ذکر ایزدی بس نیامد تا خلاص یافت. و کرشاسپ مالها برد به فرمان ضحّاک و بازخریدش. و این همه را شرح و قصّه هاست که اگر توفیق یابیم- إن شاء اللّه- گفته شود؛ این ذکر مانند فهرستی است علی الولی*.

پس ایزد تعالی فریدون را برانگیخت، و کارها رفت تا ضحّاک را بگرفت و چهل سال بسته بر هیونی گرد عالم بگردانید. و در آخر به کوه دماوند در چاهی ببستش استوار. بعضی گویند هنوز بجایست، جادوان روند و از وی تعلیم کنند- و نامعقولست این سخن. دارالملک او بابل بود اوّل، و آنجایگاه سرای بزرگ کرده بود، و کلنگ دیس نام نهاده، و بعضی آن را دس جت* خوانند. و ازان پس به ایلیا دارالملک بساخت. و دژهوخت سرای و ایوان او بوده است، و ایلیا بیت المقدّس است، چنانکه فردوسی گوید، بیت:

به تازی ورا خانه ی پاک خوان برآورده ایوان ضحّاک دان و بعضی از پارسیان

اورشلیم خوانند و خانه ی پاک بیت المقدّس را می خواهند.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 36

سلم و تور، به خون ایرج. و پس به گرگان بمرد. اوّل به زمین بابل بنشست، پس دارالملک به تمیشه ساخت و طبرستان. و بدین جایگاه اندر شهر و قلعه ها همه از بناهای وی است، و به پارس اندر همچنین. و بعضی گویند طوفان به عهد وی بود به زمین شام اندر. و آن را هیچ اصلی نیست، که به همه عالم بوده است. و به گاه فریدون خلیل الرّحمان بود علیه السّلام، نه نوح.

همه از جمله ی محالاتست.

وقت که حصار بود، افراسیاب کاسه رود ببست، و پوست گاوان بسیار پر از ریگ کرد تا آن آب غلبه گرفت و بگردید، و شهرها و زمین ایران خراب گشت ازان. و دیگر پادشاهان ازان خرابه ها، به وقت خویش عمارت کردند، و در جمله شهر ری بود. و منوچهر بدین جایگاه از نو بنا نهاد که عمارت آن هیچ نمانده بود، و از نو آسانتر بود کردن، و آن را ماه مان نام کرد. و آن خرابه را ری برین خواندندی و دیگر ری زیرین، و مهدی امیر المؤمنین علیه السّلام دران بیفزود، محمّدیّه خواندند. و منوچهر بسیاری از شکوفه ها و گل و ریاحین از کوه و صحرا به شهرها آورد و بکشت، و دیوار فرمود کشیدن پیرامون آن. چون بشکفت و بوی خوش یافت آن را بوستان نام نهاد و هر کاریز و چاهی بدان حدود که افراسیاب خراب کرده بود همه آبادان کرد، و بسیاری قلعه ها به هر زمینی بنا نهاد که ازان بعضی بجایست و پر تیرها وی برنهاد- و اللّه أعلم بالصّواب.

38

بر کنار جیحون شهری بنا کرد، قبادیان خواند- و اکنون قوادیان خوانند. و اندر ناحیه ی اصفهان بسیاری آبادانی کرد و دیه ها ساخت، و آن را استانبر بونارت کواد* نام کرد بر زبان پهلوی.

و هنوز بجایست، و به دیگر نام قم رود خوانند. و به زمین فارس به مرگ از دنیا رفت- و اللّه أعلم بتحقیق.

شدن رخش و حرب کاوس با سهراب و سپاه افراسیاب، ازان پس تا کشته شدن سهراب بر دست پدرش، رستم. بعد ازین مولود سیاوش بود، و پرورانیدن رستم او را، تا افراسیاب آمد به حرب. و سیاوش او را از پدر اندر خواست حرب ترکان، از گفتار سوداوه، زن پدرش، بعد از انکه در آتش رفته بود و پاکیزگی پیدا شده. چون برفت صلح افتاد میان سیاوش و افراسیاب. کاوس بدان رضا نداد، و سیاوش به ترکستان اندر رفت، و او را افراسیاب بنواخت و دختر به

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 40

وی داد. و آنجا شهری بنا نهاد تا افراسیاب را از حسد بران آغالیدند، و سیاوش کشته شد. و پس از کشتن او کیخسرو بزاد. درین عهد رستم با سپاه سوی ترکستان رفت به کین سیاوش، بعد از انکه سوداوه را دو نیم زد تا افراسیاب را بشکست، و پسرش، سرخه، کشته شد. و هفت سال رستم به ترکستان بایستاد، و همه کشور خراب کرد. پس به ایران بازآمد. ازین پس فرّه پادشاهی از کاوس گسسته شد، و شکوه برخاست، و برادری نوخاسته بود او را، کی بهمن نام، و پسری کی شکن، طرفی از پادشاهی ایشان داشتند تا بر آخر کی شکن به دست ترکان گرفتار شد، و بعد مدّتی بکشتندش. و گودرز خواب دید در کار کیخسرو، و تا گیو، پسرش، را بفرستاد، تا از پس هفت سال که در ترکستان بگشت، کیخسرو را بیافت، و بیامدند تا بعد حالها بی کشتی به جیحون بگذشتند. گیو و خسرو و فرنگیس، مادرش، به ایران آمدند. و میان گودرز و طوس سخن رفت، که

طوس پادشاهی فریبرز را همی خواست، پسر کاوس. چون دز بهمن کیخسرو توانست ستدن، قرار بر وی افتاد، و به زندگانی کیکاوس پادشاهی به کیخسرو رسید. و سلیمان پیغامبر علیه السّلام به زمین شام پیغامبر و پادشاه بود. چنین گویند کیکاوس از وی بخواست تا دیوان را بفرماید تا از بهر او عمارت کنند، و آن بناها که به پارس است بدان عظیمی، و آنکه کرسی سلیمان خوانند، و دیگر جایها ایشان کرده اند کیکاوس را، و این در تاریخ طبریست. و به روایتی گویند سلیمان به عهد کیخسرو بود و حمزه الاصفهانی منکرست اندر حال کرسی سلیمان. در کتاب الاصفهانی همی شرح دهد که بران سنگها بر صورت خوک بسیار کرده است- و هیچ جانور بر بنی اسراییل دشمنتر از خوک نیست. و بر آنجا نبشته ها هست به پهلوی، و همی گوید در روزگاری موبدی را بیاوردند که آن را بخواند. در جمله این لفظ بود که: گردش این مان جم به فلان ماه و فلان روز. و به پهلوی نبشته است این کلمتها و بسیاری دیگر ازین نمط. و من از جهت نادانستن حرف آن ننوشتم، که از صورت غرضی برنخیزد، و آن را هزار ستون خوانده اند. و دیگر بناها هم از نبشته ها بران از طهمورث نشان همی دهد، امّا چنان ساختن در قوّت آدمی دشخوار باشد، و دیوان در فرمان جمشید و طهمورث بوده اند. مگر مرغ و باد که جز مسخّر سلیمان نبوده است هیچ مخلوق را. آنچه خواندیم برین سانست- و خدای تعالی علیمتر بدان. و کیکاوس در بابل بنای بلند به هوا برشده برآورد. و چنین گویند که آن را تلّ عقرقوب خوانند. اثر

آن

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 41

بعضی تلّ نمرود گویند، و عوام تلّ قرقوب خوانند- و من آن دیده ام. و بهری صرح خوانند، معرّب کرده از زبان نبط عراق که کوشک را صرحا خوانند. و از پس کشتن افراسیاب به حدود پارس بمرد.

رستم با چندین مهتر بساختند بر سان بازرگانان. و به ترکستان رفت ناشناس، تا بیژن را از چاه برآورد، و شبیخون کرد بر افراسیاب. و همان شب سوی ایران بازگشت بامداد.

از بعد آن کیخسرو دل بران نهاد که یکبارگی کار افراسیاب سپری کند، و چهار لشکر بزرگ بساخت. اوّل سپاه لهراسپ را داد، پسر عمّش، و با بزرگ زادگان کیانیان او را به دربند الانان و خزران و روس و بلغار و آن حدود فرستاد. دوّم سپاه فرامرز، پسر رستم، را داد، و سوی هندوستان فرستادش. و سیّم سپاه ملک گیلان، آغش وهادان، را داد، و با گستهم نوذر سوی خوارزم و آن زمینها فرستاد. و چهارم سپاه به گودرز کشواد سپرد، و با سپهبدان ایران سوی کنار جیحون فرستاد برابر.

پس لهراسپ همه پادشاهان را به طاعت اندر آورد، و بهری بکشت. و فرامرز

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 42

هندوستان بگشاد و بی اندازه بکشت، و رای را به درگاه خسرو فرستاد. و آغش را شیده، پسر افراسیاب، برابر آمد و گرسیوز برادرش، و پیروزی آغش را بود. و بر آخر افراسیاب به مرو آمد، از پس آغش که از بخارا بازگشته بود؛ و کیخسرو از گرگان به مدد رفت. و رستم از پس شاه به تعجیل برفت، تا بعد حالها افراسیاب را بشکستند. و گودرز را پیران ویسه برابر آمد. و آن را رزم دوازده رخ گویند. و پیران با برادران و پسران و خویشان جمله کشته شدند. و هم دران هفته کیخسرو آنجا رسید، و کشتگان را بر اسبان بسته پیش شاه آوردند، و این همه سپاهها را به بلخ خواند. و هشت

سال روزگار رفته بود تا این هر چهار لشکر پیروزی یافتند. و چون به بلخ عرض داد، با سپاهی بی کرانه روی به حرب افراسیاب نهاد. و این را رزم بزرگ خوانند. و یک بار به خوارزم افراسیاب را هزیمت کرد، و خالش، شیده، را که او را پشنگ نام بود، به دست خویش به حرب بکشت. و دیگر بار به گل زرّیون کارزار افتاد، و افراسیاب سوی گنگ دز رفت. چون کیخسرو دز بستد، بازگریخت، و از بعد مدّتی شبیخون آورد. رستم بیدار بود، بسیاری از ایشان بکشت. و افراسیاب بجست و از آب زره و دریای کیمال بگذشت، و نیز کسی او را نشان نداد. و کیخسرو بسیاری جهان بگردید، و از وی اثر نیافت تا از پس روزگاری هوم زاهد اندر غاری بگرفتش بر حدود چیش و اران، و از دست او در آب جست. بازبگرفتش و کیخسرو همان جایگه بکشتش. بعد ازین پادشاهی به لهراسپ سپرد و برفت، و کس او را بازندید. به اصفهان کوهی هست سرخ، کوشید خوانند، آنجا آتشگاهی بلند برآورد و آتش کوشید بنهاد. و به گرگان که آباد کجین کرد، و بسیاری جایها و آتشگاه دز بهمن اندر آذربایگان بعد از بیران کردن.

دیگر روایت ویو بن گودرز- و اللّه أعلم. باز گشتاسپ تنها سوی روم رفت، هم از خشم پدر که پادشاهی همی خواست. و آنجا وی را کارهای

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 43

عظیم بر دست وی برآمد تا داماد قیصر گشت، و خود را فرّخ زاد نام کرده بود، و به یاوری گشتاسپ* بر الیاس، پادشاه خزر، بیرون رفت و پیروزی یافت. و کار قیصر بزرگتر گشت تا به فرمان گشتاسپ رسول فرستاد به باژ خواستن از لهراسپ، و زریر را* با سپاه به حرب فرستاد، و دانسته شد که کار گشتاسپ است. زریر او را بازآورد و تاج و تخت به وی داد و خود به نوبهار بلخ رفت به آتشگاه به یزدان پرستی تا ارجاسپ ترک، نبیره ی افراسیاب، سپاه آورد به بلخ، و لهراسپ در کارزار کشته شد.

از عمارت ربض شهر بلخ که کیخسرو بنا نهاد، تمام کرد و عمارت بیفزود اندر بلخ. و به الانان اندر بدان وقت که آنجا بود، دربندی ساخت عظیم، و هزار خانه بر بالای دیوار که هر شب هزار مرد حرس دارند. و به جایگاه خویش گفته شود این شرحها مختصرست- اگر خدای توفیق دهد.

و خدای داناتر بدان.

پسر گستاسپ، اسفندیار، نوخاسته بود، جهانی را به تیغ سپری کرد تا دین زردشت گرفتند. و آتشگاهها بنهاد به هر کشوری. پس با ارجاسپ حرب افتادش، و زریر کشته شد. و بر آخر اسفندیار ارجاسپ را هزیمت کرد. از بعد این گشتاسپ اسفندیار را بند برنهاد و به دز گنبدان بازداشتش- و آن گردکوهست- تا ارجاسپ لهراسپ را بکشت. و بدین وقت گشتاسپ به سیستان بود به مهمان رستم زال. پس بازگشت به حرب ارجاسپ، و ستوه گشت از وی. و سی و اند فرزندش کشته شدند. و بر کوهی گریخت تا جاماسپ، عمّش، برفت و به بسیار شفاعت اسفندیار را بیاورد. و بند بگسست، و ارجاسپ را هزیمت کرد. و باز از راه هفت خوان به ترکستان رفت، و رویین دز به حیلت بستد و ارجاسپ را بکشت و خواهرانش را که ارجاسپ از بلخ برده بود، بازآورد پیش پدر. و وعده خواست به پادشاهی

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 44

دادن، تا گشتاسپ بفرستادش به سیستان تا رستم را ببندد. و جاماسپ حکیم گفته بود که او را زمان بر دست رستم باشد. بناکام اسفندیار به سیستان رفت، و هرچند رستم او را تاج وتخت پذرفت، و پیش آمدن نپسندید، جز بند برنهادن تا حرب افتاد، و تیری بر چشمش رسید، و بمرد. و بهمن، پسرش، را به رستم سپرد به وصیّت. بر آخر عهد گشتاسپ بهمن را از رستم بازخواست، و رستم او را با همه سازهای شاهانه پیش گشتاسپ فرستاد و او را ولیّ عهد کرد، و به حدود بلخ از جهان برفت.

و از عمارتها شهرستانی بنا کرد سه سو

و رامشتاسپان نام نهاد، و اکنون بسا* خوانند. و اندر عهد حجّاج یوسف آن مثلّث باطل کرد، و بنا گرد اندر آوردند بر دست آزادمرد کامکار، و به روستای انارباز* دیهی کرد نمپور*. و آتشگاهی بلند برآورد و بر آنجا وقفها کرد. و اسفندیار سدّی کرد، برابر ترکان از پس بیست فرسنگی سمرقند، و در آب سلسله ی عظیم آهنین ساخت تا گذار ترکان نیفتد. و هر کجا بتخانه ها یافت همه خراب کرد و بجای آن آتشگاهها برآورد- و اللّه أعلم.

از آهن، و زال را در آنجا بازداشت، و بر پیل همی گردانید با خود تا به کشمیر فرامرز کشته شد آخر کار. و گویند در خندق افتاد از خطا کردن

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 45

اسب، و در آب بمرد. و به همه حال مرده ی او را برادر فرمود کردن، و اندر شاهنامه زنده میگوید- و اللّه أعلم. پس قصد کرد که دخمه ی سام و رستم خراب کند و تن ها و کالبد ایشان بسوزاند تا باز باطل کرد. و آن را خبرهاست، تا آذربرزین از هندوان به یاری پدرش همی آمد، فرامرز. ناگاه بهمن او را بگرفت. چون از دریا برآمد، و لشکرگاه بهمن آن پدر پنداشت. و بند کردندش، و بازگشت، و سیستان و خانه ی دستان و رستم، همچنانکه اوّل بود، باز فرمود کردن. و زال را به خانه بازفرستاد با دخترانش، زربانو و کشسپ بانو. و فرزندان زواره و آذربرزین را به قلعه فرستاد، تا رستم تور گیلی او را بستد اندر راه، و بر سپاه وی خروج کرد و سپاه بر وی جمع گشت. و کارزارها رفت میان او و بهمن بی اندازه، و بهمن را حصار گرفت به گرگان اندر. و آخر کار صلح کردند، و آذربرزین پهلوان گشت بهمن را. پس به دیر کجین میان ری و سپاهان بهمن را اژدها بیوبارید، و وصیّت پادشاهی به دخترش کرد، چهرآزاد، که او را همای لقب بود. و به روایتی گویند به مرگ بمرد. و زال را همچنین گویند که بهمن مدّتی دراز به قلعه بازداشت، و زال چند کتاب بساخت اندر سیر خاندان ایشان، و مثالب و نکوهش گشتاسپ و آن تخمه.

و

از عمارت به ناحیت سواد اندر شهری کرد، آباد اردشیر نام، و نبطیان همیانیان خوانند به زان الاعلی*. و به میسان اندر بهمن اردشیر کرد، و آن را فرات بصره همی خوانند؛ و بیت المقدّس را آباد فرمود کردن. و به اصفهان سه آتش فرمود کردن، و به یکی روز نصب کرد و به وقت آفتاب برآمدن، و به قطب رسیدن، و سه دیگر به وقت غروب. و آن را بناها برآورد، و هربدان را بدان گماشت، اوّل را نام شهر اردشیر، اندر جانب قلعه ی مارفانان، دوّم را نام زروار* اردشیر، اندر دیه دارک از روستای برخوار، سیّم نام مهر اردشیر، اندر دیه اردستان.

بنهاد، کشندگان او را بحیلت بدست آورد، بفرمودشان آویختن، و روشنک را بخواست. و ازین سبب ایرانیان هواجوی اسکندر شدند. و از آنجا به هندوستان رفت، و فور بر دست او کشته شد. و کید هندو صلح خواست. و دختر و طبیب دراز و جام و فیلسوف را بفرستاد که بران دعوی کرده بود، که مانند این چهار چیز کس را در دنیا نیست. و از آنجا برگشت و سوی قیدافه شد و با وی آخر کار صلح افتاد. و همه پادشاهان حدود مشرق به طاعت آمدند، و بهری را بکشت. و آن را شرحهاست- اگر خدای خواهد، گفته شود. و پیشتر از حرب دارا مغرب سرتاسر گردیده بود، و به مغرب الشّمس رسیده، چنانکه آیت قرآن مجید بدان ناطقست. و بعد ازان سدّ یاجوج و ماجوج بست، از خشتهای آهنین ساخته، و ارزیز و مس و اخلاطها در میانه تعبیه کرده بران سان که مهندسان روم توانند ساخت. و به آتش بتافتند تا بگداخت، و به یکی پاره گشت سخت. و این ذکر را تصدیق قول ایزدیست در سوره الکهف، و بر آنجایگاه بفرمود نبشتن، چون تمام گشت:

بسم اللّه الأعزّ الاکرم، بنی هذا السّدّ بقوّه اللّه و سیلبث ما شاء اللّه فاذا مضی ثمان مائه و ستّون سنه من ألألف الأخیر ینفتح هذا السّد و ذلک عند کثره الخطایا و الذّنوب و تقطّع الأرحام و قساوه القلوب فیخرج من هذا السّدّ من هذه الامم ما لا یحصیه إلّا اللّه فیبلغون مغارب الشّمس و یأکلون جمیع ما یصلون إلیه من الطّعام و الثّمر حتّی یفیضون إلی الحشیش و ورق الشّجر و یشربون جمیع ما یمرّون به

من ألمیاه حتّی لا یدعون منه حسوه فاذا بلغوا أرض السّابوس یهلکون عن آخرهم باذن اللّه و أمره.

و اسکندر دوازده پاره شهر بنا کرد: اسکندریّه اندر مصر که ازان عجایبتر بنیاد و مناره نیست، و طلسم آن بلیناس کرد در عهد خویش؛ و شهر مرو به خراسان، و شهر صدوه* بر ساحل بحر، و شهر بکر به زمین چین اندر، و شهر ابهر؛

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 48

و شهرستان اسپاهان همچنین گویند از بنای اسکندرست؛ و دیگر به روم و میسان و سمرقند و بابل و هر جایگاه. و این شهرهای زمین ایران را پارسیان منکراند، گویند این مرد بیرانی کرد نه آبادانی. امّا اندر چند کتاب چنین یافتم که ذکر کرده شد. پس به آخر عهد به فرمان ارسطاطالیس حکیم به هر جایگاهی پادشاهی بنشاند، اندر ایران و عرب، چنانکه بر فرمان یکدیگر نباشند. و ایشان را ملوک طوایف لقب نهادند و جماعت عرب را اقیال و ذوون. و ارسطاطالیس این به حکمت ساخت تا کس به رومیان نپردازد به کینه خواستن. و اسکندر به زمین شهر زور بمرد، و او را به اسکندریّه بردند. و بهری گویند همان جایگاه مرد. و فلاسفه ی یونان را کلمتهاست اندر حکمت و سخن گفتن با تابوت اسکندر که آن را به الفاظ تازی ترجمه کرده اند.

و بعضی حکیم فردوسی منظوم کرده است، به جایگاه خود نوشته شود- إن شاء اللّه الحکیم و به العصمه و التّوفیق.

جمله ی این طبقه ی کیانیان ده تن بودند با اسکندر رومی، و مدّت ملک ایشان هفتصد و سی و دو سالست. و از بعد اسکندر گویند جماعتی از وزیران و کسان

او پادشاهی کردند هفتاد و دو سال. و ایشان را ذکری زیادت نخوانده ایم که ازان شرحی شایستی داد- و اللّه أعلم به.

بسیار برده آورد از روم، و در کشتیها نشاند. و پس بفرمود تا غرقه کردند به کینه ی دارا.

و بسیاری چیزها که اسکندر به روم برده بود بازآورد. و نهر الملک او گشاد، و ازان مال بسی بران خرج کرد.

گودرز بن اشک: وی نیز به بنی اسراییل رفت به غزا. از پس یحیی بن زکریّا علیهم السّلام، و اورشلیم خراب کرد. و این دوّمین بار بود، که اوّل بختنصر کرد. و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 50

ازان جهودان بسیار بکشت و برده آورد. و پیش ازین ططفوس بن اسفسانون* ایشان را بعد از مسیح به چهل سال بی اندازه کشته بود و برده کرده و خرابی. بلاش بن خسرو وی همچنین خبر یافت که رومیان به شهر پارسیان سپاه خواهند آورد، به تاختن. نامه ها نوشت و از ملوک طوایف یاوری خواست. و هرکسی او را مال و سپاه بی اندازه فرستاد، و قوی گشت. پس صاحب الحضر را که از دست ملوک طوایف بر سرحدّ روم بود، بریشان مهتر کرد و پیروزی یافت بر سپاه روم. و پادشاه وقت را بکشت، و با بی کران خواسته و برده سوی عراق بازآمد. و ازین پس رومیان دار الملک از رومیّه ببردند و شهری حصین بساختند تا در پادشاهی نزدیک باشد به پارسیان. و این جایگه که شهر قسطنطنیّه است اختیار کردند و قسطنطین بن نیرون پادشاه بود، به نام وی بازخواند. و نخست پادشاهی که دین ترسایان گرفت از روم وی بود و رعیّت را به ترسایی بازخواند، و قصد بنی اسراییل کرد و از بیت المقدّس ایشان را بیرون کرد. و نیز هرگز تا این غایت کس

از جهودان آنجا بازنرسیده است.

و آخر اشکانیان اردوان بود.

علم قدیم نماند که اسکندر نسوخت. و آنچه خواست به روم فرستاد. و از عمارت و شهرها یکی نود اردشیر خواند، و آن اردشتر است؛ و دیگر هرمزد اردشیر خواند، و آن سوق الأهوازست؛ و یکی اردشیر خورّه خواند، و آن پیروز آبادست از پارس، و پیش ازان گور خواندندی- و گور و گار دو نامست از کوه کنده، نه چنان گور که مردگان را کنند، که در ان وقت پارسیان ناوس بود، گور خود ندانستندی. و بهمن اردشیر شهریست بر کنار دجله العوار به زمین میسان، و مصریان بهمن شیر خوانند؛ و فرات میسان، و تستر اندر خوزستان، و آن شوشتر است؛ و رامهرمزد اردشیر، آن را رامز گویند؛ و دیگر جایها پراکنده، چون وهشت اردشیر و به اردشیر و استاد اردشیر و هرمزد اردشیر.

و دو شهر بود، در یکی بازاریان بودند و در دیگر مهتران، و به پهلوی هوجستان واجار خواندندی، آنست که معرّب سوق الأهواز گفتندی، و دیگر را هومشیر*. و به وقت آمدن عرب آن را خراب کردند، سوق الأهواز بماند که هنوز بجایست، اهواز خوانند. و شهر قدیم را اثر نیست که ناحیت بدان بازخوانند. و به تن اردشیر شهری است بحری، و آن اینچنین خوانند که دیوارش بر تن مردم نهاد، یک چینه گل بود و دیگر از تن مردمان. و پارس و سواد و مداین- جماعتی که بریشان عاصی شده بودند، و بریشان خشم گرفته بود- این همه شهرها تمام کرد، اندر کرمان و پارس و سواد و مداین. و هر یکی را از نام خدای تعالی و نام خود نهاده است. و ازان بهری بجایست و بسیاری خراب،

و لیکن نامها اینست. و آب اصفاهان قسمت فرمود کردن و آب خوزستان و جویهای مشرقان او فرمود کردن، و اردشیرگان خواندندی، و آنچه جلغمبارست. و به اصطخر به مرگ از جهان فروشد.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 52

سانست، و اکنون خراب است. مقدار دیهی چند پراکنده مانده است. و اندران وقت شهرها بر سان چیزها کردندی، چنانکه شوش بر صورت بازی نهادند، و شوشتر بر صورت اسپی، و قلعه ی طبرک بر صورت کژدم، برین مثال، و اکنون بران شکل بمانده است. و هم به زمین پارس به دار الملک اصطخر به مرگ از جهان بیرون رفت.

به سرحدّ خوزستان که هنوز بجایست. و آن را اندیمشک رومی کرد، و او از جمله ی اسیران بود. و شهر کرخه کرد، و از آنجا به زیر زمین اندر راه کرد که سوار به گندیشاپور رفتی، و بسیار قلعه ها کرد. و از جمله قلعه ی ازان*، و آن را موبدان گفته اند. و بر آنجا سرایها ساخته اند سخت بزرگوار، و خزینه و فرزندان برین قلعه بودند به وقت غلبه ی رومیان- و هنوز اثر سرای او ظاهر است، و قلعه ی شاپوری گویند، و من این همه به رأی العین دیده ام. و سی سال دار الملک او به گندیشاپور بود، تا خراب کردند، باز رومیان را فرمود آبادان کردن. و حمزه گفته است که دیوار جندیشاپور ازان نیمی

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 55

گلست و نیمی خشت پخته، که هرچه رومیان بیران کرده بودند به خشت و گچ باز فرمودشان کردن. و برزخ شاپور هم وی کرد، و آن عکبره* است، و خرّه شاپور به شوش- و من چنان پندارم که کرخه است- و دیگری هم پهلوی آن بکرد. مردمانش عاصی شدند، پیلان بفرستاد تا هامون کردند، و اصلش نماند. و به جروان* از روستای جی آتشی بنهاد، سرود شادران* نام کرد. و از خان لنجان اوقاف بسیار کرد آن را. و حمزه گوید: آذرباد نامی بیامد و پیش او مس بر سینه گداخت و هیچ آسیب نرسیدش. و این چنین زردشت را ذکر گفته ام- خدای تعالی داناترست، اگر این نیز کرده است. و آخر عمر به طیسفون بمرد، و طیشفون نیز خواندم در کتابی کهن. و گفته بود از بناهای زاب است- و اللّه أعلم.

نیز گویند و به روایتی دوازده سال. هیچ خراج از مردم نخواست، که پادشاهی عاریت داشت تا او را نیکوکار خواندند. و به دار الملک طیسفون اندر بمرد.

نشاط و رامشگری که در ایّام وی بودند، به هیچ روزگار نبوده است. و همواره از احوال جهان خبر جستی. و کس را هیچ رنج و ستوه نیافت، جز آنکه اندک مردمان بی رامشگر شراب خوردند. پس بفرمود تا به ملک هندوان نامه نوشتند و از وی گوسان خواستند- و گوسان به زبان پهلوی خنیاگر بود. پس از هندوان دوازده هزار مطرب بیامدند، زن و مرد. و لوریان که هنوز بجایند از نژاد ایشانند، و ایشان را ساز و چهارپا داد تا رایگان پیش اندک مردم رامشی کنند. و از حالها و قصّه ها که او راست، خاصه به تن خویش، با رعیّت و دهقانان و تنها به مهمانی ایشان رفتن و کام دل راندن، و بعد دانستن ایشان را توانگر

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 57

کردن، هیچ پادشاه نکرده است- و به جایگاه توان شرح داد. پس برادرش، نرسی، را به جای خود بنشاند، و بر سان فرستادگان به زمین هندوان رفت، پیش شنگل، و آنجا کارهای عظیم به دست وی برآمد تا به ناکام شنگل او را پیش خود بداشت و دختر به وی داد، نام وی سینود. و بعد مدّتی با دختر سوی ایران گریخت، و شنگل از پس وی بیامد و او را دریافت. پس بهرام خود را آشکارا کرد، و شنگل خیره بماند و فرود آمد و عذرها خواست. و سوگندها خوردند و با هم عهد کردند. و سوی ایران بازرسید، و همان عادت بازی و شکار و لهو پیش گرفت تا خاقان ترک طمع کرد در پادشاهی ایران. و با سپاهی به خراسان آمد. پس بهرام با هفت هزار

مرد به راه آذربادگان بیرون شد، هر سواری طبل بازی داشت و سگی شکاری و بسیاری یوز و شکره و دام و هر چیز. و پیش همه کس چنان بود که بگریخت، و چندان هزار سپاه خاقان را بدین مایه مردم چه توان کرد. و بهرام همه راه شکارکنان برفت و بی اندازه از هر جنس زنده بگرفت و با خود ببرد. و ناگاه به شب اندر به راه قومس برفت و پیرامون سپاه خاقان آن هفت هزار مرد را پراکنده بداشت تا همه طبل همی زدند، و شکار را یله فرمود کردن، و یوز و سگ بگشادند. و سپاه خاقان از آواز چندان طبل باز و شورش شکار پنداشتند بدان شب اندر که جهانی سپاه آمد، دست به تیغ در یکدیگر نهادند. و سپاه بهرام تا روز گشت، جز طبل نزدند. چون روز روشن شد ترکان اندکی ماندند، و ایرانیان حمله بردند و ایشان را سپری کردند. و چنان بزرگ فتحی برآمد بدین حیلت. و ازان پس کس طمع ایرانیان نیارست کردن. و از آنجا به زمین هیاطله رفت، و ایشان صلح خواستند، و نشان حدّ را مناره یی ساختند از روی و ارزیز. و پس سوی ایران بازگشت. و حدیث شکارگاه و کنیزک و تیرانداختن بر آهو، آنکه بر صورتها نگارند، چنان گویند که دران تاریخ بوده است که به زمین عرب بود پیش منذر. و اندر کتاب الهمدان چنان خواندم که به ظاهر همدان بوده است، آنجا که اسیه دمیان خوانند بر راه ری، و اثری هست آن جایگاه، گویند گور آن کنیزک بوده است- و اللّه أعلم. و در پیروزنامه چنانست که دیلمان بر وی خروج

کردند، و بهرام به حرب اندر ملک ایشان را بگرفت. و پس خلعت دادش و به پادشاهی خویش بازفرستاد. اندر تاریخ جریر چنانست که به شکارگاه اندر می دوانید با اسب، اندر چاهی افتاد. و مادرش بیامد، و چندان آب و گل برکشید هیچ اثر ظاهر نشد. پس هامون کردند. و به روایتی گویند به شیراز بمرد.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 58

اسیران دیگر با خونیها جمله به ایران باز آورد. و بلاش شکار دوست بود. و در سیر الملوک خواندم که به هندوستان رفت و دختر ملک را بیاورد بعد کارزارها. و آن قصّه درازست میان بلاش و دختر شاه هندوان. و دختر ستوردار بلاش؛ اندر حکمت و فسانه ها به مثل گفته شود- اگر

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 59

خدای خواهد. و از عمارت دو شهر کرده است، یکی بلاشآباد به ساباط مداین، و دوّم به جانب حلوان، و بلاشفرّ خوانند- و اکنون خرابست، و بدین حدود ما اندر صورت او بر سنگی نگاشته است. و پیرامون آن مانند حرف نقش است که آن را ندانند خواندن. و بر تلّی کوچک نهاده است، و ازان جنس سنگ کبود بدان نزدیکی نیست، و اکنون آن تلّ را پیرامونش دهیست که بدان صورت بازخوانند دون ولاش.

و هم بدین حدود و لاشجرد شکارگاه وی بوده است- و اثر دیوار شکارگاه از سنگ بر دامن کوه بزرگ، که آن را خورهند خوانند، هنوز پیداست. و بعد برادرش، قباد، به عراق اندر به مرگ از جهان بیرون رفت- و اللّه أعلم.

دختر دهقانی را دوست گرفت و بخواست و با وی بیارامید، و دختر از قباد آبستن گشت به کسری نوشروان. پس قباد برفت و سپاه آورد. چون آنجایگاه بازرسید، دهقان مژده دادش به فرزند. قباد زرمهر را فرمود که از نژاد دهقان بداند. چون بازجستند از تخمه ی افریدون بود. قباد شاد گشت و فرزند را نوشروان نام نهاد. و بی حرب کردن پادشاهی به وی بازرسید. پس قحط افتاد.

و مزدک بن بامدادان موبد موبدان بود، دین مزدکی آورد. و قباد را بدان کار به مباح داشتن زنان بر یکدیگر و مال و فعلهای زشت و مذموم اندر آورد، تا کسری نوشروان بجای مردی رسیده بود، دین مزدکی باطل کرد به حجّت. و از قباد در خواسته بود که مزدک را با اصحابش به دست او دهد، و همه را به باغی به زمین اندر نشاند، پایها بر بالا، و تا سینه به زمین درفکنده. پس مزدک را بیاویخت. و قباد حارث بن عمرو بن حجر الکندی را پادشاه کرد بر عرب.

و از عمارت بسیار شهرها کرد، یکی میان حلوان و شهر زور، ایران شاد کواد خوانند، و دیگری میان گرگان و خراسان و آن را شهرآباد کواد خوانند. و به

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 60

سرحدّ پارس شهری بنا کرد، به آن ایمد کواد* نام کرد- و آنست که اکنون ارّغان خوانند، معنی چنانست که از ایمد بهتر است، بر سان جندیشاپور که گفتیم. و به جانب مداین هنبوشاپور بنا کرد، بغدادیان جنبسابور خوانند؛ و یکی دیگر بلاش حنو*. و به موصل خابور کواد نام کرد، و شهری دیگر در سواد ایزد قباد کرد.

و به آخر عهد به مداین بمرد- و اللّه أعلم بالصّواب.

هندوان، دابشلیم، شطرنج فرستاد، و هزار خروار بار. اگر بازی بجا برنیارند همچندان زر و گوهر و طرایفها که فرستاده بود بدهند. و بزرجمهر آن را بگشاد، و عوض آن نرد را بساخت و به هندوستان فرستاد.

و همه حکیمان هند جمع شدند، نتوانستند شناخت که آن بازی بر چه سانست، و به

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 61

دانش او خستو شدند. و شطرنج بر مثال حرب ساخته اند- و آن را قصّه یی دراز است. و بزرجمهر نرد بر سان فلک ساخت، و گردش آن بر کعبتین چون ماه و آفتاب، و خانه ها بخشیده بران مثال. ازین پس فرستادن برزویه ی طبیب بود به هندوستان تا آنجا بماند مدّتها و پیر گشت. و به حیلت کلیله و دمنه به ایران آورد پیش شاه، و در برزوی بزرجمهر دران فزود به فرمان شاه تا رنج او ضایع نگردد. و ذکری بماندش در عالم.

پس حدیث دختر عمّ کسری بود، و پیدا کردن عشق او نوشروان را با خواهر، بران سان که از کمال عقل وی سزید، و بزرگ کاری قاعده ی کسری- و آن را شرح است.

پس قصّه ی نوش زاد بود، پسرش، و مادرش ترسا بود رومی. چون کسری به روم رفت نوش زاد از زندان جندیشاپور بیرون آمد، و ترسایان بر وی جمع گشتند. و بر آخر کشته شد، و ترسا شده بود. و ازین پس کسری از بزرجمهر آزار گرفت. و چون از روم بازگشت، او را بازداشت مدّتها تا ازان تنگی و رنج چشمش تباه شد.

و به وقت رسول آمدن از قیصر و پرسیدن از چیزی که در حقّه ها، که قیصر فرستاده بود، چیست. کسری عاجز گشت، بزرجمهر را

بیرون آورد و ازو فریاد جست و عذرها خواست. و بزرجمهر آن را بگشاد و بگفت که چیست. و همچنان بود. و به همان مرتبت بازبردش. پس وصیّتها کرد هرمزد، پسرش را- و اندران سخنها بسیارست، و توقیعات او اندر کار عالم و هر چیز.

و از عمارت ایوان مداین کرد که هنوز بجایست، و بعضی گویند پرویز کرد- و لیکن این حقیقتترست. و کوشک سپید و از هفت شهر مداین شهری بنا کرد، به اندیو خسرو* نام نهاد و هم بر سان انطاکیه نهاد بعینه. و اسیران آن جایگاه را اندر فروآورد، همچنان خانه ها در محلّتها که به انطاکیه بودشان، اینجایگاه ساخته بود. و به زمین بار کجین* کرد و بسیاری جایها. و دربند باب الابواب را بنا کرد، بران سان که هنوز بجایست، تا از تاختن ترکان بی بیم باشند. کمابیش بیست فرسنگ زمین است. و به هر جایگاه قایدی بپای کرد؛ و پیش کسانی که اخبار ندانند، چنانست که آن سدّ اسکندرست. و آن را اصلی نیست، که سدّ اسکندر نه بدین حدودست. و همه از آهن و ارزیز است و از روی آمیخته است- و بعضی شرح داده ایم آن را، و تمامی به شرح به جایگاه گفته شود. و کسری نوشروان به مداین از

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 62

دنیا بیرون رفت.

و چهارسوی به پادشاهی او در وی طمع کرده بودند، و سپاه به ایران اندرآمده. پس بهرام چوبینه را به حرب سابه شاه فرستاد، به راهنمونی مهران ستاد که از فال گویان ترکان شنیده بود، دران وقت که مادر هرمزد را آورد، و بهرام را به نشان که مهران ستاد گفت بدست آورد تا برفت و سابه شاه را بکشت- و آن قصّه درازست- تا عاصی گشت در هرمزد و با سپاه به ری آمد. و درم را نقش به نام خسرو فرمود کردن. پس هرمزد به مداین فرستاد. و هرمزد بر پسر بدگمان گشت که بهرام به فرمان وی کرده است، و قصد کرد به کشتن خسرو تا بگریخت، و به سوی آذربادگان رفت. و هرمزد گستهم و بندوی را بازداشت که خالان وی بودند، یعنی ازان خسرو. پس ایرانیان از بدکرداری هرمزد ستوه شدند و بشوریدند، و گستهم و بندوی را از زندان بیرون آوردند و او را به پادشاهی بنشاندند. و بعد ازین چون بهرام چوبین به نهروان رسید و سپاه از خسرو برگشت به فرمان و صوابدید پدر سوی روم قصد کرد به یاوری خواستن. و گستهم و بندوی از دروازه ی مداین بازگشتند بی فرمان خسرو، و هرمزد را به خبه بکشتند و همان ساعت برفتند. و بهرام چوبین به مداین آمد و بر کرسی نشست، و پادشاهی فرا گرفت. و کس فرستاد از پس خسرو، سپهبدی نام او بهرام سیاوشان. و خسرو به کلیسا اندر آسوده بود. چون سپاه پیدا گشت، بندوی آن حیلت بساخت که جامه ی شاهانه از پرویز بستد و درپوشید و بر بام کلیسا بایستاد. و ایشان برفتند. چون

سپاه بهرام بندوی را دیدند هیچ شکّ نکردند که نه خسرو است، و پیرامون به ادب بایستادند. بندوی فرود رفت و به جامه ی خویش به بالا برآمد و از شاه پیغام گزارد که امشب بیاساییم و فردا را برویم. و همچنان سه روز به گفتار همی تأخیر کرد تا خسرو نزدیک سرحدّ رسید. پس راز آشکارا کرد، و بهرام او را به مداین آورد، و باز داشتندش. و آن را شرحهاست که بهرام سیاوشان کشته شد، و بندوی بگریخت. و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 63

به آذربادگان با موشیل* ارمنی بیستاد تا رسیدن خسرو.

چوبین، کشته شد به فرمان شاه. و خسرو او را به زن کرد، و از وی پسرزاد، و شیرین را پیش ازین به شبستان آورده بود. پس کار خسرو سخت بزرگ شد، و هیچ پادشاه را چندان خواسته و گنج و زینت و تعظیم نبود که او را. و تفصیل آنچه از وی بازماند در خزینه در آخر نویسیم به جایگاهی، مالی که آن را اندازه پیدا نبوده است، امّا مختصری از دیگرها ذکر کنیم: تخت طاقدیس بودش، و او تمام بساخت- و آن را قصّه یی درازست که ابتدا به عهد جمشید کردند. و افریدون بران زیادتها کرد و ازان بهری به روم افتاد. و به ترکستان گشتاسپ از جنسی دیگر بساخت. و خسرو از همه جای آن را بازجست و تمام کرد، چنانکه اهل عالم اندران خیره بودند. و روایتست که هزار خروار زر صامت در آنجا کرده بود، بیرون از جواهر، که قیمت آن بی نهایت باشد. و دوازده هزار زن در شبستان او بودند از بنده و آزاد، و در جمله مریم، دختر ملک روم، و بهرام دخت و گردیه و شیرین که تا جهان بود، کس به نیکویی او صورت نشان نداده است. و فرهاد سپهبد او را عاشق بوده است، و آن کارها کرد بر بیستون که اثر آن پیداست. و هجده هزار اسب بر آخور بودش، و در جمله خاصگان چون شبدیز آنکه به کرمانشاه صفت او بر سنگ

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 64

نقش کرده است، نزدیک دیهی که آن را بسطام خوانند، و بسطام گستهم بود، خال خسرو. و در پیروزنامه چنان خواندم که این صنعتها به

سنگ بر کیطوس کرد، پسر سنمار رومی، آنکه سدیر و خورنق کرده است. و فرهاد سپهبد فرمودش با استادان دیگر. و چون بپرداخت به فرمان خسرو بدان سرچشمه ایوان بود، و قصری بالای این صفّه ی سنگین، که هنوز بجایست، و شاه آنجا شراب خورد با بزرگان و سپاهان، به فرهاد داد، و آنجا صفت پرویز و شبدیز و شیرین و موبد و شکارگاه همه بجایست، نگاشته بر سنگی.

و نهصد پیل بودش بر درگاه، و در جمله پیلی که آن را کذیزاد خواندندی؛ که به ایران زاده بود و این از عجایب بود، ایدر پیل هرگز زه نکرده است، چنانکه به روم شیر، و به چین گربه و به هندوستان اسب- و این از خاصّیّت است. و دوازده هزار اشتر بارکش بودش، و در پیروزنامه گفته است- و اللّه أعلم- که قیمت آنچه هر روز خسرو بخوردی دوازده هزار درم بود و یک لون بودی. از جهت آنکه جوهری قیمتی کوفته و دران حلّ کردندی موافق طبع او، و علّتی را شایسته که بودش. و ازان پس شصت رطل شراب سوری بازخوردی. و به وقت بایست در شبانه روزی شصت بار مباشرت کردی، و همچنین هر روز بیرون از ذریره ها و غالیه ها، شصت رطل مشک وظیفه بودش؛ از جمله بیست رطل خوردنی و شراب خاصه ندیمان را، و بیست رطل از بهر بیت الشّراب و فرّاشخانه، و شستن اوانی، و ده رطل آب رو شستن را، و ده رطل وظیفه ی کنیزکان. و چون به شکار بیرون شدی از چپ و راست پانصد کنیزک به مجمرهای زرین اندر عود همی سوختندی، و هزار مرد فرّاش با مشک پیرامون آب همی ریختندی

تا بادگرد نینگیزد، و هزار استر و عماری نشست مطربان را، که جفت جفت در عماری ساخته بودندی، و از آنچه سواران و شکره بودی، و دیگر زینتهای بی نهایت- به جایگاه، اگر خدای توفیق دهد، گوییم. و خسرو پرویز را- آنچه هیچ ملوک دیگر را نبود- کوز ابری بود، هرچند ازان شراب و اگر آب فروکردندی، هیچ کم نیامدی. و دستارچه ی اذرشست، و آن از موی سمندر بافته بود، و زر مشت افشار، که بران مهر برنهادی، و بر سان موم بود. و از گنجها، چون گنج عروس و گنج باد آورد و گنج گاو و گنج افراسیاب و دینار خسروانی- و این هر یکی را قصّه یی هست که چگونه بوده است و چگونه بدست افتاد. و رامشگر چون سرکیس رومی و باربد که این همه نواها نهاده است و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 65

دستانها. و هیچ پادشاهی را این دستگاه و کامرانی نبود. و به آخر عهد نعمان بن منذر را بکشت، و حرب ذی قار افتاد. و عرب به نام پیغامبر صلّی اللّه علیه بر عجم نصرت یافتند. و پرویز کینه اندر دل گرفت. و پیغامبر علیه السّلام به وی نامه و رسول فرستاد، و قبول نکرد- و آن خود گفته شود. و پیش ازین سپاه به روم فرستاده بود، و موریق زن پدرش را کشته. و سپاه پرویز از هرقل، ملک روم، به هزیمت بازآمدند، و ایرانیان را تا مداین بتاختند. و اینست که ایزد تعالی می فرماید: الم، غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَی الْأَرْضِ (الآیه) «1». پس پرویز همه بزرگان را بند کرد و بفرمود کشتن؛ و ایشان مقدار سی هزار

مرد بودند از مهتران عجم تا ایرانیان بیاشفتند. و پسرش، شیرویه، را از زندان به شب اندر بیرون آوردند و به پادشاهی بنشاندند. و خسرو را بازداشتند و پس بکشتند، بر دست مهر هرمزد، و پدرش را، پرویز، فرموده بود کشتن بدان نزدیک.

از عمارتها قلعه ی کنگور کرد و قصرشیرین در راه بغداد- و اثر هر دو ظاهرست. و مطبخ او در ناحیت اسدآباد بود- و اکنون دیهی است، آن را صبخ* خوانند- و به تابستان بیشتری بر کوه اروند همدان و آن نواحی، آنجا که دکّان خسرو خوانند، و خم خسرو و دیگر جایها. و در سیر الملوک چنان خواندم که ازین مطبخ تا آنجا که وی بودی به کنگور تا اروند همدان خوردنیها دست به دست غلامان مطبخ بدادندی اندر ظرفهای زرین، و مکبّه های به جوهر تا گرم به وی رسیدی، از بسیاری بندگان که به رسم این کار بودند، سبب تعظیم را، که ازان عهد باز همی گویند- و اللّه أعلم بالصّواب.

با سی سال او تا ملک به عرب رسیدن، چهار هزار و چهل و نه سال و دو ماه و بیست و هفت روز- با شش روز جشنسفنده- پادشاهی کرده اند. و عدد ایشان شصت و شش بوده است از جمله سه زن: همای، بوران دخت، آزرمیدخت؛ دیگر مرد- چنانکه نوشتیم. و از قول این بهرام موبد شاپور این جایگاه خود درست میگردد که آدم علیه السّلام نه گیومرث بوده است. زیرا که بدین حساب از گاه گیومرث تا اکنون چهار هزار و پانصد و هفتاد سال کمابیش باشد. و میان این تاریخ تا آدم علیه السّلام بسیار تفاوت است- و اللّه أعلم.

مسیر آفتاب که سالی سیصد و شصت و پنج روز و چهار یکی از روز باشد، نهصد و سی و دو سال و نه ماه و نوزده روز باشد. پس چهل سال بر سرش گرفتیم، مدّت ابتدای هجرت تا هلاک شدن یزدجرد شهریار، حساب آن به نهصد و هفتاد و دو سال کشید و نه ماه و نوزده روز، و دویست و شصت سال وضع کردیم پادشاهی اشکانیان و پادشاهی ساسانیان، از اردشیر پاپک تا یزدجرد، هفتصد و شش سال و نه ماه و چند روز بود. چون تفصیل کردیم، و عدد ملوک و سالها را اعتبار کرده شد، سه نام نیافتیم که ناقلان سهو کرده بودند، متشاکل، چون بهرام و بهرام یزدجرد و یزدجرد. و سبب آنست که یزدجرد پدر بهرام گور که او را بزه گر خوانند پدرش هم یزدجرد نام بود، مردی بزرگ و با سیاست و عدل، خلاف پسرش. و چنان گویند که وفا و امانت او بدان جای بود که ملکی در روم بمرد به عهد او اندر. و پسری طفل داشت، او را وصیّت کرد به یزدجرد که پادشاهی بر وی نگاهدارد. پس این یزدجرد شروین پرنیان را که رئیس روستای دشتوه بود، به حدّ قزوین، به روم فرستاد بیست سال، تا پادشاهی نگاهداشت. و چون پسرش بزرگ شد، زینهار بجای آورد و بدو بازفرمود دادن، و شروین را بازخواند. و آنجا شهری بنا کرده است، ناوی شروین* نام آن، و اکنون معرّب آن را باجروان خوانند. و همچنین بهرامی فراموش کرده اند که پسر یزدجرد بن بهرام گور بوده است، و او پدر پیروز بود. و از شرح کسروی درین

جدول و سیاقت پیدا شود تاریخ آل ساسان و مدّت پادشاهی ایشان بدین ترتیب بوده است:

ا) اردشیر پاپک نوزده سال و دو ماه.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 69

ب) شاپور اردشیر سی و دو سال و چهار ماه.

ج) هرمزد شاپور یک سال و دو ماه.

د) بهرام بن هرمزد نه سال و سه ماه.

ه) بهرام بن بهرام بیست و سه سال.

و) بهرام بهرامیان* سیزده سال و چهار ماه.

ز) نرسه بن بهرام نه سال.

ح) هرمزد بن نرسه سیزده سال.

ط) شاپور ذو الاکتاف هفتاد و دو سال.

ی) اردشیر بن هرمزد چهار سال.

یا) شاپور بن شاپور هشتاد و دو سال.

یب) بهرام بن شاپور بن شاپور دوازده سال.

یج) یزدجرد نرم صاحب شروین هشتاد و دو سال.

ید) یزدجرد بن یزدجرد بیست سال.

یه) بهرام گور بیست و سه سال.

یو) یزدجرد بن بهرام گور هیجده سال و پنج ماه.

یز) بهرام بن یزدجرد بیست و شش سال و یک ماه.

یح) فیروز بن بهرام بیست و نه سال و روزی.

یط) بلاش بن فیروز سه سال.

ک) قباد بن فیروز شصت و هشت سال.

کا) نوشروان بن قباد چهل و هفت سال و هفت ماه.

کب) هرمزد بن نوشروان بیست و سه سال.

کج) پرویز بن هرمزد سی و هشت سال.

کد) شیروی بن پرویز هشت ماه.

که) اردشیر بن شیروی یک سال.

کو) شهرایران*، نه از اصل شاهان، یک ماه و هفت روز.

کز) بوران دخت پرویز یک سال و چند روز.

کح) جشنسفنده، نه از اصل شاهان، دو ماه.

کط) خسرو بن قباد بن هرمزد دو ماه.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 70

ل) فیروز از فرزندان اردشیر دو ماه.

لا) آزرمیدخت بنت پرویز چهار ماه.

لب) فرخ خسرو پرویز از خواهر یک سال.

لج)

یزدجرد شهریار، آخر ملوک العجم، بیست سال.

لد) بهرام چوبینه یک ماه و چند روز.

این قوم، که بعد از کسری و پرویز بوده اند، در مدّت چهار سال و پنج ماه کمابیش، بیرون از یزدجرد، نه تن پادشاهی کرده اند. و این تفصیل ساسانیانست که کسروی همی گوید، دران احتیاط بجای آورده ام. و حمزه بن الحسن الاسفاهانی گوید: من اعتبار کردم به زیج، میان آنچه حساب من است تا آنچه کسروی گفت نود و نه سال و دو روز متفاوتست. و فی الجمله این خلاف اندر تواریخ هرگز سپری نخواهد شد. و اندر تاریخ محمّد بن جریر الطّبری پادشاهی عجم را خود روایتی کند، خلاف آنچه بگفتیم. و ما از هر مقالت که موبدان و صاحب روایت دعوی کنند، که از کتب قدیم به جهد بیرون آورده اند و درست کرده، نبشتیم مختصر- و خدای عزّ و جلّ داناترست به درستی آن. قوله تعالی: وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیْبِ لا یَعْلَمُها إِلَّا هُوَ وَ یَعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَهٍ إِلَّا یَعْلَمُها وَ لا حَبَّهٍ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا یابِسٍ إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ. «1»

______________________________

(1)Sure 6 ,Vers 59 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 71

هود بود، پس صالح علیهما السّلام، و از معروفان کرشاسپ بود، نبیره ی جمشید، و جهان پهلوان بوده است، و برادرزاده ی او کوش پیل دندان بن کوش، و جمله عفاریت و جاودان. امّا وزیرش را نام بناه بود، و وکیلش را کندروق، و امین او بر کارها سالم بود، و صاحب سرّش آهون.

اندر عهد أفریدون ابراهیم علیه السّلام پیغامبر بود. و اندر عهدش یوسف علیه السّلام نبوّت و ملکت یافت. وزیران او را مهربزرگ و بیرشاد نام بود، و جهان پهلوان هم کرشاسپ بود. و از بعد او پسرش نریمان و سام پسر نریمان، از بعد او بزرگان چون کاوه ی اصفهانی که معین او بود، و پسرانش قباد و قارن که او را رزم زن لقب نهاده بود، و پیروز طبری و تلیمان و کوهیار و گرازه و بسیاری.

اندر عهد منوچهر پیغامبر موسی علیه السّلام بود، و بنی اسراییل را از مصر بیرون آورد. و اندر عهدش یوشع بن نون علیه السّلام پیغامبری یافت. و بنی اسرائیل را از بیابان فلسطین بیرون آورد، که آن را تیه خوانند. و آنان که معروفان بودند چون سام نریمان و زال، پسرش، و کشواد زرّین کلاه و شاپور نستوه و آرش شیواتیر و قباد کاوه با بعضی ازین بزرگان، و جدّش هنوز بجای بود.

اندر عهد نوذر و زاب پهلوانی به زال رسید، که سام به عهد نوذر از جهان برفت؛ و همین بزرگان بودند. و کرشاسب از تخم افریدون وزیر زاب بود.

اندر عهد افراسیاب پهلوان او پیران ویسه بود و برادر افراسیاب، گرسیوز،

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 72

و أغریرث و پسرش، پشنگ، که او را شیده

خواندندی، و دیگری جهن و ایلا، و برز ایلا نبیرگان او بودند. و بزرگان پسران ویسه بودند، چون هومان و لهاک و فرشیدورد و گلباد و نستیهن و رویین، پسر پیران؛ و دیگر مبارزان، چون گروی زره و سپهرم و أخواست و پیلسم، برادر پیران، و دمور و کوک بوری و عز* که داماد افراسیاب بود، و کهرم.

اندر عهد کیقباد در آخر عمرش سلیمان علیه السّلام پیغامبر بود. و بزرگان همه بر جای بودند؛ رستم، پسر زال، نوخاسته بود، و گودرز، پسر کشواد، و پسران نوذر، طوس و گستهم سخت کمن ورار گفتندی، همچنین جوانان بودند و نوخاستگان.

اندر عهد کیکاوس پیغامبر سلیمان بود علیه السّلام به زمین شام و سبا. و جهان پهلوانی رستم کرد، و مبارزان و معروفان چون کردار تلیمان و طوس و گستهم نوذران و میلاد و گودرز کشواد و گیو، پسر گودرز، با رهام و اند برادر و فرامرز، پسر رستم، و زواره، برادر رستم.

اندر عهد کیخسرو هم این بزرگان بجای بودند، بیژن گیو زیادت آمد، و لهراسپ ابن عمّ او و برادر او جاماسپ حکیم، و پسرانش زریر و گشتاسپ و فریبرز کاوس، عمّ کیخسرو، و گرگین، پسر میلاد، و ملک طبرستان آغش وهادان و پسر عمّ او اشاوروزن بن اشاکید و اشکس قباد کاوه و فیروز گژدهم گیوکان، و زرسپ، پسر طوس، و ریونیز و زنکه ی شاوران. جمله هزار و دویست سپهبد بوده اند در عهد او که اندکی ذکر کردیم این جایگاه. و پسران گودرز کارهای خاصّه ی شاه به دست ایشان بود؛ گیو حاجب بزرگ بود، و بیژن جاندار و امیر آخر، بهرام امیر مجلس، و زریر رسول بزرگ،

و هجیر مهتر ندیمان، و نوزاد امین.

اندر عهد لهراسپ بازماندگان بودند از پهلوانان کیخسرو. و اسفندیار، پسر گشتاسپ، نوخاسته بود.

اندر عهد گشتاسپ زردشت بیرون آمد، و گشتاسپ دبن وی بپذرفت. و گویند نهم پسر بود ازان ابراهیم خلیل علیه السّلام، و شاگرد عزیر بود. از آذربادگان به بلخ رفت، و شعبده ها نمود، چنانکه اندکی گفته شده است. و کتاب بستاق که ایشان ابستا و دستا خوانند بر گشتاسپ عرضه کرد. و آتش را تعظیم نهاد پرستیدن و قبله ساختن. و وزیر او عمّش بود، جاماسپ، و رای زن پسرش پشوتن. و پهلوان

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 73

برادرش زریر بود، و پسرش اسفندیار و پسرزادگان گودرز کشواد و بزرگان ایران و پسر جاماسپ، ناماور.

اندر عهد بهمن دانیال پیغامبر بود علیه السّلام اندرین زمان، و از جمله ی اسیران بیت المقدّس بود. و به روایتی گویند که به عهد گشتاسپ بود- و آن را شرح داده شود. پهلوان او اردشیر بود، پسر بیژن، و بختنصر، رهام گودرز، بر جای بود، و پسر طوس، پیروز، و پارس پرهیزکار. و بر آخر عهدش جهان پهلوانی به آذربرزین رسید، پسر فرامرز پسر رستم زال، و پسران زواره، فرهاد و نخاره، و دختران رستم بودند بانو گشسپ و زربانو، و رستم گیلی که او را تور خواندندی. و اندر آخر عهدش در زمین بربر و ماچین قصّه ی شادبهر و عین الحیوه بوده است.

اندر عهد همای چهرآزاد هم بزرگان پدرش بودند، و رشتواد سپهبد بود.

اندر عهد دارا بن بهمن درین روزگار زال زر بمرد. و در هیچ کتاب این ذکر نیافتم مگر در بهمن نامه، آن نسخت که حکیم ایرانشان

بن ابی الخیر نظم کرده است، و چنین فرموده است:

به ایّام دارا بشورید حال برون شد ز دنیا جهان دیده زال اندر عهد دارا بن داراب قصّه ی وامق و عذرا بوده است به زمین یونان، و بهری گویند به عهد پدرش بود. و ماهیار و جانوسیار که بکشتندش، دستوران معتمد گوید.

اندر عهد اسکندر رومی فلاسفه ی یونان بسیار بودند، چون ارسطاطالیس و أفلاطون و سقراط و دیگران؛ و همه بزرگان عالم خدم او شدند. و در روزگار او براهمه بیرون آمد و مذهب تناسخ آورد، گفت از ایزد تعالی به زمین بیش از یک پیغامبر نیامد، و به هر روزگاری به صورتی دیگر ظاهر شدی، و دران مقالتها ساخت. و تناسخیان تابع او باشند. و اگر این درست گردد که این ذو القرنین که آب حیوان طلبید اینست، لابد خضر و الیاس علیهما السّلام با وی بوده باشند و آن خود دیگری بوده است.

اندر عهد اشکانیان بسیار عجایب و حوادث بوده است، از جمله نبوّت زکریّا و مولود و مبعث عیسی علیهما السّلام، و مولود و مقتل یحیی زکریّا علیهما السّلام و قصّه ی اصحاب الکهف، و نبوّت یونس پیغامبر علیه السّلام به شهر نینوی، و قصّه ی شمشون عابد و قصّه ی صدوق و صادق و سلوم، آنکه ایزد تعالی

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 74

همی گوید: فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ «1». و حبیب نجّار هم درین عصر بود، آنکه ایزد تعالی ذکر کرده است در قرآن مجید: وَ جاءَ مِنْ أَقْصَا الْمَدِینَهِ رَجُلٌ یَسْعی «2». و اندر آخر روزگار ایشان قصّه ی جرجیس پیغامبر بود علیه السّلام. و ازان کتابها که در روزگار اشکانیان ساختند هفتاد کتاب بود، از جمله:

کتاب مروک، کتاب سندباد، کتاب یوسیفاس، کتاب سیماس.

اندر عهد اردشیر بابکان سام بن رحیع دستور او بود، و ماهر موبدان موبد. و حکیمان بسیاری جمع شدند پیش او، که علم را خریدار بود، چون هرمزد آفرید و به روز و برزمهر و ایزد داد؛ و اینها همه مصنّف کتابها و علوم برده اند؟؟؟ از هر نوع که ازان بسیاری نقل کردند به الفاظ تازی- و شرح گفته شود.

اندر عهد شاپور اردشیر قصّه ی ویس و رامین بوده است، و موبد برادر رامین صاحب طرفی بود از دست شاپور؛ به مرو نشستی، و خراسان و ماهان به فرمان او بود.

اندر عهد شاپور ذو الاکتاف مانی مصوّر به مشرق پیدا گشت و کتاب صور بنهاد، و خلقی متابع او شدند تا شاپور بکشتش و پوست او پر کاه بیاویخت. و به روایتی این کار در روزگار جدّش، بهرام، گویند، چنانکه ذکر کرده ام- و اللّه أعلم.

اندر عهد یزدجرد نرم قصّه ی شروین و خورّین بوده است. و آنکه روم خوانند نه روم بوده است. و شنیده ام روم حلوان خوانده اند، و روم خود روم است. و آن تاه دزد که خورین او را بکشت، راه داشته است، آنجا که اکنون طاق گرّا خوانند. و شروین را آن زن جادو دوست گرفت که مریه خوانندش، و او را مدّتی آنجا ببست- چنانکه در قصّه گویند. و خدای داند کیفیت آن. و اندر سیر الملوک گفته است که شروین را نوشیروان عادل به روم بگذاشت تا خراج بستاند، دران وقت که او بازمی گردید از جهت خروج پسرش زاد*- و اللّه أعلم به.

اندر عهد بهرام گور بزرگتر از همه نعمان بن المنذر را داشت که

پروراننده ی او بود، و پدرش، منذر، از عالم برفت. و موبدان و سپهبدان بسیار بودند- که به جایگاه گفته شود. و خوشترین روزگاری در عالم عهد پادشاهی او بود.

______________________________

(1)Sure 36 ,Vers 13 .

(2)Sure 28 ,Vers 19 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 75

اندر عهد فیروز نوش کیل طبری بود، و سرفرای* شیرازی، بزرگان بودند، و موبدان موبد همه کار برای دختر کردی، فیروزدخت نام.

اندر عهد قباد مزدک بیرون آمد به دعوت کردن و گفت:" به مال و زن و هرچه باشد اندر، مردم متساوی بایند، و کس را بر کس برتری نیست. و خلقی تابع او شدند، و درویشان را و جهّال را سخت موافق بود این مذهب. و قباد دین او بپذیرفت، که مولع بود به زنان، تا نوشروان هرمزد آفرید و مهر آذر پارسی و چند موبد را از پارس بیاورد، و دین او به حجّت باطل کرد- چنانکه گفته شد.

اندر عهد کسری نوشروان دانایان و حکیمان و موبدان بسیار جمع شدند، چون بزرجمهر بختکان و برزوی طبیب که کلیله و دمنه آورد، و یونان دستور و مهبود فرمایاد و خورشید خزینه دار و مهابود و نرسی و سیماه برزین. و چون از پادشاهی نوشروان چهل سال بگذشت، پیغامبر علیه السّلام از مادر بزاد و خبر است از رسول علیه السّلام، و قول او: ولدت فی زمن الملک العادل.

اندر عهد هرمزد نوشروان هرچه مانده بودند ازین موبدان، همه را به بهانه ها بکشت، چون ایزد گشسپ و بهرام آذرمهان و دیگران. و بهرام چوبینه پسر گشسپ پهلوان بود. ویلان سینه و بهرام سیاوشان و مبارزان که با وی بودند که با دیگر مهتران

بسیاری.

اندر عهد خسرو پرویز دستور خرّاد برزین بود، و مهتران بندوی و گستهم خال وی بودند، و سپهبد فرهاد بود، و سمرگوی به روز، و منجّم برزین، و حاجب او نوش بود، و گنجور خورشید، و نوشین بازدار، و فریبرز جاندار بودش، و طبیب هاهوی خرّاد. و اندر آخر عهدش پیغامبر ما محمّد را صلّی اللّه علیه و سلّم وحی رسید، و بدو نامه نوشت و به اسلام خواند.

اندر عهد شیروی اندر سیر الملوک چنان خواندم که وزیر او برمک بود، جدّ برامکه.

اندر عهد بوران دخت پیغامبر علیه السّلام گذشته بود، و ابو بکر صدّیق رضی اللّه عنه به خلیفتی نشست، و آخر عهدش بود. چون سه ماه از ملک بوران بگذشت خلافت به عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه رسید. و سپهبد رستم بود که به حرب قادسیّه کشته شد، و فرّخ زاد، برادرش، و مهران و بهمن جادو و جابان و دیگر بسیاری. و اندرین مدّت از پادشاه نشاندن نپرداختند.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 76

اندر عهد اردشیر و آزرمیدخت و شهرابراز*، نه از اصل ملوک، مدّتی نزدیک بود، و بزرگان عجم متحیّر بودند تا یزدجرد شهریار را بیافتند.

اندر عهد یزدجرد شهریار پنج سال عمر خلیفه بود، و پس عثمان بن عفّان رضی اللّه عنهما، و بزرگان عجم فرّخ زاد بود درین وقت؛ و وردانشاه که او را عرب ذا الحاجب خوانند، و هیچ استقامت نبود دولت او را، تا او را در آسیابی در مرو بکشتند.

بیشتر ازین ذکر کتاب ندیدم، که ازان این قدر جمع شایست کردن، و بسیار تفحّص کردم، اگرچه سخنهای بسیار است، این صحیح آمد.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن،

ص: 77

تدبیر؛ و خزر ساکن بود، امّا کم گفتار بودی؛ و روس سخت غافل و بی شرم آمد و با مکر و حیلت؛ و سقلاب مردی نرم دل بود؛ و میسک نمانده بود- پس پسرش غز پرمکر و دستان بود و گربز، و جدّش، یافث، او را بیش از فرزندان داشتی؛ و کماری بازی دوست بود و شکار و عیش کردی؛ و ترک باادب و عقل بود و راست دل. و ما اکنون از اخبارشان بگوییم.

اخبار چین بن یافث چون از لب جیحون برفت با فرزندان و قوم خویش، بسیاری بگردید، و این جایگاه که اکنون چین است مقام کرد. و نسلش بسیار گشتند. و شهر بنا نهاد، و از علم و فهم ایزدی از خود چیزها همی فزود، و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 78

نقش بندی و جامه ها بافتن مردم را بیاموخت، بعد از آنکه ابریشم اندر بیشه ها بدست آورد. و هر صنعتی که چینیان کنند اغلب وی نهاد. و پس به روزگار دراز زیادتیها بجای آوردند. و او را پسری بود شایسته، نام او ماچین. پدر را گفت:" من نیز خود جای سازم تا زمین بر شما فراخ گردد." پس برفت و به زمین ماچین قرار گرفت، و آن حدود آباد کرد. و نسلش بی اندازه گشت. و آن جایگاه پشم بدست آورد، و خاصّیّت آن بشناخت و مردم را بیاموخت. و همچنین به شکارگاه چون غشناو را بگرفت، آن پرچم او خوش آمدش. برداشت، گفت:" این زینت حرب را شاید." و روزی به شکار اندر، آهویی بگرفت، از خون او بوی خوش یافت. چون خشک گشت، بهتر بود و دران بیندیشید. از همه جای بوی خون ناف خوشتر

بود، و مشک بدست آورد. و در چین کانهای زرّ و سیم و یاقوت و جوهرها بسیار بدست آورد، در زمین خویش. و آن ناحیت آباد گشت، و پر از نعمت و مردم بسیار شدند- و ایزد عزّ و علا علیمتر است بدین اخبار.

اخبار ترک بن یافث پس ترک همه مشرق بگردید تا جایی بیافت و موافق آمدش که آن را سیکول نام بود، و به ترکی سکول خوانند. و آنجا دریایی بود کوچک و آب گرم و چشمه های بسیار و کوهی نزدیک بود پرگیاه و آبهای خوش. پس ترک خدای را سپاسداری کرد و آن جایگاه مقام گرفت. و اندر فرزندان یافث چین و ترک و خزر با عقل بودند، و هیچ خیر در فرزندان دیگر نبود. پس شب را بر سر آن کوه آتشی پیدا گشت. چون روز بود، ترک بر سر کوه رفت، هیچ اثر ندید آتش را.

امّا آن جایگاه نیکو یافت، و مرغزارهای خوش وخورم. شادمانه گشت، و آن کوه را اندوق ارت نام کرد- و اکنون همچنان خوانند. پس از چوب و گیاه خانه ها فرمود کردن، تا ازان پس خرگاه بساختند، و آنچه بایستنی بود، بکرد. و بفرمود تا از پوست گوسپند قباه و کلاه ساختند- و همان رسم اکنون بجایست. و چنین خواندم که طالع آن ساعت مقام ترک آن جایگاه اسد بود، و خداوند ساعت مرّیخ با قمر، و زهره اندر قوس؛ و چنین خون ریز و خوب چهره از آنند. و ترک را پسران بودند، چون توتل و چگل و برسخان و ایلاق. و این گروه که اکنون بر سخانیان و ایلاقیان و چگلند، از فرزندان ایشانند. و گویند

توتل روزی به شکارگاه فرود آمد و چیزی همی خورد، زمین آن نمک بود. لقمه از دستش بیفتاد، از زمین برگرفت و بخورد، طعام آن خوشتر یافت، ازان بفرمود تا برگرفتند و بیاوردند و بخوردنی درکردند. و این

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 79

رسم بماند- و اللّه أعلم بذلک.

اخبار خزر بن یافث گویند خزر را کنار جوی اتیل خوش آمد از دیگر جایها و آنجا شهر خزران بنا نهاد، و آن کشور بدان بازخوانند. و آن جایگاه زمستان، سخت باشد، در شهر شدندی و تابستان به صحرا، و گیاخوارها جای گرفتندی، و کشت ایشان جز گاورس نبود. پس اندران کوهها روباهها یافتند بی اندازه، و همی گرفتند.

خزر بفرمود تا ازان پوست پوشش زمستان همی ساختند، و نیز به جایها بردند و بفروختند. پس چنان افتاد که خزر را پسری بمرد، و ندانستند که بدو چه کنند، زیرا که پدرش، یافث، و برادرش، میسک، هر دو اندر جیحون غرقه شده بودند. پس گفت:" من به خلاف آب جیحون پسر را تدبیر سازم." و بفرمود تا هیزم بیاوردند؛ و همه فرزندان و مردم را بخواند، و طنبوری هشت رود ساخته بودند؛ همی زدند و سرود همی گفتند و نشاط همی کردند. پس پسرش را در آتش بسوخت، و این رسم همچنان بجایست. و در کتاب ممالک و مسالک خوانده ام، و هم برین سان صورت نگاشته بود. و در بیشه ها بسیاری انگبین بدست آورد، و ازان چیزها ساخت. و محفوریها و پشمینه ها بیاموخت مردم را و طرایفها که ازان زمین خیزد. و نسلش بسیار شد. طالع مقام او سنبله بوده است، قمر اندر برج میزان و خداوند ساعت- و اللّه أعلم.

اخبار روس بن یافث

چنین روایت کرده اند که روس و خزر از یک پدر و مادر بوده اند. پس روس چون بسیار بگشت، جایی نیافت که او را خوش آمدی. سوی خزر نامه نوشت، و از کشور او گوشه یی بخواست که آنجا آرام سازد. و روس را فرزندان و عشرت کمتر از دیگر برادران بود. پس برادرش، خزر، اجابت کرد، و روس بگردید، جایی بیافت، جزیره یی نه بسیار و نه اندک و زمین نرم و هوای عفن.

آنجا مقام گرفت، دران بیشه ها و دشوار جای. و هرگز هیچ کس دران زمین نرسید، مگر گشتاسپ به فرمان پدرش، لهراسپ، دران وقت که کیخسرو او را به خزران و الانان فرستاد- و آن شرح خود گفته شود، اگر خدای خواهد. پس چنین گویند که روس را پسری بود، با کسی جنگ کردن افتادش و سرش شکسته شد. پیش پدر آمد به کلّه ی خون آلود. گفتا:" برو و بدست خویش او را مقابلت کن." پسرش همچنان کرد. و این رسم بماند، که اگر کسی را زخم زنند، نیارامد تا کینه بازنجوید. و اگر همه عالم او را دهی، ازان کار فروننشیند، و کس یکدیگر را یاوری نکنند. و چون

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 80

فرزند بزاید، پدرش شمشیر بر شکم وی نهد، گوید:" میراث تو اینست." و کشنده و پرحیلت و ناحفاظ باشند. طالع مقام ایشان سرطان بوده است، و خداوند ساعت مشتری- و اللّه أعلم.

اخبار غز بن میسک بن یافث پس غز بر کناره ی بلغار مقام گرفت- آنجا که اکنون زمین غزست- و او را با ترک، عمّش، کارزار افتاد. و سبب چنان بود که چون یافث بمرد اندر جیحون، آن سنگ که

نوح علیه السّلام او را داده بود، غز داشت که به وی سپرده بود. پس برادران جمع شدند، و هرکسی خویشتن را خواست. و بران قرار افتاد که قرعه زنند. غز پرمکر و حیلت بود، گفت:" فردا قرعه زنیم." و آن شب همچنان سنگی بساخت ازان جنس، نقشی بران کرده مجهول. پس چون قرعه بزدند، نام ترک برآمد. غز گفتا:" تو سزاوارتری ای عمّ بدین سنگ." و آن سنگ که ساخته بود به وی داد. پس چون مقام و جایها بساختند، و صد و بیست سال بدین کار برآمد، غز را پسران بسیار شدند، و مهتر پسرش را بیغو نام بود. اتّفاق چنان افتاد که ترک را به زمین خویش به باران حاجت آمد. آن سنگ بیرون آورد و دعا کرد. هیچ باران نیامد. خیره گشت و از حیلت غز آگاه گشت. و به سال غز بزرگتر بود از عمّ. پس نامه کرد به غز و او را سرزنش کرد بدان کار. غز پاسخهای سخت کرد، گفت:" دروغ همی گویی، و شما خدای را بیازردید، تا دعای شما مستجاب نشود." ترک گفت:" همانا که چنین تواند بود." بعد از روزگاری غز را به باران حاجت آمد. آن سنگ که نوح علیه السّلام یافث را داده بود، بیرون آورد، و دعا کردند.

خدای تعالی ایشان را باران داد. چون این خبر ترک بشنید حرب را بساخت، و میان ایشان کارزارها رفت و دشمنی خاست، و بیغو کشته شد اندر حرب- و آن را قصّه هاست؛ ما را جز ذکر نسب و مقام مقصود نیست. و میان همه جنسهای ترکان و فرزندان یافث سبب دشمنی و کارزار هم از چنین

جنسی و سببی خوارمایه بوده است. و هنوز کینه و حرب از میان ایشان برنخاست و نخیزد هرگز.

پس چنین خوانده ام که چین سخت خردمند بود و دانا، و بسیار چیزها بدست آورد و خاصّیّت آن بشناخت. و در جمله حجر الصّواعق بدست آورد- و ذکر آن معروفست، و اکنون نیز هست. و بسیار ازین کندا و فال گویان و زجر، و کسانی که در شانه ی گوسفند نگرند، پیش چین گردآمدند درین روزگار. پس چون خبر کارزارها بشنید میان غز و ترک، ده تن ازان فال گویان و دانایان چین پیش ترک

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 81

فرستاد، و ازان سنگ حجر الصّواعق که به سودن آن باران آمدی پیش ترک فرستاد و او را نصیحت کرد تا از بهر سنگ کارزار نکند، و دیگر هدیه ها فرستادش. پس ترک ازان شاد گشت، و جماعتی ازان چینیان علم در شانه ی گوسفند نگریدن و فال و زجر بگرفتند. و ترک از برادرش بدان پاس داشت و پاسخ نیکو نوشت. و اندر میان ترکان ازین جنس بسیار گشتند، و ایشان را قام خواندندی. و چنین خواندم که هندوی شمن از فرزندان حام بن نوح بیامد، و ترکان را بت پرستی آموخت. همه برادران بپذیرفتند، مگر ترک، و بران منکر گشت. پس چون ترک بمرد، پسرانش از جهت پادشاهی درهم افتادند، و کینه ها درافتاد- چنانکه در کتاب اصل شرح دارد.

اخبار سقلاب سبط یافث نوشته چنین یافتم که دران تاریخ که یافث هنوز به بابل بود پیش پدر او را پسری زاد. و مادرش همان ساعت بمرد و سه روز کودک را هیچ شیر نبود. اتّفاق را سگی زاده بود، ازان شیر

سگ بدادندش، بخورد سخت خوش و بران سان آن کودک پرورده شد. چون بزرگ گشت، هم بر عادت سگ آمد، در مردم همی جست به هر سخن، و به دندان و چنگ مردم را همی خراشید. پس یافث او را هم از قرابت زنی داد و ازیشان پسری آمد، سقلاب نام نهادند. و آن سگ پرورده شده سپری شده، و سقلاب با جدّش سوی جیحون آمد. پس چون دیگر پسران جای گرفتند، سقلاب سوی روس آمد که آنجا مقام سازد. روس گفتا:" ایدر جایگاه تنگست." و کماری و خزر همچنان جواب دادند سخت. و حرب خاست میان ایشان. و سقلاب هزیمت پذیرفت و بدان جایگاه برسید که اکنون زمین سقلاب است.

گفت:" ایدر مقام کنم و ازیشان کینه به آسانی بجویم." و خانه ها بکندند زیر زمین اندر، که از صعبی سرما نتوانستند بر بالا بودن، و هم سرد بود. بفرمود تا بسیاری هیزم آوردند و سنگهای کلان. و آن سنگها به آتش بتافتندی و آب بران ریختندی تا از آنجا بخار برخاستی، و آن زیر زمینها گرم گشت، و به راحت افتادند- و اکنون به زمستان همچنین کنند. و آن زمین آباد گشت و بازرگانی پیشه گرفتند. و سیرت این جماعت اندر اخبار لهراسپ گفته شود.

اخبار کماری بن یافث و هم دران وقت که چین برفت، کماری نیز با وی برفت و از راه بگردید، اینجا که اکنون بلغار است آرام گرفت، و جایی ساخت، زمینی خوش و بیشه ها و کوه و صحرا. و او را پسران بودند، یکی بلغار نام، آنکه زمین بدو بازخوانند، و دیگر برطاس، و به هر جای آبادانی کردند. و برطاس بر کناره ی

مجمل التواریخ

و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 82

بلغار جداگانه جای گرفت. و روباه بود، نیکو و سمور و سنجاب و قاقم و از هر جنس. حیلتها ساختند به گرفتن ایشان و پوست آن به شهرها بردند به بازرگانی- و همان عادت بجای دارند. و آن کشور نیز آبادان گشت، و نسلشان بسیار شد- و اللّه أعلم.

تا روزگار افریدون که پسرش، تور، را به مشرق فرستاد با سام نریمان، تا آن پادشاهیها بر وی راست کرد. و ایشان نیز آرام یافتند. و ذکر آن اخبار خود گفته شود- إن شاء اللّه تعالی- به جایگاه. و چون تور آرام یافت، از وی زادشم بزاد؛ و از زادشم پشنگ آمد؛ و افراسیاب از پشنگ بزاد. و بر همه ترکستان و هندوان و روم غلبه کرد، و به چند دفعت زمین ایران. و ما چگونگی این حالها خود گوییم- بتوفیق اللّه تعالی.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 83

و بیشترین عوام سفله به غایت باشند.

و بربر و قبط هم از فرزندان وی بودند، و بدین زمینها آرام ساختند که به نام ایشان بازخوانند. و به روایتی دیگر حبش را پسر حام گویند، و به دیگر روایت نبیره. و زمین حبشه از وی و عشیرت و فرزندانش آباد گشت. و نوبه همچنین از فرزندان حبش آنجا تحویل کردند، و این کشورها را جمله نسب پادشاهان و فرود ایشان اغلب به حام بن نوح کنند. و روایت است که از عهد فرود آمدن آدم علیه السّلام به سرندیب و مقام او بدان جایگاه و کوه بسیاری از فرزندان او بماندند که به هندوستان مقام داشتند، و به وقت طوفان بقیّتی ازیشان مانده بودند.

و این ذکر در قصّه ی ملوک عجم گفته شود، از حکایت برهمنان هندوان، اگرچه مقالتها و گفتار کفر ایشان اعتماد کمتر توان کرد. و به دیگر روایت خود اینست، و محقّقتر شمرند که اصل و نسب هندوان جمله از فرزندان حام است، و عمارت آن کشور بعد از طوفان بود- و چگونگی خدای داند جلّ و علا. و ما اخبار هندوان به جایگاه خویش گوییم، آنچه معیّن است اندر قصص ملوک. امّا کتابی دیدم قدیم ازان هندوان که ابو صالح بن شعیب بن جامع از زبان هندوی به تازی ترجمه کرده

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 84

بود، و ابو الحسن علی بن محمّد الجیلی* خازن دار الکتب جرجان در سنه ی سبع عشر و اربع مایه آن را به پارسی کرده بود، از بهر سپهبدی ازان دیلمان، و کتاب به خط ناقل بود بدین تاریخ. و چنانکه عادت حکمت هندوانست سخنها بر

زبان ددگان و مرغان گفتن بر سان کلیله و دمنه اندرین کتاب بسیار آورده است. و من اصل پادشاهان و قصّه ی مختصر اندر آوردم و نقل کردم، زیرا که هیچ جای دیگر نیست- و اللّه أعلم.

حدیث نط* و مید به حکم آنکه اوّل کتاب این ذکر بود هم بران سان ابتدا بدین فصل کردم. و گوید دو گروه بودند به زمین سند و رودی که آن را پهن خوانند، یکی را مید خواندندی و یکی را نط، از فرزندان حام، و اکنون به لفظ عرب اندر هندوان را نط خوانند. پس چنان روایتست که میدیان بر نطیان غلبه داشتندی و همی رنجانیدندی، تا ازان جایگاه تحویل کردند و به رود پهن اندر برفتند. و ازان روی جایگاهی مقام گرفتند. و ایشان ملّاحی دانستند، و در آب بیامدندی به تاختن میدیان. و ایشان خداوندان گوسفندان بودند، تا کار چنان گشت که نطیان ایشان را زبون کردند. و بسیاری کشتن و غارت بود، و میدیان مسخّر نط شدند. پس به نصیحت مهتری ازان نط ایشان را گفت:" روزگار چنین نماند، یکچندی بر ما بود ازیشان، و اکنون از ما بر ایشانست. صواب آنست که با ایشان صلح کنیم، و به اتّفاق از ما و ایشان چند مرد سوی ملک دجوشن بن دهرات رویم و از وی درخواهیم تا این زمین ما را پادشاهی فرستد، تا ما و ایشان در فرمان وی باشیم، و عاقبت نیکو گردد." مردمان گفتند:" هرچه تو رأی بینی." بعد بسیاری مناظره ها و حکایات حکمت، این کار تمام کردند. و ملک دجوشن آن ولایات به خواهرش داد. دسل بنت دهرات، و او را به جندرت

داده بود، ملکی بزرگ. پس بیامد، و این زمین بگرفتند و شهرها ساختند- و شرح آن و فرزانگی دسل در کتاب گفته است. پس دران کشور هیچ دانا و برهمن نیافت بدان بزرگواری و پرنعمتی جایی. پیش برادر نامه یی دراز نوشت بدین سبب، و دجوشن سی هزار مرد برهمن از همه ی زمین هندوان بخواست، و با همه رخت و پیوستگان به خواهر فرستاد- و ذکر مناظره های برهمنان و مثلها گفته است بسیاری- تا ولایت سند آباد گشت، و صفت نهاد ولایت و جویها را و عجایب ذکر کرده، و بنای شهرها. و دار الملک را شهری کرد، نام او عسقلند، و گوشه ی آن ولایت نطیان را داد، و مهتری بنای کرد، نام او جودرت. و میدیان را

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 85

همچنین جایگاهی بداد. و بیست و اند سال اندرین پادشاهی بماند تا ملک از بهارتان برفت- چنانکه گفته شود بعد ازین، إن شاء اللّه تعالی.

ذکر پادشاهی بهارتان و فانمین چنین روایت کند که فور، ملک الملوک هندوان، از فرزندان مهراجان بود که در عهد ضحّاک و افریدون بودند، از نسل حام. و فور چون بمرد او را دو پسر بود، یکی را نام دهرات و دیگر را فان. و دهرات نابینا بود و فان کودک. پس ازین سبب از هر گوشه یی دشمنان سر برآوردند، و هرکسی طرفی قرار گرفت. پس دهرات چون فان بزرگ گشت او را پیش خواند و بسیاری پندها داد و گفت:" کار این پادشاهی دریاب و ضایع مکن، تا نام پدران ما زنده گردد و ما را بد نگویند که ناشایسته آمدند." و فان به فرمان برادر

و نصیحتهای او سپاه بساخت و بیرون رفت. و همه ی کشور هندوستان را طواف کرد و بسیاری کارها رفت تا پادشاهی مستخلص کرد، و دشمنان برداشت و سوی برادر بازگشت، و باستاد بپای. و آفرین کرد و گفتا:" هرچه ملک فرمود کردم." دهرات برخاست و برادر را در کنار گرفت و بر تخت نشاند و گفت:" کار مردان کردی، و بیغاره از ما دور گشت. اکنون این پادشاهی ترا سزد، که من پیر گشتم و بینایی نیست، و ترا بهره بیشتر اندر مملکت." فان گفت:" هرگز مباد که من بر ملک برتری جویم، و ترا چون بنده ام ایستاده به فرمان. و اگر ملک چنین سخن گوید و فرماید خویشتن بسوزم یا در جهان آواره شوم." و انگشتری در انگشت دهرات کرد و تاج بر سرش نهاد. دهرات گفتا:" یک ره که چنین میگویی فرمان تراست." و یک نیمه از پادشاهی برادر را داد، فان، و خود به پادشاهی و داد گستردن پرداخت.

و دهرات را صد پسر بودند، و یکی دختر از یک مادر، نام او قندهار. و مهترین پسر را دجوشن نام بود، و دختر را دسل- آنکه ذکر ایشان گفته شد. و این تخمه را بهارت خوانند، و دیگران را فانمین. و ایشان پنج برادر بودند از فرزندان فان، و مهتر ایشان چهتل بود و دیگر بهمسین و سه دیگر اجن و چهارم شهدیب و پنجم نول؛ و هر یکی ازین برادران به هنری موصوف بوده اند.

و چنان بود حدیث فان که او شکار دوست بود عظیم، و همه شب گردیدی به شکار جستن. پس گوید جماعتی از برهمنان هندوان و زاهدان بر کوهی مقام

داشتند.

و یکی مرد زاهد مستجاب الدّعوه ازیشان روزی دو آهو را دید که با هم جفت گشتند. زاهد را شهوت غلبه کرد و اندیشید که اگر کام دل براند رسوا گردد. پس

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 86

دعا کرد تا خدای تعالی وی را آهو گرداند و جفت گیرد و باز مردم شود تا رازش پوشیده ماند. و همچنین ببود. زاهد آهو گشت و یکی آهوی ماده به چنگ آورد به شب اندر و با وی همی شورید. قضا را فان در آنساعت آنجا رسید، تاریک بود، بر بانگ آهو و شورش آهو را دید که با هم جفت گشتند، و یکی ازان دو آهو زاهد مستجاب الدّعوه بود. فان تیری بینداخت. و دران وقت زاهد برنشسته بود، تیر بر شکمش رسید و بیفتاد، و بر صورت خود بازگشت و در خون همی غلتید. گفت:

" یا ربّ، آن کس که شهوت بر من ببرید، تو او را به وقت شهوت مرگ ده." فان فراز رسید، آن حال دید، خیره گشت و سخن پرسید. زاهد قصّه بگفت و جان همی کند. فان گفتا:" من ندانستم، و حلالی خواست." زاهد گفت:" حلال کردم، و لیکن رفت بدان دعا که کردم." این بگفت و زاهد بمرد. پس فان غمی گشت سخت، که او را دو زن بودند سخت نیکو، ملکزاده. نام یکی فوندر و دیگر ماذر. پس پیش ملک دهرات رفت و این قصّه بگفت. دهرات غمی گشت. فان گفت:" مرا اکنون مژه ی زندگانی برفت، و پادشاهی فگار، که مراد دل ازان نیابم. به کوه زاهدان روم به پرستش، تا آن جهان را ساخته باشم، که ازین جهان

اومید برخاست. دهرات درماند و هیچ نتوانست گفتن. و فان همه مملکت بماند و به کوه رفت. زنانش گفتند:" ما با تو بیاییم هرکجا باشی." و همچنان کردند. روزگاری برآمد و فان اندر پرستش خدای تعالی کار به درجه یی بزرگ رسانید، و زنانش همچنان مستجاب الدّعوه شدند. پس آخر کار چنانکه گفته است نقل میباید کرد- اگرچه نامعقولست، و این عهده بر ما لازم نیست- گوید فان خفته بود به وقت آفتاب فروشدن. زنش، ماذر، فوندر را گفت:" بیدارش کن، تا چیزی بخورد."- و ایشان بدان وقت چیزی خوردندی، و اگر آفتاب فروشدی تا روز دیگر همان وقت نشایستی هیچ خوردن- فوندر گفت:

" من آفتاب را بدارم، تا فان بیدار شود." و جامه از ساق خود برگرفت و آفتاب همی پایید تا فان بیدار گشت و چیزی بخورد. پس ساق بپوشید. آفتاب غایب گشت و ستاره پیدا شد، چنانکه دو ساعت از شب گذشته باشد. فان گفت:" این چه حالست؟" فوندر قصّه او را بازگفت. فان گفت:" مرا چه نصیب ازین زندگانی ایشان، که آفتاب به دیدارشان مقام کند؟ من خود را بازدارم از بهر زندگانی." پس بفرمود تا جایگاه سوختن بساختند، و هرچه با وی بود برهمنان را داد. و زنان را گفت:" باید که هیچ مرد بر شما کامگار نباشد و نگردد." و آهنگ فوندر کرد. چون

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 87

به وقت کار راندن شهوت رسید جان از وی جدا گشت، و او را بسوختند.

و این فرزندان فان که ذکر کردیم چهتل و اجن و بهمسین از فوندر بودند. و شهدیب و نول، به یکی شکم از ماذر بزادند. و اندر

ذکر ایشان چیزی گوید که پس از فان به روزگار دراز زادند و ساکنان هوا با ایشان جمع شدند، از تمنّای ایشان اندر غلبه ی شهوت جنسی، طرفه و هم از نامعقولات. درین وضع حکمتی اندیشیده اند- و اللّه أعلم. و درست آنست که درین وقت این کودکان خرد بودند، و هر یکی را زاهدی بپرورد و دانش آموخت. و فان را پسری دیگر بود فن بن فان پیش دهرات.

پس این زاهدان گفتند:" پسران را پیش عمّ بریم، ملک دهرات." و هر برهمنی بران کودکی که پرورده بود دعا کرد به چیزی که آن کودک درخواستی. پس چهتل ملکتی پاینده و دستوری قوی خواست؛ و بهمسین قوّت و هیبت؛ و اجن تیرانداختن به غایت؛ و نول مبارزی و سواری، چنانکه کس او را نایستد؛ و شهدیب خردمند بود و هرگز سخن نگفتی تا نپرسیدند، او علم نجوم خواست، و اسرار دانستن. و ایشان هر پنج درین هنرها یگانه شدند- و به جایگاه خویش نموده آید- تا پادشاهی بعد از بهارتان با ایشان رسید. و این برادران را فانمین خوانده اند. پس برهمنان ایشان را با مادران ایشان پیش ملک دهرات آوردند. و سخت شاد گشت و به کوشک و ایوان پدرشان فرود آورد، و از فرزندان خویش گرامیتر داشت. پس جمله ی پادشاهان هندوان و فرزانگان را بخواند. و نیمی از پادشاهی برادرزادگان را داد و چهتل را مهتر کرد، و دیگر نیمه فرزندان خویش را، و دجوشن را بر همه پادشاه و مهتر گردانید. و بسیاری نصیحت و پندها یاد کرد، و حکایتها و امثال بر داد و عدل جستن و موافقت با یکدیگر. و مردمان چهتل را

دوستر داشتندی از عقل و شایستگی. و دجوشن بر وی حسد کردی، و حیلت اندیشید به هلاک او، تا به دستوری چهتل اندر پادشاهی او اندر جایی بزرگوار بساخت، خویش را و پیوستگان را. و چهتل و برادرانش را کوشکی فرمود کردن. و فن بن فان را بدین حیلت بپای کرد تا میان دیوارها تهی ساختند، و چوب بسیار دران بکار بردند. و موکّل بپای کرد که چون چهتل آنجا فرود آید با برادران اندرون چوبها به نفط بیالایند و به شب آتش اندر زنند. و چون تمام گشت اتّفاق چهتل از عمّ خود دستوری خواست که به پادشاهی خویش رود. دهرات او را پندها داد و گفت:" نگر تا سر از طاعت دجوشن بیرون نیاوری که او مهتر است بر شما. و از وی نیز ایمن مباش، که بر تو حسد کند. و بر

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 88

حذر باش." چهتل گفتا:" فرمانبردارم." و عمّ را بدرود کرد. پس به وقت رفتن چهتل دجوشن گفت:" ای برادرم، خواهم که بدانجای روی که ساخته ام از بهر تو، و همه عمارتها بنگری که ساخته ام، و به کوشک خویش فرود آیی." چهتل گفت:

" فرمانبردارم." و برفتند برادران و مادران جمله. پس چنین روایت است که ایشان را عمّی دیگر بود، بهمیس نام. دلش بریشان بسوخت، و کس بفرستاد و فرمود تا دران کوشک ایشان سربی کردند، و راه ساختند که بتوان رفتن. و ایشان را از حیلت دجوشن آگاه کرد و گفت:" چون آتش بر فروزند شما بدان راه بیرون شوید." و همچنان کردند و بدان آتش موکّل، که این کار کرد، هم بسوخت،

و دو زن با پنج کس دیگر، که پیش چهتل آمده بودند به چیزی خواستن، ایشان نیز بسوختند. و مردمان شهر گریان شدند بر چهتل. و ازان پنج گانه و از زنان اثری که پیدا بود هیچ شکّی نکردند که چهتل و برادران و مادرانند. و این خبر به دجوشن رسید، شاد گشت و پادشاهی جمله به دست گرفت، و دهرات از دنیا رفته بود. پس چهتل با ماذر و برادران هفت تن، جمله سوی بیابان بیرون برفتند. و بسیار کارها پیش آمدشان تا به برهمن رسیدند و باز بدرود ملک بپیوستند. و دختر او، دود نام، به تیرانداختن اجن بر چشم آن ماهی زرین که بر سر مناره ساخته بود، زن ایشان گشت. و به زن ازان هر پنج برادر بود، و شرحی طرفه گوید. و ازان پس به دیگر کشور افتادن، و هرکسی برحسب هنر خویش کارها کردند- که آن را شرح درازست- با دیوان، به هر جایگاه تا پادشاه گشتند. بعد سالها و کارهای بسیار حرب افتاد. و دجوشن دامادش، جندرت، بخواند از سند و با هر صد برادر روی به حرب نهاد. و هرچند چهتل پیغام فرستاد که آنچه او را دهرات ملک داده بود، چهار یک یا پنج یک ولایت دهد، هیچ خورسند نگشت، تا آخر کار همه کشته شدند. و دجوشن را چهتل به نبرد بکشت، و هیچ کس نماند ازیشان. و چون خبر به دسل، بنت دهرات، رسید بسیاری نوحه کرد و پس خویشتن را بسوخت. و روزگار دولت بهارتان سپری گشت.

پس چنان گویند که دران وقت که دجوشن فکنده بود برادران، مادرشان، قندهار، بریشان زاری همی کرد. مردی برهمن بیامد و

او را پند داد به خرسندی. نپذیرفت، هرچند گفت. زاهد گفت:" خدای ترا رسوا کناد که همی پند ننیوشی سخن من." و برفت. روزی دو سه برآمد. این زن خیره شد از نوحه و ناخوردن، و بی خویش ببود.

همچنان زاری همی کرد. قضا را به شب اندر چیزی بر سان خوردنی پیدا گشت،

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 89

برابر قندهار بر هوا برفت. قندهار دست دراز کرد که آن را بگیرد. نرسید بران، بی طاقت شده بود و مهر برخاسته بود. پسری را بیاورد و بر سینه ی وی بایستاد. هم بران نرسید، و نزدیک همی نمود. پس همچنان پسران را بر هم می نهاد تا هر صد پسر را بر یکدیگر انبار کرد، و آن چیز بالاتر همی شد و همی نمود. اتّفاق ایزدی چنان بود که برهمن آنجا فراز رسید. گفت:" تو آنی که پند من نپذیرفتی، و اکنون چنین همی کنی." قندهار گفت:" راست گفتی. دعای تو بر ما مستجاب گشت و پرده دریده شد.

طمع قوت مرا بدین کار آورد." پس فرود آمد و برهمن چیزی دادش تا بخورد و دیگر روز فرزندان به رسم هندوان بسوخت و آرام گرفت- و اللّه أعلم.

پادشاهی فانمین پس چهتل به پادشاهی بنشست، و همه هندوستان فرمانبرادر شدند. و پس جندرت سجواره زینهار خواست. چهتل او را امان داد، و کشورش به وی بازگذاشت. و ازان پس گرد پادشاهی بگردید و عدل کرد میان رعیّت بر سان پدران، و بر آخر برادران را بخواند. گفت:" کار عالم را هیچ بقا نیست. من عزم کردم که به کوه زاهدان روم و خداپرستی کنم. شما پادشاهی بدارید بر سان پدران و چنانکه من

داشتم." برادران گفتند:" آنچه تو می جویی ما را نیز همان آرزوست." پس فارک، پسر اجن را، به پادشاهی بنشاندند. و هر پنج برادر با هم برفتند به کوه برهمنان، و آنجا به تعبّد بایستادند تا آخر عمر. پس فارک بر سان عم پادشاهی کرد سی سال. از بعد او پسرش، اجیح، بنشست، مردی با سیاست و عدل بود، بیست سال پادشاهی کرد. چون وی سپری گشت، پسرش، شهدانیق، پادشاه شد مدّت بیست و پنج سال. پس سفسانیق داد و عدل بگسترد، مردی نیکوکار و خوش خوی، و مدّت بیست و چهار سال پادشاهی کرد. از بعد او پسرش، یسرا، پنجاه سال پادشاهی کرد. و مردمان از وی سیر شدند، و خلل به ملک اندرآمد، تا بمرد.

پس برادرش، قویاهورط بن سفسانیق، پادشاه گشت و سیرت بد پیش آورد، و دست از عادت پدران بازداشت. و ملک از دست فانمین برفت و در پادشاهی پانزده سال بماند برین سان، تا کشته شد- و اللّه أعلم.

حدیث رفتن ملک از فرزندان فان و حدیث برهمین و شدن دولت از فانمین سبب بیدادی بود، و همه ی دولت که سست گردد، به آخر بیدادگر شوند. و روزی گاوی ازان برهمنی بیاوردند که بکشند. بعد از آنکه ملک را پندها گفت، فرمود که او را نیز بکشند. ننیوشیدند. برهمن گفت:" من اندر کتابها خوانده ام که دولت فانمین را

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 90

آن گاه زوال بود که برهمنی را از بهر گاوی بکشند. مرا مکشید." ننیوشیدند. و گاو و برهمن کشته شدند. پس این برهمن را پسری بود نام او برهمین، مردی با قوّت و عظیم خلقت، و بر کوهی مقام

داشتی. چون از کار پدر بدانست، برخاست تنها، گفتا:" بروم و پادشاهی از فانمین بستانم، که ایشان گاو و برهمن کشتند. و سخن حکیمان دروغ نباشد، و وقت زایل شدن ملکت ایشانست." مردم همه بر وی همی خندیدند، و غوغا بر وی جمع شد، و شهر بگرفت و کارش همی فزود روزبه روز، تا با سپاهی بسیار برفت و شهرها همی گرفت تا به شهر هتتابو* رسید، دار الملک. و قویاهورط بیرون آمد به حرب، و کشته شد. و برهمین پادشاهی بگرفت. و هرکجا از نسب فانمین کسی را بیافت بکشت، مگر کسی که نژاد پنهان کردند، و به قصّابی و نان پختن، و چنین کارها مشغول شدند. و برهمین همه هندوستان بگرفت.

و گویند دختر نول بن فان پیش وی رفت و پندها دادش تا دست از کشتن فرزندان فانمین بداشت. و به زندان اندر همی کرد تا بسیاری جمع شدند. و برای جستن وزیر بسیار سعی کرد تا پیدا کرد. پس حکم کرد که کس ایشان را زن ندهد و ازیشان نخواهند و نیامیزند، و بدین کار در پادشاهی بانگ کردند. و کار ایشان بدان رسید که رامشگری پیشه گرفتند. و این رودزنان هندوان گفته اند که ازان نسب اند- و اللّه أعلم.

حدیث سوناغ گویند که برهمین از کشتن چندان مردم پشیمانی خورد. گفت:

" خدای پرستیدن بر سر کوه به مردم کشتن بدل کردم." پس روزی برهمنی نام وی خاسف بیامد، و او را پندها داد. برهمین گفتا:" همچنین است، و من خود پشیمانم.

اکنون این پادشاهی ترا دادم." خاسف گفتا:" نه کار منست." برهمین گفتا:" تو از من بپذیر، و کسی را بران گمار از دست خویش." پس خدمت کننده یی

بود، نام او سوناغ، خاسف وی را به پادشاهی بنشاند، و برهمین به جایگاه تعبّد خویش باز رفت.

و این سوناغ داد و عدل بگسترد و سیرت نیکو گرفت، و بماند پادشاهی در تخمه ی وی تا پانزده کس بنشستند. پس بیدادگر شدند، و پادشاهی ازیشان برفت. و این در عهد گشتاسپ بود، پادشاه عجم. و بهمن، به زندگانی گشتاسپ، گوید سپاه برد به هندوستان، و بهری بگرفت. و از دیگر جایها هرکسی گوشه یی بگرفتند، و ازان نژاد نیز کس را ملکت نبود. و بهمن میان حدّ هندوان و ترک شهری

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 91

بنا کرد و قندابیل نام کرد. و دیگر جایی که آن را بدهه* خواندندی، شهری بنا کرد و بهمن آباد نام نهاد؛ و به روایتی گفته اند منصوره است- و اللّه أعلم. و درین وقت به ایران بازگشت که خبر مرگ گشتاسپ رسید و پادشاهی بگرفت. و این روایت اندرین کتاب یافتم، و هیچ جای دیگر نخوانده ام. و مادر بهمن، گوید از ترکان بوده است- و اللّه أعلم.

حدیث ملک کشمیر و هال چنین گویند که هال از فرزندان سجواره بود، پسر جندرت، دخترزاده ی دهرات ملک، و به زمین هندوستان ملکت یافت، آنجایگاه که جندرت و دسل و ایشان کرده بودند. و سخت بزرگ گشت، و جایهای نیکو ساخت و شهرها. و بدان زمین جامه های نیکو یافتندی و بیرون نتوانستندی برد، مگر با نشان ملک که بر آنجا بودی. و رقم آن بودی که پای خویش به زعفران آلوده بران جامه نهادی. پس چنان افتاد که ازان جامه زن ملک کشمیر بخرید و بدوخت. چون پیش ملک اندر رفت نشان پای

دید، بران رشکش آمد. گفت:" این چیست و از کجا آوردی؟" زن گفت:" از فلان بازرگان خریدم." ملک او را بخواند و از ان حال باز پرسید. بازرگان گفت:" نشان پای ملک هال است." سوگند خورد که برود و پای او ببرد. وزیر گفتا:" آنجایگاه زمین برهمنان است، نتوان بر وی پیروزی یافتن." نشنید و با سپاه برفت. پس ازین کار هال فروماند، و برهمنان را پیغام فرستاد که:" از من چیزی همی خواهد از اندام من، و آن را دشوار توان کرد." برهمنان دعا کردند و فرمودند که:" پیلی از گل بسازید و پیش حرب بدارید." هال همچنان کرد و ازان پیل آتشی همی جست، و سپاه کشمیر که با سپهبد پیش آمده بودند بسیاری بسوختند، و آخر ملک کشمیر به صلح فراز آمد از ضرورت. و هال را بسیار هدیه ها فرستاد، و صورتی بکردند از موم. ملک کشمیر پای آن ببرید، گفت:" سوگند راست کردم." و بازگشت به راه دریا. گفتند که:" آب غلبه دارد." نشنید و بر ساحل بیامد. هر منزلی آب کمتر گشت چند فرسنگ از عرض، و ملک کشمیر آنجایگاه عمارتها کرد و دیه ها. و دریا را به زبان هندوی ساوندر خوانند، و آنجا را ساوندی نام نهادند. و هم بران سان بماند و به بسیار جایها بتکده کرد و شهرهای خوب تا از دشمنی خبر آمدش به کشمیر. پس سوی ولایت بازگشت و دشمن را غلبه کرد، و پادشاهی بماند اندر فرزندانش، و همه هندوان به طاعت وی بودند. و زمین سند را سه ملک بودند، تا آخر کشور هندوان بر ملک قفند قرار گرفت. بعد ازان که به مردی غلبه کرد ایشان

مجمل

التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 92

را، و برهمنی او را دعا کرده بود که جمله ی پادشاهی او را گردد- و السّلام.

حدیث ملک قفند این قفند نه از هندوان بود، و لیکن از نیکو سیرتی و دادگری همه او را فرمانبردار شدند. و خطبه های نیکو کرد در کشور هندوان و ایشان را بستود و امید داد به نیکویها، و همچنان کرد. و آنست که بعد اسکندر رومی بود و آن خوابها دید، و از برهمن تعبیر جست، و صلح خواست از اسکندر، و دختر و طبیب دراز و فیلسوف و کوزابری به اسکندر فرستاد. و در شاهنامه نام او کید هندو گفته است، و آن قصّه خود در روزگار سکندر گفته شود. پس چون خبر بهمن به هندوان رسید، قفند کسی را به سامید فرستاد، برادرش، تا به زمین منصوره رود، و مهره ی پارسی را بیرون کند ازان جایها که بهمن فراز گرفته بود، و بجای آتشکده بتخانه سازد. سامید، ملک هندوستان، هال را بخواند، و با سپاه سوی مهره ی پارسی رفتند و حرب کردند تا هزیمت رفت اندر شهر. و مدّت سه سال مهره در حصار بماند. چون به هیچ روی پیروزی نبود، سربی فرمود کندن، و جایی که آن را قیاطسه خوانند بیرون آوردند. پس بفرمود تا بر بام حصار چوبها به زمین فروبردند و سلاح اندران پوشیدند و ترک بر سر آن نهادند، بر سان ایستادگان همی نمود. و خود با جمله سپاه بدان راه برفت زیر زمین و سوی ترکان شد. و پادشاه وقت او را جایی داد و هم دران کشور بماند تا آخر. و بعد چند روز کلاغان

بر سر ترکها همی نشستند. سپاه سامید گفتند:" این چه توان بود؟" و پس دانسته شد. در باز گشادند و مردمان شهر از رفتن مهره ی فارسی خبر دادند. و از پس چند سال سامید با پیروزی سوی کشور خود بازگردید. و بعد ازین کار اسکندر به هندوستان آمد.

ذکر فرزندان قفند از پس قفند پسرش، آیند*، به پادشاهی بنشست و ولایت سند به چهار قسمت کرد. ملکی را به عسقلند و بنه* بنشاند و دیگری را به ولایت زور و آنچه متّصلست بدان، و سدیگر ولایت سامید ملکی دیگر را داد، و چهارم زمین هندوستان و ندهه* و لوهانه جداگانه دیگری را سپرد. و این از پس هال بود.

چون روزگار آبند سپری شد پسرش، راسل، پادشاه گشت، و مدّتی بماند تا یکی مرد به وی برخاست و او را از پادشاهی بیرون کرد. و راسل به ناحیت جنوب آمد، و آنجا مقام گرفت. و او را دو پسر بود، یکی را نام روال و دیگر برقمایص خرد بود- و اللّه أعلم.

حدیث روال و برقمایص چون راسل بمرد، روال، مهتر پسرش، پادشاهی

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 93

بگرفت. و چنان بود که دختری بود از فرزندان ملوک، با عقل و خردمند. و دانایان چنان حکم کردند که هرکس که این دختر زن او باشد بر چهار اقلیم پادشاه گردد. و همه ی ملوک و مهتران هندوان خود را بر دختر عرض کردند. کس را نپسندید مگر برقمایص را، و او سخت نیکو روی بود. چون برقمایص او را بیاورد، برادرش گفت:" چون ترا پسندید مرا پسندیده است." و کنیزک را بستد. برقمایص با خویشتن گفت:" این کنیزک

مرا به دانش برگزید و به از دانش هیچ کار نیست." و تن در آموختن داد. و خاست و نشست او با فرزانگان و برهمنان بود، تا چنان گشت که او را همتا نبود. پس آن متغلّب که پدر ایشان را بیرون کرده بود، چون خبر کنیزک بشنید، گفتا:" ایشان بدان جایگاهند که چنین توانند کردن." و سپاه آورد، و روال را هزیمت کرد. پس با برادران و مهتران جمله بر کوهی رفتند که آنجایگاه قلعه یی استوار ساخته بود، و راهبانان بر سر کوه بنشاند و ایمن گشت. پس چنان افتاد که این دشمن کوه را به حیلت بستد و قلعه را حصار گرفت، و نزدیک رسانید به ستدن.

پس روال کس فرستاد و از ملک صلح خواست. ملک گفتا:" این کنیزک را به من فرست، و هر مهتری دختری بفرستد تا من بر سالاران خویش بخشم. و ازان پس باز گردم." روال فروماند. و او را دستوری بود به هر دو چشم کور، نام او سفر. گفتا:

" چه بینی اندرین کار." وزیر گفت:" آن به که زنان بدهی و جان با تو بماند. پس تدبیر دشمن توان کرد. چون جان برفت، فرزند و زن و خواسته به چه کار آید؟" و دل برین بنهادند. اتّفاق را برقمایص اندرآمد و آفرین کرد. پس گفت:" من هم ازان پدرم که ملک می باشد. اگر از رأی خویش مرا آگاه کند، باشد که مرا تدبیری باشد دران، و به کودکی من نباید نگرید." پس ایشان او را آگاه کردند ازین سخنها. برقمایص گفتا:" صواب آن می بینم که من جان خویش فدای ملک کنم. بفرمای تا مرا بیارایند.

بر سان زنان

و همه مهتران را بفرمای تا پسران را همچنین بر سان کنیزکان بیارایند.

و ما هر یکی کاردی به زیر موی پنهان کنیم. و ما را بفرست و یکی بوق زن را پنهان کن. چون ما را پیش ملک برند، مرا گویند این آن کنیزکست. ملک مرا از بهر خود بازدارد و دیگران را به مهتران بخشد. پس چون ملک خواهد که با من خلوت سازد بدان کارد اشکمش بدرم، و بفرمایم تا بوق زن بدمد. مهترزادگان چون آواز شنوند، دانند که من کار کردم؛ ایشان نیز همچنان کنند، و همه مهتران سپاه دشمن کشته شوند. و تو ساخته باش با سپاه، که چون خروش بوق شنوی بیرون آی تا سپاه

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 94

دشمنان را سپری کنیم." روال شاد گشت بدین سخن. و همچنان بکردند. و راست آمد، و ازان دشمن سواری نرست، و همه را بکشتند و از کوه بیفتادند. و کار روال بزرگ گشت. پس روزی روال دستور را گفت:" تدبیری نیکو ساخت برقمایص، و بزرگ نصیحتی بجا آورد." سفر گفتا:" چنین است، نیکو برآمد. و لیکن من ایدر چیزی همی بینم." گفتا:" چیست؟" سفر گفت:" آن مرد که چونین تدبیر داند کرد و دشمنی بدان صعبی هلاک کردن داند، بر وی ایمن نتوان بود، و جز هلاک کردنش درمان نباشد." روال گفت:" مرا دل ندهد که او را بد کنم." سفر گفت:" پس مردمان از وی ببر و دستش کوتاه گردان، تا هیچ نتواند کردن." روال همچنان بکرد. و برقمایص دانست که این کار دستور است. و او را وزیری بود دانا ازان پدرش، بر وی سگالش کرد که خود

را دیوانه سازد. و با هم میعاد نهادند که بیرون شهر، به شب اندر، به یک خانه جمع شوند و با هم تدبیر سازند. پس برقمایص جامه بر خود بدرید و به بازار برآمد، بر سان دیوانگان. و این خبر به برادرش رفت، سفر را بخواند و گفت:" شغل برقمایص خدای تعالی از ما برگرفت که دیوانه گشت. نیک بود که او را بد نفرمودیم." سفر گفتا:" مرا با برادر تو هیچ دشمنی نیست، بل صلاح تو را گفتم. و این دیوانگی نیست، که زیرکی تمام است که درین زمانه به دانش او مرد نیست. و اگر خواهی که ترا حقیقت شود کسی را فراز کن تا بنگرد." و همچنان کردند. پس برقمایص چون شب درآمد به صحرا دست و روی بشست و نماز میکرد. جاسوس بر درختی بود، بجنبید، سایه ی او به مهتاب اندر. چون برقمایص بدید دیگر باره جامه بر خود پاره کرد، و پای برهنه دویدن گرفت خروشان. جاسوس بازآمد و ملک را بگفت، دستور گفت:" وی را بدیده باشد." و برین چندی برآمد.

پس شبی برقمایص و دستورش در بتخانه خفته بودند. برقمایص از خواب بیدار گشت و گفت:" در خواب دیدم که بر آسمان شدم، و ماه را روشنایی برفت. من آن را نعلین کردم و به زیر آمدم و آب چهار دریا بازخوردم." وزیرش گفت:" زود باشد که پادشاه جهان گردی." و برقمایص دیگر باره سر در خواب کرد. وزیرش برخاست و عصایی به همه قوّت بر ساقش زد. برقمایص بجست و خواست که او را بکشد. وزیر گفت که:" صبر کن، که من از بهر کاری کردم تا فردا.

برقمایص را از درد خواب نبود." چون روز گشت، دستور گفت:" از بهر آن کردم تا خوابی دیگر نبینی و نخسبی و آن خواب را باطل نکنی." پس روزی، گرما هنگام، پای برهنه در شهر

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 95

همی گردید، به در سرای ملک رسید. کس را نیافت که منعی کند. اندرون رفت.

برادرش، روال، و کنیزکی بر تخت نشسته بودند و نیشکر همی خوردند. چون او را بدید، گفت:" حاجبان بر در این سرای نبوده اند که این مسکین ایدر یارست آمدن؟" دلش بر وی بسوخت. پس ازان پاره یی نیشکر او را داد، بستد و ازان پوست که افتاده بود برگرفت، و بدان همی خراشید، یعنی که همی پاک کنم. ملک چنین پندارست که پاک کرده می خواهد. کنیزک را گفت و بدندان همی خراشید. روال گفت:

" این کارد وی را ده تا پاک کند." کنیزک برخاست و کارد برقمایص را داد، و بدان نیشکر پاک می کرد و از پنهان می نگریست. چون ملک غافل شد از وی، برقمایص بجست و کارد بر ناف ملک زد و تا سینه ی او برشکافت. و بعد ازان پایش بگرفت و از تختش به زیر کشید، و همان ساعت وزیر را بخواند و مردمان را، و به پادشاهی بنشست. و مردمان آفرین کردند، و پس ملک را بسوختند. و کنیزک را بازگرفت و بزن کرد، و همه کارها استقامت یافت. پس سفر وزیر را بخواند و گفت:" دانم که همه تدبیرها تو کردی برادرم را در کار من. امّا بر تو اعتراض و عیب نیست، و لیکن خدای چنین خواست که این پادشاهی مرا باشد. اکنون همان تدبیر مملکت همی کن چنانکه

برادرم را." سفر گفتا:" راست می گویی. همه من گفتم، امّا نه آن را که مرا با تو دشمنی بود. امّا نصیحت برادرت را جستم و صلاح او را. و اکنون نیّت کرده ام که خود را بسوزم. از من چنین کار نیاید، چنانکه به زندگانی با وی بودم به مرگ هم با وی باشم." برقمایص گفت:" اکنون خواهم که مرا کتابی سازی اندر کار پادشاهی و سیاست و عدل." گفتا:" فرمانبردارم." و سفر کتابی ساخت که آن را ادب الملوک خوانند. و نسخت آن درین کتاب ترجمه کرده است که من اختصار را ننوشتم.

چون پرداخته شد، پیش برقمایص آورد و برخواند، و همه بزرگان خیره شدند و آفرین کردند. پس برفت و خود را بسوخت، و کار برقمایص بزرگ گشت اندر پادشاهی و آخرین پادشاهی که جمله ی هندوستان به فرمان او بود این برقمایص بوده است. چنانکه یافتیم، جمله ی اصول نقل کرده شد. و از روایات آنچه یافته شد بنوشتیم، ألعهده علی الرّاوی- و اللّه أعلم به.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 96

پادشاهی فراز گرفتند. و اندر تاریخ طبری خوانده ام که چون اسکندر از جهان بیرون رفت او را پسری ماند، نام او اسکندر روس*. پس ارسطو و فلاسفه ی یونانیان بر او جمع شدند تا او را به پادشاهی بنشانند. گفت:" نخواهم." و از میان مردم بیرون رفت و به کوهی مقام گرفت، به عبادت کردن خدای تعالی. و یونانیان خیره گشتند. پس یکی را از اهل بیت او بنشاندند، نام او ارغوش*، و به زبان رومی پادشاه را بطلمیوس خوانند؛ و اشتقاق آن از حرب گرفته اند. و اوّل این مرد بود که بر یونان و مصر و بهری از مغرب بطلمیوسی کرد.

و سیاقت برین جمله که نوشته شود از تاریخ حمزه چنین گفته است که این شرح از مردی رومی او را معلوم شد، دبیر و کتاب خوان، که فرّاش احمد بن عبد العزیز بن دلف* بود، او را به اسیری بیاورده بودند. و پسری بودش سخت عظیم دانا و منجّم، و او را در لشکر سلطان نمر گفتندی. پس هرچه پدرش از کتابهای خویش خواندی، او تفسیر همی کرد تا این قدر معلوم شد بدین تفصیل- و السّلام.

بطلمیوس بن ارنب- خلیفه بعد از اسکندر- چهل سال.

بطلمیوس بن ارغوش دوستدار پدر سی و هشت سال.

بطلمیوس صانع بیست و شش سال.

بطلمیوس محبّ الاب هفده سال.

بطلمیوس که نجوم نیکو دانست بیست و چهار سال.

بطلمیوس محبّ الام سی و پنج سال.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 97

بطلمیوس صانع دوّم بیست و نه سال.

بطلمیوس مخلص هفده سال.

بطلمیوس اسکندری ده سال.

بطلمیوس حیران* هشت سال.

بطلمیوس حدیدی هشت سال.

بطلمیوس گربز سی سال.

قلوبطریا بنت مخه بیست و دو سال.

جملت سیزده تن بودند، و پادشاهی کردند

سیصد و چهار سال.

از جمله ی این جماعت بطلمیوس محبّ الابان* بوده است که بنی اسراییل را مدّتی برده کرد و از فلسطین به جانب یونان برد. و پس ازان رها کرد و آلات زرّین داد، تا بر آسمانه ی بیت المقدّس بیاویزند. و در روزگار او ملک شام انطیاخوس بود؛ و شهر انطاکیه وی کرد، و آن شهر بدو بازخوانند. و این بطلمیوس به کارزار او رفت و او را بشکست.

و صانع آن بود که عزم کرد به کارزار انطیاخوس. بعد ازان خبر مرگ او بشنید. ملکت شام اضافت کرد، و مستولی شد بر شامیان.

و محبّ الام در عهد او اسکندر روس*، پسر انطاخوس، عزم کرد که ملکت شام او را بازگیرد. یونانیان او را بکشتند. و دیماطرنوس پادشاهی شام بگرفت.

و قلوبطریا زنی بود علم دوست، و همواره کتابهای افلاطون و بقراط و دیگر حکما جمع کردی و خواندی. و پس ازین جماعت پادشاهی با رومیان افتاد که ایشان را صوفریان خوانند. و چنان شنیدم از لفظ معتمدی که اندر زمین یونان بود ازین حکیمان معروف، افلاطون یا دیگری- و اللّه أعلم- که ذکر تحقیق نامش بر خاطرم فراموش گشته است، دانسته بود که آب دریا غلبه خواهد گرفت، و اغلب جزیره های یونان بحر گردد. و روزگار آن شناخته بود از علم نجوم. پس کتابی سخت برساخت بر علمهای شریف. و در آنجا گفته بود که: چنان یافته ام که به فلان سال اندر فلان ماه من زنده گردم به فلان جای که مرا دفن کنند، و بسیاری علوم پیدا کنم. اندر عالم واجب است بر پادشاه وقت و حکیمان و بزرگان و رعیّت که اندر این

مجمل التواریخ

و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 98

روزگار از جمله ی زمین یونان بدان جایگاه جمع شوند تا عجایب بینند- و السّلام.

پس نسخت این کتاب در زمین بپراکند، و شاگردان خویش را و پادشاه را همین سخن بگفت و بدان جایگاه رفت که نشان داده بود، جزیره یی سخت عظیم بلند و خوش جایگاه بگزید. و پس بفرمود تا بر سر آن قبّه یی کردند تا اثر آن بجای ماند، و وصیّت کرد که او را دران قبّه دفن کنند. و به وقت مرگ همچنان کردند و اندر دانش او بی گمان بودند. و خداوندان عقل متحیّر شدند تا این سخن چون تواند بود. و این کتاب همی خواندند، چشم بران روزگار نهاده. چون سالهای بسیار بگذشت و وقت فراز رسید آوازه درافتاد، و علمای وقت تحیّر را تا چون تواند بودن.

و پادشاهان و رعیّت بسیاری جمع شدند و عوام چشم همی داشتند که این ساعت زنده گردد، و همه بران جزیره و قبّه جمع آمدند. پس چون آن وقت و آن ساعت فراز آمد، دریا بجوشید و موج زد و همه یونان آب گرفت و دریا گشت، مگر آن جزیره. پس بدانستند که حکیم این حادثه دانسته بود، و به حکمت ساخته این کتاب، و سخن زنده گشتن معنی همین بود، که اگر گفتی آب غلبه خواهد گرفت بران اعتمادی زیادت نکردندی، خصوصا عوام النّاس که اگرنه از بهر تعجّب زنده شدن بودی، نیامدندی. و بودند ازان مردمان که از صد و دویست فرسنگ آمده بودند بدین کار، و زمین یونان بحر گشت، مگر اندکی. و بجز این جماعت که بدین جزیره آمده بودند کس نماند، همه غرق شدند و بسیاری

بر روان حکیم آفرین کردند. و ذکر آن که به چه روزگار بود و کدام حکیم، حقیقت معلوم نبود؛ امّا چنین بود- و اللّه أعلم به.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 99

بکشت.

مملکت طاسیس و استسیانوس*، به مشارکت، سیزده سال بوده است. جهودان درین روزگار به بیت المقدّس عاصی شدند بریشان، و سیصد هزار مرد از جهودان بکشتند و زن و فرزند به رومیّه آوردند به غارت اندر اوّل سال. و بدین عهد اندر بود برخاستن بلیناس مطلسم. و من آن را به کتابی تازی اندر یافتم. و این جایگاه در آوردم که به عهد نام این ملک گفته بود.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 100

چنان روایت کرده است که بلیناس بن بطیاس را پدر بمرد، و مادرش عظیم درویش بود. و آن جایگاه کنیسه یی بود که به سالی یکبار درش بازگشادندی روز عیدی که رسم بودشان، و بسیاری بتان بودند دران کنیسه نهاده. پس همه کس کودکان را آنجا بردندی، و هر کودکی جایی که خواستی پیش بتی بنشستی تا دانستندی که ازان کودک چه صناعت و کار خواهد آمد، که این تجربت کرده بودند.

پس چنان افتاد که مادرش بلیناس را آنجا برد. بلیناس رفت و پیش بتی بیارامید که تعلّق به علم نجوم و فسونها و سحرها و صناعتهای بزرگ داشت. و جماعتی دران ایّام بودند اهل آن علم و صناعت؛ مادرش بلیناس را پیش ایشان برد. قبول نکردند، از بسیاری شفاعت و زاری که کرد. گفتا:" خدمت کننده یی باشد که سخت ضعیفم و بدحال، و شما را ثواب باشد." آخر رضا دادند و گفتند:" ایدر همی گردد." و مدّت هفت سال برآمد، و بلیناس عظیم زیرک بود و صاحب اقبال، بسیاری علم آموخت دزدیده. و حکیمان او را محلّی نشناختندی، که چیزی از نهان وی گویند. و نسخت کتابها برداشت. پس چنان

افتاد که عید ایشان فراز رسید، و همه خلایق به کنیسه جمع شدند. بلیناس رفت و پیش آن بت بنشست تا چیزی خواند از علم. جماعتی از بزرگزادگان بر وی خواری کردند از خداوندان تعلیم، و گفتند:

" تو از کجا و این گستاخی از کجا؟" و بلیناس را براندند. برخاست و از پس آن بت مهین رفت از غم، و آنجایگاه خوابش بازگرفت.

چنین روایت کنند که درین کنیسه شیطانی مقام داشت، از بقیّت خداوندان علم، که اندر عهد سلیمان پیغامبر علیه السّلام بودند. و عادت چنان بود که چون مردم بیرون آمدندی در کنیسه سخت گشتی و تا سال دیگر همان وقت گشاده شدی، کس ندیدی. چون مردمان بیرون رفتند، در کنیسه سخت گشت و شیطان پیش آن بت بزرگ بنشست. و کتاب علم و فسونها به زبان جنّی همی خواند به آواز بلند. بلیناس بیدار گشت و دل و هوش بدو سپرد و همی شنید، و بهری یاد گرفت. چون تمام بخواند بلیناس از پس آن صنم بیرون آمد. شیطان گفت:" چه کسی و ایدر چه کار داری که این ساعت بسوزمت به آتش؟" بلیناس زاری و ضعیفی و بیچارگی گفتن گرفت، و کم خردی و درویشی، و گفت:" اگر مرا بکشی سخت نیکو کرده باشی، تا از محنت روزگار باز رهم و خلاص یابم." شیطان را رحمت آمد بر وی، و گفت:

" برو اکنون از ایدر!" بلیناس گفت:" یکی به تفضّل اندر طالع من نگر، تا مرا ازین

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 101

محنتها چه خواهد رسیدن." پس کتاب را بنگرید آن شیطان، و طالع ساعت را. پس بلیناس را گفت:" واجب کند که

مادرت همین ساعت بمرده است، و ترا چنین می نماید که کارت بزرگ گردد، و پیش پادشاهان منزلت یابی." بلیناس گریه آغاز کرد و گفت:" چه باشد اگر این دفتر یک لحظه به عاریت به من دهی، تا دران بنگرم. و پس هرچه خواهی بکن، اگر بکشی و اگر بسوزی." شیطان او را بانگ برزد و بیم نمود، تا از بس زاری که بلیناس بکرد، شیطان کتاب او را داد، و گفت:" همین زمان بنگر و باز مرا ده!" بلیناس کتاب بستد و همی نگریست آنچه خواست. شیطان گفت:

" پس اکنون که نگری باز ده!" بلیناس گفت:" اگر همین ساعت بیرون روی و اگرنه فسونی کنم که ناچیز گردی!" شیطان بترسید و در دست و پای بلیناس افتاد، و زاری می کرد و گفت:" مرا بگذار تا هم ایدر بباشم. و من خود دیده بودم که این کتاب از من برود، امّا به تو گمان نبردم. اکنون رحمت کن!" بلیناس گفت:" اکنون روا باشد." و افسون بخواند، در باز شد ازان کنیسه. و او بیرون آمد، و مردمان خیره شدند، که آن عادت نبود. پس بلیناس با پیش استادان آمد و هیچ پیدا نکرد. و ایشان به شب اندر فسونها کردندی و زنان مهتران نیکوروی را به افسون بیاورندی و به ساقی کردن بداشتندی. این شب گفتند:" ما را فلان زن می باید." و به افسون خواندن گرفتن مشغول شدند. بلیناس افسونهای استادان باطل کرد، و کس نیامد.

ایشان همه خیره بماندند و گفتند:" این چه تواند بود؟" و عاجز شدند. بلیناس گفت:

" آزمون رایگانست." ایشان گفتند:" روا باشد." بلیناس فسون برخواند، و آن زن همان ساعت بیامد بی خویشتن، و

تا روز شراب همی داد. پس برفت. و استادان از بلیناس عظیم خیره ماندند، و حسد دریشان کار کرد. پس از بلیناس درخواستند که ملک طاسیس را به افسون بیاورد، تا ایشان را ساقیی کند. بلیناس گفت:" دانم که درین چه اندیشیده اید، و لیکن من این کار بکنم." و همچنان کرد. و ملک بی خویشتن تا سحرگاه ساقیی همی کرد، و پس دستوری دادندش. گفت:" این در خواب می بینم." از رفتن و آمدن مانده گشته و بخفت همچنان با موزه. چون برخاست از کسان پرسید که:" مرا چه افتاد دوش؟" گفتند:" ندانیم. تو به شب از ایدر برخاستی مدهوش و موزه پوشیدی و برفتی تا سحرگاه." پس یاد آمدش که نشانی در موزه نهاده بود. بازجست و بیافت، و حقیقت شدش که نه در خواب دیده است. و گمان برد که کار حکیمان و فسون گرانست. کس فرستاد و ایشان را بخواند و ازان کار

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 102

بپرسید. استادان بلیناس را پیش ملک اندر سپردند از حسد، و گفتند:" ما نخواستیم. وی کرد و فسوس داشت بر ملک." بلیناس گفت:" من کردم." و ایشان فرمودند. لیکن مقابلت این کار ملک را چیزی سازم که در عالم کس را نباشد." پس طلسمی کرد که از هر چهار سامان که دشمن آهنگ ایشان کردی سوار، طلسم ازان روی حرکت کردی و آواز جلاجل برخاستی. ملک بدان شادمان شد.

و سالها بماند تا به عهدی که زن پادشاه وقت از دریا جوهری همی خرید. ملک بحرین گفت:" بها ازان جلاجل سوار یکی می خواهم." و آن مالها که به بهای آن همی دادند نستد. زن فریفته شد، و

ازان سوار جلاجلی برکند و بفرستاد. و آن طلسم باطل گشت. پس ازان ملک با سپاه قصد حرب کرد و آن شهر را خراب کرد و پیروزی یافت- و آن را قصّه هاست.

پس کار بلیناس بزرگ شد؛ و به رومیّه و عمّوریّه و مصر و بسیاری جایها طلسمها کرده است به دفع هر چیزی به هر سان که پادشاهان درخواستندی. و بر سر مناره ی اسکندریّه آینه هم وی ساخت- و هر یکی را علی حدّه قصّه یی هست، که چه ساخت و چه سبب را. و طالعی عظیم داشته است درین کار، و بسیار از صنعتهای او هنوز بجایست. و از بعد صد و بیست سال از عمرش به شهر مصر بمرد.

و اندر کتاب همدان چنان خوانده ام که قباد او را بفرستاد به دفع آفات شهرها را طلسم ساختن، و به همدان سرما و کژدم و مار را طلسم کرد بدان شیر سنگین که پیداست، و دیگرها که در زیر زمینست. و چون از مردم شهر ناخشنود بود و از همدان بخواست رفتن، در پایان کوه اروند طلسمی کرد که مردمانش همه مخالف یکدیگر باشند و بدنهاد؛ و هرگز موافقتی اصلی نباشد، و نفاق کنند با هم. و این حدیث همدان در قصّه ی بلیناس ذکر ندارد، و از تاریخ قباد و ازین عهد بلیناس هم بسیار تفاوتست.

مملکت دومطیانس پانزده سال بوده است. آنست که یوحنّا را که انجیل نوشتی از حواریان عیسی به جزیره ی قبطوس راند و بازآورد.

مملکت طرایانس نوزده سال بوده است. وی را هیچ ذکر نیافتیم بعد ازین قدر.

مملکت آدریانس بیست و یکسال بوده است. و هرچه از بیت المقدّس آباد بود او خراب بکرد، و

نام ایلیا بران نهاد، اگرچه پیش ازان خود بود.

مملکت انطونیس بیست و سه سال بوده است.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 103

مملکت مرقس نوزده سال بوده است.

مملکت فودمس* سیزده سال بوده است.

مملکت سوریس* هجده سال بوده است.

افطسوس*، پسرش، هفت سال بوده است.

انطونیس دوّم- که جالینوس به عهد وی بود و مرد- چهار سال بوده است.

مملکت اسکندر مامیا، یعنی عاجز، سیزده سال بوده است.

مملکت مکسمس سه سال بوده است.

مملکت غردیانس شش سال بوده است.

مملکت فیلقن* شش سال بوده است.

مملکت دیقیوس دو سال بوده است. و او همچنین ترسایان را همی کشت، و اصحاب الکهف از وی گریختند در غار.

مملکت غلس پانزده سال بوده است.

مملکت قلودیس یک سال بوده است.

مملکت اوربیلس شش سال بوده است.

مملکت ابروبس هفت سال و شش ماه بوده است.

مملکت دقلطیانس و مقسمانس* نوزده سال بوده است. و ایشان به عمّوریّه نشستندی زیر روح خلیج بر شصت فرسنگی از شهر قسطنطنیّه، و پیوسته در طلب ترسایان بودندی، و همی کشتند و اسیرشان همی کردند.

مملکت فرویقس* پنج سال بوده است.

مملکت دقلطیانس الثّانی بیست سال بوده است.

جملت این طبقه بیست و نه پادشاه بوده اند اندر مدّت سیصد و هشتاد و دو سال و دو ماه.

الصّلیب از بیت المقدّس بازآورد بعد جهدها به یافتن آن، و سوی پسر فرستاد. و قسطنطین سیصد و دوازده سقف را جمع آورد تا شریعت عیسی را کتاب نهادند، بعدما که هیچ نبود. و همه روم ترسا شدند، و ارمنیان همچنین کیش ایشان گرفتند. و اندر سال بیست و یک از ملکش کنیسه ها کردند بسیاری اندر روم، و ترسایی بزرگ شد و رونق گرفت- و اللّه أعلم.

مملکت قسطنطین بن قسطنطین بیست و چهار سال بوده است. اندر ملک وی هیچ معلوم نشد که ازان احوال باز توان نمود یا شرح توان داد- و اللّه أعلم به.

مملکت یولیانس، برادرزاده ی قسطنطین، دو سال و شش ماه بوده است. او دین ترسایی بگذاشت و صنم پرستید. و اندر عهد شاپور به عراق رفت، و آنجا کشته شد- و شرح آن در قصّه ی ملوک گفته شود. پس شاپور یکی را از بطارقه بریشان پادشاه کرد از دست خویش.

مملکت اوالس بن نواله چهارده سال بوده است.

مملکت تیدوسیس الاصغر چهل و دو سال بود. آنست که نسطور بطریق را، که اسقفی بزرگ بود، لعنت کرد و از شهر براند. و نسطوریان را به وی بازخوانند از ترسایان. و بیشتر، که ازان نسب باشند، صاحب مذهب باشند.

مملکت مرقیانس و زنش، بلخاریا، هفت سال بوده است. ایشان ترسایان یعقوبیان را لعنت کردند و براندند همه را.

مملکت الیون مهتر، از میانه ی مردم بوده است، شانزده سال بوده است.

مملکت الیون کهتر، پسرش، یک سال بوده است.

مملکت ازنین ارمیناقی هفده سال بوده است. و دین یعقوبیان داشت. پس مردی به غیبت او قسطنطنیّه فراز گرفت. چون بازآمد پادشاهی از وی بازستد، و آن متغلّب را بگرفت

تا در زندان بمرد.

مملکت نسطاس، از میانه ی مردم، بیست و هفت سال بوده است. و هم بر دین یعقوبیان بوده است و به عمّوریّه بنا نهاد. و گنجی بیافت اندران که بران عمارت شهر خرج کرد. و زیادت آمد بر کنیسه ها، و دیرها بکار بردند از غایت بسیاری.

مملکت یوسطینس نه سال بوده است.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 105

مملکت یسطیناس سی و نه سال بوده است. کنیسه ی روحا او کرد.

مملکت خواهرزاده اش، یوسطینس، سیزده سال بوده است.

مملکت طبارینس چهار سال بوده است. آنست که کوشکهای عظیم کرده است و نشستگاهها که هر جایی ازان در زرّ افکند و بعضی را سیم و بعضی را مس، و عجایبتر بناها.

مملکت موریقیس بیست سال بوده است. آنست که ملوک عجم شهرها از او بستدند. و بر آخر خسرو پرویز از وی یاوری بخواست و سپاه فرستادش تا بهرام چوبینه را هزیمت کرد. و دخترش، مریم، را به خسرو داد.

مملکت فوقاس گویند هشت سال بوده است. و برین موریقیس خروج کرد و او را بکشت و پادشاهی فراز گرفت. پس آن بود که خسرو پرویز سپاه فرستاد به روم به کینه خواستن با سپهبد شهرابراز*- و آن خود گفته شود. پس مردی برخاست با جمعی بسیار، هرقل نام، و نصرت کرد به کسری، و فوقاس را بکشت.

مملکت هرقل و پسرش سی و یک سال بوده است. آن است که در عهد پیغامبر بود علیه السّلام. و آن رسولان که به اطراف فرستاد یکی پیش هرقل بود و از نهان مسلمان گشت. و چون پادشاه شد در عهد اردشیر بن شیرویه به عمارت بیت المقدّس مشغول شد. پس عرب

اندر شام آمدند، و رومیان نیز به شام نرسیدند. و جملت ایشان هفده تن بوده اند، در سیصد و پنج سال سپری شدند- و اللّه أعلم.

سال بود. و مادرش پادشاهی کرد تا او بزرگ شد در وقت متوکّل. پس ملک از خاندان ایشان برفت و با سقلاب افتاد و بنسیل* سقلابی او را بکشت در سال دویست و پنجاه و سه، اندر روزگار خلافت المعتزّ باللّه امیر المؤمنین.

مملکت بنسیل* سقلابی بیست سال بوده است.

مملکت الیون بن بنسیل* بیست و شش سال بوده است. و اندر روزگار معتمد به سال دویست و نود.

و إسکندروس، پسر بنسیل*، پادشاهی کرد و اندر وقت مقتدر بمرد به علّت دبیله. و ازان پس قسطنطین بن الیون پادشاهی کرد دوازده سال. پس قسطنطین بن اندرقس بر وی غلبه کرد و ملکت وی فراز گرفت، تا مردمان قسطنطین بن الیون به وی برخاستند و بکشتندش، و قسطنطین باز به پادشاهی برسید.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 107

و تا سال سیصد و یک بیرون ازین هیچ نیافتیم، و از آنچه دیدیم بدین ترتیب و اختصار نوشته شد. و آنچه بعد ازین معلوم گشت نویسیم- إن شاء اللّه تعالی.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 108

اندر مجستی پیدا کرده است میان کواکب تیزرو، ازان سال بختنصر مستولی شد اندر حدّ مغرب. پس آنچه بران زیج نهاد تاریخ فیلفس بود. پس تاریخ اسکندر، پس تاریخ انطینوس، و حساب کواکب بیابانی برین کرده است. و گفت تاریخ قبطیان از روز چهارشنبه است که بختنصر به دیار عرب آمد. و ازان وقت تا تاریخ یزدجرد شهریار به حساب پارسیان هزار و سیصد و هفتاد و نه سال و سیزده* ماه است؛ و میان اسکندر و یزدجرد نهصد و چهل و دو سال و دویست و پنجاه روز به سالهای سریانیان- و اللّه تعالی أعلم به.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 109

باب. پس ما شرح این کتب و تاریخ جریر بدین موجب نوشتیم، و اعتبار کرده شد، اندکی متفاوت بود، مگر اندر لفظ نامها تغیّر بود از آنچه در تاریخ جریر طبری است. و این شکل و همه شرح این کتابها بعضی این جایگاه مثبت کردیم، و باقی در ذکر پیغامبران علیهم السّلام گفته شود.

پس تاریخ بنی اسراییلیان بعد از موسی علیه السّلام یوشع بن نون به کار بنی اسراییل بایستاد بیست و هفت سال. و بعد ازان به تدبیر ایشان قاضیان و عالمان همی کردند؛ پادشاهی نبود. پس پسرزادگان شمعون و یهودا پیش روی بنی اسراییل بودند و به حرب کنعانیان رفتند، و به بارق ازیشان ده هزار مرد بکشتند، و پادشاه را اسیر گرفتند تا به اورشلیم، به زندان اندر بمرد. و بنی اسراییل اندر معاصی کردن ایستادند و بتی را همی پرستیدند که نامش بعل بود، و دست از طاعت بازداشتند.

و آنست که خدای تعالی در قرآن مجید می گوید: أَ تَدْعُونَ بَعْلًا وَ تَذَرُونَ أَحْسَنَ الْخالِقِینَ «1» پس خدای تعالی الیاس را علیه السّلام نبوّت داد بریشان. و قبول نکردند. الیاس ستوه شد و بر ایشان دعا کرد و پنهان شد. خدای تعالی سه سال

______________________________

(1)Sure 37 ,Vers 125 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 110

قحط بریشان فکند، و متحیّر شدند. یسع بن بخطوب* بجای الیاس بایستاد، و همچنان عصیان همی کردند. ایلاق* از بعد او به پادشاهی بنشست، و دشمنی بر وی بیرون آمد، به حرب رفتند، و بنی اسراییل تابوت در پیش داشتند. و دشمنان غلبه گرفتند بریشان و شکسته بازآمدند. پس ازین مدّت چهارصد و شصت سال خلاف ظاهر شد میان ایشان.

و از عصیان کردن ایزد تعالی پادشاهانی را بریشان گماشت تا بنی اسراییل را قهر کردند. و از جملت کوشان بود از فرزندان لوط هشت سال در؟؟؟ شدن عفلون، ملک؟؟؟ زاب، و همه را برده کردن هشتده سال؛ از حرب پرداخته بودند هشتاد سال اندرین مدّت. و اندر تاریخ جریر چنانست که نوفل، برادر کالوب* بن یوفنّا، پادشاهی کرد. و جناور از بعد این بانس بن کنعان* مستولی گشت، و تا غارت و بند کردن اسراییل دیگر بار، بیست سال؛ در پرداختگی از حرب چهل سال. آنست که زنی ملکت بگرفت از نژاد پیغامبران، نام او دبوان*، و کنعانی را بکشت و مردی، بارق نام، درین مدّت تدبیر مملکت همی کرد؛ در قهر بنی اسراییل از دست اهل مدین از پسران لوط هفت سال؛ در رهانیدن جدعون بن یواش بنی اسراییل را و حاکم شدن میان ایشان چهل سال؛ در ولایت املک از آل لوط سه*؛ در ولایت تولع بن فوا از بنی اسراییل بیست و سه سال؛ در غلبه ی بنی عمون از فلسطین هجده سال؛ در ولایت یفتح از بنی اسراییل شش سال؛ در ولایت یحسون اسراییلی هفت سال؛ در ولایت الون از بنی اسراییل ده سال؛ در ولایت ارون و عکرون، و نیز گویند او را چهل پسر بود و سی پسرزاده، هشت سال؛ در غلبه ی مردم فلسطین دوم بار چهل سال؛ در ولایت شمشون الجبّار در بنی اسراییل سی سال؛ در ولایت عالی کندا، که تدبیرکننده ی ولایت بنی اسراییل بود، سی سال گویند. و چون از ملک او سی سال بگذشت سالهای عالم به دو هزار و چهل سال رسیده بود. و درین

عهد مردم اسدود و عسقلان بر تابوت میثاق غلبه کرده بودند.

پس چون مدّت این چهارصد و شصت سال برآمد- چنانکه شرح داده شد- تدبیر بنی اسراییل اشموییل پیغامبر کرد، علیه السّلام، بعد از عالی. پس ازان طالوت را پادشاه کردند به اشارت اشموییل؛ و نام او به سریانی شاوک* بود. و در عهد او تابوت به بنی اسراییل بازرسید، و پادشاهی کرد چهل سال. و از بعد او خلیفتش بود داود علیه السّلام. بعد ازان که جالوت را بکشت پادشاهی و نبوّت یافت چهل سال. ازان پس پسرش، سلیمان علیه السّلام، مملکت و پیغامبری یافت، بدان

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 111

جلالت، چهل سال. بعد ازین ملک به فرزندان سلیمان رسید تا آمدن بختنصّر بعد از تاختن سنحاریب- چنانکه به جایگاه گوییم. و سالهای ایشان تا وقت بختنصر، برین نسق که پادشاهی کردند، مدّت سیصد و سی و شش سال و سه ماه است. و ما درین جدول ثبت کردیم- بعون اللّه تعالی.

أرحبعم بن سلیمان هفتده سال ملک بود.

لابیاس* بن أرحبعم سه سال ملک بود.

لاسا بن ابیا، او أسا بود که پیغامبری یافت چهل و یک سال.

یهوشافاط بیست و پنج سال ملک بود.

یورام بن سافط* هشت سال ملک بود.

و در جمله ی سالهای پدرش اخزیاهی* یک سال ملک بود.

یؤاش بن اخزیاهو چهل سال ملک بود.

أمصیا بیست و نه سال ملک بود.

عزیا بن أمصیا پنجاه و دو سال ملک بود.

در عهد پدرش ماسور* پانزده سال ملک بود.

عثالیا* از جمله تا اسیر شدنش چهارده سال بود.

یوثام شانزده سال ملک بود.

حزقیا شش سال ملک بود.

منشا بن حزقیا بیست و پنج سال ملک بود.

اهون* بن منشا بیست و

نه* سال ملک بود.

یوسا* بن اهون* سی و یک سال ملک بود.

یاهوحاز* دو سال ملک بود.

یوهاقیم* پانزده سال ملک بود.

یخنیا بن یوهاقیم سه ماه ملک بود.

و بعد ازین بختنصر سوی مغرب آمد و او را به بابل برد و پادشاهی به صدقیا داد. و چون عصیان کرد بختنصر بازگشت و او را بگرفت، و بیت المقدّس و مسجدها و هیکلها با زمین راست کرد. و هفتاد سال چنین بماند. و از بعد آن چون بنی اسراییل به اورشلیم بازآمدند پادشاهی ایشان به رومیان افتاد و یونانیان. و به روایتی گویند بختنصر اندر مغرب پادشاهی چهل و پنج سال کرد. از بعد او کردوخ،

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 112

پسرش، بیست و دو سال. پس بلشصر کرد پادشاهی سه سال، و دارا او را بکشت.

و به سریانی او را داریائوش خواندند. و ازین اخبار ایشان در تاریخ انبیاء و ملوک گفته شود- و اللّه أعلم.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 113

جمشید ساخت از خویشتن بر سان دیگر استنباطها- خدای تعالی داناتر به کیفیّت آن. و ما به سخن و اخبار فرزندان سام بازشویم.

سام را هفت پسر بودند، نام ایشان ارفخشد و ارم و الیفر و الاسود* و عالم و کرمان و نورد*. و هر یک را فرزندان بودند بسیاری و قبیله ها. و من ذکر ایشان مختصر و مجمل بگویم، بر عادت خویش، و مشبع- إن شاء اللّه تعالی.

أرفخشد بن سام پسر شالخ بود و او را سه پسر بود، یکی عابر و او هود پیغامبر است، علیه السّلام- و پسر او فالغ بود، جدّ الخلیل علیه السّلام- و نزار و مضرّ. و همه اجداد پیغامبر ما علیه السّلام ازین نژاد بودند. و دیگر پسر را نام قحطان بود، و او جدّ آل قحطان بود و ملوک حمیر و تبّعان یمن. و او را ازان قحطان خوانند که در عهد او قحط افتاد سخت. او قحط براند از بسیاری که مردم را بداد نزل و خورش، چنانکه گویند:" بقحط القحوط و یطردها بسخائه و جوده." و او بزرگتر کسی بود اندر حلم و سخاوت و فراخ دستی. پس از گروه عاد زنی خواست، و فرزندانش آمدند، چون یعرب و جرهم و المعمر* و صاعد* و حمیر و منیع و حض*. و از یعرب یشحب زاد، و سبأ پسر یشحب بود، پدر همه ی ملوک حمیر و تبّعان. و اوّل کسی که به زبان تازی فصیح سخن گفت او بود. و پسران او را تحیّت کردند و گفتند:

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 114

" أبیت اللّعن و أنعم صباحا." این یعرب بود. چون به یمن جای گرفتند، و

دیگر یمانیان را و نسب جمله اعراب را بدان فرزندان قحطان کنند. و سه دیگر پسر را لام نام بود، و او را فرزندان بودند، و به بابل مقام داشت و اشعار شیث و آدم علیهم السّلام پیوسته خواندی. و از نیکو سیرتی و زهد و عبادت او ضحّاک قصد کشتن او کرد.

پس بگریخت با فرزندان و به زمین روم رفت و در بیابانی مقام گرفت. و هم آن جایگاه روزگارش سپری شد، و فرزندانش او را به قبّه الرّصاص دفن کردند- و ذکر آن در باب الحفایر گفته شود.

إرم بن سام را هفت پسر بودند، نام ایشان عاد، ثمود، صحار، جاسم، وبار، طسم، جدیس؛ و ایشان را عرب العاربه خوانند. و نسل ایشان چندان گشت که هیچ عدد پیدا نیامد، و صاحب قوّه و هیکل و بالای عظیم بودند و جبّاران. و بالای ایشان صد گز بوده است به ارش ایشان. و کوتاهتر کسی هفتاد ارش بود. و تصدیق این حدیث قول خداست عزّ و جلّ: کَأَنَّهُمْ أَعْجازُ نَخْلٍ خاوِیَهٍ. «1» پس عاد با فرزندان خویش از بابل برفت. و از پس عاد فرزندان یافث برفتند بر جانب مشرق- چنانکه گفته شده است. چون عاد برفت از بالا آواز آمد که:" یا عاد خذی یمنه." یعنی دست راست گیر. عاد سوی یمن رفت و جای گرفت، و ازین قبل آن را یمن خوانند. و بعد از مقام عادیان قحطان به یمن جای گرفت. و شدّاد عاد و مرثد و جماعت جبابره، چون عوج عناقه* و جالوت، همه ازین نسل بودند. و بعد روزگارها فرزندان قحطان بقیّت قوم عاد را از یمن بیرون کردند که

خدای تعالی ایشان را هلاک کرد، چون به هود علیه السّلام ایمان نیاوردند. و دغفل همی روایت کند که ریگ یمن جمله آن کوههای صعبست که عادیان ازان سنگ خاره خانه ها ساخته بودند و تراشیده شد، چنانکه خدای تعالی می فرماید: وَ تَنْحِتُونَ مِنَ الْجِبالِ بُیُوتاً. «2» پس باد عذاب که ایشان را هلاک کرد آن کوهها بدان عظیمی بگردانید؛ قوله تعالی: ما تَذَرُ مِنْ شَیْ ءٍ أَتَتْ عَلَیْهِ إِلَّا جَعَلَتْهُ کَالرَّمِیمِ. «3» پس روز دوشنبه ثمود بر اثر عاد برفت با فرزندان و جماعت، و میان شام و حجاز آرام گرفت، جایی که آن را حجر خواندند.

و خدای تعالی صالح پیغامبر را بدین جماعت فرستاد، چنانکه فرموده است: کَذَّبَ

______________________________

(1)Sure 69 ,Vers 7 .

(2)Sure 26 ,Vers 149 .

(3)Sure 51 ,Vers 42 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 115

أَصْحابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَلِینَ. «1» برادر دیگر، صحار، روز دیگر، سه شنبه، برفت با اصحاب و اولاد خویش بر اثر دیگران. و به زمین تهامه افتاد، و ازان خوانند که آنجا اقتصار کرد، و بهره یی گویند از جهت گرمای سخت آنجا را تهامه نام نهادند- و به لفظ عرب اندرین معنی همی خواهد- و آنجا عقب و نسلشان پیوست. روز چهار شنبه جاسم برفت با قوم و فرزندان خویش و به حجاز مقام گرفت که جایگاه خوش یافت و ازان حجاز نام کردند: لأنّها حجزتهم عن المسیر فی آثار القوم لطیب الزّمان.

پس روز پنج شنبه طسم با همه فرزندان و قوم خویش برفت از جانب عرض و پیوسته به حدّ عمان و بحرین مقام گرفتند و جایها ساختند. روز آدینه ششم جدیس برفت سوی یمامه با همه اهل بیت و همسایه و

مشارکت برادرش، طسم. و ایشان را عرب العربا نام کردند از موافقت سخنشان با هم. روز هفتم که شنبه بود وبار، کهترین برادران، برفت و به زمینی فرود آمد با درختهای بسیار و آب روان نزدیک صنعا، و زمین را وبار نام کردند آن جایگاه، و بیشه هایی که خدای تعالی ذرّیّه ی او را مسخ گردانید، و ایشان را نسناس خوانند. نیم تن دارند و به یکی پای چنان بدوند که هیچ اسبی درنیابدشان. و هنوز هستند ازان نسناسان، و بسیاری دیده اند.

و سخن به زبان گویند سخت فصیح، و لیکن عقل ندارند- یَفْعَلُ اللَّهُ ما یَشاءُ. «2» پس چون این جماعت از بابل برفتند، دیگر فرزندان سام را دل برخاست و روز یک شنبد از بعد رفتن وبار جمله برفتند، و هرکس وطنی ساخت.

الیفر بن سام را دو پسر بودند، یکی را نام شام و دیگر را روم، با ایشان برفت. فرزندزادگان و عشیرت شام در زمین شام بایستادند، و بدو بازخوانند. و روم با پدر به زمین روم رفتند و آنجا مقام گرفتند؛ و نسلشان عظیم بسیار گشت، و عمارتها کردند- و اللّه أعلم.

عالم بن سام را دو پسر بود، یکی خوراسان نام و دیگر هیطل. و ایشان بر اثر عمّ برفتند، یافث بن نوح علیه السّلام. و خوراسان ازین روی جیحون بایستاد، و مقام ساختند فرزندانش و پیوستگانش. و جمله خوراسان به نام وی بازخوانند. و هیطل ازان سوی ماوراالنّهر و زمین سکنان و هیتالان رفت که آن را هیاطله خوانند، اضافت به نام هیطل، و بسیاری گشتند و بناها ساختند عظیم.

______________________________

(1)Sure 15 ,Vers 80 .

(2)Sure 14 ,Vers 27 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی،

متن، ص: 116

الاسود* بن سام را دو پسر بود، یکی را نام فارس بود و دیگری را اهواز.

پس هر دو برفتند، کشور فارس را به وی بازخوانند، و زمین خوزیان را جمله کوره الأهواز خوانند به نام اهواز بن الأسود. و نخستین عمارت دران ناحیت اهواز بوده است. و هرکس که درین جایگاه مقام گرفت سخن بران نوع گفت که اکنون گویند در این ولایتها، اگرچه هم متغیّر باشد و زیادت.

نورد* بن سام را دو پسر بود، یکی را نام آذرباد و دیگر را ارمیان*؛ و ایشانند که آذربادگان و ارمنیه به نامشان منسوبست. و نسل مردم این هر دو زمین به آذرباد و ارمیان، ابنای نورد، کنند- و اللّه أعلم.

کرمان بن سام را پسری بود، نام او مکران. و به روایتی دیگر هست که کرمان و مکران هر دو برادر بودند، پسران نورد بن سام- و اللّه أعلم. هم برین شکل زمین مکران و کرمان به نام ایشان خوانند. و آرامگاه بدین کشورها ساختند. و در کتاب همدان و دیگری خواندم که همدان و اسپاهان هم از بنای پسرزادگان سام بن نوح است که نام ایشان همین بود یکی را همدان و دیگری را سپاهان ابنای سام بن نوح. و در دیگر جای ندیدم- و خداوند تعالی بدان داناتر است.

بود، جدّ پیغامبر ما صلوات اللّه علیه. و او را ده پسر بود که قبیله های یمن بدیشان بازخوانند. و نام ایشان: حمیر، الأزد، کنده، مذحج، أنمار، بجیله، خثعم، غسّان، جذام، لخم؛ و بزرگترین همه حمیر بوده است. و نسب بیشترین اعراب بدین فرزندان کشد معروف، چون بنی کنده و بنی لخم و بنی الازد و غیر آن. و حمیریان را به حمیر بن سبا نسبت کنند. پس چنان افتاد که در عهد حسن الحمیری سیل العرم بیامد، و پیش ازان به روزگار دراز زنی کاهنه، نام وی طریفه، به سخنان سجع، چنانکه عادت باشد، ایشان را خبر داده

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 117

بود عمرو بن عامر را، و او جدّ انصار بود از مدینه الرّسول صلّی اللّه علیه و سلّم.

قبیله ی أوس و خزرج، و سیّد جمله بنی کهلان از آل قحطان اند. پس عمرو بیندیشید ازان ضیاعهای آباد و جایهای نزه. پس پسر خویش، حارث، را پیش خواند و اهل قبیله را و پسر را گفت:" چون من بر سر انجمن اشراف ترا کاری فرمایم مرا ناواجب پاسخ کن. و من ترا عصای بزنم، تو مرا یک لطمه بزن." حارث گفت:" حاشا که من هرگز این کنم. و هیچ آزادزاد پدر را لطمه نزند." حارث را عمرو گفت- و عمران همچنین روایتست- نام او و گفت:" من همی فرمایم ترا، و درین کاری هست." پس دیگر روز أشراف حمیر و جماعت سادات یمن جمع گشتند به محفلی بزرگ. عمران حارث را کاری فرمود، پاسخ زشت کرد. پدرش او را بزد به عصا. حارث پدر را لطمه یی بزد. عمران سوگند خورد که:" در زمینی که

مرا چنین خواری رود نباشم." بزرگان حمیر و سادات به شفاعت برخاستند، سود نداشت و سوگند زیادت کرد. پس گفت:" این ضیاع و اسباب من بخرید، که دلم از مقام این جایگاه سرد گشت، تا دیگر جای روم." چون دانستند که حقیقت همی گوید به بهای گران ضیاع او جمله، و هرچه نابردنی بود، بخریدند، و عمران با جماعت خویش برفت. و از بعد مدّتی بند گسسته گشت، و سیل اندرآمد و همه زمین یمن پست گشت و هامون شد. و هیچ عمارت نماند، مگر جایی که بر بلندی بود، چون ارمان و حضرموت و عدن و چنین جایها. پس این گروه ممزّق شدند در ناحیتها. و حارث به یثرب آمد و مقام گرفت به جوار جهودان که از بیت المقدّس بگریخته بودند از بختنصّر. و حصارها ساخته، چون فدک و خیبر و بنی قریظه و دیگرها. و نسل حارث به یثرب بماند، جمله اوس و خزرج فرزندان اواند. و ثعلب بن عمرو برادر حارث بودی، به ذی قار رفت و مقام گرفت.

و پسر او خزاعه بود که بنی خزاعه جمله فرزندان اواند. و ثعلب بن عمرو و بعضی ازیشان به تهامه افتادند. و پس سوی حرم رفتند، و ساکنان حرم بنی جرهم بودند درین وقت. پس فعل جرهمیان زشت گشت و پلید در جوار خانه ی خدای عزّ و جلّ. و مردم، نام او ساف، زنا کرد با زنی، نایله نام، اندر کعبه ی خدای عزّ و جلّ، و حقّ تعالی ایشان را مسخ گردانید و سنگ گشتند دو پاره. و همچنان بماند افتاده تا وقت عمرو بن لحیّ- و السّلام.

در حدیث عمرو بن لحی وی بود

که دین اسمعیل پیغامبر علیه السّلام به بت پرستی بدل کرد. و سبب چنان بود که به وقت حج از همه قبیله ها بیامدندی از

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 118

فرزندان اسمعیل. و ازان سنگ حرم به وقت بازگشتن برداشتندی، و به قبایل بردندی، و آن را طواف کردندی بر سان کعبه، و حرمت آن را. و این عمرو بن لحی رئیس بنی جرهم بود. چون حال چنان دید، طلب آن بتان قدیم کرد، ودّ و سواع و دیگرها. پس نشان یافت و در زیر زمین به ساحل جدّه که وقت طوفان آن را دفن کرده بودند. پس برفت و به جهدها آن را بدست آورد که آب بدان رفته بود. و روزگار دراز اثر آن پوشیده کرده، تا از خاک برآورد و پاک بکرد و بنهاد. پس به وقت حجّ مردم را به صنم پرستیدن خواند. و نخستین از همه بنی قضاعه اجابت کردند؛ سیّد ایشان عوف بن حارثه. و آن بت را که نام او ودّ بود ببرد سوی شهر خویش. و فرزندان او را به وی نام نهادند، چون عبد ودّ و غیر آن. پس هذیل بن مدرکه سواع را بپذیرفت به جای خویش برد، و حمیر نسر بپذیرفت و به یمن برد، خویشتن و فرزندان را خاصّه. و از بهر قوم و یمنیان یعوق را ببردند. و همه عرب بت پرستی گرفتند و دین ابراهیم پیغامبر را علیه السّلام دست بازداشتند. و پس ازین خزیمه بن مدرکه بن إلیاس بن مضرّ، از اجداد پیغامبر علیه السّلام، سه صنم بساخت از بهر خویش، نام ایشان لات و عزّی و هبل. و گویند

هبل نام منات است؛ و این تحقیقتر، از قول خدای تعالی: اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناهَ الثَّالِثَهَ الْأُخْری. «1» و چنین بماند تا پیغامبر ما صلّی اللّه علیه و سلّم بیرون آمد، و جمله باطل کردند- و الحمد للّه الّذی منّ علینا بالإسلام.

و ایشان را همچنان پسران را عبد العزّی و عبد یغوث به حیره آمد، هشت ماه بود. و چنین روایتست که از ملکان به حیره کس نمرد، إلّا قابوس بن المنذر، و دیگران همه به شکارگاه و در رزم و جنگ بمردند و کشتند، از درستی هوای آن. و همچنین عرب گوید: یک شب به حیره بودن نافعتر باشد از شربت بناطریطوس* خوردن. و آمدن خالد به حیره در روزگار بوران دخت بود، آخر خلافت ابو بکر الصّدّیق رضی اللّه عنه، سال دوازدهم از هجرت.

جملت ملوک آل نصر و آن دیگران به حیره بیست و پنج تن بودند در مدّت سیصد سال و بیست و سه سال و یازده ماه. و این ششگانه دخیل بودند اندر آل نصر بن ربیعه، چون أوس بن قلّام و الحارث بن عمرو بن حجر و ابو یعفر بن علقمه و إیاس بن قبیصه و یشهرب* و زادبه الفارسی. بعد ازین روزگار اسلام بود، و حیره و سواد

______________________________

(1)Sure 53 ,Vers 20 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 119

جمله بهری به حرب و بهری به صلح، و جزیه خالد را مستخلص شد تا رفتن او به عزم روم- و ذکر این به جایگاه خویش گفته شود- إن شاء اللّه تعالی و به الحول و القوّه و التّوفیق.

کنند به أسناد از ابن عبّاس که عرب عاربه، که در بادیه مقام کنند، تاریخ از روزگار آدم گرفتند. و ایشان ده گروه بودند چون عاد، ثمود، طسم، جدیس، عملیق، عبل*، أمیم، وبار، جاسم، قحطان. و بر اثر یکدیگر این جماعت به فنا شدند، و بقیّتی ازیشان بماند که ارمان خواندندشان. و برین تاریخ بماندند، تا اردوان، آخر ملوک طوایف، با ایشان کارزار کرد. و چون اردشیر بیامد هر دو گروه را برداشت. و ملک یمن در عهد منوچهر، سمسون بن الاملوک* بود بر طاعت او، و پسر همچنین و مدینه ی ظفار نهاد به یمن اندر، و عمالیق را از یمن بیرون کرد. و اندر روزگار کیقباد عبد الشّمس بود که آل قحطان او را بر خود پادشاه کرد، و بقیّت عاد را اندر شهر یمن نگذاشت و همه را بنده کرد. و او را سبا لقب نهادند و با کیقباد حرب افتادش و آخر صلح کردند و شرح در روزگار کیقباد گفته شود. اگر توفیق یابم، که نه جایگاه آن ذکرست- إن شاء اللّه تعالی و به التّوفیق.

پس او را تبّع لقب ازین نهادند.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 120

و اندرین معانی شعرا ایشان گفته است در قصیده یی، اوّل بیت:

و لقد بلغت من البلاد مبالغایا ذو* المنار فما یرام الحاقکا و روایتست که به زمین نسناسان بگذشت، فرزندان وبار- آن که گفته ایم. و در سیر الملوک گوید که دهان و چشم ایشان بر سینه بود، از سخط ایزد تعالی- نعوذ به. پس أبرهه پسرش را، ذو الاذعار، به حرب ایشان فرستاد- و او را فریقیس* گویند- تا ایشان را بعضی هلاک کرد. و نتوانستند غلبه کردن، که

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 121

مورچگان بودند، هر یکی چند شتری بختی، و اسپ و مرد را می ربودند. و این وقت روزگار کیکاوس بود، و آن که بنی اسراییل از اشموییل پادشاه خواستند. و خدای تعالی طالوت را بفرستاد بدیشان به پادشاهی- و اللّه أعلم.

پادشاهی به هداهاد بن عمرو بن شراحیل* بن الرّایش سپردند، پدر بلقیس، و هداد نیز گویند. و حمزه الاصفهانی ذکر این القید اندر تاریخ نیاورده است، که پادشاهی مگر خود بر سال نرفت.

عیشی فی البلاد یعطه و ملک إلی أن یأتی اللّه بالأمر*

وی، که سپاهی عظیم داشت. پس وزیری بودش مردی پیر، گفت:" این حیلت پیش منست. و من از عمر نصیب برداشتم. بازماندگان مرا نیکودار تا من جان فدا کنم و این کار بر آورم." ملک گفت:" هرچه خواهی چنان کنم." پس بفرمود تا دست و گوش و بینی ببریدندش. و بدان راه بیرون رفت، و بر سرحدّ بیابان بیافتاد تا سپاه دشمن فراز رسید. و او را پیش تبّع بردند. پرسید که:" چه مردی بدین حال؟" گفتا:" من وزیر ملک چین بودم و عمر در خدمت او سپری کردم. چون در کار شما او را نصیحت کردم به طاعت داشتن، مرا بدین نکال بکرد. واجب دیدم ایدرآمدن که او هیچ نیندیشید از شما. و من سپاه را به راهی نزدیک به سر ایشان فرود آورم که در بیابان به هفته یی آنجا بتوان رسید، تا کینه ی من از وی بازخواهید." شمّر شاد گشت و گفتار آن پیر راست پنداشت. گفت:" چه باید کردن اکنون؟" چینی گفتا:" یک هفته آب و زاد و علف برباید گرفتن." شمّر بفرمود تا ده روزه برگرفتند، و با گزیدگان سپاه روی دران بیابان نهادند که آن را هرگز کرانه کسی ندید، و پیرمرد چینی را در پیش داشتند. چون هفته یی بگذشت، شمّر گفتا:" چند مانده است؟" پیرمرد گفت:

" من شما را اینجا به حیلت آوردم، و این بیابان هرگز سپری نگردد. هرچه خواهید

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 124

همی کنید." و این چینی هم آن ساعت بمرد، و شمّر فروماند، و مردمانش از تشنگی و ضعیفی که شده بودند دران گرما مردن گرفتند. و منجّمان شمّر را گفته بودند که

مرگش در میان دو کوه آهن باشد. پس شمّر از تف سوزش زمین زره بیفکند و بر سرش نشست. و سپری آهنین داشت، آن را سایه کرد برابر آفتاب. پس سخن منجّم یاد آمدش. لشکر را گفت:" شما تدبیر خویش کنید که کار من آخر ببود." و همان ساعت بمرد و دیگران همچنین، مگر کسی که به سرحدّ بیابان بود که بعد از روزگاری به جانب یمن بازرفتند، و اگرنه همه تباه شدند- و اللّه أعلم.

گوید: بهمن او را طاعت داشت و کرامت کردش تا از خوراسان بگذشت، و یک سال به سمرقند بایستاد، و آن عمارت آنجا را به جای آورد. و بعد ازان سپاه سوی چین کشید. و به روایتی گویند به کابلستان بایستاد و سپاه فرستاد سوی چین، و شکسته بازآمدند. پس او برفت و به همه ی روایت پیروز گشت. و ملک چین کشته شد، و آن شهر چنان خراب بکرد که دیگر عمارت نپذیرفت. و یکسر ولایت غارت کردند، و یمانیان با عالمی مال و خواسته به یمن بازرفتند. و هفت سال اندرین کار برفت، و تبّع گفته است در جمله شعری:

أنا تبّع الأقرن من فرع حمیرملکنا عباد اللّه فی زمن الخالی*

پذیره شد. و کارزار کردند، و به حرب اندر کشته شد. و لیکن این ذکر در تاریخ حمزه الاصفهانی و هیچ کتابی نیافته- و اللّه أعلم.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 126

به عرب و یمن اندر جماعتی را فراز گماشته بود، الاقیال و الذوون بیرون

______________________________

(1)Sure 44 ,Vers 37 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 127

آمد- و خود گفته شده است. امّا چنانکه اردشیر بابک بریشان برخاست ابن تبّع اسعد بن عمرو بر طوایف و یمن الاقیال و الذوون بیرون آمد و همه را برداشت- و اللّه أعلم بالصّواب.

بنگرد. چون نگه کرد، گفت:" درختستان بسیار همی بینم که رود. و شکّ نیست که از پس آن مردم اند." و در کتاب معارف چنانست که سواری فرود آمد، تا نعل اسب را باز گیرد تا عمارتی کرد و برنشست. زرقا بدید و مردمان را بگفت. هیچ باور نداشتند تا بعد از سه روز حسان برسید و همه را بکشت. و قضای ایزد تعالی کار بکرده بود.

و اندرین سخن زرقا أعشی گوید:

ما نظرت ذات أشفار کما نظرت یوما الذّئبیّ إذ سجعا

قالت أری رجل فی کفّه کتف و یخصف النّعل الصّغر أیّه صنعا

فکذّبوها بما قالت فصبّحهم ذو آل حسّان یرفی السّم و السّلعا* پس زرقا الیمامه را بگرفتند و گفتند:" چون است که ما را ندیدی؟" گفت:

" دیدم و گفتم، باور نکردند." و ازیشان سوار را بداد که چه وقت فرود آمد و بر

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 128

نشست. حسان خیره ماند و گفت:" چه ساختی که هم چنین بتوانی دیدن؟" زرقا گفت:

" هرگز تا سرمه نکردم اندر چشم نخفتم." پس حسان بفرمود تا هر دو چشمش بکندند و رگهای سیاه در وی پیدا بود- و آن را که جذیمه درین وقت به یمامه سپاه آورد و حسان غارت کرده بود خود گفته ایم. و به روایتی گویند سپاه جذیمه را بشکست، امّا تأکیدی ندارد. و اندر تاریخ جریر گوید این تبّع برد سپاه سوی چین؛ و شمّر سپاه سالار او بود که شمرکند، یعنی سمرقند، را بدو بازخوانند- و اللّه أعلم.

پس قومی از جدیس با برادرش، عمرو، بیعت کردند که حسان را بکشند و پادشاهی بدو دهند. پس مردی، نام او ذو رعین، عمرو را گفت:" برادر کشتن نه

نیکو باشد." نپذیرفت و حسان را بکشت.

ما غلبه می گیرند. تبّع سپاه فرستاد و دفع ایشان بکرد. و به روایتی گویند دین جهودان بپذیرفت. و ازان پس جهودان به یمن اندر شدند، و بسیاری مردمان به دین جهودی اندرآمدند، و آشکاره شد- و اللّه أعلم.

با مهتران خویش. و آنست که خدای تعالی یاد کرده است، قوله تعالی: قُتِلَ أَصْحابُ الْأُخْدُودِ النَّارِ ذاتِ الْوَقُودِ إِذْ هُمْ عَلَیْها قُعُودٌ وَ هُمْ عَلی ما یَفْعَلُونَ بِالْمُؤْمِنِینَ شُهُودٌ. «1» و بیست هزار مرد دران اخدود سوخته شدند، و انجیلها همه بسوخت، و مهتر ایشان عبد اللّه بن التامی* بود، دین جهودی بر وی عرضه کردند، نپذرفت. ذو نواس چوبی اندر دست داشت، بر سر وی زد، مغزش بشکافت و اندران بمرد. بعد ازان که او را از کوه بفرمود انداختن، و هیچ زیانی نرسیدش که انجیل همی خواند. پس مردی ازان ترسایان انجیلی نیم سوخته برگرفت و سوی قیصر رفت، نام او ثعلبان* خوانند. پس این مرد ترسا پیش قیصر فریاد کرد و بگفت که ذو نواس چه کرد.

______________________________

(1)Sure 85 ,Vers 6 -7 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 132

قیصر اجابت نکرد و گفتا:" از من تا حبشه نزدیک است." و او را نامه نبشت به ملک حبشه. و این مرد نامه بستد و به حبشه رفت و ملک حبشه بگریست ازان کار، و قرب هفتاد هزار مرد بساخت و سوی یمن فرستاد با مهتران نامدار و با مهتری، نام او اریاط. پس ذو نواس ازیشان هزیمت شد و خود را سوار در دریا فکند، و کس باز ندیدش. و در تاریخ جریر چنانست که ذو نواس با اریاط حیلت کرد و هزار کلید سوی وی فرستاد. و گفت:" این کلید گنجهاست، و همه ترا دهم." چون اریاط به حضرموت از دریا برآمد، رسول ذو نواس را دید، و کلید گنجها قبول کرد. و ذو نواس بیامد و بسیاری خواسته بیاورد، و گفت:"

دیگر به شهرهاست." سپاه بفرست تا بیاوردند. و بدین حیلت سپاه وی اندر شهرها بپراکند. و پیش ازین با مهتران شهرها سگالیده بود که هرکسی به جای خویش حبشیان را بکشد. و همچنان کردند. و ذو نواس از سپاه خاصّه ی اریاط بسیاری بکشت، و اریاط بگریخت و به حبشه بازشد. پس دوّم بار أبرهه را بفرستاد با صد هزار سوار مقابل، و ذو نواس خود را آخر کار در آب افکند- چنانکه گفته شد؛ و ما هر دو راست نوشتیم.

آن غلام حربه یی بینداخت و اریاط را بکشت. و این کار أبرهه فرموده بود. پس ملک حبشه ازین خبر تافته شد و خواست که به یمن آید. پس أبرهه رسول فرستاد و عذر نهاد آن کار را، و بندگی و طاعت داری پیدا کرد. ملک حبشه رفتن به یمن باطل کرد و گفت:" من سوگند خورده ام که خون او بر خاک یمن بریزم و پای بران بنهم." أبرهه رگ بزد و خون در جایی کرد، و انبانی خاک بفرستاد تا خون بر آنجا ریزد و پای بران نهد تا سوگندش راست گردد. و همچنان کرد. و گویند نخست بفرستاد با رسول، و گفتا:" شنیدم که ملک چنین سوگندی خورده است. اکنون مرا آن خطر نباشد که ملک را ایدر رنجه باید بودن. و من همان بنده ام." ملک عجب داشت از پیش بینی أبرهه، و از وی خشنود شد. و از پس این آن بود که سیف ذی یزن به درگاه کسری رفت، و کسری و هرز را بفرستاد با ششصد مرد تا چندانی سپاه حبشه را بشکستند و همگی سیف ذی یزن را داد. و آن عجایب قصّه یی ست، در پادشاهی نوشروان بگوییم- اگر خدای تعالی خواهد. و سیف را هم از غلامانش از حبشیان به شکارگاه اندر بکشتند، و ازان کارداران پارسیان آنجا بودند. و اندر عهد پرویز باذان بود که به فرمان پرویز رسولان فرستاد به یمن پیش پیغامبر علیه السّلام. و پیغامبر ایشان را از کشتن پرویز دران ساعت خبر داد و باز بازگردانیدشان و به باذان پیغام داد به قبول اسلام. و بعد چندی که سخن پیغامبر علیه السّلام درست شد، باذان ازان

معجز مسلمان شد، و اغلب یمن و خواهرزاده ی باذان با دادویه و فیروز الدّیلمی؛ و ایشان قاید و دبیران بودند از دست پرویز. و پیغامبر علیه السّلام معاذ جبل را آنجا فرستاد، و در آخر عهد پیغامبر بود تا أسود الکذّاب العنسی برخاست و با خلقی مرتد گشت تا به فرمان پیغامبر علیه

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 134

السّلام کشته شد بر دست دادویه و فیروز. و این ذکر خود به جایگاه گفته شود- إن شاء اللّه تعالی.

سبیط برفت

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 135

و او را همچنان تقاضای سخت کرد. پس جذع شمشیری بیرون آورد، غلافش به زر اندر گرفته، گفت:" این نیام مزد تو شاید تا من خراج جمع کنم." گفت:" بلی." جذع گفت:" بگیر." سبیط شمشیر بگرفت، و او تیغ بیرون کشید و همی زد تا بکشتش.

پس گفت:" خذ من جذع ما أعطاک." و این سخن مثل گشت اندر عرب. پس میان سلیح بن حلوان و غسّانیان بدین سبب کارزار افتاد. و غسّانیان سلیح را از شام بیرون کردند و پادشاهی بگرفتند- و اللّه أعلم.

جفنه بن عمرو اوّل غسّانیان بود. و نسب پدرش عمرو بن مزیقیا بن عامر ماء السّماء بن حارثه الغطریف بن إمرؤ القیس البطریق بن ثعلبه بن مازن بن الأزد بن الغوث بود. و مزیقیا او را ازان خواندند که ازدیان در وقت او ممزّق شدند، یعنی گریخته. و چون عرب از زمین سبا بگریختند از سیل العرم، و ایشان ایادیان بودند مثل کردند، گفتند:" ذهبت بنو فلان أیادی سبا." و ایشان را مزیقیا خواندندی. و سیل العرم از بعد اسلام به چهارصد سال بود. و عامر را ماء السّما از بهر آن خواندندی که به وقتی تنگی رسید، و او ازدیان را بسیاری مؤنت کرد. پس گفتند:

" او ما را بدلست از آب آسمان." یعنی باران و فراخی، و ماء السّما لقب دادندش. و آن ملک الرّوم که جفنه را پادشاهی داد نسطورس نام بود، و همه ملوک بنی قضاعه را از قبیله ی سلیح که ایشان را ضجاعمه خواندند بکشت. و بسیار بناها نهاد اندر شام، چون جلّق و قریّه و دیگرها. و چهل

و پنج سال و سه ماه پادشاه بود- و اللّه أعلم.

عمرو بن جفنه پنج سال پادشاهی بکرد، و دیرهای حالی* و ایرب* و هتاده* او کرد.

ثعلبه بن عمرو هفتده سال پادشاه بود، و بناها کرد، چون عقه و سرح الغدیر*، یعنی کوشک غدیر، و آن به جانب بلقاست در اطراف حوران- و اللّه أعلم.

الحارث بن ثعلبه بیست سال پادشاهی بکرد از بعد پدر؛ و هیچ عمارت نکرده است.

جبله بن الحارث ده سال پادشاهی کرد؛ و قناطر و أذرح و قسطل بنا او نهاد- و اللّه أعلم.

الحارث بن جبله ده سال پادشاهی کرد؛ و ماریه ذات القطرین* بنت عمرو بن جفنه مادرش بود. و به بلقا نشست؛ حفیر را بنا کرد و دیگر بنا میان قصر اشراف و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 136

دعجان کرد*- و اللّه أعلم.

النعمن بن الحارث پانزده سال پادشاهی کرد، و برادر جبله بود؛ و ابو شمر بن الحارث نام وی بود، هم برادر نعمان و جبله بود*. هیچ ذکر اندر عمارت ندارد- و اللّه أعلم.

المنذر بن الحارث سیزده سال پادشاهی کرد؛ و او را منذر الاصغر خواندندی- و اللّه أعلم.

جبله بن الحارث سی و چهار سال پادشاه بود، و کوشک حارب و محارب* و منیعه او کرد.

الأیهم بن الحارث سه سال پادشاه بود؛ و دیرهای ضخم و نبوه و سعف او کرد.

عمرو بن الحارث بیست و شش سال و دو ماه پادشاه بود. و به سدیر همی نشست، و کوشک فضا و صفات العجلان* وی کرد، و همچنین قصر منار او کرد- و اللّه أعلم.

جفنه بن النعمن سی سال پادشاه بود. و او را جفنه الاکبر* بن منذر الاکبر

الحارث بن ماریه ی محرّق خواندندی؛ و سبب آن را که حیره بسوخت، و ایشان را آل محرّق خواندند. و مردی سفر دوست بود و هیچ نیارامیدی. و عدی زید اندرین گوید، شعر:

سما صقر فأشغل جانبیهاو ألهاک المروّح و الغریب

فبتن لدی الثّوبه ملجّمات و صحر* العباد و هنّ سیب و سپاه از بس تاختنهای او ستوه شدند و رنجیده- و اللّه أعلم.

النعمن بن المنذر سالی پادشاهی کرد، و نسب او نعمن الاصغر بن منذر الاکبر بن الحارث بن ماریه بود.

النعمن بن عمرو بیست و هفت سال پادشاه بود و قصر سوید* و قصر حارب او بنا کرد.

جبله بن النعمن شانزده سال پادشاه بود و به صفّین منزلگاه داشت، و عین اباغ او را بود. و منذر بن ماء السّما را بکشت*. و او مردی با هیبت بود و هیچ بنا نکرد- و اللّه أعلم.

نعمن بن الأیهم بیست و یک سال پادشاهی بکرد. و أیهم پسر حارث بن ماریه بود.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 137

الحارث بن الأیهم بیست و دو سال پادشاه بود. و دیگر هیچ ذکری ندارد- و اللّه أعلم.

نعمن بن الحارث هشتده سال پادشاهی کرد. و صهاریج الرّصافه آباد کرد، لخمیان* خراب کرده بودند.

المنذر بن نعمان نوزده سال پادشاهی کرده است. و هیچ اثری ننموده است- و اللّه أعلم.

عمرو بن نعمن سی و سه سال و چهار ماه پادشاه بود؛ و برادر منذر بوده است.

حجر بن نعمن دوازده سال پادشاه بوده است؛ و برادر عمرو بن منذر بود- و اللّه أعلم بالصّواب.

الحارث بن حجر پسر او بود، بیست و شش سال پادشاهی کرد. و دیگر هیچ ذکری ندارد.

جبله بن الحارث هفتده سال پادشاهی

بکرد. و دیگر هیچ ذکری ندارد.

الحارث بن جبله بیست و یک سال و پنج ماه پادشاه بود، و او را ابن شمر خواندندی. و در جابیه مقام گرفتی و بنی کنانه را غارت کرد.

النعمن بن الحارث سی و هفت سال و سه ماه پادشاهی کرد؛ و کنیت او ابو کرب بود و لقب قطام. و بنایی نهاد بر بالای غور و دورترین*؛ و آنست که نابغه او را بگریست، گفتا شعر:

بکی حارث الجولان من فقد ربّه و جوران منه خاشع متضائل مردی درشت و مردانه بود.

الأیهم بن جبله بیست و هفت سال و دو ماه پادشاه بود. و خداوند تدمر و قصر برکه و ذات انمار بود، و غزا کرد به بنی الفین بر خبر و عامله اندران گوید*، شعر:

ضلّت حلومهم عنهم و غیرهم*من* المعیدی فی رعی و تغریب در آل جفنه پایه یی عظیم بزرگست.

المنذر بن جبله برادر أیهم بوده است؛ سیزده سال پادشاهی کرد.

شراحیل بن جبله بیست و پنج سال و دو ماه پادشاهی کرد. و هیچ ذکر دیگر ندارد.

عمرو بن جبله ده سال و دو ماه پادشاهی کرد. و هم ذکری زیادت ندارد.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 138

جبله بن الأیهم سه سال پادشاهی کرد، و نسب او جبله بن الأیهم بن جبله بن الحارث بن ماریه؛ آخر ملوک بود از غسّانیان. و او بود که به اسلام اندرآمد در عهد خلافت امیر المؤمنین عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه، و مسلمانان شادمان گشتند. و چون بدان زینت و شکوه با عشیرت خویش به مدینه اندرآمد مسلمان شد و با عمر به حجّ رفت، و در عرفات یکی اعرابی پای بر میزر

احرام او نهاد، گشاده گشت و برهنه شد. طیره گرفت ازان و مشتی زد اعرابی را، و درویش خون آلود گشت. و اعرابی پیش امیر المؤمنین عمر رفت و قصاص خواست. عمر او را بخواند و باز پرسید. جبله چنانکه بود بگفت. عمر گفتا:" معترف شدی، قصاص واجب شد." جبله پادشاه بود، گفت:" من و این اعرابی مجهول یکسانیم هر دو؟" و مهتران امیر المؤمنین عمر را گفتند:" او مردی بزرگست و مردانه، و نشاید." عمر گفتا:" خدای تعالی همه را در قصاص برابر کرده است." و بعد ازان جبله از بدبختی و مضلّت با جماعت خود برفت و مرتدّ گشت، و پیش ملک الرّوم شد. و آن را قصّه ایست که رسولی از مسلمانان آنجا شد. و جبله را دیده بود بدان کامکاری، و شعرها گفته بود و دریغ خورده بر اسلام. و حسّان بن ثابت را تحفه فرستاد از روم. و این خود به جایگاه گفته شود. و این جبله به بالا دوازده شبر بود. و ملک ایشان سپری شد.

جملت پادشاهان آل جفنه سی و دو پادشاه بودند به مدّت سیصد و یک سال اندر- و اللّه أعلم بالصّواب.

نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 139

فیروز برکشید که او را بسیاری معاونت کرده بود بر اصحاب مزدک، و بدین سبب پادشاهی حارث قوی شد، و پسرانش پراکنده شدند. ایشان را بر تمیم و أسد و بکر و ثعلب و قیس پادشاه کرد، و هرچه از قبایل نزار به نجد مقام کردندی در پادشاهی حارث بودندی. و سالها بماند تا کسری نوشروان منذر بن ماء السّما را بر عرب پادشاه کرد. و این اخبار خود بعضی یاد کرده شده است، و رفتن إمرؤ القیس الشّاعر به روم. و آن قصّه همه بدین وقت بوده است. پس چون حارث از منذر بگریخت و منذر پسرش را بکشت بنو کلب به مسحلان بر حارث افتادند، و کشته شد. و ازان پس پسرانش با هم در خلاف افتادند، و منذر همه را هلاک بکرد. و ریاست بنی کنده با بنی جبله بن عدی بن ربیعه بن معاویه الاکرمین افتاد؛ و بعد ازان معدی کرب بن جبله؛ و بعد او قیس بن معدی کرب؛ باز پسرش اشعث بن قیس، و آنست که با هفتاد مرد از اشراف بنی کنده سوی پیغامبر صلّی اللّه علیه و سلّم آمد، و مسلمان شدند. و ذکر اخبار فرزندان ایشان اندر روزگار اسلام بوده است.

دال کرده است:

أهل الخورنق و السّدیر و بارق و القصر ذی الشّرفات من سینداد* العام بن ادرکوف* امیر لشکر پارس بود در حرب ذی قار. و آن از بزرگان سپاه خسرو پرویز بوده است.

فنابرزین بن ونگهان* متولّی بود، آنچه متّصل ریف است از حیره تا حدود بحرین. و عرب او را جبّارین* خواندندی.

ساسان بن روزبه بر پادشاهی تهامه و مصر و عمان و ثعلبه و یثرب بوده است اندر روزگار قدیم.

روزبه بن ساسان همچنین بر عمل پدر بوده است مدّتی دراز.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 140

أنوشزاد بن جشنسفنده در عهد کسری انوشروان و هرمزد؛ و بعضی از دیار عرب به فرمان او بود.

المعکبر* نام او فروردین بن جشنسفان بود، به وادی بحرین و عمان و جانب یمامه فرمان داده بود. و کعبهای عرب به عقوبت بیرون کردی، بدان سبب معکبر* خواندندش. و بماند تا به عبد اللّه بن عامر کریز پیوست، و او را پیش از مسلمانی در پادشاهی لقب چنان بود. پس معکبر* گردانیدند، یعنی کعب بیرون کرده خلاف.

و آنچه یافتیم نوشتیم، به صحت آن خدای عزّ و علا علیمتر- و هو خیر العالمین.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 141

کسانی که شرح آن خواهند از تاریخ معلوم شود؛ و آنچه بیرون از تاریخ جریر است همچنین هر سخن به جایگاه خویش است- و السّلام.

خوانند که از ادیم زمین بود، و خاک را به لفظی از جمله عبری گویند؛ و به لفظ عرب اندر لون اسمر بود، یعنی گندم گون. و آدم همان روز نیم روز آدینه از بهشت بیفتاد و پانصد سال در بهشت بود، به سال این جهان، نیمروز آن جهان، چنانکه قول ایزد تعالی است: وَ إِنَّ یَوْماً عِنْدَ رَبِّکَ کَأَلْفِ سَنَهٍ مِمَّا تَعُدُّونَ. «1» پس آدم علیه السّلام متحیّر بماند و همی گریست بر گناه خود سالها، تا خدای تعالی جبرییل را بفرستاد و توبه ی آدم قبول کرد، و او را بیاموخت از هرچه ازان ناگزیر باشد. و قصّه ی آدم اندر میانه ی کتاب به جایگاه بعضی از شرح از نظم بیاید. پس ابلیس آدم را علیه السّلام دیگر باره بفریفت از جهت فرزند تا نامش بدو منسوب کرد عبد الحارث. و این بعد ازان بود که حقّ تعالی بیت المعمور را بفرستاد، آنجایگاه بنهادند که امروز کعبه ی معظّم است. و جبرییل آدم را علیه السّلام راه نمود تا آنجا رفت و طواف کرد، و حوّا را بازیافت، آنجا که عرفاتست. و ازین سبب را نام عرفات نهادند که او را بازشناخت. و بعد ازان آدم را فرزندان آمدند، و دو به یک شکم نر و ماده. و ازین بطن ماده بدان نرینه ی دیگر دادی، و آن ماده را بدین پسر دادی. و چون صد و سی سال از عمرش بگذشت، قابیل هابیل را بکشت از جهت خواهر، گفت:" من خود این را خواهم که همبطن منست." و بدان کینه که قربان هابیل قبول افتاد، و آدم خواهرش را به وی داد*. و او سنگی بر سر هابیل زد،

و کشته شد. و ندانست که بدو چه باید کردن، او را در دوش گرفت، می گردانید تا خدای تعالی دو کلاغ را بفرستاد تا یکی دیگری را بکشت. و پس به منقار زمین بر کند، و در زیر خاکش نهاد. قابیل گفت:" همچنان کنم." و آیت قرآن مجید بدان ناطق است، قوله تعالی: فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً یَبْحَثُ فِی الْأَرْضِ (الآیه). «2» و چنین گویند که بعد ازان ابلیس فرزندان قابیل را گفت که آتش قربان هابیل را ازان سوخت، و بپذرفت که هابیل او را سجده کردی. پس ایشان آتش پرستیدن پیشه گرفتند. و ابتدا ازان عهد بود. پس آخر عمر آدم را فرزندی آمد، وی را شیث نام نهاد، و معنی آن هبت اللّه باشد، شیث سریانی است. و چون آدم به حجّ رفت، سالی از پس کوه

______________________________

(1)Sure 22 ,Teil von Vers 47 .

(2)Sure 5 ,Teil von Vers 31 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 143

عرفات، جبرییل علیه السّلام بیامد به فرمان خداوند سبحانه و تعالی تا به وقت آنکه آدم خواست که بخسبد به وادی النّعمان، هرچه ذرّیّه ی آدم خواست بودن تا قیامت، از صلب او بیرون آورد، و آدم بدید، و آدم بریشان به هستی خداوند جلّ جلاله گواه گرفت، قوله تعالی: وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلی أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی. «1» و آن روز آدم را صلوات اللّه و سلامه علیه صد و بیست فرزند نرینه بود. و ایشان را به دو قسمت کردند، اصحاب الیمین را گفت: هؤلاء فی الجنّه و لا ابالی. و اصحاب الشّمال را گفت:

هؤلاء فی النّار و لا ابالی. و کار درین بسته است.

و از ایزد تعالی شصت صحیفه بر آدم علیه السّلام فرود آمد. و چون عمرش هزار سال گشت، بعد از آنکه چهل سال داود پیغامبر را بخشیده بود، و پس منکر شد. بعد ازان آدم از جهان بیرون شد، و جبرییل از بهشت او را کفن کرد، و شیث به سرندیب در گور کردش. و به روایتی عمر آدم نهصد و سی سال بود. پس نوح به عهد طوفان استخوانش به بیت المقدّس آورد. و حوّا از پس آدم به سالی بمرد، و شیث حوّا را با آدم دفن کرد. و از بعد آدم شیث پیغامبر بود علیه السّلام.

السّلام. و صد و چهارده کتاب از آسمان آمد، از جمله پنجاه بر شیث و آدم، سی بر نوح، و بیست بر ابراهیم خلیل، و ده بر دیگر پیغامبران صلوات اللّه علیهم أجمعین، و توریت و إنجیل و زبور و

______________________________

(1)Sure 7 ,Teil von Vers 172 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 144

فرقان- و اللّه أعلم.

و بجای آن کوهی بلند بیافرید، آنجا که اکنون کعبه ی معظّم است، تا آب عذاب آن را نرنجاند و بدانجا نرسد. نخستین آب به کوفه برآمد ازان تنور که علامت آن بود تا نوح در کشتی نشیند، و داند که طوفان خواهد رسید. و

______________________________

(1)Sure 19 ,Vers 57 .

(2)Sure 71 ,Teil von Vers 26 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 145

اثر آن تنور اندر جامع کوفه به جایست؛ قوله تعالی: وَ فارَ التَّنُّورُ. «1» پس طوفان بر آمدن گرفت از بالا و زیر. پسر نوح، کنعان- و به دیگر روایتی نامش یام گوید- در کشتی ننشست، با خود گفت: چون آب غلبه گیرد بر کوه گریزم. نوح گفت: لا عاصِمَ الْیَوْمَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ إِلَّا مَنْ رَحِمَ. «2» اندرین سخن بود که موج آب طوفان او را اندر گردانید، و همه جانوران هلاک شدند، مگر آنکه با نوح علیه السّلام در سفینه بودند از هر جنسی، چنانکه حق عزّ و علا گفت: مِنْ کُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ. «3» و آب چهل گز بالای کوهها ایستاده بود. و عوج عناقه* را تا ساق بود- و اللّه أعلم. و بیرون تاریخ خوانده ام که از بخار و تاریکی روز از شب پیدا نبود. و خداوند تعالی دو جوهر، یکی سپید و دیگر سیاه، نوح را داد که نور سپید به روز بر سیاه غلبه کردی، و به شب سیاه بران غالب شدی. و ازان تأثیر روز از شب بازمی شناختند. و دو جانور زیادت آمد، گربه و خوک، در سفینه، که از موش و پلیدیها و سرگین ستوه شدند. و نوح دست به روی شیر فروآورد، گربه از بینی

وی اندر بیفتاد، و از موش برستند. و دست به روی فیل فرود آورد. و خوک همچنان از بینی وی بیفتاد. و این هر دو جانور عظیم مانند به شیر و فیل اند، و پیش از طوفان نبودند. و گویند ابلیس دم خر بگرفت و در سفینه رفتن نمی گذاشت تا نوح پیغامبر ضجر گشت، و گفت:" درآی ای ملعون!" پس ابلیس نیز به کشتی درشد. چون نوح او را بدید گفت:" ای ملعون ایدر چه کنی؟" ابلیس گفت:" به فرمان تو آمدم که گفتی درآی ای ملعون، و آن منم." پس ایزد تعالی تقدیر کرد که طوفان بنشیند، چنانکه گفت، قوله تعالی: وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ الْماءُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ. «4» و اندر کتاب سیر چنین خواندم که از سخونت آب عذاب قبر کشتی همی گداخت. پس خدای تعالی نامی از نامهای بزرگ بیاموختش، و آن نام یاهیّا بود. و هم این نام ابراهیم علیه السّلام همی خواند، تا آتش برو سرد شد. پس نوح این نام می گفت و قیر بیفسرد. و از آنست که اکنون در نفط باشد و گویند یاهیّا. و ابراهیم فرزندان را این دعا بیاموخت و عادت گرفتند

______________________________

(1)

Sure 11, Teil von Vers 40 u. Sure 23, Teil von Vers 27.

(2)Sure 11 ,Teil von Vers 43 .

(3)

Sure 11, Teil von Vers 40 u. Sure 23, Teil von Vers 27.

(4)Sure 11 ,Teil von Vers 44 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 146

یکدیگر را آواز دادن یاهیّا. و اندر توریت این نام روشن است اهیاشراهیا. چون نوح از کشتی بیرون آمد، نخستین عمارتی

که بر زمین کرد دیهی بود که آن را سوق الثّمانین* خوانند، نزدیک کوه جودی؛ و همه هشتاد تن بودند. و دیگر عمارت چنین روایت کنند که نوح پیغامبر شهری را بنا نهاد به نام خویش نوحاوند؛ و ان نهاوند است. و همه را نسل بدین چهل باز شود، هرچه در عالم اند. پس هرچه پیغامبران و پادشاهان و کسانی اند که خدای تعالی ایشان را به کرامت ارزانی داشت، بدین زمین اندر، از فرزندان سام بن نوح اند. و چنانکه شرح داده ایم سقلاب و روس و برطاس و ترک و یاجوج و ماجوج از فرزندان یافث اند؛ و زنگ و سیاه پوستان و هرچه ایشان را بدین صفت آفریده است از فرزندان حام اند. و این از جهت آن بود که نوح علیه السّلام خفته بود، عورتش را باد از جامه پدید آورد، حام و یافث بر وی بگذشتند، بخندیدند، و سام او را بازپوشید. چون نوح بدانست سام را دعا کرد و ایشان را بنکوهید و بنفرید. و از بعد طوفان سیصد سال بزیست.

و بیرون از تاریخ جریر خوانده ام که نوح را هزار و چهارصد و پنجاه سال عمر بود. و متوشلح بن ادریس را نهصد و نود و نه سال عمر بود. و پدر* متوشلح، لمک، را نهصد و چهل و هشت سال عمر بود. و پس از بعد نوح در تاریخ چنانست که به هزار سال ضحّاک بود، و جمشید هم از نبیرگان سام، و از پس ضحّاک افریدون. پس گویند ملک ازیشان برفت و به کوش افتاد، پدر کنعان از فرزندان حام بن نوح. و از پس نمرود بن کنعان بود تا منوچهر برخاست. و توان

بودن که در مغرب و شام و آن حدود چنین بوده است، و این موافقست با سلطنت و عصیان کوش پیل دندان در مغرب. بدین وقت زمین ایران نه بس مدّت خالی گویند از ملوک عجم- و اللّه تعالی أعلم بتحقیقه.

تمام کردند، و سیصد سال نیز روایتست از کعب الاحبار.

پس شدّاد دررفت که بهشت را ببیند، تا دیده به دروازه ی آن اندازد. ایزد تعالی باد عذاب بریشان گماشت، تا ایشان را برگرفت و بر زمین زد تا جمله هلاک شدند. و ازان قصر بهری چند به جایگاه مثبت است. و اندرین قول ایزد تعالی ناطق است: أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِعادٍ، إِرَمَ ذاتِ الْعِمادِ، الَّتِی لَمْ یُخْلَقْ مِثْلُها فِی الْبِلادِ. «1» و ذات العماد بدان گفته است که همه قصرها به عماد و ستونها از زمرّد و پیروزه برداشته بود. پس آن بهشت همچنان بماند و ناپدید شد. و به عهد معاویه بن ابی سفیان عبد اللّه نامی را شتری گم شده بود، و می گردید، گفت ناگاه بدان بهشت رسید. و خیره گشت اندران، و خواست که ازان چیزی برکند. نتوانست از سختی که بود. پس قدری آنجا حیله کرد و بکند، و گفتا:" نیارستم پیشتر رفتن که ترسیدم که گم گردم.

و نیز عقل رفته بود از نیکویی آن، و چشم خیرگی همی کرد. پس آن را پیش معاویه آورد و ازین خبر بگفت. آن را نگاه کردند، تباه شده بود. و هرچه جز زر و سیم و مشک بود از حال بگشته بود. بر آتش بگداختند، اندکی زر به جای آمد.

معاویه کعب الاحبار را بخواند و از حدیث إرم بازپرسید. کعب گفت:" هرگز هیچ آدمی آنجا نرسد، مگر شتربانی سرخ موی، و پس نیاید هرگز." پس این عبد اللّه را بیاوردند همچنان بود. و نیز گویند خود آنجا نشسته بود. کعب الاحبار گفت:" تواند بود که این مرد باشد که آن جایگاه رسد

یا خود رسیده باشد." معاویه شگفت ماند.

پس سپاهی را با این عبد اللّه بفرستاد. بدان جایگاه برفتند و هیچ اثری نیافتند. و پیش از هلاک شدن عادیان قربان فرستاده بودند به مکّه از بهر قحطی که خدای

______________________________

(1)Sure 89 ,Verse 6 -8 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 148

تعالی بریشان گماشته بود. و لقمن بن عاد ازین سه گانه، بود، لقمن بن لقیم نیز روایتست، و او یهود مؤمن بود و از خدای تعالی عمر خواست، چندانکه هفت کرکس را. پس آواز آمد که هم بباید مردن و حاجتش روا گشت و کرکس پانصد سال بماند. و اینست صاحب لبد، و ذکرش گفته شده است. و پسر شدّاد، مرثد، مؤمن بود به هود علیه السّلام.

و عمر هود صد و پنجاه سال بود. و صالح بعد هود، گوید به صد و پنجاه سال بود به قوم ثمود آمد. و بیرون از تاریخ پدر هود، شالخ، را چهارصد و سی و سه سال عمر گوید؛ و پدر شالخ، ارفخشد، را چهارصد و شصت و پنج سال عمر بود. و پدرش، سام بن نوح، را پانصد و نود سال. و دران تاریخ دور زحل بود.

آفرینش و عمر و سیرت خلاف این روزگار بوده است.

و گفتند:" سحرست." و سی سال آن ناقه در میان ایشان بماند، تا بر آخر قصّه ناقه را بکشتند. و خدای عزّ و جلّ ایشان را هلاک کرد، قوله تعالی: وَ أَخَذَتِ الَّذِینَ ظَلَمُوا الصَّیْحَهُ فَأَصْبَحُوا فِی دِیارِهِمْ جاثِمِینَ. «1» و صالح پیغامبر با مؤمنان می بود تا آخر عهد- و اللّه أعلم.

فرمود ساختن تا ابراهیم را در منجنیق نهادند و به آتش افکندند.

قوله تعالی: قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلی إِبْراهِیمَ. «1» خدای تعالی آتش بر وی سرد کرد. چون بعد چند روز نمرود بران مناره رفت که فرموده بود ابراهیم را دید علیه السّلام در میان آتش، و پیرامون او سبزی رسته، و نماز همی کرد. نمرود خیره بماند و بانگ کرد و گفت:" یا ابراهیم آتش چنین سرد و با سبزی که کرد؟" ابرهیم گفت:" آن کس که آتش آفرید." و بعد ازان ابرهیم بیرون خواندند. بدرآمد، و نمرود را پندها داد و هم نگروید. از بعد این صندوق ساختن و بچّه ی عقاب را پرورانیدن بود، بر آنکه بر آسمان رود. برفت و عقاب را قوّت بشد. و جبرییل علیه السّلام تیر وی خون آلود به وی بازانداخت- چنانکه شرح آن روشن است. پس سوی زمین آمد، و بعد ازان ابراهیم را روزی گفت:" خدای ترا زمین بسیارست. این جایگاه مرا بخش." بعد ازان ابراهیم با برادرزاده ی خویش، لوط بن هامان بن آزر*، هجرت بکرد، قوله تعالی: فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ وَ قالَ إِنِّی مُهاجِرٌ إِلی رَبِّی إِنَّهُ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ. «2»

و ساره، مادر اسحق، دختر عمّش بود، او را با خود ببرد، و کسانی که مؤمن بودند. و به حرّان رفت به شام و از آنجا به زمین فلسطین رفت، جایی که مؤتفکات خوانند؛ و آنجا پنج پاره دیه بود، و قوم لوط آنجا بودند. پس لوط آنجا بماند، و ابراهیم با ساره به جانب مصر رفت. و ملک مصر به ساره طمع اندر کرد، تا قدرت خدای تعالی بدید که چون خواستی که

دست به وی یازد، دست خشک همی شد. و جبرییل علیه السّلام پرده برداشته بود تا ابراهیم همی دید از بیرون. بعد ازان ملک مصر ایشان را بنواخت و کنیزکی را به ساره بخشید، نام او هاجر. و ابرهیم

______________________________

(1)Sure 21 ,Vers 69 .

(2)Sure 29 ,Vers 26 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 150

علیه السّلام از آنجا بازگشت. و نزدیک لوط جایی بود منبع* گفتندی. او آن جایگاه گرفت و از برکت ابراهیم دران بیابان آب از چاه برآمد. و مردمان جمع آمدند، و خواسته ی ابراهیم علیه السّلام هر روزی بر زیادت بود. پس خدای تعالی نمرود را به کمتر پشّه یی هلاک کرد. و ابراهیم به زمین قبط بایستاد، و ساره هاجر را بدو داد. و اسمعیل علیه السّلام از هاجر بزاد. پس ساره را حسد آمد، گفتا:" اینان را از پیش من ببر." ابراهیم اسمعیل را و هاجر را بیاورد، و جبرییل راه نمود، آنجا که اکنون مکّه است، و بیابانی بود بی آب.

و در کتاب سیر خوانده ام که چون فعل قوم عاد زشت گشت اندر یمن مردی، نام وی معاویه بن بکر، برخاست با جماعت خویش و بدین جایگاه آمد که حرمست. و نخستین کسی بعد از طوفان، که آنجایگاه مقام کرد، وی بوده است. و آنجا که اکنون خانه ی کعبه است بلندی سرخ بود، تا خدای عزّ و جلّ فرمود ابراهیم را بنا کردن خانه ی کعبه. پس ابراهیم هاجر را و اسمعیل را با مشکی آب و قدری طعام آنجا بماند، و ایشان را به خدای تعالی سپرد و بازگشت. و هاجر به طلب آنکه مگر کسی را ببیند به مروه و صفا

همی دوید چند بار، آنست که سنّت گشت و از ارکان حجّ کردن شد.

و اسمعیل بگریست، چنانکه طفلان، و پاشنه بر زمین زد. خدای تعالی چشمه ی آب بادید آورد؛ و گویند زمزم است. و بعد شرحها و قصّه ها بسیاری مردم آنجایگاه جمع آمدند. و بعد مرگ هاجر دختر مهتر بنی جرهم را به اسمعیل دادند. و ابراهیم هر سال به زیارت اسمعیل آمدی. و آن بود که گفت" آستانه ی در بگردان." زنش را. و اسمعیل آن زن را بگذاشت، و دیگری را به زنی کرد که ابراهیم را به وقت آمدن تعهّد کردی، و گفت:" اسمعیل را بگوی که این آستانه نگاه دار." و اندرین هر دو سال که ابراهیم آمد اسمعیل به شکار می رفت.

قدرت ایزد تعالی.

و ازین پس ذبح اسمعیل بود، و خواب ابراهیم تا اسمعیل را به کوه بردن و کارد بر گلو نهادن، تا آواز آمد که: یا إِبْراهِیمُ قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا. «2» و چون جبرییل علیه السّلام کبش بیاورد ابراهیم قربان کرد. و به روایتی گویند اسحق بود که ابراهیم قربان خواست کردن. و لیکن اسمعیل حقیقتتر از قول پیغامبر ما صلّی اللّه علیه و سلّم، که فرمود: أنا ابن الذّبیحین. یکی اسمعیل را خواست و دیگر عبد اللّه، پدرش، را که نذر کرده بود عبد المطّلب به قربان فرزندی. و پس قرعه بر عبد اللّه آمد تا صد اشتر فدا کرد. و قرعه بر شتر آمد، و این رهنمونی، زنی کهّانه کرد.

پس خداوند تعالی ابراهیم را و اسمعیل را فرمود تا بنای کعبه ی مقدّس برآوردند، چنانکه گفت: وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ. «3»

و اندر تاج تراجم چنان خواندم که ابراهیم علیه السّلام سخن به سریانی گفتی و اسمعیل به تازی. و سخن یکدیگر بدانستندی، و لیکن پاسخ بر زبان خود دادندی.

پس چون در کار ایستادند ابراهیم به سریانی گفت:" هب لی کیبا." یعنی سنگ نیک مرا ده. و اسمعیل گفت:" هاک الحجر." یعنی بستان سنگ.*

و حجر الأسود گویند در اوّل سنگی اسفید بود، چون طوفان بود آن را به کوه بو قبیس پنهان کردند. و بدین وقت جبرییل علیه السّلام ابراهیم را هدایت کرد و حجر بیاورد و راست آمد بر رکن کعبه، که همان قدر جای بود. بعد از روزگار و بسودن مشرکان و زنان ناپاک سیاه گشت. پس ابراهیم و اسمعیل علیهما السّلام بپرداختند از خانه و خلق را

به حجّ خواندند، چنانکه گفت: وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا. «4» خدای تعالی همه را بشنوانید اندر اصلاب پدران تا قیامت، و هرکسی را

______________________________

(1)Sure 11 ,Teil von Vers 71 .

(2)Sure 37 ,Teil von Vers 104 u .105 .

(3)Sure 2 ,Teil von Vers 127 .

(4)Sure 22 ,Teil von Vers 27 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 152

که حجّ کردن روزی بود جواب داده است: لبّیک لا شریک لک. و هرکس که پاسخ نداده است- اگرچه بسیار جهد کند- به حجّ نرسد.

و ساره بزیست تا اسحق را یعقوب و عیص بزادند به یکی شکم. و از بعد مرگ ساره ابراهیم را از زنی، نام او قصور، شش پسر آمد، و خدای برکت کرد اندر ذرّیّه ی او، قوله تعالی: وَ بارَکْنا عَلَیْهِ وَ عَلی إِسْحاقَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِهِما مُحْسِنٌ وَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِینٌ. «1»

و ابراهیم نخستین کسی بود که سپیدی در محاسن او پدید آمد، و در موی او.

و پیش ازان کس را موی سفید نبود. و چون عمرش دویست سال شد تمام، بمرد. و اسحق او را بشست و دفن کرد.

و بیرون از تاریخ عمر ابراهیم صد و هفتاد و پنج سال گفته است؛ و پدرش، آزر، را دویست و پنجاه سال؛ و پدر آزر را، ناحور، صد و چهل و هشت سال؛ و پدر او، ساروغ، را دویست و سی سال؛ و فالغ بن هود، پدر اشواع*، را دویست و سی سال عمر بود.

شام آمد و به زیارت اسحق؛ و دختری را به عیص داده بود. پس همان جایگاه وفاتش رسید، و عمرش صد و سی سال بود. و او را پیش پدر دفن کردند. و نسلش به عرب اندر بسیار گشت- و اللّه أعلم بذلک.

نسلش آنجا بسیار گشت. و از فرزندان وی پادشاهان روم بودند- و اللّه أعلم.

بار بعد سوگندهایی که با پدر خوردند، اندر نگاه داشت ابن یامین* ایشان را دستوری داد و گفت:" یا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَهٍ." «2» و اندرین علمی بود که یعقوب دانست چشم زدگی را، و ایشان باز به مصر آمدند. پس یوسف حیلت ساخت و ابن یامین* را ازیشان بازگرفت، از بهر صاعی که در بار ابن یامین* پنهان کرده بود و چشم یعقوب نابینا شد دارد؟؟؟ از بسیاری گریستن بر یوسف. و چون پسران بازشدند و خبر ابن یامین* بگفتند، آن بود که یعقوب گفت:" یا بَنِیَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَ أَخِیهِ وَ لا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ." «3» پس سیوم بار که به مصر بازآمدند، یوسف خود را آشکاره بکرد بر برادران و گفت:" أَنَا یُوسُفُ وَ هذا أَخِی قَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَیْنا." «4» ایشان در زمین افتادند پیش او، و یوسف علیه السّلام گفت، قوله تعالی:" لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللَّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ." «5» پس پیراهن به مژده سوی پدر فرستاد، و همان روز که مرد از مصر بیرون رفت. یعقوب گفت:" إِنِّی لَأَجِدُ رِیحَ یُوسُفَ لَوْ لا أَنْ تُفَنِّدُونِ." «6» ایشان گفتند:" بعد از سالهای بسیار و کشتن و خوردن گرگ یوسف را هیچ از یاد فرونگذاری." پس مرد فراز رسید و پیراهن یوسف بر چشم یعقوب بمالیدند، بینا شد به قدرت حقّ سبحانه و تعالی. پس مردمان خویش را گفت:" أَ لَمْ أَقُلْ لَکُمْ إِنِّی أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ." «7» پس یعقوب با همه اهل بیت خویش به مصر آمد و به یوسف رسید، و برادرانش سجده

کردند و عذرهای گناه همی خواستند. یوسف گفت:" هذا تَأْوِیلُ رُءْیایَ مِنْ قَبْلُ." «8» پس یعقوب را آنجا مقام افتاد، و زلیخا یوسف را به شوهر کرد بعد حالها. چون صد و چهل و هفت سال از عمر یعقوب بگذشت وفات رسیدش، و

______________________________

(1)Sure 12 ,Teil von Vers 55 .

(2)Sure 12 ,Teil von Vers 67 .

(3)Sure 12 ,Teil von Vers 87 .

(4)Sure 12 ,Teil von Vers 90 .

(5)Sure 12 ,Vers 92 .

(6)Sure 12 ,Teil von Vers 94 .

(7)Sure 12 ,Vers 96 .

(8)Sure 12 ,Teil von Vers 100 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 155

او را پیش اسحق دفن کردند. و چنین روایت است که چون یعقوب در مصر رفت، هفتاد تن از اهل بیت با وی بودند. و بعد ازان به روزگار موسی علیه السّلام که بنی اسراییل را از اهل یعقوب از شهر بیرون آورد، هزارهزار و هفتصد هزار بودند، از برکت ابراهیم و ذرّیّت او علیهما السّلام. و بعد ازان چون یوسف را علیه السّلام صد و بیست سال تمام گشت وفات رسیدش. و او را دو پسر بود، یکی را نام إفراییم و دیگری را میسا*، و گفت:" مرا به مصر در گور کنید، که بعد از من پیغامبری از نسل پدرم بیرون آید و مرا سوی پدران برد." پس میان رود نیل او را دفن کردند، تا از هر دو جانب غلّه ها خشک نگردد، که اگر از نیمه یی دفنش می کردند آن نیمه ی دیگر خشک می شد. چنانکه خوانده ام نوشتم- و اللّه أعلم.

خدای عزّ و جلّ او را به پیغامبری فرستاد به رستاق ثنیه* میان دمشق و رمله. و سخت عظیم پارسا و عابد بود. ابلیس لعنه اللّه گفت:" این عبادت از بهر خواسته و فرزندان می کند." خدای تعالی گفت:" ترا بر همه مسلّط بکردم." و ایّوب را اندران بلا گرفتار کرد، و زن و خواسته و فرزندان همه برفت. و هفت سال دران رنج تن بماند، که هیچ تنگ دلی نکرد و صابر بود، چنانکه خداوند تعالی گفته است: إِنَّا وَجَدْناهُ صابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ. «1» پس ایّوب خدای را بخواند و گفت:" مَسَّنِیَ الضُّرُّ وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِینَ. «2» خدای تعالی اجابت کرد و بلا از ایّوب برگرفت، چنانکه گوید: فَاسْتَجَبْنا لَهُ فَکَشَفْنا ما بِهِ مِنْ ضُرٍّ. «3» و آنجا که آن چشمه ی آب پیدا گشت، ایّوب غسل کرد و شفا یافت ازان ریشها و کرمان. و آن هنوز بجایست، و آن را قریه ی ایّوب خوانند. و خداوند تعالی همه مال و نعمت بدو بازداد و رحمه را از جهت سوگند و سخن ابلیس خدای تعالی بفرمود تا او را به چوبهای خرد درهم بسته بزدند هر صد، تا درد نیابد. و سوگند ایّوب راست گردد، چنانکه گفت

______________________________

(1)Sure 38 ,Teil von Vers 44 .

(2)Sure 21 ,Teil von Vers 83 .

(3)Sure 21 ,Teil von Vers 84 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 156

جلّ و علا: وَ خُذْ بِیَدِکَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ. «1» و بدان چشمه اندر بسیاری شفا باشد خداوندان علّتها را.

و چون عمر ایّوب نود سال گشت- و بیرون از تاریخ دویست سال گفته است- بمرد. و یکی را وصیّ کرد از فرزندان،

نامش موصل. و به روایتی دیگر ذو الکفل گوید، و به دیگر نسخه ذی الکفل بعد ازین بود. و از فرزندان عیص بن اسحق بعد از ایّوب کس پیغامبری نیافت؛ دیگران پادشاهی یافتند و عابدی.

می داد در سرای فرعون. قال اللّه تعالی: إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ. «1» چون به مردی رسید و قبطی بر دست وی کشته شد، فرعون قصد او کرد و از موسی بیندیشید، و آن مرد درودگر که حقّ تعالی او را رَجُلٌ مُؤْمِنٌ «2» خواند، موسی را ازان خبر داد. موسی سوی مدین رفت و سالها مزدوری شعیب کرد تا کابین دختر تمام گشت. و خواست که سوی مصر بازآید، و عصا که معجز او بود از پیش شعیب بیاورد. بعد از آنکه در خصومت رفت و شعیب گفت:" دیگری برگیر، که این امانتست." تا به توسّط فرشته عصا به موسی رسید. و با خواسته ی بسیار و با زن و فرزند سوی مصر آمد. و اندران راه، به شب اندر، به تاریکی به طلب آتش رفت. ایزد تعالی او را نبوّت داد و با موسی مناجات کرد، و آیتها نمود از عصا و دیگر چیزها تا موسی بیارامید. موسی برادرش، هرون، را بازخواست و پس سوی فرعون آمد و او را به خدای تعالی خواند و معجزه بنمود. فرعون گفت:" این جادویست و نگروید." و فرعون سی هزار مرد جادو از همه اطراف فراهم آورد. و مهتر ایشان چهار مرد بودند، نامهای ایشان شاپور، غارون، مصفی، خطحک*. ایشان با فرعون گفتند:" لَنَحْنُ الْغالِبُونَ." «3» و آن صحرا، چندانکه چشم کار کرد، رسنها و چوبها فکنده بود که از افسون ایشان در حرکت آمد. و موسی سخت بترسید، چنانکه خدای تعالی گفت:" سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جاؤُ بِسِحْرٍ عَظِیمٍ." «4» پس خدای تعالی گفت موسی را که:

" مترس و عصا بینداز." موسی

عصا بیفکند، اژدها گشت، و آن همه را فروبرد و باز عصا برگرفت. همچنان بود. و جادوان ایمان آوردند و گفتند:" این کار از جادویی بیرونست." فرعون را خبر شد، ایشان را گفت:" او خود مهتر شما بوده است." و بعد ازان فرمود تا آن مهتران را به زاری زار بکشتند. بامداد کافر بودند، نماز شام شهید به بهشت رفتند. پس فرعون هامان را گفت:" ابْنِ لِی صَرْحاً." «5» چون هامان آن بنا که فرمود بکرد، و دیگر بران جایگاه رفت، هیچ آواز نشنید از آسمان. پس هامان را گفت:" من چنین گمان همی برم که موسی از دروغ زنان است." بعد ازان خدای تعالی

______________________________

(1)Sure 28 ,Teil von Vers 7 .

(2)Sure 40 ,Teil von 28 .

(3)Sure 26 ,Teil von Vers 44 .

(4)Sure 7 ,Teil von Vers 116 .

(5)Sure 40 ,Teil von Vers 36 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 158

آیات فرستاد از عذاب گوناگون بر قبطیان، چنانکه گفت: فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمُ الطُّوفانَ وَ الْجَرادَ (الآیه). «1» چون به سختی رسیدندی فرعون موسی را گفتی:" دعا کن تا عذاب برخیزد." موسی دعا کردی، باز کافر شدندی. پس موسی بنی اسراییل را از شهر مصر بیرون برد و تابوت یوسف برداشت و با خود ببرد. چون فرعون بدانست، با سپاه بیرون آمد. و حقّ تعالی قدرت نمود، و موسی عصا بر آب زد، و آب دریا برخاست و معلّق بایستاد و باد بر زمین دریا بوزید و خشک گشت، و بنی اسراییل بگذشت. چون فرعون فراز رسید و آن عجایب بدید، خواست که بازگردد. هامان گفت:" موسی به جادویی بگذشت. تو به خدایی نتوانی گذشت؟" فرعون اسب

اندر راند، آب فروآمد، و همه غرقه شدند. فرعون آن ساعت ایمان آورد. جبرییل علیه السّلام کام و دهانش به گل بیاکند و گفت:" بترسیدم که اگر دیگر بار بگوید خدای تعالی به رحمت خویش توبه ی او قبول کند و او را عفو کند با چندان کفر."

بعد ازان موسی به مناجات رفت به کوه طور، و جماعتی از پیران بنی اسراییل با وی برفتند. و خدای تعالی با موسی سخن گفت و توریت داد. بعد ازان که سی روز او را وعده کرد روزه داشتن. و بعد ازان ده روز دیگر بران بیفزود، و پیران بنی اسراییل گفتند:" ما نیز خواهیم که سخن خدای تعالی بشنویم و ترا پیش قوم گواهی دهیم." چون مناجات همی شنیدند، گفتند:" تا به دیدار نبینیم باور نداریم." و صاعقه ازین سخن ایشان را هلاک کرد. قال اللّه تعالی: وَ إِذْ قُلْتُمْ یا مُوسی لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی نَرَی اللَّهَ جَهْرَهً فَأَخَذَتْکُمُ الصَّاعِقَهُ. «2» و باز به دعای موسی خدای تعالی ایشان را زنده کرد.

و درین وقت سامری بنی اسراییل را به گوساله پرستیدن از راه ببرد، و خاک اثر جبرییل علیه السّلام در میان آن گوساله ی زرّین کرد تا بانگ کرد و در حرکات آمد. و گفت:" هذا إِلهُکُمْ وَ إِلهُ مُوسی." «3» و هیچ سخن هرون نشنیدند. چون موسی بازآمد- و خدای تعالی او را خود خبر داده بود- همه قوم را گوساله پرست و کافر دید. با هرون تندی کرد و الواح توریت بینداخت، و هرون عذر خویش و سخن سامری

______________________________

(1)Sure 7 ,Teil von Vers 133 .

(2)Sure 2 ,Teil von Vers 55 .

(3)Sure 20 ,Teile von Vers 88 .

مجمل

التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 159

پیش آورد. و سامری گفت:" بَصُرْتُ بِما لَمْ یَبْصُرُوا بِهِ." «1» و سامری از جمله ی آن فرزندان بود که جبرییل را بتوانستی دید. پس موسی سامری را گفت:" ترا نکشم، و لیکن تا زنده باشی کس فراز تو نیارد آمد، و نه تو فراز کس توانی شد. و به آخرت خدای تعالی پاداش تو کند." پس گوساله را بسوختند و در آب فشاندند.

و توبه ی بنی اسراییل چنان بود که به هر اندام که گناه کردندی از تن ببریدندی؛ و هشتصد هزار مرد بودند که سجده کرده بودند گوساله را. پس به صحرا آمدند و بنشستند، و دیگران شمشیرها برکشیدند و گردن یکدیگر همی زدند، پدر پسر را و برادر برادر را. و زاری برخاست، و موسی سر به سجود نهاد و زاری می کرد. و خدای تعالی ابری بفرستاد تا به حجاب اندر یکدیگر را نبینند. و خدای تعالی نیم روز بود که توبت ایشان بپذرفت. و قال اللّه تعالی: إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ. «2» پس دست از کشتن بازداشتند، و دران نیم روز هفتاد هزار مرد کشته بودند.

و به هروقت موسی را علیه السّلام رنجه داشتندی، و باز توریت قبول نمی کردند تا خدای عزّ و جلّ کوه را فرمان داد تا از بالای سر ایشان بایستاد، قال الله تعالی: وَ إِذْ نَتَقْنَا الْجَبَلَ فَوْقَهُمْ کَأَنَّهُ ظُلَّهٌ (الآیه). «3» چون شریعت و توریت قبول کردند ایشان را با شهر مصر آورد، به قصرهای فرعون و قبطیان و نعمتهای بی اندازه.

و بعد ازین حدیث آن کشته بود که بیافتند، و بدان سبب بیم خون ریختن بود اندر بنی اسراییل، تا

موسی گفت که:" خدای تعالی همی فرماید که گاوی بکشید و پاره یی گوشت بر تن مرده زنید، تا زنده گردد. و بگوید که قاتل کیست؟" باز چندان سخن رفت که گاو به چه رنگ می باید. و پیغامبر گفت صلّی اللّه علیه:" شدّد بنو إسراییل علی أنفسهم شدّد اللّه علیهم." و بدان سختی آن کار دراز کردند بر خود تا گاو به دست آوردند، و به بهای گران بخریدند. و همچنان کردند و کشته به سخن آمد و گفت:" مرا این پسران عمّ کشتند، و دعوی خون خود ایشان می کردند." و آن فتنه بنشست.

______________________________

(1)Sure 20 ,Teil von Vers 96 .

(2)Sure 2 ,Teil von Vers 36 u .auch 54 .

(3)Sure 7 ,Teil von Vers 171 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 160

و بعد ازین قصّه ی قارون بود و آن نعمتها که جمع کرده. و چندان زینت داشت که چهل مرد کلید گنجها بر دوش می کشیدند. و قارون خویش موسی بود. و به آخر کار بر موسی بد اندیشید و آن زن بلایه را بیاورد تا پیش قوم به زنا بر موسی گواهی دهد. و خدای تعالی بر سر انجمن بر لفظ آن زن چنان راند که گفت:" قارون مرا مال و نعمت داد، و گفت چنین گوی، و حاشا که پیغامبر خدا زنا کند." موسی را آب در چشم آمد. و خدای تعالی زمین را به فرمان موسی کرد. پس موسی گفت:" ای زمین او را بگیر." و قارون تا به زانو به زمین فروشد زنهار می خواست، و موسی می گفت:" ای زمین بگیر." تا قارون تمام به زیر زمین فروشد، چنانکه ناپدید شد. و موسی

علیه السّلام باز دعا کرد تا سراها و گنجهای قارون جمله به زمین فروشد.

و بعد ازین قصّه ی مصاحبت موسی بود با خضر، و آنچه گفت:" تو طاقت صحبت صبوری* نداری: إِنَّکَ لَنْ تَسْتَطِیعَ مَعِیَ صَبْراً." «1» چون خضر کشتی را سوراخ کرد و کودک را بکشت و آن دیوار را که خراب بود عمارت می کرد. و خضر گفت:

" هذا فِراقُ بَیْنِی وَ بَیْنِکَ." «2» پس موسی هر یک را که اعتراض کرده بود جواب از خضر بشنید که:" کشتی را به عیب کردم تا ملک نستاند که ظالم است. و غلام را پدر و مادر مؤمناند و او کافر بود. و به زیر دیوار خراب اندر گنجی نهاده است که روزی فرزندان مردی صالح خواهد بود؛ آن را عمارت کردم."

بعد ازان خدای تعالی فرمود که به حرب جبّاران رود؛ با بنی اسراییل برفتند و اندر بیابان فلسطین- که آن را تیه خوانند- موسی را گفتند:" تو برو با خدای خویش که ما ایدر می باشیم." چنانکه خدای تعالی گفت: فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ. «3» و این آن وقت گفتند که جاسوسان بازآمدند و صفت جبّاران و عوج بن عنق می گفتند، و عهد بشکستند که به هم کرده بودند به ناگفتن این سخن.

پس موسی دعا کرد بریشان و گفت:" فَافْرُقْ بَیْنَنا وَ بَیْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِینَ." «4» پس موسی عصا برگرفت و با هرون برفت. و بنی اسراییل روی به مصر بازنهادند، و سه روز می رفتند. چون نگه کردند هم بر جای بودند. و مدّت چهل سال دران بیابان

______________________________

(1)Sure 18 ,Vers 67 u .auch Teil von 72 sowie 75 .

(2)Sure 18 ,Teil von Vers

78 .

(3)Sure 5 ,Teil von Vers 24 .

(4)Sure 5 ,Teil von Vers 25 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 161

بماندند از دعای موسی. و ازان روی موسی و هرون نزدیک عوج رسیدند. و گویند بالای موسی چهل گز بود و به روایتی ده گز؛ و همچندان درازای عصاش بود. و همین قدر برجست و به همه قوّت عصا برگرفت و بر کعب عوج زد، و بیفتاد چند جهانی، و کشته شد. و چنان گویند که عوج کوهی برکنده بود و بر سر نهاده، و می آمد تا بر لشکرگاه موسی زند. خدای تعالی مرغی را بفرستاد تا آن کوه را بسفت و در گردن عوج افتاد تا موسی پیغامبر او را بزد و بکشت. و سوی قوم باز آمد و حدیث عوج بگفت. ایشان گفتند:" خدای بر ما خشم گرفت." موسی پنداشت که چون وی بازآمد بتوانند رفتن. خدای تعالی گفت: فَإِنَّها مُحَرَّمَهٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعِینَ سَنَهً. «1» و ایشان اندران بیابان بی آب دوازده فرسنگ بماندند، تا هم موسی دعا کرد.

و خدای تعالی بفرمود تا موسی عصا بر سنگ زد و دوازده چشمه آب بگشاد، چنانکه هر سبطی را آب دیدار بود. و منّ و سلوی از برای ایشان بخواست- و آن ترانگبین است و سمانه. و ابر بفرستاد تا بریشان سایه داشت از برکت دعای موسی.

و نخست خدای عزّ و جلّ هرون را پیش خواند، و عمرش صد و پانزده سال بود. و از بعد هرون، به سه سال، موسی علیه السّلام یوشع بن نون را وصیّ کرد و با یوشع اندر بیابان برفت. باد و تاریکی برآمد. موسی دانست، یوشع را در کنار گرفت،

از میان پیراهن ناپدید گشت. یوشع بازگردید و بنی اسراییل را بگفت. بگفتند:

" موسی را بکشتی." و او را بگرفتند و ده موکّل بر وی کردند، تا خدای تعالی ایشان را در خواب بنمود که موسی را اجل رسید. یوشع را رها کردند، و خدای تعالی او را پیغامبری داد.

و عمر موسی صد و بیست سال بود. و نسب موسی در تاج التّراجم: موسی بن عمران بن یصحر بن قاهب* بن لاوی بن یعقوب گوید. و جهود از بهر آن خوانندشان که بسیاری ملکان از نسل یهودا بن یعقوب بودند؛ پس یهودی خوانندشان.

نیکو را به سپاه بنی اسراییل فرستادند تا ایشان زنا کنند و هلاک شوند. یوشع متحیّر گشت تا از فرزندان هرون فنحاص بن عیراد* زنی و مردی را به زخم حربه برهم دوخت و پیش مردمان بیفکند و گفت:" هرکس که زنان را از خیمه بیرون نکند با وی همچنین کنم." بنی اسراییل عظیم بترسیدند و ازان کار ناشایست دست بداشتند. و جهودان فرزندان این فنحاص را ازان سبب بزرگ دارند، و اگرنه او چنین کردی همه هلاک شدندی. و خدای تعالی سه روزه طاعون بریشان افکند بدان گناه، و بسیاری هلاک شدند دران سه روز. یوشع ولایت جبّاران بستد و بسیار جایی دیگر، و بنی اسراییل را بازپس آورد.

و چون زندگانی یوشع به صد و بیست و هشت سال رسید بمرد. پیغامبری مرسل بود، مستجاب الدّعوه. و از بعد او کالوب* بن یوفنّا بود از سبط شمعون و حزقیل از سبط یهودا، به کار بنی اسراییل- و این خود گفته ام. امّا حزقیل علیه السّلام پیغامبر بود- و اللّه أعلم.

______________________________

(1)Sure 7 ,Teil von Vers 174 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 163

کرد، و خدای تعالی همه را زنده کرد. و به شهر بازآمدند، و نسلشان بپیوست. و کسی را که بوی اندام ناخوش باشد ازان نسل گویند. ازین پس دین موسی کهن گشت، و بنی اسراییل توریت را دست بازداشتند.

و خدای تعالی پیغامبران فرستاد بدیشان- و اللّه أعلم.

دست ایشان بیرون شد و به عسقلان افتاد، و آن را در باغی در زیر خاک کردند، و بر سرش درخت و چیزها کشتند. و در میان بنی اسراییل هیچ پیغامبر نبود درین مدّت تا خدای تعالی اشموییل را بفرستاد به پیغامبری.

پادشاهی بپذیرفت. و داود سه سنگ در توبره نهاد، و فلاخن داشت و پیش حرب رفت. و چنین روایتست که جالوت تا آنجا بود که ترکشش سیصد من بوده است- و در سیر الملوک بیشتر ازین گوید. پس داود سنگی به فلاخن اندر نهاد. خدای تعالی باد را فرمان داد که ترک از سر جالوت برگرفت، و

______________________________

(1)Sure 2 ,Teil von Vers 247 .

(2)Sure 2 ,Teil von Vers 248 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 165

داود سنگ بینداخت و بر سرش آمد، چنانکه مغزش بریخت و بمرد. و سنگ بر زمین آمد و پاره پاره گشت. و به عدد هر سواری پاره یی بریشان آمد، و بکشت هرچه در پیش بودند، و دیگران هزیمت شدند- قال اللّه تعالی: فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ. «1» پس طالوت دختری به وی داد و انگشتری، و همه مردم مطیع شدند. بعد از سی سال که اشموییل بمرد طالوت را حسد آمد بر داود و قصد او کرد. عالمان منع کردند. طالوت، هرچند عالم بود در بنی اسراییل، همه را بکشت، و داود گریخته بود. و زنی عالمه را به حاجبی داد تا بکشد. نکشت و نگاهش همی داشت. و بعد از مدّتی طالوت پشیمان شد، و کسی را می طلبید که از وی بپرسد که توبه ی وی چیست؟ کس را نیافت، تا حاجب آن زن را بیاورد و بپرسید. گفت:" مرا به گور پیغامبری برید تا دعا کنم، و او زنده شود و بگوید." پس او را به گور اشموییل آوردند. زن دعا کرد. اشموییل سر از گور برآورد. گفتند:" توبت طالوت در چیست؟" گفت:" آن که با دوازده پسر

به حرب جبّاران رود تا کشته گردد." پس طالوت همچنان کرد و به حرب رفت تا شهادت یافت، و داود را پادشاهی مستخلص گشت- و اللّه أعلم.

همی کرد به دست خویش، و آهن داود را چون موم نرم بود. لقمن ندانست که چه می کند و آن چیست، و از حکمت واجب ندید پرسیدن سخن. خاموش بود تا تمام بکرد، و اندر لقمن پوشید تا هندامش بدید. لقمن گفت:" هذا جیّد للحرب." و این سخن لقمن آن وقت گفت:

" الصّمت حکم و قلیل فاعله." یعنی خاموشی حکمتی است و کمتر به کار دارند.

و داود از همه فرزندان سلیمان را پسندیده بود، بدان حکم زمین و گوسفندان که افتاد. و داود دران زمان مانده بود تا سلیمان گفت:" زمین خداوند گوسفند را باید داد تا تعهّد کند کشت خورده را و ریع آن بردارد. و گوسفند خداوند کشت می دارد، و نفع ایشان از شیر و پشم و غیر آن او را باشد." داود بدان شادمانه گشت.

قال اللّه تعالی: وَ داوُدَ وَ سُلَیْمانَ إِذْ یَحْکُمانِ فِی الْحَرْثِ. «2»

پس داود بعد از صد سال عمر گذشته، سلیمان را خلیفت کرد و بمرد. و به روایتی مدّت عمرش هفتاد سال گفته اند- و اللّه أعلم به.

نامه برد تا بعد از حالها سلیمان بلقیس را به زن کرد. و سلیمان را از وی فرزندی آمد،

______________________________

(1)Sure 38 ,Vers 21 .

(2)Sure 21 ,Teil von Vers 78 .

(3)Sure 38 ,Teil von Vers 36 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 167

او را نام داود نهاد. و پس آن بود که دیوی به صورت سلیمان بیامد، و خاتم از زنش بستد، و اندر دریا انداخت و به جای او بنشست، تا بعد از چهل روز انگشتری در شکم ماهی بود، که به مزد سلیمان دادند، و خاتم به وی بازرسید. و مملکت بازیافت به رحمت ایزدی.

و بعد ازین سخن قضا و قدر رفت تا سیمرغ گفت:" من قطع کنم." با آنکه می رفت دختر پادشاه مشرق به پسر خسرو غرب نرسد، و برفت و دختر را بربود و به آشیانه ی خویش برد و بپرورد. و آنست که بر صورتها نگارند: سیمرغ و دختر. پس قضای ایزدی برفت و ملک زاده را کشتی غرق گشت و او را موج بدانجا افکند که نشیمن سیمرغ بود. و به هم رسیدند و پوست جانوری بزرگ بر نشیمن پرده شد، و ملک زاده در میان آن به فرمان دختر، و سیمرغ بی خبر، تا دختر بار برگرفت و فرزند آورد. و چون جبرییل سلیمان را خبر داد سیمرغ را گفت:" چه کردی؟" گفت:

" دختر پیش منست." و آن پوست برگرفت. بعد از آنکه دختر را گفت:" درین میان رو تا آفتابت رنجه ندارد." و پیش سلیمان آوردش و ملک زاده و دختر و فرزند بیرون آمدند. و سیمرغ همان ساعت از شرمساری ناپدید گشت ازان تاریخ.

پس دیوان را فرمود بناها کردن. و از

عین القطر شهرستانی رویین کرد، تا آن را مدینه الصّفر خوانند. و آن گنجها همه آنجا بنهاد و کرسی فرمود کردن، بدان عظیمی. و چون بر آنجا نشستی چندین هزار کرسی زرّین بر بساط نهاده بودی، از راست عالمان و فرزندان پیغامبران بنی اسراییل بنشستندی با بزرگان، و از چپ عفاریت و جنّ و پری، و بالای سر مرغان بایستادندی گوناگون. و به فرمان سلیمان علیه السّلام باد آن بساط را همچنان با چندان هزار جانور الوان برداشتی. هرکجا خواستی: غُدُوُّها شَهْرٌ وَ رَواحُها شَهْرٌ. «1»

و حدیث مورچه و سخن گفتن با سلیمان که گفت:" ادْخُلُوا مَساکِنَکُمْ. «2» و شرح ملک و عظمت سلیمان درازست. و ما ذکری مختصر کنیم، علی الاجمال.

چون عمرش به پنجاه و پنج سال رسید و مسجد بیت المقدّس همی فرمود کردن قدری مانده بود، بر عصا فراز چسفید اندر مسجد، و جان از وی جدا شد، سالی بران مثال بماند. دیوان مسجد را تمام کردند، و کس پیرامون او نیارست گردیدن. و

______________________________

(1)Sure 34 ,Teil von Vers 12 .

(2)Sure 27 ,Teil von Vers 18 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 168

مورچه یی سرخ عصا می خورد. پس چون خورده شد، بشکست و بیفتاد. دانستند که بمرد، و اعتبار کردند بر خوردن آن مورچه عصا را. یک سال بود که مرده بود- قال اللّه تعالی: فَلَمَّا قَضَیْنا عَلَیْهِ الْمَوْتَ ما دَلَّهُمْ عَلی مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّهُ الْأَرْضِ تَأْکُلُ مِنْسَأَتَهُ (الآیه). «1» و داستان سلیمان بر اجمال گفتم تا ملال نیفزاید. به تمام در قصص الأنبیاء بیارند- و السّلام.

نیز گویند- بت پرستید و دین دست بازداشت. و چون پادشاهی بدو رسید، مردم را به دین توریت خواند، و هرکس که قبول نکرد همی کشت. و مادرش بت پرست بود؛ او را شفاعت کرد درین کار، بیرون فرستادش و بکشت.

چون مردمان دیدند که محابا نیست دین موسی گرفتند. و قومی بگریختند و سوی زرح شدند، ملک الهند، و او بت پرست بود. پس طمع افکندند او را در زمین شام و در بیت المقدّس. و او پادشاهی عظیم بزرگ بود با سپاهی گرانمایه و پیلان، سوی شام آمدند. و هرکجا رسیدند هیچ نبات و جانور نماند، از بسیاری که بکشت. اسا خیره گشت و مردمانش گفتند:" کس را در عالم طاقت او نیست. به زنهار پیش او رویم." اسا گفت:" خدای ما را به دشمن نسپارد." و در محراب بیت المقدّس رفت و خداوند را به زاری بخواند، و دعا کرد که نسخت آن در تاریخ جریر الطّبری نوشته است. و خدای تعالی خواب بر وی افکند. در خواب بدید که خدای تعالی او را نصرت دهد. بیرون آمد و مردمان را مژده داد. فاسقان گفتند:" اگر خدای تعالی نصرتش دادی نخست پایش بهتر گشتی و راست، و او لنگ بود. پس خدای تعالی او را وحی فرستاد و پیغامبری دادش و بفرمود تا سپاه را بیرون برد. و چون زرح اسا را بدید، ریش خود را بر دست بگرفت و گفت:" این مردمان فسوس کردند که مرا از بهر این مایه مردم ایدر آوردند، و بدین جانب آمدم." پس گفت:" هرکسی تیری بیندازند که ایشان را بسنده است." خدای تعالی ایشان را هلاک کرد. و چون زرح

هزیمت رفت و در کشتی نشست اسا دعا کرد و گفت:" یا ربّ تو او را هلاک برآر." باد برخاست و کشتیها غرق شد، و همه ی خواسته ی ایشان به ساحل افتاد، و اسا بر

______________________________

(1)Sure 34 ,Teil von Vers 14 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 169

داشت. و بعد ازان چنانکه پادشاهان بوده اند، می زیست- و اللّه أعلم.

یله کرد، تا بعد از مدّتی خداوند تعالی ارمیا را گفت:" سوی بیت المقدّس بازگرد، که من آن را آبادان بازکنم." و آنست که خدای عزّ و جلّ فرمود: أَوْ کَالَّذِی مَرَّ عَلی قَرْیَهٍ وَ هِیَ خاوِیَهٌ عَلی عُرُوشِها (الآیه). «1» گفت:" از بعد خرابی چگونه آبادان خواهد شد بی مردم؟" و به تعجّب همی نگرید تا خوابش بگرفت. چون بخفت خداوند تعالی جان از وی جدا کرد، و تا مدّت صد سال همچنان مرده بماند تا بنی اسراییل بازآمدند.

______________________________

(1)Sure 2 ,Teil von Vers 259 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 170

و دانیال پیغامبر علیه السّلام در عهد بهمن اسفندیار به فرمان او با کیرش که پادشاه بود، از دست بهمن، و به عمارت بیت المقدّس مشغول شدند. و این کیرش پسر اخشنو بود و مادرش استر نام بود از بنی اسراییل، و دین توریت داشت. و به فرمان دانیال کار کردی.

و دانیال از جمله اسیران بود که بختنصر او را آورده بود و برده کرده به کودکی. و ذکر قصّه ی دانیال در قصّه و اخبار بختنصر به باب الحفایر در شرح داده ام.

پس بعد از صد سال همه عمارت پذیرفت، بهتر ازان که بود. و خدای تعالی جان به ارمیا بازداد- و او عزیر است، قوله تعالی: فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَهَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ. «1» ارمیا چون برخاست، خیره گشت که همه جای آبادان دید، و انبوه مردان را گفت:" این به یک ساعت چون گشت؟!" پس خدای تعالی بدو وحی کرد که: فَانْظُرْ إِلی طَعامِکَ وَ شَرابِکَ لَمْ یَتَسَنَّهْ (الآیه). «2» پس بدید که خدای تعالی بهیمه را چون زنده کرد. گفت:

" دانم

که خدای تعالی بر همه چیزی قادرست." و بعد از توریت آموختن خداوند تعالی او را به بنی اسراییل بازفرستاد. و ایشان را توریت نمانده بود، که بختنصر همه را بسوخته بود. چون بیامد، گفت:" من ارمیاام که دران روزگار بودم. خدای تعالی مرا زنده کرد بعد از صد سال." علامت نبوّت خواستند. گفت:" توریت همه از حفظ برخوانم." و هرگز کس نخوانده بود. پس عزیر همه توریت برخواند. گفتند:" خدای بر همه چیزی قادرست. و لیکن ما حقیقت خواندن تو ندانیم. و شنیده ایم که توریت زیر این ستونهای مسجد پنهان بکرده اند، و ندانیم که کدام ستون است." عزیر گفت:" من دانم." و ایشان را جای بنمود. و توریت برآوردند. چون مقابلت کردند با خواندن عزیر حرفی خطا نبود. و بیرون از تاریخ گوید: مردی گفت که:" من از پدر شنیدم که توریت در فلان باغ پنهان کرده اند، و نشان داد تا بشکافتند و به دست آوردند." پس عزیر را فتنه شدند و گفتند:" این پسر خداست." و خداوند تبارک و تعالی گفت:" اتَّخَذُوا أَحْبارَهُمْ وَ رُهْبانَهُمْ أَرْباباً مِنْ دُونِ اللَّهِ (الآیه). «3» تعالی اللّه عن ذلک.

______________________________

(1)Sure 2 ,Teil von Vers 259 .

(2)Sure 2 ,Teil von Vers 259 .

(3)Sure 9 ,Teil von Vers 31 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 171

شکم مادر به خدا بخشیده بود. و اندر مسجد به عمارت* کردن و همه عابدان و مقیمان مسجد ازین جنس بودند، محرّر. و زکریّا از فرزندان رحبعم بن سلیمان بن داود بود علیهم السّلام. و او را خویشی بود، نام او عمران بن ماثان از عابدان، و فرزندان را در شکم محرّر کرد بر عادت ایشان. و چنان قاعده بود که جز پسران نیاوردند به مسجد، که زنان را حالها باشد. پس مریم بزاد.

خدای تعالی بر زکریّا وحی کرد که:" این دختر را از عمران به پسر پذیرفتم." و مریم را به مسجد آوردند و او را خانه یی کوچک پهلوی مسجد بکردند و عبّاد بران انکار کردند. زکریّا گفت:" خدای فرموده است." و از پس این یحیی بزاد بعد از نومیدی زکریّا از فرزند زادن. و خدای تعالی دعای او مستجاب کرد. و از پس یحیی به شش ماه عیسی پیغامبر علیه السّلام بزاد. و خدای تعالی او را اندر شکم مریم بیافرید از باد پاک- قال اللّه تعالی: فَنَفَخْنا فِیها مِنْ رُوحِنا. «1» بعد از آنکه مریم بیرون شد و عیسی از وی جدا شد و ایزد تعالی قدرت نمود، مردمان زکریّا را ملامت کردند که زنی را ضایع بگذاشتی، تا از حرام فرزند آورد. و سوی مریم شدند و او را ملامت کردند. مریم اشارت به عیسی کرد: فَأَشارَتْ إِلَیْهِ قالُوا کَیْفَ نُکَلِّمُ مَنْ کانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیًّا. «2» پس عیسی از گهواره پاسخ ایشان بازداد و اقرار داد به بندگی خدای تعالی، چنانکه کلام اوست: قالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا (الآیه). «3» و بعد ازان چون بزرگتر شد،

ملک از حسد قصد عیسی علیه السّلام کرد تا مریم او را ببرد، و بدان دیه شدند. و از وی هر روز علامتی ظاهر می شد، و معجزه یی پیدا می آمد، که خلق ازان متحیّر می ماندند. پس بنی اسراییل قصد کشتن زکریّا کردند و گفتند:" او کافر شد، که با مریم جمع آمد، و عیسی از وی بزاد." زکریّا بگریخت که سوی ایشان رود. از پس او بیامدند. در میان درختی پنهان

______________________________

(1)Sure 21 ,Teil von Vers 91 .

(2)Sure 19 ,Vers 29 .

(3)Sure 19 ,Vers 30 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 172

گشت و او را هیچ اثری نیافتند. ابلیس بیامد و ایشان را گفت:" این درخت را ببرید.

اگر در میان است کشته شود و اگرنه زیانی ندارد." پس درخت را ببریدند، و زکریّا کشته شد- علیه السّلام.

همی گردید؛ و حواریان با وی بودند.

و آن بود که از عیسی مایده خواستند و عیسی دعا کرد. و خدای تعالی

______________________________

(1)Sure 3 ,Teil von Vers 39 .

(2)Sure 3 ,Teil von Vers 49 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 173

ایشان را مایده فرستاد، قوله تعالی: قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَیْنا مائِدَهً مِنَ السَّماءِ تَکُونُ لَنا عِیداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آیَهً مِنْکَ. «1» خدای تعالی گفت:

" بفرستم. و اگر کسی کافر شود او را عذابی کنم که کس را نکردم." و گویند مایده فراز آمد و آن دوازده نان اسپید بود به عدد حواریان و ماهی بزرگ بریان و قدری نمک و تره. و آن همه خلایق بخوردند و هرچه ازان برگرفتندی عوض آن بجای باز آمدی. و آن روز یک شنبه بود. و دوّم روز و سوّم روز همچنان چاشتگاه بیامدی، و باز به هوا برشدی، چون سیر شدندی. بعد ازان نیامد، و به روایتی گویند مایده بیامد. چون خدای تعالی ایشان را به کفران امید عذاب داد. نخواستند. و لیکن شمعون حواری نان و ماهی داشت. عیسی دعا کرد همه خلایق ازان سیر بخوردند- و هنوز به جای بود. پس جماعتی منافق شدند، گفتند:" جادویی بعد از سه روز باطل شود." و کافر شدند. خداوند تعالی ایشان را همه خوک و پوزنه گردانید. سه روز بماندند و بعد ازان بمردند که مسخ عقوبت را زندگانی همین قدر باشد. و به عهد موسی علیه السّلام اصحاب السّبت را خدای تعالی همه مسخ گردانید، که بر لب جوی مغاک کندند. روز شنبه چون ماهی در آنجا شدی راه ببستندی و روز یک شنبد بگرفتندی

و تأویل نهادندی که:" ما یک شنبه همی گیریم." خدای تعالی ایشان را هم خوک و پوزنه گردانید. پس عیسی علیه السّلام سوی بنی اسراییل بازآمد، و جهودان تدبیر کشتن او کردند. و ملک بیت المقدّس بازگشت با ایشان. عیسی حواریان را گفت:" امشب مرا به دعا یاد دارید." همه بخفتند. عیسی گفت:" از شما بود که مرا ارزان بفروشد و دلیلی کند بر من و کافر شوید." دیگری را بگرفتند که دیگر روز بیرون آمده بود. او را بگرفتند و گفتند که:" عیسی را بنمای." گفت:" من از او بیزارم." و کافر شد. دیگری را بگرفتند. گفت:" مرا هدیه دهید تا او را بنمایم." سی درم سیم بدادندش، عیسی را بنمود، و جهودان بر وی جمع شدند و دست و پایش بربستند، و حواریان همه بگریختند. پس جهودان بیامدند، و آن چوب که آن کار را نهاده بودند، بردند و عیسی را گفتند:" چونست که گفتی که مرده زنده کنم، خود را از ما برهان؟" و او را بگشادند که بردار کنند. خدای تعالی او را از میان ایشان ناپدید کرد و بر آسمان چهارم برد به بیت المعمور. چون نگاه بکردند، عیسی نبود. گفتند:" جادویی کرد، و زمانی بیش نباشد." پس خدای

______________________________

(1)Sure 5 ,Teil von Vers 114 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 174

تعالی صورت عیسی را به ایشوع افکند، مهتر جهودان. او را بگرفتند، و هرچند که گفت:" من ایشوعم." سود نداشت، بر دار کشیدند. و نزدیک جهودان و بعضی ترسایان چنانست که او عیسی بود، قوله تعالی: وَ ما قَتَلُوهُ وَ ما صَلَبُوهُ وَ لکِنْ شُبِّهَ لَهُمْ. «1» و ایشوع هفت

روز بر دار بماند. و هر شب مریم بیامدی و از دور همی گریستی تا شب روز هفتم. خدای تعالی عیسی را به زمین فرستاد، و مادر را بدید و حواریان را وصیّت کرد، و یحیی زکریّا پیش وی آمد. پس، از حواریان فرطس و یونس* را به روم فرستاد به دعوت کردن؛ و ترماس* را به عراق و بابل، و فیلس؟؟؟ را به قیروان و افریفیه و به حبش؛ و اندافسون و اولیمار* را به حجاز؛ و پیش یحیی به بیت المقدّس یفبونس* را بگذاشت، و آنچه خواست بگفت. و سحرگاه ناپدید شد سوی بیت المعمور، به عبادت خدای تعالی مشغول باشد، تا وقت دجّال به زیر آید تا آخر الزّمان، و دین پیغامبر ما صلّی اللّه علیه و سلّم تازه کند.

و ازین پس مریم بمرد، و ابلیس خلق را در عیسی و مریم و خدای تعالی کافر کرد. و به هرگونه وسوسه افکند بر صورت آدمی، با دو دیو شیطان دیگر، و این سه مقالت کفر در دل مردم نهاد: ثالِثُ ثَلاثَهٍ. «2»

و در کتاب معارف خوانده ام که ترسایان را نصرانی ازان خوانند که آن دیه، که مسیح بدان فرود آمد، ناصره خواندندی از زمین جلیل.

بعد ازین یحیی زکریّا را ملک بفرمود کشتن اندر مستی. و به یحیی مؤمن بود، خواست که دختر زن را به زنی کند از نیکویی. یحیی گفت:" روا نباشد." و این دختر کینه گرفته بود، و ملک را در مستی گفت:" سر یحیی خواهم." بفرمود تا سرش بیاوردند، در طشتی نهاده، و ملک بر تختی نشسته بود با دختر. و سر یحیی در طشت همی گفت:" نشاید و حلال نیست."

همچنین پیوسته. ملک بترسید و پشیمان گشت. و آنجایگاه که او را کشتند خون از زمین جوشیدن گرفت. ملک بفرمود تا خاک بر سرش کنند. هرچند که انباشتند چون تلّی بزرگ گشت. و همچنان همی جوشید تا از جمله ی ملوک طوایف پادشاهی، نام او خردوس، آنجا رفت به غزا.

از بس که همی جوشید از کشتن پیغامبران و شهزادگان، سپهبد را در شهر فرستاد و چندین هزار بکشت تا خون یحیی بنشیند. و همچنان همی جوشید تا کشنده ی یحیی

______________________________

(1)Sure 4 ,Teil von Vers 157 .

(2)Sure 5 ,Teil von Vers 73 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 175

را بازنمودند، او را بکشت، ساکن گشت. و نبوراذان* کشندگان را در مسجد فرمود فکندن، و شهر باز خراب کرد. و اندر بعضی از اخبار او را بختنصر الثّانی خوانند که دوّم بار شهر ایشان بیران کرد.

و به روایتی دیگر دانیال درین وقت بوده است. و او را با شیری در چاه کردند، هیچ آسیب نرسیدش. پس برآوردندش و نبوراذان* به دین موسی بگرویدند.

و دانیال پیغامبر بود، و باز آبادانی کردند بیت المقدّس را. و توان بودن که این وقت دیگر پیغامبری بود. و خدای تعالی علیمست به هرچه نویسیم، که در تواریخ اختلاف بسیار است- و العلم عند اللّه.

و گفت:" من نیز هم بدان خدای ایمان دارم که شما، و این آیتی بود ایشان را، و نام ایشان را- و اگرچه در کمیّت عدد ایشان خدای داند عزّ و جلّ." قوله تعالی: وَ یَقُولُونَ سَبْعَهٌ وَ ثامِنُهُمْ کَلْبُهُمْ قُلْ رَبِّی أَعْلَمُ بِعِدَّتِهِمْ. «2» یکی را نام مکسینا بود، دیگر عسلمینا و فرطینوس و سروس و دهموس*. شبان بود که ایشان را به غار رهنمونی کرد، و خداوند تعالی جان ایشان برگرفت. و سگ همچنان با ایشان بود. مدّت سیصد و نه سال بماندند- قوله تعالی: وَ لَبِثُوا فِی کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَهٍ سِنِینَ وَ ازْدَادُوا تِسْعاً" «3»، و فریشته یی به فرمان خدای تعالی هر گاهی ایشان را از پهلو به پهلو درگردانیدی- وَ نُقَلِّبُهُمْ ذاتَ الْیَمِینِ وَ ذاتَ الشِّمالِ وَ کَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصِیدِ. «4» پس زنده شدند و یملیخا را سوی شهر فرستادند تا طعامی خرد. چون به شهر اندرآمد بازار و مردم را نه بران سان دید که بود. عجب

______________________________

(1)Sure 18 ,Teil von Vers 13 .

(2)Sure 18 ,Teil von Vers 22 .

(3)Sure 18 ,Vers 25 .

(4)Sure 18 ,Teil von Vers 18 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 176

ماند و درم نانبا را داد به مهر دقیانوس. نانبا گفت:" مگر این مرد گنج یافته است." و او را بگرفتند و سوی ملک بردند و حال از او بپرسیدند. گفت:" ما دیگر روز از شهر بگریختیم از دقیانوس و به غاری اندر پنهان شدیم. امروز آمدم تا یاران را طعام برم." پادشاه عالمان را جمع کرد و بدانست که ایشان اصحاب الکهف اند که ذکرشان در انجیل است که خداوند تعالی ایشان را

زنده کند. پس یملیخا را بازگفتند:" شما را بشارت باد که دقیانوس گذشت، و ما خدای را می پرستیم. و ازان تاریخ سیصد و نه سال گذشته است." و ملک برنشست با مهتران سوی غار آمدند. یملیخا گفت:

" بروم و ایشان را خبر دهم." در غار آمد و قصّه بگفت و بیفتاد و بمرد و دیگران همچنین. پس زمانی ببود، و هیچ کس بیرون نیامد. ملک گفتا:" یکی درون روید." نیارستند. ملک گفت:" فَقالُوا ابْنُوا عَلَیْهِمْ بُنْیاناً رَبُّهُمْ أَعْلَمُ بِهِمْ." «1» پس آنجا علامتی بکردند و بنوشتند که به چه تاریخ در کهف شدند و کی بیرون آمدند. و اندر کتاب سیر الملوک خواندم که بیرون آمدند و پیش ملک رفتند. و ملک ایشان را در کنار گرفت، و قصّه بگفتند. پس خدای تعالی رسول فرستاد و ایشان را مخیّر کرد به زندگانی کردن یا به بهشت و رضوان رسیدن. ایشان بهشت گزیدند و بمردند. ملک خواست که ایشان را تابوت زرّین کند، تا در خواب دید که گفتند:" ما از خاک ایم و باز با خاک رویم. تابوت زرّ چه کنیم؟" پس هم بدان غار دست بازداشت، و آنجا علامت و مسجد کردند. و گویند آنچه خدای تعالی گفت: أَصْحابَ الْکَهْفِ وَ الرَّقِیمِ کانُوا مِنْ آیاتِنا عَجَباً. «2» و رقیم آن نبشته را همی خواهد که بر آنجا رقم زدند. و در کتاب السّیر اصحاب الرّقیم را خود ذکری مفرد است که در باب الحفایر یاد کرده ایم- و اللّه أعلم.

تعالی این عذاب سوی ایشان فرستاد و آتش زبانه همی زد. و پادشاه و مردمان بدانستند که عذاب آمد. یونس را طلب کردند آنجا نبود. پس همه شهر

______________________________

(1)Sure 18 ,Teil von Vers 21 .

(2)Sure 18 ,Teil von Vers 9 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 177

زنان و کودکان و چهارپا هرچه بود بیرون بردند و بتان را بشکستند و ایمان آوردند. و ملک ایشان سر بر خاک نهاد و زاری همی کرد، و کودکان و زنان بانگ و زاری بر آوردند و از اخلاص دعا کردند. خداوند تعالی عذاب از ایشان بگردانید. و این چنین رحمت با هیچ امّت دیگر نکرد؛ چنانکه گفت: فَلَوْ لا کانَتْ قَرْیَهٌ آمَنَتْ فَنَفَعَها إِیمانُها إِلَّا قَوْمَ یُونُسَ لَمَّا آمَنُوا کَشَفْنا عَنْهُمْ عَذابَ الْخِزْیِ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ مَتَّعْناهُمْ إِلی حِینٍ. «1» چون این خبر به یونس رسید غمگین شد، ابلیس او را وسوسه کرد که:" تو اکنون دروغ زن شدی پیش قوم." و سوگند خورد که:" نیز سوی ایشان نروم." در کشتی نشست با قومی که به جایی رود، خدای تعالی این کار از وی نپسندید- و آن ماهی که شکم وی زندان یونس بود- کشتی را بازداشت تا از بعد قرعه زدن یونس خود را به دریا افکند، و ماهی او را فروبرد. و یونس در نماز ایستاد به فرمان خدای تعالی. چهل روز آن ماهی از خوردن بازاستاد تا یونس را آسیبی نرسد. و خدای تعالی گفت:" اگرنه از مسبّحان بودی تا قیامت در شکم ماهی بماندی." قوله تعالی:

فَلَوْ لا أَنَّهُ کانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ. «2» پس یونس خدای تعالی را به سه تاریکی

اندر بخواند: تاریکی شب و تاریکی دریا و تاریکی شکم ماهی. و خداوند عزّ و جلّ او را برهانید. پس ماهی به کنار دریا آمد و یونس را علیه السّلام از شکم برافکند؛ قوله تعالی: فَنادی فِی الظُّلُماتِ أَنْ لا إِلهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیْناهُ مِنَ الْغَمِّ وَ کَذلِکَ نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ. «3» پس خدای تعالی یونس را به قوم بازفرستاد. بعد ازان قوّت بازگرفت و درختی برآورد تا ازان شیر همی مکید، که خیالی گشته بود. و ابن عبّاس گوید که: شَجَرَهً مِنْ یَقْطِینٍ «4» درخت کدو بود. و شبانی را سوی قوم فرستاد و گفت:" چون بازگردی این بز ترا به من راه نمایدت و سگ تو گواهی دهد پیش قوم." شبان برفت و خبر یونس بگفت. و مردمان بر وی جمع آمدند، و سگ گواهی بداد. و پیش یونس آمدند به رهنمونی بز. و این همه آیات بود. و تا به وقت مرگ با ایشان بماند، چنانکه خدای تعالی گفت: وَ أَرْسَلْناهُ إِلی مِائَهِ أَلْفٍ أَوْ یَزِیدُونَ. «5» و به کوفه از دنیا برفت.

______________________________

(1)Sure 10 ,Vers 98 .

(2)Sure 37 ,Verse 143 u .144 .

(3)Sure 21 ,Teil von Vers 87 u .Vers 88 ganz .

(4)Sure 37 ,Teil von Vers 146 .

(5)Sure 37 ,Vers 147 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 178

بود. و خداوند تعالی طعام وی از آنجا بیرون آوردی. پس شهریان از وی ستوه شدند، زنش را بفریفتند و رسنهای محکم و غل و بندهای آهنین چند بار بدو دادند، که چون بخسبد، ببندش. زن ببستی و شمشون بگسستی. و چون زن را گفتی:" چرا چنین کردی؟" گفتی:" ترا همی آزمایم." روزی گفت:" خواهم که بدانم که ترا به چه چیز بتوان بست." شمشون گفت:" به موی خویشتنم." پس زنش یک باری وی را به موی او سخت ببست، شمشون هیچ نتوانست کرد. زن برفت و مردم را خبر داد.

بیامدند و شمشون را بگرفتند و برابر قصر ملک چشم او برکندند و گوش و بینی او ببریدند. شمشون دعا کرد، خدای تعالی او را همچنان درست گردانید، و برخاست، دست به ستون منظره ی ملک اندر زد و از جای برکند. منظره فرود آمد، و ملک با خاصگیان وی کشته شدند. پس شمشون دیگران را هلاک نکرد و شهر خراب گشت، و از کار او عالم خیره ماندند. و این همه در ایّام ملوک طوایف بود- و السّلام.

خود را به خدای سپارم." فرا رفت و گفت:" این چیست که تو بندگان خدای را می رنجانی؟" و او را دعوت کرد به خداوند تعالی. ملک بفرمود تا او را بگرفتند و شانه های آهنین بیاوردند. و هرچه بر اندام او گوشت بود و پوست همه فرود آوردند، چنانکه استخوانها پیدا گشت، و بیفکندند. روز دیگر درست گشت به فرمان خدای تعالی، و دیگر باره پیش ملک آمد به دعوت کردن. باز بفرمود تا میخی آهنین دراز و قوی

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 179

عظیم به آتش سرخ کردند و به مغزش فروگذاشت، نمرد. پس بفرمود تا دیگی آب بجوشانیدند عظیم، و جرجیس را بسته در آنجا افکندند و بی اندازه آتش می کردند، و آب می جوشید، و هم نمرد. ملک گفت:" درد همی نیابی؟" گفت:" خدای تعالی درد از من بازدارد." پس دیگر باره بفرمود تا او را به میخ آهنین بر زمین بدوختند و سنگی عظیم به چندین مرد بیاوردند و بر پشتش نهادند. چون شب درآمد خدای تعالی فرشته یی را بفرستاد و او را پیغامبری داد، و گفت از پیغام حقّ تعالی که:

" این دشمن من ترا سه بار بکشد، و من ترا زنده کنم. پس ترا بپذیرم. و جرجیس را بازگشاد و از زندانش بیرون آورد. دیگر روز پیش ملک بایستاد و دعوت کرد. ملک وزیر را گفت:" چه تدبیر است." جادوان را بیاوردند تا عجایبها نمودندش پیش ملک، از صناعت خویش. ملک شادمان گشت و گفت:" این مرد را سگی گردانید." و ایشان افسونها کردند و قدحی آب جرجیس را دادند، تا بخورد. و هیچ نبود. گفتند:" ای ملک کار او جادویی

نیست." پس ملک گفت:" این کرسیهای چوبین به همان درخت که بوده است باز بر و باز بیرون آور، تا به خدای تو بگروم." جرجیس دعا کرد، و همچنان ببود. و هم نگروید و گفت:" جادویی است." پس یکی از وزیران گفت:" این را به من ده تا چنانش بکشم که زنده نگردد." و صورتی از مس بفرمود کردن و جرجیس را دران میان کرد و بسیاری نفط و گوگرد اندر ریخت و آتش درزد. خداوند تعالی میکاییل را بفرستاد تا آن صورت بر زمین زد. بانگی سهمناک برآمد، و مردمان بیهوش شدند. چون به عقل بازآمدند جرجیس را دیدند آنجا ایستاده. ملک گفت:" به گرسنگی بیازمایم." او را در خانه یی بازداشتند. ستون خانه به فرمان خدای تعالی سبز گشت و میوه بیرون آورد. دیگر باره چون رفتند جرجیس را دیدند زنده، از خانه بیرون آوردند و میخها بر زمین فروبردند و فرودوختند و شمشیرهای فراوان در زیر گردونی سخت کردند و آن گردون بر پشت جرجیس براندند تا پاره پاره شد. و ازان پاره های گوشت در پیش شیران گرسنه افکندند تا بخوردند. چون شب اندرآمد خدای تعالی جرجیس را زنده کرد. دیگر روز پیش ملک بایستاد، و او را به خدای خواند. ملک گفت:" من از کار تو عاجز گشتم. این بت مرا سجده کن، تا من به خدای تو بگروم." گفت:" روا باشد." و بانگ به شهر اندرافتاد که جرجیس بت را سجده خواهد کردن، و همه خلایق روز دیگر بیرون رفتند. پس جرجیس گفت:" یا ربّ این ملک عظیم دلیرست به تو، و ایمان همی نیاورد. او را هلاک کن و مرا

مجمل التواریخ

و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 180

شهادت ده." پس مردم شهر دو گروه شدند به هوای ملک و به هوای جرجیس. بعد ازان آتشی عظیم بیامد و ملک را با اتباعش بسوخت جمله. و ازان پس جرجیس را بکشتند، و شهر دران کار شد، و هلاک گشتند اغلب.

و بعد ازین روزگار ملوک طوایف به سرآمد، و اردشیر پاپکان برخاست. و من اخبار پیغامبران علیهم السّلام بدین جایگاه ثبت کردم و دیگر اخبارها که بعد ازین بوده است. و تواریخ در پیش داشتم، تا ذکر پیغامبران علیهم السّلام علی الولی* متّصل باشد به پیغامبر ما، محمّد المصطفی صلوات اللّه علیه، و بعد ازان سیاقت خلفا تا بدین عهد- و اللّه ولیّ التّوفیق و الرّشاد و هو ولیّ المعونه.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 181

عشیرت بود.

و سال غدر چنان بود که پادشاهی از حمیر یمن کعبه را پوشش فرستاد. و در راه قومی از بنی یربوع بریشان افتادند و همه را بکشتند و آن کسوتها بستدند. چون خبر به قوم رسید، به مرسوم عرب، قبیله ها درهم افتادند و همه را بکشتند. آن را سال غدر نام کردند.

و آمدن فیل و ابرهه به مکّه خود معلوم است و معروف.

و فجار از پس عام الفیل بوده است؛ و بیست سال حادثه یی بوده است خوارمایه که بدان حرب پیوست.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 182

و هشام بن المغیره المخزومی بمرد، و آن را عظیم داشتند، تاریخ کردند.

و ازان پس، کعبه بازکردند و از نو بنا نهادند، و آن را هم تاریخی کردند.

و این تاریخ بماند تا عهد عمر بن الخطّاب رضوان اللّه علیه، که تاریخ از هجرت پیغامبر صلّی اللّه علیه و سلّم گرفتند. و پیش ازینها از سیل العرم تاریخ نهاده بودند، و آنچه پیشتر از همه خواستندی گفتندی آن وقت بوده است فلان مرد، یا فلان کار، که ریگ بربود*، و سنگی به نرمی گل. و آن وقت بود که سنگ خاره بر سان گل سرشته و سخت کرده بود. و هیچ کس را چنین تاریخ که از هجرت نهادند نیفتاده است که اندران هیچ خلل ظاهر نگردد هرگز.

و پادشاهان از ملک خویش تاریخ گرفتندی. و بعد از آنکه دیگر پادشاهی بودی آن تاریخ در خلاف افتادی؛ و هرکس چنان گفتی که به وی رسیده بودی تا هیچ حقیقت نماند، و بر دل فراموش گشت. و پیغامبر ما محمّد المصطفی صلّی اللّه علیه و سلّم از مکّه به مدینه

هجرت کرد. و آن روزگار از سال محرّم و صفر و هشت روز از ماه ربیع الاوّل گذشته بود. بعد ازان نه سال و یازده ماه و بیست روز بماند.

چون عزم کردند به تاریخ نهادن هجرت از مستهلّ محرّم گرفتند، سال یکم از اوّل این محرّم بشمردند، تا آخر عمر او صلّی اللّه علیه ده سال و دو ماه حاصل آمد. و بنای این تاریخ چنان نهادند که آن را تا آخر الدّهر هیچ تغیّری نباشد و اندر دیگر تاریخهای پیشتر هرگز خلاف برنخیزد- و العلم عند اللّه عزّ و جلّ.

(أمّه حیه بنت قحطان) الهمیسع بن (أمّه حارثه بنت مراد) نبت بن (أمّه قطامه بنت علی*) جمیل بن (معلوم نیست) قیدار بن (أمّه فلامه الجرهمه*) اسمعیل بن (أمّه هاجر القبطیّه) ابرهیم بن (معلوم نیست) آزر- و هو تارخ بن (معلوم نیست) ناحور بن (معلوم نیست) ساروغ بن (معلوم نیست) أرغو* بن (معلوم نیست) فالغ بن (معلوم نیست) عابر بن- و هو هود النّبی شالخ بن (معلوم نیست) أرفخشد بن (معلوم نیست) سام بن (معلوم نیست) نوح بن (معلوم نیست)

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 185

لمک بن (معلوم نیست) متوشلخ بن (معلوم نیست) أخنوخ بن- ادریس است أزد* بن (معلوم نیست) مهلاییل بن قینان بن (معلوم نیست) انوش بن (معلوم نیست) شیث بن (مادرش حوّا) آدم- ابو البشر (خلق من التّراب)

و همه ی نسب بدین جماعت پیوندد. امّا هرچه اسلاف پیغامبر علیه السّلام است بزرگتر عشیرت بودند. و هرکس را نام و کنیت بوده است جداگانه، چون نزار که او را ربیعه گویند، و قصیّ که او را نام زید بود، و برین مثال. و آن که پیغامبر صلّی اللّه علیه و سلّم گفت: أنا ابن العواتک. و اندر غزو چنان گفت: أنا ابن الفواطم. دوازده عاتکه بوده اند در امّهات اجداد و جدّه ی پیغامبر علیه السّلام: ده از قحطانیان و مضریّان و قضاعیان، و دو از قریش، و چهار فاطمه هم از قریش و قیسیان و بنی الأزد. و شرح نسب ایشان در تاریخ احمد بن ابی یعقوب بن واضح الکاتب مثبت است، که من اختصار را ننوشتم مگر ذکرها بر عادت اجمال.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 186

بهر پیغامبر ما صلّی اللّه علیه و سلّم آفرید، چنانکه فرمود: لو لاک لما خلقت الأفلاک. و از گاه وجود آدم، ابو البشر، تا بیرون آمدن پیغامبر ما بشارت دهنده بوده اند، هم پیغامبران و هم پادشاهان عالم و غیر ایشان، مبعث محمّد مصطفی را صلّی اللّه علیه- و آن را شرحها بسیارست، و بعضی بر سبیل اختصار یاد کرده ایم، و آنچه فراز آید، بگوییم هرکجا که در خور آید. و الّا اندر شرف پیغامبر علیه السّلام خود کتابهاست. و اگر خود یک آیت از کلام قدیم حقّ تعالی، که اندر نعت پیغامبر فرود آمده است تفسیر کنند، عمرها باید تا معلوم جزوی از حرفی شود- فصلوات اللّه علیه دائما أبدا.

شعبی همچنین روایت کند از عبد مناف که اندر عهد فیروز بود، پادشاه عجم، بزرگتر زمانه ی خود بود، و بر سان ملکان او را تحیّت کردندی از سخاوت و جمال و شکوه و بزرگی و هیبت و حلم. پس چنان افتاد که سطیح کاهن را به حجّ آوردند، و شقّ نیز با وی بود، و سطیح به حری فروآمد، و شقّ به ثبیر. و خبر ایشان هر دو به عبد مناف رسید. برخاست با چند تن از سادات قریش، و بیامد و نخست پیش سطیح آمد، و شمشیری و نیزه یی او را هدیه بردند. سطیح را یافتند- چنانکه شرح داده ایم- بران وضم نهاده. پس شمشیر و نیزه جایی بنهادند، که کس ندید، و پیش او رفتند و بپرسیدند. سطیح سر برآورد و گفت:" و عالم الخفیّه و غافر الخطیّه إنّک لذو الهدیّه الصّحیفه الهندیّه و الصّعده البهیّه فأنت خیر البریّه من ذی فروع نقیّه و ذو إفضال

سنیّه اعطیت من کلّ نیّه." پس عبد مناف گفت:" ما ایدر آمده ایم تا از کار زمانه و گردش احوال عالم ما را خبر دهی، ازان دانش که خداوند تعالی ترا داده است." سطیح گفتا:" أحلف باللّه العلیّ، لیبعثنّ منکم النّبیّ الماجد البرّ الوفیّ، من شایعه حظی، و من خالفه شقی بین کتفیه شامّه کدرقه النّعامه، یرزق السّلامه، یبعث من تهامه یتبعه أهل الیمن من أهل صنعا و عدن، أبیض کالشّطن، یضمحل به الفتن و یطیب به الوطن، و یخلع اللّات و الوثن، و یخرج فی صفر، من مصاص مضرّ، یعطی النّصر و الظّفر، یستسقی به المطر، و ینقذ اللّه به البشر، من لظی و من سقر، یصحبه خیار العرب، و یسمع له العجب، و یظهر

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 187

کنوز الذّهب." گفتند:" بزرگ فخری ما را یاد کردی و شرفی باقی. از کجا باشد این مرد و از فرزندان که باشد؟" سطیح گفتا:" و محقف الأحقاف و مؤلف الألاف إنّه لمن عبد مناف، ما فی ذاک إختلاف، فالواحد الصّمد الّذی لیس معه أحد، ألباقی الأبد، لیخرجنّ إلی أمد، من عرصه هذا البلد، و لیهدینّ إلی الرّشد، ثمّ یبقی الملک فی معدّ، إلی آخر الدّهر و الأبد." عبد مناف را ازین سخن روی برافروخت و شادمان گشت و گفت:" ما را به فخری جاودانه امید دادی." و از آنجا پیش شقّ آمدند و از وی همچنان سؤال کردند. شقّ گفتا:" أحلف باللّه الجلیل، لیبعثنّ عمّا قلیل، منکم الرّسول الّذی لیس له عدیل، بدین إبراهیم الخلیل، بالرّمح و السّیف الصّقیل، فیظهر الایمان و یبطل الأوثان، و یعبد المنان، و تخمد النّیران، و یعصی السّلطان،

إلی بنی عدنان، إلی آخر الزّمان، یتبعه بنو قحطان، و إلیها لیل من عدنان، فاذا توفّی النّبیّ، خلفه الشّیخ الزّکیّ، و بعده البرّ الوفیّ، و یخلص الدّین الزّکیّ، للواحد الفرد العلیّ، ثمّ یخلفه الماجد الحنیف الغطریف ذو النّجده العنیف، و بعده الشّریف الماجد المعروف، ذو النّجده الموصوف، فاذا مضی الخلفاء الأربع یتّضع الأرفع و یرتفع الأوضع، فیکثر التّشاجر، و علی الملک التّفاخر و تفرّق العساکر فیکثر الزّنا و یستعمل الخنا، و تکتفی النّساء بالنّساء، و تختلف الأهواء، و ینقص الأنواء، و یملک من عبد الشمس ملوک، ذوو دم مسفوک، فیقتلوا الأخیار، و یعلّوا الأشرار و یخرّب الدّیار فی صفر الأصفار، یقتل کلّ جبّار و یحلّ الدّمار، بذوی البغی و الصّغار، و یقتل مروان الحمار فی خلال الغبار، و تجمع الرّماه بضرب الکماه و قتل الغواه، بالملک القویّ و الأمیر الرّضیّ بالرّجل النّقیّ، من فروع عبّاس عمّ النّبیّ، فوربّ العباد، و علیهم السّواد، فیعمّر المزارع، و تبنا* المصانع و تمار البدایع، و یسهل الحزون لتلک القرون، بماء معین و خصب السّنین، و أمن یکون، فیفرح النّاس بما أتاهم، و تحقن به دماؤهم، و یجمع اللّه به أهواءهم، و یذهب اللّه شجناهم* و یکنّب* اللّه به أعداهم، و یجلوا* اللّه ظلماهم، و یحمد اللّه ظلال العما، کأنّها کانت قثّا* فأنجلا* و یغسل الأرضون* من کلّ قذی، و یملا البلدان عدلا و بقاء و یکسو بقا الأرضون* جمالا و بهاء، هذا بیان فأفهموا فیه النّبأ، فانّ ربّ العرش فیه قد قضا. و فصل الأمر، تمّ ذا."

پس ایشان عجب ماندند از گفتار شقّ و برابری با آنچه سطیح گفت. و باز گشتند، و عبد مناف با جای خویش آمد.

و از عبد مناف شرف و سود دو سخا به

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 188

هاشم رسید، و بسیاری بیفزود بر طعام حجّاج دادن. و هر چیز که شرح آن ظاهر است. و از وی به عبد المطّلب به خوانی* با جمله ی بزرگان و اشراف قریش پیش سیف بن ذو الیزن رفت به تهنیت ملک بازیافتن یمن. چون سیف از نژاد عبد المطّلب باز پرسید و او را بدانست او را بزرگ کرد و به خلوتش پیش خواند و بستودش و بشارت دادش به پیغامبر علیه السّلام. و بعد ازان او را بسیار چیزها بخشید و شادان بازگشتند. پس چون ابرهه الاشرم سپاه و پیل به در مکّه آورد، بدان عزم که ویران کند- و سبب آن بود که کلیسای نیکو به یمن بکرد و می خواست که مردمان آنجا روند، بر مثال آنکه به کعبه آمدندی. گفتا:" آن خانه را خراب کنم." و آن که دو عرب بدان کنیسه در حدث کردند و در محراب مالیدند. و ابرهه طیره گرفت و از ملک حبشه این دستوری خواسته بود، و آن پیل را که نامش محمود بود با خود بیاورد تا کعبه ی معظّم ویران کند. پس مردمان مکّه به کوه ها اندر رفتند. و صد اشتر ازان عبد المطّلب برده بودند. سوی ابرهه رفت. و آن دو مرد از بزرگان عرب که با او حرب کردند و اسیر افتادند، و پس دلیلی همی کردند، عبد المطّلب را پیش ابرهه بردند و تعریف کردند. ابرهه از شکوه و فرّ عبد المطّلب فروماند و او را به کرامت* بر تخت خود نشاند، برابر خویش، و بنواخت. پس عبد المطّلب از

شتران خویش سخن گفت، ابرهه گفتا:" آن ظنّ ما که اندر تو بود خطا گشت." عبد المطّلب گفت:" چه ظنّ بوده است؟" ابرهه گفت:" پنداشتم که از من شفاعت این خانه خواهی کردن که شما را بدان فخر باشد جاودانه، تا ترا بخشم و بازگردم." عبد المطّلب گفت:" من خداوند شترم، سخن شتر توانم گفت. و خانه را خداوندی هست که دشمن را ازان بازتواند داشت." ابرهه بسهمید ازان سخن، و شگفت آمدش لفظ عبد المطّلب، و بفرمود تا شتران را بازدادند، و عبد المطّلب بازگشت. روز دیگر ابرهه با سپاه و پیل به در مکّه آمد، خدای تعالی طیر أبابیل را بفرستاد، به مخلب و منقار اندر، ازان سنگها، و بریشان فروگذاشتندی؛ از فرق سر مرد بیامدی و از شکم اسب بگذشتی. و به یک ساعت همه هلاک شدند.

و روایتست که از دریا کنار گل برداشتند. خدای تعالی تفی از دوزخ بفرستاد و بران وزید و اندر هوا سنگ گشت. و چون بریشان آمد اندامهاشان پاره پاره شد، و بس کس به شهر یمن بازنرسید. و ابرهه را خوره در تن افتاد و بمرد به یمن؛ و به حبشه نیز گویند. و این ذکر در قرآن مجید است، قوله تعالی: أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 189

رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ، أَ لَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ، وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ، تَرْمِیهِمْ بِحِجارَهٍ مِنْ سِجِّیلٍ، فَجَعَلَهُمْ کَعَصْفٍ. «1»

و تا غایت دین اسلام و ظهور پیغامبر علیه السّلام اندر عرب ترسایی در ربیعه و غسّان بود و بعضی از قضاعه، و جهودی اندر حمیر و یمن و بنی کنانه و کنده

بود، و دین مجوس اندر بنی تمیم- و زراره بن عدس و أقرع بن حابس ازیشان بودند- و زندقه اندر بعضی از قریش و بت پرستی. و این ذکر در کتاب المعارف خوانده ام- و العلم عند اللّه تعالی. و آنچه ما در کتابها خواندیم بنوشتیم- و اللّه أعلم.

بسیاری از شتران بختی را ازان روی دجله کردندی و به هزیمت اندر زمین

______________________________

(1)Sure 105 ,Verse 1 -4 u .Teil von Vers 5 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 190

ایران بپراکندندی. و بعضی گویند اسپ دید که شتران رمانیدند. و همان شب آتش بمرد در آتشگاه پارس؛ و هزار سال بود که می افروختند. و آب دریای ساوه خشک شد. پس روز دیگر کسری از خواب چون درآمد افتادن شرف ایوان دید، غمناک شد.

بزرگان و دانایان را پیش خواند و این سخن همی گفت که:" چه شاید بودن؟" و موبد موبدان از خواب خویش سخن گفت:" نیارستم گفتن تا ملک آغاز کرد." پس آغاز کرد این خواب گفتن. پس خبر مردن آتش برسید و حدیث آن که بحیره ی ساوه ناپدید گشت. کسری مضطرب گشت، و فرمود تا همه ی کاهنان را و عارفان و زاجران فال و منجّمان و معبّران را جمع کنند. و کس فرستاد به نعمان بن المنذر که داناتر عرب بود تا کسی بفرستاد. نعمان عبد المسیح بن عمرو بن ثعلبه را بفرستاد، و او را دران وقت سیصد و اند سال از عمر او گذشته بود، و هیچ کس سرّ این ندانست.

عبد المسیح گفت:" گشایش این سخن از خال من خیزد سطیح الغسّانی را." کسری بفرمود تا برود و ازین احوالها خبر آورد. پس عبد المسیح را بیافتند و به فرمان شاه بتاخت و سوی شام رفت. چون نزدیک سطیح رسید وی را در حال نزع یافت. و با وی سخن گفت، هیچ پاسخ نیافت. پس این شعر بگفت و دهن بر گوش سطیح نهاد و به آواز بلند در گوش سطیح گفت، شعر:

أصمّ

أم یسمع غطریف الیمن بنافد فی القول شاف من عمن

یا فاضل الخطّه أعیت من و من فی الأرض أحیاء معدّ و یمن

من معدن الشّام إلی أرض عدن و فارج الکربه فی الیوم الفطن

أتاک شیخ الحیّ من آل سنن و امّه من آل ذئب بن حجن

أزرق رأس النّار صرّار الاذن أبیض فضفاض الرّداء و البدن

صحم طویل المنکبین کالشّطن رسول قیل الفرس کسری الموسن

جاریّه الأرض علنداه و سجن لا یرهب الظّلما فی اللّیل دجن

ترفعه طورا و طورا بحرن حتّی ندا عاری الحاجن و القطن

کانّما إحتجب فی حصن مکن*

سطیح چشم بگشاد و نیک در وی نگرید و به آوازی ضعیف او را گفت:" عبد المسیح، علی جمل یسیح، و قد علی سطیح، حین أوفی علی الصّریح، بعثک ملک بنو ساسان، لإرتجاح الایوان، و سقوط الشّرفات الثّمان، و رؤیا الموبدان بانتشار الذّوبان، بمغیض نهروان، و لخمود النّیران، و لفوت بحیره قاشان، ذلک علامات

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 191

بیان." عبد المسیح گفتا:" همچنان است از بهر این کار آمده ام ای خال. بگو تا پس چه باشد؟"

دیگر بار سطیح گفتا:" لمولد هجان، من معدّ بن عدنان، یبعث بخیر أوان، بالنّبوّه و البرهان، فیعبد الرّحمان، و یکثر الأذان، و یزجر الشّیطان، و یظهر الایمان، بالواحد المنّان، و تخمد النّیران، و تدحض الأدیان، له بکلّ مکان، یتبعه آل عدنان، و یهالیل قحطان، فیعملون المیزان، فی ذوی الطّغیان، فیعبد الدّیّان، ذو الملک و السّلطان، فقل لابن بابکان، إذا ملک منکم النّسوان، آزرمی دخت و بوران، فأیقنوا بالهوان، یا بن عمرو بن حیان، إذا کثرت التّلاوه، و ظهر صاحب الهراوه، و غاض وادیّ السّموه، و نضبت بحیره ساوه، فلیست ألحیره لک بدار، و لا لک بها قرار و سیملک منهم ملوک

و ملکات، بعدد الشّرفات."

و چون این لفظ بگفت همان لحظه جان بداد. پس عبد المسیح بازگشت و سوی کسری آمد، و خبر بداد از آنچه سطیح گفت. کسری گفتا:" تا به عدد شرفه ها از ما زنان و مردان پادشاهان نشینند، کارها و آسایشها باشد." و بود که ازیشان در دو سال چهار پنج سپری شدند*، و تا روزگار عثمان بیش نکشیدند. پس عبد المطّلب پیغامبر را به حلیمه سپرد، تا او را شیر دهد. و پیش ازین چهار ماه در مکّه زنی شیر دادش، مسروق نام. و حلیمه او را بدان کوه ها در، بپرورد، که هوا آنجا خوشتر بودی، و کودکان را آنجا بردندی. چون ده ساله شد عبد المطّلب او را به ابو طالب سپرد و بمرد.

پس این جایگاه من شرح قصّه نمی دهم، مگر در خاتمت کتاب- اگر خدای تعالی توفیق دهد. امّا تواریخ و کارهایی که رفته است علی الولا مختصر جمع کردم بر سبیل دیگر ابواب. بل فصول آن مشبعتر، و شرح آن بجایگاه خود ثبت کرده شود- إن شاء اللّه تعالی و به الحول و القوّه.

کتف پیغامبر بود می بوسید. پس ابو طالب بازگشت و به مکّه بازآمد. و اندرآمدن و رفتن بالای سر پیغامبر علیه السّلام پاره یی میغ همی رفت و سایه همی داشت، از تپش آفتاب؛ و این علامتهای پیغامبر بود علیه السّلام. درین وقت گویند نه ساله بود؛ و دوازده نیز گویند. و دران وقت که با اعمام خویش به حرب الفجار حاضر آمد بیست و سه ساله بود؛ و بیست و یک نیز گویند.

و بار دوّم که به شام رفت از بهر خدیجه به بازرگانی با میسره، غلام خدیجه، و بسیاری علامتها دیدی میسره از پیغامبر؛ و پیغامبر بیست و پنج ساله بود. و چون بازآمد بعد از دو ماه خدیجه بنت خویلد بن أسد بن عبد العزّی را به زنی کرد.

و اندران وقت بنای کعبه نو کردند. می خواستند که حجر الأسود را بر رکن کعبه نهند. خلاف کردند، هر چهار قبیله که در مکّه بودند، چون بنی هاشم و بنی امیّه و بنی زهره و بنی مخزوم. و هرکس خواست که حجر را ایشان برگیرند و بر رکن نهند، تا فخر ایشان را بود. و اندرین گفت وگوی همی بودند که پیغامبر علیه السّلام از در مسجد درآمد. و اتّفاق کرده بودند که هرچه آن کس حکم کند که از در مسجد اندر آید، ضرورت چنان کنند. پس گفتند:" محمّد الامین آمد." و تا وحی رسیدن او را محمّد الامین خواندندی، از وفا و امانت و راستی. و همه ی ودیعتها پیش وی نهادندی، و بر توسّط او در همه ی حوادث خلاف نکردندی. چون پیغامبر سخن ایشان بشنید ردا بازگسترد، و حجر را در میان ردا بنهاد و فرمود تا

از هر قبیله گوشه یی برگیرند، و همچنان کردند. چون به رکن رسیدند، پیغامبر را گفتند:" اکنون تو برگیر و بر جایگاه خویش نه!" پیغامبر علیه السّلام حجر الاسود را بر رکن کعبه نهاد. و اندرین وقت به ده سال خلاف کنند، در بیست و پنج و سی و پنج سالگی پیغامبر علیه السّلام گذشته بود*. و این وقت ده سال بود از پادشاهی خسرو پرویز.

و نخست آیت که جبرییل آورد، سوره ی اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی «1» بود- و همه ی

______________________________

(1)Sure 96 ,Teil von Vers 1 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 193

قرآن متفرّق آمد، مگر سوره الأنعام. و بازپس آیت که به نزدیکتر بیامد این آیت بود: وَ اتَّقُوا یَوْماً تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَی اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ. «1» و نخستین کس از زنان خدیجه مسلمان گشت و از مردان ابو بکر الصّدیق و از کودکان علیّ بن ابی طالب رضی اللّه عنهم. و شش ماه کارش پنهان بود، دعوت نکرد و سه ماه در حصار شعب* بود. هفتم ماه دعوت کرد، و مسلمان همی گشتند، چون ابو بکر و عثمان و علی و عبد الرّحمن بن عوف و زبیر عوام و سعد وقّاص و عمّار بن یاسر و جعفر طیّار. و از پس این جماعت عمر بن الخطّاب مسلمان شد، و به معاونت او به مسجد رفتند و به آشکارا نماز کردند.

پس پیغامبر را صلّی اللّه علیه و سلّم آیت دعوت عام آمد، قوله تعالی: قُلْ یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً. «2» و اندر مسجد دعوت کرد و بر کوه صفا. و مشرکان دست

به جفا گشاده کردند. پس یاران را جماعتی از خواری کردن کافران به حبشه فرستاد. و از بعد آن حمزه، عمّ پیغامبر، مسلمان شد. و پیغامبر علیه السّلام در جفا کشیدن و رنج نمودن قریش و مکّیان صبر همی کرد، به فرمان خدای تعالی، چنانکه گفت: فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ. «3» دیگر جای گفت: فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا. «4»

و بعد از هفت سال از ابتدای نبوّت ابو طالب بمرد، و همین سال خدیجه بمرد.

و مرگ بو طالب سخت بود بر پیغامبر، که قریش دست به زخم و جفا برگشادند بر پیغامبر. و ریاست به عبّاس بن عبد المطّلب رسید، مردی نرم بود و حلیم و بردبار، نتوانست پیغامبر را نگاه داشتن.

پس به طایف رفت، قبول نکردندش و به خواری بازگذاشتند. آن شب به بطن النّخله* بایستاد که نیارست به شهر اندر شدن، و نماز همی کرد و قرآن همی خواند. پس چند تن از پریان آنجا بگذشتند و بر پیغامبر ظاهر شدند و ایمان آوردند، قوله تعالی: وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَیْکَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ یَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ. «5» و بعد از آنکه پیغامبر علیه السّلام به مدینه رفت با جماعت خویش بازآمدند به وادی الجنّ و

______________________________

(1)Sure 2 ,Vers 281 .

(2)Sure 7 ,Vers 158 .

(3)Sure 46 ,Teil von Vers 35 .

(4)Sure 70 ,Vers 5 .

(5)Sure 46 ,Teil von Vers 29 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 194

مسلمان شدند. پس پیغامبر علیه السّلام به زنهار معطم* بن عدی به مکّه اندر شدند.

و چون پنجاه سال از عمر پیغامبر بگذشت، خدای تعالی از میان زمزم و مقام پیغامبر را به معراج برد. و بعضی گویند از خانه ی

امّ هانی بنت ابی طالب. و این وقت نزدیک بود به مرگ ابو طالب و خدیجه، و پیغامبر علیه السّلام از غم بسیار آنجا بودی، قوله تعالی: سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ. «1»

ازین پس به موسم مردمان مدینه، چند تن از قبیله ی خزرج، دعوت او بپذیرفتند. دوّم سال از قبیله ی اوس چند تن با ایشان بیامدند و همه مسلمان شدند، و خواستند که پیغامبر را ببرند. پس مصعب، ابن عمّ خود، را بفرستاد، به مشاورت عبّاس بن عبد المطّلب، تا نخست همه شهر را دعوت کند و بیعت بستاند.

و همچنان کرد. و دیگر سال بازآمدند، و جماعتی از مهتران ببردند و قبیله ی تمام، به حضور عبّاس، پیغامبر را بیعت کردند به همه شرایط. و مسلمانان رفتن گرفتند سوی مدینه، پنهان.

و ازان پس پیغامبر صلّی اللّه علیه عزم رفتن کرد- و این را هجره الثّانیه خوانند. و شب رفتن علی بن ابی طالب را فرمود که در جامه ی خواب وی خسپد، و گفت:" ودیعتهای مردم بجای بازرسان." و خود بیرون آمد، و کافران نگهبان به در و بام برگماشتند، بران عزم که قصد کشتن پیغامبر کنند. روز را چون بیرون آمد، این آیت می خواند: وَ جَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ. «2» و هیچ کس ازیشان بیدار نشد. و پیغامبر به وعده با ابو بکر الصّدیق سوی غار رفتند، و سه روز ببودند و شب چهارم با زاد و دلیل به جانب مدینه رفتند.

چون پیغامبر علیه السّلام پنج فرسنگ بیامد، بازپس نگرید در کوه های

مکّه، غمناک شد، زاد و بود خویش بجای بگذاشت و آب از چشم مبارکش بدوید. گفت:

" ای حرم خدا اگرنه آنستی که مرا از تو به جور و ستم بیرون می کنند هرگز از تو جدا نگشتمی، که بر پشت زمین از تو فاضلتر جای نیست." ایزد تعالی آیت فرستاد: إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ. «3» پیغامبر شادمان شد. و قریش صد شتر

______________________________

(1)Sure 17 ,Vers 1 .

(2)Sure 36 ,Vers 9 .

(3)Sure 28 ,Teil von Vers 85 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 195

پذیرفته بودند، هرکس که پیغامبر را بازآورد. و سراقه نامی بود مردی عظیم مبارز و دلیر، طمع را از پس پیغامبر بیامد، و از دور پیدا گشت. ابو بکر الصّدیق رضی اللّه عنه بترسید از وی، و پیغامبر علیه السّلام دعا کرد، تا اسپ او را دست و پای بر زمین فروشد. گفت:" یا محمّد دانم که این از تست. دعا کن تا بازگردم." پیغامبر علیه السّلام دعا کرد. خواست که نیزه زند دستش بر نیزه خشک شد، زاری کرد تا پیغامبر دعا کرد و بازگشت، خایب و خاسر. پس پیغامبر علیه السّلام به مدینه آمد و بشارت درافتاد. و بعد حالها به خانه ی مردی نام او ابو أیّوب الأنصاری فرود آمد، همی بود تا شتر به ساحت مسجد بخفت. آن را بخریدند و مسجد را بنا نهادند- و حجره یی هم پهلوی آن و حجره ی عایشه که اکنون روضه ی پیغامبرست علیه السّلام.

خداوند تاریخ، که گوید: سلمان به اصل از اصفهان بود از دیه جیان، و نام او ماهبه بن بدخشان بن آذرجشنس بن مردسالار* بود، و نسب او تا به منوچهر، ملک عجم، بکشد. پس از جهت کاری که بر دست وی برفت که به زبان پارسیان مرگ اجان* خوانند، یعنی موجب کشتن، بگریخت و نیارست در ملک عجم بودن. به شام افتاد به دیر راهبی، و با ایشان از دین مجوسی به ترسایی در آمیخت. و ازین صومعه به دیگری همی رفت دران بیابان تا حادثه یی افتادش و جهودی به بندگی بداشتش، نام او عثمان بن الأشهل. چون پیغامبر هجرت کرد او را بخرید ازان جهود، آزاد کرد و عهدی نوشت به خطّ علی بن ابی طالب علیه السّلام.

و این نسخت آنست، لفظ به لفظ:

بسم اللّه هذا ما أفدی محمّد بن عبد اللّه سلمان الفارسی من عثمان بن الأشهل الیهودی، ثمّ القرظی لغرس ثلث مائه نخله و أربعین اوقیّه ذهب نقد

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 196

من محمّد بن عبد اللّه لثمن سلمان الفارسی، و ولاه لمحمّد بن عبد اللّه و أهل بیته لا سبیل لأحد علی سلمان. شهد علی ذلک أبو بکر بن أبی قحافه و عمر بن الخطّاب و علیّ بن أبی طالب و حذیفه بن سعد بن الیمان و أبو ذرّ الغفاری و المقداد بن الأسود و بلال مولی أبی بکر و عبد الرّحمن بن عوف، و کتب علیّ بن أبی طالب فی جمادی الأوّل من هجره محمّد.

و سلمان پارسی را برادرزاده یی بود، نام او ماهاذر بن فروخ بن بدخشان؛ و تخمه ی ایشان به شیراز است. و عهدی دارند از پیغامبر هم

به خطّ علی بن ابی طالب بر أدیم سپید نوشته و خاتم پیغامبر، و ابو بکر و عمر و عثمان و علیّ علیهم السّلام بر آنجا نهاده. و اگرچه این عهد به سال نهم بود از هجرت، و بدین جایگاه ثبت کرده شد، تا از یک روی باشد.

و إن استعانوا بکم فأعینوهم و إن إستجاروا بکم فأجیروهم، و إن

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 197

اساءوا فأغفروا لهم، و إن أسی علیهم فأمنعو عنهم و لهم، إن یعطوا من بیت مال المسلمین فی کلّ سنه مائتی حلّه فی شهر رجب و مائه فی الأضحیّه. فقد إستحقّ سلمان ذلک منّا، و لأنّ فضل سلمان علی کثیر من المؤمنین، و انزل فی الوحی علی أنّ الجنّه إلی سلمان أشوق من سلمان إلی الجنّه و هو ثقتی و أمینی و تقیّ و نقیّ ناصح لرسول اللّه و المؤمنین و سلمان منّا أهل البیت فلا یخالفنّ أحد هذه الوصیّه فیما أمرت به من الحفظ و البرّ لأهل بیت سلمان و ذراریهم من أسلم منهم، و من أقام علی دینه، و من خالف هذه الوصیّه فقد خالف اللّه و رسوله و علیه اللّعنه إلی یوم الدّین، و من أکرمهم فقد أکرمنی و له عند اللّه الثّواب، و من آذاهم فقد آذانی و أنا خصمه یوم القیامه جزاؤه نار جهنّم، و بریت منه ذمّتی، و السّلام علیکم. و کتب علیّ بن أبی طالب بأمر رسول اللّه فی رجب سنه تسع من الهجره و حضر أبو بکر و عمر و عثمان و طلحه و الزّبیر و عبد الرّحمن و سعد و سعید و سلمان و أبو ذرّ و عمّار و عیینه و بلال و المقداد و جماعه آخر* من المؤمنین.

و ازان پس سلمان در خلافت عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه امیر مداین گشت و به جایگاه کسری بنشست- چنانکه به جایگاه خود گفته شود. و این عهد هنوز در دست فرزندان ایشان بجایست.

و پس شنیدم از معتمدی

معروف که از جمله ی ایشان یکی را به إشخاص در عهد سلطان محمّد رحمه اللّه به اصفهان آوردند از شیراز به مبلغی مال، و حوالتها که بر وی بود. پس از سلطان خلوت خواست، و این عهد- که ذکر کرده شد- همچنان بر أدیم نوشته، سلطان را داد تا برخواند، و آن را ببوسید و بگریست. و این مرد را بسیار چیز داد و به خانه ی خویش بازفرستاد، و آن را نسخت باز گرفت. و اصل به جایگاه بازدادند.

و ما اکنون به سر احوال و حوادث از اوّل هجرت بازرویم، تا سنه ی عشرین و خمس مائه، در نسق خلفا من بعد خلفا.

و پیغامبر صلّی اللّه علیه به مدینه آمد، و آیات حرب کافران رسید- قوله تعالی: یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الْکُفَّارَ وَ الْمُنافِقِینَ. «1» و دیگر جای گفت: فَاقْتُلُوا

______________________________

(1)

Sure 9, Teil von Vers 73 und Sure 66, Teil von Vers 9. مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 198

الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَ خُذُوهُمْ وَ احْصُرُوهُمْ وَ اقْعُدُوا لَهُمْ کُلَّ مَرْصَدٍ. «1» پس چون این آیتها رسید و آیات صبر منسوخ گشت سپاه بفرستاد به ناحیتها، و خود برفت به تن خویش- و آن را شرحها بسیار است، به توفیق ایزدی عزّ و جلّ در پایان کتاب یاد کنیم. و به این جایگاه ذکر هر چیزی مختصر برین سان کرده شود.

اندر شوّال غزو أحیا و خرّار و الأبوا و ابوط* بود، پس غزو ذات العشیره*؛ و درین غزو لقب بو تراب بر علی بن ابی طالب افتاد. و در ذو القعده پیغامبر فاطمه را به علی سپرد. و هم درین سال عایشه را به خانه

آورد؛ و اسعد بن زراره به فجأت بمرد. و جهودان گفته بودند:" ما جادویی کردیم که مسلمانان را فرزند نیاید." پس عبد اللّه بن الزّبیر از مهاجریان بزاد، و نعمان بن البشیر؛ و مسلمانان شاد شدند و تکبیر کردند.

Vers 183 .

(4)Sure 2 ,Teil von Vers 185 .

(5)Sure 8 ,Teil von Vers 69 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 199

پس غزو الکدر بود و غزو بنی قینقاع؛ و اینان جهودان بودند به در مدینه. و درین غزو آیت آمد در خمس، قوله تعالی:" وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ." «1» و بعد ازین غزو السّویق بود اندر ماه ذی القعده. و این سال پیغامبر عید أضحی فرمود کردن و قربان کرد. و نخستین عیدی در اسلام این بود. و هم بدین عهد حرب ذی قار بود میان سپاه عجم که خسرو پرویز فرستاده بود به حرب هانی بن مسعود از بهر خواسته و فرزند نعمان بن المنذر. و جبرییل علیه السّلام حجاب بر داشت تا پیغامبر علیه السّلام از مدینه همی دید حرب عرب با عجم. و عرب می گفتند:" محمّد یا منصور." تا سپاه عجم هزیمت کردند. و هرچه می رفت پیغامبر یاران را می گفت. چون سپاه عجم پشت برگاشتند، پیغامبر گفت:" أللّه أکبر اللّه أکبر، هذا أوّل یوم إنتصف العرب فیه و باسمی ظفر." یعنی نخستین روز است که عرب انصاف خویش از عجم بستدند و به نام من پیروزی یافتند. و این هم از آیت معجز بود؛ و یاران شادمان شدند.

غزو ذی قرود* بود، و عبد اللّه بن أنیس الخزرجی با چند تن به حیله به حصار خیبر رفتند در شب به فرمان پیغامبر علیه السّلام؛ و سلام بن ابی الحقیق، مهتر جهودان، را بکشتند. و همین ماه تزویج حفصه بود، دختر عمر بن الخطّاب، با پیغامبر علیه السّلام. و اندر ماه ذی الحجّه غزو الرّجیع* بود، و رفتن عمرو بن امیّه الضّمری به مکّه و آن قصّه. و این عمرو چنان بدویدی که کس او را درنیافتی.

الحضرمی رسول بود؛ ملک یمامه، هوده الحنفی*، را سلیط بن عمرو رسول بود؛ ملک عمان، نصر بن حلب*، را عمرو بن العاص رسول بود.

______________________________

(1)Sure 24 ,Teil von Vers 16 .

(2)Sure 3 ,Teil von Vers 97 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 201

و نامه ها نوشت: من محمّد رسول اللّه إلی عظیم الرّوم هرقل، و هم برین شکل عظیم الحبشه فلان و عظیم القبط فلان. و اندر همه نامه ها بفرمود تا بنوشتند:

أیّها النّاس إنّی رسول اللّه إلیکم جمیعا. و اندر آخر نامه ها بنوشتند: و السّلام علی من اتّبع الهدی أسلم تسلم. و نسخت این نامه که پیغامبر به خسرو عجم، پرویز، نوشت اندر تاریخ جریر الطّبری چنین یافتم که نوشته اند*:

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم، من محمّد رسول اللّه إلی برویز بن هرمزد أمّا بعد فانّی أحمد اللّه الّذی لا إله إلّا هو الحیّ القیّوم الّذی أرسلنی بالحقّ بشیرا و نذیرا إلی قومهم غلبهم الشّقاء و سلب عقولهم. و من یهدی اللّه فلا مضلّ له و من یضلل فلا هادی له و إنّ اللّه بصیر بالعباد لیس کمثله شیئ و هو السّمیع البصیر؛ أمّا بعد أسلم تسلم و ایذن بحرب من اللّه و رسوله و لم تعجزهما.

پس رسولان به هر طرفی بیرون شدند. و ما ذکر پاسخ ایشان مختصر یاد کنیم بر سبیل اجمال.

چوب را بشکست. بدین سان دو بار بدید، و دیگر که قصر مداین دو بار بشکافت، و بسیاری مال بران خرج شد، و صلاح نپذیرفت. و پولی عظیم به مداین آب ببرد. پرویز را به فال بد آمد و از منجّمان باز پرسید. گفتند:" حالی نو در عالم پیدا گردد و دین ما خراب شود." و چون سپاه او به هزیمت از ذی قار بازآمدند، گفتند:" به نام محمّد همی حرب کردند و نصرت خواستند، که به یثرب بیرون آمده است به پیغامبری." و پرویز بدین سببها کینه ی پیغامبر در دل گرفته بود. پس چون فرستاده ی پیغامبر علیه السّلام به خسرو پرویز رسید، و خسرو عنوان نامه بدید، گفت:" این کیست که نام خویش پیش یارد داشتن؟" و ناخوانده آن نامه بدرید و سوی رسول انداخت. و همان ساعت سوی باذان، ملک یمن، نامه فرمود نوشتن و گفت:" دو مرد معتمد را پیش این مرد فرست که دعوی پیغامبری می کند، تا او را بند نهند و پیش من آورند، تا به کار وی اندر

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 202

نگرم. و اگر چنانکه نیاید، سپاه فرست، تا او را بند کنند و بیاورند به حضرت." خداوار السّهمی* نامه ی دریده برگرفت و سوی پیغامبر بازگشت و از پاسخ خبر داد.

پیغامبر گفت:" ایشان دین خویش دریدند." پس چون نامه به باذان رسید دو مهتر سخن گوی را سوی مدینه فرستاد بدین کار، و پیغامبر ایشان را به خانه ی سلمان فارسی فرود آورد. و اندرین نیز خلافست؛ بعضی گویند شش ماه رسولان را باز داشت، و گویند دران چند روز بود، و ایشان سخت گرفتند بر پیغامبر علیه

السّلام به پاسخ کردن. و مشرکان شادی همی کردند و می گفتند:" پادشاه عجم قصد محمّد می کند، کجا طاقت دارد!" پس جبرییل آمد و پیغامبر را علیه السّلام آگاه کرد که این ساعت پرویز را پسرش، شیرویه، بفرمود کشتن. پیغامبر رسولان را بخواند و این سخن بگفت و فرمود که:" شما سوی باذان بازگردید و بگویید تا مسلمان شود و بهشت یابد، و یمن را به وی دست بازدارم." رسولان ازین سخن خیره شدند و گفتند:

" سخت عظیم بزرگ سخن همی گویی. و ازین سبب ترا نیک نیاید اگر خلاف باشد." پیغامبر علیه الصّلوه و السّلام فرمود:" درین هیچ شکّ نیست که خداوند تعالی او را بکشت. و پسرش را بر وی بگماشت." و ایشان سوی یمن بازگشتند.

و روایتی هست که چهار تن بودند از مهتران عجم، و بران زینت ایشان پیش پیغامبر علیه السّلام آمدند، به کمرهای زرین، میان سخت کرده و ریشها سترده و سبلتهای دراز فروگذاشته. چون سخن گفته بودند، پیغامبر گفتا:" این چه شکلست؟" گفتند:" أمرنا خدایکان بقصّ اللّحی و عفو الشّارب." یعنی که ما را خدایگان فرمود که ریش پست کنیم و سبلت بگذاریم. پیغامبر علیه السّلام گفت بر خلاف ایشان:" أمرنی ربّی بعفو اللّحی و بقصّ الشّوارب." یعنی مرا خدای من فرموده است که سبلت بکاهید و ریش بگذارید. پس چون پیغامبر علیه السّلام حدیث کشتن پرویز بگفت ایشان درین مناظره ها کردند. و چون جدّ پیغامبر شنیدند دران، یکی مرد از میان از نگین انگشتری زهر برمکید و بمرد. و دیگران تاریخ آن روز و آن ساعت برنوشتند، و سوی باذان آمدند و او را از گفت پیغامبر و آنچه رفته بود

خبر دادند. باذان گفت:" چند روز توقّف کنیم. اگر این سخن درست گردد پس او به حقّ پیغامبرست و بدو باید گرویدن. و اگرنه سپاه بریم و چنانکه شاه فرموده است بکنیم." پس همان روز جمّازه سواری برسید از شیرویه و باذان را فرموده که:" بیعت ما از اهل یمن بستان، که پادشاهی فلان روز به ما گشت. و این مرد را که دعوی پیغامبری می

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 203

کند هیچ متعرّض مباش." چون نگاه کردند همان روز و همان ساعت بود که پیغامبر علیه السّلام گفته بود، باذان ایمان آورد و یمانیان همچنین، و باذان به اسلام خود پیغامبر را نامه یی نوشت. و بعد ازان معاذ بن جبل را آنجا فرستاد به یمن، تا ایشان را قرآن و شریعت مسلمانی درآموزد بر قاعده.

هم ترا باید گفتن." و ملک بر منظره رفت، و مهتران روم را به سرای ملک الرّوم جمع کردند، و اسقف بیامد. پس ملک از بالا گفت:" این رسول ازان محمّدست، و ما را همی دعوت کند." اسقف برخاست و گفت:" دین او حقّست، که ذکر وی در انجیل نوشته است. و هنگام فرستادن اوست. بباید گرویدن." بعد ازان غلبه برآوردند و اسقف را بکشتند. ملک از بالای منظره گفتا:" ساکن باشید، که من شما را خواستم که بیازمایم، و پاسخ خود فرستم." و مهتران را به خشنودی بازگردانید. پس با رسول گفت:" من مسلمانم. پاسخ قوم شنیدی؟ ازین بزرگتر مرد نبود و نباشد که او را بکشتند. و اگر من همچنان خطاب کردمی با من همان کردندی." پس بدین سان پاسخ کرد و رسول را خبر داد. و گویند پیغامبر را هدیه فرستاد.

آمد و آورد از آسمان، همچنانکه جبرییل پیش محمّد همی آورد. نیمی مراست و نیمی او را." و خلقی مردم از یمامه تابع او شدند- و آن شرحی طرفه است. و به یمن اسود العنسی همچنین دعوی پیغامبری کرد، و بسیاری مرتد شدند. و مسیلمه سوی پیغامبر علیه الصّلوه و السّلام نامه نوشت، و خود را رحمان الیمامه نام کرده بود برین نسخت: من مسیلمه رحمن الیمامه إلی محمّد بن عبد اللّه بسم اللّه الرّحمن، أمّا بعد فانّ الأرض نصفها لی و نصف لک و لکنّکم بنو عبد المطّلب لا تنصفون. چون نامه به پیغامبر علیه السّلام آوردند و برخواند، رسولان را گفت:" شما اندرین چه گویید؟" گفتند:" همچنین که زمین نیمی تو راست و نیمی او را." پیغامبر گفت:

" اگرنه آنستی که بر رسول کشتن واجب نیست، و اگرنه من شما را کشتن فرمودمی." پس پاسخ فرمود: من محمّد رسول اللّه إلی مسیلمه الکذّاب بسم اللّه الرّحمن الرّحیم أمّا بعد فانّ الأرض للّه یورثها من یشاء من عباده، و العاقبه للمتّقین. و مهتری بود به یمامه، مجاعه نام وی بود، و این هر دو نسخت بر وی عرضه کردند. گفت:" این جواب به سخن پیغامبران بهتر ماند."

لعنت کرده بود و گفته:" قتلک اللّه و حرّمک الشّهاده." و اندر ماه صفر خبر برسید از یمن که أسود را بکشتند. پس پیغامبر علیه الصّلوه و السّلام شادمان گشت و سوی مسجد آمد و شکر کرد خدای را عزّ و جلّ در خطبه، و مؤمنان را بشارت داد که مسیلمه الکذّاب* را بکشتند. و طلیحه را نیز تا نه بس مدّت کار سپری شد و نالان به خانه اندر رفت، و بر وی رنج زیادت گشت، تا ربیع الاوّل اندرآمد. و همچنان بر عادت میان زنان انصاف جستی به خانه ی هرکس بودن، تا به دستوری ایشان به

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 207

خانه ی عایشه بایستاد. پس یاران و صحابه در پیش او رفتند. و فضل بن العبّاس پیغامبر را به کنار خود بازگرفت، و پیغامبر نگاه به یاران کرد، خواست که خطبه کند. نتوانست. مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی متن 207 السنه الحادی عشر ..... ص : 206

گفتا:" مرحبا بکم، حیّاکم اللّه، نصرکم اللّه، سلّمکم اللّه، رفعکم اللّه، نفعکم اللّه، وفّقکم اللّه، رزقکم اللّه، آواکم اللّه، هدیکم اللّه، قبّلکم اللّه، اوصیکم اللّه* بتقوی اللّه، و اوصی بکم و اودیکم اللّه، إنّنی لکم منه نذیر و بشیر ألّا تعلوا علی اللّه فی عباده و لا تعثوا فی بلاده فانّه یقول فی کتابه:" تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَهُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَهُ لِلْمُتَّقِینَ." «1» و قال اللّه:" أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْمُتَکَبِّرِینَ." «2» و اوصیکم بالصلاه، و ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ «3»، و اوصیکم بدین اللّه و إقامته و اخرجوا المشرکین من جزیره العرب، و إنّی ترکتم

فیکم آیتین لن یضلّوا ما تمسّکتم بها کتاب اللّه و عترتی، و اوصیکم بالأنصار فانّهم عترتی الّتی اورثت إلیها فأکرموا أکرمها* و أقبلوا من یحسنهم و تجاوز* عن مسیئهم، و استغفروا اللّه لی و لکم."

و بیش ازین نتوانست گفتن. و بعد ازان سر بر بالین نهاد. و یاران بگریستند و در معنی غسل و کفن و دفن پرسیدند از پیغامبر علیه السّلام. پیغامبر علیه السّلام بگفت که چه باید کردن، و ایشان را بگفت:" خدای شما را از پیغامبران جزایی خیر کناد، که چندینی غم از کار او ببرید." پس اصحابان بیرون شدند، روز دوشنبه دوازدهم ماه اندکی سبکتر گشت و بازنشست. علی عبّاس را گفت:" یا عمّ پیغامبر امروز بهتر است بحمد اللّه." عبّاس گفت:" کار پیغامبر نزدیک رسید که من علامت مرگ بنی عبد المطّلب نیک می دانم." و همین روز برخاست و در حجره بازکرد و بیرون نگرید. مردمان را دید در مسجد که نماز جماعت می کردند. و پیش ازان فرموده بود که ابو بکر امامت کند بجای پیغامبر. پس گفت:" الحمد للّه که امّت من بعد از من نماز بجای همی آرند." و باز جای خود بازرفت. چون ابو بکر از نماز فارغ گشت پیش پیغامبر اندر شد، وی را دید که همی مسواک کرد و عظیم بقوّت بود.

شادمان گشت، به بازی عایشه را گفت:" پیغامبر بهتر گشت. نیابت دیگر حجره

______________________________

(1)Sure 28 ,Vers 83 .

(2)Sure 39 ,Teil von Vers 60 .

(3)Sure 4 ,Teil von Vers 36 )u .a .( .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 208

است!" و بیرون رفت. و خبر به مدینه اندرافتاد که پیغامبر بهتر شد. پس همان ساعت خوی

از جبین مبارک پیغامبر علیه السّلام روان شد و نتوانست نشستن. و عایشه رضی اللّه عنه پشت وی در کنار گرفت، پیغامبر دهان مبارک فراخ بازکرد، و روح از وی جدا گشت- صلّی اللّه علیه و علی روحه و جسده.

پس علی بیرون آمد گریان، عمر بن الخطّاب را دید که همی گفت:" این منافقان همی گویند که پیغامبر نمرد. و پیغامبر زی خدای رفت، چنانکه موسی به کوه طور رفت و بازآمد، و عیسی به آسمان رفت و بازآمد." و ابو بکر در حجره رفت، عایشه را دید که همان سخن می گفت. ابو بکر گفت:" چنین مگوی، که خدای تعالی پیغامبر را گفت:" إِنَّکَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ." «1» عمر بن الخطّاب گفت:

" پنداشتی که هرگز این آیت نخوانده بودم." و خاموش گشت. پس ابو بکر الصّدّیق خطبه کرد و گفت:" یا مردمان! محمّد بمرد. هرکه خدای محمّد را می پرستید او زنده است، که هرگز نمیرد." و این آیت برخواند: وَ ما مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرِینَ." «2» پس مردمان را مرگ پیغامبر حقیقت شد، و غریو و گریستن ازان جمع برخاست و خلاف و آشوب درافتاد، تا به سقیفه ی بنی ساعده پس از گفت وگوی با ابو بکر الصّدّیق رضی اللّه عنه بیعت کردند. و ازان پس به پیغامبر و دفن او و غسل او پرداختند، همان روز دوشنبد؛ و بعضی گویند بعد سه روز بود. پس عبّاس و علی و فضل و قثم، ابنای عبّاس، و اسامه بن زید و شعران*، مولای

پیغامبر، اندرون رفتند، که ابو بکر الصّدّیق گفت:" پیغامبر گفته است که مرا اهل بیت من شویند." و یکی مرد، نام او أوس بن خولی، ابو بکر را گفت:" زنهار ای خلیفت پیغامبر خدای را. گویند از انصار آن جایگاه کس نبود!" ابو بکر وی را نیز اندر فرستاد. پس علی بن ابی طالب پیغامبر را با همان پیراهن که داشت همی شست، و پسران عبّاس یاوری می دادند، و شعران* آب همی ریخت.

و اندر تاریخ حمزه بن یعقوب بن وهب بن واضح* چنان خواندم که چون پیغامبر را علیه السّلام غسل همی کردند، آوازی شنیدند دران خانه از شخصی ناپیدا که

______________________________

(1)Sure 39 ,Vers 30 .

(2)Sure 3 ,Vers 144 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 209

گفت: السّلام و رَحْمَتُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ أَهْلَ الْبَیْتِ، إِنَّهُ حَمِیدٌ مَجِیدٌ «1»، إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً «2»، کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَهُ الْمَوْتِ، وَ إِنَّما تُوَفَّوْنَ أُجُورَکُمْ یَوْمَ الْقِیامَهِ، فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّهَ فَقَدْ فازَ، وَ مَا الْحَیاهُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُورِ، لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ، لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذیً کَثِیراً، وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ «3»؛ فی* اللّه خلف من کلّ هالک و عزاء من کلّ مصیبه، عظّم اللّه أجرکم*، و السّلام علیکم* و رحمه اللّه.

و مردی بود، نام او ابو طلحه، هم دران حجره گور بکند به فرمان ابو بکر که گفت:" از پیغامبر شنیدم که گور پیغامبر آنجا کنند که ازیشان جدا شود." پس کفن کردند، چنانکه پیغامبر علیه السّلام فرموده بود، و بر

لب گور بنهادند، تا بعد ازان جبرییل و ملایکه و مهاجر و انصار جمله بر وی نماز کردند جوق جوق. و ازان پس زنان و کودکان تا نیم شب را که بپرداختند. پس عبّاس و فضل و علی به گور وی فروشدند و دفن کردندش- صلّی اللّه علیه و سلامه و تحیّته صلوه دائما.

و فراخ دستتر و دلیرتر کس نبوده است. روز احد، چون سپاه به هزیمت شدند و پیغامبر میان دشمنان اندر تنها بماند، یک قدم بازپس ننهاد از دلاوری که بود. و موی سر گاه ببافتی و گاه فروگذاشتی. و آن روز که از دنیا رحیل کرد او را شصت و سه سال بود. و اندر محاسن و عنفقه ی وی پانزده موی کمابیش سپید بود- صلّی اللّه علیه و سلّم.

و از جمله غزاها که پیغامبر به تن خویش کرد اندر غزات بدر و احد و خندق و بنی قریظه و بنو المصطلق و خیبر و فتح مکّه و حنین و طایف و تبوک حرب کرد. و اندر تاریخ احمد بن ابی یعقوب خواندم که بیرون از حسن و حسین علیهما السّلام کسانی که به پیغامبر ماننده بودند، به هیئت، جعفر بن ابی طالب بود، و قثم بن عبّاس و ابو سفیان بن الحارث بن عبد المطّلب و هاشم بن عبد المطّلب بن عبد مناف و مسلم بن مغیث بن ابی لهب. و کسانی که به بیعت الرّضوان بودند ایشان را مهاجرین اوّل خوانند، و از سعید بن المسیب روایت می کنند که مهاجرین الاوّلین به هر دو قبله نماز کردند- علیهم السّلام.

کتاب، مگر نام مادران که از تاریخ احمد بن یعقوب است.

بن حسنه و عبد اللّه بن ارقم و عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح.

و چون فتح مکّه بود، معاویه بن ابی سفیان و المغیره بن شعبه و حنظله بن الرّبیع التّمیمی و زید بن الثّابت و ابیّ بن کعب از انصار این جماعت بودند نویسندگان رضی اللّه عنهم- و اللّه أعلم به.

بن الخطّاب دادش؛ و اسبی دیگر ملاوح گفتندی، ابو برده بن دینار* داده بود؛ و دیگری را لحیف گفتندی، فروه بن عمرو الحزامی* داده بود؛ و اسبی دیگرش بود، مسبحی* گفتندی، سبب آن را که پیغامبر تسبیح کرده بود؛ و اسبی دیگر سجل؛ و یکی بحران*، از بازرگانی خریده بود.

و از استران دلدل بود که مقوقس فرستاده بود، و تا زمانه ی معاویه بماند؛ و دیگری فضّه نام به ابو بکر داد؛ و در تاریخ جریر الطّبری شهبار* گوید.

و از خران یعفور بود، آنکه پیغامبر بر وی نشستی؛ و دیگری گوید عفیر اندر تاریخ.

و از شتران جمّازه یکی بود ابله* خواندندی که آن را ملک ابلّه فرستاده بود؛ و یکی فصول* بود از ابو بکر الصّدیق، آن شب که از غار به درآمده بودند، بخرید و بهایش داد به مدینه. و چون پیغامبر را علیه السّلام وحی رسیدی هیچ چهارپای زیر وی طاقت نداشتی جز این شتر؛ و یکی عضبا بود، به سباق نیکو دویدی؛ و در تاریخ دیگری جدعا همی گوید. و اشتران بشیر بیرون ازان بیست شتر که به غارت ببردند و بازآوردند، یکی را نام مروه* بود و دیگر یعفوم*.

و اندر تاریخ جریر نام بعضی گوید، و همچنین روایت کند هفت گوسفند

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 213

دوشیده، نام عحوره* و زمزم و سقیا و برکه و رسه* و أطلال و أطراف. و نام آنکه پیغامبر علیه السّلام ازان گوسفند شیر خوردی عتبه* بود نامش*.

و ازین چیزها از وی به آخر عمر اندکی بازمانده بود، مگر چند چیز معدود.

و ازان هرچه ناگفته مانده است در خاتمت کتاب شرح آن داده شود؛ مجمل

است، که ازان هر چیز آسانتر توان دانستن- صلّی اللّه علی رسول الثّقلین محمد النّبیّ و علی آله و أصحابه أجمعین.

التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 214

زنی بود ترسا و سخن به سجع گفتی- ازان جهت سجّاع خواندندش. و هم دعوی کرد به پیغامبری، و بنو تمیم با وی بودند بسیاری. بعد ازان با مسیلمه الکذّاب یکی شد، و سخنها برهم همی بستند که از آسمان آمد. و می گفتند:" ما هر دو پیغامبرانیم." و باز از مسیلمه جدا شد، بعد از آنکه به زن او شد، و ازین عار بنی تمیم از وی بپراکندند. و اندرین عطارد بن حاجب گفت، شعر:

أمست نبیّتنا انثی نطیف بهاو أصبحت أنبیاء اللّه* ذکرانا پس سجّاع* از خالد سوی موصل گریخت، و ابو بکر به بحرین و عمان و زمین مهره و تهامه و هر جایگاه سپاه فرستاد به اهل ردّه. بعد ازان که خالد نصرت یافت و کار مسیلمه به یمامه بر دعوی پیغامبری درست شد، و سپاهی عظیم گرانمایه جمع آمدند- و آن را شرحهاست. و او همچنان سخنان سجع همی گفتی که این میکاییل آورده است از آسمان. پس چون سپاه مسلمانان، که ابو بکر فرستاده بود به اهل ردّه، به همه جای پیروزی یافتند، و همه ی عرب به مسلمانی بازگشتند، و صدقات از همه ی قبایل بیاورد. و خالد را فرمود تا به یمامه رود، و لشکرها سوی وی فرستاد تا کار مسیلمه الکذّاب سپری گشت. و عاقبت این سه کس که دعوی پیغامبری کردند: طلیحه مسلمان شد در عهد عمر بن الخطّاب؛ و سجّاع خود ترسا بود، در روزگار معاویه مسلمان شد؛ و مسیلمه بر دست وحشی، غلام مطعم بن عدی، کشته شد، هم بدان حربه که حمزه بن عبد المطّلب را کشته بود. و به بحرین

و تهامه و عمان و دیگر جایها که سپاه فرستاده بود همه ظفر یافتند، و مسلمانی بلند گشت.

پس خالد را سوی ابلّه و عراق فرستاد نزدیک مثنّی بن حارث* الشّیبانی. در سال دوازدهم ایاس بن قبیصه، ملک حیره، به پیش خالد آمد به صلح، و جزیت پذیرفت.

پس فتح ابلّه بود، و باز وقعت مذار بود؛ و قارن، مهتر سپاه عجم، را به هزیمت کرد. ازین پس وقعت الدّجله* بود، و خالد درین حرب هزار سوار را بکشت از سپاه عجم- مردی عظیم- و نیزه اندر شکم او فراز چفسید اندر میدان بر سر اسب، طعام خواست و بخورد. گفتا:" سوگند خوردم تا صفت مردانگی وی شنیدم که طعام نخورم تا او را نکشم."

و ازین پس ظفر حرب لبس* بود، و آن دیهی بود اندر سواد. و آن بود که عجم، چون سپاه خالد را بدیدند، از سر خوان جابان، مهتر سپاه عجم، بر نخاستند، و خالد از طیره چندان بکشت که اندازه نبود تا مگر خون روان گردد و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 215

سوگندش راست شود. نرفت، که طبع خشکی زمین آن را به خود می کشید، تا آب دران داشتند، و خون برفت. پس حیره و سواد جمله به صلح گشاده شد. و در کتاب معارف حدّ سواد کوفه از لشکر* نهد، و زاب تا حلوان هرچه درین میانه است، و حدّ سواد بصره را، اهواز و پارس و دست میسان، جمله ازان شمرد.

و اندرین وقت بود که عبد المسیح، آنکه تعبیر خواب نوشروان عادل آورد از سطیح کاهن، پیش خالد آمد به صلح خواستن- و درین وقت عمرش به سیصد و

شصت سال رسیده بود. پس چون قرار صلح داده شد، عبد المسیح کاغذی سرپیچیده در دست داشت. خالد پرسید که:" این چیست؟" گفت:" زهر است با خود دارم، تا اگر تو به صلح اجابت نکنی این زهر بخورم تا بمیرم و به ذلّ بی حرمتی سوی قوم باز نگردم." خالد از او بستد و بر کف دست کرد و گفت:" بسم اللّه الّذی لا یضرّ مع إسمه شیئی فی الأرض و لا فی السّماء و هو السّمیع العلیم." و پس اندر دهان افکند و فروخورد. ساعتی خیره شد و عرق بکرد. پس گفت:" لا حول و لا قوّه إلّا باللّه العلیّ العظیم." و عبد المسیح را گفت:" این زهر از بهر آن خوردم تا بدانی که هرچه خدای تعالی نخواهد نباشد." عبد المسیح خیره گشت دران کار، و سوی قوم باز گردید، و گفتا:" این مرد پنداری که آدمی نیست. کاغذی زهر قاتل بخورد، که اگر اندکی ازان پیلی عظیم را دهند بر جای بمیرد و هیچ زیان نکردش." و آن صلح بر مراد خالد کرده شد، و عبد المسیح را با خالد مناظره ها بوده است، و از احوال عمارت سواد خالد از وی پرسید، گفت:" از حیره تا دمشق هرچه امروز بیابانست، درختها دیدم و آبادانی، چنانکه اگر سپدی کسی بر سر نهادی و همی رفتی و دست بر شاخها زدی سپد پر از میوه گشتی، چنانکه نبایستی دست فراز کردن.

و به شام اندر غزو عین التّمر و یرموک بود و گشادن قلاع دومه الجندل، تا ملک الرّوم آهنگ شام کرد. و خالد انبار به صلح بگشاد و سوی مرزبانان و سپهبدان کس فرستاد به مداین

به دعوت اسلام. و اندرین وقت بوران دخت را همی نشاندند.

پس ایشان بهمن جادو را پذیره فرستادند، و خالد ایشان را هزیمت کرد، و پیاده بی سلاح زینهار دادشان تا بروند، بعد از آنکه ده هزار مرد را از عجم کور بکردند به زخم تیر، به یکی نوبت، که دست بر چشمشان داشتند، از پوشیدگی تن ایشان به آهن اندر جمله. پس ازین خالد عراق را به مثنّی بن حارث الشّیبانی سپرد، و به فرمان امیر المؤمنین ابو بکر سوی شام رفت به حرب ملک الرّوم. و با خالد سی هزار

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 216

مرد بود، و با ملک الرّوم دویست هزار مرد بودند. و ایزد تعالی مسلمانان را ظفر داد. و پیش از آنکه حرب اندر پیوست که صفها راست کرده بودند، مردی فراز رسید به خبر مرگ ابو بکر الصّدیق و خلافت عمر بن الخطّاب و عزل خالد. امّا بر سپاه پدید نکرد و رسول را هم پهلوی خود بداشت و گفت:" نگر تا هیچ کس را این سخن نگویی." و هم آن روز سپاه روم به هزیمت برفتند، و به وقت قسمت غنایم نامه ی عمر بن الخطّاب بر سپاه بخواند، و به فرمان او سپاه به ابو عبیده سپرد. و ایشان بر ابو بکر بگریستند و خالد را دعا کردند که آن ساعت که حرب بود نگفت، که سپاه شکسته دل شدندی، و عزّ اسلام نگاه داشت. و بعد ازان خالد به مدینه بازآمد و بنشست، که عمر بن الخطّاب با وی نیک نبود، از جهت کشتن ملک* بن نویره- و آن قصّه هاست.

و چون پنج سال از خلافت عمر بن الخطّاب

برفت او از دنیا رحیل کرد. و بعضی گویند به جانب شام رفت و بنشست. و چنین روایتست که جهودی ابو بکر را مهمان داشت، و حارث بن کلده الطّبیب با وی بود. و برنج پیش آوردند، و همی خوردند. حارث چون لقمه به دهن اندر نهاد و طعم یافت، بینداخت و گفت:" اندرین طعام زهرست؛ تا یک سال بکشد." و همچنین بود. سال دیگر روز چهارشنبه بیست و دوّم ماه جمادی الآخر سال سیزدهم فرمان یافت- رحمه اللّه علیه. و عمر بن الخطّاب بر وی نماز کرد. و عمر او شصت و سه سال بود، و پیش از مرگ عمر را خلیفت کرده بود. و اندرین وقت مثنّی بن الحارث از عراق به مدینه آمده بود، و از عجم سپاهی را که مهترشان هرمزد جادو بود هزیمت کرده، و عجم شهرابراز* را کشته بودند، و از پادشاهان نشاندن نمی پرداختند.

اندر نسب و غیره ابو بکر عبد اللّه بن ابی قحافه عثمان بن عامر بن کعب بن سعد بن تیم بن مرّه بن کعب بن لوی؛ مادرش امّ الخیر بنت صخر بن عامر بن عمرو بن کعب* بود؛ فرزندانش: عبد اللّه و خلف* و محمّد و عبد الرّحمن؛ دخترش:

عایشه رضی اللّه عنها که زن پیغامبر بود، صلّی اللّه علیه و سلّم؛ وزیرش: عثمان بن عفّان بود، و عبد اللّه ارقم دبیرش بود؛ نقش الخاتم: نعم القادر اللّه عزّ و جلّ*، و اندر دست راست داشتی؛ حلیت: ابو بکر مردی بود سپیدروی که به زردی همی زدی، و لطیف و نیکو روی و دراز قامت خفیف عارضین و موی به حنا و کتم خضاب کردی.

مجمل التواریخ و

القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 217

حوادث: فضل بن العبّاس همین سال مرد. و پدرش ابو قحافه بعد از سالی بمرد، و مبلغ نود و هفت سال عمرش بود.

خلافت عمر بن الخطّاب خلافت امیر المؤمنین عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه ده سال و شش ماه و هفده روز بود.

اوّل روز که خطبه کرد، او را گفتند:" یا خلیفت خلیفت پیغامبر خدای." عمر بن الخطّاب گفت:" این نام عظیم درازست. شما مؤمنید، و من خود امیر شماام. مرا امیر المؤمنین خوانید." و آن قاعده بماند.

و اندر تاریخ احمد بن یعقوب خواندم که در سنه ی ثمان عشر ابو موسی الاشعری نامه به عمر بن الخطّاب نوشته بود و مخاطبت کرده: لعبد اللّه عمر أمیر المؤمنین. عمر گفت:" و اللّه که چنین است بنده ی خدایم و عمر نامم و امیر مؤمنانم." ازان او را امیر المؤمنین خواندند. و پیش ازان او را خلیفت خلیفت پیغامبر گفتندی.

و نخستین کاری مثنّی را به عراق بازفرستاد، و به عزل خالد- چنانکه گفتیم- به شام کس فرستاد. و ابو عبیده به شام شهر دمشق را حصار داد، سیزده ماه، تا جزیت قبول کردند- و اللّه أعلم. و ابو عبیده الجرّاح خمس آن سوی عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه فرستاد.

و چون سال چهاردهم اندرآمد، یزدجرد را به پادشاهی بنشاندند، و همه ی عجم تن اندر کارزار کردن و دفع عرب دادند. و به شرح در آخر این کتاب توان گفت در پادشاهی ایشان. امّا فتوح، که در عهد امیر المؤمنین عمر بود، برین نسق که یاد کنیم: بعضی در شام و بعضی در عراق، و همواره این دو طرف خالی نداشتی از سپاه.

و سالی اینجا غزو فرمودی و دیگر سال، تا این سپاه بیاسودی، بدان جانب.

و همین ترتیب کرد، تا اسلام اندر همه عالم پراکنده شد. پس مثنّی از عراق بیامد، و عمر بن الخطّاب را خبر کردند از حدیث عجم. و امیر المؤمنین عمر خطبه کرد و گفت:" خدای عزّ و جلّ پیغامبر را گفته است که عجم و مشرق و مغرب گشاده شود و دین اسلام پذیرند. و خدای عزّ و جلّ وعده ی خود خلاف نکند، بسازید جهاد را، و هرکسی که اجابت کند امیری عراق او راست." ابو عبید بن مسعود الثّقفی اجابت کرد، و مقدار چهار هزار مرد از مبارزان با وی مساعدت کردند، و سوی عراق فرستادشان. و او را با جابان، مهتر سپاه عجم، کارزار بود؛ و آن را حرب

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 218

نمارق خوانند. و باز حدیث کسکر بود از روستای سواد، و دیگر حرب جسر بود.

و ابو عبید پیش حرب اندر شد، و پیل او را زیر دست آورد و بکشت. و به بسیاری جهد مثنّی سپاه عجم را بداشت به حرب اندر، تا جسر بسته شد. و مسلمانان را بازپس آورد و سه منزل بازپس آمد. و حدیث وقعه البویب بر کنار بود، و حرب مثنّی و جدیر البجلی* تا مهتران* به هزیمت شدند، و خبر به امیر المؤمنین عمر بن الخطّاب فرستاد.

فتوح اندر شام و هم اندرین سال ابو عبیده ی جرّاح حصار بعلبک بگشاد، و رومیان خروج کردند. و حصار و شهرهای شام که ایشان داشتند، چون فحل و میسان* و طبریّه و شهرهای اردن و فلسطین، جمله بر دست بو عبیده گشاده

شد. و خمس آن سوی عمر بن الخطّاب رسید.

فتوح اندر عراق پس از وقعت جسر عمر بن الخطّاب سعد بن وقّاص را به مشورت صحابه و بزرگان دین با اشراف و مبارزان و وجوهان عرب سوی کارزار عجم فرستاد. و یزدجرد بن شهریار پادشاه بود، و رستم سپهدار با سپاه بی کرانه به حرب فرستاده بود؛ و این حرب قادسیّه خوانند. و چون حرب پیوسته شد بعد از رسالتهای بسیار و تأخیر کردن رستم، که منجّم بود، و همی دانست که کارزار چون خواهد بود. پس رستم زیر سایه ی صندوق خزینه بر شتر نهاده بود، فرود آمد از گرما و بنشست. چون عجم هزیمت پذیرفت، هلال بن علقمه شمشیر بر بند صندوق زد، صندوق به رستم فرود افتاد، و از گرانی زرّ و آنچه دران صندوق بود پشتش شکسته شد، و خود را در آب افکند. و هلال بدانست، که او ساز شاهانه داشت، سرش ببرید، و سپاه پراکنده شدند؛ و درفش کاویانی با همه خزینه ی رستم سوی سعد آوردند. و او به مدینه فرستاد. و اندرین حرب روزها را نام است که عرب نهادند، عادت خویش را، جایی که حرب کرده اند، چنانکه: یوم ارماث و یوم اغواث و یوم عماس. و هم درین حرب بود که ابو المحجن* شراب خورده بود، و سعد وقّاص او را بازداشته بود، تا به هشیاری او را حدّ زند. زن سعد وقّاص بند از وی برگرفت، بعد از آنکه مسلمانان را هزیمت خواستند کردن. و ابو المحجن* بر اسپ نوبت سعد وقّاص نشست با سلاح، و سپاه عجم را برگاشت. و پس آمد مجروح، و بند برپای خود نهاد. و

اگرنه وی بودی بیم هزیمت بودی مسلمانان را. و کس ندانست که آن سوار که بود، تا زن سعد بگفت و او را شفاعت کرد. و سعد آن اسپ را با سلاح به

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 219

وی داد و عفو کردش. و هم این سال چهاردهم دیگر بار عبد اللّه* بن عمر شراب خورد، و عمر ابو المحجن* را و پسرش را حدّ زد، و غنیمتها بر سپاه قسمت کردند.

چون سال پانزدهم بود ابو عبیده حمص بگشاد، و قنّسرین و قیساریّه و اجنادین جمله درین تاریخ بر مسلمانان گشاده گشت. و پنج یک غنیمتها به جانب مدینه فرستاد، و حصار ایلیا را بگشاد. و بعضی گویند آن وقت گشاد که عمر به شام رفت به تن خویش. و هم این سال شهر بصره را بنا فرمود کردن بر دست عتبه بن غزوان المازنی. و آن زمینی سنگستان سپید بود؛ از جهت آن بصره نام نهادند. و اندیشید که عجم سوی عمان و هندوان و آن حدود روند و آیند؛ خواست تا آن راه دریا و راه پارس و خوزستان و هر جای بسته باشد، و ازان جایگاه توانند هر جایگاهی یاوری اسلام کردن. و هم درین سال مال بسیار جمع آمده بود، در شهر مدینه از خمس غنیمتها. پس امیر المؤمنین عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه دیوان بنهاد به اتّفاق صحابه، و مرتبه ی هرکس پیدا کرد، از بنی هاشم و اهل بیت پیغامبر و اهل بدر و یاران مهاجر و انصار رضی اللّه عنهم. و هرکسی را قدر نصیب بنوشت و آن مال بریشان بخشید. و بعد ازان بر همان

قاعده هرچه از خمس رسیدی هم چنان تفرقه کردندی.

اندر سال شانزدهم عمر امّ کلثوم، دختر علی، را از فاطمه علیهم السّلام به زنی کرد.

فتوح اندر عراق سعد وقّاص را فرمود تا از کوفه به مداین رود؛ و یزدجرد را کس نبود که حرب را بشایستی. مداین بازگذاشت و آنچه برتوانست گرفتن بر گرفت و روی به جانب کوهستان نهاد. و سعد وقّاص مداین را بگرفت- و ایزد تعالی داند که چه یافت از نعمت و ذخایر اکاسره که از مدّت چهار هزار و اند سال باز جمع کرده بودند؛ و آن را بجای خویش شرح توان داد- و خمس آن سوی مدینه فرستاد، و هم بر قاعده ی دیوان بر اهل بیت پیغامبر و صحابه قسمت کرد. و بازرگانان شرق و غرب روی به مدینه نهادند به جوهرها خریدن و چیزهای گرانمایه خریدن، همین سال از مداین بازگشتند، و عجم بعضی به مداین بازآمدند.

فتح جلولا سعد برادرزاده را هاشم بن عتبه بن وقّاص را با قعقاع عمرو از پس یزدجرد شهریار بفرستاد؛ و با مهران حرب کردند. و بعد مدّتی ظفر یافتند بر عجم، و همه دشت پرخون و کشته بود. ازان وقت باز جلولا نام نهادند، عرب

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 220

گفتند: جلّلت بالقتلی*، یعنی به خون جلا داده است.

اندر سال هفدهم هم از اوّل سال فتح حلوان بود. و یزدجرد چون از وقعت جلولا خبر یافت، از حلوان به ری رفت، و هاشم قعقاع را بفرستاد و جیش سیم* را به حلوان بشکست و شهر بگرفت. و همین وقت فتح موصل و تکریت و جزیره بود. و حقّ بیت المال از همه

جایها به مدینه فرستادند.

فتح مصر و اسکندریّه عمر به الخطّاب بفرمود تا عمرو بن العاص از شام آن جایگاه رود، و معاویه سپاهی که زیادت باشد به وی تسلیم کند. به جانب مصر و مغرب رفت با مقوقس، به صلح و حرب و حیلت آن دیار مصر و قبط و اسکندریّه بگشاد.

اندر سال هجدهم ابتدا کرد و سال بیستم پرداخته بودند. و درین میانه عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه عزم کرد که به شام رود. بیرون آمد، باز باطل کرد که آنجا رود، که آنجا وبا بود و طاعون. و عبد الرّحمن عوف گواهی داد که:" از پیغامبر علیه السّلام چنان شنیدم که گفت: لا تدخلوا فی أرض الوباء و لا تخرجوا منه." پس بازگشت و بعد ازان برفت و همه زمین شام بگردید، و بر عادت عدل خویش هر جای مردم بداشت، و استقامت گرفتند. و به مدینه بازگشت.

سال بیستم سعد وقّاص را عزل کرد. و پیش ازین کوفه را بنا کرده بود و خطّه ی شهر پیدا کرده بود و جامع و بسیاری عمارتها کرده.

فتح نهاوند و عجم این سال بر پیروزان به نهاوند جمع شدند؛ و ذو الحاجب نیز گویند. و امیر المؤمنین عمر بن الخطّاب نعمان بن المقرّن* را به امیری سوی نهاوند فرستاد با حذیفه بن الیمان و عمرو بن معدی کرب. و جماعتی از یاوران و أشراف و نعمان آنجا شهادت یافت با عمرو بن معدی کرب و بسیاری صحابه، و حذیفه آن فتح تمام کرد و نهاوند بگرفت ... و این آخرین جمع بود. و به همدان مردی بود، نام او دینار، کس فرستاد به حذیفه و صلح

کرد و چیزها فرستاد. چون خبرها به یزدجرد رسید اومید برداشت و سوی خوراسان بازگشت. و هم این وقت عمر مغیره بن شعبه را از بصره عزل کرد؛ و فتح اهواز بود و رفتن سپاه اسلام از بحرین سوی پارس. پس تمامی فتح اهواز بود و شوشتر و آوردن هرمزان پیش عمر بن الخطّاب و مسلمان شدنش. و این کارها تا سال بیست و دو بود.

و پس ازین فتح اصفاهان و همدان و آذربادگان بود که عمر بن الخطّاب رضی

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 221

اللّه عنه هرمزان بن عبد اللّه بن عبید اللّه* را با سپاهی گرانمایه به جانب اصفهان فرستاد پادوسپان*، و هم چنین سپاهی با فرقد* و یکی با بکیر به آذربادگان فرستاد؛ و نعیم بن المقرّن* را سوی همدان فرستاد که ایشان صلح بشکستند و با حبش شوم* یکی شدند بر حرب کردن. و شهر اصفهان بعد از حرب به صلح گشاده شد، و نعیم شهر همدان بگرفت. و خبر فتح و خمس سوی عمر بن الخطّاب رسید. و به آذربادگان همچنین ظفر یافتند، و مسلمانان تا به دربند برفتند و ازان روی تا به زمین بلنجر و سدّ یأجوج و مأجوج.

و نعیم فتح ری و دماوند و قومس به فرمان امیر المؤمنین، عمر، بر همدان یزید بن قیس را خلیفت کرد و خود به جانب ری رفت. و آنجا سپهبدی بود از فرزندان بهرام چوبین، سیاوش نام. یکی از سپاه وی به نزد نعیم آمد، و سخت عظیم آسان شهر به دست مسلمانان افتاد و فتح برآمد. و نعیم سوید بن مقرّن، برادرش، را به دیگر جایها فرستاد با

سپاه، و تا گرگان و طبرستان. و آنجا مهتری بود، نام او رزمان*، تا بعضی به حرب و بعضی به صلح؛ و جزیت گشاده شد، و خواسته ها جمع کردند و حقّ الخمس با فتح نامه به مدینه فرستادند. و همین سال بیست و دو عبد الملک بن مروان و یزید بن معاویه بزادند.

فتوح پارس چون سال بیست و سه درآمد، عمر مجاشع بن مسعود الثّقفی* را و عثمان بن العاص را و حکم بن العاص را و ساریه بن رستم الدّیلمی* را سوی پارس فرستاد به شهرهای بزرگتر؛ و همه ظفر یافتند. و آنجا بوده است که ساریه را با کافران حرب بود، و امیر المؤمنین عمر روز آدینه بر منبر بود و خطبه همی کرد و گفت:" من دوش در خواب دیدم که ساریه با کافران حرب کندی. و شکّ نیست که اکنون اندر حرب اند." پس زمانی فروماند و گفتا:" مرا به دل چنان فراز همی آید که ساریه را کافران ستوه همی کنند. و اگر پشت به کوه بازگذارد بهتر باشد." پس بانگ بکرد و گفت:" یا ساریّه الجبل الجبل." به فرمان خداوند تعالی بشنیدند، و همه سپاه گفتند:" آواز امیر المؤمنین عمر بن الخطّاب همی آید." و همچنان کوه را پناه گرفتند. و بعد ازان چون بازآمدند، همان روز درست آمد که عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه گفته بود بر منبر- و این سخن معروفست. و بعضی گویند به حرب نهاوند بوده است؛ و اندر تاریخ احمد بن یعقوب هم به نهاوند گوید. و شکافی در سنگی پیداست که آن را زیارت کنند. و گویند آواز عمر بن الخطّاب از آنجا بیرون

مجمل التواریخ و القصص،

نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 222

آمد. امّا در تاریخ جریر چنین است، و در بودن این سخن شکّ نیست- و خدای تعالی عالمتر که کدام جایگاه است.

فتح کرمان سپاه را با عبد اللّه و سهیل بن عدی آنجا فرستاد، و بسیاری شهرها گشاده شد. و خمس و فتح نامه ها به عمر بن الخطّاب رسید، و بدان شادمان گشت.

فتح سیستان هم اندرین سال بود بر دست عاصم بن عمرو التّمیمی، و ملک سیستان بعد از حرب شهر حصار گرفت، و عاصم همه ولایت تا سرحدّ هندوستان بگرفت. پس او نیز صلح کرد، و عاصم بسیار سال آنجا بماند بر امارت، تا وقت معاویه زیاد بن ابیه* را آنجا فرستاد.

فتح مکران پس عبد اللّه از کرمان حکم بن عمیر التّغلبی* را با سپاه به مکران فرستاد. و ایشان استعانت به ملک سند کردند که متّصل بود؛ ملک ایشان را زنبیل خوانند. و او به حرب مسلمانان آمد، و عبد اللّه نیز برفت و به شبیخون ایشان را بشکست، و زنبیل کشته شد. و خبر فتح و خمس سوی عمر فرستادند، و عمر خورم گشت، که اسلام هر روزی خدای تعالی به زیادت می کرد و فتحهای متواتر می بود. و میان بصره و سند وقعت بیروز* هم درین هنگام بود.

فتح کردان پارس جماعتی بسیار بودند در زمین پارس، و مسلمانان را رنج همی نمودند. و پس عمر مسلمه* بن قیس الاشجعی را از مدینه بفرستاد، تا ایشان را بپراکند. و اندر جایهای ایشان خواسته ها یافت، و مسلمانان ازیشان برستند.

و اندرین سال بیست و سه عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه به حجّ رفت. چون بازآمد کعب الأحبار سوی وی اندر شد

و گفت:" یا امیر المؤمنین وصیت کن، که تا سه روز دیگر آخر عمرت باشد؛ و زمانه فراز رسد." عمر بن الخطّاب گفت:" تو چه دانی؟" گفت:" اندر توریت چنین یافتم که بعد از پیغامبر صلّی اللّه علیه تو چندین مدّت خلیفه باشی. و اکنون ازان وعده سه روز مانده است، تا دانی." عمر بن الخطّاب عجب داشت که در خود هیچ بیماری و رنج نمی دید و به حال صحّت بود.

پس مقتل عمر بن الخطّاب بود. مغیره بن شعبه را غلامی بود، نام او فیروز، و به کنیت او را بو لولو* گفتندی. به روایتی دیگر گویند از زمین همدان بود، از دیهی که آن را شهر آبادجرد گویند. و در کتاب اصفهانی گوید که او از

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 223

قری قاشان بود از دیه فین، و بر گبرکی باستاد- و این حقیقتتر است.

پس قضا چنان افتاد که این فیروز سوی عمر بن الخطّاب آمد و از مغیره گله کرد که:" غلّه بر من گران نهاده است، هر روزی دو درم." عمر گفت:" چه کار دانی کردن؟" گفت:" درودگری دانم و آهنگری و نقش کردن." گفتا:" دو درم با چندین صناعت نه بس باشد." پس عمر بن الخطّاب گفت:" شنیدم که آسیا کردن دانی که بر باد گردد؟" گفت:" دانم و ترا آسیایی کنم که همه مشرق و مغرب آن را حدیث کنند." و برفت. پس روز چهارشنبه بیست و ششم ذو الحجّه در مسجد شد به نماز. پیروز پیش صف اندر ایستاده بود و کاردی حبشی، چنانکه دسته در میان باشد و از هر دو سوی تیغ، با خود داشت و

شش کارد عمر را بزد. عمر بن الخطّاب بیفتاد و عبد الرّحمن عوف را فرمود تا نماز بکرد، و کار خلافت به شوری افکند میان عثمان و علی و طلحه و زبیر و سعد وقّاص و عبد الرّحمن بن عوف. و همین روز از دنیا برفت- رحمه اللّه علیه. و به روایتی گویند بعد سه روز بمرد، و صهیب بن سنان بر وی نماز کرد. و بعضی گویند پنجاه و پنج سال بود عمر عمر بن الخطّاب، و شصت و یک و پنجاه و هفت نیز هم روایت است.

اندر نسب: ابو حفص عمر بن الخطّاب بن نفیل بن عبد العزّی بن ریاح بن عبد اللّه بن قرط بن رواح* بن عدی بن کعب بن لوی؛ مادرش: حنتمه بنت هاشم بن عبد اللّه بن عمرو* بن مخزوم بن یقظه بن مرّه بن کعب؛ فرزندانش: عبد اللّه و عبید اللّه و عبد الرّحمن و عاصم و زید و ابا عبد اللّه*؛ وزیران و دبیران: عبد اللّه بن الأرقم بود و عبد اللّه بن خلف الخزاعی، پدر طلحه الطّلحات؛ نقش الخاتم: کفی بالموت واعظا یا عمر؛ حلیت: عمر مردی بود بلندقامت و تن آور و أصلع بود تمام، سخت سپید، سرخ چشم أسمر بود نیک، و چنان که برفتی پنداشتی سوارست، و به دست راست و چپ هرچه خواستی کردی و توانستی.

حوادث و اندر خلافت او اویس بن انیس القرنی به آذربادگان بمرد، و بلال حبشی به شهر دمشق و سعد بن عباده به شام. و همه عالم متّفق اند که پیش از او ملوک بسیار بودند، هرگز به عدل و نیکو سیرتی او کس نبود؛ و سیرتهای بزرگوار او بسیارست. امّا

حافظ* گوید که پیش از وی بوده اند که دست از بیت المال کوتاه داشته اند. عجایب آنست که چندان نعمت او را از شرق و غرب فراز آمد که شرح آن نتوان داد. و همه ملوک را ذلیل کرد و شهرها را بنا نهاد. و فرمانش تا به جیحون

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 224

برسید از جانب مشرق، و سپاهش از شمال سوی آذربادگان و باب الابواب و زمین بلنجر رسید، آنجا که سدّ یأجوج و مأجوج است، و از جنوب تا زمین هندوستان و زمین عمان، و همچنین به مغرب تا به مصر و اسکندریّه، که یک ذرّه از حال و قاعده ی خویش بنگردید، نه از طعام درشت خوردن بیفزود و نه از لباس سطبر. و نه هیچ تکبّر در او آمد و نه ماندگی، روز به معاشرت خلق و شب به تعبّد ایزد تعالی.

و به تن خویش در صحرا گردیدی و شهر تنها، و احوال بیچارگان و ضعیفان دانستی. و بهری إن شاء اللّه تعالی در قصص شرح دهم.

خلافت عثمان بن عفّان رحمه اللّه پانزده سال و یازده ماه و بیست و دو روز بود. و در تاریخ جریر یازده سال و ده روز گوید.

و بعد از شبی بر او بیعت کردند، اوّل محرّم سال بیست و چهار. نخستین حکمی آن کرد که عبید اللّه بن عمر هرمزان را کشته بود؛ دیت او از مال خویش بداد، و عبید اللّه را از قصاص آزاد بکرد. و ازان پس یکایک همه ی امیران را معزول کرد و کسان و قرابت خویش را بجای ایشان فرستاد.

سال بیست و هشتم معاویه دستوری خواست به غزو، اندر ناحیت

آخر شام، و هر جایگاه پنجاه غزو بکرد اندرین سال و ظفر یافت. با مال بسیار سوی حمص باز آمد و خمس و فتح نامه سوی عثمان رضی اللّه عنه فرستاد. و بعد ازین به پارس اضطراب افتاد، و عبد اللّه بن معمر* را بکشتند. و عثمان رضی اللّه عنه و أرضاه عبد اللّه بن عامر را بفرستاد به اصطخر و بسیاری مردم را بکشت به خون او. پس نامه فرستاد به عثمان که اینجا امیران بسیارند، ولایت فراخ است. عثمان پنج امیر دیگر را بران نواحی نصب کرد.

سال بیست و نهم به حجّ رفت و بر منا روز عرفه سراپرده یی بزد و نماز پیشین چهار رکعت کرد، و مسلمانان را آن کار عجب آمد. عبد الرّحمن بن عوف گفتا:" ما با تو بیعت بر سنّت پیغامبر کرده ایم؛ و رسول و ابو بکر و عمر نماز دو رکعت کردند." عثمان گفتا:" ایشان ایدر مسافر بودند. نماز مسافران بایست کردن، و مرا این جایگاه خانه و ضیاع است، و مقیمم. نماز مقیمان باید کردن."

و همین سال به مدینه مسجد پیغامبر را علیه السّلام بازشکافت که از خشت و چوب خرما کرده بودند؛ و ابو بکر و عمر رضی اللّه عنهما دران زیادتی نکردند. پس

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 225

عثمان دیوار آن را به سنگ برآورد و إرزیز، و منقّش کردند سخت عظیم نیکو از سیم، و دران تکلّفها کردند؛ و سقف از ساج و ستونهای سیمین به پای کرد و زیادتها کرد بسیاری، چنانکه هنوز به جایست.

سال سی ام از هجرت مردمان خوراسان مرتد شدند، و عثمان عبد اللّه عامر را بفرمود تا از

پارس آنجا رود؛ و سعید بن العاص را با سپاه بصره فرستاد، و به هم رسیدند. و گرگان و طبرستان و تمیشه و دیگر جایها گشاده شد دوّم بار. و هم اندرین سال ولید بن عقبه* را حدّ زد، که می خورده بود. و از کوفه بازگردید.

و پیغامبر را صلّی اللّه علیه و سلّم انگشتریی بود سیمین و بر نگین نقش کرده به سه سطر:" محمّد رسول اللّه." و بدان نامه ها را مهر نهادی، و بعد از پیغامبر به ابو بکر رسید و باز به عمر بن الخطّاب، پس به عثمان. و از دست او اندرین سال به چاه آب اندرافتاد. عثمان سخت عظیم تافته شد و بفرمود تا همه آب آن چاه و بسیاری گل برکشیدند. پیدا نیامد. و همین سال بود که ابو ذرّ غفاری را به ربذه فرستاد، و آنجا همی بود تا بمرد.

سال سی و یک یزدجرد شهریار کشته شد به مرو، اندر آسیایی، و بر دست آسیابان، بعد از غدر کردن ماهوی، سپاه سالارش، و تخلیط او. اندرین سال در حدّ مغرب غزو ذات الصّوار* بود. و ملک الرّوم با پانصد کشتی سپاه گرانمایه بیامد، و مسلمانان با چهل کشتی برفتند، و عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح، سپهسالار مسلمانان. و جنگی عظیم بکردند، چنانکه روی آب سرخ گشت. و بر عاقبت ملک الرّوم را تیری رسید و خسته شد، و رومیان به هزیمت بازگشتند، و مسلمانان به جای خویش بازآمدند. بعد سخنهای بسیار که برفت میان عبد اللّه و محمّد بن ابی بکر الصّدیق و دیگران.

سال سی و دو بسیاری از یاران پیغامبر بمردند، چون عبّاس بن عبد المطّلب- و هشتاد

و شش سال عمر او بود- و عبد الرّحمن عوف را هفتاد و پنج سال بود، و عبد اللّه الأنصاری و ابو ذرّ الغفاری و عبد اللّه بن مسعود و دیگران.

و همین سال* چند تن از اشراف کوفه و مهتران و فصیحان عرب همواره به جمع ساختن و سخنهای عثمان گفتن و فتنه جستن مشغول بودند. و عثمان ازین سبب ایشان را از کوفه نفی کرد. و نام ایشان مالک الاشتر النّخعی و ثابت بن قیس النّخعی و کهل* بن زیاد النّخعی و صعصعه بن صوحان العدوی* و عروه بن الجعد و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 226

عمرو بن الجموح الخزاعی. و ایشان را به جانب شام فرستاد. و اصل فتنه این جماعت بود.

اندر سال سی و چهار در فتنه ها بر امیر المؤمنین عثمان گشاده شد، و سفها و غوغا و جمهوری عامّه در سخن و غیبت کردن او آمدند. و مهتران از عمّال شکایت کردند که:" او بنی امیّه را بر ما مستولی کرده است و هیچ منع نمی کند." و بدین معنی دو بار سوی مدینه آمدند. و یاران پیغامبر علیه السّلام ایشان را باز گردانیدند- و اندرین سخن مناظره ها بسیار است.

سال سی و پنجم عبد اللّه بن سبا مذهب رجعت آورد در شهر مصر و آشکارا کرد؛ و اندر اصل جهود بود از یمن. اندرین عهد عثمان مسلمان شده بود، و مردم شهر مصر جماعتی او را تابع شدند. و اندر آخر سال غوغا بشورید از شهر مصر و بصره و کوفه، و بسیاری به شهر مدینه آمدند و گفتند:" خون عثمان حلالست." و قصد او کردند، بعد کارها که رفت

و سببها که ایزد تعالی دران تقدیر کرده بود، و مدّتها سرای او را به حصار می داشتند. و بعد ازان روز آدینه هجدهم ماه ذو الحجّه غوغا خود را در سرای عثمان افکندند؛ و عثمان در خانه نشسته بود و مصحف در پیش نهاده و قرآن می خواند. و مردی بود، نام او کنانه، کاردی بزد سخت، بر گلوش رسید، خون وی بجست، و بر این آیت آمد: فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللَّهُ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ. «1» و بعضی گویند این مردمان بن عیاص بود*، و از بعد او سودان بن رومان*، مردی کوتاه أزرق چشم، و قتیره، تیغ همی زدند، تا بکشتندش. و بعد از سه روز جبیر بن مطعم بن عدی بر وی نماز کرد. بعضی گویند عمرش هفتاد و دو سال بود و بعضی هشتاد و دو سال گویند.

نسب: ابو عمر عثمان بن عفّان بن العاص بن امیّه بن عبد الشّمس* بن عبد مناف؛ مادرش: امّ أروی* بنت کریز بن ربیعه بن حبیب بن عبد الشّمس*؛ فرزندان:

عمر، عمرو و خالد و ابان و الولید و سعید بن* عبد الملک؛ وزیران و دبیران: مروان بن الحکم و ابو حبیره الضّحاک الانصاری و حمزه ابان*؛ نقش الخاتم: لتصبرنّ، و دیگر گویند: آمنت بالّذی خلق فسوّی*، و هم اندر دست راست داشتی؛ حلیت:

عثمان مردی سفیدروی، لونش به زردی آمیخته، و نیکوروی و فراخ پیشانی بزرگ، و درازبالا و بر رویش اندکی آبله بود، و مویش بازوها بپوشیدی، و ریش

______________________________

(1)Sure 2 ,Teil von Vers 137 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 227

خود را به حنّا و زعفران خضاب کردی. و کس به کشتن او هیچ شادی نکرد، مگر

عمرو العاص، و این مثل بزد: قد یضرط العیر و المکوه فی النّار.* و اندرین آن تخلیطها همی خواست که کرده بود پیش ازان، و مردم را بر وی آغالیده.

حوادث: اندرین سال حذیفه بن الیمان بمرد و صفوان بن امیّه. سیرتهای عثمان بسیار است؛ و نخستین کسی که قرآن حفظ بخواند او بود، و برین ترتیب که اکنون است جمع کرد، و نسختها بنوشتند، و دیگرها محو گردانید و به خطّ خویش بسیار نوشتی مصحف. و روزه بسیار داشتی، و هر شب آدینه جمله قرآن در دو رکعت نماز بخواندی. و اندر یمن کوشک بنی عروان* سخت عظیم نیکو بود و به صورت و نقشها کرده. چون مردمان از حجّ بازگشتندی آنجا رفتندی به نظاره، و جهّال گفتندی که:

" این بنا از کعبه نیکوتر است." عثمان آن را خراب فرمود کردن، و این سخت عظیم پسندیده دانستند. بدین جایگاه بیش ازین ننوشتم.

خلافت علی بن ابی طالب چهار سال و نه ماه بود.

چون عثمان رضوان اللّه علیه را آن حال افتاد، مردمان مصر و مدینه سوی علی رفتند تا بیعت کنند. علی گفت:" به وقت آن که عمر بن الخطّاب کار به شوری فکند می خواستم که خلافت مرا باشد. چون بدیدم نخواهم. هرکس را که می خواهید بیعت کنید." ایشان بازگردیدند و مردمان همه پیش طلحه رفتند، و او همچنین جواب داد. و کوفیان بر زبیر آمدند و به اتّفاق بر آخر همه سوی علی بن ابی طالب رفتند، و او را به مسجد آوردند، که بیعت کنند. طلحه و زبیر حاضر نبودند.

ایشان را نیز حاضر کردند، و سخنها رفت تا بیعت کردند. و نخستین همه طلحه پیش آمد

به بیعت کردن و دست بر دست علی زد. اعرابی آنجا ایستاده بود، گفت:

" ید شلّاء و بیعه لا یتمّ." و این سخن مثل گشت، و ازان گفت که طلحه شلّ بود.

پس جمله مردمان بیعت کردند، و مغیره بن شعبه سوی وی رفت و گفت:" نصیحت تو بر ما لازم است. این امیران و عمّال عثمان را یک سال بر عمل بگذار، و پس معزول کن تا کار تو محکم گردد." همچنان که عثمان کرد با عمّال عمر بن الخطّاب.

علی گفت:" و ما کنت متّخذا ألمضّلین عضدا. همه شکایت ازیشان بود، و همه روز عثمان را به نصیحت همی گفتم که ایشان را عزل کن تا کارت استقامت گیرد. و اکنون بگذارم بر عمل." مغیره گفت:" آنچه بر ما بود گفتیم. تو بهتر دانی." روز

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 228

دیگر بازآمد و علی را همان گفت:" صوابترست که تو گفتی، چنان باید کردن." و همان وقت عبد اللّه بن عبّاس فراز رسید، که عثمان او را به امیری حجّ فرستاده بود. و پیش علی اندرآمد و تهنیت کرد. پس پرسید که:" مغیره ایدر چه می کرد؟" امیر المؤمنین علی گفت:" دیگ بیامد و چنین گفت و امروز همچنین گفت." عبد اللّه گفت:" نصیحت آن بود که دیگ گفت و امروزینه سخن خیانت است." پس علی گفت:" ترا بجای معاویه به شام باید رفت." عبد اللّه گفت:" همه شام امروز خدم معاویه شده اند. و من صواب آن بینم که تو عهدنامه ی شام به معاویه فرستی." علی نپذیرفت. عبد اللّه گفت:" تو مردی راست دلی و دلیر، و این کار به دلیری تباه خواهی کردن. و پیغامبر فرمود:

ألحرب خدعه. اگر تو فرمان من کنی معاویه را با همه بنی امیّه پیش تو بپای کنم." پس امیر المؤمنین علی بن ابی طالب گفت:" یا ابن عبّاس از تو آن خواهم که چون بر من مشاورت کنی، اگر فرمان تو نکنم، تو فرمان من کنی." عبد اللّه گفت:" سمعا و طاعه." و هم اندرین زمان* ملک الرّوم با بسیاری سپاه به کشتیها اندر همی آمد سوی شام، که خبر فتنه ی اسلام شنوده بود. بعد ازان کشتیها همه غرق گشت و ملک الرّوم با چندین کس برست و به جانب روم رفت. پس مردمان او را در گرماوه بکشتند و گفتند:" مردمان ما را هلاک بکردی." و علی به هر جای عمّال فرستاد. و معاویه عصیان پیدا کرد، و به کوفه و مصر همچنین اضطراب بود، از جهت کشندگان عثمان.

سال سی و ششم طلحه و زبیر سوی مکّه رفتند به دستوری علی، و آنجا سخنها رفت در خون عثمان. و متّفق شدند با عایشه، و از مکّه به جانب بصره رفتند و مخالفت پیدا کردند، و عثمان بن حنیف را که امیر بصره بود از دست علی بدان نکال او را سوی مدینه فرستادند، تا علی سپاه جمع کرد و به شهر بصره رفت و بسیاری مناظره ها رفت تا به صلح آوردند. پس از تخلیط چند کس تا اندیشه ی حرب خاست چندین روز- و آن را حرب جمل خوانند.

و در تاریخ احمد بن ابی یعقوب گفته است که طلحه را مروان بن الحکم تیری زد، و بدان کشته شد. و بعد از هزیمت سپاه عایشه گفت:" یا علیّ ملکت فاسجح." و این لفظ مثل گشت. پس

علی محمّد بن ابو بکر را پیش خواهر فرستاد، و او را جایی فرود آورد و از بیت المال دوازده هزار درم فرستاد، و چهل زن از مهتران بصره با وی بفرستاد، و برادرش، محمّد بن ابی بکر* تا به مدینه روند. و به اوّل ماه رجب

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 229

سوی مدینه رفت. و علی بن ابی طالب سه منزل با وی بیامد. و عایشه اندر راه بایستاد و خطبه کرد و امیر المؤمنین علی را بستود، و از آنجا علی، حسن و حسین و محمّد الحنفیه را با وی بفرستاد تا به مدینه. و این حرب جمل در ماه رجب بود. و سلمان الفارسی همین سال به مداین رفت و بمرد. و به مصر قومی به دیه خربتا جمع شدند و گفتند:" خون عثمان همی طلبیم." و علی محمّد بن ابی بکر الصّدّیق را آنجا فرستاد. و اندر شام معاویه امیر المؤمنین علی را از راه بازگردانیده بود، و گفته که:" اگر از قبل عثمان همی آیی رواست. و اگر خون عثمان در گردن علی است و کشندگان با وی اند ما همداستان نباشیم." و چون عثمان را بکشتند مروان پیراهن سوی معاویه برد همچنان خون آلود. روز آدینه بر منبر فکندندی و مردمان همه بران بگریستندی. چون عمرو بن العاص از عصیان معاویه خبر بشنید با پسران مشورت کرد و گفت:" پیش امیر المؤمنین علی رویم یا پیش معاویه؟" گفتند:" علی به همه چیز سابق است و او را به کسی حاجت کمتر آید. صوابتر پیش معاویه است." آنجا رفتند. پس عمرو بن العاص معاویه را گفت که:" از پیراهن دست بازدار تا

روز حرب، که مردم بدان حریص شوند، زیرا که هرچه بسیار بینند به چشم خوار شود." و همچنان کردند. پس اوّل ذو الحجّه حرب صفّین بود. بعد ازان مناظره ها و رسالتها و خطبه ها که میان علی علیه السّلام و معاویه رفت، تا حرب افتاد و حیله های عمرو بن العاص، از هر نوعی، تا آخر بر حکمین قرار دادند. و هرچند علی گفت که:" این مصحف بر نیزه کردن حیلت است." هیچ قولش قبول نکردند. پس سپاه علی را گفتند:" ابو موسی الاشعری باید تا از کتاب خدای تعالی بازجوید که مستحقّ خلافت کیست." و ایشان عمرو بن العاص را اختیار کردند. علی گفت:" او را با من تعصّب باشد. اگر فریضه است عبد اللّه عبّاس باید قبول نبود." علی گفت:" لا رای لمن لا یطاع." و این لفظ نیز مثل گشت. و ابو موسی را از شهر کوفه بیاوردند، و میعاد نهادند که تا مدّت هشت روز این آیت از کلام خدای تعالی بازطلبند، و ازان کار کنند. و اندر حرب صفّین عمّار بن یاسر کشته شد- و او را نود و سه سال بود- و خزیمه بن ثابت الأنصاری با بسیاری بی عدد ...*

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 230

سال سی و هفتم قومی از خوارج در کوفه ظاهر شدند، گفتند:" إن الحکم الّا للّه." حکم خدای راست. علی و معاویه فاسق شدند، که حکم با عمرو و با ابو موسی فکندند، و بسیار بکشتند و بیرون شهر رفتند. علی برفت و گفت:" اینکه شما کردید، نه به فرمان من بود. صبر باید کردن، تا چه بیرون آید و چه خواهند آوردن؟" و

ایشان را به شهر بازآورد. پس به وقت وعده امیر المؤمنین علی عبد اللّه را با ابو موسی الاشعری بفرستاد و چهارصد مرد، و عمرو بن العاص با چهارصد مرد از شام بیامد. و به دومه الجندل فرود آمدند و قبّه یی بزدند. عمرو و ابو موسی در آنجا رفتند، و بسیاری سخن رفت. پس عمرو گفتا:" ترا چه زیان دارد، اگر معاویه خلافت یابد و هرچه تو خواهی بجای تو بکند. و تو دانی که عثمان به ظلم کشته شد؛ و معاویه ولیّ عثمان است. و خداوند تعالی همی گوید: وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً." «1» و بسیاری از معاویه بگفت. ابو موسی گفت:

" چندینی از معاویه بگفتی؟ اگر این کار به شرف بودی، کس به شرف و حسب و علم چون علی نیست. و امّا آنچه گویی" لولیّه سلطانا" ولیّ فرزند باشد؛ و عثمان را دو فرزند بجایست. این سخن بگذار. من صواب دران می بینم که هر دو را خلع کنیم و این کار به شوری فکنیم به رسم عمر بن الخطّاب، تا مسلمانان یکی را اختیار کنند، و خون ریختن برخیزد." عمرو گفتا:" چنین کنیم." و بیرون آمدند. پس عمرو ابو موسی را گفت:" أیّها الشّیخ بیاور که تو بزرگتری." ابو موسی برخاست و گفت:" این کار دراز گشت. صواب دران دیدیم که سنّت عمر بن الخطّاب را کار بندیم و خلافت به شوری افکنیم، تا این خون ریختن برخیزد. و گواه باشید که من این خلافت از گردن علی بو طالب بیرون کردم، چون انگشتری از انگشت." و پس انگشتری از انگشت بیرون کرد و بنشست. عمرو بن العاص بر

پای خاست و انگشتری بیرون کرده بود، و به دست داشت و گفت:" ای جماعت بر من گواه باشید که من خلافت را در گردن معاویه کردم، همچون انگشتری در انگشت." و دیگر باره انگشتری در انگشت کرد و گفت:" معاویه ولیّ عثمان است؛ و خدای تعالی گفت: وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنا لِوَلِیِّهِ سُلْطاناً." «2» ابو موسی برپای برخاست و گفت:" دروغ همی گویی ای فاسق و فریبنده، که ما چنین نگفتیم!" و به هم درآویختند، و مردم بازگردیدند. و

______________________________

(1)Sure 17 ,Teil von Vers 33 .

(2)Sure 17 ,Teil von Vers 33 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 231

بعد ازین معاویه را به شام امیر المؤمنین خواندند. و عبد اللّه بن عبّاس بازآمد و علی را بگفت که عمرو با ابو موسی چه حیلت کرد. و اللّه أعلم.

سال سی و هشت و سی و نه فتنه ی مصر بود و معاویه بن حدیج محمّد بن ابی بکر را هزیمت کرد، و باز اسیرش بگرفت و اندر شکم اسپ نهادش و آتش اندر زد. و به روایتی دیگر گویند او را زنده در شکم خری نهادند و بدوختند، و پس آتش اندر زدند. و ازین خبر امیر المؤمنین علی عظیم تافته شد، و مالک اشتر را به جانب مصر فرستاد. اندر راه مهتری ازان دیهی دوست وی بود. پس این مهتر دیه مالک اشتر را مهمان داشت و زهر دادش تا کشته شد. و ازین پس معاویه عمرو بن العاص را به شهر مصر فرستاد. و علی از خبر مالک اشتر عظیم غمناک شد و سیر شد از ناهمواری کارها، تا عبد اللّه بن العبّاس

از بصره بیامد و او را ساکن کرد.

و بعد ازین به حرب نهروان آمد و بسیاری خوارج را بکشت، و دیگران پراکنده شدند. و به وقت آمدن عبد اللّه بن العبّاس به کوفه، پیش علی به شهر بصره، از شام سپاه آمد، و علی از کوفه سپاه فرستاد، و ایشان را بیرون کردند.

پس ازان معاویه ابو سرایا* را به عراق فرستاد؛ و آن حوادث بود از خوارج به اهواز و سواحل و همه جایگاه.

سال چهل به اوّل سال از جمله خوارج سه کس بودند، یکی عبد الرّحمن بن ملجم المرادی و دیگر مبارک بن عبد اللّه* و سه دیگر عمرو بن بکر التّمیمی، و همواره بر علی و معاویه و عمرو بن العاص لعنت کردندی. پس گفتند:" ما خود را به خدای بخشیم و این سه کس را بکشیم، که همه فتنه ازیشان است." و برین بایستادند و شمشیرها را زهراب دادند، و میعاد کردند که به رمضان اندر، روز آدینه بامداد پگاه، به اوّل صف اندر، پیش محراب بایستند، و هرکسی یکی را بکشد. پس عمرو بن بکر به مصر رفت به کشتن عمرو بن العاص و مبارک* به دمشق رفت سوی معاویه، و عبد الرّحمن ملجم به کوفه بازاستاد به کشتن علی بن ابی طالب. پس ازین جمله عمرو بن العاص را قضا را آن روز قولنج بود. خارجه، صاحب شرط، را فرمود تا نماز بکند. چون اندر رفت هنوز تاریک بود. عمرو شمشیر بزد و خارجه کشته شد. پس او را بگرفتند و از حال پرسیدند. قصّه بگفت که:" هم امروز علی و معاویه را بکشتند." پس عمرو بن العاص او را

بفرمود کشتن. و امّا مبارک* در شهر دمشق، چون معاویه به سوی محراب اندر شد به نماز، مبارک* شمشیری بزد

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 232

و راست برفت بر پشت او، و هر دو کونه تا استخوان فرود آورد. معاویه بیافتاد، و مبارک* را بگرفتند و پرسیدند که:" ترا این که فرمود؟" شرح بگفت که:" ما سه کس بودیم و چنین اتّفاق کرده ایم." معاویه او را باز فرمود داشتن، تا چه پیدا گردد. و چون خبر کشتن علی درست گشت او را رها کردند. پس طبیب بیامد و گفت:" این شمشیر زهراب داده است. یا داغ باید کردن یا شربتی دارو بخوردن. امّا پس ازین فرزند نیاید." معاویه دارو خوردن اختیار کرد.

و عبد الرّحمن دو مرد دیگر را با خود یار کرد، یکی را نام وردان و دیگری را شبیب. و زنی را دوست داشته بود، نام او قطام بود و خارجیّه بود، و برادرش به حرب نهروان کشته شده بود. و عبد الرّحمن او را گفت:" به زن من باش." قطام گفتا:

" تو کابین من نداری." عبد الرّحمن گفتا:" کابین تو چیست؟" قطام گفت:" هزار درم سیم و غلامی و کنیزکی و خون علی بن ابی طالب." عبد الرّحمن گفت:" این همه بدهم و علی را بکشم." و عظیم تیز گشت بران کار. و روز آدینه هفدهم ماه رمضان سحرگاهی هر سه تن سوی مسجد آمدند. و چون امیر المؤمنین علی اندرآمد، هر سه تیغ بزدند، و عبد الرّحمن شمشیری بر سرش زد و تا مغزش برسید. شبیب و وردان هر دو بجستند، و عبد الرّحمن ملجم گرفتار آمد. و مردی از پس

برفت و وردان را بکشت. پس امیر المؤمنین علی جعده بن هبیره را فرمود که مردم را نماز کند، و حسن را خود وصیّ کرده بود. پس هم او را فرمود که:" عبد الرّحمن را نگاه دار. و اگر من بمیرم او را قصاص کن، و اگرنه آنچه باید خود کنم." پس عبد الرّحمن را گفت:" چرا چنین کردی؟" گفت:" زیرا که خون تو حلالست با چندین خونها که تو ریخته ای!" پس از سه روز امیر المؤمنین علیه السّلام از جهان بیرون رفت، و حسن بر وی نماز کرد. و عمرش شصت و سه سال بود. و عبد الرّحمن را بیاوردند که بکشندش. گفت:" مرا یله کنید تا بروم و معاویه را بکشم؛ و سوگند خورد که بازآیم." حسن گفت:" لا و لا کرامه لک." و او را همان ساعت بکشتند.

اندر نسب و غیره: ابو الحسن علی بن ابی طالب بن عبد المطّلب؛ مادرش:

فاطمه الکبری بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف؛ فرزندان او بسیار بودند- در فصلی به ذکر اهل بیت یاد کرده شود با فرزندزادگان؛ وزیران و دبیران: عبد اللّه بن رافع* و سعید بن نمران الهمدانی؛ نقش الخاتم: للّه الملک*، و اندر دست راست داشتی؛ حلیت: علی مردی بود معتدل قامت، ضخم شکم، سخت عظیم سپید، سر و ریش

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 233

بزرگ داشت، چنانکه همه سینه بپوشیدی، و گران چشم بود، امّا نیکو روی بود و با هیبت، و موی بسیار بودی بر سینه ی وی، و بر سر کتفها، و بزرگ ساعد بود و مضطرب ساق*. و ذکر سیرتهای او بسیار است و به جایگاه شرح توان گفت- إن شاء اللّه

تعالی.

خلافت حسن بن علی علیهم السّلام شش ماه و سه روز بود.

این مدّت بیعت کردند و به حرب معاویه بیرون رفتند. او کراهیت داشت و کاهلی می کرد، و غوغا کردند و او را به کارد بزدند. و پس با معاویه بیعت کردند.

و بعد حالها سوی مدینه رفت. و نه بس مدّت به زهر کشته شد که زنش داد به فرمان معاویه، که مال پذیرفتش، و آنکه او را از بهر پسر بخواهد. و حسن را رضی اللّه عنه چهل و نه سال عمر بود، و پنجاه و پنج نیز روایتست. و مروان بن الحکم امیر مدینه بود، بر وی نماز کرد به فرمان برادرش حسین رضی اللّه عنهما که گفت که:" از پیغامبر شنیدم که گفت: إذا حضرت الجنازه فالامام أحقّ."

اندر نسب: ابو محمّد الحسن بن علی بن ابی طالب؛ مادرش: فاطمه بنت رسول اللّه علیهم السّلام؛ فرزند هم در ذکر اهل بیت بگوییم؛ وزیر و دبیر عبد اللّه رافع بود دران مدّت.

و پس از حسن در عاشر محرّم سنه ی احدی و ستّین روز آدینه حسین بن علی کشته شد، در زمین کربلا از ناحیت کوفه به دیهی که آن را حیر* خواندندی بر دست سنان بن انس النّخعی. و حسن و حسین هر دو به شبه و حلیت پیغامبر بودند علیه السّلام، و مولود حسین چهارم سال بود از هجرت. و عمرش پنجاه و هفت سال بود.

روایتست از امّ سلمه از پیغامبر علیه السّلام که فرمود:" یقتل الحسین بن علیّ علی رأس ستّین من هجرتی."

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 234

پنج روز بود، و بیست و پنج روز هم روایتست. و اندر تاریخ جریر نوزده سال و سه ماه راست گوید.

شهرها جمله بر امیران بخش کرد و عمرو عاص را مصر داد. و چون زن حسن علی بیامد- که حسن را زهر داده بود- معاویه آنچه پذیرفته بود، بدادش، و اندر سرّ بفرمود تا وی را بکشند، که:" تو فرزند پیغامبر را نشایستی، مرا نیز هم نشایی." و مغیره بن شعبه به اصطخر پارس فرستاد تا زیاد بن ابیه را بازآورد. و آنجا رفت. و این زیاد را علی فرستاده بود در آنجا، و زنهار دادش. پس معاویه را کفایت و عقل به برادری بپذیرفت. و نسب او به بو سفیان گردانید، و مادر او را گفتند از ابو سفیان آبستن بود. پس از بیم هند، مادر معاویه، او را به بو عبید الثّقفی* داد، و آنجا بزاد و او را زیاد بن ابیه گفتندی. پس درین وقت برادری او را درست گردانید، و او پدر عبید اللّه بن زیاد بود، سخت عظیم ماننده بود به بو سفیان. پس معاویه بصره و عمان و سجستان و بحرین او را داد. و جماعتی از خوارج برخاستند و خود را شاری نام نهادند، یعنی خویشتن را به خدای تعالی فروخته ایم؛ ازین آیت که: إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ. «1» و مغیره از کوفه سپاه فرستاد و بپراکندشان.

و اندر سال پنجاه مغیره بمرد، و معاویه کوفه زیاد را داد با فرود آن و جمله خوراسان، و هرچند که اسلام بود از مشرق.* پس معاویه در سال پنجاه و دو حجّ کرد، و همین سال ابو موسی الاشعری

بمرد، و معاویه مکّه و مدینه را نیز به زیاد داد. و اندر رمضان، اندر سال پنجاه و سه زیاد بمرد. پس ازین یزید بیعت ببستند به همه اطراف. و این چند تن دفع فکندند و بیعت نکردند: عبد اللّه بن العبّاس و حسین بن علی و عبد اللّه بن عمر و عبد الرّحمن بن ابو بکر و عبد اللّه بن الزّبیر و سعید بن عثمان. پس خراسان سعید را داد و او بیعت کرد، و عبد اللّه بن العبّاس نیز گویند بیعت کرد. و سعید به خوراسان رفت، و طلحه الطّلحات و مهلّب بن ابی صفره با وی بودند. پس عزل کردش و خوراسان عبید اللّه بن زیاد را داد. و معاویه از بهر این

______________________________

(1)Sure 9 ,Teil von Vers 111 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 235

چهارگانه که بیعت نکرده بودند به مدینه آمد، و اندر سرّ حسین بن علی را بخواند و درین معنی سخن گفت. حسین گفت:" چون دیگران بیعت کنند، من نیز کرده ام." و معاویه این سخن فروگذاشت.

چون سال شصت اندرآمد معاویه بمرد. و یزید به صید بود همواره، و هیچ نیندیشیدی از بیماری پدر. چون بازآمد معاویه را دفن کرده بودند. و ضحّاک الفهری بر وی نماز کرد. و بیست و دوّم ماه رجب بود روز دوشنبه به شهر دمشق، و هفتاد و هشت سال عمرش بود. برادرش یزید بن ابی سفیان در سنه ی ثمان عشر بمرد، و پدرش بو سفیان در سنه ی ثلاث و ثلثین، و دیگر برادرش عتبه بن ابو سفیان در سنه ی اربع و اربعین بمرد به شام- و اللّه أعلم.

نسب: ابو عبد اللّه معاویه

بن ابی سفیان بن صخر بن حرب بن امیّه بن عبد الشّمس*؛ مادرش: هند بنت عتبه بن ربیعه بن حبیب بن عبد الشّمس*؛ حلیت:

معاویه مردی بود درازبالا و سپید و نیکوروی و ریش را به حنّا و زعفران خضاب کردی؛ وزیر و دبیرش سرجون منصور الرّومی بود و عبید اللّه الغسانی، سیّد اهل شام، و عبد الرّحمن بن درّاج و سلیمان بن سعید الحبشی؛ نقش الخاتم: لکلّ عمل ثواب*.

و ابو هریره در خلافت وی مرد در سنه ی ثمان و خمسین، و او را هفتاد و هشت سال عمر بود. و عقیل بن ابی طالب و عبد اللّه بن العبّاس بمردند، و عمرو بن العاص روز عید فطر بمرد به مصر در سنه ی ثلاث و اربعین، و عباده بن الصّامت همچنین، و حسّان بن الثّابت الشّاعر و او را عمر صد و بیست سال بود- و اللّه أعلم.

خلافت یزید بن معاویه سه سال و هفت ماه بوده است، و به دیگر روایت دو سال و هشت ماه گوید.

ولید را فرمود، امیر مدینه، تا بیعت ازین چهار کس بستاند. پس ولید ایشان را جمع کرد، پاسخی بازدادند بی مراد. دیگر روز حسین و ابن الزّبیر به مکّه رفتند، و عبد اللّه بن عمر بیعت کرد، و عبد الرّحمن بن ابی بکر هم بیعت کرد. و به مکّه عبد اللّه بن الزّبیر خود را بیعت همی ستد از مردم. و از کوفه جماعتی نامه ها و رسول پیوسته کردند به خواندن حسین بن علی و بیعت کردن با او. و حسین

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 236

مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد، و او را آنجا بکشتند و

هانی را؛ و حسین را نخستین شمشیر زرعه بن شریک زد- که کاریگر آمد- و سنان النّخعی نیزه یی، و ازان بمرد همان ساعت- رضوان اللّه علیه. و سرش هم سنان ببرید، و زنان را با علی الاصغر به کوفه آوردند و باز به دمشق فرستادند پیش یزید. و چون آن حال بیفتاد به کربلا، و حسین علی رضی اللّه عنه کشته شد، از هوا آوازی شنیدند بدین بیت:

أ ترجوا امّه قتلوا حسیناشفاعه جدّه یوم الحساب پس جماعتی از دیه غاضریه از بنی اسد بیامدند و او را به کربلا دفن کردند.

و عبید اللّه سر حسین با زنان و علی الاصغر را به دست شمر ذی الجوشن به یزید فرستاد. پس آنجا حدیث آن رسول روم بود که یزید را گفت:" ما سبب حرمت خری که عیسی علیه السّلام بر وی نشسته بود چندین هزار سمّ خر در زرّ گرفته ایم، و بران کلیساها ساخته و نعمتها بذل کرده. شما فرزند پیغامبرتان همی کشید! این چه دین باشد؟!" تا یزید تافته شد و بفرمود تا او را بکشند؛ و او ترسا بود. چون حقیقت شد گفتا:" خواب دوشین من راست شد که محمّد را همی دیدم که با من تلطّف می کرد." و سر حسین از طشت زرّین درربود، و همی بوسید و ایمان همی آورد تا بکشتندش. و ازان پس علی بن الحسین را عفو کرد، و با زنانش سوی مدینه بازفرستاد و گفت:" من نفرمودم کشتن حسین، مگر بیعت ستدن." بعد ازین عبد اللّه بن الزّبیر به مکّه بیرون آمد، و خلقی او را بیعت کردند. و یزید حصین بن نمیر را آنجا فرستاد تا حصار داد و منجنیق

انداختند سوی کعبه.

و اندرین سال شصت و سه محمّد بن علی بن عبد اللّه بزاد، پدر خلفا.

پس اندرین میانه یزید بمرد به دیه حوران روز چهارشنبد اندر سال شصت و چهار؛ و پسرش معاویه بر وی نماز کرد. و عمرش سی و نه سال بود. و هم اندرین سال از یاران نعمان بن بشر الانصاری بمرد، و حبیب بن عبد اللّه البجلی و ابو برزه الاسلمی و ضحّاک الفهری و قره بن امار المزنی* و مسور بن مخرمه، و او را هشتاد و هفت سال بود.

اندر نسب: ابو خالد یزید بن معاویه بن صخر بن حرب؛ مادرش را نام منسور* بود، بنت بحدل بن انیف الکلبیّه؛ حلیت: یزید مردی بود درازبالا و ضخم و بسیار موی؛ وزیر و دبیر: سرجون الرّومی و عبید اللّه بن اویس*؛ نقش خاتم:

یزید بن معاویه*.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 237

خلافت معاویه بن یزید بن معاویه سه ماه و بیست روز بود، دو روز دیگر* گفته است.

و به دیگر روایت به هیچ کار نرسید؛ و در چند تاریخ خود ذکری ندارد.

نسب: ابو مروان معاویه بن یزید بن معاویه؛ مادرش: امّ هاشم- و امّ خلف نیز گویند- بنت ابی هاشم بن عتبه بن ربیعه؛ به دمشق بمرد هم این سال، و عمرش بیست و یک سال و شش ماه بود، و ولید بن عتبه بر وی نماز کرد؛ وزیر: سلیمان بن سعد* بود و ابن سرجون*؛ نقش خاتم: باللّه نفس* معاویّه؛ حلیت: مردی بود به لون اسمر، بسیار موی و سیاه موی- و اللّه أعلم بالصّواب.

[خلافت عبد الله بن الزّبیر]* ... و به روایت دیگر نه سال گویند.

مدّتی حصین بن

نمیر او را حصار داد. چون یزید درگذشت معاویه*، مروان بن الحکم بدو سپاه فرستاد. و ازان پس که ایشان را بپراکند برادرش، مصعب، را به کوفه فرستاد به حرب مختار بن ابی عبید، و مختار را بکشت. و باز عبد الملک بن مروان به کوفه رفت به عهد خویش، و مصعب را بکشت. و ازان پس حجّاج یوسف را به حرب ابن الزّبیر فرستاد، تا باز مکّه را حصار گرفتند و منجنیق می انداختند بر کعبه، و به آتش و* کسوت خانه سوخته شد. و به روایتی گویند سوختن پوشش خانه به وقت حصار حصین بن نمیر بود. و ابن الزّبیر خانه ی کعبه را فراخ کرده بود، و حجّاج بهری ازان به منجنیق بیران کرده بود. و چون از ابن الزّبیر فارغ شد به همان اساس اوّل بازبرد و آبادان کرد. و بر عاقبت ابن الزّبیر کشته شد، و حجّاج او را بر دار کرد، و سه شنبه بیست و هفتم ماه جمادی الآخر سال هفتاد و پنج. و هفتاد و سه عمرش بود.

مگر شام و دیگر بلاد اسلام و عراقین و خراسان، جمله در بیعت ابن الزّبیر بودند. و حجّاج سوگند خورد که او را از دار فرونگیرد، مگر مادرش شفاعت کند، أسما ذو النّطاقین*. چون مادرش را بگفتند، گفتا:" نگویم." و روزگاری بر دار بماند. و مادرش، اسما، را چشم نابینا بود، وی را همی بردند زیر دار. پای پسرش، عبد اللّه، بر روی مادرش آمد، گفت:" این چیست؟" یکی گفت:" این پای عبد اللّه است، فرزندت." گفتا:" ما آن هذا الرّاکب ان ینزل." یعنی وقت نیامد که این سوار فرود آید؟ این سخن حجّاج

را بگفتند، گفت:" شفاعت کرد." و بفرمود تا عبد اللّه

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 238

را فروگرفتند و دفنش بکردند.

و در تاریخ جریر چنان خواندم که عبد اللّه دانست که حجّاج با وی چنان کند.

چهل روز طعام از خویشتن بازگرفته بود، و به قدری اندک پست قناعت کرده بود، با مشک و عنبر آمیخته، تا اندامش بوی نکردی. و چون بیاویختندش هیچ اثری نمی کرد از بوی ناخوش، تا حجّاج روباهی کشته را بفرمود آویختن در زیر جامه، تا بوی ناخوش ازان برخاست.

نسب: ابو بکر و ابو خبیب نیز گویند، و نام: عبد اللّه بن الزّبیر بن خویلد بن اسد بن عبد العزّی بن قصیّ بن اسد؛ مادرش: اسماء بنت ابی بکر الصّدّیق، و مادر زبیر صفیّه بنت عبد المطّلب بود؛ حلیت: و عبد اللّه مردی بود میانه بالا، نحیف، و بر میان چشمها اثر سجود داشتی، و أسمر بود، و او را هر روز چهارصد رکعت نماز ورد بودی؛ و کاتب او زیاد بن سلم بود؛ و عروه و مصعب برادران او بودند.

خلافت مروان بن الحکم چهار ماه بود.

به صواب دید عبید اللّه بن زیاد او را بیعت کردند، پس از مرگ معاویه بن یزید اندر ماه ذی قعده. و اندرین مدّت با ضحّاک حرب کرد، و او را در بیعت ابن الزّبیر بود؛ و ضحّاک کشته شد. و پس ازان مروان به دمشق بمرد، در سال شصت و چهار. و گویند زنش بکشت، امّ خلد بنت یزید بن معاویه*. و او را هشتاد و یک سال عمر بود، و پسرش، عبد الملک، بر وی نماز کرد هم آن جایگاه.

نسب: ابو الحکم مروان

بن الحکم بن ابی العاص بن امیّه بن عبد الشّمس*؛ مادرش: آمنه بنت علقمه بن صفوان بن امیّه؛ و این مروان مردی بود کوتاه و سرخ و بزرگ چشم؛ وزیر و کاتب ابن سرجون* بود و ابو زعیزعه، مولی مروان، و سلیمان بن سعید الخشنی؛ نقش الخاتم: ألعزّه للّه عزّ و جلّ*.

خلافت عبد الملک بن مروان دوازده سال و چهار ماه و پنج روز بود.

این قدر از پس کشتن ابن الزّبیر بود. و او را در رمضان بیعت کردند، در اوّل سنه ی خمس و ستّین. و اندرین وقت سلیمان بن صرد به کوفه برخاست با جماعتی از مهتران که با حسین بن علی بیعت کرده بودند. و او را خوانده و گفتند:" ما خون حسین بن علی طلب می کنیم." و داعیان فرستادند به هر جای، و دعوی شیعت

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 239

کردند و مذهبی فرونهادند و دران مقالتها گفتند. و هرچه در عالم بود همه باطل شمردند. و اوّل مذهب باطنیان ازان عهد خاست، و آنگاه می فزودند. پس سلیمان با سپاهی بسیار به طلب خون حسین برخاست. و نخستین بهانه این بود. و سوی شام رفت به حرب عبید اللّه بن زیاد، و حصین بن نمیر پذیره آمد، و سلیمان بن صرد کشته شد. و بعد از او بدین کار مختار بن ابی عبید برخاست، آنکه او را به حرب جسر پیل بکشت. و ابراهیم بن مالک الاشتر را به حرب عبید الله فرستاد و بر دست ابراهیم عبید اللّه بن زیاد کشته شد؛ و عمر بن سعد نیز کشته شد بر دست خیر، غلام مختار، و همه ی کشندگان حسین را بکشت. پس-

چنانکه گفتم- عبد اللّه بن الزّبیر مصعب را بفرستاد به حرب مختار. بعد از حیلتهای بسیار که میان ایشان برفت، و محمّد بن الحنفیّه ابن الزّبیر را بیعت نمی کرد، در خیمه بازداشتش و موکّل بر او گماشت. و محمّد از مختار استعانت خواست که مختار دعوی از محمّد الحنفیّه کردی بی فرمان محمّد- و آن را قصّه است. و از ابن الزّبیر دو ماه زمان خواسته بود. پس مختار پنجاه گان و صدگان سپاه فرستادن گرفت به مکّه، تا به یکی روز ساعت به ساعت دو هزار مرد با سلاح آنجا رسیدند و او را خلاص دادند.

سال شصت و هشتم ازارقه ی خوارج به عراق بازگشتند از پارس و کرمان. و آن حوادث و احوالهای ایشان بود. پس وقعت عبد الملک بود با عمرو بن سعید تا کشته شدن عمرو. و اندر آخر سال هفتاد عبد الملک به کوفه آمد و مصعب بن الزّبیر را بکشت. پس ازین، واقعه ها و کارزارها بود مهلّب بن ابی صفره را با خوارج و ازارقه*، و ایشان را به نافع الازرق بازخوانند. و خراسان بر عبد الملک گشاده شد.

و اندر سال هفتاد و دو حجّاج یوسف الثّقفی را به حرب ابن الزّبیر فرستاد تا عبد اللّه بن الزّبیر کشته شد. و به منجنیق گوشه ی کعبه ی معظّم خراب کرد، و باز هم حجّاج آبادان کرد- و این معنی گفته شد.

و اندر سال هفتاد و چهار قطری بن الفجاه پیدا آمد، مهتر خوارج؛ و سخت فاضل و فصیح بوده است، چنانکه خطبه های او را نسخت کرده اند. و اهواز و آن حدود بگرفت. پس درین وقت عبد الملک حجّاج را امیری عراقین داد، هرچه فرود

کوفه تا ازان روی خراسان، هرچند خطّه ی اسلام بود. و حجّاج از کوفه سپاه گران مایه فرستاد پیش مهلّب بن ابی صفره به یاوری حرب خارجیان.

و اندر سال هفتاد و شش نقش زر و درم فرمود کردن، و پیش از او در

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 240

اسلام نبود. و در کتاب المعارف گفته است که به عبرانی نوشتندی بر سکّه ی درم.

و بعد ازین اخبار شبیب خارجی بود، و آمدنش در کوفه رفتن*، تا آخر در آب غرق شد. و ازین پس مطرفه مغیره بن شعبه* بر حجّاج بیرون آمد و عبد الملک را خلع کرد. و درین میانه قطری بن الفجاه هلاک شد. و مهلّب بن ابی صفره را با وی وقعت افتاد. پس عبد اللّه ابن ابی بکر* به سجستان رفت و با زنبیل حرب کرد، و سجستان گشاده شد. پس عبد الرّحمن بن محمّد الاشعث خروج کرد از سیستان و بر حجّاج بیرون آمد و کارها بود میان عبد الرّحمان و حجّاج و وقعه ی دیر الجماجم.

پس سال هشتاد و سه به شهر مرو مهلّب بن ابی صفره بمرد، و پسرش، یزید، را معزول کرد. عبد الملک و پسرش، یزید، بجای وی بنشست، تا حجّاج قتیبه بن مسلم را به خراسان فرستاد و یزید را معزول کرد*. پس عبد الملک پسرش، یزید، را بیعت کرد و ستد. و ازان پس بمرد، اندر پانزدهم شوّال سال هشتاد و شش به دمشق. و پسرش، ولید، بر وی نماز کرد. و عمرش شصت و سه سال بود.

در نسب: ابو الولید عبد الملک بن مروان بن الحکم؛ مادرش: عایشه بنت معاویه بن المغیره بن ابی

العاص؛ حلیت: عبد الملک مردی بود سپیدروی و فراخ بر، میانه بالا و نحیف؛ وزیر و کاتب: ابو زعیزعه بود، مولی پدرش، و قبیصه بن ذؤیب الخزاعی؛ نقش الخاتم: تأهب للموت هو آت*؛ و اندر خلافت او ابو امامه صدی بن عجلان الباهلی بمرد- و اللّه أعلم.

خلافت الولید بن عبد الملک نه سال و هفت ماه و بیست و نه روز بود، به دیگر روایت نه روز بگوید.

و درین وقت فتحهای قتیبه بود به ماورا النّهر و زمین شومان و کیش* و نسف- و آن نخشب است. و دیگر باره قتیبه خوارزم بگشاد، و چاچ و فرغانه. و پس به چین رفت و با نصرت بازآمد.

و اندر سال هشتاد و هشت ولید جامع دمشق بفرمود کردن بدان بزرگواری که هنوز بجای است، و عظیم مولع بود بر کار بنا و عمارت فرمودن. پس به حجّ رفت و به مدینه آمد. آن بود که سعید بن المسیّب را دید، فقیه مدینه. و بدان جبّاری و تکبّر ولید خدای تعالی او را ذلیل سعید گردانید.

و در کتاب معارف چنانست که اندر سال نود و سه زمین هند بعضی گشاده

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 241

شد بر دست قاسم بن محمّد الثّقفی. و اندر آخر سال نود و چهار حجّاج سعید بن جبیر را بکشت. و آخرین کسی که حجّاج کشت او بود- و آن را قصّه است. و روایت کنند که وزیر حجّاج، یزید بن مسلم*، گفت زنش نوشته بود که حجّاج به عراق اندر، بیرون از حربها برابر خویش نوشته بود*، به تفصیل، که صد هزار و سی هزار مرد را کشته بود. پس به سال

نود و پنج حجّاج به واسط بمرد، و آن شهر را او بنا کرده بود، در سنه ی ثلاث و ثمانین. و حجّاج معلّم بود به طایف، و پدرش همچنین.

و این در کتاب معارف خوانده ام. و اندرین معنی شاعر گوید:

فماذا عسی الحجّاج یبلغ جهده إذا نحن خلّفنا* حفیر زیاد

فلو لا بنو مروان کان ابن یوسف کما کان عبدا من عبید إیاد

زمان هو العبد المقرّ بذنبه*یراوح غلمان القری و بغاد* و اندر ماه جمادی الآخر سال نود و شش یازدهم ماه ولید بمرد، و برادرش، سلیمان، بر وی نماز کرد؛ و گویند عمر بن عبد العزیز. و عمر او چهل و پنج سال بود، و چهل و شش نیز گویند.

نسب: ابو العبّاس ولید بن عبد الملک بن مروان؛ مادرش: امّ الولید بنت العبّاس؛ حلیت: ولید مردی بود درازبالا و اسمر و نیکو روی، و بر رویش اثر آبله بود؛ وزیر و کاتب قعقاع بن حبیس العبسی* بود و لیث بن ابی رقیّه؛ نقش الخاتم:

یا ولید إِنَّکَ مَیِّتٌ. «1»

در عهد او سهل بن سعد السّاعدی* به مدینه بمرد در شهور سنه ی احدی و تسعین، و صد ساله بود. و انس بن مالک به بصره بمرد در سنه ی ثلاث و تسعین؛ و آخرترین کسی از اصحاب پیغامبر علیه السّلام او بود.

خلافت سلیمان بن عبد الملک دو سال و هفت ماه و بیست و نه روز بود؛ به دیگر روایت سه سال، بیرون از روزها.

یزید بن المهلّب را عراق و خوراسان* و طبرستان و آن حدود بر وی گشاده شد.

و برادرش، مسلمه بن عبد الملک، به روم اندر فتحها کرد و تا قسطنطنیّه برسید. و آنجا بود که سلیمان درگذشت. و این

سلیمان مردی اکول بود و حرص داشت در خوردن خوردنیهای گوناگون و شیرینیها. و بسیارست از خوردنیها که اکنون

______________________________

(1). (إِنَّکَ مَیِّتٌ)Sure 39 ,Teil von Vers 30

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 242

مستعملست از ساخته ی او، و بی اندازه خوردی و اسراف کردی. و گویند که در عهد خلافت او همّت مردم جز به خوردن و مهمانیها ساختن و تکلّف نبود. و سخن ازان رفتی که:" من ازین نوع طعام فرموده ام، و حلوایی ازین شکل ساختم؛ و سخت خوش بود." همچنانکه در عهد ولید برادرش سخن مردم از عمارت کردن و آبادانی بود، و بناهای غریب و شکلها نهادن برحسب همّت ولید، و مولع بودنش به کار عمارت. و همچنانکه بعد ازین به خلافت عمر بن عبد العزیز همه ی شغل مردم از قرآن خواندن و ختم قرآن کردن و دعوات و نمازها بودی. و ازین تجربت گفته اند که:

" ألنّاس علی دین ملوکهم." و اکنون نیز، اگر بازجویی، کار همچنان رود. پس در تاریخ جریر الطّبری چنان خواندم* که سلیمان وقتی به مدینه بود و آنجا بره ی فربه بسیار بود. خوانسالار را فرمود که:" امروز برّه ی نر پیش آور راتب خوان، پیش از طعام خوردن، تا من گرده ی آن برّه بخورم!" خوانسالار همچنان کرد، و سلیمان هر دو گرده با پیه در یکی نان می پیچید و می خورد تا گرده ی سی بره ی نر سپری کرد. بعد ازان به عادت خویش بر خوان با ندما طعام خورد، چنانکه هیچ کم نکرد. و ازان پس سبدی انجیر تر آوردند. سلیمان گفت:" مرا به دل همی آید که این انجیر با خایه ی پخته خوش باشد." و بفرمود تا بیاوردند. خوانسالار طبقی

بیاورد، و بسیاری خایه ی پخته و پاک کرده بر آنجا نهاده. سلیمان خایه با انجیر می خورد، به دهنش خوش آمد، می خورد. خوانسالار، گفتند، بترسید عظیم، زیرا که او بسیار خواره بود؛ درد شکمش بگرفت، و بمرد. و به دیگر روایت به شام اندر گویند بمرد به دانیق*، روز آدینه بیستم ماه صفر سال نود و نه. و چهل و پنج سال عمرش بود. و عمر بن عبد العزیز را خلیفت کرده بود به عهدی اندر، و مهر بر سر نهاده بود، و همه ی بنی امیّه را فرموده بود که:" بیعت کنید او را که درین عهدست." و عمر بن عبد العزیز بر وی نماز کرد.

اندر نسب: ابو ایّوب سلیمان بن عبد الملک بن مروان؛ مادرش: امّ الولید؛ حلیت: مردی بود بزرگ روی، پیوسته ابروی و نیکو موی دراز از دوش گذشته، و درازبالا و ملیح؛ وزیر و کاتب: ابن بطریق الرّومی و سلیمان بن نعیم الحمیری؛ نقش الخاتم: اومن* باللّه مخلصا.

و جعفر منصور اندر خلافت وی زاد، در سنه ی ست و تسعین هجریّه.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 243

خلافت عمر بن عبد العزیز دو سال و پنج ماه و سیزده روز بود، و اندر تاریخ جریر الطّبری شش گوید.

بعد از سال چون سلیمان بمرد مهر ازان عهدنامه برگرفتند، نام عمر بن عبد العزیز دیدند. تافته شد ازین کار، دست بر پیشانی نهاد و گفت:" لا حول و لا قوّه إلّا باللّه العلیّ العظیم." و سخت کراهیت داشت و فایده نبود. پس عدل و سیرت نیکو پیش گرفت بر سان عمر بن الخطّاب رضی اللّه عنه. و عدل عمرین این هر دو عمر را گویند.

پس

یزید بن المهلّب را بگرفت و از او مال طلبید که برگرفته بود. و درین عهد محمّد بن علی بن عبد اللّه بن العبّاس برخاست و دعوت کرد به خود اندر نهان. و میسره نامی بود، او را به عراق فرستاد، و دوازده تن دیگر اندر ناحیتها بپراکند به دعوت کردن. و لقب او ابو محمّد الصّادق گفتند. و ابو مسلم عبد الرّحمن نافذ الدّوله و صاحب الدّعوه در این سال از او شکسته دل مادرش پیش عیسی بن معقل آمد، به دیه باوانه* از ناحیت اصفهان. و عمر بن عبد العزیز روز آدینه بیست و پنجم ماه رجب فرمان یافت به دیر سمعان از حمص به شام اندر؛ و گویند پنجم ماه بود سال صد و یک و او را سی و نه سال و هشت ماه بود. و گویند بنی امیّه او را زهر دادند. و از أنس بن مالک بازگفتند که گفت:" هیچ کس را ندیدم که نماز کردن او به نماز کردن پیغامبر صلّی اللّه علیه و سلّم ماننده بود، مگر این جوان را." یعنی عمر بن عبد العزیز.

اندر نسب: ابو حفص عمر بن عبد العزیز بن مروان بن الحکم؛ مادرش امّ عاصم بود، بنت عاصم بن عمر بن الخطّاب؛ حلیت: عمر مردی بود نیکوروی و نحیف تن و نیکو محاسن، و بر پیشانی نشان زخم داشت که به کودکی اسپ زده بود، و ازان سبب او را أشجّ بنی امیّه گفتندی، چون هشام را أحول بنی امیّه و هر یکی را چیزی؛ وزیر: لیث بن رقیه الثّقفی* بود؛ نقش الخاتم: أعزّ عروه یجادل عند یوم القیامه، و گویند: عمر یؤمن باللّه.

خلافت یزید

بن عبد الملک چهار سال و یک روز بود.

او را حادثه ها افتاد با خوارج و پس با یزید بن المهلّب، تا یزید کشته شد به عقر بابل، و دولت و روزگار ایشان سپری گشت. اندر سال صد و دو فتحها بود

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 244

مسلمه بن عبد الملک را به روم اندر، و عمر بن هبیره را به عراق اندر و خوراسان همچنین. پس به دمشق بمرد، به جایی که آن را بلقا خوانند، اندر ماه شعبان سال صد و پنج. و او را عمر سی و سه سال بود، و سی و چهار هم روایتست.

اندر نسب: ابو خالد یزید بن عبد الملک بن مروان؛ مادرش: عاتکه بنت یزید بن معاویه؛ حلیت: مردی بود دراز، ضخم و گردروی؛ وزیر: اسامه بن زید السّلیحی از بنی قضاعه؛ نقش الخاتم فی الحساب* بود.

خلافت هشام بن عبد الملک نوزده سال و هشت ماه و بیست روز بود، و به دیگر روایت روزها هفت گوید.

و اشرس بن عبد اللّه را به خراسان فرستاد، و به سمرقند و بخارا و بیکند وقعتها بود. پس خوراسان جنید را داد، و عاصم بن عبد اللّه آنجا رفت، و باز خوراسان و عراق، جمله خالد بن عبد اللّه را داد. و خالد برادرش، اسد، را به خراسان فرستاد.

و اندر سال صد و ده بود که ابو العبّاس السّفاح، اوّل خلفا، از مادر بزاد.

بعد ازان که خالد را عزل کرد و عراق و خراسان یوسف بن عمر بن هبیره را داد، و باز خراسان را مفرد به نصر بن سیار داد، و به وی بماند تا ابو مسلم او را

بیرون کرد به وقت دعوت بنی العبّاس.

اندر سال صد و بیست زید بن علی بن الحسین به کوفه بیرون آمد، و یوسف بن عمر با وی حرب کرد، تا به شب اندر، تیری رسیدش به مغز اندر، و بمرد. و پسرش او را در چاهی افکند و هامون کرد، و خود بگریخت و برفت. و دیگر روز غلام زید که او را برداشته بود، نشان بداد. و بعد ازان او را چیز پذیرفتند، و زید را از چاه برآوردند و تنش بر دار کردند، و مدّتها بماند، بعد ازان بسوختندش. و این جماعت را که زیدیان خوانند بدین زید منسوب اند.

و هشام اندر سال صد و بیست و سه محمّد بن علی الامام را بیاورد، جدّ خلفا. گفت معاویه از عبد اللّه بن العبّاس زمینی خرید به مبلغ صد هزار درم، و بهایش بستد عبد اللّه. و پس زمین از وی بازخواست و ده روز او را بازداشت، تا موسی السّراج درم بپذیرفت و بداد، و محمّد را بیرون آورد. و ازان پس به دعوت بنی العبّاس اندرآمد. و هشام را فطنت و زیرکی بود، و لیکن بخیل بوده است، و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 245

فرزندزاده ی او، عبد الرّحمن بن معاویه بن هشام، اندلس و حدود آن بگرفت. پس روز چهارشنبد سیّم جمادی الآخر سال صد و بیست و پنج بمرد به رصافه، و او را پنجاه و سه سال عمر بود. و مسلمه بن هشام بر وی نماز کرد.

اندر نسب: ابو الولید هشام بن عبد الملک بن مروان؛ مادرش: امّ هشام بنت هشام بن اسمعیل بن هشام بن الولید بن المغیره المخزومی؛

حلیت: و هشام مردی بود نیکوروی و سپید، امّا أحول بود، و خضاب کردی سیاه؛ وزیر سالم بن عبد الرّحمن بود، مولی سعید بن عبد الملک، و اسامه بن زید السّلیحی بر سپاه و خراج، و ابن الحجاب بعد از اسامه و سعید بن عقبه بعد از او؛ نقش الخاتم ألحکم للحکیم بود.

و حوادث در عهد او بسیار بود، و بجای خود شرح توان دادن- إن شاء اللّه تعالی.

خلافت الولید بن یزید یک سال و دو ماه و بیست و دو روز بود، و به دیگر روایت سالی و شش ماه، و اندر تاریخ جریر یک سال و سه ماه.

درین عهد پسر زید علوی- که یاد کردیم- برخاست، و به خراسان کشته شد اندرین سال، بر دست عیسی العنزی که نیزه زدش بر سر. و ازان پس سرش به کوفه آوردند و با پدرش بسوختند.

و این ولید را مذهب بد بود. روایت کنند که مذهب زندقه داشتی و بر مسلمانی عظیم استخفاف کردی و دست به مادر فرزندان پدر فراز کرد. و کارهای او از حدّ بگذشت، تا بنی امیّه و دیگر مسلمانان خون او حلال داشتند. و خالد بن القسری را یوسف بن عمر بازخرید، دیگر باره که امیر عراقین بوده بود، و همی اندیشید از وی، و به کوفه آوردش و به عذاب اندر بکشت. و مردمان بر یزید بن ولید بن عبد الملک بیعت کردند و این ولید را حصار گرفتند، و آخر کار کشته شد بر دست عبد السّلمی اللّخمی* و السری بن زیاد*، و ابو العلا نامی* سرش ببرید و سوی عبد العزیز آورد، از آل مروان.

و ولید سخت عظیم

چابک سوار بود، و مردانه و صاحب قوّت. و عمر او چهل سال بود، و چهل و دو سال روایتست.

اندر نسب: ابو العبّاس الولید بن یزید بن عبد الملک؛ مادرش: امّ الحجّاج

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 246

بود، دختر محمّد، برادر حجّاج بن یوسف. و ولید ضخم و سپید بود؛ وزیر سالم بن عبد الرّحمن بود بر رسایل، و عبد الملک بن محمّد بن الحجّاج بن یوسف بر خوارج و دیوان سپاه. و او را دو پسر بود. یکی را نام الحکم و دیگر را عثمان و هر دو را ولیّ عهد کرده بود، اوّل حکم را و پس عثمان را. نقش الخاتم؟؟؟

بود.

خلافت یزید بن الولید دو ماه و نه روز بود، و در تاریخ جریر شش ماه گوید.

و اهل حمص به تعصّب ولید به وی برخاستند، تا معاویه بن حصین بن النّمیر برفت. و بعد از حرب کردن به دمشق باز صلح افتاد. و یوسف عمر را عزل کرد از عراق، و منصور بن جمهور مخالف شد. پس یزید بمرد به دمشق، اندر ماه ذو الحجّه. و او را چهل سال عمر بود، و چهل و دو هم روایت است. و مروان بن محمّد به وقت خویش از گور برآوردش و بر دار کردش. و هم اندرین سال ابو جعفر المنصور را مهدی بزاد، محمّد بن ابی جعفر.

اندر نسب: ابو خالد یزید بن الولید بن عبد الملک؛ مادرش: شاه آفرید بنت پیروز بن یزدجرد بن شهریار، او را قتیبه فرستاده بود پیش حجّاج به وقت فتح سمرقند، و حجّاج به ولید فرستاد به هدیه؛ و او را یزید النّاقص خواندندی، و فخر کردی به

نسب و گفتی:

إبن کسری و ابن مروان و قیصر جدّی و خاقان* حلیت: و یزید مردی بود أسمر و نیکو روی، و اندکی لنگیدی؛ وزیر ثابت بن سلیمان الخشنی بود بر رسایل، و نضر بن عمرو الحمیری بر دیوان خراج و خاتم، و حمید بن ابی مخارق بر کار سپاه که آن را دیوان الجند خواندندی؛ نقش الخاتم: یا یزید قم بالحقّ.

خلافت ابراهیم بن الولید دو ماه و نه روز بود. در تاریخ جریر ذکر مفرد ندارد؛ در جمله شش ماه یزید بنشست.

چون خبر کشتن یزید به مروان بن محمّد رسید، از حدود آذربایجان بیامد که حکم و عثمان، پسران ولید، را یاوری کند؛ و ایشان هر دو به زندان اندر بودند. و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 247

یوسف بن عمر بن هبیره که خالد قسری را کشته بود به هم بازداشته بودند. چون مروان به دمشق آمد، صواب چنان دیدند که حکم و عثمان را بکشند. پس پسر خالد قسری گفت:" من بروم بدین شغل." و آن خواست که بدین کار به زندان اندر رود، و یوسف عمر را به خون پدر بکشد. و همچنان کرد. و کسی را اندر فرستاد، و هر سه را بکشتند. و ابراهیم از مروان بگریخت و باز پیش مروان آمد و بیعت کرد. و بعد از روزگاری اندر آب زاب غرقه شد. و او را چهل سال عمر بود.

اندر نسب: ابو اسحاق ابراهیم بن الولید بن عبد الملک بن مروان؛ مادرش: امّ ولد، خراسانیّه؛ حلیت: مردی بود سرخ و سپید و تن آور؛ وزیران و دبیرانش هم ازان برادر بودند؛ نقش الخاتم: توکّلت علی الحیّ.

خلافت مروان بن محمّد

پنج سال و دو ماه بود؛ به دیگر روایت پنج سال، در تاریخ جریر شش سال گفته است، تا آخر عهدش.

و چنان بود که مروان به یاوری حکم و عثمان همی آمد. چون به دمشق رسید ایشان را کشته یافت در زندان. فروماند، پس پرسید که:" با ایشان در زندان که بود، تا این حال بدانیم؟" ابو محمّد السّفیانی را بیاوردند. چون درآمد، گفت:

" ألسّلام علیک یا أمیر المؤمنین." مروان گفت:" ترا نه بدین کار خوانده ایم. حکم و عثمان را که کشت، و احوال چون بود؟" ابو محمّد گفت:" حکم ولیّ عهد بود، و پس از وی عثمان." گفت:" بلی." پس شعری برخواند که در زندان گفته بود، و آخرش این بیت بود:

فان أهلک أنا و ولیّ عهدی فمروان أمیر المؤمنینا پس مردم که حاضر بودند، گفتند:" راست می گویی." و مروان را بیعت کردند، روز دوشنبه منتصف ماه صفر سال صد و بیست و هفت. پس از آنجا به حرّان رفت، و در فتنه ها گشاده شد، که آخر دولت بنی امیّه بود. و مردمان حمص عاصی شدند و گفتند:" کار خلیفتی بدانجا رسید که به شعر خلافت دهند و بیعت کنند." و مروان آنجا رفت، و آن مرد که مردم را برانگیخته بود، بپراکند. و به کوفه عبد اللّه بن معاویه نامی برخاست از فرزندان جعفر الطّیّار، و اصفهان بگرفت.

و آخر کار کشته شد، بر دست عبد اللّه بن عمر بن الخطّاب*، امیر عراق. و ضحّاک خارجی بیرون آمد و همه عراق و سواد بگرفت. و سلیمان پسر هشام بن عبد الملک به

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 248

مروان بیرون آمد با هفتاد هزار مرد، و

مروان وی را بشکست اندر حرب، و سوی ضحّاک خارجی گریخت. و مروان یزید بن عمر بن هبیره را به حرب وی فرستاد، و ضحّاک سوی موصل و جزیره گریخت با سپاه بسیار. و دیگر باره مروان به حرب وی رفت به تن خود، جایی که آن را کفر توتا خوانند از حدّ جزیره. و آن شب ضحّاک کشته شد، و بجای وی سعید الخیبری بایستاد، و سر ضحّاک به مروان آوردند. و کس ندانست که او را که کشت. و سعید با چهارصد مرد حمله آورد به قلب گاه، و مروان بگریخت، و خارجیان در خیمه های مروان افتادند به غارت کردن. پس میمنه و میسره چون ازین کار آگاه شدند پیرامون سعید و ایشان درآمدند و همه را پاک بکشتند و مروان را بازخواندند. و بعد ازین رسم صف بجای بگذاشتند و سپاه جوق جوق پشتاپشت بداشتندی. و خوارج به در موصل بازشدند، و مهترشان سلیمان الیشکری* بود، و نه ماه بود تا آنجا بمانده بود. پس به جانب پارس بازشدند، و سلیمان بن هشام اندر کشتی به زمین سند رفت؛ و جماعتی به عمان و سیستان رفتند. و به خراسان فتنه ها بود، و حالها میان نصر بن سیّار و خدیع کرمانی، بعد از آنکه دختری به وی داده بود.

و اندرین وقت بود سال صد و بیست و هشت که ابراهیم بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن العبّاس ابو مسلم را به خراسان فرستاد به اظهار دعوت کردن از برای ابو العبّاس سفّاح.

به مدینه پیش ابراهیم الامام بردند. امّا حمزه بن الحسین* در کتاب اصفهان شرح مولد و نژاد او داده است که مهترزاده یی بود و نسبش به شیدوش، پسر گودرز کشواد، همی شود. و حمزه صفت اخلاق و سیرت بو مسلم کند، که ماننده به شیدوش، که بو مسلم همچنان سیاه پوشید و اختیار کرد که شیدوش کرد، به وقت کشتن شیاوش؛ و بدان جامه پیش کیکاوس اندر رفت و هیچ

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 249

نماز نبرد. بگفت:" نه سلام و نه سجده ترا واجب نیست." و ازان پس هرگز نخندیدی، مگر در جنگ. و ابو مسلم را همان عادت بود- و این شرح خود گوییم. امّا بو مسلم پیش عیسی معقل بود که پدرش را، عثمان، حادثه یی افتاده بود، مادر بو مسلم، وشیکه، را به عیسی سپرد و پیش وی بزاد و بزرگ گشت. و پدرش، عثمان، در آذربایجان بمرد، و پیش از اسلام بنداد هرمزد نام بود. پس این بو مسلم سخت عظیم داهی و فاضل و عاقل بیرون آمد. و چون عیسی بن معقل را خالد، امیر العراقین، به کوفه بازداشت، از بهر باقی خوارج*، بو مسلم آنجا رفت. و داعیان از نقبای محمّد بن علیّ الامام، چون سلیمان بن کثیر و لاهز بن قریظ و قحطبه بن شبیب، با چند خوراسانی به پرسیدن عیسی رفتند و از سخن گفتن و کفایت بو مسلم خیره شدند و قضا را عیسی از زندان خالد بگریخت با برادرش، ادریس. و بو مسلم پیش آن نقیبان رفت، بدان معرفت. و ایشان او را بعد از مدّتی پیش ابراهیم بن محمّد الامام بردند به مکّه،

با بیست هزار دینار و مبلغ بیست هزار درهم. پس ابراهیم بو مسلم را بیازمود، و سخت عظیم عجب ماند از کفایت او در همه نوع. و ایشان را گفت:" إنّ هذا لفضله من الفضل." و بو مسلم امام را همی خدمت کرد. چون نقیبان کسی خواستند که به خراسان دعوت آشکارا کند ابراهیم بو مسلم را بفرستاد، اندر سال صد و بیست و هشت، و به خراسان دعوت آشکارا کرد، بعد از حالها به دیه سفدیج* از ناحیت مرو به ابراهیم بن محمّد الامام، روز پنج شنبد بیست و پنجم ماه رمضان سال صد و بیست و نه. و روایتست، اندر شعبان اندر سال صد و بیست و هشت، امّا آن درستتر و مسندتر. پس وقعتها بود و حربها با نصر بن سیّار و ابن الکرمانی تا نصر را از خوراسان بیرون کرد؛ باز ابن الکرمانی را بکشت- و لیکن نه جای آنست. و بدین وقت اندر، که شیعت عبّاسیان را کشتند به خراسان، نصر بن سیار سوی مروان نامه نوشت بدین خبر؛ و این بیت بنوشت، شعر:

اری جذعا إن یثن لم یقو رایض*علیه فبادر قبل أن یثنی الجذع و این پیش از اظهار دعوت بود. چون مروان نامه بخواند، هیچ ازان حدیث نندیشید، و به حرب خوارج و دیگران و اضطرابها مشغول بود، هیچ پاسخ نکرد.

چون کار از حدّ برفت و زمان تا زمان دعوتها آشکارا خواستند کردن، نصر دیگر باره این بیتها بگفت و در نامه به مروان فرستاد، شعر:

أری خلل الرّماد و میض جمری و یوشک أن یکون له ضرام

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 250 فانّ النّار بالزّندین توری و

انّ الحرب یبعثها کلام

أقول من التّعجّب لیت شعری أأیقاظ امیّه أم نیام و مروان به دیگر حربها رفتن مشغول بود. او را جواب نوشت و گفت:" ألشّاهد یری ما لا یری الغائب. آنچه دانی همی کن." نصر بن سیّار امید برداشت و بعد حالها سوی ری آمد. و آن جایگاه بمرد.

و علامت و کسوت بنی امیّه سبز بودی از پیشتر. بو مسلم خواست که خلاف آن کند. پس در خانه یی تنها بنشست و غلامی را بفرمود که زرد و سفید و سرخ و کبود و همه لون جامه ها درمی پوشید، و پیش وی اندر می آمد. چون بر آخر همه با جامه ی سیاه اندرآمد با عمامه و ردا و قبا، دران شکوهی و هیبتی یافت. پس ازان کسوت سیاه فرمود کردن و درپوشید، و علامت سیاه، که ابراهیم الامام داده بود و آن را سحاب نام کرده، بازگشاد.

پس به یمن عبد اللّه بن یحیی بن زید الحسینی بیرون آمد، و از بو مسلم خود خبر نداشت همین سال. و اتّفاق را همچنان کسوت سیاه ساختند، و خود را طالب الحقّ نام نهاد. و ابو حمزه نامی از یمن به کار علوی برخاست و مکّه و مدینه بگرفت و از انصار و قریش بسیاری بکشت. و فریاد برخاست، و مکّه و مدینه مسخّر کرد.

و فریاد به مروان رسید که سیاه جامگان مشرق و مغرب بگرفتند. و مروان عطیّه* را به حرب بو حمزه فرستاد، تا او را بکشت. و پس به صنعا رفت و عبد اللّه الحسینی را با پسر بکشت و سرشان به مروان فرستاد.

و اندر سال صد و سی عبد اللّه نامی از طالبیان برخاست. و ابو مسلم از

خراسان قحطبه را با بسیاری سپاه بفرستاد به حرب عامر بن ضباره، و به جابلق به حرب مشغول شدند، و عامر کشته شد. و نیز چنان سپاه هرگز بنی امیّه را جمع نشد، و همدان و حلوان تا نهروان بو مسلم را گشاده شد. و قحطبه به کوفه آمد، به کنار فرات بر عرب افتاد. و قحطبه بر دست معن بن زایده به شب اندر کشته شد.

و یزید بن عمر بن هبیره سوی شام برفت به هزیمت. و حسن بن قحطبه سپاه به کوفه درآورد، و ابو سلمه الخلال که او را وزیر آل محمّد خواندندی، از کوفه بیرون آمد، و به هم مجتمع شدند و دعوت بنی العبّاس آشکارا کردند. و سپاه فرستادند به شام و عراق، و کار بالا گرفت.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 251

سفّاح را ولیّ عهد کرده بود، و گفت:" سوی کوفه روید." و او را سوی مروان آوردند. چون مروان بنگرید هیچ نشان سفّاح ندید، گفت:" این نه آن مردست." فرستاده گفت:" آن مرد را به نشان نیافتم. امّا آن مرد این است، یعنی ابراهیم." مروان گفت:" ای ابله، ترا با نام چه کار! لیقضی اللّه أمرا کان مفعولا" «1» پس ابراهیم را بازداشت، و بعد ازان زهر دادش. و گویند بفرمود کشتن در زندان. پس مردمان را بنمود، و او را دفن کردند به حرّان، و سفّاح با برادران و عمّان جمله کرا بگرفتند، از یکی اعرابی به صد دینار زر که به کوفه دهند. و به شب اندر پیش وزیر آل محمّد، بو سلمه حفص بن سلیمان الخلال، آمدند. ایشان را نواختی نکرد، چنانکه بایست، و گفت:" وقت بیرون آمدن نیست." و ایشان را به شهر فرستاد و جایی فرود آورد پنهان همان شب، و تأخیر همی کرد. سفّاح گفت:

" ما را ازین مرد هیچ نخیزد، و لیکن تا چون باشد." و خبر مرگ ابراهیم الامام اندر حبس مروان فاش گشت. مهتران بو سلمه را گفتند:" امام کجاست و تا کی سر به باد دهیم از امام ناپیدا؟" و ابو سلمه بهانه ها پیش می آورد. پس کار ایشان از اشتربان اعرابی فاش گشت، که همی گردید و می گفت:" امام را با برادران اینجا آوردم به لشکرگاه، و مرا کرا همی باید ستدن؟" و این سخن به مهتران رسید. از شتربان حال بازجستند. گفتند:" حال چیست؟" گفت ایشان را:" چندین مرد با

______________________________

(1)Sure 8 ,Teil von Vers 42 u .Teil von Vers 44 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن،

ص: 252

امام اینجا آوردم، و به سراپرده ی وزیر اندر شدند. و اکنون هیچ اثری نمی بینم." و ابو سلمه حال ایشان از ابو الجهم و حمید* و بزرگان دعوت بنی العبّاس همی پوشید، تا ایشان شتربان را بنواختند و کس با وی فراز کردند. و همی گردید در شهر، تا چاکری را بشناخت که با ایشان بود، سابق نام. و او را پیش ابو الجهم آوردند، و به رفق و مدارا از او خبر امام بازپرسید، و سابق احوال بگفت. پس ابو الجهم صد دینار شتربان را داد به کرا، و خود برخاست و برفت سوی امام و به خلافت بر وی سلام کرد. و این خبر فاش گشت. پس ابو سلمه نیز به ضرورت بیامد و به رسم خلیفتی سلام کرد با بزرگان.

پس روز آدینه بیرون آمد سفّاح، منتصف ماه ربیع الاوّل سال صد و سی و دو. و بر اسپی أبلق نشست و سوی جامع رفت و خطبه کرد و گفت:" أنا سفّاح بنی هاشم ألّذی فی الکتب ذکری." پس تب آمدش سخت، که رنجور بود. عمّش، داود بن علی، خطبه تمام کرد- و اکنون به تمامی اخبار مروان بازگردیم.

پس سفّاح عبد اللّه بن علی، عمّش، را به حرب مروان فرستاد، و مروان هزیمت رفت. و این اوّل ظفر بود در دولت بنی العبّاس. و عبد اللّه به دمشق آمد، و صالح، برادرش، را به طلب مروان فرستاد، و بر آخر کار کشته شد به زمین مصر به دیه فیّوم- و بو صیر نیز گویند- بر دست اسمعیل الخازنی*. و او را شصت و هفت سال بود، و شصت و سه نیز گویند. و شب یک شنبد

کشته شد اندر حرب، سال صد و سی و سه.

نسب: ابو عبد الملک بن* مروان بن محمّد بن مروان بن الحکم؛ مادرش: امّ ولد کردیه نام و لبابه گویند؛ حلیت: مروان مردی بود سرخ و سپید، أشهل، ضخم الهامه؛ وزیر و کاتب عثمان بن قیس بود، مولی خالد القسری، و عبد الحمید بن یحیی، مولی العلا، بعد از عثمان؛ نقش الخاتم: اذکر الموت یا غافل.

و مروان را دو پسر بود، عبید اللّه و عبد اللّه. هر دو بگریختند سوی حبشه، و ایشان هر دو ولیّ عهد بودند. پس عبید اللّه را بگرفتند و او را به بندگی بفروختند، و عبد اللّه با خواهرش و امّ مروان پیاده بگریختند. و چنان است اندر تاریخ جریر که هزار فرسنگ پیاده برفتند گرسنه و بی نوا، و هیچ ننالیدند و نگریستند. و آخر کار سیاهان حبشه ایشان را بگرفتند و بفروختند- نعوذ باللّه من زوال النّعم. و سر مروان پیش سفّاح آوردند، همین سال در آخر ذی الحجّه.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 253

و اندر ایّام بنی امیّه کسانی که عراقین و بصره و کوفه داشتند به جمله زیاد بن ابیه بود و عبید اللّه بن زیاد، پسرش، و مصعب بن الزّبیر و بشر بن مروان و الحجّاج بن یوسف و یزید بن مهلّب و عمر بن هبیره الفزّاری و خالد بن عبد اللّه القسری و یوسف بن عمرو* و عبد اللّه بن عمر بن عبد العزیز و یزید بن عمر بن هبیره.

و بعد ازین این همه ولایت کس را جمع نبود، و حبل بنی امیّه منقطع گشت.

و عدد ایشان با عبد اللّه بن الزّبیر پانزده بودند. و

ما بعد ازین ذکر خلفای بنی العبّاس گوییم- إن شاء اللّه تعالی.

قصیده ذکر جور بنی امیّه گفته است، و آنچه با ابراهیم الامام کردند و با قریش. و سفّاح انگشت در دهن گرفت. چون سلیمان و معاویه بیرون آمدند، سدیف را گفتند:" قتلتنا قتلک اللّه." یعنی کشتی ما را، که خدای تعالی ترا بکشاد. پس سفّاح هر دو را بفرمود کشتن، و پنجاه هزار درم سدیف شاعر را داد.

پس جماعتی خارجیان سپید علم برخاستند، و سفّاح سوی ایشان سپاه فرستاد، و پراکنده شدند در سال صد و سی و سه. و داود بن علی را به حجّ فرستاد، و به موسم صد کس را از بنی امیّه بگرفتند. و سی مرد را به مسعده الطّایی داد تا اندر راه مدینه همه را بکشت، و دیگران را دوّم روز بفرمود کشتن. و سفّاح برادرش، ابو جعفر المنصور، را سوی بو مسلم فرستاد به خراسان، تا اندر سرّ از بو سلمه حفص بن سلیمان الخلال شکایت کند بدان تخلیط که با سفّاح خواست کردن، و درخواهد تا او را بفرماید کشتن. و ابو جعفر به خراسان رفت و این کار به صواب دید عمّ کرد، داود بن علی. پس بو مسلم بسیاری کرامت کرد، و بدین کار مرار بن انس الضّبی را بفرستاد، تا بو سلمه را اندر شب بکشت، چنانکه کس ندانست، و سوی خراسان بازگشت. و سفّاح جزع کرد، و ماتم بو سلمه بداشت. و بو مسلم سلیمان بن کثیر را- که سر همه داعیان بود، مردی سخت عظیم بزرگ به سخنی خوارمایه که از او بازگفتند- پیش مجلس بفرمود کشتن به حضور ابو جعفر المنصور. و سخت عظیم بزرگ آمد منصور را آن حال، و

سوی سفّاح بازگشت و کینه ی ابو مسلم اندر دل گرفت. و گفت:" این مرد، بدین دستگاه و فرمان، اگر چنانکه خواهد، این کار را از ما بگرداند و دیگری را دهد." و ازین باب سخنها سفّاح را بگفت و آغالش همی کرد که:" تا بو مسلم را نخوانی و نکشی کار تو استقامت نگیرد." و سفّاح دفع همی افکند. پس هیچ کس نماند از خصمان، إلّا یزید بن عمر بن هبیره و حسن بن قحطبه. او را حصار دادند اندر واسط. پس سفّاح منصور را بفرستاد تا یزید را زنهار داد، و بیرون آورد با بیست مرد از مهتران، و در جمله معن بن زایده و بسیاری سپاه. پس منصور معن را به آذربادگان فرستاد، و سپاه بتفاریق از وی پراکنده کرد. پس یزید را هم در سراپرده ی خویشتنش بفرمود کشتن، بعد از آنکه مهتران را یکایک در سراپرده خوانده بود و بند کرده. پس سر

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 255

یزید را سوی سفّاح فرستاد که تعجیل همی فرمود به کشتن یزید.

پس اندر سال صد و سی و پنج سفّاح منصور را ولیّ عهد کرد، و پس از او عیسی بن علی*، عمّش را. و منصور را فرمود که به خراسان رود، تا بو مسلم بیعت اهل خراسان بستاند. چون آنجا رفت، بو مسلم را کراهیت آمد، که این کار بی مشورت او کرده بودند. و لیکن بیعت کرد، و به فرمان او نیز اهل خراسان بیعت کردند. و منصور غمی بازگشت و سفّاح را گفت:" بشتاب به کار بو مسلم، و اگرنه این کار از ما بگرداند، و هرچه خواهد تواند کردن، با این شوکت و عظمت

که من او را می بینم."

و در سال صد و سی و شش بو مسلم دستوری خواست که به حجّ رود، و بیامد و سفّاح را بدید و خدمت کرد. و ابو جعفر المنصور شتاب برگرفت به برادر، و گفت:" ازین به تو او را کجا یابی؟" سفّاح گفت:" چون شاید کرد این سخن، و مردی که همه ی جهان ما را صافی کرد، او را چون کشیم؟" منصور خاموش گشت. سفّاح گفت:" تو نیز از من دستوری خواه به حجّ رفتن، و با وی برو و پیوسته به حدیث مشغول همی دارش، تا دلش به اندیشه ی شغلی دیگر نپردازد، و کسی دیگر او را نبیند از علویان و غیرهم. و از وی غافل نباشی." و همچنان کردند. چون منصور و بو مسلم به حجّ رفتند، و سفّاح به انبار رفت، و آبله برآمدش و اندران بمرد، روز یک شنبد سیزدهم ماه ذو الحجّه همین سال. و عیسی بن علی، عمّش، نماز بر وی کرد. و عمرش سی و سه سال بود، و سی و شش نیز گویند.

اندر نسب: ابو العبّاس سفّاح بن عبد اللّه* بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن العبّاس بن عبد المطّلب؛ مادرش ریطه بنت عبد اللّه* بن عبد المدان بن الدّیان الحارثی بود؛ حلیت: مردی بود درازبالا و جعدموی و محاسن نیکو؛ وزیر و کاتب ابو سلمه الخلال بود، و بعد از وی خالد البرمکی- و برمک از بزرگزادگان عجم بود، به خدمت عبد الملک مروان آمد و پایه ی بلند یافت در ندیمی، و به عهد هشام بن عبد الملک مسلمان شد و عقب و نسلش بسیار گشت، همه خداوندان عقل و کفایت؛

نقش الخاتم اللّه ثقه عبد اللّه* بود.

خلافت منصور بیست و یک سال و یازده ماه و هشت روز بود، اندر تاریخ جریر بیست و دو سال گوید.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 256

چون از حجّ بازگشتند، بو مسلم یک منزل پیشتر همی آمد. پس خبر مرگ سفّاح بیافتند و ردای پیغامبر صلّی اللّه علیه و قضیب به منصور آوردند. و بو مسلم خبر یافت نخست، و به منصور خبر تعزیت فرستاد و خود به کوفه بایستاد، تا منصور فراز رسید. و عبد اللّه بن علی، عمّ منصور، به شام خود را دعوت کرد و بیرون آمد. بو مسلم از منصور بپذیرفت که کار او سپری کند، به شام رفت با سپاه.

و چنین روایتست که از سپاه خراسان هفت هزار مرد با عبد اللّه بودند به شام. چون شنیدند که بو مسلم روی بدو دارد، همه را سلاح بستد و بازداشت، تا به سپاه بو مسلم نپیوندند، به خویشان و همشهریان خود داد. پس دو هزار مرد را بفرستاد به در آن قلعه که ایشان را بازداشته بودند، تا تیغ بکشیدند و همه را به یک روز بکشتند. و ابو مسلم شش ماه با وی حرب کرد، به ظاهر حرّان به کنار زاب، تا او را بهزیمت کرد. و عبد اللّه با برادرش، عبد الصّمد، بگریخت سوی برادرشان، سلیمان، به بصره، و آنجا پنهان ببود.

سخن گفتی. و ابو مسلم را ازان عظیم خشم آمد. گفت:" بر خون مسلمانان ریختن امینم، و برخواسته نه!"- و منصور عهد شام و بصره بدو فرستاد. گفت:" مرا به کار نیست." و بازپس فرستاد- و سوی خراسان رفتن عزم کرد و به حلوان آمد. و منصور به مداین آمد. چون منصور را گفتند که بو مسلم به حلوان رفت، گفت:" للّه الأمر دون حلوان."* پس نامه ها فرستادن گرفت به بو مسلم و عهدها کردن، و فرمود تا همه ی دوستان و بنی هاشم به وی نامه نوشتند که:" خود را زشت نام همی کنی بدین کردارهای تو اندرین دولت. و امیر المؤمنین در حقّ تو هرچه بهتر." و بر آخر عیسی، عمّ خود، را بفرستاد، و از چند گونه درشت و نرم پیغام داد در نهان و آشکارا، تا ابو مسلم را سر بگردانید.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 257

و منصور پیش ازین عهد خراسان به یکی از مهتران فرستاده بود، از گماشتگان ابو مسلم، نام او ابو داود خالد بن ابراهیم الدّهلی*، تا خراسان بگرفت. و این خبر به بو مسلم رسید، عظیم تافته شد و هیچ درمان ندید جز رفتن. و از منجّمان شنیده بود که او را کام به روم افتد. پس به مداین آمد روز سه شنبه بیست و پنجم شعبان، و منصور به رومیّه ی مداین لشکرگاه زده بود. منصور ابو مسلم را بنواخت و ایمن کرد.

و بو مسلم بازگشت و پرسید که:" این چه جایست؟" گفتند:" رومیّه." بو مسلم بیندیشید. پس منصور روز دیگر چند مرد را در سراپرده پنهان کرده بود، و گفت:

" چون دست بر دست زنم شما

از پس اندر آیید و شمشیر به بو مسلم اندر بندید." چون بو مسلم را بار دادند اندرآمد و بایستاد. منصور حمایل از وی بخواست که بنگرد.

بو مسلم حمایل از گردن برآورد و پیش منصور بنهاد. و گفت:" این تیغ عمّ من است، عبد اللّه؟" گفت:" آری یا امیر المؤمنین." گفت:" این تیغ مرا بشاید." و سخنها گفتن گرفت و کنیت او بگردانید، بجای بو مسلم بو مجرم می گفت. و هرچه از وی در دل داشت، می گفت که:" چرا فلان کار کردی؟" و بو مسلم عذر آن بگفتی. منصور خشم گرفت و گفت:" ویلک یا با مجرم. هر سخنی را حجّتی پیش آوری؟" و بعد ازان دست بر دست زد، و آن مردان بیرون آمدند و شمشیر به بو مسلم دربستند. بو مسلم همچنان برپای ایستاده بود و سوی ایشان هیچ ننگریست و گفت:" یا منصور مرا مکش، که پشیمان گردی، و ترا روزی بکار آیم." پس منصور ایشان را گفت:" دستتان بریده باد، شمشیر بر سر زنید!" همچنین کردند. و کشته شد روز چهارشنبد هم این ماه، دوّم روز که آمده بود. و او را به میان بساط اندر پیچیدند که فکنده بود، و کارش سپری گشت.

و چنان خواندم که ناقلان دولت تا عالمست سه کس بوده اند که از جایی به جایی نقل کردند: اسکندر رومی و اردشیر پاپکان و ابو مسلم اصفهانی. و او را کسانی که اخبار ندانند مرغزی گویند، سبب آنکه به مرو خروج کرد، همچنانکه سلمان را فارسی خوانند، از برای آنکه عرب همه زمین عجم را فارس گفتندی. و سلمان را فارسی خواندندی، و او از اصفهان بود؛ و

جماعتی پندارند که او از فارس بوده است. و از صاحب حرس بو مسلم، بو اسحاق، روایتست که بو منصور پرسید که:" چند کشته است بو مسلم؟" گفتا:" من دیدم پیش خود- و اندر حربها بدین دعوت شما اندر- سیصد هزار مرد کشته است."

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 258

و مداینی صفت بو مسلم گوید که مردی بود کوتاه، به لون اسمر و نیکو و شیرین و فراخ پیشانی و نیکومحاسن و درازموی و درازپشت و کوتاه ساق و فصیح اندر لفظ؛ و شعر به تازی و پارسی گفتی و هرگز مزاح نکردی و نخندیدی، مگر به حرب اندر. و به هیچ فتح و کارهای عظیم از وی خرّم شدن و نشاط پیدا نیامدی، و نه به هیچ حوادث و غلبه ی دشمنان اثر غم و خشم از وی ظاهر شدی. و تازیانه ی وی شمشیر بود. و بر کس به عقوبت اندر رحمت نکرد از دور و نزدیک. و هرچه به خراسان اندر مهتران بودند، از یمن و ربیعه و قضاه* و ملوک و دهقان و مرزبان، همه را بکشت به دعوه ی بنی العبّاس اندر. و چون بکشتندش، سی و هفت ساله بود، و هیچ چیز از املاک و عقار و بنده و غیره از وی بازنماند، مگر پنج کنیزک خدمت کننده. و او را برادری بود، نام او یسار بن عثمان، و حمزه پسر او بود، و عمّاره پسر حمزه بود، آنکه ذکر او در ایّام خلفا به بزرگ منشی و همّت بلند و سخا و تنعّم و عجب معروفست- و به جایگاه گفته شود احوال و سیرت او.

و اندر تفاخر به بو مسلم علی بن حمزه

بن عمّاره بن حمزه بن یسار گفته است در کتاب اصفهان شعری، و آن اینست:

نقلنا إلی آل النّبیّ خلافهو ملکا وجدناه مضیما مضیّعا

و لو لا سیوف اللّه فینا لأصبحت ملوک بنی مروان فی الدّین رتّعا

منعنا حمانا بالقواضب و القناجلادا و ما زلنا أعزّ و أمنعا

أبو مسلم عمّی و إن کان سیّداهماما قریعا مصرحیا سمدعا*

ألسنا الاولی صالوا علی الغیّ بالهدی و رانوا* بنی العبّاس مرئا و مسمعا

و نحن سئمنا المارقین بباسناإلی أن رأینا عودهم قد تخرّعا و بو مسلم را فرزند جز دو دختر خرد نبود، یکی را نام فطیمه* و دیگری را اسما بنت بو مسلم.

و اندر عهد منصور جماعتی باطنیان در خراسان پیدا شدند، و این مذهب فراز آوردند و به هر جایگاه دعوت همی کردند پنهان. و منصور بفرمود تا هرکجا که ایشان را بیابند بکشند.

و اندر سال صد و چهل منصور به حجّ رفت، و مسجد حرام فراخ کرد. و چون بازگشت به هاشمیّه فرود آمد به کوفه اندر. و جماعتی بودند که ایشان را روندیان

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 259

خواندندی، و به ربوبیّت منصور همی گفتند- نعوذ باللّه- و پیش ازین، به ربوبیت بو مسلم به خراسان. و اصل ایشان از عبد اللّه رونده برخاست، و تناسخ داشتند اندر مذهب. بو مسلم بسیاری ازیشان بکشته بود به خراسان اندر. و بو مسلم را زهر داده بودند، چنانکه موی و پوست بازگذاشت. و بعد از منصور به پسرش، مهدی، مقر بودند و در خانه ها برنوشتندی:" ألمهدی ربّنا و ربّ آبائنا الأوّلین" «1»- نعوذ باللّه منه! پس درین وقت که منصور ایشان را همی فرمودی زدن و کشتن همی گفتندی:

" أنت أنت." و انگشت تضرّع در

وی کشیده، و گروهی را بازداشته بود، در حرس هاشمیّه، و آن را حصار و دروازه بود. پس روندیان جمع شدند و یکی را بر جنازه یی برنهادند، و بدان بهانه بسیاری بهم آمدند و به گرمگاهی سوی هاشمیّه رفتند. چون اندرون شدند جنازه بینداختند، و در سخت بکردند، و سلاح از زیر جامه بیرون آوردند، و عثمان بن نهیک را، که صاحب حرس بود ازان منصور، بکشتند و زندانیان را پاک بیرون آوردند. و منصور بیرون آمد و بر اسپ نوبت بنشست و آنجا بایستاد. و غلامانش حرب همی کردند، و کس نتوانست از بیرون درآمدن، و بیم بود منصور را از روندیان. و معن بن زایده پنهان به هاشمیّه اندر، در خانه ی حاجبی نشسته بود. درین وقت بیرون آمد و دست به زخم کرد و روندیان را ازان سوی تر برد. پس گفت:" یا امیر المؤمنین از ایدر برو، که خطرست." و چنان همی زد، تا بسیاری بکشت، و دروازه ازیشان بستد و بگشاد. و منصور بر وی دعا کرد و آفرین گفت، و سپاه اندرآمدند و روندیان را سپری کردند. و اگرنه معن بن زایده بودی، منصور را عظیم مخاطره بود. و چون بپراکندند، معن با هم آن خانه شد و پنهان ببود. منصور او را بازطلبید و زنهار داد، و بسیاری نیکویی کرد بجای او- و هرچه همی ذکر کنیم چنین مختصر نیست، امّا شرح را تمام جای نهاده ایم.

اندر سال صد و چهل و دو امیر خوراسان عاصی گشت، و منصور مهدی را آنجا فرستاد. و درین وقت لقب دادش المهدی. پس برفت و عبد الجبّار را بگرفت، بعد از حرب با پسرش، و

مالش بستد و دستهاش ببرید، و گرد خراسان بگردانید و هر دو را بر دار کرد. و ازان پس به ری بازآمد، و شهرستان ری را بنا نهاد و آن را محمّدیّه نام نهاد. و محمّد و ابراهیم، پسران عبد اللّه بن الحسین* بن علی بن ابی طالب، بیرون آمدند. نخست محمّد بیرون آمد و دعوت کرد خود را، و ابراهیم به

______________________________

(1)Zu dem korrupten Qor'anzitat s .Endnoten .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 260

بصره بود. و هنوز کار ایشان ظاهر نشده بود، که منصور بدانست و به مدینه رفت و حیلت کرد با عبد اللّه بن الحسین* به نامه و تحفه فرستادن از جانب خراسان. و عبد اللّه قبول کرده بود از جهت محمّد، پسرش- و آن را قصّه است با منصور و عبد اللّه و برادرانش، علی و محمّد. و جمله پیوستگان را بگرفت و در بند کرد و به کوفه آورد.

و اندر سال صد و چهل و پنج منصور آغاز کرد کشتن عبد اللّه بن الحسین* و برادران را، علی و محمّد، و عشیرت ایشان به نوعهای عذاب، و زنده در دیوار کردن. پس عمّ خویش، عیسی، را به حرب محمّد بن عبد اللّه فرستاد؛ و میان ایشان نامه هاست که نوشته اند به تفاخر یکدیگر- و نسخت آن در تاریخ جریر مثبت است. و اندر ماه رمضان محمّد الحسینی* کشته شد، و ذو الفقار جدّش حمایل داشت، به عیسی رسید. خواست که آن را بیازماید، بر سنگی زد، ذو الفقار دو نیم شد و به هیچ کار نیامد و پوشیده* گشت. پس سر محمّد الحسینی* را به کوفه فرستاد، و از آنجا

به بصره شد به حرب ابراهیم، برادرش. و عیسی به هزیمت شد و باز رجعت کرد و تیری انداخت آخر کار، بر حلق ابراهیم رسید، و کشته شد. و تا ابراهیم را نکشتند، منصور از سر مصلّی برنخاست و جامه نگردانید و غسل نکرد، و سخت عظیم مضطرب بود. و از بعد این دلش از هاشمیّه سرد گشت.

و کوفه و آن از بنای عمر بن هبیره بود. و خواست که وی را جایی بسازد. پس منجّمان و مهندسان و حکیمان و فیلسوفان را از هر جایگاه جمع کرد، و جایگاه بگزیدند. و آنجا دیهی بود کوچک، بغداد گفتندی. و پس آلات بسیار فراز آوردند از هر چیز، و بغداد بنا کرد. پس ازین آن حیله ها بود که با عمّ خویش، عیسی، کرد تا خود را از ولیّ عهدی بیرون آورد. و منصور مهدی را ولیّ عهد کرد، و فایده نبود- و آن شرحها درازست. با بسیار جهد مهدی را بیعت کردند. و ازین پس مسجد رصافه بنا کردند. پس دیوار بصره و کوفه بفرمود کردن، و شهر رافقه بنا نهاد. و آنچه برین عمارتها خرج بایست کرد بر مردم بخشید، چنانکه وجه دیگر بازماند از عمارت.

پس خالد بن برمک را بگرفت و او را هزارهزار درم سیم مصادره بکرد. چون جماعتی خوارج به موصل و آذربادگان برخاستند، منصور سیصد هزار درم به خالد بازداد و او را با سپاه به حرب خوارج فرستاد. و درین وقت استاسیس* از سجستان

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 261

خروج کرد و خراسان بشورید. و منصور باز مهدی را به خراسان فرستاد، و مهدی حمید بن قحطبه را از آنجا

بفرستاد تا با استاسیس* حربها کرد. و همچنین به أرمنیّه جماعتی بیرون آمدند. منصور به تن خویش به جانب شام رفت و لشکرها فرستاد تا ایشان را هزیمت کرد. و به عمان و حین* همچنین خارجیان بودند، و همه را قهر کرد.

و او را منصور ازین سبب لقب نهادند که همیشه صاحب نصره بود. و یکی از فرزندان علی بن ابی طالب رضی اللّه عنه، نامش عبد اللّه الاشتر، به زمین سند و هند بیرون آمد، و او را بپذیرفتند. و بعد از دو سال حمید بن قحطبه بر استاسیس* بر او ظفر یافت، و منصور مهدی را فرمود که بازگردد. و مهدی را خراسان داد، و معن بن زایده را سجستان داد. و اصل معن از یمن بود، مردی با نسب و دلیر و معروف به مبارزت، و در سخاوت و کرم خود آیتی بود دران عصر. پس منصور به حجّ رفت و فرمان یافت؛ جایی که آن را بیر میمون خوانند، شب سه شنبد بیست و ششم ذی الحجّه سال صد و پنجاه و هشت، و گویند روز ترویّه. عمرش شصت و هشت سال بود، و عیسی بن موسی بر وی نماز کرد.

نسب او: ابو جعفر منصور عبد اللّه بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن عبّاس؛ مادرش: امّ ولد سلامه البربریّه؛ حلیت: منصور مردی بود سپیدلون و درازریش و نحیف؛ وزیر و کاتب او: خالد بن برمک، و عزل کردش، و بمرد، پس ابو ایّوب سلیمان بن داود المرزبانی*- و پدرش از اهواز بود- و ابو الفضل الرّبیع بن یونس وزیر بود ازین وقت؛ نقش خاتم: ألحمد للّه کلّه*.

مدّت خلافت مهدی ده

سال و یک ماه و دوازده روز بود، به دیگر روایت پنج روز گفته است، و اندر تاریخ ده سال و یک ماه است.

نخستین چیزی که فرمود تا هرکس، نه از وی اضطراب مملکت بود، جمله را از زندان بیرون کردند. و بفرمود تا به بصره نسب آل زیاد و آل بو بکره، که فرزندانشان را در قریش درست بکرده بودند، بگردانند، چنانکه بود. زیاد را به ثقیف کردند، پس بو عبید ثقفی* بود. و معاویه او را- چنانکه یاد کردیم- بپذیرفت از کفایت. و چنان خواندم که بدان وقت، که زیاد امیر عراقین بود و حرمین مکّه و مدینه، چندین هزار درم به عایشه رضی اللّه عنها داد و بدو فرستاد و نامه نوشت بدو، مقصود آنکه به پاسخ او را زیاد بن ابی سفیان بنویسد، و زیاد را حجّت

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 262

بود. پس عایشه رضی اللّه عنها پاسخ نوشت:" من امّ المؤمنین عائشه إلی زیاد أمّا بعد." و دیگر هیچ ننوشت. زیاد غمناک گشت. و آن مال تلف شد و هیچ نتوانست گفت. و بو بکره مولای پیغامبر بود، علیه السّلام، ایشان را نیز نسب اندر مولایی درست کرد، و سخت عظیم پسندیده داشتند مردم این کار را. پس معن بن زایده به سجستان بمرد، و حسن بن قحطبه به خراسان. پس مهدی خراسان بو عون را داد.

و اندر سال صد و شصت و یک مهدی به حجّ رفت؛ و اندر بادیه مصنعها و آب گیرها فرمود کردن و منزلها، و راه مکّه آبادان کرد، بران سان که هست. و بسیاری مال و نعمت بر درویشان تفرقه کرد و

کعبه ی معظّم را دو کسوه ی طمیم به زر درپوشید، و صد و پنجاه هزار تا جامه از دیبا و هر جنس به مردم داد از مکّه و از مدینه. و هم دران وقت خراج مصر و حمل آن جانب فراز رسید، مبلغ آن سیصد هزار دینار؛ همه بر مردمان حرمین و مستحقّان بخشید. و درین حجّ مهدی را بی حدّ و اندازه مال و نعمت خرج افتاد، و سخت عظیم نیکو سیرت و معتقد بود.

و اندر سال صد و شصت و دو چون بازگشت، مقنّع لعنه اللّه بیرون آمد به ماورا النّهر، و دعویی کرد که اندر مسلمانی کس نکرده بود، و نام او هاشم بن الحکیم بود، و جادویی عظیم دانست. مقنعی بر روی بسته داشتی و دعوی خدایی کردی- أستغفر اللّه- و ازین سبب او را مقنّع خواندندی. و آنست که آن چاه ساخت به حکمت، و سیماب دران ریخت با اخلاطهایی که دانست، تا عکس آن بر هوا چنان می نمود که ماهی بر آسمان همی تابد. و شرح کار و شعبده های او درازست تا کارش عالی شد. و چندین هزار مرد تابع او شدند، و خاقان ترک را بخواند. و مهدی از خوراسان سپاه فرستادن گرفت، تا بعد از بسیاری وقعت و حالها حصار گرفتندش. و آخر کار همه مردمان حصار را زهر داد، از زنان و غلامان، تا همه بمردند. و چون شراب با زنان خود همی داد، بخوردندی و همه فتادندی مرده. پس زنی بودش، شراب پنهان به جامه فروریخت و بیفتاد بر سان دیگران. این زن حکایت کند که:" مقنّع را دیدم، چون شتر مست کف بر لب آورده و هر سو همی

تاخت، و همه چهارپایان را به شمشیر پی می برید. و هرچه خواسته بود، آتشی عظیم برافروخت و دران همی افکند، تا همه سوخته شد. پس تنوری سخت بزرگ بتافت و همی گفت: عالمی را به باد دادم و گمراه کردم، بر آخر خود را بباید سوخت. پس خود را دران تنور افکند و همان ساعت ناچیز گشت." و مسلمانان از

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 263

وی برستند.

و مهدی همین تاریخ عیسی بن علی* را که عمّ پدرش بود بدان فراز آورد که خود را خلع کند. و مالی بدادش، که بیعت چنان کرده بود که بعد از مهدی هم وی باشد. و درین امید پیر گشت. پس مهدی پسران را بیعت فرمود کردن. نخست موسی را و هادی لقبش نهاد، پس هارون را و رشید لقب دادش. و پس ازین کار یعقوب بن داود بن طهمان بزرگ گشت پیش مهدی، و دست وزیر ابو عبید اللّه بر بست، تا چنان افتاد که یعقوب را این استر، که او برهمی نشست، از خشخشه ی طیلسان دررمید و لگد زد و ساقش شکسته شد. و مهدی غمناک شد و بپرسیدنش رفت به خانه ی او. پس وزیر ابو عبید اللّه مهدی را خالی بیافت، آغالش کرد و یعقوب را به چند چیز متّهم کرد؛ و در جمله شیعت علویان. و چون یعقوب بهتری یافت، مهدی مردی علوی به وی داد و گفت:" این را بکش." و بدین کار آزمودن یعقوب خواست، نه کشتن علوی. و یعقوب علوی را اندر شب رها کرد و نفقات داد، بعد از آنکه علوی او را گفت:" شرم نداری که با خون فرزند پیغامبر سوی

عرصات آیی؟" و مهدی کس را نشانده بود بر راه. علوی را بگرفتند و به زندان بازبردند. و یعقوب را ازین حال پرسید، گفتا:" بکشتم او را." سوگند داد، سوگند خورد به حیوه و سر امیر المؤمنین. بعد ازان مهدی او را بازداشت. چون خیانت ظاهر شد، به مطبق اندر، سختتر زندگانی، و همه عهد مهدی و هادی دران مطبق بماند تا رشید بیرون آوردش، و چشمش تباه گشته بود. یحیی شغلها بر وی عرضه کرد، نپذیرفت و به مکّه رفت و عبادت کرد، تا آخر عمرش. پس ربیع بن یونس به قصد ابو عبید اللّه الوزیر برایستاد و پسرش را به زندقه منسوب گردانید- و درست گشت. و مهدی پسرش را پیش وی بکشت. و پس گفت:" امروز از وی نصیحت تو نیاید." تا او را نیز بگرفت و بکشت. و هارون را به جانب روم فرستاد به غزو، و او را از گاه کودکی به یحیی بن خالد البرمکی سپرده بود. و هرچه کردی به فرمان او کردی، و جز پدر با وی مخاطبت نبودی. و هارون دو سال و نیم به دیار روم بماند و با ظفر و مال و نعمت بسیار بازآمد. و این وقت لقب نهادش رشید؛ و هنوز کودک بود. و این اندر سال صد و شصت و چهار بود. و باز هادی را به ری فرستاد تا دفع خوارج کرد از گرگان و طبرستان. و اندر ذی الحجّه آفتاب هم از بامداد گرفته برآمد، سیاه گشته بود و تا نیم روز چنان بماند تا شب؛ و سخت عجایب بود. چون بگشاد به

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص:

264

فرمان حقّ تعالی نیم روز گذشته بود. و علی بن سلیمان و یزید بن المنذر بن البطال* به روم اندر رفتند و بسیاری کارها و فتحها کردند.

و از سال صد و شصت و شش مسجد مدینه ی رسول اللّه صلی اللّه علیه و سلّم بفرمود تا فراخ کردند و عمارتش بیفزود.

و چون سال صد و شصت و نه درآمد، مهدی به ماسپذان بمرد به دیه زن*، و دز* نیز گویند. و او را عمر چهل و چهار سال بود، و چهل و هشت هم روایتست.

و از چند نوع گویند مرگ او- چنانکه اندر باب الحفایر یاد کنیم- و گویند بعد از پنج روز خبر به هادی رسید.

اندر نسب: ابو عبد اللّه محمّد بن عبد اللّه بن محمّد بن علی بن عبد اللّه بن العبّاس؛ مادرش امّ موسی بنت منصور بن عبد اللّه الحمیری بود؛ حلیت: مهدی مردی بود درازبالا، و جعدموی، و اندر چشمش نقطه ی سپید بود کوچک؛ وزیر و کاتب: ابو عبید اللّه معاویه بن عبد اللّه* بن یسار، و از بعد عزلش ابو عبد اللّه یعقوب بن داود بن طهمان مولی عبد اللّه بن خازم پنج سال، پس ابو جعفر الفیض بن ابی صالح، و نامش شیرویه بود و ترسا بود، از شاپور و مسلمان گشت، و درین وقت وزیر بود؛ نقش الخاتم: ألعزّه للّه عزّ و جلّ، و فوّضت أمری إلی اللّه نیز گویند.*

مدّت خلافت هادی یک سال و یک ماه و بیست و نه روز بود، و به دیگر روایت روزها پانزده گویند، و در تاریخ جریر سالی و سه ماه.

و به وقت مرگ پدرش هادی به طبرستان بود و با شروین حرب

همی کرد. و هارون بیعت برادرش درست کرد تا رسیدن او، و سخت عظیم پسندیده داشت.

اندر ایّام هادی جماعتی از اهل فضل زندقه گرفتند، هرچند نه بس فضلی است، امّا فصیحان وقت بودند، چون عبد اللّه بن المقفّع و عبد اللّه بن عبد اللّه و صالح بن عبد القدوس، و از بنی هاشم همچنین، و یعقوب و دختر او را، از پدر آبستن، از خانه بیرون آوردند. و ظاهر پیش هادی سخن زندقه گفتند. هادی بعضی را بکشت* و بعضی را بیاویخت و قمع ایشان بکرد. و آن عهد روزگار مهدی بود.

ایشان- و آنست که این چند تن از فصحا- مجتمع شدند و گفتند:" ما نقیضه ی قرآن همی تصنیف کنیم." و مدّتهای مدید بدان اندر افتادند. و فصیحتر ایشان،

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 265

ابن المقفّع، را در سرای خالی بنشاندند، چنانکه هیچ چیز نبایستش، و کس خاطرش نشورانید. و او مشق همی کرد و همی نوشت. بعد از شش ماه دیگر صالح و عبد اللّه و، ایشان در پیش وی رفتند و گفتند:" چه کرده ای درین مدّت؟" و او خروارها کاغذ نوشته بود و باطل کرده و آن کاغذها را انبار کرده. ابن المقفّع گفتا:" چندین روزگار به آیتی درمانده ام و این همه طومارها نوشته ام. هیچ چنان فراز نیامد." صالح بن عبد القدوس گفت:" کدام آیت است؟" گفت:" آنکه در قصّه ی نوح می گوید:

وَ قِیلَ یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی وَ غِیضَ الْماءُ وَ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ." «1» گفتند:" برخیز و بیرون آی، که این کار نابودنی است. چون در شش ماه عوض آیتی نتوانستی کرد همه قرآن را چون

توانی؟" چنان مردمان گمراه بودند! و حاشا که این سخن هرگز در طاقت کسی گنجد! قرآن کلام خدایست عزّ و جلّ، و معجز پیغامبرست صلّی اللّه علیه و سلّم، که در عهد بیرون آمدن پیغامبر مردمان وقت اهل علم و فصاحت و شاعر بودند. حقّ تعالی قرآن نامحدث فرستاد، عجز ایشان را، چنانکه به گاه موسی علیه السّلام غلبه ی جاودان و فسونگران عصا معجز او بود، تبطیل سحر را. و به وقت عیسی پیغامبر علیه السّلام غلبه ی حکیمان و اطبّا بود و فلاسفه و معالجت کردن علّتها، تا خدای تعالی معجز داد عیسی را، به زنده کردن مرده و شفا یافتن أکمه و أبرص، و آن علّتها که اطبّا ازان عاجز بودند.

و خدای عزّ و جلّ همی گوید در محکم کتاب خویش:" قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً." «2»

و اندرین عهد هادی حسین نامی، علوی حسنی، به مدینه بیرون آمد و سیرت بد کرد. همه بندگان مردم را آزادی داد، تا با وی بیعت کردند، و شهر بگرفت و وعده کرد که به موسم بیرون آید. و جماعتی از خویشان را، مردان دلیر، آنجا فرستاد با سپاهی گرانمایه، تا کار کجا رسد. و علوی به مکّه روز ترویّه بیرون آمد و حرب اندر گرفت، و مردم او را به چنان روز و جایگاه حرب کردند. و روز عید کشته آمد بر عرفات. و او را صاحب فخّ خوانند. و پس از جمله خویشان او ادریس نامی به مغرب افتاد، به طنجه و شهر تاهرت، و نسب خویش بگفت میان مسلمانان اندر.

و کارش عظیم بزرگ گشت. پس هادی شماخ طبیب را آنجایگاه فرستاد، و مدّتی ببود

______________________________

(1)Sure 11 ,Teil von Vers 44 .

(2)Sure 17 ,Vers 90 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 266

و مردم را معالجت کردی، تا با ادریس گستاخ گشت. و یک باری ادریس نالنده گشت، و شماخ او را زهر داد و بازگشت.

و مادر هادی و رشید خیزران بود، و مردمان او را بزرگ داشتندی. و بامداد نخست به سرای او رفتندی به سلام، و سعی کردندی در أشغال مردم گزاردن. و این قاعده از عهد مهدی بود. پس هادی بران انکار کرد، و روزی به مجلس اندر گفت:

" شما روا دارید که کسی نام مادر شما برد و سخن ایشان گوید؟" گفتند:" نه." هادی گفت:" پس چه واجب کند که شما پیش مادر من روید و مهمّات به وی تفویض کنید و سخن او آورید و در دهن مردم نهید. و یا خود باید که کسی داند که مرا مادری هست یا نه؟ و اگر ببینم که نیز کسی به سرای او رود، گردنش بزنم!" پس مردمان بازایستادند، و خیزران غمناک گشت. و روزی هادی صحنی برنج، نیمی بخورد و نیمی دیگر را زهر اندر کرد و به مادر فرستاد. گفت:" مرا این خوش آمد، به تو فرستادم." و خیزران دریافت و نخورد، سگی را دادند، هم اندر ساعت بمرد. پس هادی را گفت:" شرم نداری که مادر را زهر دهی؟" هادی گفت:" شرم ندارم، که مرا از کار تو عیب همی آید، که همه شهر و بازار حدیث توست که مادر امیر المؤمنین چنین گفت و چنین کرد."

پس ازین هادی رشید

را بازداشت، گفت:" خود را خلع کن، تا من فرزند را ولیّ عهد کنم." و یحیی بن خالد البرمکی را بازداشته بود. هارون خواست که چنان کند. یحیی گفتا:" نباید. صبر کن." پس هادی یقطین را بخواند و گفت:" برو و همین ساعت هارون را بگوی که ترا زندگانی به از خلیفتی. اگر خود را خلع کرد، قضاه و عدول را ببر و گواه گیر، پس وی را رها کن. و اگر نکند، همین ساعت سر او و سر یحیی بن خالد را برگیر و به پیش من آور. و اگر پیش از نماز شام این تمام نکرده باشی، یک بدست از بالای تو کم کنم." یقطین بگریست و گفت:" وقت نزدیک است.

فردا را تمام کنم." گفت:" لا و اللّه." چون یقطین بیامد، ساعتی بگذشت که او را باز خواندند. بیامد نزدیک پرده سرا، آواز گریستن شنید، گفت:" یا امیر المؤمنین مرا باز خواندند." خیزران گفت:" اندر آی، تا امیر المؤمنین را بینی." یقطین اندرون رفت، هادی را دید بر تخت مرده، گفت:" أیّها السّیّده این را چه بود؟" خیزران گفت:

" خدای بگرفتش." یقطین بازگشت و به زندان آمد و هارون را گفت:" السّلام علیک یا أمیر المؤمنین." هارون گفت:" امیر المؤمنین برادر ماست." یقطین از حال هادی و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 267

آنچه او را فرموده بود همی گفت که رقعه ی خیزران اندرآمد به تعزیت هادی و تهنیت خلافت. و یحیی و هارون از حبس بیرون آمدند. و همان شب کارها را جمله یحیی بن خالد نظام داد و بپرداخت.

و به روایتی گویند که هادی هارون را بازنداشت، و لیکن خلع فرمود، و یحیی

گفت:" یا امیر المؤمنین پسر تو، جعفر، کوچک است و نه دیدار بود که کارها چون افتد، و چون هارون بیعت نقص کرده باشد از علویان کسی برخیزد، و این کار از بنی العبّاس برود. من صواب دران می بینم که همچنین بگذاری. چون فرزند امیر المؤمنین بجایی رسد، این عهده بر من که هارون را بدان فراز آورم که خود را خلع کند تا ولیّ عهد فرزند تو باشد." هادی گفت:" رواست." و همین هفته هادی بمرد.

و از چند نوع سبب مرگ او گویند. یکی آنکه چون خیزران جدّ هادی بدید در کشتن هارون، و خود از وی دل آزرده بود، چند کنیزک را با خود یار کرده بود، و اندر خواب بالش بر دهان وی نهادند و سخت بگرفتند، تا بمرد. و این روایت را خود اصلی نیست، سخن عوام بود. و دران وقت بی بیماری و سببی به فجأ بمرد. و دیگر گویند کنیزکی ازان هارون طبقی لوزینه زهرآلود کرد و به دیگر کنیزکی فرستاد، تا وی را بکشد به رشک. چون هادی بدید پیش خواست و یکی ازان لوزینه بخورد- و میوه نیز گویند- و بمرد. کنیزک خروشان بیامد و می گفت:" خواستم که همه مرا باشی. اکنون از من و دیگران برآمدی." و مهدی را این حال هم گویند. و اندرین معنی شاعر وقت گفته است، شعر:

و کم من أکله منعت أخاهابأکله ساعه أکلات دهر

و کم من طالب یسعی لشئی و فیه هلاکه لو کان یدری و دیگر جای خواندم که فرّاشی همی پرده یی آویخت اندر بستان به عیسی آباد به دور جای. و کمانی هادی را آورده بودند و به دست داشت. گفت:" گویی از ایدر

تیر آنجا رسد؟" و تیری بیانداخت و بر پشت آن برنا رسید، و بر دیوار دوخته شد و بمرد. و هادی غمناک گشت ازان، و همان ساعت پشت پایش به خارش آمد، آنجا بخارید و ازان درد فریاد همی کرد، تا بمرد همان ساعت یا همان شب؛ و بعد از سه روز نیز گویند. فی الجمله به عیسی آباد مرده است به فجأ- و اللّه أعلم. و این حال شب آدینه بود، هفتم ماه ربیع الاوّل سال صد و هفتاد از هجرت شده. و بیست و یک سال و یک ماه عمرش بود؛ و بیست و شش نیز گویند. و برادرش، هارون، بر وی

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 268

نماز کرد.

اندر نسب و حلیت: ابو محمّد بن موسی بن محمّد بن عبد اللّه المنصور؛ مادرش: خیزران بنت الغطریفین بن عطا* امّ الولد المولده*؛ و هادی مردی بود دراز موی و جعدموی؛ وزیر و کاتب: ربیع بن یونس و عمرو بن الرّبیع*؛ نقش الخاتم أللّه العظیم* بوده است- و اللّه أعلم.

مدّت خلافت رشید بیست و سه سال و دو ماه و هفت روز بود؛ به دیگر روایت روزها سیزده گویند، و در تاریخ جریر بیست و سه سال، راست.

چون به خلافت بنشست کار وزارت و غیره در تدبیر یحیی بن خالد بود، همچنانکه پیش ازان. و فضل، پسر مهترین یحیی، با هارون الرّشید شیر خورده بودند بهم، و نایب پدر بود بر وزارت. و اندرین باب مروان بن حفصه* الشّاعر گفته است، شعر:

کفی لک فضلا إنّ أفضل حرّهغذتک بثدی و الخلیفه واحد

لقد زنت یحیی فی المجالس* کلّهاکما زان یحیی خالدا فی المشاهد و جعفر بن یحیی

ندیم بود- و او را سخت عظیم و بیرون از حدّ و اندازه گستاخیها داده بود- تا آخر کار ازان چنان گستاخیها تولّدها و تغیّرها پیدا شد. و ازان پس جعفر وزیر گشت و دست همه بربست، و جهان جمله به دست و قلم و فرمان برامکه اندر بود، و کار مملکت به نظام همی داشتند به تیغ و قلم. و روزگار ایشان را سمر گشت اندر عالم، و ذکر بزرگ همّتی و سخا و جود ایشان معروف و مشهورست. و این کارها که درین باب به دست ایشان برآمد و آن توفیق که ایشان را میسّر گشت در حقّ خواهندگان از هر جنس، و هیچ کس را حاجت نیامد دران عصر که از امیر المؤمنین چیزی خواهد، از بس که بدادندی مردم را. و شعرای عالم روی به درگاه ایشان نهادند، و بر درگاه فضل بن یحیی، بیرون ازان دیگران. چنان خواندم که هزار و صد شاعر بودند، به مرسوم و مشاهره، که حاجت نیامدشان تا جای دیگر مدح برند. و مردی از زمین سند پیش وی آمد و به زبان خویش یک بیت انشا کرد و بگفت و آن این بود:

اره بره کنکره کراکری مندره فضل پرسید که:" چه می گوید؟" ترجمان گفت:" می گوید که:

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 269 إذ المکارم فی آفاقنا ذکرت فانّما بک فیها یضرب المثل." پس فضل بخندید و او را هزار دینار فرمود و خلعتی فاخر و شتر و چهارپا و هرچیز، و پانصد دینار ترجمان را داد و گفت:" ما درین زبان همی نبینیم."

و اخبار برامکه بسیار است، از عهد برمک تا آخر دولت. و من آن را کتابی مفرد ساخته ام،

و ترتیبی نهاده روزگار دولت ایشان را، و آنچه کرده اند در حقّ مردم و روزگار محنت و سبب آن، و آنچه بر سر ایشان آمد.

پس هارون پسران را بیعت کرد، محمّد را امین لقب دادش، و عبد اللّه را مأمون لقب داد، و باز قاسم را مؤتمن لقب داد. و چنان خوانده ام در کتابی به خطّ جدّم، مهلّب بن محمّد بن شادی، که درین وقت بیعت عبد اللّه بن مصعب بن ثابت بن عبد اللّه بن الزّبیر به بیعت کردن پیش آمد. پس این بیت بخواند که طریح گفته است اندر ولید بن یزید:

لا قصّرا عنها و لا قلعتها*حتّی یطول علی یدیک طوالها هارون را سخت عظیم خوش آمد و او را صلتی تمام بداد. و خیزران، مادرش، همان قاعدت اوّل بگرفت، و هارون او را منعی نکرد.

و در سال صد و هفتاد و شش فضل یحیی را به خراسان فرستاد. و یحیی بن عبد اللّه الحسنی خروج کرد، تا رشید با وی عهد کرد و پیش وی آمد. و آخر کار زهر دادش، و بمرد. و ازان پس هارون به روم شد و شهر صفصاف خراب کرد. و مروان حفصه در جمله ی قصیده گفته است، شعر:

إنّ أمیر المؤمنین المصطفی قد ترک الصّفصاف قاعاً صَفْصَفاً «1» و بعد ازین هارون عزم خراسان کرد، و فضل بازآمده بود. و علی بن عیسی بن ماهان امیر بود. پس او بیامد، و او را چندان مال آورد از غلام و کنیزکان و اسبان و جامه ها و زر و سیم و نافه های مشک و عنبر و مویهای گوناگون از قاقم و سمور و انواع آن، که آن را قیاس نبود. و

به میدان اندر جمع آورد، و همه میدان پر بود، و همه بازگشاد و به ترتیب بنهاد. و هارون را خبر داد تا به نظاره آمد به میدان. و چشمش خیره شد ازان مال. یحیی را گفت:" آنست که تو گفتی که او را به خراسان مفرست. و من خلاف کردم، و سخت مبارک آمد آن خلاف تو." یحیی گفت:

" اگر این را از پس درد سر نباشد نیکست، و تو به عوض این یک درم دیناری باز

______________________________

(1). (قاعاً صَفْصَفاً)Sure 20 ,Teil von Vers 106

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 270

فرستی، و نظام نگیرد آن ولایت. و آخر حاجت آید به تن خویش رفتن، که او تا دو چندین خود را ننهاده است، این قدر پیش امیر المؤمنین نیاورد. و چون خراسان از مال تهی گردد و از مصادره ستوه شدند، دشمنان و خوارج سر برکنند تدارک آن دشوار باشد." هارون خاموش گشت و همچنان بود که وی گفت. و این کار هم از جمله ی آن بود که دل رشید بگشت بر برامکه، که سالها فضل و جعفر امیران خراسان بودند که ده یکی ازان مال به خزینه نرسید. و دل رشید از برامکه سیر شده بود. و سببها فراز آمد: یکی آغالش دشمنان ایشان، چون فضل بن الرّبیع و زراره بن محمّد الغزی* و دیگران. و دیگر حدیث عبد الملک بن صالح الهاشمی، و باز حدیث یحیی بن عبد اللّه العلوی، و حدیث عبّاسه، خواهر رشید- و آن را قصّه دراز است- تا رشید را دل بگردید. پس رشید همه را بفرمود گرفتن، و جعفر را بکشت و تنش را به جسر

انبار بردار کرد و سرش به خراسان فرستاد. و آن روز هزار و اند کس را از برامکه بکشتند و یحیی و فضل و محمّد و موسی و جماعتی را بازداشتند و زنان را، مگر مادر فضل که رشید از وی شیر خورده بود و دختر یحیی و دو سه کس دیگر. و الّا دیگر زنان را مباح بدادند، و رسواییها رفت، و همه سراها و قصرهای برامکه خراب کردند و بسوختند.

و بعد ازان یحیی بن خالد به حبس بمرد، و زیر مصلّی او رقعه یی یافتند به مهر، همچنان پیش هارون بردند. چون بازگشاد، نوشته بود به خطّ یحیی:" بسم اللّه الرّحمن الرّحیم قد تقدّم الخصما و المدّعی علیه بالأثر، و الحاکم اللّه لا یحتاج إلی بینه*، و السّلام." چون هارون بخواند، لونش بگردید، و نیز کس او را خندان ندید، تا بمرد. و روزی رشید مسرور خادم، صاحب عذاب، را بفرستاد- و جعفر را هم او کشت- و فرمود که:" فضل را از پیش وی برگیر و چنان نمای که همی بکشمش، تا از او چه پیدا شود." و پیغام داده بود که:" اگر مال و نعمت ندهی فضل را کشتن فرمودیم." پس مسرور را پیغام داد یحیی، گفت:" ما را مال فراز آمد، و تمام شد از دولت امیر المؤمنین. و هم از بهر مصلحت وی و نیکو نامی او تفرقه کردیم بر مردم. و من نه ازان کسانم. و امیر المؤمنین نیکو داند که مال بر مذلّت و کشتن فرزندان اختیار نکنم." پس مسرور فضل را از پیش وی برداشت، و فضل دست و پای پدر بوسه داد و وداع کرد و

حلالی خواست. و مسرور او را بیرون آورد، و هیچ امید نماند. یحیی مسرور را بازخواند و گفت:" پیغامی از من به امیر المؤمنین

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 271

بری؟" گفت:" بگو." یحیی گفت:" امیر المؤمنین را بگوی که و اللّه که هیچ نماند از کشتن فرزندان و مباح کردن زنان و سوختن و خرابی که با من نکردی. من ترا همچنان نخواستم؛ و زود رسد مکافات این کار." پس مسرور فضل را به دیگر جای باز داشت و رشید را این پیغام بگفت همچنان. گفت:" و اللّه که من ازین سخنها همی ترسم که هرچه یحیی گوید جز چنان نباشد." و همچنان بود. بعد از رشید که طاهر بن الحسین محمّد الامین را بدان زاری بکشت، و آن حالها رفت و رسواییها به خانه ی او.

چون مأمون به بغداد بازآمد، محمّد الامین را مادری بود، زبیده؛ این شعر بگفت و به مأمون فرستاد:

بخیر* امام قام من خیر عنصرو أفضل سام فاق أعوار بمنبر*

لوارث علم الأوّلین و فهمهم و للملک المأمون من امّ جعفر

کتبت و عینی یستهلّ* دموعهاإلیک بن عمّ* من جفونی و محجر*

سأشکوا الّذی لا قیت* بعد فراقه*إلیک شکاه المستضام* المقهّر

أتی طاهر لا طهّر اللّه طاهرافما طاهر فی فعله* بمطهّر

فأخرجنی من دار ملک ورثتهاعن السّلف الماضین من کلّ مفخر*

و أبرزنی* مکشوفه الوجه حاسراو أنهب أموالی و أخرب أدور*

و عزّ* علی هرون ما قد لقیته و ما مرّ بی من ناقص الخلق أعور پس چون مأمون برخواند، بگریست و گفت:" و اللّه که این نیست مگر آن پیغام که یحیی بن خالد بر دست مسرور فرستاد به رشید، و بی مراد ما به ما باز آمد." و

گویند هارون دستخطّی داده بود یحیی را، و سوگندان به مصحف و مغلّظه ها خورده که هرگز به یحیی و خانه و فرزندانش بد نکند و نفرماید. و از خاندان خلافت جمله بزرگان آل عبّاس گواهی نوشته بودند. و همان شب، که ایشان را قبض کردند، مسرور را فرمود تا آن خطّ را از خزینه ها بازجست و بیاورد، و رشید بدرید. و بعد ازان خللها در مملکت پدید آمد و از هر جوانب اضطراب خاست. و رشید پشیمان گشت از آنچه کرد. امّا سود نداشت.

و یحیی بن خالد اندر سال صد و نود مرد، و او را هفتاد سال از عمر گذشته بود. و این خطّها به خطّ وی دیدند که گفته بود دران وقت:

تنام و لم تنم عنک المنایاتنبّه للمنیّه یا نؤوم

تروم الخلد فی دار المنایافکم قد تمّ قبلک ما تروم*

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 272 و حقّ اللّه إنّ الظّلم شوم*و ما زال المسیی هو الظّلوم*

إلی الدّیّان یوم الدّین نمضی و عند اللّه تجتمع الخصوم

ستعلم فی الحساب إذ إلتقیناغدا عند الحساب من الملوم* و بعد از یحیی فضل، پسرش، دران وقت مرد که هارون به ری رفت و فرمود تا او را بیاوردند به وزارت. و فضل ربیع را دشنام داد، و دشمنان ایشان را که آغالش کرده بودند. فضل را همی گفت:" زود بزید؟؟؟ فرست تا فضل یحیی را بیاورند، که تو اندر کارها حاجبی ندانی، و مرا غم اضطراب ولایت بیمار کرده است، تا مرا ازین دل مشغولیها کفایت کند." فضل ربیع گفت:" کس فرستادم، و ساعت به ساعت فراز رسد." و مالها بذل کرد، تا پیش از خلاص او

را در زندان زهر دادند. و بمرد در ماه رمضان سال صد و نود و دو؛ و عمرش چهل و شش سال بود. و چون هارون این خبر بشنید، گفت:" أللّه أکبر کار من نزدیک رسید و کار برمکیان سپری شد." و بعد از مدّتی پسر وی را نیز آن حال رسید.

و نیز از برمکیان کس به دولت نرسید، و نام نیکو ازیشان بازماند در عالم.

و برامکه را بسیار مرثیتها گفتند شعرا، و گفته اند که مرثیت ایشان نیز تفاخر دارد بر دیگر مراثی، زیرا که شاعران مرثیت تقرّب را گویند و طمع. و برامکه را نه کس ماند، و نه چیز، از سوز دل و جگر گفتند.

پس رشید بعد از برامکه به روم رفت به حرب فغفور*، ملک روم. و بر آخر صلح افتاد که هر سال سیصد هزار دینار بدهد، و مسلمانان را رنجه ندارد.

چون بازآمد رافع لیث به ماوراالنّهر بیرون آمد، و رشید هرثمه بن أعین را به حرب وی فرستاد، و رشید را به ضرورت به خراسان بایست رفت، و نالان بود در راه. و بعد از آل برمک هیچ دولتش استقامت نیافت و بسیار تأسّف خورد، و یاد همی کرد، همه راه، سخنهای یحیی دران وقت که علی بن عیسی آن مال عظیم آورده بود که گفت:" بدین مال خرابی خراسان است، و کارها بشورید. و دو چندین مال بجای بازفرستی، و آخر حاجت باشد امیر المؤمنین را رفتن به نفس خود."

و چون خبر فضل یحیی به رشید رسید تافته شد و از ری به طوس رفت.

شنبد اوّل جمادی الآخر کار او آخر شد، سال صد و نود و سه، به جایی

که آن را اسل* خوانند به دیه سناباد بر ظاهر طوس. و عمر او چهل و پنج سال بوده است و پنج ماه؛ و به روایتی چهل و هشت گویند. و پسرش، صالح، بر وی نماز کرد.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 273

اندر نسب و حلیت: ابو جعفر هارون بن محمّد بن عبد اللّه بن المنصور؛ و مادر: خیزران؛ و هارون مردی بود نیکوروی و جعدموی، سپیدگونه و درازبالا و فربه و سپیدی به محاسنش درافتاده بود؛ وزیر و کاتب او هجده سال یحیی بن خالد بود و پسرانش، فضل و جعفر- و هارون ایشان را وزیران کوچک گفتی- پس فضل الرّبیع بود تا آخر عهدش؛ نقش الخاتم: باللّه یثق هرون، و گویند: کن علی حذر یا هرون.*

مدّت خلافت امین چهار سال و پنج ماه و دو روز بود، و به دیگر روایت سه سال و بیست و پنج روز، و اندر تاریخ جریر پنج سال* گوید- و اللّه أعلم.

و مأمون اندر خراسان با پدر بود، و رشید ازین روی حلوان به مأمون داده بود و شام و آن حدود به مؤتمن داده بود، و محمّد الامین را بغداد، دارالملک، و دیگر ممالک. چون رشید بمرد، فضل ربیع با بهری خزینه سوی بغداد آمد، و محمّد الامین او را وزیر کرد. و مأمون به خراسان بود. و اندر خطبه نخست ذکر امین کردند، پس آن مأمون و مؤتمن. و چنین بماند. پس فضل ربیع آغالش کرد، و نام مأمون از خطبه بیفکند. و مأمون خواست که سپاه فرستد. و دوبان منجّم، که او را ملک کابل فرستاده بود به مأمون، وی را نشان

داد از مردی أعور که این کار تمام بکند. و فضل بن سهل، وزیر مأمون، آن نشانها را در طاهر بن الحسین بیافت؛ و فضل خود اندر علم نجوم یگانه بود. و آنست که او را در احکام نجوم ذو الرّیاستین خوانند به لقب. و بر درستهای زر جعفری نقش ذو الرّیاستین ضرب آن روزگار است به لقب او. پس این طاهر را با سپاه بفرستادند؛ و علی بن عیسی بن ماهان به همدان بود، طاهر او را غلبه کرد. و بعد از وی محمّد بن عبد الرّحمن* به در بغداد آمد. و هرثمه بن أعین با وی یکی گشت، و شهر را حصار سخت گرفتند، و حربهای عظیم افتاد. و بعد از حالها و قتل بسیار کار بر امین سخت شد، و خود را خلع کرد و خواست که به زینهار هرثمه بیرون آید. و اندر شب وعده ی بیرون آمدن بود، و هرثمه به کشتی اندر برفت تا امین بیرون آید، و طاهر بن الحسین خبر یافته بود. سپاه فرستاد اندر زورق، تا با ایشان حرب اندر گرفتند و زوبینها و مزراقها به زورق اندر همی زدند، که محمّد الامین آن جایگاه دربود، تا غرقه کردند. و امین جامه بینداخت و خود را در آب افکند و به شناه بیرون آمد. کسان طاهر وی را بگرفتند به یکی پیراهن. همچنان

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 274

برهنه به زندانش بازداشتند، و همی لرزید از سرما. پس یکی مرد از قضاه بغداد بازداشته بود، وی را بشناخت، و تاریک بود، بگریست. امین او را نشناخت، گفت:" تو کیستی؟" گفت:" فلان." محمّد گفت:" زینهار پشت من به

کنار گیر ساعتی، که سرما یافته ام." چون خبر به طاهر رسید، غلامی را بفرستاد، نام او قریش- و گویند حاجب بود- تا سر امین ببرید و پیش طاهر برد، و آن را به مأمون فرستاد. و دیگر روز به بغداد اندرآمد و غارت و خرابی کردند. و حالها بود.

و امین در ماه محرّم گذشت اندر سال صد و نود و هشت. و او را بیست و هفت سال و سه ماه عمر بود؛ و اندر بیست و پنج و بیست و هشتم هم روایت است.

اندر نسب و حلیت: ابو عبد اللّه- و ابو مثنّی* نیز گویند- محمّد بن هارون الرّشید؛ و مادرش: امّ جعفر امّه العزیز بنت جعفر بن ابی جعفر المنصور، دختر عمّ هارون بود، زبیده- آنکه راه بادیه آبادان کرد و چندان چاه های عظیم و برکه ها کرد و دیه ها که بیشترین بجایست و بعضی خراب- و امین مردی بود سپید و دراز و نیکوروی و فربه؛ وزیر و کتّاب: فضل بن الرّبیع، با جماعتی از کتّاب دیوان پدرش؛ نقش الخاتم: حسبی اللّه القادر*. و اللّه أعلم.

مدّت خلافت مأمون بیست و پنج سال و پنج ماه و دو روز بود، به دیگر روایت روزها بیست و پنج گوید، و اندر تاریخ جریر الطّبری پنج سال و پنج ماه راست.

پس مأمون جمله عراق طاهر بن الحسین را داد. و نصر بن شبث الخارجی* برخاسته بود به رقّه و آن حدود بگرفت. و مأمون از عراق بعضی به حسن بن سهل داد، برادر ذو الرّیاستین. و خروج ابو السّرایا بود درین وقت، و علویان و آن احوالها با ابن طباطبا. بعد ازین هرثمه بن أعین کشته

شد به فرمان مأمون از حیلت وزیر، فضل بن سهل، و برادرش، حسن. و اضطراب بود به بغداد با حسن بن سهل. و اندرین وقت مأمون به خراسان علی بن موسی الرّضا را ولیّ عهد کرد، بعد از خویش، و لباس و رایت سیاه که علامت عبّاسیان بود سبز گردانید. و بدین کار به همه اطرافها نامه فرستاد، تا بعد از مأمون علی بن موسی الرّضا را ذکر کنند اندر خطبه ها. و به بغداد آل عبّاس برین کار انکار کردند که خلافت ازیشان بیفکند و به علویان تحویل افتاد. پس ابراهیم بن المهدی، عمّ مأمون، را بیرون آوردند و بیعت

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 275

کردند. و روزگاری فضل بن سهل بر مأمون پوشیده بود، تا علی بن موسی الرّضا مأمون را بگفت ازین حال، و نصیحتها کرد از چند چیز، که بر وی همی پوشیده داشت اندر کار مملکت. مأمون گفت:" جزاک اللّه یا بن عمّی خیرا." و ازان پس عزم بغداد کرد. و کسی را فراز کرده بود از مجهولان، تا فضل بن سهل را بکشتند. و این فضل- چنانکه یاد کردیم- نجوم نیکو دانستی، گفت:" چنان پدیدست که خون من میان آب و آتش ریخته شود." و آن روز در گرماوه رفت و حجامت کرد، و خون بریخت. گفت:" میان آب و آتش است." و همان وقت این کسان جای خالی یافتند، در گرماوه رفتند و او را بکشتند و بگریختند. و مأمون جزع کرد بسیاری و چندین روز بایستاد، تا کشندگان را به دست آورد و بفرمود کشتن. و ایشان گفتند:" تو گفتی یا امیر المؤمنین." مأمون گفت:" این بتر که

بر من دروغ می بندند. فضل مرا دست راست بود، و کس دست راست نبرد." و این همه از جهت برادرش می کرد، حسن، که او امیر عراقین بود به واسط. و ازین پس علی بن موسی الرّضا به طوس نالان گشت اندکی. و مأمون به پرسیدنش رفت و بفرمود تا آب نار بیاوردند. و زهر دران کردند، و به دست خویش به وی بازداد تا بخورد. مأمون بیرون آمد. رضا جان تسلیم کرد، و او را هم در پهلوی هارون الرّشید دفن کردند- و آنجا مشهدست. پس به بغداد آمد با رایت و علامات سبز. و ابراهیم بن المهدی بگریخت. و پس آل عبّاس درخواستند، و بزرگان اهل بیت، که لباس و رایت سیاه بکند، بر سان پدران. و درین باب طاهر بن الحسین شفاعت کرد و گفت:" این لون مبارک است برین تخمه." مأمون قبول کرد و باز علامات و کسوت سیاه ساخت. و کارها جمله نظام گرفت.

و اندر کتاب المعارف چنان خوانده ام که مأمون بسیاری زیادت و عمارتها فرمود کردن و تکلّفها اندر مسجد رسول صلّی اللّه علیه به مدینه. و مؤذّنان آنجایگاه از فرزندان سعد القراط* باشند، مولی عمّار یاسر. و بر آنجایگاه فرمود نوشتن برین نسخت:

" أمر عبد اللّه بعمارت مسجد رسول اللّه صلّی اللّه علیه سنه إثنین و مائتین طلبا لثواب اللّه و طلب جزاء اللّه و طلب کرامه اللّه، فانّ اللّه عنده ثواب الدّنیا و الآخره، و کان اللّه سمیعا بصیرا. أمر عبد اللّه بتقوی اللّه و مراقبته و بصله الرّحم و العمل بکتاب اللّه و سنّه رسول اللّه صلّی اللّه علیه و سلّم و تعظیم ما صغّر الجبابره من

حقوق اللّه، و إحیاء ما أماتوا من العدل و تصغیر

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 276

ما عظّموا من العدوان و الجور، و أن یطاع من أطاع اللّه و یعصی من عصی اللّه، فانّه لا طاعه لمخلوق فی معصیّه اللّه و التّسویّه بینهم. فهمّ و وضع الأخماس فی مواضعها."

پس مأمون خراسان طاهر بن الحسین را داد و برفت. سبب آنکه طاهر مردی بود عظیم زیرک و داهی و فاضل، و همی دید به فطنت که چون وی را بدیدی خون برادرش در تن بجوشیدی و تغیّری ظاهر شدی. پس مالها بذل کرد و حیله ها ساخت تا دستوری یافت و از پیش چشم برفت. و جزیره و رقّه و آن حدود پسرش را بود، عبد اللّه بن طاهر. و او را عهدی نوشت، چون بخواست رفتن، اندر وعظ و کار سیاست سخت عظیم نیکو و پرفایده، و آن را برابر عهد اردشیر بابکان شمرند- و نسخت آن در تاریخ جریر است. و آن همه حالها تا سال دویست و پنج بود.

پس بابک خرّم دین به جانب آذربایگان برخاست، و کارش سخت عظیم بزرگ شد. و اصل ایشان از روزگار قباد بود، از مزدک بن بامدادان*، موبد موبدان قباد- چنانکه یاد کرده ایم. چون نوشروان ایشان را بکشت این مزدک را زنی بود، نام او خرّمه بنت فاده، به روستای ری افتاد و مردم را دعوت کرد به دین مزدک. و ازان پس خرّمه دین خواندندشان و مزدکی بجای رها کردند؛ و به عهد هارون الرّشید قوّت گرفتند. و درین وقت بابک بریشان مهتر شد، و جمعی بسیار بکشتند، و کارش روزگاری بماند دران.

پس طاهر بن الحسین به

خراسان مأمون را خلع کرد اندر خطبه، روز آدینه در سال دویست و هفت، و همان شب به فجأ بمرد. و ابراهیم بن المهدی را بیافتند با چادر و موزه. و همچنان پیش مأمون آوردندش بر سان زنان، و مأمون بران سان او را پیش خواست بر انجمن، تا بزرگان بران حال بدیدندش. و ابراهیم بن المهدی سخت فصیح بود و شاعر، و سخنان نیکو گفت به معذرت، چنانکه مأمون را به گریه آورد. و شعری که بدیهه دران فزع و ناامیدی گفته بود بخواند، مأمون او را عفو کرد و خلعت برافکند.

و اندرین وقت بود که مأمون دختر حسن بن سهل، بوران، را به زن کرد. و حسن سهل به وقت نکاح بستن چندانی تکلّف بکرده بود که هرگز کسی نکرد. و در جمله نثار را طبقهای زرین و سیمین پیش آوردند بسیاری، همه پرعنبر و مشک، معجون کرده، هر یک چند ناری، و آن جایگاه بریختند. و در میان آن کاغذی نهاده

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 277

بود، هر یکی را نام دیهی یا باغی یا سرایی یا مستغلی یا غلام یا کنیزک یا اسب و استر و شتر نوشته، و همچنین چندینی زر یا چندینی مثقال جوهر. و روز دیگر کسانی که یافته بودند به دیوان حسن بن سهل بردند. اگر املاک بودی قباله بستدندی، و اگر غلام و کنیزک و چهارپا و زر و جوهر و آنچه نوشته بود همی ستدند. و این قاعده همّتی عظیم بزرگوار بود. چون مأمون پیش بوران اندرآمد، امّ جعفر، زبیده، و حمدونه بنت الرّشید حاضر بودند. و زبیده بدنه یی به مروارید بافته به بوران

اندر پوشید، و مادر فضل و حسن، جدّه ی بوران، طبقی هزار دانه مروارید هر یکی چند خایه ی گنجشکی بیاورد که قیمت آن خدای تعالی دانست، و اندر پیش مأمون بریخت. و او بفرمود تا آن را جمع کردند و بشمردند، ده دانه همی دربایست، خادمی برداشته بود. مأمون گفت:" عوض آن بدهم." و بازستد و بفرمود تا در کنار بوران ریختند و گفتند:" کابین تست." و دو شمع آنجا نهاده بود سیاه، هر یکی به وزن چهل من، و برافروختند. مأمون گفت:" این چیست؟" گفتند:" عنبرست." بفرمود تا آن را برگرفتند. گفت:" إسرافست، و مغز را رنجه می دارد." پس مأمون بوران را گفت:" حاجت بخواه." بوران خاموش بود. جدّه اش گفت:

" پاسخ ده امیر المؤمنین را." گفت:" ابراهیم بن المهدی را گناه ببخش." گفت:

" بخشیدم." باز گفت:" امّ جعفر را دستوری ده تا به حجّ رود." گفتا:" رواست." چون بازپراکندند، مأمون خواست که دست بر او دراز کند. او را حالی ظاهر گشت، گفت:" یا أمیر المؤمنین، أَتی أَمْرُ اللَّهِ فَلا تَسْتَعْجِلُوهُ." «1»

و بعد ازین عبد اللّه* بن السری به مصر بیرون آمد، و کارها رفت، تا او را بگرفتند. و عبد اللّه بن طاهر بن الحسین را خراسان داد، و بعد ازان به جانب طرسوس رفت. و برادر را، اسحاق المعتصم بن الرّشید را، ولیّ عهد کرده بود، و با وی بود؛ بر لب آبی سراپرده زده بودند. مأمون و معتصم به هم نشسته و برف آورده بودند و آنجا نهاده. مأمون گفت:" رطب خوشه به باشد با این برف." و همان ساعت آواز لغام و جرس اشتران برآمد. و خرمایی باشد به بغداد که زودتر

رسد، و ازان چند سبد کوچک پیش مأمون اندر آوردند. خدای را شکر کرد بدان آرزو یافتن. و پس هم بدان منزل ازان روی طرسوس، جایی که آن را بدندون خوانند، بمرد، اندر ماه جمادی الآخر سال دویست و هشتده. و عمر او چهل و پنج سال بود و چهار ماه و

______________________________

(1)Sure 16 ,Teil von Vers 1 .

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 278

چهل و هشت روز گویند. و معتصم بر وی نماز کرد.

نسب و حلیت: ابو العبّاس عبد اللّه بن هارون بن محمّد بن المنصور؛ مادرش: مراجل- و مراچل* نیز گویند- البادغیسیّه الخراسانیّه؛ و مأمون مردی بود سپید لون به زردی، نیکوروی و درازریش و خالی داشت بر خدّ؛ وزیر و کتّاب او:

ابو العبّاس فضل ذی الرّیاستین بود، چون کشته شد ابو محمّد الحسن بن سهل- و سهل از بزرگ زادگان عجم بود، به عهد رشید مسلمان گشت- و از سبب علّتی که بیفتاد، او را معزول کرد و وزارت به ابو العبّاس احمد بن ابی خالد الاحول داد، مولی بنی عامر بن لوی از شام، و از بعد او ابو جعفر احمد بن یوسف الکاتب، و باز ابو عبّاده* ثابت بن یحیی، و ابو عبد اللّه محمّد بن یزداد، مولی مأمون، و درین وقت وزیر او بود که بمرد؛ و نگین خاتم مأمون أللّه ثقه عبد اللّه و به یؤمن بوده است- و اللّه أعلم.

مدّت خلافت معتصم هشت سال و هشت ماه و دو روز بوده است؛ و اندر تاریخ جریر دو روز گوید.

بعد ازان چون از طرسوس به جانب بغداد آمد، بابک خورّم دین همدان و نواحی آن همه بگرفته بود.

و معتصم اسحاق بن ابراهیم، امیر بغداد، را به حرب وی فرستاد. و به دیه شهرستانه با ایشان حرب کردند و هزیمت شدند- و کارزار ایشان و احوالها دراز است.

پس محمّد بن ابی القاسم الحسینی برخاست و دعوت کرد:" إلی الرّضا من آل محمّد"، تا وی را بگرفتند. و معتصم او را بازداشت و او از زندان بگریخت. و به بصره جماعتی زطیان خروج کردند- و ایشان زنگیان بودند و سیاه پوستان، و مهتری بود ایشان را نام او سماق*- و بسیاری تباهی کردند، تا بعد حالها از هم گسسته شدند و کشته بر دست عجیف بن عتبه* به فرمان معتصم. و بسیاری قتل رفت ازیشان در سال دویست و نوزده.

ازین پس به سامرّه بایر بنا نهاد و کوشکها، و شهر آباد فرمود کرد بعد از خرابی. پس بابک را کار از اندازه بگذشت، و معتصم افشین را به حرب بابک فرستاد. و افشین لقب پادشاهان اسروشنه است، و نام او خیذر بن کاوس بود، و اصل او از ماوراالنّهر. و افشین سوی ارمنیه آمد، و بابک در کوههای آن حدود

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 279

جایهای عظیم دشوار گزیده بود و قلعه ساخته. و بسیاری روزگار و حادثه ها رفت، تا آخر کار بابک گرفتار شد بر دست او، و حیلت کردن سهل بن سنباط بر قلعه ی خویش، و بابک را بعد از گریختن از قلعه آن جایگاه بداشتن و امید دادن. و این سهل از دهقانان بود. افشین کس فرستاد و بابک را به صید بیرون آورد، تا سپاه او را بگرفتند. و بعد مدّتها این فتح برآمد، و او را پیش معتصم

آوردند به سامرّه.

بفرمود تا دستش ببریدند و شکم بشکافتند. و پس سرش آوردند و تنش را به سامرّه بردار کردند، و سرش در بلاد اسلام بگردانیدند، که آفتی عظیم بود مسلمانی را. و چون افشین به حرب بابک بود، معتصم با مطوّعه به جانب روم رفتند به غزا. و اندر این سفر عبّاس، پسر مأمون، با جماعتی خواست که به معتصم برخیزد. و به سببی طرفه معتصم آگاهی یافت، بی آن که تفحّص همی کرد. پس عبّاس را با تابعانش پیش خود اندر بکشت و عمّوریّه بگشاد اندر سال دویست و بیست و سه.

و مازیار به جانب طبرستان خروج کرد، تا عبد اللّه بن طاهر او را بگرفت و به معتصم فرستاد. و او فرمود تا مازیار را به تازیانه می زدند، ازان سبب که گفتند افشین را با مازیار مکاتبت بود، در عصیان فرمودن. و عبد اللّه سه چهار نوشته یافته بود از افشین به مازیار. و به معتصم فرستاده بود، و افشین منکر گشت و گفت:" این حیلت عبد اللّه بن طاهر ساخته است." پس مازیار را همی زدند، تا راست بگوید، و اندران زخم بمرد و هیچ نگفت. پس معتصم ازین پس افشین را بفرمود کشتن، بعد از آنکه بر وی درست کردند که أقلف بود، ختنه ناکرده، و صنم پرستیدی؛ و گفتند بابک را غروری دادی.

و اندرین سال دویست و بیست و چهار ابراهیم بن المهدی بمرد. و باز مردی برخاست و برقعی به روی فروگذاشت، نام او ابو حرب البرقعی*. و معتصم بدو سپاه فرستاد، و پراکنده شدند. و نخستین کسی از بنی عبّاس که ترکان داشت معتصم بود، و ایشان را بزرگ کرد و

مهتر ایشان را برکشید، چون اشناس و اینانج و بوغا الکبیر. و همه غلامان او بودند و مستولی شدند.

بعد ازان چون سال دویست و بیست و هفت اندرآمد، معتصم روز پنج شنبد بمرد، هیجدهم ماه ربیع الاوّل. و عمر او چهل و پنج سال و هفت ماه و پانزده روز بود؛ و پسر خود را، واثق، ولیّ عهد کرد.

نسب و حلیت او: ابو اسحاق ابراهیم- و محمّد نیز گویند- بن هارون

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 280

الرّشید؛ و مادرش: امّ ولد نام او بارده* از مولّدات کوفه؛ و معتصم مردی بود سپید، مشرب لون، درازمحاسن؛ وزیر و کتّاب ابو العبّاس فضل بن مروان بود، پس ابو العبّاس احمد بن عمّار البصری و ابو جعفر محمّد بن عبد الملک الزّیات از کوهستان، و درین وقت وزیر او بود؛ و نقش نگین خاتم: سل اللّه یعطیک*.

مدّت خلافت واثق پنج سال و شش ماه و شش روز بود؛ و این شش روز در تاریخ جریر نگوید.

و جماعتی در عهد واثق برخاستند از بنی سلیم و بر حاجّ غلبه کردند. و واثق بوغا الکبیر را بفرستاد، تا بسیاری بکشت و بی قیاس اسیر آورد و مهتر ایشان بکشت. و به بغداد جماعتی از اصحاب حدیث برخاستند، و مهترشان احمد بن نصر بود. و پیش از وعده ی بیرون آمدنشان یکی اندر مستی بدرآمد و بانگ برداشت به علامت که کرده بودند، تا او را بگرفتند، و جمله ی اصحاب خویش را بنمود. و احمد بن نصر را اسحاق بن ابراهیم، امیر بغداد، بگرفت و به واثق فرستاد. و او را واثق به دست خویش بکشت به صمصام، شمشیر عمرو بن معدی

کرب، گفت:" مرا ازین فاضلتر هیچ کاری نیست." پس بفرمود تا او را بهم در پهلوی بابک خورّم دین بیاویختند.

و مأمون، به عهد خویش اندر، فرموده بود که قرآن را مخلوق گویند. و همه را بدین کار و سخن آورده بود، مگر امام احمد بن حنبل و چند کس اشخاص ایشان فرموده بود، که بمرد. و معتصم نیز هم برین بود و آسانتر کرد. و این ابو داود* واثق را به سر این سخن باز آورد، تا امام احمد را چندانی عذاب کردند و رنج به وی نمودند. و او از سخن و گفت خویش برنگشت و می گفت:" القرآن کلام اللّه غیر مخلوق." و بسیار علما و فقها را رنج نمودند. و عبّاس بن مشکویه الهمدانی مناظری نیکو بود و یگانه ی عصر خویش. واثق با وی مناظره کرد، و عبّاس اندر جواب و حجّت بر وی غالب شد. واثق او را عذابها فرمود، و در جمله چهار دندانش که بزرگترین بود، ضرس، برکندند و بازداشتند. و بماند تا روزگار متوکّل، و او را بیرون آورد از حبس.

پس واثق به علّت استسقا بمرد، اندر محفّه به سامرّه روز چهارشنبه بیست و چهارم ماه ذی الحجّه سال دویست و سی و دو. و عمرش سی و شش سال بود، و به

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 281

روایتی نه ماه و سیزده روز زیادت. و برادرش بر وی نماز کرد.

نسب و حلیت: ابو جعفر هارون بن المعتصم؛ مادرش امّ ولد بود، نام او قراطیس الرّومیّه؛ و واثق مردی بود سپید، لون او به زردی زدی، نیکو محاسن بود، معتدل بالا و فراخ چشم، و نقطه یی در

چشمش بود؛ وزیر و کاتب او: محمّد بن عبد الملک الزّیات؛ و نقش خاتم او: ألّواثق باللّه یؤمن*- و اللّه أعلم.

مدّت خلافت المتوکّل چهارده سال و نه ماه و نه روز بود؛ و در تاریخ جریر بیرون از سال دو ماه گوید.

وزیر، ابن الزّیات، را بکشت، به سبب آزاری که از وی داشت به عهد برادرش، واثق. و اینانج را بگرفت و بکشت. و پسران را ولیّ عهد کرد، نخست محمّد المنتصر باللّه را، پس ابو عبد اللّه المعتزّ باللّه، پس ابراهیم المؤیّد باللّه. و این کار اندر ماه ذو الحجّه بود سال دویست و سی و پنج.

پس سپاه فرستاد به زمین نوبه. و ایشان تقاعد کرده بودند در مال فرستادن که بر آنجا لازم بود، از دوری راه و تنگی علف. پس متوکّل چندان نفقه کرد و کشتیها علف فرستاد اندر دریا که ایشان را بسنده بود سه ماه. و آن حصار ایشان دران بیابان ستده شد و فتح برآمد. و آنجا کان زر بود.

و آنگاه بفرمود تا گور حسین بن علی رضی اللّه عنهما با زمین پست کردند، چنانکه هیچ اثرش نماند. و مردمان این کار را بر وی عیب کردند و غمناک شدند ازین کار ناپسندیده. و آنجا مجاوران بسیار نشستندی، و جمله هامون گشت، تا از بعد متوکّل آن را عمارت بجای آوردند. و پس بفرمود تا اهل ذمّت را غیار برنهند و عسلی دارند جهود و ترسا، و صورت شیطان بر در سرای نقش کنند و بر اسب ننشینند، مگر بر خر و استر. و بر مثال پنجه رقعه ها بر پس وپیش زنند، زرد و عسلی، و بسیاری ازین جنس علامتها کرد.

و ازین سبب بسیاری مسلمان شدند دران وقت، چون ابو نوح عیسی بن ابراهیم و قدامه بن بو هشیم. و این فرمان از متوکّل روز شنبد بیرون آمد در ماه ربیع الاوّل هم ازین سال.

بعد ازان ترکان بر متوکّل برآشفتند و قصد کردند به کشتن او، و متوکّل مزاح پیشه بود، و مسخره یی بود که او را متوکّل پیوسته عذاب داشتی، و مار بیاوردندی و دندان بکندندی و بر وی رها کردندی؛ و کژدم بیاوردندی، تا او را

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 282

عذاب دادندی؛ و چون او را بزدی تریاک دادی تا بخوردی؛ و شیر را بیاوردندی، تا او را عذاب دادی. و متوکّل ازان خندیدی، و او فریاد داشتی. پس آن شب به سامرّه غلامان شمشیر کشیده از راه آب درآمدند، از پس تخت متوکّل. و آن مردک مسخره، چون فروغ شمشیر دید، پنداشت که مگر بر عادت او را عذاب می دهند، گفتا:" این همه نه بس که به تیغ نیز مرا برنجانید؟" و متوکّل همی خندید، پنداشت که مزاح می کند، تا غلامان اندرآمدند و شمشیر بدو اندر بستند. و فتح بن خاقان وزیر آنجا بود، خود را بر وی افکند، و هر دو کشته شدند شب چهارشنبه رابع شوّال سال دویست و چهل و هفت. و باغر وصیف* با ایشان بود، و گویند منتصر، پسرش، واقف بود و با ایشان موافق بود. و این حادثه به جعفری بود، هم به سامرّه. و عمرش سی و نه سال و نه ماه و نه روز بود؛ و به روایتی چهل سال و شش ماه.

نسب و حلیت: ابو الفضل جعفر بن المعتصم؛ و مادرش: امّ

ولد نام او شجاع خوارزمیّه؛ و مردی بود أسمر و نیکوچشم و نحیف تن، بسیار محاسن، حفیف عارض؛ وزیر و کتّاب: ابو جعفر محمّد بن الفضل، و عزل کردش، پس ابو الحسن عبد اللّه* بن یحیی بن خاقان، این فتح که کشته شد، درین وقت وزیر بود؛ نقش الخاتم: ألمتوکّل علی اللّه، و نیز گویند اللّه معه جعفر و علیه یتوکّل.*

مدّت خلافت منتصر شش ماه و دو روز بود.

به جستن کار وصیف را به ثغر فرستاد. پس به فرمان ایشان که پدرش را کشتند بفرمود تا برادرانش خود را خلع کردند. و یعقوب بن اللیث درین وقت به سیستان بیرون آمد و آن نواحی بگرفت.

و منتصر روز سه شنبه بمرد چهارم ربیع الاوّل سال دویست و چهل و هشت. و عمر او بیست و چهار سال بود، و در بیست و پنج هم روایت است.

نسب و حلیت: ابو جعفر محمّد بن المتوکّل؛ و مادرش امّ ولد بود نام او حبشیّه الرّومیّه، و گویند ملسیه*؛ و منتصر مردی بود اسمر و فراخ چشم و مربّع؛ وزیر و کتّاب احمد بن الخصیب بن الجرّاح بود از جرجرایا؛ و نقش خاتم: محمّد باللّه ینتصر.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 283

مدّت خلافت مستعین سه سال و نه ماه و یک روز بود؛ به دیگر روایت دو سال و نه ماه گوید، و در تاریخ جریر چهار سال.

چون متمکّن گشت، یحیی الحسینی بر وی خروج کرد و کشته شد. پس داعی الحسن بن زید العلوی به طبرستان بیرون آمد، و کارش قوی شد؛ و بماندند او و برادرش مدّتها. و فتنه ی ترکان برخاست به سامرّه، و مستعین به بغداد آمد.

پس ترکان معتزّ را از حبس بیرون آوردند، و کارها رفت میان معتزّ و مستعین. و وقعتها بود به انبار و بغداد، تا مستعین خود را خلع کرد در ماه محرّم. و ازان پس معتزّ مستعین را بفرمود کشتن به قاطول در شوّال سال دویست و پنجاه و دو؛ و پنجاه و هفت ساله بود.

نسب و حلیت: ابو العبّاس احمد بن محمّد بن المعتصم؛ و مادرش امّ ولد بود، نام مخارق؛ و مستعین مردی بود نیکوروی و سفید، امّا بر رویش نشان آبله بود؛ وزیر و کتّاب ابو العبّاس احمد بن الخصیب بود، و ابو صالح محمّد بن یزداد؛ و نقش خاتم: أحمد بن محمّد، و گویند: رافه اللّه بأحمد*- و اللّه أعلم.

مدّت خلافت معتزّ سه سال و شش ماه و بیست و پنج روز بود؛ به دیگر روایت روز بیست و هفت گوید، و در تاریخ جریر چهار سال و چهار ماه.

برادرش، مؤیّد، را خلع فرمود کردن، و به شب اندر او را به برف اندر بست تا بمرد. و ترکان وصیف را بکشتند، و کوهستان موسی بن بوغا را داد، و مفلح خاقانی را به حرب عبد العزیز بن أبی دلف العجلی فرستاد. و بعد ازان حربها ظفر یافت و خانه ی ابی دلف به کرج خراب کرد و مال بستد.

پس کوکبی علوی بیرون آمد به ناحیت قزوین، و موسی بن بوغا با وی حرب کرد و بفرمود تا بدان زمین حربگاه بسیار نفط سپید با اخلاط آمیخته و پخته بریختند. و چون کوکبی بیامد با دیلمان، بفرمود تا آتش اندر زمین زدند، و جمله برافروخت، و دیلمان بسوختند و بسیار از سپاه کوکبی؛

گفتند که آتش از زمین بر آمد. و بعد ازان بوغای شراب دار به معتزّ برخاست، تا معتزّ او را بفرمود کشتن بر دست ولید که به خانه ی او پنهان نشسته بود. و از پس سپاه خویش بخواست رفتن به بغداد. پس مردی خارجی برخاست، نام او علی بن محمّد البرقعی*، و دعوی کرد که از فرزندان حسین علی است. و او از تبار عبد القیس بود، آنست که او را

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 284

صاحب الزّنج خوانند. و فتنه ی او بماند تا بعد ازین ایّام در سال دویست و هفتاد کشته شد. پس معتزّ را ترکان از سریر پای بگرفتند و همی کشیدند بر زمین تا به میان سرای و برهنه اندر آفتاب بداشتند، تا خود را خلع کرد. و پس به زندانش بازداشتند تا از گرسنگی بمرد. و به روایتی گویند او را در گرماوه کردند، تا بمرد به سامرّه اندر ماه رمضان سال دویست و پنجاه و پنج، و پنجاه و شش هم روایت است. و عمر او بیست و دو سال و شش ماه گویند، و اندر تاریخ جریر بیست و چهار سال.

نسب و حلیت: ابو عبد اللّه محمّد- و الزّبیر هم گویند- بن المتوکّل؛ و مادرش امّ ولد بود نام او قبیحه الرّومیه؛ و معتزّ مردی بود فربه و سپیدلون و گرد روی؛ وزیر و کتّاب او: ابو الفضل جعفر بن محمود الإسکافی بود، و ابو موسی عیسی بن فرّخانشاه پنج ماه وزیر بود، عزل کردش، پس ابو جعفر محمّد* بن اسراییل الانباری را وزارت داد، درین وقت او بوده است؛ نقش خاتم: ألمعتزّ باللّه، و به روایتی دیگر

گویند ألزّبیر بن جعفر* بود- و اللّه أعلم.

مدّت خلافت مهتدی یازده ماه و بیست روز بود؛ و به دیگر روایت روزها چهار گوید.

چون به خلافت بنشست، گفت:" شرم ندارید یا بنی العبّاس که اندر شما خلیفتی نباشد چون عمر بن عبد العزیز در بنی امیّه؟" و بفرمود تا همه ی مطربان و مسخرگان و هزّالان و سگان شکاری و پوزنه و ازین جنسها، که تماشای ملوک باشد، از سرای خلافت بیرون کردند. و به ختم قرآن و نماز و سخن شریعت مشغول گشت. و اندر قصّه ی مردم بنگرید و داد و سیرت نیک پیش گرفت؛ و فرمود تا سپاه به ثغرها رود، و ساز فرمود کردن اصحاب ثغور را، و عمارت حرمین مکّه و مدینه بفرمود.

پس دیگر باره ترکان به وی برخاستند، و مهتدی بایباک را و موسی بن بوغا را به حرب شاری فرستاد. و موسی نافرمانی کرد و سوی خراسان رفت، و بایباک باز گردید از راه، و با مهتدی حرب کرد، و بعد از خلع بکشتندش. و در تاریخ جریر چنان است که اندر حرب مجروح گشت، و بگرفتندش و بر پشت اسپ استوربانی نشاندندش. و این ستوربان خایه ی او بیفشرد تا بمرد. و این حال روز سه شنبه بود سیّم ماه رجب سال دویست و پنجاه و هفت. عمر او سی و هشت سال و یازده ماه و دو روز گوید، و در تاریخ جریر بیست و هشت، راست، گوید. و جعفر بن عبد الواحد

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 285

بر وی نماز کرد.

نسب و حلیت: ابو جعفر محمّد بن هارون الواثق؛ و مادرش: امّ ولد رومیّه نام او قرب؛ و

مهتدی مردی بود گندم گون، نیکوچشم و نیکومحاسن؛ وزیر و کتّاب: عبد اللّه بن محمّد بن یزداد*، و یکچندی ابو ایّوب سلیمان بن وهب بن سعید از روستای واسط؛ و نقش خاتمش: أمیر المؤمنین*.

مدّت خلافت معتمد بیست و سه سال بود، و به دیگر روایت دو ماه و سه روز زیادت گوید، و در تاریخ جریر بیست و سه، راست.

و چون بنشست، موسی بن بوغا را بازخواند و گرامی کرد، و پسرش، جعفر، را بیعت بست و لقب داد ألمفوّض إلی اللّه، و زمین مغرب به نام وی کرد و به موسی بن بوغا سپردش. و بعد ازان پسر برادر را ولیّ عهد کرد، ابو احمد الموفّق، و بلاد مشرق سراسر بدو داد. و بعد از موفّق او را ألنّاصر لدین اللّه لقب بود. و بعد ازین کارها حربها بود با یعقوب بن اللّیث تا معتمد به تن خویش برفت و او را هزیمت*. و پس یعقوب به اهواز بمرد در سال دویست و شصت و شش. و برادرش، عمرو بن اللّیث، به طاعت معتمد کس فرستاد؛ و ایشان به اصل روگر بودند. پس معتمد اندر خطبه او را لعنت کرد و حاجّ خراسان و ماوراالنّهر را فرمود تا طاعت عمرو بن اللّیث، ندارند. و احمد الموفّق به اصفهان بود، و علّت نقرس برو پیدا گشت سخت، چنانکه هیچ نتوانست جنبید. پس تختی بساختند و بر بالای آن قبّه یی کردند از چوب، چنانکه او را به چهل مرد برداشتندی، از هر گوشه یی ده مرد. و ابو احمد اندر آنجا بخفت، و او را از اصفهان به نوبت به بغداد آوردند. و گاه گاه موفّق از درد بگریستی و

گفتی:" کاشکی من ازین حمّالان یکی بودمی، که این پادشاهی و عظمت مرا هیچ سودی نمی کند." چون به بغداد رسید بعد از مدّتی نزدیک فرمان یافت، و بندگان او پسرش را بیعت کردند. و معتمد او را ولیّ عهد کرد و معتضد لقب دادش.

و در ایّام معتمد قحط خاست، سخت عظیم. و هروقت که معتمد مست گشتی، گفتی:" أنا الغلاء، أنا البلاء، أنا الجوع، أنا القحط، أنا الضّرّاء، أنا الفقر." پس شبی هم دران مستی بمرد؛ و گویند بسیار خورده بود. به فجأ بمرد، اندر ماه رجب سال دویست و هفتاد و نه؛ و عمر او پنجاه سال و پنج ماه و هجده روز. و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 286

برادرش، موفّق، به شش ماه پیشتر بمرد؛ و او را چهل و نه سال و شش ماه بود.

نسب و حلیت او: ابو العبّاس احمد بن جعفر المتوکّل؛ و مادرش: امّ ولد، او* فتیان؛ و معتمد مردی بود معتدل قامت و اسمر لون و نیکومحاسن؛ وزیر و کتّاب: اوّل ابو المحسن عبد اللّه* بن یحیی بن خاقان، و ابو محمّد الحسن بن مخلد الجرّاح، و ابو ایّوب سلیمان بن وهب، و پس ابو الصّقرا اسمعیل بن بلال*، و ابو بکر احمد بن صالح بن شیرزاد از اهل فطربل، و ابو اسحاق ابراهیم بن المدبّر، و ابو العلا صاعد بن مخلّد ذو الوزارتین، و ابو القاسم عبد اللّه* بن سلیمان بن وهب، و اندرین عهد که بمرد او وزیر بود؛ نقش الخاتم: ألتّقوی عن الموت*.

مدّت خلافت معتضد ده سال و هشت ماه و سه روز بود، و به دیگر روایت نه سال و نه ماه و

دو روز بود، و در تاریخ جریر، راست، ده سال گوید.

چون به خلافت بنشست، عهد خراسان به عمرو بن اللّیث فرستاد. و مردی سبابه* نام برخاست و دعوت همی کرد به علویان. معتضد او را بازداشت و پرسید تا کرا دعوت همی کند. نگفت. معتضد بفرمود تا قاروره به وی اندر زدند و بعد ازان بیاویختند، ازان پس که سرش برگرفتند. و عبد العزیز بن دلف العجلی* را بفرمود تا به حرب رافع بن هرثمه رود. برفت و او را از ری بیرون کرد. و جماعتی از بنی شیبان به موصل برخاستند. معتضد به تن خود برفت و ایشان را بسیار بکشت، و پراکنده شدند. و عبد العزیز بن دلف بمرد اندر سال دویست و هشتاد و شش. و معتضد همدان و نواحی آن به راشد داد، غلامش. و راشد به شهر دینور آمد و آنجا بمرد. پس معتضد به دینور رفت، که آنجا کردان غلبه کرده بودند. و جمع کردان از هم بگسست و خواست که به شهر ری رود. پس پسرش، علی، را با سپاه بفرستاد و این حدود به وی داد و خود به بغداد بازگشت. و مردی از مهتران عرب، نام او حمدان، قلعه یی داشت سخت عظیم استوار. معتضد به تن خویش آنجا رفت. حمدان بگریخت و پسرش را فرمود تا در حصار استوار کند که آن را ممکن نبود استدن. چون معتضد بیامد و حصار را عظیم محکم دید، درماند و ناامید گشت. پس روزی تنها به در حصار آمده بود، پس حمدان را آواز داد و گفت:" یا فلان." گفت:" لبّیک یا أمیر المؤمنین." معتضد گفت:" در قلعه بگشای." گفت:" سمعا

و طاعه." فرود آمد و در حصار بگشاد. معتضد را عظیم خوش آمد آن طاعت داری. و بنواختش و مال و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 287

چیزی برداشت و فرمودش تا پدر را بازخواند و عفو کردشان و بازگشت.

پس نوروز بنهاد که آن را در تقاویم نیروز معتضد نویسند، تا عادت نوروز و افتتاح خراج آن روز کنند. و نوروز قدیم منسوخ کرد و کبیسه فرمود کردن در ایّام خویش، که بسیاری تفاوت افتاده بود اندر حساب مال. و هنوز آن کبیسه مستعمل دارند.

و معتضد عظیم مشفق بودی بر فرزندان امیر المؤمنین علی علیه السّلام، و هرگز کس را ازیشان نکشت. و کار داعی محمّد بن زید به طبرستان بزرگ شده، از سالها باز. و در هر سال مال و نعمت بسیار به بغداد فرستادی پنهان پیش* نام او محمّد بن وردان* تا بر علویان قسمت کردی. پس صاحب خبران این حال به بدر، غلام معتضد، برداشتند. کس فرستاد، تا آن مرد را با مال و نعمت بیاوردند، و سی هزار دینار بود که دران وقت رسیده بود. بدر معتضد را آگاه کرد، فرمود که:" به جایگاه باز ده، تا چنانکه فرموده است بر علویان قسمت کند." و گفت:" من امیر المؤمنین علی علیه السّلام را به خواب دیدم که مرا به فرزندان وصیّت کرد به نیکو داشت، و بگویید تا بعد ازین کار آشکارا، چنانکه خواهد، مال و نعمت به علویان می رساند." و مردمان این کار را از معتضد نیک پسندیده داشتند. پس بکر و عمر، پسران عبد العزیز بن دلف، برخاستند با سپاه. و معتضد بدر الکبیر را با ایشان بفرستاد، و

عمر به زینهار پیش بدرآمد. و بکر به طبرستان بگریخت پیش محمّد بن زید الدّاعی، و آنجا خواست که سپاه او را به تخلیط آرد، تا اندر فقّاع زهر دادندش، و بمرد.

پس درین میانه وقعتها بود به خراسان، تا امیر ابو ابراهیم اسمعیل بن احمد السّامانی عمرو بن اللّیث را بگرفت و پیش معتضد فرستاد در سال دویست و هشتاد و هفت. و منشور خراسان و طبرستان و جرجان معتضد به اسمعیل فرستاد با خلعت.

و ابتدای دولت سامانیان ازین وقت بود.

و قرامطه به بحرین جمع آمدند و بر حاجّ غلبه کردند. و معتضد عبّاس را به بحرین فرستاده بود با سپاه بسیار، و حرب کردند، و بسیاری بکشت. و مهتر قرامطه را که نام او ابن القوس* بود بگرفت، و معتضد او را پاره پاره فرمود کردن، و پس بیاویختش. و شوکت و عظمت ایشان بگسست. پس ازان وصیف خادم ابو ساج دیوداد بن دیودست برخاست به ملیطه* و ثغر روم. و معتضد چند بار سپاه

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 288

فرستاد، و شکسته شدند و بازآمدند، تا حاجت افتاد به تن خود رفتن و او را شکستن. و ابو ساج* بگریخت در بلاد روم و گرفتار شد و به بغداد بفرمودش کشتن و آویختن. و درین وقت معتضد از بیماری دراز بمرد به بغداد، سال دویست و هشتاد و نه؛ و پسرش، ابو محمّد، به رقّه بود. پس وزیر قاسم بن ابی عبد اللّه* بفرمود طبیب را تا مغز او از قفا بشکافتند و پر کردند از صبر و زنگار، تا بوی نگیرد و گونه نگرداند، و آلات شکمش بیرون کردند و از

بوی خوش بیاکندند و جامه پوشیدند. و غلامی بر تخت شد و او را به بر بازگرفت. پشت به مسند بازداده و قصب بر روی فروگذاشته، اندکی صورت پیدا بود، تا بزرگان اندرآمدندی و سلام کردندی، وزیر جواب دادی. پس گفت:" امیر المؤمنین رنجورست، تخفیف جویید." و مردم بازمی گشتند و چندین بار چنین می کرد. و این کار پوشیده بماند تا پسرش، مکتفی، از رقّه بازآمد و بیعت تازه کردند. پس مرگ او ظاهر شد، و مکتفی این حال از وزیر پسندیده داشت. و معتضد را عمر چهل و چهار سال بود و پنج ماه و دوازده روز.

اندر نسب و حلیت: ابو العبّاس احمد بن ابی احمد طلحه بن الموفّق بن المتوکّل؛ و مادرش امّ ولد بود نامش ضرار الرّومیه؛ و معتضد مردی بود دراز قامت و نحیف و اسمر؛ وزیر و کتّاب او: ابو القاسم عبید اللّه بن سلیمان بن وهب، و پسرش ابو الحسین؛ نقش الخاتم: إبن طلحه* بود.

مدّت خلافت مکتفی شش سال و شش ماه و بیست روز بود.

چون به خلافت بنشست، از حال عمرو بن اللّیث بازپرسید. گفتند:" زنده است در حبس." خورّم گشت، که عمرو بن اللّیث بجای مکتفی بسیار خدمت کرده بود دران عهد، که پدرش به جانب ری فرستاده بود. چون این سخن به وزیر رسید، همان ساعت بفرمود تا عمرو لیث را بکشتند. و به دیگر روایت چنانست که معتضد چون بخواست مردن سخن نمی توانست گفتن، دستی بر چشم همی نهاد و اشارت همی کرد، یعنی عمرو بن اللّیث را بکشید- و او را دران ساعت یک چشم بود. و ایشان درنیافتند که او بدان اشارت چه می گوید. و عمرو

بن اللّیث به حجره یی باز داشته بود و در سخت بکرده به سرای خالی. پس از مردن معتضد و اضطراب، کس بدو نپرداخت. بعد از هفته یی که یادشان آمد، بتاختند، او را مرده یافتند از

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 289

گرسنگی و به وقت امارت خراسان ششصد شتر زیر مطبخ او رفتندی. پس مکتفی بدر الکبیر را بکشت، بعد از آنکه از ری* بیامد بدان عظمت به فرمان وزیر، و به مشهد قاضی و معدّلان وزیر رفته بود به راه، و با وی عهدها کرده و سوگند خورده.

پس بکشتندش- و سخت عظیم زشت آمد این حال.

پس مردی برخاست نام او زکرویه بن مهرویه القرمطی، و کارش سخت بزرگ شد و دراز بماند روزگارش- و آفتی عظیم بود مسلمانی را.

و محمّد بن جریر الطّبری ذکر خلفا و غیره تا این غایت کرده است، و در ایّام مکتفی از دنیا برفت. و مخلص کار زکرویه نیاورده است، که بدان نرسید. و از او بسیاری تباهی بود در اسلام و مکّه و حاجّ. آنچه به ما رسیده است از اخبار موصول کردیم بدان.

پس مکتفی اندر ذی القعده بمرد به بغداد، سال دویست و نود و پنج. و سی و شش سال عمرش بود.

اندر نسب و حلیت: ابو محمّد علی بن المعتضد؛ و مادرش: امّ ولد نام او سرمشک البربریّه*؛ و مکتفی مردی بود سپیدلون و ضخم و بزرگ چشم؛ وزیر و کتّاب: ابو القاسم بن عبید اللّه* و العبّاس بن الحسین*؛ و نقش خاتم علیّ بن أحمد* بود.

مدّت خلافت مقتدر بیست و یک سال و دو ماه.

اندر ذو القعده بیعت کردندش، و روزگار همی گذشت. و چندین جایگاه

متغلّبان برخاستند، و سپاه فرستاد به دفع ایشان. و حمزه الاصفهانی یاد کند، و ما بیان آن بکنیم که ابتدای آشفتگی دولت بنی العبّاس اندر سال سیصد و هشت بود.

پس از هر نواحی اضطراب خاست و شکوه ایشان کم شد. و روز آدینه بیست و چهارم ذی القعده عوام برآشفتند، ازان سبب که حامد بن العبّاس خود جمله ی غلّه ها بر خود گرفته بود و نرخ گران کرده، و بعضی از خواص و عوام طعام نمی یافتند. و این روز منبر جامع از جانب شرقی و غربی بشکستند و آتش در بازار باب الطّاق نهادند. و بامداد روز یکشنبه لشکر با عوام حرب کردند. و چون بازپراکندند بسیاری از هر دو گروه کشته بودند. و قرمطیان به بصره اندر شدند و سبک مفلح* را که امیر بود بکشتند و با بسیاری مال و نعمت به بحرین بازشدند. و بر عمّال پادشاه بسی

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 290

خواری رفت به طلب مال از جهت ابن الفرات، وزیرش، و پسر او محسن، و قتل و مصادره از حدّ ببردند. و حامد بن العبّاس به دو بار هزارهزار و هفتصد هزار دینار موافقت بستد.

سال سیصد و دوازده قرمطیان در بادیه به رمل الهبیره* بر حاجّ افتادند و مال و نعمت و زنان مسلمانان به غارت ببردند و قتلی فراوان بکردند. و این مصیبتی عظیم بود در بلاد اسلام.

پس سال سیصد و چهارده باز قرامطه بر حاجّ بیرون آمدند و همه ی حاجّ اندر بادیه پراکنده شدند و این سال حجّ نکردند. و در ماه ذی القعده اصحاب زکرویه بن مهرویه به کوفه اندرآمدند و خلقی را بکشتند و مال

و نعمت بسیار ببردند.

و اندر سال سیصد و پانزده سواران شغب بر مقتدر بیرون آمدند و به باب الخاصّه رفتند، تا به مصاف رسیدند، گرد سرای، و باز به مصلّی شدند. روز دیگر در باب الطّاق رصافه* مقتدر را دشنام دادند و سوگند خوردند که حجّ و نماز ایشان باطل است، که وی کار حجّاج معطّل کرد و ثغرها بگذاشت. و دیگر روز قصر ثریّا بسوختند و مال برگرفتند، و قبّه و کوشک اترجه و الکواکب* خراب کردند، و هرچه آن جایگه دربود از فرش و آلات و وحوش و مرغان گوناگون همه ببردند و باز به جمله* آمدند و درها بسوختند، و به کوشک حسنی رفتند، نشستگاه مقتدر، و فغان همی کردند تا شب. و دیگر روز به کوشک بدیع شدند، و مقتدر بلیق را پیش ایشان فرستاد و عطاها پذیرفت، تا ساکن شدند. و درین سال رومیان شمشاط غارت کردند و مردم را در قبله ی جامع کشتند و دیوار ملطیه خراب کردند. و در ماه شوّال قرمطیان در کوفه شدند، بعد از آنکه مردم را زنهار دادند، و مال پادشاه و نفقه و ذخیره ی حاجّ برداشتند و از آنجا بر ابن ابی السّاج افتادند، و بسیار کشته شدند. و ازین حادثه مردم برآشفتند. و این ابی السّاج گرفتار شد، و لشکرش بسیار در آب غرقه شدند. و مردم مقتدر را سخنهای زشت گفتند که:" همی ندانی تدبیر مملکت؟ بگذار، تا کسی دیگر این کار بکند که داند." و همه مردمان به جانب شرقی بازآمدند؛ و نازوک، صاحب شرطه، را بفرمود و اصحاب القصب را، تا از باب الانبار به بغداد اندر آیند از بیم قرامطه.

و لشکر ابن ابی السّاج ولایت خراب کردند و از تهیب قرمطیان با مردم انبار به بغداد آمدند، و قرامطه در انبار شدند. و در بغداد احتیاطها کردند، و نازوک دروازه ها ببست. و مونس با سپاه به در شهر

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 291

بایستاد به تلّ عقرقوب، و پول بشکست. و بلیق با جماعت خویش و هزیمتیان ابن ابی السّاج به حرب قرامطه رفتند و هزیمت بازگشتند سوی مونس. و او خندق همی کند، و قرمطیان همه نواحی غارت کردند. و به راه سامرّه کاروانی ببردند به مبلغ دویست هزار دینار و روز عید سامرّه فراز گرفتند.

سال سیصد و شانزده مردم نصر بن هبیره* به بغداد آمدند و فریاد کردند اندر بازار. و غوغای شهر برخاستند و عامه با ایشان، و آن مستغل که برابر مجلس مقتدر بود بسوختند و قبّه، و سوی دیوان شدند؛ و همه کیسه های دفتر علم، که خاندان خلفا را بود از عهد سفّاح، همه بسوختند و فریاد می کردند و می گریستند.

و از سرای خلافت با ایشان متّفق شدند از سستی کار، و پیلان را به در سرای آوردند لاغر شده از گرسنگی. و غریو و گریه از مردم برخاست، و همی گفتند:" وا محمّداه."

در سال سیصد و هفده در محرّم جمله ی قایدان و ابو الهیجا و نازوک پیش مونس آمدند و پیغام دادند به مقتدر که زنان سرای را که همی فرمان دهند سوی سرای ابن طاهر فرستد. و مقتدر این را اجابت نکرد. پس به مونس به مصلّی رفتند، و مقتدر رقعه یی نبشت به خطّ خویش و بپذیرفت که مراد ایشان حاصل کند. و رسالت نیکو فرستاد، و

باز ساکن شدند. و دیگر باره به سر همان زشتی بازشدند، و چهاردهم محرّم روز آدینه در سرای خلافت شدند و مقتدر را با خاله و مادرش بگرفتند و به سرای مونس آوردند. و بر وی به خلع گواه گرفتند و محمّد بن المعتضد را حاضر کردند و قاهر لقب دادند- و بعضی گویند پسر معتزّ بود، عبد اللّه*- و بسیاری خانه های مردم اندرین وقت غارت کردند. روز یک شنبد باز فتنه ها برخاست و مناظره ها رفت میان نازوک و ایشان. و ابو الهیجا را سرای غارت کردند و او را بکشتند و زندانیان را بیرون آوردند. و مقتدر به سرای خلافت بازآمد و هرچه داشت، آلت زرین و سیمین و عطر و جواهر، همه بفروخت به قایدان و بازرگانان و جمله به لشکر داد. و آخر آن شغب، شب چهارشنبه در هوا مانند آتشی عظیم بادید آمد. بامداد حرب افتاد میان سپاه و دیگران و قتلی بسیار برفت. و رجّاله برخاستند و در ماه ذی الحجّه به سرای وزیر ابن مقله رفتند، تا او را بکشند. سلامه، برادر نجح، او را حمایت کرد. و بیست و سوّم این ماه قرمطی در مکّه رفت و بسیاری از مسلمانان بکشت، و چاه زمزم از کشته پر کرد، تا بگندید. و سه هزار کشته

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 292

پیرامن کعبه افکنده بود. چون قرامطه برفتند، ایشان را همانجا بنکندند و پانزده روز به مکّه بایستادند و به وقت رفتن هفتصد زن دوشیزه را با خود ببردند. و حجر الأسود از رکن خانه برکندند و به بحرین ببردند. و دوازده سال آنجا بماند، تا بعد ازان به

مالی بازخریدند. و اندر ذو الحجّه ی سال سیصد و بیست و نه حجر الأسود بجای باز آوردند و در رکن خانه نهادند. و آفتی عظیم شد قرامطه را بر مسلمانی.

اندر سال سیصد و هجده نصریان اندر بغداد شغب کردند، و دیگران با ایشان جمع شدند و آتش در سرای وزیر نهادند و غارت کردند. و کارزار افتاد میان سپاه و رجّاله و عامه و سواران، تا بسیاری رجّاله کشته شدند. و به سرای پادشاه جمع آمدند، و باز حرب بپیوست. و سواران و پیاده به باب عمّار آتش اندر زدند و سرای دیرانی خراب کردند، و اندر دجله بسیار کشتگان بر سر آب بایستادند. و دران مدّت صیّادان دست از ماهی گرفتن بازداشته بودند و در دکّانها نگشادند، مگر آفتاب بلند برآمده، از دست رجّاله. و اندر ذو الحجّه غوغا به دیوان رفتند و دوات از پیش وزیر برگرفتند، و سر و پای برهنه وزیر بجست و خود را در طیار افکند و در میانه ی دجله بایستاد. و بر آسمان سرخیی پیدا گشت و ریگ سرخ بسیار بر بامهای بغداد افتاد، چنانکه به رمل الهبیره* باشد.

و در سال سیصد و نوزده همچنین شورش و غارت و سوختن خانه های مردم و دار خلافت، و آتش اندر بازار زدند و سرای عمّار بسوختند و به باب الشّام و شارعهای آهنگران آتش درزدند. و در ماه شعبان خبر رسید که دیلمان لشکر ابن الخال را هزیمت کردند و تا حلوان از پس ایشان بیامدند و غلّه های ناحیت عرب غارت کردند. و خبر آمد که قرامطه باز به کوفه آمدند، و مردمان نصر بن هبیره* به بغداد آمدند و

در مسجدها شدند. و در بازارها بسته بود، و نان نایافت گشت.

غوغا برخاست، و مستخرجان را بزدند و زندانیان را بیرون آوردند و رجّاله روی به گل سیاه کردند و اندر بازار کالا ستدن گرفتند و غارت بنیاد نهادند. و جماعتی از مردم همدان به تظلّم آمده بودند، که آن وقت که مرداویج گیل قتلی عظیم کرده بود.

و مردمان دینور به فریاد خواستن آمده بودند و مصحفها بر چوب کردند؛ هم از دست مرداویج، که مردم را کشت و زن و فرزند و مال و نعمت به غارت برد. و کس ایشان را پاسخ نداد، و به سرای وزیر شدند و فغان داشتند و غلامان تیر انداختند بدیشان تا بگریختند. و عید اضحی فراز رسید. چون خطیب به جای ذکر خلیفه رسید، به

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 293

وی درآویختند، و خطبه بریده شد از تظلّم کردن از دست مرداویج. و عامه با ایشان متّفق شدند در تظلّم از سستی کار پادشاه. پس سرای وزیر غارت کردند. و مقتدر خاصگیان را به سرای خویش آورد به نگاه داشت. و مردمان اصفهان به تظلّم آمدند و خطیب حمزه ابو القاسم را از اسپ اندرکشیدند و کلاه از سر برگرفتند. و شغب از حدّ برفت، و هاشمیان رویها سیاه کردند. و از گرسنگی و قحط فریاد می کردند و می گفتند:" ألجوع ألجوع!" پس طلحه بن العبّاس الصّیرفی از بهر ایشان خوردنی بسیار فرستاد، و عامه ی شهر و باطل پیشگان سرها برهنه کردند و با یکدیگر حرب اندر گرفتند. و جماعتی از سواران به باب العامه هر چهار پای که یافتند بر در سرای مقتدر همه را

پی کردند. و غوغا برانگیختند و مقتدر را بیرون آوردند و میان راه اندر بکشتند. و آنجا به باب الشّماسی* افتاده بود، گیاه پاره یی بر عورت افکنده، اندر شوّال هم درین سال. و عمر او سی و هفت سال و پنج ماه بود و دوازده روز.

نسب و حلیت: ابو الفضل جعفر بن احمد المعتضد؛ و مادرش: امّ ولد نام او شغب؛ و مقتدر مردی اسمر و نیکوروی بود؛ وزیر و کتّاب او احمد بن* العبّاس بن الحسن بود، پس ابو الحسن علی بن موسی* بن الفرات، و ابو علی محمّد بن عبد اللّه* بن یحیی بن خاقان، و ابو الحسن علی بن داود* بن الجرّاح، و ابو محمّد حامد بن ابی العبّاس*- و اصل او از خراسان بود- و ابو القاسم عبید اللّه بن محمّد، و ابو العبّاس احمد بن عبید اللّه بن الخصیب، و ابو علی بن محمّد* بن علی بن مقله؛ و نقش خاتم او: یا جعفر ثق باللّه*.

مدّت خلافت قاهر باللّه یک سال و پنج ماه و بیست و یک روز بود، و به روایتی دیگر سالی و شش ماه و هجده روز بود.

هم برین قاعدت شورشها و فتنه ها متواتر بود به بغداد، و استقامتی پیدا نیامد. و این وقت ابتدای دولت بوییان بود- چنانکه گفته شود- در ایّام خلفا. و قاهر را خلع کردند و میل درکشیدند، و بمرد اندر ماه صفر سال سیصد و بیست و دو، اندر سرایی که آن را دار ابو طاهر خوانند.

اندر نسب و حلیت: ابو طاهر- و ابو منصور نیز گویند- محمّد بن احمد بن المعتضد؛ و مادرش امّ ولد نام او خلوت* بود، و

قاهر مردی اسمر و نیکوروی بود؛ وزیر او ابن مقله بود، چون بگریخت، ابو العبّاس احمد الخصیب* درین وقت

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 294

وزیر بود؛ نقش خاتم: محمّد بن أحمد*.

مدّت خلافت راضی هفت سال بود، به دیگر روایت شش سال و دو ماه و نه روز بود.

درین روزگار فرمانی زیادت نبود. علی بویی با برادران خود شیراز و آن نواحی همه فراز گرفتند. و اصفهان و ری و آن نواحی تا حلوان مرداویج گیل داشت و برادرش وشمگیر. و خراسان ازان روی جمله به دست سامانیان بود. و به مغرب و مصر بسیاری متغلّبان بیرون آمده بودند. و به دست خلیفه جز عراق نبود بر فتنه و تعصّب سپاهیان. و رعیت و* حشمت و شکوه پادشاه خود برداشته بودند و مستولی شده. پس رسول علی بویه به درگاه خلافت آمد، و راضی او را منشور شیراز فرستاد و خلعت داد. و راضی بمرد به بغداد در ماه ربیع الاوّل روز آدینه سال سیصد و بیست و هشت، و بیست و نه نیز گویند.

نسب و حلیت: ابو العبّاس احمد بن جعفر المقتدر؛ و مادرش: امّ ولد نام او ظلوم؛ و راضی مردی نیکوروی بود و اسمر؛ وزیر و کتّاب: ابن مقله بود- تا نکبت افتادش و دستش بفرمود بریدن- پس ابو جعفر محمّد بن القاسم الکرخی و ابو الفتح بن الخیر*، و الفضل بن جعفر بن الفرات، و ابو ایّوب سلیمان بن الحسن بن مخلد؛ و نقش خاتم او: یا عدّتی عند شدّتی*.

مدّت خلافت متّقی سه سال و یازده ماه بود؛ و به دیگر روایت روزی کمتر.

و درین عهد غلبه ی دیلم بود. و

همه ی ممالک بوییان بگرفتند. و باز جماعت حشم به بغداد شورش کردند و متّقی را میل درکشیدند. و بمرد اندر سال سیصد و سی و دو؛ و در سال سیصد و سی و سه هم خوانده ام.

نسب و حلیت: ابو اسحاق ابراهیم بن جعفر المقتدر؛ مادرش: امّ ولد نام او خلوبا*؛ وزیر و کتّاب او: احمد بن محمّد بن میمون البریدی*، و القاضی ابو عبد اللّه احمد بن محمّد، و ابو اسحاق احمد بن محمّد القراریطی*؛ و نقش خاتم او:

إبراهیم بن المقتدر باللّه یثق.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 295

مدّت خلافت مستکفی یک سال و چهار ماه و یک روز بود.

چون به خلافت بنشست، ابو الحسن بویی در ماه جمادی الاوّل سال سیصد و سی و چهار به بغداد آمد با سپاه، و پیش مستکفی باستاد به پای، بر طریق خدمت.

و خلیفه او را بنواخت و کرامت کرد و خلعت داد و لقب معزّ الدّوله بداد، و برادرانش را عماد الدّوله علی لقب داد، و حسن را رکن الدّوله، و منشور و لوا و خلعت فرستاد. و بعد ازان اضطراب و فتنه بنشست، و رعیّت آرام گرفتند. و معزّ الدّوله کار پادشاهی به نظام می داشت، و تدبیر ملک به وی بازگشت، و خلیفه به فرمانی قناعت کرد. و ازان پس خلفا را جز لوا و منشور فرستادن و خلعت دادن و پاسخ پادشاهان اطراف کاری نماند. و بعد ازان مستکفی را خلع کردند و بازداشتند و مطیع را بنشاندند؛ و گویند میل کشیدند، و ازان بمرد سال سیصد و سی و چهار.

نسب و حلیت: ابو القاسم عبد اللّه بن ابراهیم المتّقی، و گویند ابن

علی المکتفی*؛ مادرش: امّ ولد نام او عصی* الرّومیّه؛ و مستکفی اسمر بود به سرخی همی زد و معتدل قامت؛ وزیر و کتّاب السّامرّی بود و فضل شیرازی؛ نقش خاتم:

یا عبد اللّه حفّ اللّه*.

و روزگار حمزه ی اصفهانی رحمه اللّه که صاحب تاریخ بود تا عهد مستکفی بود، و در تاریخ او بیش ازین نبود؛ و از دیگر کتب جمع آورده شد، برین نسق و ترتیب که نهادیم- و السّلام.

مدّت خلافت مطیع بیست و نه سال و شش ماه و پانزده روز بود، و بیست و نه سال و چهار ماه هم روایت است.

هرچه حوادث بود درین ایّام بوییان را بود- و ذکر آن بعضی گفته شود. بعد ازان معزّ الدّوله بمرد، و عضد الدّوله به بغداد آمد و تدبیر ملک از خلفا برخاسته بود.

و اندر ذو القعده سال سیصد و شصت و چهار* از مطیع سیر شدند، و ترکان متعرّض شدند، و فتنه ها برخاست اندر عراق تا مطیع خود را خلع کرد و کار به پسرش داد، الطّایع. و مطیع به دیر العاقول بمرد سال سیصد و شصت و پنج. مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی متن 295 فصل اندر اخبار و مقتل ابو مسلم ..... ص : 256

ب و حلیت او: ابو العبّاس- و ابو القاسم نیز گویند- الفضل بن المقتدر؛ و مادرش: امّ ولد نام او مشغله؛ و مطیع بلندقامت و نیکوروی بود؛ وزیر و کتّاب: الفضل الرّازی* و چند کس دیگر؛ و نقش خاتم: باللّه ألمطیع یثق*.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 296

مدّت خلافت طایع هفده سال و چهار ماه و شش روز بود؛ به دیگر روایت هجده سال بود.

کار مملکت

بغداد به بهاء الدّوله بو نصر بن عضد الدّوله رسیده بود، و به سبب حادثه یی با طایع در سخن آمد. پس بویی* برخاست، و خال بهاء الدّوله به کرمان با وی یار شد. و طایع را از سریر بکشیدند و گوشش ببریدند، و بازداشت.

و گویند که بهاء الدّوله سر به طایع فراز کرد، یعنی در گوش سخن می گویم، و پس گوشش به دندان برکند، تا عیب ناک شود و خلافت را نشاید*. پس اندر شعبان سال سیصد و هفتاد و یک قادر را بنشاندند. و همان وقت طایع بمرد.

در نسب و حلیت: ابو بکر عبد الکریم بن الفضل المطیع؛ و مادرش: امّ ولد نام علم الملک، و هرله* نیز گویند؛ و طایع مردی عظیم نیکوروی بود، تابنده، معتدل قامت؛ وزیر و کتّاب او: عیسی بن علی بن عیسی و چند کس دیگر؛ نقش خاتم او: باللّه یثق الطّایع.

مدّت خلافت قادر چهل و یک سال و سه ماه بود؛ و به دیگر روایت چهل و دو سال.

و بعد از طایع خلفا همه روی درکشیدند و اندر پرده شدند و از اندرون به فرمانی قانع شدند. و درین عهد روزگار سامانیان به سر آمد، و سلطان محمود بن سبکتکین پادشاهی مشرق فراز گرفت، و دولت بوییان نیز به ظلم و ناشایست پیوسته گشت. و سیرت بد و مذهب نکوهیده فراز آوردند، تا محمود به ری آمد و شهنشاه رستم مجد الدّوله را قبض کرد و قمع بواطنه و دیلمان بکرد. و همیشه مکاتبت داشتی با دارالخلافه و تعظیم ایشان به واجبی کردی. و بدین فتح نامه یی نوشت به قادر، سخت نیکو و به شرح تمام- چنانکه گفته آید.

و آخر عهد به بغداد قادر از دنیا برفت اندر سال چهارصد و بیست و دو.

اندر نسب و حلیت: ابو العبّاس احمد بن اسحاق المقتدر؛ و مادرش: امّ ولد بود نام او یمنی؛ و قادر مردی بود درازبالا و اسمر و نیکومحاسن؛ وزیر و کتّاب:

سعید بن نصر و ابو الحسن علی؛ و نقش خاتم: ألقادر باللّه أحمد.

مدّت خلافت قایم چهل و چهار سال بود، چهل و هفت نیز هم روایت است.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 297

و سخت نیکوسیرت بود. و روایت کنند از مشایخ در کتاب ریاض الانس لعقلاء الإنس که چهل سال سر بر بالین ننهاد و اندر فراش نخفت، مگر به تعبّد ایزد تعالی مشغول بودی. و اندر عهد او ابتدای دولت سلجوقیان بود و آمدن سلطان طغرلبک به عراق. و بساسیری قایم را قبض کرد و به حدیثه بازداشت و خطبه به نام منتصر گردانید، شانزده ماه و چهارده روز، تا طغرلبک بیامد و بساسیری را بکشت و قایم را بیرون آورد و خطبه به نام وی انتقال فرمود. و اندر ماه ذی الحجّه سال چهارصد و پنجاه و سه خلافت به قایم بازرسید، به معاونت سلطان طغرلبک. و ازان در سرای که قایم را بیرون آوردند راه بیوکندند. و بفرمود تا آن در برآوردند- و هنوز چنانست به بازار صرّافان بغداد برگرفته. پس قایم پسرزاده را ولیّ عهد کرد و لقب مقتدی نهاد. و قایم فرمان یافت در سال چهارصد و شصت و هفت.

نسب و حلیت: ابو جعفر عبد اللّه، و احمد نیز گویند؛ و مادرش: امّ ولد نام او بدر الدّجی؛ و قایم مردی بود به بالا میانه

و سپید؛ وزیر و کتّاب: محمّد بن ایّوب، و ابو الفتح بن دارست؛ و درین وقت خاتم به دست وزرا بود و امیر المؤمنین رسم توقیع کرد بر نامه ها و فرمانها. و من به خطّ او دیدم در میان حجّتهای قدیم:

ما ألثّقه باللّه*.

مدّت خلافت مقتدی نوزده سال بود.

و روزگار دولت سلجوقیان بود، و پادشاهی الب ارسلان و ملکشاه- ذکر حوادث اندر ایّام ایشان توان گفت به جایگاه. و پسرش، مستظهر، را ولیّ عهد کرد. و اندر سال چهارصد و هشتاد و شش از دنیا برفت.

نسب و حلیت: ابو القاسم عبد اللّه بن ابی العبّاس احمد بن عبد اللّه القایم؛ مادرش را نام معلوم نشد*؛ و مردی بود درازقامت و اسمر؛ و کتّاب و وزرا: محمّد بن محمّد بن جهیر الموصلی*، و بعد ازان پسرش، محمّد بن محمّد، چون عزل کردش، وزیر ابو شجاع محمّد بن الحسین الرّوذراوری؛ مردی بود نیکوسیرت و معزول گشت. بدین سان که در دست وزارت نشسته بود. رقعه یی به خطّ مقتدی بدو آوردند، نوشته بود:" محمّد بن الحسین مرعی حقّه علینا فلیتخلف فی بیته أیّاما." بعد ازان از وزارت دست بداشت و در خانه بنشست مدّتی. و پس به همدان آمد و به قرآن خواندن و با طایفه ی بزرگان دین به سماع حدیث مشغول بودی. پس به مکّه رفت

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 298

و آنجا مجاور گشت به مدینه به مسجد پیغامبر علیه السّلام، و حدیث درویشان کردی و آب کشیدی تا آخر عمر. و توقیع مقتدی ألقدره للّه بود به خطّ سطبر- و اللّه أعلم بالصّواب.

مدّت خلافت مستظهر بیست و شش سال.

روزگار اضطراب و خلاف بود در عهد او،

میان سلطان برکیارق و محمّد، بعد از ملکشاه تا پس آرام گرفت، و سلطان محمّد بر تخت متمکّن بنشست. و مقتدی در وقت خود با سلجوقیان وصلت کرد، همچنین مستظهر وصلت تازه گردانید. و به محرّم سال پانصد و دوازده فرمان یافت.

نسب و حلیت: ابو العبّاس احمد بن عبد اللّه المقتدی، و اندر ماه صفر انتقال خطبه بود به نام مسترشد؛ و او مردی سفیدلون بود، معتدل قامت و نیکو روی؛ وزیر و کتّاب او ابن جهیر بود و آخر عهدش ربیب الدّوله ابی منصور الحسین بن وزیر ابی شجاع الرّوذراوری، تا به اصفهان رفت به چند مهمّ از دارالخلافه، و آخر عهد سلطان و مستظهر وزارت او را بود؛ و توقیع او ألقاهر باللّه بود.

مدّت خلافت مسترشد ایّام خلافت او در عهد سلطان محمّد بن ملکشاه بود. چون آشفتگی برخاست بعد از وفات سلطان محمّد و دبیس بن صدقه در حدود عراق تغلّب کرد، و سلطان را فراغت نبود. و مسترشد از سرای خلافت بیرون آمد، اگرچه از دیر سالها این عادت فروگذاشته بودند، اندر ماه ذی الحجّه سال پانصد. و عید أضحی نماز کرد و خطبه کرد، و جهانی را چشم و دل خیره شد از فرّ نبوّت و شکوه و هیبت او. و از خاص و عام جز ذکر صلوات و گریه و دعا نبود. و همه ی امرا از ترک و عرب و غیرهم و نایبان سلطان پیش وی آمدند و کمر بندگی دربستند تا به فرّ دولت او دشمنان را سپری کردند. و دبیس در جهان آواره شد، و خانه ی وی خراب گشت، و هیچ استقامت نیافت، و هرچند که سلطانان

در حقّ او شفاعت کردند قبول نیفتاد.

حلیت و نسب: مسترشد مردی نیکوروی بود و سرخ موی و سپیدلون، تابنده روی، و بشکوه و نیکو سیرت بود، بر سان جدّ و پدر؛ وزیر و کتّاب او جلال الدّین بود ابن صدقه، و ضیاء الملک احمد، پسر نظام، مدّتی اندک، و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 299

شرف الدّین نقیب النّقبا الهاشمیّه*؛ نسب: ابو منصور الفضل بن المستظهر باللّه ابو العبّاس احمد بن عبد اللّه المقتدی بامر اللّه.

و صاحب تصنیف این کتاب ذکر خلفا تا بدین جایگاه کرده است، همانا که مدّت این قدر یافته است. اگر کسی را مراد باشد، الحاق دیگر خلفا می کند تا بدین عهد- و اللّه أعلم بالصّواب.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 300

و نود و پنج بمرد؛ و مدّت ملکش هفت سال بود.

بعد از او پسرش، احمد بن اسماعیل، بنشست، اندر خلافت المکتفی. و سخت عظیم بدخوی بود و تند و ناسازگار. و خاص و عام از او ستوه شدند، و غلامانش اندر جامه ی خواب بکشتندش سال بر سیصد و یک. و همه ی مدّت فرمان دادن او شش سال بوده است.

پس از ان پسر او را بنشاندند، نصر بن احمد، آخر ایّام المکتفی، و به ماه رجب، اندر سال سیصد و سی و یک بمرد. و پادشاهی او جمله سی سال بوده است.

از پس این نصر نوح، پسرش، بنشست، اندر عهد خلافت المطیع باللّه. پس در ماه ربیع الآخر بمرد سال سیصد و چهل از هجرت. و مدّت پادشاهی او دوازده سال بود.

پس عبد الملک بن نوح را پادشاه کردند. و اسپش خطا کرد اندر میدان، در عهد مطیع بمرد. و فرمان دادن او همه هفت سال بوده است.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 301

و از بعد او برادرش، منصور بن نوح، بنشست در ایّام الطّایع. و درین وقت سبکتکین و پسرش، محمود، نوخاسته بودند، اندر اطراف خراسان. و پسر سیمجور و فایق الخاصّه، که خادم بود و بنده ی سامانیان، قوّت گرفتند و خروج کردند، اندر سال سیصد و هشتاد و چهار. و منصور بن نوح از سبکتکین و محمود یاوری خواست به حرب ایشان، تا ایشان را جمله بشکستند و پیروز آمدند. و اندرین وقت سبکتکین را ناصر الدّوله لقب دادند، و محمود را سیف الدّوله. و اوّل روزگار محمودیان ازین تاریخ بود.

و اندر سیصد و هشتاد و پنج دختر شهنشاه فخر الدّوله را

از بهر نوح بن منصور بخواستند، و نام این دختر شاه بانو بود، به مبلغ صد هزار دینار کابین، به توسّط سبکتکین و محمود. و اندر سال سیصد و هشتاد و هفت، روز آدینه به ماه رجب، منصور بن نوح* بمرد. و مدّت پادشاهی او سی و هفت سال بود. و همین سال سبکتکین به نیشاپور بمرد.

و ازین پس اضطرابها افتاد. و ابو الحارث منصور بن نوح نبیره ی او را میل در کشیدند در سال سیصد و هشتاد و نه.

و برادر او، ابو الفوارس عبد الملک بن نوح، بنشست؛ و فایق خادم بمرد. و کار محمود سبکتکین اندر خراسان بزرگ شد، و لشکر سیمجور و فایق هزیمت کرد و بپراکند. و اندر بخارا کار ارسلان ایلک قوی گشت، و عبد الملک سامانی را بگرفت و بندش کرد. پس خراسان محمود را صافی شد، و نصر بن سبکتکین، برادرش، را به نیشاپور فرستاد و کارها استقامت گرفت. و بعد ازین دولت سامانیان سپری گشت و دولت سبکتکینیان بود- و اللّه أعلم.

پدر قابوس بود، و کردارها و احوال ایشان دراز است. و مرداویج آنست که مردم همدان را بکشت به کینه ی دیلمان و سپاه، که مردم شهر به حشر بیرون آمده بودند و بسیاری بکشته از سپاه. مرداویج بیامد و چندان بکشت، که پنجاه خروار شلواربند کشتگان از همدان به جانب ری بردند و اندک مردمان ماندند در همدان. و جماعتی از بازماندگان به حضرت بغداد رفتند به تظلّم پیش مقتدر؛ و همدان از مردم خالی شد. و این رسم، که زن داماد را زر دهد یا پدر زن، ازان عهد افتاد که زنان بسیار بودند و مردان اندک. پس چون ماکان کاکی را حرب افتاد با مرداویج و ماکان شکسته شد، علی و حسن، پسران بویه، در میان لشکر ماکان بودند. و ایشان را حرمتی تمام بود از عقل و کفایت.

پس هر دو برادر پیش مرداویج رفتند، و مرداویج ایشان را بزرگ داشت و احسان کرد. از بعد مدّتی کرج را به علی بویی داد و دستوری داد تا آنجا رود. پس علی با برادرش، حسن، از طبرستان به ری آمدند، و خواست که به ری چندگاه به پیش وشمگیر بباشد. چون علی بویی بیامد مرداویج پشیمان گشت، او را از خود جدا کردن. پس سوی وشمگیر نامه فرستاد تا علی بویی را پیش خود بدارد. چون وزیر مرداویج، ابو عبد اللّه العمید، نامه بخواند، علی بویی را، پیش از آنکه نامه بر وشمگیر خواندی، خبر داد. و همان ساعت علی و حسن به جانب کرج رفتند، و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 303

اقبال او را اندر یافت- و این اوّل روزگار دولت

ایشان بود؛ و روز یکشنبه بوده است یازدهم ذی القعده سنه ی احدی و عشرین و ثلثمایه، اندر خلافت القاهر باللّه- و بر قبیله ی شیرزیل وندان فرمان دادند از دیلمان. و پس به جانب فارس رفتند، به اصطخر با یاقوت حرب کردند، و ظفر علی بویی را بود. و بعد ازان شیراز بگرفتند به شکلی طرفه. و پس ازان مرداویج به اصفهان آمد و خواست که با ایشان حرب کند. و سپاه فرستد، تا علی برادرش، حسن بویی، را پیش وی فرستاد به نوا، و طاعت داری نمود. پس مساعدت دولت چنان افتاد که شب سده مرداویج را غلامان در گرمابه ی رستم بکشتند، در ماه ربیع الآخر سنه ی اثنی و عشرین و ثلثمایه. و حسن بویی بگریخت از زندان و به جانب شیراز رفت. و ازان روزگار باز گیلان رسم سده بگذاشتند.

و اندرین سال الرّاضی باللّه علی بویی را منشور داد و خلعت فرستاد. و برادری دیگر داشتند نام او ابو الحسین. و لقب ایشان بعد ازین فرستادند، بدین سان که ذکر کرده آمده است:

عماد الدّوله- رکن الدّوله- معزّ الدّوله

ابو الحسن علی بن بویه- ابو الحسن علی بن بویه*- ابو الحسین لوی بن بویه*

و این هر سه پسران بویه بودند؛ و نسب او چنین بود: بویه بن فنا خسره بن تمام بن کوهی بن شیرزیل بن شیرانشاه بن سیستان بن سنیس جره بن شوزیل بن سنساد بن شاه بهرام گور* و تا اردشیر بابک که او را شهنشاه خواندندی اوّل. و از ان قبل فرزندان حسن بویی را شاهنشاه لقب بود.

علی بن بویه عماد الدّوله را پادشاهی پارس و شیراز و آن حدود تا اصفهان و اهواز همه

او را بود. و رکن الدّوله حسن را اصفهان و ری و آن حدود و همدان و جمله ی کوهستان بود؛ و معزّ الدّوله ابو الحسین را بغداد و عراق. و عماد الدوله را هیچ پسر نبود که ذکر آن کرده شدی. و اندر اخبار دیگر آنچه فراز آید یاد کنیم- إن شاء اللّه تعالی.

الحسن و الحسین، ابنای بویه: رکن الدّوله حسن را بسیاری کارها و حربها بوده است با وشمگیر و لشکر گیل و دیلم و تاختنها از اصفهان به ری، تا بتوانست که اندر ری دار الملک ساخت. و به اصفهان پسری زادش، از کنیزکی ترک، پنجم ذو القعده سنه ی اربع و عشرین و ثلثمایه. و او را ابو شجاع فنا خسرو نام کرد، و او

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 304

عضد الدّوله بود، مهتر فرزندان رکن الدّوله. و این همه در ایّام الرّاضی باللّه اندر بود. و به منتصف ماه جمادی الآخر سنه ی ثلثین پسری دیگر آورد هم ترک زاد، ابو منصور بویه نام کردش اندر خلافت المتّقی باللّه. و اندر سنه ی ثلث و ثلثین، که خلافت به امیر المؤمنین المستکفی باللّه رسید، رکن الدّوله دختر حسن پیروزان بخواست به ری، و کارش بزرگ شد. و دختر عماد الدّوله را، نام او ملکه بنت وهسودان بن محمّد بن ملک را قزوین دادند.

و اندر ماه جمادی الاوّل سنه ی اربع و ثلثین و ثلثمایه ابو الحسین بویی اندر بغداد رفت. و خلیفه او را بنواخت و اکرام کرد و خلعت داد و معزّ الدّوله لقب داد. و برادران او را عماد الدّوله، و رکن الدّوله بنوشتند، و نقش زر و مهر درم اندر بغداد

و هر جایگاه به نام ایشان بکردند. و پس اندر جمادی الآخر المطیع باللّه به خلافت بنشست. و اندر ماه جمادی الاولی سنه ی ثمان و ثلثین و ثلثمایه عماد الدّوله به جانب شیراز بمرد. و مدّت پادشاهی او شانزده سال بوده است.

و بعد ازان رکن الدّوله از دختر حسن پیروزان پسری زاد در بیست و پنجم ماه رمضان سنه ی احدی و اربعین و ثلثمایه به اصفهان، و وی را به نام عماد الدّوله برادرش بازنهاد، ابو الحسین علی، و شاهنشاه فخر الدّوله او بود. و از دختر سالار مرزبان، نام او بدر الدّجی، پسری دیگر آمدش، ابو العبّاس خسرو پیروز نام نهادش. و عزّ الدّوله را بجای عماد الدّوله به جانب شیراز فرستاد. و ازان حدود و آنچه برادرش داشت، او را داد. و آن بناها به شیراز و سراهای عضد الدّوله درین تاریخ کردند. پس معزّ الدّوله در خلافت المطیع باللّه به بغداد بمرد اندر شب سه شنبد هفدهم ماه ربیع الآخر سنه ی ستّ و خمسین و ثلثمایه. و بجای او پسرش بنشست، بختیار. و مدّت پادشاهی او بیست و دو سال بود.

و بختیار را عزّ الدّوله لقب دادند، و برادری دیگر بود، نام او ابو اسحاق و لقب عمده الدّوله، و یکی دیگر نام او ابو طاهر. و بعد از مدّتی عزّ الدوله بختیار از عم یاوری خواست از تشویش و اضطراب لشکر. و رکن الدّوله عضد الدّوله را بفرمود تا از پارس به جانب اهواز رود به یاوری ابن عمّ. و چون عضد الدّوله به جانب بغداد رسید آن شورش کمتر شده بود. و عضد الدّوله مردی داهی و مقبل بود. چون در

کار نگریست، و از سستی و کار نادانستن بختیار آگه شد، طمع کرد اندر عراق و به حیله بختیار را بازداشت؛ و نمی یارست از جهت پدر آشکارا کردن. و رسول

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 305

رکن الدّوله به بغداد بود، عضد الدّوله بر دست او به رکن الدّوله بنوشت و مالی بی اندازه بپذیرفت که هر سال بدهد، مگر از پدر رخصت یابد. و ازین معنی رکن الدّوله از جای برفت و انکاری عظیم بکرد، و به مبالغتی هرچه تمامتر نامه یی سخت دراز نوشت، تا عضد الدّوله عزّ الدّوله را برگشاد و با وی قراری داد، و پس به جانب پارس بازگردید. و ازین پس رکن الدّوله به اصفهان آمد، و عضد الدّوله از پارس به خدمت آمد، و رکن الدّوله با فرزندان به استقبال آمد، و با هم دیدار کردند. و برادران، مؤیّد الدّوله ابو منصور بویه و فخر الدّوله ابو الحسن علی، پیش عضد زمین بوس کردند به فرمان، و عضد رکن الدّوله را زمین ببوسید. و به اصفهان عهدها کردند و قرار پادشاهی بدادند، که مخاطبت و مکاتبت با هم بر چه طریق کنند. و این بار آخرین دیدارشان بود به هم. و بعد ازان رکن الدّوله فرمان یافت، در سنه ی ستّ و ستّین و ثلثمایه. و از گاه ابتدای دولت او مدّت پادشاهی او چهل و پنج سال بود.

و بجای رکن الدّوله مؤیّد الدّوله بنشست؛ و صاحب کافی الکفاه اسمعیل بن العبّاد وزیر او بود، چنانکه از کفایت او سزید کار مملکت به دست گرفت. و فخر الدّوله به همدان آمد، به پادشاهی. و بعد ازان عضد الدّوله از شیراز

قصد عراق کرد، و بختیار سوی ابو تغلب رفت، و او مردی بود از بزرگان عرب. و عضد الدّوله را با ایشان کارزار افتاد به قصر الجصّ، و ایشان را هزیمت کرد، و بختیار را کشته یافتند. و کس ندانست که چه افتاد. پس برادرش، ابو اسحاق، و ابو طاهر و مرزبان، پسر بختیار، به دمشق رفتند، و بو تغلب بگریخت، و پادشاهی همه عراق عضد الدّوله را مستخلص شد. و این حالها اندر شوّال سنه ی سبع و ستّین و ثلثمایه بود، اندر خلافت الطّایع باللّه. و فخر الدّوله* از همدان سوی دینور رفت؛ و حسنو بن الحسین الزریکمان* صاحب طرف کوهستان و ماسپذان به دژ سرما* بمرد. و پسران او، ابو العلا و ابو عدنان، پیش فخر الدّوله آمدند، و ایشان را بنواخت و گرامی کرد. پس عضد الدّوله به بغداد بر پادشاهی متمکّن شد- و اخبار او سخت خوبست و عظیم عجایب، و از جمله خیرات که ایزد تعالی او را توفیق داد بیمارستان بغداد است و اوقاف و ترتیب آن. و گویند مکتسب دست رنج خویش بود آن همه مال که جمع شده بود، و دران عمارت صرف کرد. و دیگر زنجیرهای جسر از بهر گذار حاجّ و معبرها و عمارتهای مشهد کوفه، بران سان که هنوز برجایست. و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 306

بدان حیله روم را غلبه کرد و به صلح بازگشت، که یاد کنیم شرح آن. و هیبت و سهم او چنان بود که مدّتی مرگ او پوشیده ماند، و کس نیارست پرسیدن. و چون بیمار بود، پسر مهترش، ابو الفوارس شرف الدّوله، خواست که از حال او بداند.

عضد

الدّوله آگاه شد که خبر پدر برسیده است، شرف الدّوله عظیم لرزان و شرمناک گشت، بفرمود تا وی را به موکّل بتاختند تا کرمان. و شب سه شنبه بمرد تاسع شوّال سنه ی اثنین و سبعین و ثلثمایه. و اندر ماه ذو الحجّه به گرگان خبر به برادرش رسید، مؤیّد الدّوله، و به رسم دیلم تعزیت سخت بداشت. و اندر شیراز و فارس و اهواز و عراق جمله مدّت پادشاهی او همه سی و چهار سال بود؛ و چهل و هشت سال عمرش بود. نصر بن هارون النّصرانی وزیرش بود، بعد از مطّهر؛ و ندیمان عضد: چون کارراستی، شیر مردی بود، و اسحاق ترسا، و دیگر جمله اهل تصانیف و علوم از فضلای عالم. و از بعد او پسرش بنشست، صمصام الدّوله، به پادشاهی.

پس مؤیّد الدّوله ابو منصور بن بویه به رکن الدّوله در دار الملک ری آرام گرفت بعد از پدر. و صاحب تدبیر پادشاهی همی کرد، تا از خراسان قصد گرگان کردند. و مؤیّد الدّوله آنجا رفت و فتحهای بسیار برآمد. و اندر هر کارزاری فتح نامه یی هست که صاحب کافی نبشته است، به دار الملک ری، به عبارتی که فضلای عالم نسخت آن برگرفته اند. و هم به گرگان مؤیّد الدّوله متوفّی شد سنه ی ثلث و سبعین و ثلثمایه.

و خسرو فیروز رکن الدّوله بجای او بنشست، تا صاحب به فخر الدّوله نبشت. و او را بخواند، که میان لشکر خصمان بود از سپاه خراسان. و بجای برادر بر تخت بنشست و با صاحب عهدها کرد. و آن غصّه که فخر الدّوله را از صاحب بود، برگرفت، و فخر الدّوله صاحب را خلعت وزارت داد، آخر این

شعبان، و او را شاهنشاه خواندند. و برادرش، خسرو پیروز، با وی همی بود. و مؤیّد الدّوله را مدّت پادشاهی هفت سال بود.

پس فخر الدّوله اندر پادشاهی آرام یافت و سیّده امّ الملوک را به زن کرد. و نام او شیرین بود بنت سپهبد شروین، و نیاکان سیّده همه پادشاهان طبرستان و دیلمان بودند. و به ربیع الآخر، اندر سنه ی تسع و سبعین و ثلثمایه شاهنشاه مجد الدّوله ابو طالب رستم بن فخر الدّوله از سیّده بزاد. و پسر عضد الدّوله، ابو الفوارس، به بغداد بازآمده بود به پادشاهی. و اندر منتصف جمادی الآخر سنه ی تسع و سبعین و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 307

ثلثمایه شرف الدّوله ابو الفوارس بمرد. و برادرش بهاء الدّوله ابو نصر بن عضد الدّوله به پادشاهی بنشست. و فخر الدّوله در صفر سنه ی ثمانین و ثلثمایه پسری دیگر بزاد، ابو شجاع بویه نام نهادش؛ و او عین الدّوله بود که پادشاهی اصفهان کرد. و فخر الدّوله سوی اهواز رفت و از آنجا بازگشت سوی دار الملک. و به قصر اللّصوص صاحب دستوری خواست و به جانب اصفهان رفت. و چون به کرج رسید، بدر حسنویه پیش صاحب آمد، و پیشتر از وی ابو عیسی شادی را فرستاده بود. و صاحب بایستاد، تا بدر حسنویه فراز رسید، و عهد تازه کردند، و بدر بازگردید. و به همدان فخر الدّوله به توسّط ابو عیسی شادی دختر بدر حسنویه بخواست از بهر مجد الدّوله ابو طالب رستم، پسرش. و روز شنبه از ماه ربیع الاوّل عقد نکاح کردند. و اندر ماه شوّال تاش به گرگان بمرد. و این همه حالها در خلافت

الطّایع باللّه بود. و اندر سنه ی احدی و ثمانین و ثلثمایه ابو طاهر شاه خسرو بن فخر الدّوله بزاد از سیّده، و او شمس الدّوله بود. و سال دیگر ابو منصور خسرو فیروز بن فخر الدّوله بزاد. و این در خلافت القادر باللّه بود. و اندر شب آدینه رابع و عشرین صفر سنه ی خمس و ثمانین و ثلثمایه صاحب کافی بمرد. و ابو العبّاس وزیر را رئیس لقب داد، و ابو علی وزیر جلیل. و هر دو را خلعت پوشیدند. و ایشان پیش کار و خدمت کنندگان خاص بودند. و کارراستی، چون عضد الدّوله بمرد، بگریخت و ناشناس به جانب همدان آمد. پس بگرفتندش و پیش فخر الدّوله بردند. باز فخر الدّوله او را برکشید، و منزلتی عظیم یافت. بعد ازان ولایت قزوین به ضمان گرفت، و آنجا رفت از جهت جوهری که آنجا نشان دادند. و کس فرستاد به طلب کاروان، و زنان دیلمان بعضی دران جمله بودند، و ایشان را همی جستند. دیلمان بجوشیدند و عامّه با ایشان متّفق شدند، تا کارراستی کشته شد. و همین سال فخر الدّوله اندر شکارگاه کلیبر* برادرش، ابو العبّاس خسرو فیروز بن رکن الدّوله را، زهر داد، و بمرد؛ و او را از آنجا به ری آوردند. و فخر الدّوله ابو الحسین در شعبان سنه ی سبع و ثمانین و ثلثمایه بمرد؛ و چهل و چهار سال و هفت ماه و اند روز عمرش بود. و هم درین وقت مرگ سبکتکین بود، و از مرگ یکدیگر خبر نداشتند. و همین تاریخ عزیز مصر بمرد، و حاکم بجای او بنشست، و فخر الدّوله بعد از برادرش، مؤیّد الدّوله. مدّت پادشاهی چهارده

سال بوده است.

و بجای او شاهنشاه مجد الدّوله ابو طالب رستم بن فخر الدّوله بنشست. و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 308

دختر محمود سبکتکین را به زن کرد، و نکاح کردند. و سیّده امّ الملوک تدبیر پادشاهی همی کرد، و شمس الدّوله شاه خسرو را به جانب همدان فرستادند به پادشاهی، و عین الدّوله ابو منصور بویه را به اصفهان. و اگرچه عین الدّوله از شمس الدّوله بزرگتر بود ولیّ عهد شاهنشاه شمس الدّوله بود. و پیش ازین در سنه ی اربع و تسعین عمده الدّوله ابو اسحاق بن معزّ الدّوله به مصر بمرد، بعد از آنکه از آنجا بیامد به آذربایگان و ارمینیّه و به دیلمان اندر شد پیش قابوس بن وشمگیر و به در ری آمد.

و باز به خراسان شد پیش محمود و از آنجا به جانب کرمان رفت. و پس به ولایت بدر حسنویه اندرآمد پیش او، و به مصر بازگشت. و عجایب است این همه سفر او در مدّت دو سال. و چون به مصر بازرفت بمرد. و چون سیّده به همدان آمد شمس الدّوله با لشکر همدان به ری شد در خدمت سیّده، مادرش، و بر تخت ری بنشست. و بدر حسنویه ابو عیسی شادی را با سپاهی بسیار و گرانمایه با ایشان فرستاده بود، و شاهنشاه مجد الدّوله و دیگر برادر، عین الدّوله، را به قلعه فرستادند. و ابو بکر رافع را به وزارت خلعت دادند. و او هم از خدم و معتمدان بدر حسنویه بوده بود.

پس، اندر سنه ی اربع مایه، شاهنشاه مجد الدّوله را به فرمان سیّده بیاوردند. و شمس الدّوله بیرون شهر آمده بود با سپاه، و منتظر

همی بود رسیدن بدر حسنویه را به یاوری. چون خبر آمد که بدر حسنویه بازگشت، شمس الدّوله سوی همدان بازآمد.

و عین الدّوله را از قلعه بیاوردند و سوی اصفهان فرستادند به پادشاهی خویش. و ابو العبّاس کاکو*، خال سیّده، را با او بفرستادند. و او پدر علاء الدّوله بود، محمّد بن دشمنزار. و سبب بازگشتن بدر چنان بود که وی به یاوری شمس الدّوله همی رفت به ری. چون به برزینجرد* رسید خبر آوردند که پسرش، هلیل، به دینور عاصی گشت. و کردان بسیار بر وی جمع شدند و دست به خزینه ی بدر دراز کردند. و باز گردید و به دینور با پسر کارزار کرد. و این جماعت که با بدر بودند، خیانت کردند و بدر را بگرفتند و به دست پسر بازدادند. پس بدر هلیل را گفت:" مرا پادشاهی و خزینه همه از بهر تو می بایست. و اکنون خود پیر شدم. مرا به دز ارینه بفرست، تا آنجا نمازی و دعایی می کنم. و تو دانی با پادشاهی خویش." هلیل همچنان کرد، و بدان سخن بدر فریفته شد و هیچ از کار پدرش اندیشه نامد. پس بدر حسنویه نامه ها روان کرد به حضرت بغداد به بهاء الدّوله، پسر عضد الدّوله، و به شمس الدّوله و ابو بکر رافع و ابو عیسی شادی، و سپاه خواست. و طمع افکندشان دران ولایت، و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 309

به گورانان کس فرستاد و یاوری خواست. و بدر عمدا قلعه یی اختیار کرده بود که بدین میانه دربود و بدین هر سه جایگاه نزدیک. بعد ازان وزیر الوزرا، ابو غالب، با سپاه از حضرت بغداد بیامد، و ابو بکر

رافع را شمس الدّوله با سپاه بفرستاد. و ابو عیسی شادی بن محمّد به در نهاوند بایستادند به فرمان بدر حسنویه، تا چه صواب بیند. و از گورانان همچنین بسیاری سپاه بیامد، و هلیل غافل بود. چون آگاه گشت ناگاه به نهاوند تاختن آورد از دینور، و بسیاری بکشتند و اسیر گرفتند. و عبد الملک ماکان و اسمعیل صعلوک و ابو العبّاس حاجب از گرفتاریان بودند. پس ابو بکر رافع و ابو عیسی شادی هر دو بگریختند و بر قلعه ی نهاوند با چند تن از پیوستگان؛ و خراب بود قلعه. هلیل به بو بکر رافع کس فرستاد که:" اگر خواهی که ترا بگذارم تا بروی، بو عیسی را به دست ده." و ابو بکر رافع چنان دانست که چون بو عیسی نباشد کار وی بلند گردد. موافق داشت این کار، و ابو عیسی را به دست ایشان داد. چون پیش هلیل بردندش، به دست برزیکانان بازداد، تا بکشتندش. و بعد ازان به اسد آباد آوردندش به تریه*. پس چون بدر از همه جوانب معاونت یافت و گورانان بیامدند، او از دز بیرون آمد و با هلیل حرب کرد، و بگرفتش و بندی عظیم محکم برنهادش و بازداشت. و وزیر الوزرا، ابو غالب، بی اندازه مال و نعمت از قلعه ی دز بر شاپور خواست برگرفت از زرّینه و سیمینه و تختها جامه و نقد و جواهر که آن را قیاس نبود. و هرچند در سپاه عراق چهارپای بود و به کرا بیافتند، پر از بار کردند و به جانب بغداد رفتند. و بعد از رفتن ایشان بدر به شاپور خواست آمد و کشتن ابو عیسی شادی بر

وی عظیم سخت آمد. و هرچند برزیکانان را که بیافت، بفرمود کشتن، و تخم ایشان اندک مایه بود. و گورانان را برکشید. و این حادثه در ماه ربیع الاوّل بود در سنه ی احدی و اربع مایه. و شمس الدّوله بعد ازان حال ابو بکر رافع بیاویخت. و اندر سنه ی ثلث و اربعمایه طاهر، پسر هلیل، بر جدّ خویش بیرون آمد، و بدر با او حرب کرد و بی اندازه از سپاه او بکشت؛ و طاهر از حربگاه گریخته برفت.

پس بهاء الدّوله ابو نصر بن عضد الدّوله در سنه ی ثلاث به بغداد بمرد، و پسرش را ابو شجاع سلطان الدّوله لقب بود، بنشاندند. و مدّت پادشاهی بهاء الدّوله بیست و چهار سال بود. و شمس الدّوله بدر حسنویه را سخت بزرگ داشتی و مخاطبت با او چنین کردی: مولایی و رئیسی ناصر الدّین و الدّوله ابو النّجم مولا

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 310

امیر المؤمنین.

پس اندر سنه ی خمس و اربعمایه بدر حسنویه را با خویشتن مسعود* کارزار افتاد به کنار سپیدرود، و شمس الدّوله به یاوری بدر همی رفت. چون بشنید که بدر خوشین را بهزیمت کرد، از راه بازگردید. و بدر خوشین را حصار همی داد. پس چند تن از گورانان با هم سوگند خوردند که بدر حسنویه را بکشند. و پیش بدر ازیشان کس نزدیکتر نبود و هیچ کس را بر ایشان این گمان نبرد. و ناگاه دست به زوبین به بدر رها داشتند. و گویند خیمه یی بود، طنابش ببریدند و دست به زوبین کردند، و بدر حسنویه کشته شد، برجایی که آن را کوش خل خوانند بر کنار سپیدرود او را دفن کردند؛ و آن را

زیارت کنند.

چون شمس الدّوله آگاه شد، سوی شاپور خواست رفت و چندان خواسته و نعمت از خزینه ی بدر آورد که آن را کرانه نبود. و هلیل، پسر بدر، از زندان بگریخت و به جانب بغداد رفت به یاوری خواستن، و سپاه آورد و با شمس الدّوله کارزار کرد. و نزدیک بود که شمس الدّوله را بهزیمت کند، تا ایزد تعالی ظفر داد، و هلیل گرفتار شد. پس شمس الدّوله او را به پولادوندان داد، تا به خون عبد الملک ماکان بکشتندش. پس آنگه او را به نهاوند اسیر گرفت و پس بکشت. و شمس الدّوله بشارت فرستاد به حضرت ری پیش سیّده و شاهنشاه. و اندر ذو الحجّه بود این حال.

و به همدان بازگشت. و شمس الدّوله ابو طاهر بن فخر الدّوله اندر ماه صفر روز دو شنبه سنه ی تسع و اربعمایه بمرد به ظاهر همدان، چون از ابهر بازگشت در راه. و پسر مهترش را، امیر میران، ابو الحسن علی، بیعت کردند. و عمر شمس الدّوله بیست و هشت سال بود. و درین وقت وزارت به ابو علی سینا داده بود. و شمس الدّوله سخت بخشنده بود به غایت، چنانکه هرچه ناگزیرتر بودی، بدادی و باک نداشتی. و مدّت پادشاهی او چهارده سال بود.

و هم اندرین سال اسفهسالار محمّد بن دشمنزار را علاء الدّوله لقب نهادند، پسر کاکو*، ابو العبّاس دشمنزار، خال سیده، و ایشان کوهی بودند. و منوچهر، پسر قابوس بن وشمگیر، دختر محمود سبکتکین را بخواست، و عروسی کردند همین سال.

و اندر عراق جماعتی از ترکان سلطان الدّوله را معزول کردند، چون به جانب اهواز رفته بود، و بر برادرش، ابو علی

بن بهاء الدّوله، بیعت کردند و ملک لقب

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 311

نهادند. و سلطان الدّوله از جانب اهواز به شیراز رفت، و آنجا بمرد. و برادرش از کرمان بیامد و بجای سلطان الدّوله به ملک پارس بنشست، و ملک با کالنجار، پسر سلطان الدّوله، پادشاهی اهواز و آن حدود بگرفت و آنجا بناها کرد، چنانکه اثر آن هنوز بجایست، چنانکه ملکآباد به اهواز و سرای ملک به عسکر مکرّم و رامز. و ملک ابو علی، پسر بهاء الدّوله، درین وقت بمرد. و رسول علاء الدّوله از بغداد باز آمد، نام او ابو الفضل بن نصرویه، و لقب آورد و منشور به مخاطبت عضد الدّین علاء الدّوله و فخر الملّه و تاج الامّه ابی جعفر محمّد بن دشمنزار حسام امیر المؤمنین از خلیفه، و تاج و طوق و لوا آورد و ابتدای دولت ایشان این بود به اصفهان و همدان و آن حدود.

و پسر علاء الدّوله، المؤیّد فلک الدّوله و غیاث الملّه ابی کالنجار*، همدان و نواحی تا نزدیک حلوان بگرفت. و درین عهد به درگاه ری استیلای دیلمان بود از مدّتی باز، و سیرتهای بد نهادند و مذهبهای نکوهیده داشتند و دست دراز کردند بر غارت از بیرون شهر و اندرون و سوختن بازارها و تاراج خانه های مردمان. و شکوه و حشمت پادشاه نماند و کاروانها گسسته شد، چنانکه حاجّ از خراسان راه بگردانیدند و هر هفته فتنه یی دیگر نوع بودی به سببی محال، و قتل و غارت و سوختن بتر از آنکه به بغداد بود. و ملک طبرستان خویش سیّده بود، به هر یکچند بیامدی با سپاه و قاعدتی و

ترتیبی بنهادی. بار دیگر همان ناهمواری پدید آوردندی، و هیچ استقامت نبود، که آخر دولت بود. و قاعده چنین است که آخر دولت سیرت بگردانند. پس آخر کار بر سیّده و شاهنشاه بیرون آمدند و املاک ایشان به دست گرفتند، و خون ریختن از حدّ بگذشت. و مذهب رافضی و باطنی آشکارا کردند و فلسفه. و مسلمانی را پیش ایشان هیچ وقعی نماند، تا خدای تعالی سلطان محمود بن سبکتکین را رحمه اللّه بریشان گماشت، و به ری آمد با سپاه، و روز دوشنبه تاسع جمادی الاولی سنه ی عشرین و اربعمایه ایشان را جمله قبض کرد. و چندان خواسته از هر نوع بجای آمد که آن را حدّ و کرانه نبود. و تفصیل آن در فتح نامه نوشته است که سلطان محمود به خلیفه القادر باللّه فرستاد. و بسیار دارها بفرمود زدن، و بزرگان دیلم را بر درخت کشیدند، و بهری را در پوست گاو دوخت و به غزنین فرستاد. و مقدار پنجاه خروار دفترهای روافض و باطنیان و فلاسفه از سراهای ایشان بیرون آورد و زیر درختهای آویختگان بفرمود سوختن. و چنین خواندم در

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 312

نسخت نامه یی که سلطان محمود فرمود نوشتن سوی خلیفه، به تازی، که پنجاه زن آزاد اندر سرای مهتر ایشان بود، رستم بن علی، و سی فرزند داشت ازین زنان.

و به مسلمانی اندر بیشتر از چهار زن رخصت نیست. و رستم بن علی شاهنشاه مجد الدّوله بن فخر الدّوله را همی خواهد. و این معاملت سلطان محمود آن وقت کرد با ایشان که همه علما و ائمّه ی شهر را حاضر کرد، و بدمذهبی و بدسیرتی ایشان درست

گشت. و به زبان خود معترف شدند، و دولت از خاندان بوییان نقل کرد. و سیّده بگریخته بود جایی، و فرتوت شده. و شاهنشاه خرف گشته؛ گویند بمرد هم به ری، و گویند به خراسان بردندش و از آنجا مرده بازآوردند- و قصّه یی دراز است.

و اینجا بیش ازین نتوان آورد. و من این تاریخ از مجموعه ی بو سعد آبی بیرون آوردم- که شاهنشاه او را به آخر عهد وزارت داده بود؛ مردی عظیم فاضل و متبحّر اندر انواع علوم بوده است- و دیگر کتب و احوالها.

عمادی محمود بن الامام السّنجری الغزنوی حفّظه اللّه معلوم شد، و آن را به محلّ اعتماد توان داشت. پس اخبار و سیر و فتحهای سلطان محمود و غزاها اندر هندوستان و مولتان، و آوردن منات، و همچنین به نواحی ترکستان و هر نواحی بسیار بوده است. و دران معنی کتابهای مفرد ساخته اند، چون یمینی، بیهقی و دیگر مصنّفات که دران دولت ساخته اند؛ ایراد آن لایق این مختصر نیست- اگر توفیق یابیم گوییم.

و مسعود، پسرش، سخت قوی هیکل و باقوّت بوده است، چنانکه از کارهای او که به قریب العهد کرده است و حکایت قوّت و توانایی او و صفت گرزش که به غزنین نهاده است، حقیقت می شود که آنچه از پیشینگان بازگفته اند، چون کرشاسپ و سام و رستم و دیگران، متصوّر تواند بود.

و آخر عهدش به رباطی که آن را ماریگله خوانند میان دو آب که در راهست از غزنین تا لهاور، بر ره گذر، غلامانش چاهی ژرف بکندند و فراخ، و به خاشاک و چوب سرش پوشیده کردند، تا مسعود دران جایگاه افتاد. و بدان جایگاه سنگ نیافتند، جوالها و غراره ها ریگ پر همی کردند و به وی فرومی گذاشتند. و مسعود آن را بدان گرانی به دست همی گرفت و زیر پای همی نهاد، تا نزدیک رسانید که برتواند آمد. پس از مطبخها هاونها و چیزهای سنگی بیاویختند از نهیب جان و بر سر او می زدند پشتاپشت، تا سست شد و کشته گشت. و این عجایبتر از چاه رستم که شغاد کنده بود. و توانایی عظیم داشته است.

و نخست نام سلطنت بر پادشاهان از لفظ امیر خلف، ملک سیستان، رفت.

چون محمود او را بگرفت و به غزنین آورد، گفت:"

محمود سلطانست." و ازان پس این لقب مستعمل شد.

و طغرل غلام مسعود بود؛ و آنست که با الب ارسلان سلطان حرب کرد. و عبد الرّشید پسر خداوندش را بگرفت و به قلعه بازداشت، تا بمرد. و فرخ زاد برخاست، و کار طغرل سپری شد. و بهرامشاه اینست که درین ایّام سنجر او را قبض کرد، بعد از شکستن سپاه غزنین، و به خراسان آورد، و باز به پادشاهی و خانه ی خویش فرستادش. و تا این غایت هنوز بجایست؛ و در آخر اخبار گوییم- إن شاء اللّه.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 314

بماند. و اندر سنه ی ستّ و خمسین و اربعمایه به ری از دنیا برفت. و سلطان طغرل در ایّام قایم بود، بیست و شش سال.

بعد از او سلطان معظّم محمود بن داود بن میکاییل بن سلجوق بنشست، لقب او الب ارسلان. و اندر سنه ی سبع و خمسین و اربعمایه به عراق آمد و پس به شام رفت. و به در میلادجرد فتحهای عظیم برآمد. و درین وقت نظام الملک الحسن بن علی بن اسحاق وزیر شده بود، و به فرمان او عمید الملک ابو نصر کندری کشته شد.

و به عهد طغرل اندر بود که از نابینا در مسجد زر برداشته بود و بدان تجمّل ساخت و به خدمت مسعود پیوست، و بعد از اقبال عوض آن اضعاف بجای بازآورد، و چندان توفیق خیرات یافت.

و سلطان به جانب خراسان آمد بر عزم ماوراالنّهر. پس اندر سنه ی ستّ و ستّین و اربعمایه کشته شد، بر دست یوسف کوتوال بر اتّفاقی عجب به کنار جیحون. و او را پنج پسر بود: تتش، ملکشاه، ارسلان ارغون، بوری برس*. طغرل تتش را به پادشاهی شام نشانده بود- و نسل او آنجاست به حلب. و برادرش، قاورد، پادشاهی کرمان داشت- و هنوز فرزندان او ملک کرمانند.

و سلطان الب ارسلان در ایّام قایم بود، نه سال. و بعد از او سلطان معظّم ابو الفتح ملکشاه بن محمّد بنشست به پادشاهی. و ارسلان ارغون را خراسان داد بهری، و دیگر برادران را همچنین ولایتها داد. و عالم از داد او و نظام الملک

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 315

بیاسود. و چون عمّ او، قاورد، را طمع افتاد در مملکت و از

کرمان بیامد، به ظاهر همدان حرب افتاد، و قاورد گرفتار شد. و او را به قلعه ی امیر سید* به همدان باز داشتند. و ازان پس او را هم آن جایگاه بکشتند؛ و گوهرایین خادم ملازم آن کار بود و بسیار دشمنان را مقهور کرد. و پادشاهی خجسته دولت، و سایه بود بر سپاهی و رعیّت. پس سوی ماوراالنّهر رفت و سمرقند بستد به حرب، و خانه ی خانیان از تخمه ی افراسیاب و خزینه های ایشان جمله با احمد خان به عراق آورد، و تا اوزکند برفت و به همه کامرانی بازگشت به سوی اصفهان.

و درین عهد به اصفهان مذهب باطنیان تازه کرده بودند و به هر جای دعوت کردند، و قوّت گرفتند و قلعه های محکم بدست آوردند. پس اندر سنه ی اربع و ثمانین و اربعمایه سلطان عزم بغداد کرد. اندر خمس و ثمانین و* سلطان را فرمان حقّ رسید؛ و گویند دارو دادندش. و او را سه پسر بود: برکیارق، محمّد، سنجر. و سلطان ملکشاه اندر ایّام مقتدی بود، بیست سال.

از بعد او سلطان معظّم ابو المظفّر برکیارق بن ملکشاه بنشست بجای پدر. و کار تاج الملک ابو الغنایم بزرگ شده بود، تا غلامان نظام الملک بزرگان دولت بودند، او را بکشتند به تهمت خون نظام الملک. و بعد از وزارت عزّ الملک، پسر نظام الملک، کار مجد الملک قمی بالا گرفت. پس اسماعیل پسر یاقوت بقانی* که خال برکیارق بود از ارمنیّه بیامد با سپاه، و به کارزار اندر کشته شد آخر سنه ی ستّ و ثمانین. و ازان پس عمّ او، تتش، بیامد با سپاه بسیار به طمع پادشاهی، و همدان بگرفت و سوی ری رفت؛

و بی اندازه سپاه عراق با وی بودند. و میان ساوه و ری مصاف کردند، جایی که آن را دشت ماوه* خوانند. و تتش کشته شد و علی بن فرامرز بن علاء الدّوله کشته شد که با تتش بود. و این حال در سنه ی ثمان و ثمانین و اربعمایه بود. و سلطان محمّد به ارّانیّه و آن حدود ملکت بود. و سلطان سنجر را امیر سپاه سالار، برسق کبیر، سوی خراسان بود، و پادشاهی بر وی مستقیم گشت. و هم آن جایگاه برسق شهید گشت از زخم کارد بواطنه.

و بعد ازین وقعتها بود و حربها میان سلطانان برکیارق و محمّد. و از جمله به مصاف سپیدرود امیرداد اوزبک کشته شد از معروفان و گوهرایین. و به مصاف شرّاه* مؤیّد الملک ابو بکر عبید اللّه، پسر نظام، گرفتار شد، و سلطان برکیارق او را به دست خویش گردن بزد. و از بعد عزّ الملک و مجد الملک، مهتر فرزندان نظام،

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 316

فخر الملک المظفّر وزارت کرد. چون به خراسان رفت بعد ازان وزارت به أعزّ عبد الجلیل* عمید بغداد رسید، و او را بواطنه بکشتند. خطیر الملک ابو منصور وزیر گشت، تا سلطان برکیارق را از بیماری دراز به در بروجرد فرمان یافت رحمه اللّه، در سنه ی تسع و تسعین و اربعمایه، و أیاز امیر سپهسالار بود. ملکشاه، پسر برکیارق، را به بغداد برد به پادشاهی، تا سلطان محمّد همان وقت از موصل بیامد. سلطان برکیارق اندر ایّام مستظهر بود، دوازده سال.

از بعد او سلطان معظّم ابو شجاع محمّد بن ملکشاه به بغداد رسید، أیاز را سیاست فرمود هم در سنه ی

تسع و تسعین و اربعمایه، و بر تخت نشست متمکّن. و سعد الملک وزیر بود. پس سوی اصفهان رفت و سیف الدّوله صدقه بن مزید، امیر عرب، عصیان کرد از جهت حمایت سرخاب دیلم. و سلطان به بغداد رفت، و کارزار کردند، و جمعی بی عدد از عرب کشته شدند. صدقه را کشته بیافتند و سرش پیش سلطان آوردند. و سرخاب اسیر افتاد، به قلعه ی تکریت بازداشتند و چشمش تباه کردند، و سالها آنجا بماند. و درین سالها حصار دژ کوه بود به اصفهان که باطنیان از مدّتها بازگرفته بودند، تا بعد ازین حادثه ی اوّل سنه ی احدی و خمسمایه بستدند و جمله ی ملحدان را بکشتند. و مهتر ایشان را، عطاش، بکشتند و بیاویختند. و بعد ازان سلطان سعد الملک را با چند تن دیگر از خواجگان معروف سیاست فرمود، و به در اصفهان بر کنار زرینه رود همه را بیاویخت. و ازان پس وزارت به ضیاء الملک احمد داد، پسر نظام، و سلطان همّت بر قمع باطنیان گماشت. و همه ی بزرگان دولت به احتیاط می بودند از کارد زدن ایشان. و سلطان عزم کرد حصار قلعه ی الموت را، خرّبها اللّه، که ملجأی آن طایفه بود. و به هروقت سپاه ها می فرستاد و خرابیها می کرد. و چند قلعه دران حدود بستدند و خراب کردند، تا آخر کار حصار را فتح نزدیک رسانیده بودند، و اغلب بزرگان حضرت سلطان با سپاه ملازم این کار بودند.

و بر پایان قلعه جایگاه ها ساخته بودند و بناها مقام را، چنانکه عادت حصار سخت باشد. و بر قلعه ذخیرتی نمانده بود و روزبه روز امید می بود ستدن قلعه. خدای تعالی هنوز مدّت فتنه ی ایشان را تقدیر نکرده

بود. حادثه ی سلطان افتاد به اصفهان، و لشکر پراکنده شدند، و اضطرابها افتاد- چنانکه از جای شرح معلوم شود. پس سلطان چون به بغداد رفت، ضیا الملک احمد را معزول کرد و خطیر الملک ابو منصور را وزارت داد. و آخر سال سنه ی ثمان و خمسمایه احمدیل روادی را باطنیان در سرای

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 317

سلطان بکشتند، و سلطان به اصفهان آمد در سنه ی تسع و خمسمایه، و خطیر را معزول کردند. و بعد از یک سال ربیب الدّوله ابو منصور، پسر وزیر ابو شجاع، به اصفهان آمد، و او وزیر خلیفه المستظهر باللّه بود. و اندر شوّال سنه ی احدی عشر و خمسمایه سلطان اندر بیماری سخت او را خلعت وزارت داد. و بیماری بر سلطان مستولی شده بود. و اندر سنه ی عشر که مهد* خراسان رسید، سلطان محمود را ولیّ عهد کرده بودند، بزرگترین فرزندان. و پس به ذو الحجّه اندر سنه ی احدی عشر و خمسمایه فرمان حقّ رسید. و پنج پسر ماند از او: سلطان محمود و ملک مسعود و ملک طغرل و ملک سلجوق شاه و ملک سلیمان شاه خلّد اللّه عمرهم. و سلطان محمّد اندر ایّام مستظهر بود، دوازده سال- چنانکه یاد کرده آمد.

و سلطان اعظم مغیث الدّنیا و الدّین ابو الحرث سنجر بن ملکشاه برهان امیر المؤمنین را پادشاهی جمله خراسان مستخلص شد، و دشمنان را مقهور کرد. و ازان روز باز هر روز فتح و نصرت اندر زیادت بود- بحمد اللّه تعالی. و هیچ صاحب قران را چندین فتوح و کارها برنیامد، و همه پادشاهان اسلام کمر مطاوعت بستند.

و در جمله بلاد اسلام و خطّه ی

مسلمانی بر منبرها خطبه را به نام او آرایش دادند. و هیچ سلطان بر خاندان افراسیاب و ملک غزنین و محمودیان چیرگی نیافت، و چنین کامکار نگشت بجز این سلطان. و از بعد ظفر حلم کرد و خانه ی ایشان بجای بداشت.

و اندر پادشاهی عادل بود، و رعیّت از او آسوده بودند. و چون فخر الملک دران عهد به خراسان رفت، وزارت دادش. و سالها بود تا آنگاه که بواطنه بکشتندش. از بعد او پسرش را محمّد وزیر کرد مدّتی. چون سخط سلطان او را دریافت کشته شد. و بعد از وی شهاب الدّین برادرزاده ی نظام الملک وزیر گشت. و درین عهد، که سلطان به همدان آمد سنه ی اثنی عشر و خمسمایه، وزیر شهاب بود. و اندر سنه ی ثمان عشر و خمسمایه معین الدّین ابو نصر الفضل بن محمود را از قاشان بخواند و وزارت وی را داد. و ذکر سیر و فتوح او امیر الشّعرا معزّی نظم کرده است. اگر خدای تعالی توفیق دهد، خاتمت کتاب بدان بیاراییم- إن شاء اللّه.

و چون دولت سلطان اعظم و معظّم، أعزّ اللّه أنصارهما، درین عهدست، به هم موصول کنیم.

سلطان معظّم مغیث الدّنیا و الدّین ابو القاسم محمود بن محمّد بن ملکشاه به سعدترین طالع بر تخت پادشاهی نشست، به اصفهان، به ذی الحجّه اندر سنه ی

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 318

احدی عشر و خمسمایه. و اندر اوّل سنه ی اثنا عشر مولانا الامام المسترشد باللّه امیر المؤمنین به خلافت بنشست. و منتصف جمادی الاولی به همدان انتقال خطبه بود از نام مستظهر به مسترشد، و سلطان محمّد رحمه اللّه عهد خویش ملک مسعود را به موصل و

شام فرستاده بود و أقسنقر برسقی اتابک و صاحب امر بود. و ملک طغرل را به ارّانیه و آذربادگان فرستاده بود، و اتابک کندغدی بود، غلام سلطان، و پسر خوانده و ملک سلجوق شاه را پارس داد و آن حدود. و آخر عهد او را با اتابک قراجه الذّواق*، غلام سلطان، آنجا فرستادشان. پس سلطان معظّم چون به همدان آمد، وزیر ربیب بغدادی، که او را قیراطی همی خواندند، بمرد. و وزارت به کمال علی سمیرمی رسید. و سلطان اعظم از خراسان به ری آمد. و درین وقت امیر سیّد علاء الدّوله زریر* را بازداشته بودند و مال همی طلبیدند. پس سلطان معظّم سوی ساوه رفت و آنجا به ظاهر شهر روز چهارشنبه ثالث جمادی الاولی سنه ی اثنی عشر مصافّ بود. و بعد حالها سپاه عراق پراکنده شدند، و سلطان اعظم اتابک غزاغلی را سیاست فرمود، بعد از آنکه اسیر گرفتند. و اندرین حرب قتلغ تکین چگل و کندکز کشته شدند از عراقیان. و سلطان اعظم به در همدان آمد، بعد از آنکه به ساوه علاء الدّوله را خلاص داد. و درین وقت سلطان اعظم چند کس را خلاص داد، از جمله ملک منکوبرز بود پسر بوری برز*. و او آنست که به عهد سلطان محمّد خروج کرده بود، و او را سلطان ناگاهان می خواندند، و گرفتار شد. سلطان او را میل فرمود کشیدن، و ازان مدّت به زندان بود، هر جایگاه. و درین وقت به همدان باز داشته بود، و همچنین نوشتکین شیرگیر و بلاق و سکریه*، همه را گشاده کرد. و پس بر عزم خراسان بازگشت. و سلطان معظّم پیش سلطان اعظم عزّ نصرهما آمد

به ظاهر ری و بزرگان سپاه عراق، و ولیّ عهدی بر سلطان معظّم قرار گرفت. و درین وقت بود که منکوبرز را سیاست فرمودند. و چون سلطان به خراسان بازگشت، ملک سلجوق شاه را با خود ببرد. و سلطان معظّم به اصفهان رفت، و امیر احمد بغرا را بکشتند؛ و امیر بار علی سرمه* بگریخت و به خوزستان شد، و بعد از مدّتی گرفتار شد بر دست نور الدّوله، پسر برسق*. و بعد از مدّتی نزدیک، سلطان قیصر را به بغداد سیاست فرمود. و بعد ازین حالها جیوشبک بن ای ابه* ملک مسعود را به در همدان آورد با سپاهی بسیار برابر سلطان. و روز پنج شنبه هشتدهم ماه ربیع الاوّل سنه ی ثلاث عشر مصاف کردند، و نماز دیگر جیوشبک هزیمت شد، و ملک مسعود را

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 319

روز سه شنبه بیست و سوّم همین ماه پیش سلطان آوردند. و برادر او را گرامی کرد، چنانکه از حلم او سزید. و استاد اسمعیل را که وزارت همین ملک کرد، سیاست فرمودند. و روز سه شنبه بیست و یکم ربیع الاوّل از راه امیر علاء الدّوله کرشاسپ بن علی بن فرامرز را به فرمان سلطان اندر خیمه بگرفتند و به قلعه ی فرّزین بردند. و به ماه رجب اندر علاء الدّوله دزدار را بکشت، و از فرّزین سوی خراسان رفت به درگاه سلطان اعظم. و امیر دبیس بن صدقه عاصی شد، و سلطان از بغداد به وی فرستاد، از جای برخاست و به لحمه* اندر شد و برادرش، امیر منصور، را به درگاه عالی فرستاد، و از پس چند روز او را به سرای خلافت بردند

و محبوس کردند. و اندر محرّم سنه ی خمس عشر امیر سیّد علاء الدّوله زریر از درگاه بازگشت. و یکم ماه شب آدینه از دنیا بیرون شد به ظاهر بهستون اندر راه. و اندر آخر صفر به بغداد کمال علی را بکشتند، باطنیان. و سلطان چون به در همدان آمد وزارت به شمس الملک عثمان بن نظام الملک داد، و بر مبلغ هفتصد هزار دینار موافقت بستد ترکت علاء الدّوله را. پس سلطان عزم آذربادگان کرد، و حادثه ی خاتون افتاد به همدان، و به تبریز سلطان جیوشبک را سیاست فرمود کردن و سوی شماخی و شروان رفت، اندر سنه ی ستّ عشر، و ابخازیان را دفع کرد و شروانشاه را از قلعه به زیر آورد و بازگردید. و هم به آذربادگان شمس الملک را قبض فرمود و بفرمود کشتن و سرش به حضرت خراسان فرستاد. و چون قوام الدّین ابو القاسم النّاصر بن الحسین در سنه ی ثمان عشر از درگاه سلطان اعظم بازگردید در خدمت مهد میمون*، به حضرت سلطان معظّم رسید به همدان. خلعت وزارت پوشید بیست و هشتم ماه روز چهار شنبد. و بعد ازین حادثه ها افتاد، و ملک مسعود را سلطان اعظم پیش خود خواند، و از هر جنس اضطرابها بود از دبیس، تا حاجت آمد بیرون آمدن امیر المؤمنین المسترشد باللّه و کارزار با دبیس و متشرّد شدن و پیوستن او به ملک طغرل و رفتن به درگاه خراسان به خدمت بارگاه عالی سلطان اعظم.

و این شرحها، اخبار سلطان اعظم و معظّم محمود، اندر عهد خلافت امیر المؤمنین مسترشد اندر آخر به جایگاه اصل نویسم- اگر از حقّ تعالی توفیق یافته شود- که

این هر سه دولت متّصلست باهم. و بیشتر ازین تا سنه ی عشرین و خمسمایه هم برین سان مختصر نتوانستم ذکر کردن. و هرچه حادث شده است و شود از سنه ی عشرین و خمسمایه هم برین سان مختصر در آخر این مجلّد یاد کنیم، تا

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 320

کتاب از هندام بنرود- و اللّه تعالی علی ذلک معین و به الثّقه.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 321

شاهنشاه گفتند و ایران را زمین پارسیان گفتند، زیرا که اردشیر از پارس برخاست و از عهد قباد، پدر نوشروان، بر شهنشاه خسرو بیفزودند، لقب کسری؛ گفتندی کسری نوشیروان و کسری پرویز، همچنین تا یزدجرد شهریار. امّا پارسیان از عهد گیومرث تا یزدجرد شهریار، آخر ملوک عجم، به لقبی خواندندی، بیرون از چنین که شهریار و شاه و شهنشاه و خداوند و خدایگان و خسرو و کی و غیره. و من آن را درین جدول جمع آوردم، تا آسان باشد.

پس هرچه فرود از شاهان بودند وزیران را دستور خوانده اند؛ و موبد موبدان چون قاضی القضاه بوده است، حکمی نافذ اندر شرع ایشان؛ و موبد از وی به درجه کمتر. و رد کسی را خواندندی که رأی قوی داشته است؛ و هیئتی بجای ستاره شناس، این خود معروف است. و جماعتی که ملازم آتش خانه ها بوده اند و خواننده ی

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 322

کتابهای ایشان را هیربد خواندندی. امّا جهان پهلوان بزرگترین مرتبت بوده است از بعد شاه، و از فرود آن پهلوان و سپهبد، برآن سان که اکنون امیر گویند و امیر سپاه سالار؛ و مرزبان صاحب طرفان را خوانده اند، و دهقان رئیسان و خداوند ضیاع و املاک را؛ و جمله ی آتش پرستان را مغ گفته اند. آیین پارسیان این بوده است.

و ما ذکر پادشاهان عجم بگوییم، به لقبی که ایشان را خوانده اند پارسیان، بغیر از شاه و خسرو و شاهنشاه برین جدول- و اللّه أعلم.

الاسماء/ الالقاب

گیومرث/ گل شاه

طهمورث/ دیناوند* و دیوبند

ضحّاک/ بیوراسپ

منوچهر/ کینه توز درازدست

افراسیاب/ جهان گیر ودکر

قباد/ کی

کیخسرو/ اندروای

گشتاسپ/ ودمهر

سمیرانداخت/ همای

دارای/ کوچک

اردوان/ افدم یعنی آخر

شاپور/ شاپور شاه

بهرام/ هیچ

بهرام سیّم/ سگانشاه یعنی سیستان

شاپور/ ذو الاکتاف هویه سنباد

بهرام/ کرمانشاه

یزدجرد/ زفر

و بزه گر

یزدجرد/ نرم

قباد/ کوادین ادان دیس* هرمزد/ ترک زاد

الاسماء/ الالقاب

هوشنک/ پیشداد

جم/ شید یعنی خور

فریدون/ فرّخ دادده

نوذر/ کم بخت

زاب/ زو تهماسپ

کیکاوس/ ودخرد

لهراسپ/ آزادمرد

بهمن/ درازنگل

داراب/ وزرک

اسکندر/ ویرانی کره

اردشیر پاپک/ شاهنشاه

هرمزد/ مردانه

بهرام دوّم/ هیچ

نرسه و هرمزد/ هیچ

اردشیر نیکوکار

بهرام/ هیچ

بهرام/ گور

پیروز و بلاش/ اپرویز* نوشروان/ دادگر و عادل

خسرو/ اپرویز

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 323

قباد/ شیروی

هجیر/ بوران دخت

خرداد*، و دیگران/ هیچ

اردشیر/ هیچ

خورشید/ آزرمی دخت

یزدگرد/ ودبخت

آخر ملوک العجم

لقبه

تبّع بن کلی کرب/ إسمه لقبه

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 325

حسّان/ تبّع

عبد الکلال/ هیچ

مرثد/ هیچ

أبرهه/ الصّباح

حسنو العالم*/ ذو الشناتر* ذو جدل*/ إسمه لقبه

یکسوم و مسروق/ الحبشان

عمرو/ ذو الاعواد

تبّع آخر/ إسمه لقبه

ولیعه/ هیچ

حسّان/ هیچ

زرعه/ ذو نواس

أبرهه الحبشی/ الأشرم

سیف/ ذی یزن

عرب عراق را لخمیان گفته اند- و در جمله جذیمه را أبرش خوانده اند- و بعد از عمرو و عدی آل نصر گفتندی؛ و امرؤ القیس، پسر عمرو، را بدو لقب کرد یعنی اوّل، و دیگر امرؤ القیس محرّق الاوّل گفتندی، و نعمان را که خورنق کرد اعور، و حارث بن عمرو الکندی آکل المرار، و قابوس فتنه العرس، و نعمان منذر را قتیل ابرویز خواندندی.

و ملوک عرب شام را غسّانیان گفته اند. و چون جفنه بن عمرو را*- و او را عمرو مزیقیا خواندندی و لقب او ماء السّما بود- پادشاه گشت، و بعد از وی همه را ملوک آل جفنه گفته اند.

و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 326

و دران عهد که افریدون نریمان را به روم فرستاد، که بت پرستی گرفته بودند، چون ملک الرّوم را بکشت از فرزندان بطلمیوسان یکی را بنشاندند، نام او قرقیال، و او نسقی نهاد اندر ترتیب سپاه سخت. و اگرچه اندر اخبار نریمان است، ایدر نوشته است، تا خواننده را ازین قصّه ملال نگیرد. و چنین عادت رفته بود که همیشه صد و بیست هزار مرد بر درگاه باشند و دوازده سپاه سالار، چنانکه زیردست هر یکی ده هزار مرد کاری باشند؛ و او را بطریق خوانند. و هر بطریقی را دو سرهنگ باشند، هر یکی سالار پنج هزار مرد، و ایشان را طرنجار خوانند. و باز هر طرنجاری را پنج مرد باشد، هر یکی بر چهل مرد مهتر بود، و لقب ایشان فنطرنج باشد. و چهار مرد مهتر کرده باشد این فنطرنج، هر یکی بر ده مرد سالار باشد. و نقیب این سپاه را لقب اسطرطقوس باشد. و این به حکمت ساخته اند، تا هرکجا که چهل مرد باید فرستادن، بطریقی را گویند که فنطرنج را بفرست. و اگر چنانکه هزار مرد باید، گویند که طرنجاری را بفرست. و اگر بیست هزار مرد باید دو بطریق را فرماید هم برین سان. و آن کس که مهتر باشد، بطریق البطارقه، او را لقب ماسطوس گویند، و بجای وزیر باشد. و مهتر همه ی حاکمان بود، آن را برجتین خوانده اند، و نایب او را سقریط. و آنکه حرس ملک نگاه دارد تفلس گویندش؛ و صاحب عمارت را دمستقین گویند- و هم برین شکل. و ازان رسمها اکنون بسیاری برجایست. و چون دین ترسایی گرفتند پیشنماز

را قس* خواندند؛ و مقیمان دیرها و کلیساها را رهبان گویند؛ و دانندگان را از خداوندان رای و تدبیر حرب جاثلیق گویند. این مایه از کتابها بیرون توانستیم آورد- و اللّه أعلم به.

عزّ الدّوله/ بن معزّ الدّوله

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 330

ابو الفوارس/ شرف الدّوله/ بن عضد الدّوله

ابو نصر/ بهاء الدّوله/ بن عضد الدّوله

ابو شجاع/ سلطان الدّوله/ بن بهاء الدّوله

ابو علی/ ملک/ بن بهاء الدّوله

ابو اسحق/ عمده الدّوله/ بن معزّ الدّوله

ابا کالنجار/ ملک/ بن سلطان الدّوله

ابی کالنجار/ صمصام الدّوله/ بن عضد الدّوله

ابو محمّد کاکو/ علاء الدّوله/ بن دشمنزیار

ابو المظفّر/ المؤیّد فلک الدّوله/ بن علاء الدّوله

إنتقل الدّوله إلی آل سلجوق.

ابو الفتح مسعود- بن محمّد بن ملکشاه- قسیم امیر المؤمنین- إعتمادی علی اللّه وحده

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 332

السّلطان المعظّم معزّ الدّنیا و الدّین- ابو الفتح ملکشاه- بن محمود بن ملکشاه- قسیم امیر المؤمنین- إستعنت باللّه وحده

السّلطان المعظّم غیاث الدّنیا و الدّین- ابو شجاع محمّد- بن محمود بن ملکشاه- قسیم امیر المؤمنین- إعتصمت باللّه وحده

السّلطان المعظّم رکن الدّنیا و الدّین- ابو المظفّر ارسلان- بن طغرل- قسیم امیر المؤمنین- إعتصمت باللّه وحده

السّلطان المعظّم رکن الدّنیا و الدّین- ابو طالب طغرل- بن ارسلان- قسیم امیر المؤمنین- إعتصمت باللّه

السّلطان المعظّم رکن الدّنیا و الدّین- ابو شجاع محمّد- بن محمود بن ملکشاه- قسیم امیر المؤمنین- إعتضدت باللّه

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 333

دریا بگرفت، و چندانکه حدّ گور آدم بود آب صافی و روشن بود، و غوّاصان به دریا فروشدندی و آنجا نماز کردندی و زیارت. و پیدا بودی حدّ آن از آب دریا. پس در عهد طوفان نوح پیغامبر علیه السّلام آنجا رفت و استخوان آدم علیه السّلام به بیت المقدّس آورد و آنجا دفن بکرد. بعد ازان چون طوفان بازنشست، و تا طوفان بود به کشتی در همی داشت. و حوّا از بعد آدم بمرد، و شیث او را هم پهلوی آدم در گور کرد. و شیث را وقت مرگ هم پیش ایشان دفن کردند، علیهم السّلام- و اللّه أعلم.

النّبیّ رسول ربّ العباد إلی الملاء من قوم عاد و قبلهم إلی صاحب العماد فدعوتهم إلی الایمان و خلع الأنداد و الأوثان فأخذتهم الحمیّه فصاروا عبره للبریّه هلکوا بالرّیح العقیم فأصبحوا کالرّمیم فعبدا لهم و سحقا لهم و محقا." پس امیر المؤمنین علی بن ابی طالب، رضی اللّه عنه، گفت:" راست می گویی که گور هود پیغامبر علیه السّلام آنجاست."

بدان شهر گذر کرد. و یکی شخص از علمای بنی اسراییل با وی بود. و این عالم نشان بختنصر اندر کتابها یافته بود که او ازان زمین خیزد و شهر خراب بکند. پس این عالم اندر شهر شوش همی گردید، آن کودک را بیافت که بازی همی کرد بر خاک و رقمی زد، چنانکه کودکان کنند، یعنی که دیهی همی کنم. و شکل پیدا کرد بر سان بیت المقدّس. و چنان برآمد بعینه که از نهاد شهر و مسجد. و بنی اسراییلی دران همی نگریست و تجربت همی کرد. چون کودک آن را تمام بکرد، دست بر سرش بسود و آن را هامون کرد. بعد ازان این عالم بنی اسراییلی را حقیقت گشت به فطنت، که این کودک تواند بودن که شهر خراب کند، و بسیاری نشانها در وی بیافت. پس سوی مادرش رفت و ازیشان مهمان خواست. و مادرش را بشارت داد و گفت:" این فرزند تو پادشاه کامکار باشد." و بعد ازان عهدی خواست از وی که چون شهر بیت المقدّس را خراب کند محلّت این مرد و پیوستگان را نرنجاند و امان دهد. و اگرچه ایشان را سخن او هزل آمد، چنانکه خواست بنوشتند. و روزگارها برآمد. گوید بدین روایت که بعد از مرگ سلیمان بن داود علیه السّلام و بزرگان، چون از نسب بختنصر آگاه شدند وی را بر خود پادشاهی دادند، یعنی که از نسل کیقباد بود لهراسپ. و قصد دار الملک سلیمان کرد. و این چنان بوده است که بعضی خود گفته اند به جای که جماعت بنی اسراییل تمرّد کردند از جزیه دادن به ملوک عجم، و پیغامبران را همی کشتند. و خدای تعالی بختنصر را

بریشان گماشت، و لهراسپ او را بفرستاد، تا شهر خراب کرد. و روایتست که بختنصر بر کرسی سلیمان پیغامبر رفت. و ندانست که پای بر چه جایگاه باید نهادن، تا شیران طلسم حرکت کردند، از هر دو روی، و بردند و ساقش شکسته شد. و بفرمود ازان خشم تا کرسی و طلسمها و تخت بدان بزرگواری از جای برکندند. و مسجد را ویران کرد و همه مردم را بکشت و در مسجد افکند، و جمله ی کودکان را اسیر کرد و برده. و ملک الرّوم با وی یاور بود بدین کار، نام او ططوس. و بختنصر این مرد را، که خطّ امان داده بود، البته نیازرد و پیوستگانش را همچنین. عاقبت شهر خراب گشت و اسیران را به جانب عراق آورد. پس به فرمان

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 339

لهراسپ ایشان را به شهرها قسمت کرد و بسیاری را به زمین اصفهان فرستاد، و مقام کردند- و مدینه الیهودیّه بدیشان بازخوانند- و بعضی به شهر تستر. و اغلب نسب آن مردم این شهرها بدیشان کشد- و به جایگاه خویش گفته شود. و جماعتی که بگریختند به حدّ روم و مدینه ی پیغامبر قرار گرفتند، چون خیبر و فدک و بنی قریظه و دیگرها- و خود پیش ازین گفته ایم بعضی. و دانیال پیغامبر علیه السّلام در جمله ی این اسیران بود که بختنصر بازداشته بود، با جماعتی از علمای بنی اسراییل بر قلعه ی شوش- و تلّ آن اکنون پیداست- و این قلعه را مادونیال خواندندی. و اگرچه نه جایگاه قصّه است، حدیث و احوال بختنصر ازین روایت بگویم. پس ذکر مقصود کنیم از دفینه ی دانیال علیه السّلام.

روایتست

که بختنصر خوابی دید عظیم سهمناک، و کس تعبیر ندانست. بعد ازان او را به دانیال پیغامبر رهنمونی کردند، تا از زندان بیرون آید. چون بیرون آمد هیچ نماز نبرد، برسان دیگران. بختنصر گفت:" چرا تحیّت ملوک نکنی؟" دانیال پیغامبر گفت:" مرا خدای فرموده است که بجز وی را سجده نکنم." بعد ازان بختنصر را خوش آمد و سخت بزرگ آمدش سخن او را و گفتا که:" یقینم شد که این خواب من تو گزاری." و بپرسیدش. دانیال پیغامبر گفت:" از آنچه در خواب دیدی و تعبیر آن به من وحی فرستادند." پرسید که:" چون دیدم در خواب." دانیال گفت:" صورتی دیدی که سرش در آسمان و پایش در زمین بود و سینه و برش از سیم و شکمش از روی و رانها آهنین و ساقها تا به قدم از سفال. و تو اندران شگفت مانده بودی. بعد ازان سنگی از آسمان بر سر آن صنم افتاد و همه شکسته شد و برهم آمیخت. و بعد ازان سنگ همی بالید و بزرگ همی شد، تا همه روی زمین ازان پرگشت و دیگرها ناچیز گشت. و ازان پس هیچ ندیدی، مگر آسمان و سنگ." بختنصر گفت:" راست گفتی، همچنین دیدم. تأویل چیست؟" گفت:" صنم گروه عجم اند، زر پادشاهان اند و سیم بزرگان و نحاس فرود ایشان، و آهن میانه ی مردم و سفال عامّه و رذّال. و سنگ که بر سر آن آمد و ناچیز گشت، بدان که اندر آخر الزّمان پیغامبری از تهامه ی عرب بیرون آید و هجرت کند هرکجا خوشتر آیدش. نام او محمّد و احمد صلّی اللّه علیه و آله، و کافران را خدای تعالی بدو بشکند

و فرق کند میان حقّ و باطل. و دین او قوّت گیرد تا قیامت." بختنصر گفت:" کی باشد این کار؟" گفت:

" هزار سال بیشتر بگذرد." بختنصر دلتنگ گشت و دانیال را از زندان رها کرد و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 340

نیکو همی داشتش و به مشاورت او کار کردی. پس مهتران عجم گفتند که:" او به دین بنی اسراییل اندر شده است." بختنصر گفت:" به دین او اندر نشدم، امّا او را خدایی هست که از هر چیز او را با وی مشاورت کنیم." گفتند:" همداستان نباشیم که سرّ خویش با کسی گویی و مشورت کنی که او برخلاف دین ما باشد، مگر که صنم ما را سجده کند." پس صنم را بیاوردند و دانیال پیغامبر را علیه السّلام بخواندند. و بختنصر و بزرگان سجده کردند، و دانیال پیغامبر علیه السّلام را گفتند:" تو نیز سجده کن." گفت:" خدای من مرا نفرموده است که وی را سجده کنم." بختنصر خشم گرفت و بعد ازان بفرمود تا حفیره یی از آتش بتافتند و دانیال را با سه دیگر از عبادان بنی اسراییل در آنجا فکندند. پس بختنصر بلند جایی همچون مناره بکرد و آنجا بررفت و فرود نگرید. پنج کس را دید در آنجا با هم نشسته، بانگ کرد دانیال را که:" بیرون آی." هر چهار بیرون آمدند. بختنصر گفتا:" آن یکی دیگر که بود؟" گفت:" فرشته یی بود." بعد ازان پرسید که:" چون بود در آتش احوال شما را؟" گفت:" هرچه بهتر." بعد ازان خیره شد، گفت:" من ترا با یارانت به نیکویی باز گردانم." و بفرمود تا همه بازداشتگان را و اسیران را رها

کردند. و آنچه بایست از طعام و جامه و هر چیزی همی داد. و بعد ازان چون مدّتی برآمد بختنصر خوابی دید و بر دلش فراموش شد. دانیال پیغامبر را بخواند و بپرسید. دانیال گفت:" خداوند تعالی به وحی مرا از خواب تو و تعبیرش خبر داد. و تو به خواب دیدی که درختی بسیار شاخ سر اندر آسمان کشیده بودی، و بسیار بیخها اندر زمین پراکنده و از هر مرغی که در عالم بر شاخهای آن آشیانه ساخته با بچّگان بی عدد و بی اندازه. پس فریسته یی از آسمان فرود آمدی و شاخها بریدن گرفتی، تا آواز آمدی که: بهری بگذار. پس تیشه بستاندی و همه عضو آن بفکندی و اصل درخت بگذاشتی و تو دران خیره مانده." بختنصر گفتا:" راست گفتی. اکنون چه باشد." دانیال گفتا:

" درخت ملک توست و مرغان حشم تو، و فکندن شاخها آن باشد که ملک تو برود، بدین فراخی. و بعد ازان خداوند تعالی ترا هفت سال مسخ کند به صورت همه جانوران از مرغان و ددان و هرچیز که آن باشد که* دران جنس که باشی، قالب گردی بر هم جنسان خویش، قوّت تو بیشتر باشد. و این ترا عقوبت است از خدای تعالی، صنم پرستیدن، و خرابی بیت المقدّس و مسجد سلیمان پیغامبر علیه السّلام، و معطّل کردن کرسی سلیمان و جایگاه پیغامبران، و استخفاف بر اولیای حقّ تعالی. و بعد

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 341

ازان به جنس خویش بازگردی و ملک باشی برین قوم." بختنصر گفت:" خدای تعالی از من توبه پذیرد؟" گفت:" بعد از مسخ شدن و به حال خویش بازآمدن پذیرد." پس چون

بختنصر به سرای خود اندر شد، پر دید که همی از تنش بیرون آمد، پسرش کلیماس* را پیش خود خواند و مملکت بدو سپرد. و نخستین بار عقابی گشت و همه ی عقابان را همی زد و همی کشت، و باز شیر گشت و ستوه* همه جنس خویش را، و برین مثال همی بود تا هفت سال بگذشت. پس خداوند تعالی به قدرت قدیم خویش او را به صورت مردم بازگردانید به حال خویش. و سوی ایوان آمد روز دیگر به صورت و زینت خویش، و بر تخت بنشست، تیغ حمایل کرده، گفت:" ای مردمان ما صنم پرستیدیم که ازان نفع و ضرّ نیست. و من از خدای تعالی و صنع او عجایبها دیدم، هرکسی که به یگانگی خدای تعالی اقرار دهد، فبها؛ و إلّا بدین تیغ سرش بر گیرم." و به خانه اندر شد و همان شب بمرد. و کلیماس، پسرش، پادشاهی بگرفت هم بران کفر قدیم. و گفتند:" دانیال جادو است، و بختنصر را آن همه به جادویی می نمود." پس روزی نشسته بود که دستی پیدا گشت از دیوار و چیزی بران نوشته بود که ندانستند خواندن، و ازان حال مضطرب شدند. پس کلیماس دانیال را بخواند و گفت:" سخن جادویی مردمان گفتند، و من از بهر استقامت ملک نتوانستم ردّ کردن." و عذرها خواست دانیال پیغامبر را، و پس ازان کلمتها پرسید که نسخه بر داشته بودند، و آن به زبان عبری بود. و تفسیر آن به تازی این الفاظ است: بسم اللّه العلیّ الأعظم العظیم عزّ هذا الملک قد ذلّ و وزن فخفّ و جمع فتفرّق. تفسیر خواست. دانیال گفت:" عزّ قد ذلّ، ترا بعد

از عزّ ذل رسد؛ و وزن فخفّ، عمل تو وزن کردند سبک آمد؛ و امّا جمع فتفرّق، ملکت تو پراکنده شد بعد از جمع." هنوز آن را تمام نگفته بود که پشّه یی بر ران او نشست و بازپرید و در بینی او رفت و مغزش خوردن گرفت. و چنان بود که آواز پشه از مغز کلیماس بیرون همی آمد، و آن وقت راحت یافتی که او را عمودهای اهنین بر سر زدندی، و اندران سپری شد. و گویند بعد از وی برادرش، گشتاسپ، پادشاه شد- و این سهو است. در بودن بختنصر و این حالها خلاف نیست، امّا نه لهراسپ بوده است، امّا در عهد وی بوده است- و اللّه أعلم به.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 342

و درین شهر بمرد، و وی را درین آب زن نهادند. و هر وقتی که به باران حاجت افتد بیرون برندش و دعا کنند به وی. پس همان وقت باران ببارد. و دران آب زن کتابی عبرانی بیافتند، و آن را مردی از بنی سهم بخرید از قسمت غنایم به چهارده درم. و آن مرد گوید که کعب الاحبار را ازان پرسیدم. گفت: بزرگتر و بهتر همه غنیمتها آن بود. پرسیدم که: چه بود؟

گفتا: سیر خلفا و قصّه های ایشان و هرچه بخواهد بودن در عالم تا روز قیامت، همه در آنجا بود." پس بدین خبر دانیال پیغامبر ابو موسی عمر بن الخطّاب را خبر داد. و امیر المؤمنین عمر بن الخطّاب از جهودان تهامه بازپرسید. او را از قصّه ی دانیال خبر دادند. پس عمر بفرمود بو موسی را که:" او را غسل مکن، همچنان کفن سازش و حنوط و غالیه سا. و به دست معتمدی دفن فرمای کردن، چنانکه کس نداند و او را رنجه دارد به استسقا خواستن." بعد ازان ابو موسی الاشعری جوی شوش، که آن را ابوران خواندندی، بفرمود تا بازبستند. و گفتا:" عمارتش خواهم فرمودن." پس در میان جوی حفیره یی بفرمود کندن. و دانیال را هم اندر شب آن جایگاه دفن کردند، و آب بران فروگذاشتند و بر بالای آب بعد ازان مسجد و مشهد کردند. و آب در زیر آن همی گذرد بسیار، و ماهیان عظیم بی اندازه ملازم سر گور باشند پیوسته. و کس ایشان را نگیرد، و راتب دهند ایشان را هر روزی بسیاری نان. و این سخت عظیم عجایب و طرفه است. و من آن را به رأی العین دیده ام و زیارت

کرده.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 343

همین ساعت زخم زده اند. پس از راهب حال ایشان پرسیدیم.

گفت: هر سالی مردمان ایدر آیند و جامه های ایشان پاک بکنند و موی و ناخن بپیرایند و برین سان بازخوابانند. پرسیدم که: چه کسان بوده اند؟ گفتا: در کتب چنان خوانده ام که ایشان پیغامبر بوده اند به یک زمان و یک سخن، پیش از عیسی علیه السّلام. و بعد ازین هیچ خبر نداریم. و ما بازگشتیم. و حال این جماعت معروفست. و از سیّاحان بسیاری شنیده ام که ایشان را زیارت کرده اند، و هر سال موی و ناخن ایشان بپیرایند." و اللّه أعلم.

حدیث رسالت ملک الرّوم یاد کنیم، اگرچه نه جایگاه است، تا سخن نگسلد.

عبد اللّه بن الصّامت گوید:" چون به نزدیک شهر رسیدم اسپان فرستادند پیش ما و گفتند: بر اسپان نشینید، که شتران شما دشوارتر توانند در شهر درآمدن، از درازی گردن. ما اجابت نکردیم و همچنان برفتیم تا در سرای ملک. و از بالا ملک سوی ما

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 344

همی نگرید. و چون فرود آمدیم تکبیر کردیم، چنانکه زلزله در قصر افتاد. گفتیم:

این ساعت فرود آید. ملک کس به ما فرستاد که ایدر هیچ مگویید از دین خویش، و ما را بار دادند. و ملک نشسته بود با جمله بطارقه. و همچنان برفتیم و بنشستیم.

ملک الرّوم تبسّم کرد و گفت: از شما چیزی نقص شود اگر تحیّت ملوک و ادب خدمت بجای آرید؟ گفتیم: ما این کار را حلال نداریم. پرسید که: رسم شما چه باشد؟

گفتیم: چون پیش خلیفه ی پیغامبر اندر رویم، بگوییم: ألسّلام علیک. ملک الرّوم گفتا: پیغامبرتان را همچنین کردید؟ گفتیم: بلی و اللّه. دیگر باره بازپرسید که:

نماز و روزه ی شما

چگونه است؟ ما شرح آن دادن گرفتیم. گفت: بزرگتر و عظیمتر چیست پیش شما؟ گفتیم: لا إله إلّا اللّه و أللّه أکبر. و قصر ملک بلرزید. و گونه ی او زرد شد. پس گفت: هر جایگاه که این سخن گویید در شهرهای دشمنان شما را چنین دیوارها بلرزد؟ ما گفتیم: ندیده ایم جز این جایگاه. گفت: نیکو باشد راستی گفتن. و اگر همه جای چنین بودی نه دلیل نبوّت بودی، مگر حیلت. پس ما را جای نیکو فرود آوردند. و شب چهارم کسی آمد و ما را بخواند. نماز خفتن ملک جایی خالی نشسته بود. پس عبیده بخواست و آنجا اندر خانکهای کوچک ساخته بود. یکی را در بگشاد، خرقه ی سیاه بیرون گرفت و بازگشاد. از سپیدی صورتی بر وی نگاشته بود سخت عظیم نیکو و راست و ماننده بود به همه*، گفتی پیغامبر صلواه اللّه علیه است. چون ما آن را بدیدیم، پنداشتیم پیغامبر است علیه السّلام، ما را گریه برافتاد. ملک گفت: شما را چه بود؟ ما گفتیم: این صورت پیغامبر ماست بعینه. گفت: به حقّ دین شما که این صورت به صفت پیغامبر شما ماننده است؟ ما گفتیم: به حرمت خدا و رسول که این صورت و شکل اوست. و پنداریم که زنده در وی می نگریم. پس اندر پیچید و بجای خویش بازنهاد و گفت: این آخر صورتهاست. و من تعجیل کردم. پس یکی در دیگر بازگشاد، و همچنان صورتی بازگسترد مردی کهل بر سان صورت و هیئت پیغامبر علیه السّلام و گفت: این صورت ابراهیم خلیل است. و باز صورتی دیگر بیرون آورد و بگشاد، مردی آدم گونه و به کردار غمناکان نشسته، مرا

گفت: این صورت موسی پیغامبر است کلیم اللّه علیه الصّلوه و السّلام. و دیگر باره صورتی بیرون آورد، همچنان بر خرقه ی سیاه از سپید نیکو نگاشته، گفت: این صورت داود پیغامبر است. و صورت سلیمان همچنین بنمود بر اسفید نگاشته، که وی را دو پر بود و بجای باز همی نهاد. و

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 345

خرقه ی دیگر بازگشاد مردی بر نگاریده نیکوروی، درّاعه پوشیده و عصایی در دست گرفته، گفت: این صورت عیسی بن مریم است علیهما السّلام. و ما خیره مانده بودیم، گفتیم: دیگر صورتها ندانیم، امّا از صورت پیغامبر ما عجب مانده ایم. و اگر همه چنانست، عجایب نیست. و از کجا پیش ملک افتاده است؟

گفت: از خزینه های اسکندر ذو القرنین به من افتاد، دست به دست به میراث از پدر. پس پرسید که: شما به چه شغل آمده اید؟ گفتیم: پیغام بگزاردیم به دعوت مسلمانی یا جزیه قبول کردن، اگرنه، حرب. پس به مسیح سوگند خورد که: من می دانم که دین شما حقّ است و پیغامبر صادق، و عیسی از وی خبر داده است. و اگر دانمی که رومیان دین عیسی بگذارندی، مسارعت نمودمی در ظاهر کردن مسلمانی.

امّا اگر من سخنی گویم پادشاهی بر من بشورد. پس ما را به خوبی بازگردانید.

چون بازآمدیم، امیر المؤمنین ابی بکر بو عبیده ی جرّاح را به شام فرستاد با سی هزار سوار. و پس آن بود که خالد بن الولید را از عراق آنجا فرستاد، و سپاه رومیان شکسته شدند." و آن را مختصری یاد کرده ایم در خلافت ابو بکر رضی اللّه عنه.

اللّه بن العبّاس آنجا رسیدند، در وقت غزات ملک الرّوم، معاویه خواست که دران کهف رود. آن ساعت عبد اللّه بن العبّاس گفت:" مهلا، بایست! نه خدای تعالی پیغامبر را می گوید: لَوِ اطَّلَعْتَ عَلَیْهِمْ لَوَلَّیْتَ مِنْهُمْ فِراراً وَ لَمُلِئْتَ مِنْهُمْ رُعْباً. «1»" بعد ازان معاویه چندین تن را در کهف فرستاد، بادی صعب، عاصف، بیرون جست و ایشان را بینداخت و از کهف بیرون انداخت زاستر.

فراخ بکشید، برین سان که اکنون مشهد است بفرمود کردن. و اهل شیعت از همه جوانب چیزها فرستادن گرفتند و تحفه ها مقیمان را و خزانه ی آن را خصوصا از مصر، تا برین صفت شد که اکنون بجایست، و آن را زیارت کنند- و خداوند تعالی علیمتر بدان.

و حسن را چون زهر دادند، خواستند که او را پیش پیغامبر علیه السّلام به گور کنند؛ خلاف برخاست، و عایشه لشکر آورد و رها نکرد. و او را هم بر گورستان بقیع دفن کردند. و حسین را چون به کربلا آن حادثه افتاد، هم آن جایگاه ازان دیه حبر* جماعتی بیامدند و او را دفن کردند و مشهد ساختند، و ساکنان و مجاوران در وی بنشستند تا متوکّل خراب فرمود کردن، و ناپیدا کرد. بعد ازان علویان باز آبادان و معمور کردند، و اهل شیعت عمارت آن بیفزودند، بران سان که اکنون بجایست. و از فرزندان حسین و برادرانش و اهل بیت علیهم السّلام بسیاری آن جایگاه مدفون اند، ازان جماعت که با وی کشته شدند، و ازان جماعت اهل شیعه همچنین.

و به سته بماندند و به طاقت رسیدند از تشنگی، تا جمله بخروشیدند و سر بر آسمان داشتند.

خداوند تعالی بارانی بفرستاد، و آن جانوران را سیرآب شدند. و مهدی بازگشت و هیچ نتوانست گرفتن، و بازگشت و به قصری فرود آمد که نوساخته بودند در بغداد، و بیاراسته بودند به فرشهای بزرگوار و به همه تکلّف. و او سخت عظیم خرّم بود بدان عمارت و جای، که درین وقت تمام پرداخته بودند. و آن شب تنها بود، بیاسود، آواز هاتفی شنید بدین بیت:

هاتف گفت: کأنّی بهذا القصر قد باد أهله و قد درست علامه و منازله*

مهدی گفت: کذاک امور النّاس یبلی جدیدهاو کلّ کریم سوف تبلی أنامله

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 349 هاتف گفت: فخذ عدّه للموت إنّک راحل و إنّک مسئول و ما أنت سائله

مهدی گفت: أقول بأنّ اللّه لا شکّ واحدو ذلک قول لیس یخفی فضایله

هاتف گفت: تزوّد من الدّنیا فانّک میّت و قد أذق الأمر الّذی بک نازله

مهدی گفت: متی ذاک خبّرنی حدیث فانّنی سأفعل ما قد قلته و اعاجله

هاتف گفت: توقّع ثلاثا بعد عشرین لیلهإلی منتهی شرّ و ما أنت کامله پس مهدی بمرد هم درین وقت و به بغداد* دفن کردندش.

الهادی به عیسی آباد بمرد، و هم پهلوی پدرش دفن کردند.*

الرّشید به ظاهر طوس بمرد از خراسان به دیه سناباد، و هم آنجا دفن کردندش.

و امروز مشهدست ازان علی بن موسی الرّضا، و آبادست و به عمارت تمام.

الامین چون به بغداد بکشتندش، تنش به سرابوستان مؤنسه* به باب الانبار دفن کردند.

المأمون به زمین روم اندر بمرد، جایی که آن را بداندرون* خوانند. و معتصم او را به طرسوس دفن کرد.

المعتصم وی

را به سامرّه دفن کردند به هارونی.

الواثق هم پهلوی معتصم نهاده است به هارونی.

المتوکّل غلامان معتصم* بکشتندش به سامرّه، و هم آنجا دفن کردندش.

المنتصر به هارونی بمرد، و هم آنجا مدفونست.

المستعین به نهر قاطول کشته شد، تنش در آب غرقه کردند و سرش به بغداد بردند، و پس به مقابر الخلفا دفن کردند. مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی متن 349 عبد الملک بن مروان و ولید و سلیمان ..... ص : 347

معتزّ او را به سامرّه در زندان از گرسنگی بکشتندش، و اندر گرمابه نیز گویند، و به باب السّمیدع در گور کردندش.

المهتدی کشته شد به سامرّه بر دست موسی بن بوغا، و به فرمان او اندر سرای محمّد* بن خاقان به گور کردندش به باب السّمیدع هم پهلوی معتزّ.

المعتمد به بغداد مرد به فجأ. و او را به مقبره العتیقه به سامرّه در گور کردند.

المعتضد به بغداد بمرد به گورستان خلفا، هم آن جایگاه دفن کردندش.

المکتفی هم به بغداد مدفون است.

المقتدر غوغا او را بکشتند به باب الشّماسی* در بغداد، و هم به مقابر الخلفا دفن کرده است.

مجمل التواریخ و القصص، نجم الدین سیف آبادی، متن، ص: 350

القاهر در سرای طاهر به حبس بمرد به بغداد، و هم آنجا دفن کردند.

الرّاضی به مقابر خلفا دفن کرده است، هم به بغداد.

المستکفی به بغداد بمرد، بعد از آنکه چشمش تباه بکردند، و به مقابر خلفا دفن کردندش.

المطیع وی را هم کور کردند، و هم دران بمرد، و به پهلوی دیگرانش دفن کردند در بغداد.

الطّایع به دیر العاقول بمرد، و به تربت خلفا دفن کردندش، بعد از خلع و گوش برکندن بمرد.

القادر و القایم و المقتدی و المستظهر، جمله را

اندر شهر بغداد اجل رسید به مرگ، و ایشان را بربر* اندر آب از دار الخلافه به مقابر الخلفا بردند، بر حدّ رصافه دفن کردند.

المسترشد به مرج* مسعود قبض کرد، بعد از آنکه با سلطان مصافّ داد و به مراغه بردش، و ملاحده ناگاه از در سراپرده ی او بازرفتند و بکشتندش، و هم به مراغه دفن کردندش.

الرّاشد به اصفهان حماه اللّه دفن کردندش.

المقتفی هم به بغداد دفن کردندش.

المستنجد به بغداد دفن کردندش هم به مقابر خلفا.

المستضی هم به بغداد دفن کردندش.

بگذاشتیم خاسر گشتیم.

و ذکر امیر المؤمنین علی بن ابی طالب و الحسن و الحسین رضوان اللّه علیهم أجمعین گفته شده است، امّا فرزندان ایشان را مختصری از اخبار و نسب یاد کنیم، آغاز از فرزندان علی، و ازان سبب که تا از یک روی بود در نسب خلفا یاد نکردیم بر سان دیگران.