هيجان غضب .(جزوه اخلاق محمودخيراللهي تكثير دانشگاه اصفهان ص 67)

نبي اكرم ص مي فرمايد: «بعثت للحلم مركزاً و للعلم معدناً و للصبر مسكناً ؛من به رسالت مبعوث گشتم تا كانون حلم و بردباري معدن علم و دانش و مسكن صبرو شكيبايي باشم .(ميزان الحكمه ج 2، ص 513)

امير مؤمنان حضرت علي ع مي فرمايد: «الحلم نور جوهره العقل ؛ حلم وبردباري نوري است كه منشأش عقل و خرد

انسان است .(غرر الحكم ج 1، ص 344)

كَه ْ نيم كوهم زصبر و حلم و دادكوه را كي در ربايد تندباد

تيغ حلم از تيغ آهن تيزتربل زصد لشگر ظفر انگيزتر

(مولوي

2. هنگامي كه خشم و غضب به هيجان درآيد، انسان به چند امر توصيه شده است

الف استعاذه و خود را از شرّ شيطان در پناه خدا قرار دادن

ب ) اگر ايستاده است بنشيند و اگر نشسته است قدري دراز بكشد.

ج ) آبي به سر و صورت خود بزند و يا وضو بگيرد و يا غسل كند.

د ) آب سرد بنوشد.

ايران را داشته باشد، هر چند در خارج از ايران سكونت داشته باشد، ايراني به حساب مي آيد. همان طور كه شما نيز شنيده و بارها ديده ايد، رئيس جمهور محترم كشورمان در مسافرتهاي خارجي به كشورها، با ايرانيان مقيم ملاقات مي كند. و حتي براي مسافرت فرزندان آنان كه به لحاظ قوانين محدوديت هايي براي آنان وجود داشت، قوانيني تصويب كردند تا با مسافرت به ايران، هويت ايراني آنان حفظ شود.

پيروز و سربلند باشيد.

اجتهاد آيت الله خامنه اي , ربطي به زمان انتخاب ايشان به رهبري ندارد; بلكه بنابر دلايل زير, ايشان از سال هاي قبل , اين ملكه و توانايي را داشته اند:

1. همه ي رساله هاي عمليه , نوشته اند كه اگر دو نفر عادل به اجتهاد كسي شهادت دهند, اجتهاد او قابل قبول است . مجلس خبرگان , كه مركب از ده ها مجتهد مسلم و چندين مرجع تقليد مي باشد, ايشان را به عنوان مجتهد و رهبر انتخاب كردند.

2. ايشان پيش از انقلاب به درجه ي اجتهاد رسيده و اجتهاد ايشان توسط بسياري از مراجع و بزرگان , از جمله حضرت امام , از قبل تصديق شده بود. حضرت آيت الله فاضل لنكراني در جلسه ي جامعه ي مدرسين اعلام كردند كه من از بيست سال پيش , ايشان را مجتهدي تمام عيار يافته ام .

3. درس خارج مقام معظم رهبري كه در آن بسياري از فضلا شركت مي كردند و همگي به وزانت علمي آن شهادت مي دهند, دليلي بر بنيه ي علمي نيرومند و ملكه ي اجتهاد ايشان است و اين توان علمي , مسلما" زمينه اي پيش از رهبري ايشان دارد. بنابر مطالب فوق , روشن مي شود كه ايشان در زمان رهبري , صد در صد داراي اجتهاد مسلم - كه شرط لازم براي اطلاق لفظ آيت الله است - بوده اند و همان طور كه در عرف بر كسي كه سال ها داراي اجتهاد باشد, كم كم بر او آيت الله اطلاق مي شود, بر معظم له نيز بعد از اين حادثه آيت الله اطلاق شده است .

الله سيد نصر الله مستنبط كيست؟

پرورش يافته بود.

آيت الله مستنبط حتي در روزهاي تعطيلي هم درسهاي مخصوصي داشتند يا برخي از قواعد و اصولي را تدريس مي كردند و يا درس كلام و عقايد براي طلاب مي گفتند و مطالب درس كلام را در دو مجلد به نام «معارف الإسلام» تنظيم نموده است. نماز جماعت ايشان از نماز هاي پرجمعيت نجف اشرف بود و منزل معظم له پيوسته مجلس علما و محفل اهل فضل و دانش بود و هميشه بحث و بررسي مسائل مشكل فقهي و اصولي و كلامي در مجالس او مورد گفتگو بود. خصوصيات اخلاقي مرحوم مستنبط، مايه توجه است و ي بيش از همه به تعليم و تدريس علاقه مند بود و درسي را حاضر نمي شد، و يا القا نمي كرد، مگر اينكه آن را مي نوشت، از اين جهت از اين فقيد سعيد آثار علمي فراواني به صورت چاپي و مخطوط باقي مانده است.

اقامت افكند و علوم عقليه را از مرحوم ميرزا مهدي آشتياني و ميرزا طاهر تنكابني فرا گرفت و پيوسته از هر خرمني سنبلي مي چيد و از هر بلبلي نوايي مي شنيد و به مراتب والايي از علم و عمل رسيد، آنگاه براي زيارت قبر دختر گرامي حضرت موسي بن جعفر(ع) فاطمه(س) رهسپار قم شد و با حوزة گرم و جوان مرحوم آيت الله عظماي حائري روبرو شد. از اين جهت با در خواست آيت الله مؤسس، رحل اقامت در قم افكند و از سال 1344 تا آخرين سالهاي عمر خود از طريق قلم و بيان، خدمات ارزنده اي انجام داد. اينك به گوشه اي از خدمات وي اشاره مي كنيم.

1. پرورش شاگردان

او در مدت اقامت خود در قم قريب 66 سال بطول انجاميد، در سنگر تدريس از سطوح متوسط تا سطوح عالي و سپس مراحل خارج را تدريس كرد و هيچگاه از تدريس خسته نمي شد و در اين ايام كه پيري و بيماري بر او هجوم آورده بود، حوزة تدريس خود را ترك نكرد و به تدريس فقه مي پرداخت. او در ظرف اين مدت، صدها شاگرد پرورش داد و بسياري از علماي بلاد از خرمن علمي او بهره گرفته اند و با مراجعه به تراجم علماي معاصر كه دست پرورده هاي حوزة علميه قم هستند، اين حقيقت روشن مي شود.

2. احياي آثار علمي گذشتگان

وي علاقة وافري به احياي آثار علماي گذشته داشت و در اين مورد گام هاي بلندي برداشت و آثار زيادي از طريق تشويق و تقدير و اخيراً از طريق سرمايه گذاري مالي ايشان منتشر شد.

احياي آثار علمي گذشتگان از نظر رنج و زحمت و اثر وفائده، احياناً كمتر از آثار علمي خود انسان نيست

و اگر مقدمه هايي كه به قلم آن فقيد بزرگ بر اين كتابها نوشته شده به رشته تحرير در آمده در جايي گرد آيد، خود كتاب قابل ملاحظه اي را تشكيل مي دهد.

3. آثار علمي به قلم خود آن مرحوم

فقيد راحل آثار قلمي متعددي دارد. اسامي تأليفات ايشان، در كتابهاي تراجم كه جديداً و قديماً نگارش يافته منعكس است، و مرحوم مدرس تبريزي در «ريحانة الأدب» از 34 اثر ايشان نام مي برد و جناب حاج شيخ محمد رازي در كتاب «آئينه دانشوران» فهرست آثار فقيد سعيد را آورده است. علاقه مندان مي توانند براي آگاهي از فهرست تأليفات ايشان به اين كتاب مراجعه كنند.

دو يادگار بزرگ

در ميان آثار و يادگارهاي بزرگ فقيد سعيد، به دو اثر گرانبها اشاره مي كنيم:

1. تعليقات گرانبهاي ايشان بر كتاب احقاق الحق

اين تعليقات كه خود، چند برابر اصل كتاب است يك دايرة المعارف بزرگ براي فضايل و مناقب و مصادر بسياري از روايات مربوط به اهل بيت عصمت و طهارت به شمار مي رود. اگر فرزند برومند ايشان، اين تعليقات را جدا از احقاق، آن هم به صورت موضوعي چاپ و منتشر كنند براي محققان، كار را آسان كرده و رنج و زحمت را از آنها بر مي دارد.

2. كتابخانه شكوهمند مرعشي

اين اثر به حق، يكي از آثار بزرگ و سودمند اين فقيد است كه توانسته است چنين كتابخانه عظيمي با كتابهاي نفيس خطي و منحصر به فرد در حوزة علميه قم تأسيس كند و در طول متجاوز از پنجاه سال، دست سوداگران كتاب را از اين كتابها قطع كرده و آثار ديرينة اسلامي را حفظ كند. اين كتابخانه از نظر نفاست نسخ، در ايران تقريباً منحصر به فرد است و از

نظر كتابهاي مطبوع و منتشر شده كاملاً غني به حساب مي آيد.

در اين كتابخانه حدود 25 هزار جلد نسخة خطي نگهداري مي شود كه بسياري از آنها كتابهاي منحصر به فرد و به خط مؤلفان بزرگ است و تعداد كتاب هاي چاپي آن از مرز دويست هزار مي گذرد و هم اكنون اين كتابخانه، مرجع علما و دانشمندان و محققان است و اخيراً به همت والاي فقيد راحل و كمكهاي بي دريغ رهبر بزرگ انقلاب، حضرت امام خميني قدس الله سره ساختمان عظيمي براي حفظ كتابهاي نفيس بنا گرديده است. اميد است اين كتابخانه گامهاي بلندتري در نشر آثار علماي شيعه بردارد.

ويژگيهاي جسمي و روحي آن فقيد

مرحوم آية الله عظماي نجفي قيافة گيرا، سيمايي نوراني چشماني جذاب، داشت و با سهولت و صداقت خاصي سخن مي گفت.

تسلط او بر كلمات و جمل شبيه تسلط انسان بر حركت دست خود بود، او محضري جذاب و شيرين داشت و در محفل دوستان، حكايات و قصص شيرين مي گفت و در عين حال، سيماي روحاني او انسان را به جهان ديگر متوجه مي ساخت.

وي مردي منظم و متعهد بود. در طول مدت امامت خود در حرم و صحن، امامت نماز خود را تعطيل نكرد و در نخستين لحظات دخول وقت، به نماز مي ايستاد و شبها پس از تهجد در بيت خود از نخستين كساني بود كه با گشوده شدن در حرم، وارد صحن مقدس مي شد.

او در عاريه دادن نفيس ترين كتابها، دستي سخاوتنمندانه داشت و هيچگاه ديده نشد كه در دادن كتابي هر چند ارزشمند و پر قيمت باشد ترديد به خود راه دهد. نگارنده اين كلمه را از خود ايشان شنيدم كه فرمود: انحصار طلبيهاي

صاحبان كتابخانه ها سبب شد كه كتابهاي اسلامي از ميان برود و بزرگترين خسارتها متوجه فرهنگ اسلامي شود.

يكي از ويژگيهاي فقيد راحل، علاقه به خاندان عصمت و طهارت بود. او در مصايب آنان چشمي گريان و در شنيدن فضايل آنان چهرة شادماني داشت.

فقيد راحل از بسياري از مشايخ شيعه و مراجع عظام، داراي اجازة روايت بود و از جمعي از علماي بزرگ اهل سنت نيز اجازة روايت داشته، و در عصر خود شيخ اجازه بوده است و اگر مجموع اجازاتي را كه از مشايخ خود دريافت داشته و اجازاتي را كه به ديگران داده در يك جا گرد آورند، كتاب قابل ملاحظه اي را تشكيل مي دهد.

او در علم قرائت و تجويد ممتاز بود و قرآن را با لحن بسيار زيبا قرائت مي كرد و در نماز مغرب و عشا و صبح لحن قرابت او بسيار گيرا و روح افزا بود.

مرحوم آية الله نجفي در شب پنجشنبه پس ازاقامة نماز مغرب و عشاء در صحن مطهر و مراجعت به منزل، لحظاتي دچار عارضة قلبي شد (همان بيماري كه از آن مدتها رنج مي برد) پس از برخورداري از يك عمر طولاني در سن 95 سالگي دعوت حق را لبيك گفت و جهان علم و دانش را به سوگ خود نشاند.

ترك گفت و از سال 1351 تا سال 1381 در جوار امير مؤمنان (باب علم النبي) رحل اقامت افكند. و از دروس شخصيتهاي نامبرده كه پي افكنان علوم، و محققان بزرگي در فقه و اصول بودند، بهره گرفت، و بيش از همه در درس مرحوم آية الله ضياء عراقي _ قدس سره _ حاضر شد، و از تلاميذ به نام او به شمار رفت.

در سال 1370مرحوم آملي، حوزه درس داشت و گروهي را در فقه و اصول تربيت مي كرد، و نخستين اثر او به نام «بدايع الأفكار» كه تقرير درسهاي استادش، مرحوم عراقي است، از چاپ در آمده و افكار اساتيد را به خود جلب نموده بود. و استاد بزرگوار حضرت امام _ قدس سره _ در نقل آراي مرحوم آقا ضياء الدين عراقي به تقريرات ايشان مراجعه مي كرد و كيفيت ضبط مطالب را مي ستود.

او سي سال در اين دانشگاه بزرگ، به تعليم و تعلم پرداخت، ولي سرانجام به خاطر بيماري، و ديدار اقوام در سال 1381 (يك سال پس از فوت زعيم بزرگ مرحوم آيت الله بروجردي) عازم ايران گرديد و بنا به درخواست گروهي از فضلا و آمادگي حوزه علميّه قم براي بهره گيري از وجود پر فيض او، در قم اقامت گزيد، و لحظه اي از افاده و ارشاد باز نايستاد، و در اعياد و مناسبتها كه به حضور وي مي رسيدم، مسأله فقه و فقاهت شيعه را مطرح مي كرد، و ادامه اين راه و تخصصي كردن اين رشته را، زياد سفارش مي فرمود.

از آية الله آملي آثار فراواني به جاي مانده، شايسته است بيت رفيع ايشان، و فرزندان گرانقدر و فاضلش در طبع و

نشر آنها بكوشند، و اخيراً فاضل محقق جناب آقاي اسماعيل پور_ دامت بركاته _ يك دوره اصول فقه از بحثهاي ايشان را به نام «مجمع الأفكار منتشر نموده است.

آية الله آملي برا تربيت فقيه و تدريس فقه ارزش فوق العاده قائل بود، و از مدتها قبل به اين فكر بود كه مدرسه اي براي تربيت فقيه تأسيس كند، يعني آن گروه از جوانان مستعد و باذوق كه مدتي در فقه و اصول كار كرده اند، در اختيار بگيرد و با تأمين زندگي، آنان را در مسير فقاهت قرار دهد، حتي از روز نخست مدرسه اي كه در خيابان بيمارستان فاطمي به نام مدرسه ولي عصر (عج) را تأسيس كرد، تصميم بر اين داشت كه اين مدرسه را به اين واحد اختصاص دهد، و دار الفقاهه كند، امّا «ما كل ما يتمني المرء يدركه» و در عين حال، از اين هدف باز نماند و پيوسته از طريق تدريس، طرف صبح و عصر افراد مبرزي را تربيت كرد كه هم اكنون چشم و چراغ حوزة عليمية قم مي باشند.

آية الله آملي مرد خليق، متواضع، مهربان و بسيار خوش مجلس بود، و در بحث و گفتگو جانب انصاف را از دست نمي داد، و از شرائط زمان، دور نبود و ضرورتها را درك مي كرد.

ما اين ضايعه اسفناك را به حضرت بقية الله الأعظم تسليت گفته و همچنين به مراجع و زعماي حوزه علمية قم و رهبر عاليقدر انقلاب و بيت رفيع و بازماندگان و تلاميذ شريف ايشان تسليت مي گوييم. از خداوند عالم براي بازماندگان صبر جميل مسألت داريم.

پيكر آن مرحوم پس از تشييع با عظمتي كه نظير آن در قم كمتر مشاهده شده به

آرامگاه ابدي منتقل شد و در حرم مطهر حضرت معصومه (س) جنب مرقد مرحوم شهيد مطهري (ره) به خاك سپرده شد.

انتقال مرحوم آية الله العظمي حائري به قم، مرحوم اراكي كه بيست و هشت بهار بيش از عمر او نمي گذشت، همراه او به قم منتقل شد و تا 1355 در كنار اين استاد ماند و عاشقانه درسها و بحثهاي او را نگاشت و بيش از همه تلاميذ مؤسس، به تحرير درسهاي او همت گماشت، و در ميان شاگردان بي شمار او كمتر كسي به اندازه او يعني 23 سال از محضر استاد بهره برد.

مرحوم آية الله العظمي حائري در دل خفقان و فشار رضاخاني در سال 1355 در گذشت. آية الله اراكي پس از درگذشت او گمشدة خود را نزد يكي از استوانه هاي تقوا و فضيلت و علم و فقاهت حوزه يعني مرحوم آية الله سيد محمد خوانساري (1305_ 1371 هجري قمري) باز يافت و آنچنان به تقوا و پرهيزكاري و وارستگي او عشق مي ورزيد كه سايه به سايه او راه مي رفت و در دروس او حاضر مي گشت و بسان يك شاگرد مطلق در برابر استاد زانو مي زد و برخي از دروس او را به رشته تحرير مي كشيد. شيوه زندگي او با مرحوم خوانساري به گونه اي بود كه توجه همه بزرگان را به خود جلب مي كرد و حقا بايد گفت: در خضوع يك فقيه در برابر فقيهي ديگر الگو بود.

مرحوم آية الله خوانساري در سال 1331 هجري شمسي برابر با 1371 هجري قمري در گذشت خلأئي كه از درگذشت اين فقيه بزرگ پديد آمد، به وسيله ارادتمند صميمي و مصاحب فقيهش كاملاً پر شد. شاگردان مرحوم خوانساري دور او جمع شده و از او درخواست كردند كه بحث او را ادامه دهد او نيز به درخواست عاشقان درس خوانساري

پاسخ مثبت گفت و قريب سي سال بر كرسي تدريس تكيه كرد و گروهي را در فقه و اصول پرورش داده و كامياب ساخت.

ويژگيهاي مرحوم آيت الله العظمي اراكي

1. آيت الله اراكي يك انسان وارسته و كاملاً زاهد بود من كه كيفيت زندگي او را از نزديك ديده بودم كه در حد متوسط بود و او كمتر از سهم امام مصرف مي كرد و با قناعت كامل زندگي مي كرد.

2. او پس از آية الله خوانساري به اقامة نماز جمعه در قم پرداخت و علما و بزرگان در نماز جمعه او حاضر شده و به او اقتدا مي كردند و او نيز با خواندن جمله هايي از نهج البلاغه دلها را تكان مي داد و قلوب را متوجه مي ساخت

3. در ميان تلاميذ مرحوم آية الله العظمي حائري او بيش از همه دروس او را نوشته و خوشبختانه برخي از آثار او به زيور طبع آراسته است.

به خاطر دارم مرحوم امام راحل در سال 1370 هجري قمري موقع تدريس اجتهاد و تقليد، براي آگاهي از افكار استاد بزرگوارش آية الله العظمي حائري از آية الله اراكي درخواست كرد كه تقرير بحث اجتهاد و تقليد او را در اختيارش بگذارد و او نيز پاسخ مثبت گفت. مرحوم امام رساله ياد شده را در مدت كمي استنساخ كرد و آرائي كه از استادش در رساله اجتهاد و تقليدش نقل كرده، مستند او تقرير مرحوم آيت الله اراكي است.

براي آگاهي از موقعيت علمي ايشان، فهرست آثار ايشان را در اينجا مي آوريم:

1. تقريرات بحث مرحوم آية الله سلطان العلماء

2. تقريرات فقه آية الله العظمي حائري، شامل طهارت، ارث.

3. تقريرات اصول آية الله العظمي حائري (سه دوره)

4. رسالة في الاجتهاد و التقليد (تقرير

بحث مرحوم حائري) در ضمن درر الفوائد استادش به چاپ رسيده است.

5. رسالة في الولاية (تقرير بحث مرحوم آية الله حائري) در جلد اول قرآن والعقل به چاپ رسيده است.

6. رساله استفتائات.

7. حاشيه بر عروة الوثقي.

8. توضيح المسائل.

9. مناسك حج.

10. حاشيه بر درر الأُصول مرحوم آية الله حائري.

11. المكاسب المحرمة.

12. كتاب الخيارات.

13. رسالتان في الارث ونفقة الزوجة (از شمارة 4 تا 13 همه به چاپ رسيده اند)

14. كتاب البيع.

15. كتاب النكاح و الطلاق.

16. شرح مفصل عروة الوثقي، باب طهارت.

17. كتاب الطهارة تقرير بر بحث آية الله العظمي سيدمحمد تقي خوانساري.

آيت الله العظمي اراكي در ساعت 22 شب سه شنبه در بيمارستان شهيد رجائي درگذشت و پيكر پاك او در تهران و قم، از طريق تمام طبقات، تشييع گرديد، همراهي مردم در تشييع، اين مسأله را ثابت كرد كه هنوز روحانيت اصيل و واقعي در دل مردم جايگاه بلندي دارد. بر پيكر پاك او، وارسته ترين فرد يعني آيت الله بهجت در صحن مطهر نماز گزارد. مجالس فاتحه و ختم از طرف بازماندگان حوزه و مقام معظم رهبري آغاز گشت و دولت يك هفته عزاي عمومي اعلام كرد.

ما اين ضايعه را به بقية الله الأعظم عجل الله فرجه و مراجع بزرگ شيعه و علما و دانشمندان حوزه هاي علميه بالأخص به مقام معظم رهبري تسليت گفته و از خداي بزرگ براي آن فقيه راحل علوّ درجات در خواست مي كنيم.

توجهي از محضر حكيم متألّه مرحوم آقا صدراي بادكوبه اي بهره مي برد و همزمان با آية الله ميرزا باقر زنجاني و علامه فاني اصفهاني و آية الله سيد عبد الأعلي سبزواري نيز آشنا مي شود و در دروس برخي از آنها نيز شركت مي نمايد. و در ضمن تحصيل، خود، در حوزة نجف به تدريس سطوح عاليه نيز مي پردازد و حوزة تدريسش در ميان فضلاي نجف مورد توجه قرار مي گيرد.

سعي و تلاش كامل فقيد سعيد در حوزه علميه نجف بدين منوال ادامه داشت تا اينكه به سال 1343 جهت تجديد ديدار والده و ارحامش به ايران حركت و در كاشمر مورد استقبال با شكوهي قرار مي گيرد و اگر چه وي قصد مراجعت به نجف را داشت، ولي در اثر اصرار آيت الله امامي و نياز مبرم حوزه علميه كاشمر به وجود وي در آنجا ماندگار مي شود. با آمدن وي به كاشمر، حوزة آنجا رونق فراواني مي يابد و طلاب زيادي از مراكز و بخشها راهي آن حوزه مي شوند. مرحوم سعيدي از همان اول ضمن تدريس دروس حوزوي، بحث تفسير قرآن را نيز آغاز مي نمايد و تا سال 1362 ادامه مي يابد و در اين مدت موفق به تدريس يك دوره كامل تفسير قرآن مي گردد.

و در كنار اشتغالات علمي به مصداق «عالم ينتفع الناس من علمه خير من سبعين ألف عابد» خدمات اجتماعي و رسيدگي به امور عامه مسلمين در سطح وسيعي، محقق مي شود. مجموعاً 27 بنا، اعم از مسجد و تكيه با يك نقشه و اسلوب توسط وي ساخته مي شود. تأسيس درمانگاه جواد الأئمه كاشمر و صندوق قرض الحسنه همّت كه هر دو منشأء خدمات عمومي بسيار نافعي مي باشند، از جمله اقدامات اجتماعي

او در طي اين سالهاست.

آن مرحوم در سال 1362 از كاشمر به سوي مشهد مقدس هجرت نمود و جلسات درس وي در حوزه علميه مشهد نيز مورد توجه قرار گرفت و با همت عالي وي حسينيه و مدرسه اي به نام «الإمام الحسن المجتبي(ع)» در بهترين شكل ساخته شد كه جمعي از طلاب ساعي تحت اشراف وي مشغول به تحصيل گرديدند. فعاليت فقيد سعيد در ابعاد گوناگون همچنان ادامه داشت تا اينكه اخيراً به بيماري صعب و دشواري مبتلا گرديد و تلاش بي وقفة پزشكان محترم و مراقبتهاي ويژه شبانه روزي فرزند برومندش آقاي دكتر جعفر سعيدي، راه به جايي نبرد و سرانجام روز چهارشنبه نوزدهم ذي الحجة 1416 برابر با (19/2/75 ش) اين نفس مطمئنه دعوت حق را لبيك گفت و به دار باقي شتافت و فقدان وي جداً بر حوزه هاي علميه ضايعة جبران ناپذيري بود.

مفيد و سودمند بود و شبها نيز در مسجدي كه نماز مي گزارد، مسائل اخلاقي را براي همگان بيان مي كرد.

از ميان آثار به چاپ رسيدة او به سه اثر اشاره مي كنيم:

1. رساله اي در جبر تفويض.

2. پرتوي از انوار نهج البلاغه.

3.توحيد ذاتي و صفات الهي.

سرانجام اين شخصيت بزرگ پس از مدتي نقاهت و بيماري، نداي الهي را لبيك گفته و رخ در نقاب خاك كشيد و مردم حق شناس و متدين اصفهان با تجليل فراوان پيكر او را در گلزار شهدا نزد قبور علما به خاك سپردند.

و شاگردان برجسته اي تربيت نمود و به عالم اسلام تحويل داد و در نزديكي همان تربت پاك مولاي متقيان (ع) چشم از جهان بر بست و در كنار آن به خاك سپرده شد.

ويژگيهاي آيه الله شيرازي

آيه الله شيرازي در سال 1305 هجري قمري در شهر «سامرا» چشم به جهان گشود، پدر بزرگوار ايشان مرحوم آقا سيد اسماعيل شيرازي بود كه در عصر خود از علماء طراز اول عراق و از ادباء نامي آن كشور محسوب مي شد.

قصيده غديريه بسيار غرا و بلندي دارد كه از شاهكارهاي ادبي به شمار ميرود. مرحوم آقا سيد اسماعيل از دو طرف، با مرحوم آيه الله آقا ميرزا محمد حسن شيرازي ( معروف به ميرزاي بزرگ. مرجع بزرگ شيعيان در عصر خود كه قدرت علمي و نفوذ كلمه او معروف، و داستان فتواي ايشان درباره تنباكو و در هم كوبيدن نقشه هاي خائنانه بيگانكان زبانزد خاص و عام است )، خويشاوندي نزديكي داشت زيرا از يك طرف پسر عموي آن مرجع بزرگ و از طرف ديگر برادر همسر وي بود و ميرزاي بزرك اعتماد واطمينان خاصي به ايشان داشت.

آيه الله شيرازي اوائل جواني خود را در سامراء گذرانيد و سطوح ( كتاب رسائل و مكاسب ) را در محضر اساتيد بزرگ خواند و چون آثار نبوغ در او آشكار بود به اصرار اساتيد بزرگ خود به نجف اشرف انتقال يافت.

در نجف اشرف از محضر درس آيه الله آقاي آخوند خراساني استفاده و سپس از مرحوم آيه الله آقاي آقا ميرزا محمد تقي شيرازي و مرحوم آيه الله شريعت اصفهاني استفاده شايان نمود.

آيه الله شيرازي علاوه بر مقامات علمي و

اخلاقي، ذوق ادبي خاصي داشت و اشعار جالبي به زبان فارسي و عربي سروده اند.

متأسفانه از آيه الله شيرازي اثر علمي (جز رساله هاي علميه) به يادگار نمانده است. اميدواريم در آينده نزديكي قسمتي از آثار علمي ايشان به چاپ برسد و در اختيار عموم دانش طلبان قرار گيرد.

در اواخر عمر (از سنه 70 هجري قمري به اين طرف) عارضه چشم آيه الله شيرازي را آزار مي داد و براي معالجه دو سفر به ايران تشريف فرما شدند و مورد استقبال عموم طبقات قرار گرفتند، اما با كمال تاسف معالجات مفيد نيفتاد و پس از چندي از نعمت بينايي محروم گشتند، اما اين پيش آمد دردناك تاثيري در روح بزرگ آن مرد با تقوا نگذارد و همچنان به اشتغالات علمي و تربيت شاگردان بزرگ مانند گذشته ادامه مي داد، تا اين كه عصر روز جمعه 10 صفر 1382 با يك دنيا افتخار، ديده از جهان بر بست.

گرديد.

ولي تقدير الهي، نقشه دشمن را به هم ريخت، پس از نه ماه، ورق برگشت و عراق استقلال يافت و همگي آزاد شدند تا آنجا كه به وي مقام وزارت فرهنگ عراق پيشنهاد شد. به اصرار جمعي از روحانيون عراق اين منصب را پذيرفت و اصلاحات قابل توجهي در فرهنگ عراق پديد آورد.

او از سال 1353 تمام همت خود را مصروف تأليف و تربيت شاگردان نمود، آثار فراوان سودمندي از خود بيادگار گذارد از جمله تاليفات او (الهيئه و الاسلام، نهضه الحسين، المحيط (تفسير بزرگي در 8 جلد )، الشريعه و الطبيعه، فقه حي، زيد الشهيد، خطب في الجهاد و الاتحاد، ما هو نهج البلاغه، و المعجزه الخالده)، مي باشد.

كتاب « الهيئه والاسلام » او كه در سال 1237ه_ . ق منتشر گرديد در جهان اسلام صدا كرد زيرا توانست، با گرد آوري آيات و رواياتي در مورد آفرينش آسمانها و زمين، از اخبار غيبي علمي قرآن و روايات معصومان (ع) پرده بردارد.

و تحقيق و تاليف كتب ارجدار در زمينه هاي فلسفي، كلامي، اخلاقي، و فقهي پرداخت كه اغلب آنها چاپ و منتشر شده است از جملة: كتاب « تذكره العارفين » ( يك دوره عقايد) « القول الثابت »، « رساله قصد السبيل »، « نامه رهبران »، « مقالات احمديه»، « طرائف الحكم»، « لوامع الحقائق » و… .

پرورش داده اند، آغاز ميگردد.

آثار علمي و نوشته هاي آرزنده انان گواه روشن بر دوام حيات و زندگي آنها ميباشد و پيوسته با مؤلفات و آثار علمي خود با اهل معرفت سخن مي گويند و پرسش هاي مختلف را پاسخ مي دهند.

خدمات ارزنده اجتماعي از قبيل تاسيس مدارس، مراكز علمي و درماني و ديگر تاسيسات مفيد و سودمند، گواه بر حيات مجدد آنها مي باشد.

بزرگ مرد جهان اسلام حضرت امير مؤمنان (ع) سخن بس جامعي پيرامون همين موضوع دارد: آنجا كه به «كميل » مي فرمايد:

«العلماء باقون مابقي الدهر»

[علما و دانشمندان، تا جهان باقي است، زنده و جاودانند.]

حضرت آيه الله العظمي آقاي حاج سيد محمد هادي ميلاني (رضوان الله عليه)، يكي از نمونه هاي بارز گفتار مولاي متقيان علي (ع) مي باشند، مرگ او هر چند پرونده حيات مادي او را بست، اما پرونده حيات معنوي او را باز گشود. تيغ اجل هر چند پيوند ظاهري او را از پيكر اجتماع بريد، اما پيوندهاي معنوي او با اهل علم و كمال محكمتر، و استوارتر گشت.

مرحوم آيت الله ميلاني در خانواده علم و دانش كه نسب آنها به شرفاء سادات مدينه طيبه منتهي ميگردد، در شب هفتم ماه محرم 1313 هجري قمري در نجف اشرف ديده به جهان گشود و تحت تربيت پدر روحاني خود مرحوم سيد جعفر ميلاني كه از تلامذه و داماد مرحوم آيت الله آقاي آقا شيخ حسن مامقاني بود قرار گرفت.

مرحوم آيت الله ميلاني، از روزهاي نخست علاقه شديدي به تحصيل علوم و معارف اسلامي، و فتح قله هاي بلند كمال را داشت از اين جهت در اندك زماني علوم مقدماتي را نزد

مرحوم ميرزا ابراهيم همداني و مرحوم شيخ حسن تبريزي فرا گرفت، و سطوح عالي را نزد مرحوم آيت الله شيخ ابراهيم سلياني كه از مدرسين عاليمقام نجف بود، و ديگر اساتيد بزرگ مانند مرحوم آيت الله حاج ميرزا علي ايرواني به پايان رسانيد و در تحصيلات عالي از حوزه هاي درس آيت الله نائيني و آيت الله آغا ضيا ء الدين عراقي، و آيت الله شيخ محمد حسين اصفهاني بهره فراواني برد، و بيش از همه از حوزه درس استاد اخير خود استفاده نمود، و از تلامذه خاص ايشان بشمار ميرفت و بر مباني و افكار علمي استاد خود احاطه كامل داشت. علم كلام و مناظره را از مرحوم شيخ جواد بلاغي فرا گرفت و علاقه خاصي به ايشان داشت.

مرحوم آيت الله فقيد، خود ساليان درازي در نجف و كربلا به تدريس فقه و اصول پرداخت، گروهي را پرورش داد و در سال 1373 به قصد زيارت حضرت رضا (ع) وارد مشهد شده و به اصرار و تقاضاي طبقات مختلف، رحل اقامت در ارض اقدس افكنده به تدريس و پرورش فضلا و ديگر خدمات علمي و اسلامي پرداخت و در مدت اقامت بيست و دو ساله خويش در مشهد، مبدا يك رشته تحولات مفيد و سودمند واقع شد.

آثاي مرحوم آيت الله ميلاني

آيت الله ميلاني از افرادي بود كه به خوبي روح زمان را درك كرده و به نيازهاي علمي و اخلاقي اجتماع ما كاملاً آگاه بود از اين جهت پيوسته خواهان آن بود كه فضلا و گويندگان ديني مشكلات و دردهاي جامعه را لمس كنند، و علومي را بخوانند كه بتوانند نيازهاي جامعه را برطرف

نمايند.

از اين جهت مدارسي كه مستقيماً زير نظر ايشان اداره مي شد، برنامه هاي خاصي داشت و فضلا و محصلين آنها علوم لسلامي را به گونه خاصي فرا مي گرفتند.

بناهاي ديني و مدارس علمي كه در مشهد و يا خارج آن، به تاييد آن مرحوم و يا زير نظر ايشان ساخته شده است نمونه هايي از خدمات اجتماعي و ديني وي ميباشد، آثار علمي و تاليفات گرانبهايي كه از خود به يادگار گذارده، هر يك گواه زنده بر عظمت فكري و زحمات توان فرساي آن مرد بزرگ مي باشد. غالب تاليفات آن مرحوم خطي است و هنوز به زيور طبع آراسته نگرديده است اينك نام برخي از آنها ذيلاً درج ميگردد:

در فقه

1.شرح استدلالي بر كتاب صلاه شرايع.

2.مباحث مربوط به اجاره و مزارعه و مساقات و مضاربه و منجزات مريض و برخي ديگر از مسائل فقهي را بصورت استدلالي در كمال تحقيق به رشته نگارش در آورده اند.

در اصول

رساله گسترده اي پيرامون مشتق و همچنين اكثر مسائل مربوط به اصول را از بحث اوامر تا استصحاب به رشته تحرير كشيده اند.

البته آثار عملي معظم له منحصر به اين مقدار نيست، بلكه پيرامون ديگر مسائل اسلامي نيز تاليفات ارزنده اي دارند.

مرحوم آيت الله ميلاني، ظهر روز جمعه سي ام ماه رجب 1395 برابر 17 مرداد ماه 54، در سن 83 سالگي چشم از جهان پوشيد و جهان اسلام را عزادار ساخت.

حضرت آيت الله ميلاني پس از تشييع باشكوهي در جوار مرقد مطهر حضرت رضا (ع) به خاك سپرده شد.

درگذشت آيت الله ميلاني تاثر عميقي در ميان مسلمانان برانگيخت و مجالس ختم براي آن مرحوم در تمام شهرها برگزار گرديد.

اما در سال 1362 براي چهارمين بار به منظور اقامت در نجف و تدريس در اين حوزه، بهبهان را ترك گفته، مدت دو سال به امر تدريس پرداختند و گروهي از پروانگان شمع علم، دور او را گرفته و مقدمات اقامت دايمي او را فراهم ساختند.

ولكن بر اثر اصرار اهالي منطقه بهبهان، بار ديگر به زادگاه خود بازگشتند و پس از چند سال اقامت در آنجا در سال 1370 به اهواز منتقل شده و در احياي موقعيت علمي اين استان كوشيدند.

مرحوم آيت الله بهبهاني مرجعي هوشمند، فقيهي عاليقدر، و مبرز، و در مسائل فقه و اصول داراي نظرات عميق بود و به نظرات مرحوم آيت الله تهراني احاطه كامل داشت و در نشر كتابهاي علمي و فقهي و اصولي مكتب استاد خود، كوشش نموده قسمتي از آنها را به طبع رسانيد.

مرحوم آيت الله بهبهاني علاوه بر مراتب علمي و فقاهت، از نظر زهد و تقوا، پيراستگي و بي آلايشي، تواضع و فروتني در درجه بس ممتاز قرار داشت.

وي پيش از آن كه سخن بگويد به تفكر و انديشه مي پرداخت و جز در مواقع لزوم كمتر سخن مي گفت و در تشريح نظرات خويش و ديگران آداب محاوره را رعايت كرده و در تعظيم بزرگان مي كوشيد.

روي علاقه فراواني كه به ضبط افكار خود داشت، آثار علمي فراواني از خود به يادگار گذارد كه ذيلاً به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

1. مصباح الهدايه في اثبات الولايه، 2. القواعد الكليه ( در دو جلد) 3. مقالات ارزنده در مباحث اصول و فقه، 4. اساس النحو، در اين كتاب مسائل علم نحو به شيوه اي خاص مورد بحث قرار گرفته است،

5. كشف الاستار، شرح حديث ابو الاسود دئلي،6. الاشتقاق ( بحث ارزنده اي پيرامون بحث مشتق)، 7. التوحيد الفائق في معرفه الخالق.

مرحوم آيه الله بهبهاني گذشته از آثار علمي؛ خدمات اجتماعي ارزنده نيز دارد از ميان آنها مي توان مدرسه « دار العلم» اهواز را نام برد كه در استان خوزستان بي نظير است، علاوه بر اين مدرسه در « رامهرمز» نيز تعدادي مساجد و دبستان و دبيرستان اسلامي به راهنمايي و همت ايشان ساخته شده است.

اين روحاني بزرگ، روز شنبه اول آذرماه مطابق 18 ماده ذيقعده 1395 ديده از جهان فرو بست و موجي از تأثر و اندوه در سراسر كشور در ميان طبقات مختلف مخصوصاً استان خوزستان برانگيخت.

گزارش مي دهد و مي فرمايد: « مهر و مودت انسانهاي با ايمان كه عمل صالح انجام دهند بر دلها نقش مي بندد و محو و نابودي به آن راه ندارد» چنان كه مي فرمايد:

«إن الذين آمنوا و عملوا الصالحات سيجعل لهم الرحمن وداً» مريم/97

[آنان كه به خدا ايمان آورده وعمل صالح انجام داده اند خداي رحمان مهر و مودت آنان را ( بردلها) پايدار مي سازد.]

از اين بيان مي توان فلسفه جاوداني بودن مهر صالحان و عالمان و وارستگان را به دست آورد، اين نوع مهر ساخته و پرداخته تبليغات رسانه ها نيست و هرگز نمي توان آن را با زر و زيور خريد، اين زاييده عمل نيك است كه از انسان به يادگار مي ماند و ديگران از چشمه زلال آن بهر ه مند مي شوند.

عالم وارسته خدمتگزار صديق حجه السلام و المسلمين مرحرم حاج سيدعلي محمد وزيري قدس سره (1312-1398ه_) يكي از مصاديق بارز اين سنت الهي است.

دو خدمت بزرگ او مايه جاوداني و ماندگاني او در قلوب و خاطره ها است.

1. تعمير و مرمت مسجد جامع كبير يزد كه بر اثر بي مهريهاي دستگا ههاي مختلف رو به ويراني گذارده بود بار ديگر جامه نو پوشيد و به صورت يك مسجد آبرومند وكم نظير در آمد. و باني اين كار خير مشمول آيه « إنما يعمر مساجد الله من آمن بالله » گرديد.

2. تأسيس كتابخانه بزرگ و پر اهميت بنام كتابخانه وزيري در كنار همين مسجد كه هم اكنون يكي از كتابخانه هاي كم نظير ايران بشمار مي رود، و در درون خود متجاوز از صد هزار كتاب جاي داده و فرهنگ غني اسلام را از نابودي و غارتگري بيگانگان نجات داده است.

كتابخانه در كنار مسجد

تقارن و در

كنار هم قرار گرفتن اين دو مركز، كه يكي مركز پرورش ايمان و اخلاق، و ديگري پرورش فرهنگ و دانش است، نشانه جدايي ناپذيري دين از علم است، و عملاً مي رساند كه در اسلام دين از دانش و دانش از دين جدا نيست، و هيچ جامعه اي نمي تواند با يك بعدي و تك عاملي زندگي كند.

علم به دين گرمي و قدرت مي بخشد كه مشكلات زندگي مردم را حل كند، همچنان كه دين علم را كنترل مي كند، از اين جهت قرآن اين دو عامل را كنار هم مي گذارد و چنين مي فرمايد:

«و قال الذين اوتوا العلم و الإيمان لقد لبثتم في كتاب الله إلي يوم البعث…» روم/56

[كساني كه علم و ايمان به آنان داده شد مي گويند شما به فرمان خدا تا روز قيامت در عالم برزخ درنگ كرديد.]

خطيب ارجمند مرحوم وزيري نخستين فرد نيست كه عملاً بر جدايي ناپذيري اين دو، صحه نهاده و به آن تجسم بخشيده است بلكه از روزگاران پيشين دانشمندان اسلامي پيوسته مدارس را در كنار مساجد مي ساختند و غالب مدارس شهرهاي ايران و عراق و مصر و سوريه و مغرب و غيره در كنار مساجد ساخته شده است، وهمگي منادي جدايي ناپذيري دين وعلم، ايمان و دانش است.

كساني كه با كتاب و نگارش سر و كار دارند مي دانند كه اين مرد بزرگ تاريخ، چه خدمت عظيمي به فرهنگ اسلامي نموده، و چه سرمايه كلاني را از دستبرد غارتگران بين المللي مصون داشته است.

به حق نمي توان كار بزرگ اين راد مرد الهي را، تقويم و ارزيابي كرد و آيندگان بايد او را بشناسند، و عمل وي را ارزيابي كنند، و به تعبير جد

بزرگوارش اميرمؤمنان «غداً تعرفوني» در آينده اين گونه شخصيت ها بيشتر و بهتر شناسايي مي شوند.

من در پايان از روح بلند مرحوم وزيري پوزش مي طلبم كه نتوانستم نيم رخي روشن از سيماي فضيلت او ترسيم كنم.

بدست مزدوران بعثي عراق گرديد.

تأليفات و تحقيقات آيت الله صدر در زمينه هاي گوناگون اعم از فقه، اصول، فلسفه، اقتصاد، جامعه شناسي، تاريخ، قانونگذاري و بانكداري بدون ربا، گواه صادقي بر نبوغ علمي اوست. به اعتراف متفكران نقد و بررسي علامه شهيد صدر در زمينه هاي ماترياليسم ديالكتيك و ماترياليسم تاريخي، مهمترين بررسيها و انتقادهايي است كه آن فلسفه به خود ديده است.

آيت الله صدر در زمينه هاي مختلف علمي تأليفات بسياري دارد كه از نظر شما مي گذرد:

1.غايه الفكر (در علم اصول).

2.فلسفتنا، فلسفه ما- ( به فارسي ترجمه شده).

3.اقتصادنا – اقتصاد ما (به فارسي،اردو و تركي ترجمه شده).

4.ماذا تعرف عن الاقتصاد اسلامي.

5.الإنسان المعاصر و المشكله الاجتماعيه ( به فارسي ترجمه شده).

6.البنك اللاربوي في الإسلام. ( بانك بدون ربا).

7.الاسس المنطقيه للاستقراء ( به انگليسي و فارسي به نام « مباني منطقي استقراء» ترجمه شده است).

8.بحوث في شرح العروه الوثقي « در چهار بخش».

9.الفتاوي الواضحه « رساله عمليه ايشان».

10.منهاج الصالحين…و حاشيه بر آن.

11.دروس في علم الأصول.

12.مباحث الأدله اللفظيه.

13.تعارض الأدله الشرعيه.

14.بحث حول المهدي كه به نام « حماسه اي از نور» ترجمه شده است.

15.بحث حول الولايه ( به انگليسي و فارسي ترجمه شده است).

16.المرسل والرسول والرساله.

17.نظره عامه في العبادات (به فارسي ترجمه شده است).

18.احكام الحج.

19.لمحه فقهيه عن دستور الجمهوريه الإسلاميه (به فارسي ترجمه شده).

20.الصوره الكامله للاقتصاد في المجتمع الإسلامي.

21.الخطوط التفصيليه عن الاقتصاد في المجتمع الإسلامي.

22.خلاقة الإنسان و شهاده الأنبياء.

23.منابع القدره في الدوله الإسلاميه.

24.فدك. كه به نام نقش تاريخي وسياسي فدك ترجمه شده است.

25.حلقات در سه سطح كه هم اكنون در برخي از حوزه ها كتاب درسي است.

ما شهادت اين فقيه مجاهد و متفكر بزرگ جهان تشيع وخواهر دانشمند و مجاهدش (بنت الهدي) را به

جهان اسلام و به پيشگاه امام زمان و نايب الامام تسليت مي گوييم.

شد و فقه و اصول را از اساطين بزرگ آن روز مانند مرحوم آيه الله اصفهاني، و آيه الله شيخ محمد كاظم شيرازي و آيه الله سيد ميرزا آقا اصطهباناتي، آموخت، آنگاه با كسب اجازه از مراجع عاليقدر به زادگاه خود بازگشت و با اقامه نماز در مسجد عتيق شيراز و از طريق قلم و بيان به تبليغ دين و وظايف و خدمات ديني پرداخت، و در آغاز انقلاب شكوهمند ملت ايران در صف مقدم روحانيت مبارزه قرار گرفت و در پانزده خرداد 1342، دستگير و به تهران تبعيد و پس از مدتي آزاد گرديد و پيوسته رهبري و مبارزات مردم استان فارس را به عهده داشت و پس از پيروزي انقلاب، به نمايندگي مجلس خبرگان انتخاب شد و تا آخرين لحظه با پايمردي و مقاومت در برابر منافقان و دشمنان انقلاب ايستاد.

از مرحوم آيه الله دستغيب آثار علمي ارزنده اي باقي مانده است، قسمتي از آنها را كه چاپ و منتشر شده است يادآور مي شويم:

1. كتاب قلب سليم ( در اخلاق)،2. حقايقي از قرآن،3. معراج، 4. ماه خدا،5. صديقه كبري، 6. داستان هاي شگفت، 7. هشتاد و دو پرسش، 8. گناهان كبيره، 9. سوره نجم،10. سيد الشهداء، 11. معاد، 12. صلاه الخاشعين.

طلاب با فضيلتي از جامعه زنان گرد او را گرفته و دستاوردهاي پر ارزشي به جامعه اسلامي تحويل داد.

خداوند روح پاكش را با بزرگ بانوي اسلام « فاطمه زهرا (ع)» محشور گرداند و از درياي كرمش سهم وافر نصيب او و پيوندگان راهش كند.

است كه همراه با « جوامع الفقهيه» به چاپ رسيده است.

فقيد سعيد مقدمات و سطوح عالي را در زادگاه خود نزد مرحوم سيد علي اكبر « بيدهندي » كه از تلاميذ مرحوم ميرزاي شيرازي بود، فراگرفت. آنگاه در سن شانزده سالگي براي تكميل معلومات رهسپار اصفهان شد و در حوزه علميه بزرگ اصفهان به تحصيل پرداخت و در درس خارج مرحوم «حاج مير محمد صادق احمد آبادي اصفهاني» كه از تلاميذ برجستة مرحوم محقق خراساني بود، شركت جست، و استخوان بندي علمي خود را در فقه و اصول به صورت چشمگيري تكميل كرد.

آنگاه براي فراگيري بيشتر، حوزة اصفهان را در سن بيست سالگي ترك گفت و به عزم تحصيل، رهسپار « نجف اشرف» گرديد، در آن زمان محور تدريس و اقطاب علم در حوزة علميه نجف، شخصيتهاي عظيمي مانند: آخوند خراساني و سيد محمد كاظم يزدي و شيخ شريعت اصفهاني بودند. وي حدود يك سال از محضر پرفيض محقق خراساني بهره برده و پس از درگذشت او در درس خارج مرحوم سيد يزدي صاحب «عروه الوثقي» و شيخ شريعت اصفهاني شركت كرده وبهره ها برد.

علاقة او به آشنايي با افكار متبحران و محققان حوزة بزرگ نجف سبب شد كه علاوه بر اين شخصيتها از حوزه هاي درسي مرحوم محقق نائيني (متوفاي 1355) و مرحوم محقق عراقي (متوفاي 1361) بهره بگيرد و با افكار فقهي و مباني اصولي اين دو استاد بزرگ آن روز آشنا شود.

وي در اين مدت، رجال را از عالم بزرگ رجال در عصر خود مرحوم « سيد ابوتراب خوانساري» فراگرفت و در سال 1336 به ايران بازگشت.

ورود او به ايران همزمان با تأسيس

حوزة علميه در اراك بود كه در سال 1342 به وسيلة مرحوم « آيه الله العظمي حائري» پي ريزي گرديد. وي بر اثر آشنايي خاصي كه با مرحوم آيه الله حائري داشت، رهسپار اراك گرديد تا از خرمن علم مرحوم آيه الله حائري بهره بگيرد و در كنار آن به وظايف علمي و تعليمي و تربيتي اشتغال جويد.

دست تقدير مرحوم آيه الله حائري را در سال 1340 هجري برابر فروردين 1301 شمسي به سرزمين مقدس قم كشاند، و علماي بزرگ قم از محضر پرفيضش درخواست اقامت كرده، و خواهان انتقال حوزة اراك به قم، و تأسيس حوزه اي در اين شهر مقدس شدند، مرحوم آيه الله حائري تصميم را موكول بر مساعد بودن استخاره نمود، اتفاقاً استخاره بسيار مساعد و در سرآغاز صفحه با جملة «و آتوني بأهلكم أجمعين» روبرو گرديد! از اين جهت رحل اقامت در قم افكند، و از اطراف و اكناف، فضلا و دانشمندان و عاشقان علم و فضيلت به اين شهر مقدس سرازير شدند و به همين جهت، آيه الله حائري كلية تلاميذ و محصلين اراك را به حوزة علمية قم فراخواند.

مرحوم آيه الله خوانساري پس از مهاجرت آيه الله حائري به قم، شش ماه در اراك توقف كرده آنگاه كه از رغبت آيه الله حائري نسبت به مهاجرت ايشان به قم آگاه شد، فوراً اراك را به عزم اقامت در قم ترك نمود.

بعد از ورود به حوزة علميه قم در حالي كه خود يكي از مدرسين عالي مقام بود، در حوزة درس فقهي و اصولي مرحوم آيه الله حائري حاضر مي شد و كمتر در درس سخن مي گفت. ولي روزي هم كه

لب به سخن مي گشود و اعتراض خود را به مباني استاد مطرح مي كرد، توجه مرحوم آيه الله حائري را كاملاً جلب مي نمود و احياناً حل اشكال او موكول به روز بعد مي شد.

وي در مدت اقامت خود در قم، فلسفة مشاء را نزد مرحوم ميرزا علي اكبر حكيم يزدي كه از معاريف فلسفه و حكمت در قم بود، آموخت و نزد او «اشارات» و «اسفار» را فراگرفت، و همچنان كه رياضيات عالي را نزد مرحوم حاج ميرزا محمد حسن رياضي كه از بستگان خود آن مرحوم بود، آموخت، و به حق در علوم رياضي و هندسه به درجة بس شايسته و قابل تحسيني رسيد و گاهي كه با برخي از بستگان خود كه ليسانسيه رياضي بودند به مذاكره مي پرداخت، تفوق رياضي او آشكار و نمايان بود.

وي نه تنها در اين علوم سرآمد اقران به شمار مي رفت، حتي در تاريخ نيز تبحر خاصي داشت و خط نستعليق را به صورت زيبا مي نوشت.

مرحوم آيه الله خوانساري تا سال 1370 برابر 1330 هجري شمسي در قم اقامت نمود و در اين مدت سي سال به وظايف علمي و تربيتي پرداخت و پيوسته حوزه درس او مورد توجه افراد با استعداد بود و توانست گروهي را تربيت كند، همچنان كه شيوة زندگي، خلق نبوي، وقار شكوهمند و سكوت پرمعني او در غير موارد ضرورت، خود درس عظيمي براي افراد مهذب و خواهان سير و سلوك بود.

مرحوم آيه الله خوانساري آثار علمي و ارزنده اي از خود به يادگار گذارد كه ما بخش مطبوع آن را يادآور مي شويم:

1. جامع المدارك. اين كتاب يك دوره فقه استدلالي است كه به صورت شرح بر

« المختصر النافع» محقق حلي _ متوفاي 676 _ نگارش يافته و بر مسائل فقهي از طريق كتاب و سنت و ساير مدارك اجتهادي استدلال نموده است. مراجعه به اين كتاب، انسان را با دقت و ريزه كاريهاي فقيد سعيد در فقه آشنا مي سازد. اين كتاب در 7 جلد چاپ شده است و هم اكنون مورد استفاده علما و فضلاي حوزه هاي علميه مي باشد.

2. العقائد الحقه.يك دوره اصول دين استدلالي است كه به زبان عربي نگارش يافته و به صورت مستدل، مسائل عقيدتي را مطرح كرده است و مطالعه اين كتاب ما را بر احاطه و تسلط آن مرحوم بر فلسفه و كلام آشنا مي سازد

3. تعليقه بر «العروه الوثقي» كه افكار فقهي خود را آنجا كه با نظريه مرحوم سيد يزدي، مخالف است مطرح مي كند.

فقيد سعيد در بيست و هفتم ربيع الثاني برابر29 ديماه 1365 ديده از جهان پوشيد.

هند گشت، و در «مدرسه الواعظين» به آموزش علوم مربوط به فن خطابه از تفسير و حديث، تاريخ، سيره پيامبر و پيشوايان اسلام پرداخت، و از فارغ التحصيلان آنجا گشت، و پس از بازگشت به ايران در دوران اختناق نظام « رضاخان» تحت فشار شديدي قرار گرفت، ولي پس از وقوع حادثه شهريور 20 كه آزادي نسبي نصيب جامعه روحانيت وعموم ملت ايران گشت، تلاش فرهنگي گسترده اي را از خانه خود آغاز كرد، نخست خانه محقر و كوچك خود را در جنوب تهران مدرسه كرد و كلاسهايي را به راه انداخت، همين هسته پربركت سبب شد كه شالوده بناي «جامعه تعليمات اسلامي» ريخته گردد و تأسيس آن بسان نور در ظلمت آن روز منفجر گشت و در مدت قريب به 40 سال 180 مدرسه اعم از دبيرستان و دبستان و كودكستان در سرتاسر كشور ايران بنا گرديد، و از اين راه افراد متدين و دبيران و آموزگاران با ايمان را دور هم جمع كرد، و توانست گروه عظيمي از فرزندان اسلام را از فساد و انحراف برهاند، و سرانجام سرمشقي براي ديگر مصلحان گردد تا آنجا كه گروهي دست به ساختن خانه هاي فرهنگي، مراكز علمي، و بالأخص دبستان و دبيرستان زدند و در كنار اجراي برنامه رسمي آموزشي، فرزندان اسلام را از نظر عقايد و اخلاق بارور ساختند: مي دانيم اسلام امتياز انسانها را در ايمان و علم و تقوا و جهاد خلاصه مي كند كه در آيات قرآن به آن تصريح كرده:

«يَرفَع الله الذين آمنوا منكم والذين أوتوا العلم درجات» مجادله/11.

[خداوند مقام اهل ايمان و دانشمندان را (در دو جهان) رفيع مي گرداند.]

«فضل الله المجاهدين علي القاعدين

أجراً عظيماً» نساء/95.

[خداوند مجاهدان را بر نشستگان با دادن پاداش بزرگ برتري داده است.]

«إن أكرمكم عندالله أتقاكم» حجرات/13.

[گرامي ترين شما نزد خداوند بزرگ پرهيزگارترين شماست.]

اگر ملاك امتياز از نظر قرآن ايمان وعلم و دانش، جهاد و تلاش، تقوا و پرهيزكاري باشد، مرحوم حاج شيخ عباسعلي اسلامي هر چهار امتياز را دارا بود.

او در ميدان نبرد با طاغوت و طاغوتيان وقت، يك لحظه از پاي ننشت، و به خاطر همين جهاد مستمر او بود كه يازده بار دستگير و زنداني شد و شكنجه هاي زيادي را متحمل شد.

او يك روحاني متقي، يك واعظ پارسا، يك مربي دلسوز و ارزنده بود كه عمل او براي فرزندان اسلام سرمشق و برنامه بود.

مرحوم اسلامي با تأسيس «جامعه تعليمات اسلامي» و با ساختن بيش از 180 دبستان و دبيرستان و 80 مسجد و حسينيه و با نوشتن كتاب ارزشمند «دو از ياد رفته» پيرامون«امربه معروف ونهي از منكر» و آثار ارزنده ديگر زنده و جاويد است.

او در جلوگيري از ورود جنازه طاغوت زمان «رضاخان» به ايران، بيش از همه فعاليت كرد، و در قيام ملت ايران براي ملي كردن صنعت نفت به رهبري مرحوم آيه الله كاشاني صميمانه همكاري نمود، و سخنگوي رسمي او در محافل مذهبي بود، و در هر نقطه اي از نقاط ايران كه نسبت به نهضت احساس بي تفاوتي و يا كارشكني مي شد، از طرف مرحوم كاشاني.، به آن نقطه سفر مي كرد و مردم را بيدار نموده و در آنان شور و علاقه ايجاد مي كرد.

در نهضت فداييان اسلام كه فرزندان غيور و دلسوز كشور براي برانداختن نظام طاغوتي با دست خالي اما قلبي پر ايمان قيام كردند مرحوم اسلامي با

آنان هم پيمان بود، و صميمانه آنان را كمك مي كرد و ملت ايران خدمات ارزنده اين مرد بزرگ را هرگز فراموش نخواهند كرد.

در انقلاب اسلامي ملت ايران به رهبري حضرت استاد امام خميني دام ظله نيز از روحانيون پيشتاز بود و بارها در اين راه به زندان رفت.

سرانجام شعله هاي فروزان اين شخصيت خدمتگزار پس از يك نقاهت طولاني به خاموشي گراييد و پس از تشييع در تهران و قم در ضلع شرقي صحن حضرت معصومه (ع) در يكي از مقبره هاي صحن مقدس به خاك سپرده شد.

او در هر شهر و آبادي گام مي نهاد قدمهاي مؤثري براي حل مشكلات مردم، رفع اختلافات، تأسيس درمانگاه، تهيه آب آشاميدني و امثال آن بر مي داشت.

علاقمندان مي توانند به آنها مراجعه نمايند.

سرانجام اين محقق كم نظير درماه جمادي الثانيه 1405 ه_ در نجف اشرف در گذشت و با تحليل و احترام در مقبره خانوادگي خود در صحن مطهر به خاك سپرده شد.

و سالكان طريقت در هر فرصتي از زيارت معظم له و كسب فيض و حل معضلات فقهي و عرفاني سود مي جستند و به صراحت مي توان گفت كه كمتر كسي به شناخت شخصيت و مقام معنوي معظم له توفيق پيدا كرد.

بالأخره ايشان پس از عمري تدريس و خدمت به اسلام و مسلمين در حدود ساعت 3 صبح روز سه شنبه مورخه9/1/73 در حالي كه تا آخرين لحظات ذكر لااله الاالله بر لب داشت، به لقاء الله پيوست و جهان تشيع را از فيض وجود پربركت خويش محروم ساخت.

آقاي مسعود عالمپور رجبي كه افتخار دامادي مرحوم مرندي را دارد در سوگ ايشان اين چند بيت را سروده اند كه به درج آنها مبادرت مي ورزيم:

سحر صلاي رحيل از دم سروش رسيدنداي هات_ف غيبي به گوش هوش رسيد

كه اي خجسته پي از خاكدان دون برخيزسرود دلكشي از هر كران به گوش رسيد

بي_ا بي_ا كه ملائك ب_ه ع_رش منتظ_رندپي_ام دع_وت_ي از س_وي ي_ار دوش رسيد

زمان زمان وص_ال است و لحظ_ة دي_دارسبوي عش_ق هم از پير م_ي فروش رسيد

نگار خ_سته دل آنگاه ج_رعه اي ن_وشي_دزپي_ر مي_كده گلب_انگ ن_وش ن_وش رسيد

ص_داي ب_ال م_لائ_ك در آسم_ان پيچيدكه رند عاشق و درويش خرقه پوش رسيد

مريد و زاهد ش_ب زن_ده دار و ع_ارف پي_ركه در طريق طل_ب بود سخت كوش رسيد

قلن_دري كه چ_و ني ب_ود مح_رم اس_راردلش ف_شرده زف_رياد و ل_ب خم_وش رسيد

زديده خون بفشان در فراق او «مسع_ود»ك_ه از غ_مش به فل_ك ناله و خروش رسيد

مقدس قم به جوار رحمت الهي واصل گرديد.

تغذيه از افكار گذشتگان و افزودن آراء و مناقشاتي از خود، دست به تأليف مي زنند و در رديف مؤلفان قرار مي گيرند، اين نوع از آثار علمي حيات موقت دارند، كوتاهي و فزوني عمر آنها به عوامل خاصي بستگي دارد.

در اين ميان گروه اندكي هستند كه با نيش خامه، موج عظيمي در علم و دانش پديد مي آورند و اصولي را ويران و اصول نوي را جايگزين آن مي سازند و افقهاي تازه را در علم كشف مي كنند اين نوع از آثار سهم بسزائي در جاودانگي دارند.

اثر جاودانه محقق بزرگ عصر حاضر، علامه بزرگوار شيخ محمد تقي شوشتري در فن رجال، از معدود آثار جاودانه اين قرن و از حسنات آن به شمار مي رود. مؤلف با عشق و علاقه فراوان و تتبع توان فرسا و ذوق سرشار در درياي پهناور تاريخ و رجال و حديث فرو رفته و در نتيجه به جواهرات گرانبهايي دست يافته است و سرانجام با غواصي خاصي موجي عظيم در اين بحر پديده آورده و به ركود علم رجال كه نشانه افسردگي است، پايان بخشيده و راه را براي آيندگان باز نموده است و با نگارش كتاب « قاموس الرجال» زبان تحقيق جديدي را در اين علم به آيندگان آموخته است.

اگر نگارنده مقام علمي او را در آينه رجال او مي بيند، اين نه به معني اين است كه دانش و تحقيق او را بر اين علم منحصر مي داند، بلكه براي اين است كه نگارنده به اين علم علاقة خاصي دارد و گمشده خود را در اين كتا ب يافته است، اگر اين عذر پذيرفته نيست و شايد هم پذيرفته نباشد، بايد يادآور شوم كه

كليه آثار استاد محقق، از ابتكار و نوآوري برخوردار است و اثر ديگر و جاودانه او در تفسير موضوعي نهج البلاغه به نام «نهج الصباغه» نشانه ديگر از خلاقيت و بينش بزرگ و ديد عميق او است.

كتاب قاموس الرجال كه كليد تحقيق نو در رجال را در دست دارد، داراي سرگذشت و ويژگي است كه به آن اشاره مي كنيم:

علامه، شيخ عبدالله، فرزند مرجع بزرگ، شيخ محمد حسن مامقاني كه در سال 1289 هجري قمري در نجف ديده به جهان گشوده و در نيمه شوال 1351 هجري قمري ديده از آن بربسته، در اواخر عمر خود كتابي به نام تنقيح المقال في علم الرجال نگاشت.وي در اين كتاب كه در 3 جلد رحلي بزرگ و قطور چاپ شده است، ترجمه و شرح حال صحابه و تابعان و اصحاب امامان معصوم و راويان از آنان را تا قرن چهارم آورده است، تا آنجا كه توانسته، مجموع نصوص كتب رجالي قدما را درباره مشايخ حدʘˠو راويان گردآورد، و انسان را مؑ؇،ؙهșǠكتابهاي ديگر بي نياز سازد.

از آنجا كه مامقاني در دوران تحليل قواي جسمي و در آستانه پيري دست به نگارش اين كتاب زده و تقريباً در مدت سه سال، نگارش و چاپ و نشر آن به پايان رسيده، طبعاً نگارش چنين كتابي در اين مدت كم خالي از اشتباه و لغزش نخواهد بود، از اين جهت گروهي تعليقاتي برآن زده اند.

از جمله شخصيت هايي كه بر اين كتاب تعليقه نوشت و موارد لغزش آن را بيان ساخت، مؤلف محقق شيخ محمد شوشتري صاحب كتاب قاموس الرجال است.

اين كتاب بصورت تعليقه اي بر رجال علامه مامقاني نگارش يافت و در آغاز

بنام تعليقات تنقيح المقال مشهور گشت ولي هنگام طبع به نام « قاموس الرجال في تحقيق رواه الشيعه و محدثيهم » ناميده شد.

در هر حال هر چند اين كتاب بصورت تعليقه بر رجال مامقاني نگاشته شده، ولي خود به صورت كتاب مستقلي است كه در عين بيان لغزشهاي اصل، مطالب مستقلي دارد كه براي هر فقيه علاقمند به رجال، مفيد و سودمند مي باشد مزاياي اين كتاب:

1.اعتماد بر اقوال قدما

اين كتاب در حالي كه كليه متون رجال قدما را در بردارد، و از نقل توثيقات متاخران خودداري مي كند، در مواردي كه رجاليهاي متاخر بر نكاتي دست يافته اند كه قدما از آنها غفلت داشته اند، آنها را نيز آورده است، مثلا” درباره يك راوي، اگر شخصيت هاي بزرگي مانند نجاشي و شيخ، بر وثاقت او تصريح مي كنند، هرگز بر توثيقات متاخران مانند علامه و ابن داود، اعتنا نمي كند، به همان توثيقات ديرينه اكتفا مي ورزد، زيرا توثيقات متناخران مستند به توثيق قدماست، آنگاه كه اصل نقل شد ديگر به ذكر نقل هاي دست دوم نيازي نيست ولي آنجا كه متاخران بر يك سلسله قرائن دست يافته اند كه وثاقت و يا ضعف راوي را در مواردي ثابت مي كند، به نقل توثيق و يا تضعيف متاخران مي پردازد و يا اگر رجاليون متقدم فردي را در ضمن ترجمه راوي ديگر ذكر كرده اند كه غالباً انسان بر چنين ذكر ضمني متوجه نمي شود، در حالي كه يك رجالي متاخر بر چنين توثيق ضمني دست يافته و آن را در عنوان مخصوص به آن راوي ياد آورد شده است، توثيق هر دو را

نقل مي كند تا حق رجالي متاخر بعنوان نخستين فردي كه توثيق راوي را در كلمات قدما به دست آورده است، ادا گردد.

از اين جهت، با اين كه كتاب بر اساس خلاصله گويي و حذف مكررات نگارش يافته، مع الوصف از نظر فزوني تتبع به حدي است كه در 14 جلد به طبع رسيده است.

2.مراجعه به كتب تاريخي اصيل

مؤلف در اين كتاب علاوه بر مطالعه كتابهاي رجالي كه موضوع كتاب است، مطالعه را به يك رشته كتابهاي خارج از فن رجال كشيده كه ميتواند وضع راوي را از نظر زندگي و گرايشهاي مذهبي روشن سازد. و اين نقطه قوت بزرگ اين كتاب است كه در ديگر كتابهاي رجالي به چشم نمي خورد.

مؤلفان رجال، غالباً به كتب رجالي و حديثي اكتفاء مي ورزند، ولي اين شخصيت بزرگ و محقق عالي مقام كتابهايي را مورد مطالعه قرار داده است كه به طور ضمني ميتوانند خدمتگزار علم رجال شوند مانند:

الف: تاريخ بغداد، نگارش حافظ احمد بن علي معروف به خطيب بغدادي متوفاي سنه 463 اين كتاب در 14 جلد به چاپ رسيده و حاوي شرح حال شخصيت هاي بزرگي است كه در عراق نشو ونما داشته يا مدتي در آنجا سكني گزيده اند و ناگفته پيداست كه بسياري از راويان حديث ما عراقي بوده اند و از اين جهت اين كتاب ميتواند در رفع برخي از ابهامها مفيد باشد.

ب: كتاب المعارف، نگارش عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينوري كه در سال 270 يا 271 و يا 276 درگذشته است. كتاب معارف از قديمي ترين كتابهاي تاريخ عمومي است كه در مصر چاپ شده است.

تبريزي كه بود؟

و علماي گرامي كه آيه الله تبريزي در حوزه درسي آنان تربيت يافته، بترتيب زماني عبارتند از:

1. آيه الله آقا سيد ابوالحسن اصفهاني قدس سره.

2. آيه الله شيخ محمد كاظم شيرازي، كه پختگي فقهي خود را مرهون ايشان ميدانست.

3. آيه الله شيخ محمد رضا آل ياسين، باب خمس و زكات عروه.

4. آيه الله شيخ محمد علي كاظمي.

5. آيه الله شيخ موسي خوانساري.

6. آيه الله ميرزا آقا اصطهباناتي.

7. آيه الله مير سيد علي بهبهاني، به مدت 10 ماه.

8. آيه الله حاج سيد محمد شاهرودي، به مدت 2 سال.

9. آيه الله حاج سيد محسن حكيم، در دوره تاليف مستمسك.

10. آيه الله حاج سيد ابوالقاسم خوئي، بيش از يك دوره.

تاليفات

1.شرح عروه الوثقي، دوره كامل فقه در چندين مجلد.

2.القواعد الفهيه، شامل 900 قاعده با تطبيق هر قاعده اي بر فروع، در چندين مجلد.

3.تطبيقات الوسائل، شامل فقه الحديث و بررسي اسناد آن، در 20 مجلد.

4.اصول جديده، در 10 مجلد.

5.دو شرح مبسوط بر كفايه بر مبناي تحقيق و تدقيق.

6.حواشي بر رسائل و مكاسب و ديگر متون درسي.

مرحوم آيه الله تبريزي تمام عمر با بركت خود را صرف تحصيل، تدريس، تحقيق، تاليف و تهذيب نفس نمود، هرگز لحظه اي از عمر خود را به بطالت سپري نكرد حوزه درسش همواره فضلاي پژوهشگر را در خود جاي مي داد.

روزهاي جمعه به مدت دو ساعت در خانه اش به روي طلاب و فضلا باز بود، از هر بابي كه سؤال مي كردند، پاسخ شافي و وافي مي داد، گويي همين امروز از تحقيق مباني آن برخاسته است.

در سال 1337 هجري قمري برابر با 1298 هجري شمسي ديده به جهان گشود و تحصيلات خود را در تهران، سپس در قم به پايان رسانيد، آنگاه براي تكميل رهسپار نجف اشرف گرديد و از محضر سه مرجع بزرگ زمان:آيه الله عظماي حكيم، آيه الله عظماي خوئي و آيه الله عظماي حلي بهره كافي برد و بيش از همه در دروس مرحوم حلي حاضر مي گشت و آنچه كه از محضر پر فيض آن عالم بهره مي گرفت، مي نوشت و اخيراً تقريرات او را در دو جلد به نام دليل العروه و مكاسب به طبع رسانده است.

از خصوصيات اين روحاني عاليقدر اين بود كه به درخواست حاجتمندان در حد امكان، پاسخ مثبت مي داد.

از ديگر ويژگيهايش، تواضع و فروتني او بود به گونه اي كه ميتوان گفت: در اين ويژگي بي نظير بود او با تمام وجود به اسلام و تشيع عشق مي ورزيد و براي خدمت شب و روز نمي شناخت و مرض و بيماري مانع از كار نبود.

از آثار بزرگ او تاسيس كتابخانه عمومي عظيمي است در جنب مسجد چهل ستون تهران كه قريب بيست و هفت هزار جلد كتاب دارد و پيوسته مورد توجه جوانان و محققان و افراد فرزانه است.

و از ديگر خدمات او در زمينه قرآن كريم دو كار مشترك و ماندني است:

1.تاسيس گنجينه قرآن كريم و از هر قرآن چاپي و احياناً خطي يا ترجمه هاي مختلف نسخه اي گردآوري نموده، نمونه اي را در آن گنجينه به نمايش گذاشته است.

2.تشكيل موسسه انتشاراتي بنام دايره المعارف قرآن است كه تاكنون دوازده جلد آن به زبان فارسي و يك

جلد آن به زبان عربي منتشر شده است.

چراغ عمر مرحوم آيه الله سعيد پس از هشتاد سال نور افشاني، به ظاهر خاموش شد. روح پاكش به ملكوت اعلي پيوست و اگر ممكن باشد مرگ او را در يك عبارت خلاصه و بيان كنيم، شايسه است بگوييم: عاش سعيدا” و مات سعيدا”. خداوند او را بيامرزد و روح پاكش را با مولايش امير مؤمنان (ع) محشور گرداند.

فهرست برخي از آثار آن رادمرد

آثار جاودانه او نشانه حيات مستمر او در ميان ماست در اين جا به برخي از آثار او اشاره مي كنيم:

1.دليل العروه.

2.مكاسب.

3.الي علماء الاسلام.

4.پيغمبر با شما سخن مي گويد.

5.علي از ديدگاه وحي.

6.حسن و حسين با قيام وسكوت.

7.فاطمه زهرا (س).

8.پيام فاطمه (س).

9.پيام امام حسن عسكري.

10.سيدالشهداء با شما سخن مي گويد.

11.مهدي اهل بيت.

12.خدا و مهدي (ع).

13..شهر رمضان.

14.امير المؤمنين با شيعيان سخن مي گويد.

15.امام صادق (ع).

16.امامت و ولايت از نظر علي بن موسي الرضا(ع).

17.نور الابرار.

18.مبعث.

19.پيامبر اسلام (ص).

20.امام حسين (ع).

21.امام حسن (ع).

22.الغدير و ما ادريك ما الغدير.

او نيز زندگي خود را در كتاب « الغدير في التراث الاسلامي » ص 233تا 245 نگاشته است.

به دودمان پيامبر عشق مي ورزيد.

شهيد آيه الله غروي پس از به پايان رساندن دوره ابتدايي در سن چهارده سالكي وارد حوزه علميه تبريز شد و سطوح را تا حد لمعتين در تبريز فرا گرفت و در اين مدت، بيشتر با مرحوم آيه الله آقاي حاج شيخ عبدالحسين غروي – قدس سره – مانوس بود. و نسبت به ايشان علاقه خاصي داشتند.

در سال 1364ه_ .ق حوزه تبريز را به نيت تحصيل در حوزه علميه قم ترك نموده و تا سال 1369 ه_ . ق در اين مركز به آموزش سطوح عالي و قسمتي از خارج پرداخت.

وي براي به پايان رساندن سطوح عالي از درسهاي مرحوم آيه الله مجاهد و ايه الله آقاي سيد حسين قاضي بهره بيشتر برد و در درس خارج، بيشتر از مرحوم آيه الله حجت بهره برد تا اين كه در سال 1368 براي اخذ دانش بيشتر و ارتباط با باب علم رهسپار نجف اشرف گرديد. و در آنجا از اساتيدي مانند آيه الله ميرزا باقر زنجاني و آيه الله العظمي آقاي خوئي قدس سره بهره گرفت.

او در عين تحصيل، به تدريس نيز مي پرداخت و سطوح عالي را مرتب تدريس مي كرد تا آنجا كه خود، حوزه مستقلي براي تدريس خارج تاسيس نمود.

ويژگيهاي اين فقيه عاليقدر:

1. او داري بياني روشن بود و قلمي گويا داشت سخت ترين و سنگين ترين مطالب را با روشن ترين عبارات تبيين مي نمود كه نوشته هاي او گواه روشني بر اين مطلب است.

2. او در ضبط مطالب اعم از كوچك و بزرگ از حافظه خارق العاده اي برخوردار بود كه شايد بتوان او را در

شمار حافظان بزرگ شمرد.

3. او از دوران جواني به تهجد و نماز شب عادت داشت و شايد بتوان گفت كه در اين پنجاه سال اخير كمتر شبي بود كه او از تجهد بهره نداشته باشد.

4. او در عين فقاهت و آگاهي از مباني فقهي و اصولي روشن بيني بود و به خدمات ديگران ارج مي نهاد.

5. او در تربيت شاگرد دست توانايي داشت و با تدريس چند دوره اصول و چند كتاب گروهي را پرورش داد.

6. او برخلاف گروهي از فقها كه به تدريس و تقرير اكتفا مي ورزند، يك فرد دست به قلمي بود كه كتابهاي ازنده اي نوشته و آثار گرانبهايي را از خود به يادگار نهاده است.

7. او انساني بود متواضع و فروتن، و در عين حال با وقار و سنگين و نسبت به دوستان خود رئوف و مهربان.اينك ما براي آگاهي علاقمندان فهرست اجمالي آثار ايشان را مي آوريم:

1.التنقيح در دوازده جلد، شرحي بر عروه الوثقي كه تقرير استاد بزرگ خود آيه الله العظمي خوئي قدس سره و همگي به زيور طبع آراسته گرديده است.

2.تقرير اصول به صورت يك دوره كامل از درس استاد و الامقامش آيه الله ميرزا باقر زنجاني قدس سره

3.شرحي استدلالي بر مكاسب

4.تعليقه اي بر كفايه محقق خراساني

5.رساله اي در قاعده طهارت

6.رساله اي در قاعده تجاوز.

7.رساله اي در قاعده يد.

8.رساله اي در قاعده قضاء.

و همچنين تاليفات ديگري كه بصورت خطي در بيت شريفش به يادگار مانده است. به اميد روزي كه در پرتو تلاشهاي فرزند برومندش حجه الاسلام آقاي حاج ميرزا محمد تقي غروي حفظه الله به زيور طبع آراسته شود.

شريف خياطي اشتغال داشت و «داود وار» با كد يمين و «عرق جبين» و به اصطلاح با دسترنج خود امرار معاش و زندگي مي كرد، آنان كه با او آشنايي داشتند مي گويند، يكي از صفات وي در طول زندگي عمل به وعده بود، حتي يك بار هم نشد براي تحويل لباس وقتي را معين كند و در آن خلف ورزد.

به حق بايد گفت اين خصيصه اخلاقي كه بسياري از ما نسبت به آن بي تفاوت هستيم يكي از اخلاق برجسته اسلامي است كه پيامبر گرامي (ص) درباره آن فرمود: «عدة المؤمن دين» [وفا به وعده، ديني است كه بايد به او عمل شود.]

او در ميان مشاغل، شغلي را برگزيده بود كه نتيجه آن علاوه بر كمك به زندگي مردم در گرما و سرما، پوششي بود بر معايب و نقايص كه آن نيز به حكم گفتار امام « و يستر عيبه » از وظايف اسلامي است.

2.خدمات اجتماعي

او در بازار تهران به درستي و پاكيزگي، ورك گويي شهرت داشت و مردم، بسياري از مشكلات خود را با او در ميان مي نهادند، و به ارشاد و راهنمايي او ارج مي گذاردند و بخاطر علاقه اي كه به جامعه داشت، مسائل سياسي مملكت را از دوران جواني تعقيب كرد، و مي دانست كه در كشور چه مي گذرد در اين جا رشته سخن را به دست يكي از فرزندان ايشان مي دهيم تا از پايه آگاهي و صداقت و دلسوزي اين مرد به مرد و ميهن اسلامي آگاه شويم.

الف: در دوران استبداد سياه قاجار يكي از قنادهاي بازار تهران با ناراحتي پيش پدرم آمد و گفت: وزير ماليه براي صنف ما، ماليات جديدي

وضع كرده، پدرم گفت: من اقدام مي كنم او كه مي دانست اين موضوع در مجلس مطرح نشده است، از اين جهت نامه بسيار تندي عليه وزير مربوط نوشت و آدرس خود را نيز داد. چند روز بعد مستخدم آن وزارتخانه پاكتي را به مغازه او آورد و از او امضاء گرفت و رفت. وزير مربوطه او را احضار كرده بود، و موضوع را به اطلاع دوستان قناد خود رساند و گفت اگر مي ترسيد نياييد، آنها گفتند نه نمي ترسيم و مي آييم روز موعود به اتفاق به دفتر وزير رفتند. وزير پرسيد حاج ميرزا محمد خياط كيست؟ پدرم گفت من هستم. وزير با تغير و با لحن تمسخر آميز گفت: وزير اين مملكت، براي صنف قناد ماليات وضع كرده به خياط اين مملكت چه ارتباطي دارد؟

پدرم گفت:

اولاً: بني آدم اعضاي يك پيكرند، اگر در دور افتاده ترين نقطه مملكت، ظلمي بر پيرزني وارد شود در اينجا اگر من ايراني بتوانم، بايد براي احقاق حق او بپا خيزم، بنابراين نمي شود گفت اگر ناراحتي براي صنف قناد پيش آيد، به صنف خياط چه ارتباطي دارد.

ثانياً: روابط دولت و ملت در سندي كه با خون اين ملت نوشته شده، توضيح داده شده كه نبايد دولت يا ملت بر حق هم تعدي بكنند.

وزير با خشم پرسيد آن سند چيست؟

پدرم پاسخ داد: قانون اساسي، در كجاي قانون اساسي به وزير اين مملكت حق داده شده كه بدون مراجعه به مجلس، ماليات وضع كند اگر چنين تصميمي داشتيد ابتدا بايد در هيات دولت مطرح مي كرديد، چنانچه دولت تصويب مي كرد به مجلس مي داد و بعد از تصويب مجلس قابل اجرا

بود، شما اين مطلب را ميداني يا نمي داني، اگر مي داني چرا قانون اساسي اين مملكت را زير پا گذاشته اي؟ و اگر نمي داني واي بحال ملتي كه وزير آن از قانون اساسي آن مملكت خبر ندارد. وزير با ناراحتي پرسيده بود كه حالا چكار بايد كرد؟ پدرم گفت: يا اعلاميه بدهيد و اين ماليات را نقض كنيد يا شما را به اتهام زير پا گذاشتن قانون اساسي به دادگستري مي كشانم. وزير، با ناراحتي پذيرفته بود كه از اخذ ماليات منصرف گردد.

ب: شركت نفت ايران و انگليس هر ساله، ترازنامه خود را در روزنامه ها انتشار مي داد. پدرم هر ساله به دقت آن را در روزنامه مي خواند و پيش خود جمع و تفريق مي كرد و دريكي از اين سالها در حدود يك ميليون ليره استرلينگ حسابها با هم نمي خواند و پدرم با نامه اي از شركت نفت تقاضا كرد كه آن يك ميليون ليره را به دولت پرداخت كنند. نماينده شركت با پدرم وارد مذاكره شد كه با پرداخت مبلغي، او را از تعقيب موضوع منصرف كند ولي مرحوم « خياط» به ايشان گفت محال است اين كار را بكنم يا پرداخت كنيد يا به دادگستري شكايت مي كنم. شركت نفت مجبور شد براي سرپوش گذاردن برموضوع و جلوگيري از انتشار اين خبر كه ترازنامه هاي نفت آنها تا چه حد قلابي است يك ميليون ليره را به دولت پرداخت كند. از آن پس ديگر ترازنامه شركت نفت منتشر نشد و طبق قانون آن زمان اگر كسي منبع درآمدي براي دولت تامين مي كرد 10% از درآمد حاصله به او تعلق مي گرفت

و دولت در صدد برآمد حدود يكصد هزار ليره به او پرداخت كند كه مرحوم خياط از گرفتنش امتناع كرد و آن را به وزارت فرهنگ آن زمان هديه نمود.

3.يك اثر جاوداني ادبي

ديوان خياط تبلوري است از ابعاد شخصيت آن مرحوم.

آخرين شعله هاي حيات

مرحوم خياط پس از يك عمر با بركت مملو از خدمت، در سن هشتاد و سه سالگي در سيزدهم ارديبهشت ماه 1343، دعوت حق را لبيك گفت و در وادي السلام قم در مقبره ضيائيان به خاك سپرده شد و از خود سه پسر و چهار دختر به يادگار گذارد.

او مرد نوراني و الهي بود، با نور خدا مي نگريست و از لحظات مرگ خود آگاه بود دختر او « مريم » مي گويد روز آخر حيات به وي گفتم حاج آقا براي نهار شما چه غذايي تهيه كنم، گفت: من ديگر مهمانم ! از مهمان سوال نمي كنند، و مهمان نيز بايد آنچه حاضر كنند، ميل كند ومن پاسخ پدر را حمل بر شوخي و مزاح كردم.

نيمه شب شد سرش در دامن يكي از فرزندان او بود، ناگهان چشم خود را باز كرد و گفت سرم را به زمين بگذار مي خواهم بروم، ما سخن او را جدي نگرفتيم ولي سر او را به زمين نهاديم، لحظه اي نگذشت گفت: الهي العفو، لا اله الاالله و مرغ روح از قفس مادي پريد و شعله هاي حيات مادي خاموش گشت.

مرحوم «خياط » در دوران حيات خود اشعاري براي حك در سنگ مزار خود سروده نخستين بيت آن را در اين جا مي آوريم.

اي كه امروز در خانه ما آمده اي ديده بگشا

نظري كن به كجا آمده اي

شريف خياطي اشتغال داشت و «داود وار» با كد يمين و «عرق جبين» و به اصطلاح با دسترنج خود امرار معاش و زندگي مي كرد، آنان كه با او آشنايي داشتند مي گويند، يكي از صفات وي در طول زندگي عمل به وعده بود، حتي يك بار هم نشد براي تحويل لباس وقتي را معين كند و در آن خلف ورزد.

به حق بايد گفت اين خصيصه اخلاقي كه بسياري از ما نسبت به آن بي تفاوت هستيم يكي از اخلاق برجسته اسلامي است كه پيامبر گرامي (ص) درباره آن فرمود: «عدة المؤمن دين» [وفا به وعده، ديني است كه بايد به او عمل شود.]

او در ميان مشاغل، شغلي را برگزيده بود كه نتيجه آن علاوه بر كمك به زندگي مردم در گرما و سرما، پوششي بود بر معايب و نقايص كه آن نيز به حكم گفتار امام « و يستر عيبه » از وظايف اسلامي است.

2.خدمات اجتماعي

او در بازار تهران به درستي و پاكيزگي، ورك گويي شهرت داشت و مردم، بسياري از مشكلات خود را با او در ميان مي نهادند، و به ارشاد و راهنمايي او ارج مي گذاردند و بخاطر علاقه اي كه به جامعه داشت، مسائل سياسي مملكت را از دوران جواني تعقيب كرد، و مي دانست كه در كشور چه مي گذرد در اين جا رشته سخن را به دست يكي از فرزندان ايشان مي دهيم تا از پايه آگاهي و صداقت و دلسوزي اين مرد به مرد و ميهن اسلامي آگاه شويم.

الف: در دوران استبداد سياه قاجار يكي از قنادهاي بازار تهران با ناراحتي پيش پدرم آمد و گفت: وزير ماليه براي صنف ما، ماليات جديدي

وضع كرده، پدرم گفت: من اقدام مي كنم او كه مي دانست اين موضوع در مجلس مطرح نشده است، از اين جهت نامه بسيار تندي عليه وزير مربوط نوشت و آدرس خود را نيز داد. چند روز بعد مستخدم آن وزارتخانه پاكتي را به مغازه او آورد و از او امضاء گرفت و رفت. وزير مربوطه او را احضار كرده بود، و موضوع را به اطلاع دوستان قناد خود رساند و گفت اگر مي ترسيد نياييد، آنها گفتند نه نمي ترسيم و مي آييم روز موعود به اتفاق به دفتر وزير رفتند. وزير پرسيد حاج ميرزا محمد خياط كيست؟ پدرم گفت من هستم. وزير با تغير و با لحن تمسخر آميز گفت: وزير اين مملكت، براي صنف قناد ماليات وضع كرده به خياط اين مملكت چه ارتباطي دارد؟

پدرم گفت:

اولاً: بني آدم اعضاي يك پيكرند، اگر در دور افتاده ترين نقطه مملكت، ظلمي بر پيرزني وارد شود در اينجا اگر من ايراني بتوانم، بايد براي احقاق حق او بپا خيزم، بنابراين نمي شود گفت اگر ناراحتي براي صنف قناد پيش آيد، به صنف خياط چه ارتباطي دارد.

ثانياً: روابط دولت و ملت در سندي كه با خون اين ملت نوشته شده، توضيح داده شده كه نبايد دولت يا ملت بر حق هم تعدي بكنند.

وزير با خشم پرسيد آن سند چيست؟

پدرم پاسخ داد: قانون اساسي، در كجاي قانون اساسي به وزير اين مملكت حق داده شده كه بدون مراجعه به مجلس، ماليات وضع كند اگر چنين تصميمي داشتيد ابتدا بايد در هيات دولت مطرح مي كرديد، چنانچه دولت تصويب مي كرد به مجلس مي داد و بعد از تصويب مجلس قابل اجرا

بود، شما اين مطلب را ميداني يا نمي داني، اگر مي داني چرا قانون اساسي اين مملكت را زير پا گذاشته اي؟ و اگر نمي داني واي بحال ملتي كه وزير آن از قانون اساسي آن مملكت خبر ندارد. وزير با ناراحتي پرسيده بود كه حالا چكار بايد كرد؟ پدرم گفت: يا اعلاميه بدهيد و اين ماليات را نقض كنيد يا شما را به اتهام زير پا گذاشتن قانون اساسي به دادگستري مي كشانم. وزير، با ناراحتي پذيرفته بود كه از اخذ ماليات منصرف گردد.

ب: شركت نفت ايران و انگليس هر ساله، ترازنامه خود را در روزنامه ها انتشار مي داد. پدرم هر ساله به دقت آن را در روزنامه مي خواند و پيش خود جمع و تفريق مي كرد و دريكي از اين سالها در حدود يك ميليون ليره استرلينگ حسابها با هم نمي خواند و پدرم با نامه اي از شركت نفت تقاضا كرد كه آن يك ميليون ليره را به دولت پرداخت كنند. نماينده شركت با پدرم وارد مذاكره شد كه با پرداخت مبلغي، او را از تعقيب موضوع منصرف كند ولي مرحوم « خياط» به ايشان گفت محال است اين كار را بكنم يا پرداخت كنيد يا به دادگستري شكايت مي كنم. شركت نفت مجبور شد براي سرپوش گذاردن برموضوع و جلوگيري از انتشار اين خبر كه ترازنامه هاي نفت آنها تا چه حد قلابي است يك ميليون ليره را به دولت پرداخت كند. از آن پس ديگر ترازنامه شركت نفت منتشر نشد و طبق قانون آن زمان اگر كسي منبع درآمدي براي دولت تامين مي كرد 10% از درآمد حاصله به او تعلق مي گرفت

و دولت در صدد برآمد حدود يكصد هزار ليره به او پرداخت كند كه مرحوم خياط از گرفتنش امتناع كرد و آن را به وزارت فرهنگ آن زمان هديه نمود.

3.يك اثر جاوداني ادبي

ديوان خياط تبلوري است از ابعاد شخصيت آن مرحوم.

آخرين شعله هاي حيات

مرحوم خياط پس از يك عمر با بركت مملو از خدمت، در سن هشتاد و سه سالگي در سيزدهم ارديبهشت ماه 1343، دعوت حق را لبيك گفت و در وادي السلام قم در مقبره ضيائيان به خاك سپرده شد و از خود سه پسر و چهار دختر به يادگار گذارد.

او مرد نوراني و الهي بود، با نور خدا مي نگريست و از لحظات مرگ خود آگاه بود دختر او « مريم » مي گويد روز آخر حيات به وي گفتم حاج آقا براي نهار شما چه غذايي تهيه كنم، گفت: من ديگر مهمانم ! از مهمان سوال نمي كنند، و مهمان نيز بايد آنچه حاضر كنند، ميل كند ومن پاسخ پدر را حمل بر شوخي و مزاح كردم.

نيمه شب شد سرش در دامن يكي از فرزندان او بود، ناگهان چشم خود را باز كرد و گفت سرم را به زمين بگذار مي خواهم بروم، ما سخن او را جدي نگرفتيم ولي سر او را به زمين نهاديم، لحظه اي نگذشت گفت: الهي العفو، لا اله الاالله و مرغ روح از قفس مادي پريد و شعله هاي حيات مادي خاموش گشت.

مرحوم «خياط » در دوران حيات خود اشعاري براي حك در سنگ مزار خود سروده نخستين بيت آن را در اين جا مي آوريم.

اي كه امروز در خانه ما آمده اي ديده بگشا

نظري كن به كجا آمده اي

بي درنگ گفتم : پروردگارا به حق محمد و آل محمد (ص ) اين كودك را مروج دينت و ناشراحكام پيامبر بزرگت قرار ده و او را به توفيقاتي بي پايان موفق گردان .

...علامه مجلسي از طرف سلاطين در شهري چون اصفهان به مقام شيخ الاسلامي منصوب گشت و به تنهايي تمام نزاع ها و دعاوي را رسيدگي مي كرد.(1

توضيح : شاهان عصر صفوي با آن كه بسياري از آنان به برخي از نواهي ومنكرات آلوده بودند, ولي به برخي فقها و مجتهدين رسما مناصب و مشاغلي مي سپردند تا در امور ديني جامعه به اين مهم بپردازند; از جمله مقام هاي : 1_ شيخ الاسلامي 2_ صدر خاصه و صدر عامه 3_ امامت جمعه 4_ قضاوت 5_ قاضي عسگر 6_ ملا باشيگري 7_ رئيس العلماء.

چون مردم و شاهان مي دانستند كه حق حاكميت از آن فقها است (لااقل درمسائل مربوط به فقهاء) از اين جهت بعض امور را به آنان محول مي كردند و حتي بعضي پادشاهان از فقها و مراجع اجازه حكومت مي گرفتند و علما و فقهاء باشرايطي قبول مي كردند كه فعلا آنان بر جامعه حاكم باشند و شاهان زمان صفويه غالبا اگر براي حفظ آبروي خودشان هم كه بود با علما رابطه حسنه اي داشته اند وظواهر را تا آن جا كه ممكن بود, مراعات مي كردند.

علمايي مانند مرحوم علامه مجلسي بزرگ تر از آن هستند كه خود را آلوده به دربار شاهان كنند, بلكه اين شاهان بودند كه سعي مي كردند خود را به علماي بزرگي هم چون ايشان متصل كنند تا وجهه و آبرويي نزد مردم پيدا كنند

و ازاعتراضات مردمي در امان باشند.

در كتاب (لؤلؤة البحرين ) و (الروضة البهية) در شرح حال علامه مجلسي آمده است : در ترويج تشيع و زنده نگاه داشتن دين پيامبر اسلام (ص ) به وسيله تصنيف و تأليف و امر به معروف و نهي از منكر و نابودي دشمنان و مخالفين هواپرست و بدعت گزار, به ويژه صوفيه و بدعت گزاران در دين , چون اين مردبزرگوار, در عصر خويش و پيش از او همتايي نبوده است . وي امام جمعه و امام جماعت ... بود. كشور شاه سلطان حسين به علت شدت فرومايگي و كم تدبيريش به وجود شريف ايشان اداره مي شد و هنگامي كه مجلسي ديده از جهان فرو بست ّّزمام امور از دست شاه برفت و بي نظمي در كشور آشكار گشت . (1

پاورقي:

1 - ميرزا حسين نوري طبرسي، فيض قدسي، ص 56.

تنها به درس و بحث اشتغال داشته باشد و در كارهاي سياسي و امور مملكتي دخالت نكند, اما مجدّداً _ و به رغم شاگردان زيادي كه داشتند و مي توانستند به تدريس بپردازند_ اعتراض هايش شروع شد و مطالبي گفت و حرف هايي زد كه از نظر اولياي امور, صلاح نبودگفته و نوشته شود; به همين علت درسش تعطيل و ملاقاتش ممنوع شد.

اميدواريم خداوند متعال همهء ما را از خواب غفلت بيدار و عاقبت همه راختم به خير فرمايد.

و فقر دست به گريبان بود. خود مي گويد: .

در شب هيجده ماه مبارك رمضان سال 1325قمري مقارن با پيدايش نهضت مشروطيت در ايران , با يك خانوادهء ايراني مقيم كربلا ازدواج كرد و داراي فرزنداني شد; ابتدا دو دختر و بعد يك پسر وي از دنيا رفت . وي در نجف با مشقّت فراوان فقر و كمبود آب و غذا و وجود گرماي شديد روبه رو بود. پس از مدتي پدرش فوت كرد; از اين رو از نجف به سوي قوچات حركت نمود. او همراه همسر و دو دخترش عراق را ترك گفت و واردايران شد و بنا به تقاضاي مردم قوچان در آن جا رحل اقامت افكند. او 25سال را در قوچان به ارشاد مردم ورتق و فتق امور ديني و ادارهء حوزهء علوم ديني گذرانيد. آن مرحوم در دوران حيات خود عالِمي رباني و وارسته وبا فضيلت بود و آزادگي و زهد و تقوا و بي اعتنايي او به ظواهر دنيا زبانزد عام و خاص بود. در جريان قحطي جنگ جهاني دوم همواره به فكر بينوايات و خانواده هاي تهي دست بود و در مواقع بيكاري در باغچهء مقابل منزل خود كار مي كرد و نزد مردم قوچان احترام بي سابقه اي داشت . اين عالم بزرگوار در شب جمعه 26ربيع الثاني سال 1363هجري قمري مطابق با نهم ارديبهشت 1322شمسي , در 68سالگي در قوچان وفات يافت .تشييع جنازهء وي با شكوه بود و در يكي از اتاق هاي منزل خود دفن شد.

تأليفات ايشان عبارت است از: سياحت شرق , كه دربارهء سرگذشت زندگي آن مرحوم از ابتداي كودكي وگزارش تحصيلات او

در شهرهاي قوچان و مشهد و اصفهان و نجف است , و خواننده را به نكات علمي ودستورهاي اجتماعي اسلام آشنا مي سازد و حوادث تاريخي مشروطيت و بازتاب نهضت مشروطيت را درعراق شرح داده است .

2 شرح ترجمهء رسالهء تفّاحيهء ارسطو به وسيلهء بابا افضل كاشاني .

2 رسالهء عذر بدتر از گناه .

4 شرح كفايةالاصول .

5 شرح دعاي صباح .

6 سياحت غرب , در كيفيت عالم برزخ .(1)

(پ_اورقي 1.سياحت غرب , مقدمه به قلم رمضان علي شاكري , با تلخيص .

بر زمين گذاردند و روبه قبله اش نمودند, آنگاه سلمان با صداي بلند گفت : سلام بر شما, اي ساكنان وادي و روشويندگان از دنيا!

جوابي نشنيد. دوباره به آن ها سلام كرد و گفت : شما را به خداوند بزرگ و پيامبر كريم مي خوانم كه يك نفر از شما مرا پاسخ گويد. من , سلمان فارسي صحابي پيامبرم و او به من فرمود پيش ازمرگم يك نفر از شما با من سخن مي گويد, مي خواهم بدانم اجلم رسيده است !

ناگهان مرده اي به صدا در آمد و گفت : سلام بر تو, اي سلمان ! منتظر شنيدن سؤالات تو هستم ! سلمان گفت : تو اهل بهشتي يا دوزخ ؟ گفت : من از كساني هستم كه مورد عفو و بخشش خدا قرارگرفته و داخل بهشت شده است .

_ براي من تعريف كن مرگ را چگونه ديد؟

گفت : به خدا قسم ! اگر با قيچي انسان را پاره پاره كنند و با شيشه انسان را بدرند, براي من از دردِ مرگ , آسان تر و راحت تر است . بدان من در دنيا آدمي بودم كه خداوند به او خير عطا كرده بود.فرايضم را به جا مي آوردم , قرآن را تلاوت مي كردم , با والدينم بسيار خوشرفتار بودم , از محرمات بسيار پرهيز مي نمودم و صبح و شب در طلب روزي حلال بودم !

پس از پايان گفت و گو, سلمان را از تابوت بيرون آوردند و روي زمين گذاردند. سلمان به خدا عرض كرد: اي آن كه در دستش خزاين هر چيز است و به سوي او برگشت همه ,

و او است كه افرادرا از بلا و عذاب مصون مي دارد و كسي قادر نيست مانع عذاب وي شود. به تو ايمان آوردم و از پيامبرت پيروي نمودم و كتاب مقدست را تصديق كردم . هم اكنون وعده اي كه داده اي , فرا رسيده است . اي آن كه خلف وعده نمي كني , روح مرا بگير و به رحمتت ملحق فرما و در خانهء فضل و كرمت فرود آور!

سپس شهادتين بر زبان جاري كرد و جان به جان آفرين تسليم نمود.(2)

در انتها اين حكايت را از كتاب نقل مي كنيم :

مرحوم دستغيب مي فرمايد: حاج مؤمن (ره ) از سيد زاهد عابد, جناب سيد علي خراساني كه چند سال در حجرهء مدرسهء سردزك , معتك و مشغول عبادت بود, عجايبي نقل مي كرد, از جمله گفت : يك هفته پيش از مردن , سيد مزبور به من فرمود: سحر شب جمعهء اين هفته نزد من بيا, زيرا شب آخر عمر من است !

شب جمعه نزدش حاضر شدم . مقداري شير روي آتش بود. دو استكان آن را ميل فرمود و بقيه را به من داد و گفت : بخور! پس فرمود: من امشت از دنيا مي روم . امر تجهيز من با جناب آقا سيدهاشم (امام جماعت مسجد سردزك ) است . با اين حال , فردا آقاي عدالت كه در همسايگي مسجد منزل دارد, مي آيد و مي خواهد كفن رما متقبل شود; تو مگذار, ولي از حاج جلال قناد قبول كن مرااز مال خودش كفن كند!

آن گاه رو به قبله نشست و قرآن مجيد را به دست گرفت و شروع

به تلاوت نمود. ناگاه چشمانش خيره متوجه قبله شد و قريب يكصد مرتبه و با سرعت كلمه را گفت . سپس تمام قامت ايستاد و گفت : السلام عليك يا جدّاه !

پس رو به قبله خوابيد و گفت : يا علي يا مولاي ! و به من رو كرد و فرمود: اي جوان , مترس و به من نگاه نكن . من راحت مي شوم و به جوار جدم مي روم !

آن گاه چشم هاي خود را روي هم گذاشت و خاموش شد و به رحمت حق واصل گرديد!(3)

از اين گونه حكايت ها, از رسول خدا6و ائمه اطهار و اصحاب و مراجع تقليد و علماي اعلام نقل شده است كه هر يك مي تواند سبب بيداري دل هاي نيوشندگان كلام و پويندگان راه حق باشد.

منابعي جهت مطالعه :

1 نهج البلاغه , خ 91كه دربارهء آفرينش زمين و آسمان و زندگي دنيا است و خطبه حمام كه در بيان صفات متقين و براي شناسايي گروه سوم مورد بحث در نامهء اوّل مفيد است .

2 ميزان الحكمة, محمد محمدي ري شهري , ج 2(عربي ) يا ج 4(ترجمه فارسي ) ذيل عنوان دنيا.

3 انسان كامل , استاد شهيد مطهري .

4 حق و باطل , استاد مطهري , از ص 135به بعد.

5 مبدأ و معاد, آيت الله جوادي آملي .

6 گفتار فلسفي , معاد از نظر روح و جسم .

7 معاد, شهيد دستغيب .

8 فرهنگ آفتاب , عبدالمجيد معاديخواه , ذيل عنوان دنيا.

(پ_اورقي 1.كتاب هايي چون فضيلت هاي فراموش شده , اثر مرحوم حسينعلي راشد; سيماري فرزانگان , اثر رضا مختاري ; داستان هاي شگفت , اثر شهيد

دستغيب .

(پ_اورقي 2.بحارالانوار, ج 11 ص 375; گفتار فلسفي , معاد از نظر روح و جسم , ص 316

(پ_اورقي 3.داستان هاي شگفت , حكايت 35 ص 88 با تلخيص .

با هم هم صداو هم عمل منظورشان همين باشد كه نجات بدهند اين كشور را از مسائلي كه برايش پيش مي آيد. من امروز مغتنم است كه در حضور آقايان يك مطلبي را عرض كنم و اين مطلب مال همه است , نه مال شماها, مال همه , هم مسؤولين كشور است و هم مردم , ما تجربه هايي كه برايمان نقل شده است يا از تجربه هايي كه خودمان در جريانش بوديم بايديك مطالبي را در نظر داشته باشيم .

در دوران مشروطه را كه همه آقايان شنيده اند يك عده اي كه نمي خواستند كه در اين كشور اسلام قوه داشته باشدو آن ها دنبال اين بودند كه اينجا را يا به نحوي طرف خودشان بكشانند, آن ها جو سازي كردند به طوري كه مثل مرحوم آقا شيخ فضل اللّه كه آن وقت يك آدم شاخصي در ايران بود و مورد قبول بود همچو جوسازي كردند كه درميدان علني ايشان را به دار زدند و پاي آن هم كف زدند و اين نقشه اي بود براي اين كه اسلام را منعزل كنند و كردند واز آن به بعد ديگر نتوانست مشروطه يك مشروطه اي باشد كه علماي نجف مي خواستند, حتي قضيه مرحوم آقا شيخ فضل اللّه را در نجف هم يك جور بدي منعكس كردند, كه آن جا هم صدائي از آن در نيامد, اين جوي كه ساختند درايران و در ساير جاها, اين جو اسباب اين شد كه آقا شيخ فضل اللّه را با دست بعضي از روحانيون خود ايران محكوم كردند و بعد او را آوردند در وسط ميدان و به

دار كشيدند و پاي آن هم ايستادند كف زدند و شكست دادند اسلام را درآن وقت و مردم غفلت داشتند از اين عمل , حتي علما هم غفلت داشتند. اين كه آن جا بود, ما در زمان خودمان هم آقاي كاشاني را ديديم .

آقاي كاشاني از جواني در نجف بودند و يك روحاني مبارز بودند مبارزه با استعمار, آن وقت البته انگلستان بودمبارزه با او در ايران هم كه آمدند تمام زندگي شان صرف همين معنا شد و من از نزديك ايشان را مي شناختم . در يك وقت وضع ايشان طوري شد كه وقتي كه از منزل مي خواست حركت كند فرض كنيد بيايند به مسجد شاه , مسجد شاه مطلع مي شد, در نظر داشتند, اعلام مي شد, اين طور بود وضع ايشان , بعدش ديدند كه اگر چنانچه يك روحاني درميدان باشد لابد اسلام را در كار مي آورد, اين حتمي است و همين طور هم بود. از اين جهت شروع كردند به جوسازي آن طور جو سازي كردند كه يك سگي را عينك به آن زدند و آن طور كه من شنيدم عينك زدند و از طرف مجلس آوردند اين طرف و به اسم آيت اللّه و من خودم در يك مجلسي بودم كه مرحوم آقاي كاشاني وارد شد در آن مجلس , مجلس روضه بود, هيچ كس پا نشد, من پا شدم و يكي از علماي تهران كه الان هم هستند و من جا دادم به ايشان (جا هم ندادند) اين جو را درست كرده بودند براي آقاي كاشاني كه ديگر از منزلش نمي توانست بيرون بيايد,در يك اطاقي محبوس

بود در منزلش طوري كه نمي توانست بيرون بيايد. چند دفعه هم گرفتند چه كردند, آن جا هم شكت دادند. مسلمين را شكست دادند, من حالا مي خواهم يك هشداري به آقايان بدهم , مسأله الان به يك وضعي در آمده است كه انسان مي بيند كه مشغول جو سازي هستند, مي شنود كه مشغول جوسازي هستند و به تدريج مي خواهند اين كار را عملي اش كنند; يعني ديدند كه ايران با اين مسائلي كه در دنيا مي خواهند حل كنند نتوانسته اندكاريش بكنند, حمله كردند, حمله نظامي كردند _ عرض مي كنم كه _ اقتصادش را چه كردند, محصور كردند و همه كاري كردند, نشد آن كاري را كه آن ها مي خواهند, يعني منعزل كردن اسلام را مي خواهند. الان آن ها آنقدري كه ازاسلام خوف دارند, نه شوروي از آمريكا آن قدر خوف دارد, نه امريكا از شوروي براي اين كه تمام اين مصالحي كه آن ها به خيال خودشان مي خواهند _ از مصالحي كه براي خودشان تهيه كنند و تمام سوء استفاده هايي كه از تما مدنيامي خواهند بكنند, مي بينند كه اگر چنانچه اين ترتيبي كه ايران روي كار آمده است و مشغول است , اين عملي بشودهمه جا لنگ خواهد شد, مسأله , مسأله ايران نيست حالا, آن وقت ها صحبت , صحبت ايران بود. الان وضع جوري شده است كه هر جا مي يني كه الان فرض كنيد كه در پاكستان دارند مي گوين

د كه اسلام , خوب , دولتش هم ملغي مي شود, اين را مي گويند, در جاهاي ديگر هم همين طور دارند مي

گويند, در سياهپوستان امريكا هم صدا در آمده است , اين ها الان خودشان هم مي بينند كه در شوروي هم كه صدا در آمده , خوب , مسلمين هم آن جا زيادند, آن هامي بينند كه اگر مهلت به اين كشور بدهند ممكن است كه منافع آن ها را در تمام دنيا به خطر بيندازد, جنگ عمومي هم كه نمي توانند راه بيندازند بخواهند جنگ راه بيندازند دنيا به هم مي خورد, نمي كنند. آن ها عاقل تر از آن هستند كه جنگ عمومي راه بيندازند. اين ها مي خواهند با وسيله هايي با حيله هايي از اين جا شروع كنند, از ايران شروع كنند.از ايران شروع كردن هم يكدفعه نمي شود بروند.

آبادي بر چه مبنايي بوده است؟

كردند و به شهادت رساندند. سيد جمالدرمبارزات پر شور ضداستعماري خود سه هدف عمده داشت كه عبارت بودند از:

1 اتحاد دنياي اسلام بر ضد استعمار;

2 مبارزه با استعمار انگلستان ;

3 دفاع ازارزش هاي اسلامي .(1)

(پ_اورقي 11 برداشت از كتاب تاريخ سال سوم راهنمايي , ص 41- 40

مبارزهء سياسي شد و با ژرف انديشي و درايت به حمايت ازآرمان هاي حضرت امام خميني (قدس سره ) پرداخت و در شهرهاي مختلف به ايراد سخنراني هاي روشنگرانه پرداخت و پرده از ماهيت رژيم وابسته ستم شاهي برداشت . سخنراني ايشان در خوزستان چنان جوششي به وجودآورد كه رژيم شاه وي را به خوزستان ممنوع الورود كرد. شهيد مفتح بعد از گذراندن تبعيد در جنوب كشور, تهران رابراي سكونت و فعاليت هاي سياسي و فرهنگي خود انتخاب كرد. با ورود ايشان به تهران و دعوت دانشكدهء الهيات دانشگاه تهران از ايشان براي تدريس در كنار استاد شهيد مطهري (ره ), فصل جديدي از فعاليت هاي سياسي , علمي و فرهنگي شهيد مفتح آغاز شد. شهيد مفتح در سال 1352با قبول امامت مسجد جاويد, فعاليت گسترده اي را آغازكرد, به طوري كه آن مسجد در مدت كوتاهي به مركزي براي تجمع دانشجويان و آشنايي آنان با معارف غني اسلام وهسته اي براي مبارزان درآمد. مدتي بعد ساواك مسجد جاويد را به خاطر سخنراني روشنگرانه رهبر فرزانه انقلاب حضرت آيت الله خامنه اي تعطيل نمود و آيت اللّه شهيد دكتر مفتح را به همراه مقام معظم رهبري روانهء زندان كرد.

بعد از مدتي ايشان امامت مسجدري را در كنار حسينيه ارشاد پذيرفت كه به نامگذاري شد. باگسترش قيام مردمي , شهيد مفتح اعلام كرد نماز عيد فطر را در تپه هاي قيطريه اقامه خواهد كرد. پس از برگزاري نماز عيد فطر در سال 1357و سخنراني شهيد باهنر راهپيمايي بزرگي صورت گرفت و فرداي روز راهپيمايي 17هريور 1357در تهران رخ داد كه شهداي زيادي تقديم انقلاب كرد. رژيم

شاه پس از ضرب و شتم شهيد مفتح درمنطقهء قهلك او را دستگير و زنداني كرد كه با او ج گيري نهضت اسلامي به رهبري امام خميني , از زندان رژيم شاه آزاد شد. شهيد مفتح بعد از پيروزي انقلاب , جهت دفاع از انقلاب مقدس از هيچ كوششي دريغ نكرد و در سنگر كميته ءانقلاب مسئوليت داشت . ايشان از مناديان وحدت حوزه و دانشگاه بود و در راه حفظ آرمان مقدس انقلاب اسلامي به طرزي ناجوانمردانه توسط گروهك فرقان در تاريخ 27آذر 1358به شهادت رسيد. روحش شاد و راهش پررهرو باد.()

(پ_اورقي 1.به نقل از مجله معارف اسلامي , شماره 50

آثار و تاليفات شهيد مفتح :

1 روش انديشه در منطق ;

2 آيات اصول اعتقادي قرآن ;

3 مكتب اخلاقي و تربيتي امام صادق 7

4 ترجمه تفسير مجمع البيان ;

5 حاشيه بر منظومه حاج ملا هادي سبزواري .

288.

سؤال مي رود. به همين دليل دفتر مراجع تنها به اين كه مورد تأييد ما نيست، اكتفا مي كنند و هيچ گونه اختلافي بين علما در طرف و عدم مقبوليت ايشان نيست، در عين اين كه از ماجراي محاكمه دقيقاً اطلاع ندارند.

ج 2_ مراجع تقليد از جزئيات مطلع نيستند ، ولي هيچكدام وي را تأييد نمي كنند.

ج 3_ در اسلام مريد و مرادي وجود ندارد، ليكن مردم از علماي رباني استفاده كرده و مسايل اخلاقي را با ايشان در ميان مي گذارند.

ج 4_ مخالفت نكردن با ابطحي جنبة سياسي دارد ، چون اگر علت مخالفت علني گردد و حقه بازي هاي ايشان بر ملا شود، عده اي در عقيدة خود سست مي شوند.

ج 5_ افرادي كه در جلسات ابطحي شركت مي كنند، آدم هاي ساده و مؤمن هستند و اين دليل خوبيِ ابطحي نمي باشد.

ج 6_ آقاي خاتمي توجه به اين مسايل نداشته و دعوت آقاي ابطحي توسط ديگران كه همكار آقاي خاتمي هستند، انجام مي شود. از سويي ديگر عالي يا غير عالي بودن مطالب ايشان را ما تشخيص مي دهيم. در اين باره جزوه اي را مي فرستيم.

در جملاتي كه نوشته ايد، چون مأثور نيست، قابل ترجمه نمي باشد.

را مخصوص حق تعالي دانسته و از غير خدا نفي كرده، علم بالذّات و مستقل را نفي نموده است. به بيان ديگر: پيامبر از خودش چيزي نمي داند بلكه آن چه خدا از غيب و اسرار و نهان دراختيارش گذارده است مي داند، چنان كه در سورة جن مي فرمايد: "خداوند از تمام امور پنهاني آگاه است و هيچ كس را از غيب خود آگاه نمي سازد مگر رسولاني را كه مورد رضايت او هستند".5

آيات متعددي گواهي مي دهد كه خداوند چنين عملي را نه تنها در اختيار پيامبران و پيشوايان الهي قرار داده، بلكه گاهي در اختيار غير آن ها نيز قرار داده است. گاهي يك موجود زنده براي ادامه حيات خود نياز به دانستن غيب دارد كه خداوند در اختيار آن مي گذارد، مثلاً شنيده ايم كه بعضي از حشرات در تابستان پيش بيني وضع هواي زمستان را مي كنند، يعني خداوند اين علم غيبت را در اختيار آن ها مي گذارد.6

مفهوم كشف و شهود:

كشف و شهود يعني چه؟ آيامي توان از اين راه به برخي اسرار و باطن افراد و اشيا علم پيدا كرد؟ همان گونه كه بر اساس بينش توحيدي، در وراي جهان محسوس مادي، عالِمي غير مادي وجود دارد، انسان واعمالش نيز از دو جنبة مادي و معنوي برخوردار است كه براي مشاهدة آن ابزاري غير حسي و مخصوص به خود نياز دارد.

خواجه عبداله انصاري (ره) مي گويد: "مكاشفه در واقع از مقدمات مشاهده (باطن و ملكوت يا بُعد غير مادي) است،7 و حقيقت كشف اين است كه ميان دل و دلدار حجاب نبوَد".8

هنگامي كه انسان به خود فايق آيد

و از غفلت بيدار و هشيارگردد و با شناخت و معرفت نفس خويش، حجاب ها و موانع تقرّب به خدا را كنار زند و با تمسك به حقيقت "إنّي مهاجر إلي ربّي"،9 از خود به سوي مولا و ربّ مهاجرت كند، مي تواند ماوراي حجاب علم را كشف نمايد و اعيان ثابته و بُعد باطني و ملكوتي افراد و اشيا را مشاهده كند.

هر يكاز مكاشفه و مشاهده مراتب و درجاتي دارند. رتبة عالي مكاشفه آناست كه مكاشفه با چشم حقيقت بين مي تواند ماوراي علم را مشاهده كند و در درجة عالي مشاهده نيز به مقام معاينه يا حضور نايل مي گردد.

راه صعود به قلة شهود و حضور

1- تأدب به آداب الهي:

حافظ مي گويد:

حضور گر همي خواهي از او غايب مشو حافظ متي ما تلق يهوي، دع الدنيا و أمهِلها

يعني اي حافظ! هنگامي كه به وصال معشوقت (خدا) رسيدي و طعم همنشيني با وي را چشيدي، تمامي دنيا و تعلقات دنيوي را رها كن و به گوشه اي بگذارد.

براي رسيدن به مقام شهود و درك حضور، راه هاي تعيين گشته و علايم و نشانه هايي دارد.

در رأس آن علايم "الادب مع الله" است؛ يعني متأدب شدن به آداب الهيه و متخلق گشتن به اخلاق و صفات حضرت حق.

وقتي انسان آيينة صفات10 حق گشت و اخلاق و صفات او را در خود متجلي و متحقق ساخت، "اسماءالله" مي شود. البته بايد توجه داشت تأدب به آداب الهي، كمالاتي است كه داراي مراتب و مدارج مي باشد. به حكم آية تطهير چهارده معصوم(ع) حد اعلاي ممكن براي موجود ممكن الوجود را دارا هستند. سِرّ كلمة حصر "إنّما"

در آيه تطهير نيز همين است. انساني كه در همه حال خود را در محضر حق مي بيند و جانب حق را رعايت مي كند و پيوسته ياد و ذكر او است، متأدب به ادب الهي است و لطف خاص ربّ شامل حال او مي گردد.

از خدا جويم توفيق ادب بي ادب محروم گشت از لطف رحمت

2- تأسي به پيامبر اسلام:

قرآن پيامبر اكرم(ص) را الگو اسوة همة كمالات دانسته است.11 پس بايد سيره و سنت پيامبر اسلام را كاوش كرد و اخلاق فردي و اجتماعي او را شناخت و از آن تأسي و تبعيت كرد تا وصول به مقام كشف و شهود و بلكه حضور ممكن گردد.

دو نمونه:

قرآن در توصيف آن حضرت مي فرمايد: "و ما ينطق عن الهوي إن هو إلاّ وحي يوحي". پس يكي از شرايط سير به سوي خدا و هجرت از نفسانيت خويش، اين است كه مالك زبان و گفتار گردد و آن را در مدار و محوري قرار دهد كه وحي تجويز نموده است، نه اين كه زبان رها باشد و سخن از روي هوا و هوس بگويد.

قرآن به بندگان خدا مي گويد: "او است كه شب و روز را درپي هم قرار داد براي كسي كه مي خواهد خدا را ياد كند و از نمعمت هاي او شكر گذاري نمايد"،12 ولي به حبيب خويش پيامبر اسلام(ص) مي گويد: "و من الليل فتهجد؛ اي رسول ما! پاسي از شب را به عبادت و مناجات بپرداز، زياده بر آن چه در روز عمل مي كني. باشد كه پروردگارت تو را به "مقام محمود" نايل گرداند".13

حكمت وجوع و سَهر و خلوت و

ذكر به دوام

دوش و قت سحر از غصه نجاتم دادند

نا تمامان جهان را كند اين پنج تمام

واندر آن ظلمت شب آب حياتم دادند

پس برادر بايد جون ملائك "اولي اجنجه"14 شد و با جناح عشق از دامگاه علايق هجرت نمود تا تصوير مه رويان بستان خدا را با چشم قلب شهود نمود.

آن خيالاتي كه دام اوليا است عكس مه رويان بستان خدا است.

آن خيالاتي كه دام و پابند اوليا است و آنان را الهي كرده است، تجليات و مكاشفاتي اند كه از غيبت خزانة "كن فيكون" بر سرّ سالك شيدا افاضه مي شوند و رؤيت صور بي مادّة روحانيان و تشرف در محضر انبيا و ائمه و وسايط YؖلهيǘӘʠكه مه رويان بوستان خدايند. صُور اين مه رويان از ماوراي طبيعت كه عالم مثال و خيال است، در صفحة نوراني قلب عارف منعكس مي شوند.15

آيا آيت الله بهجت از راه شهود قلبي از سيرت و دورن اشخاص مطلع است؟

با توجه به مطالب ذكر شده اگر آيت الله العظمي بهجت(حفظه الله تعالي) صاحب مكاشفات و مشاهدات قلبي گردد و در مقام حضور به لطف خاص الهي بتواند شهود و رؤيت نمايند، عجب نيست. چه كسي سراغ دارد كه ستارة صبح آسمان طلوع كرده باشد در حالي كه اين ستاره ششب زمين، پيش تر، آسمان و اسمانيان را منوّر نساخته باشد؟ چه كسي ديده است او مكروهي را انجام داده باشد؟ البته نمي گوييم او معصوم است اما قطعاً مصداق "والّذين جاهدوا فينا لنهدينّهم سبلنا"16 مي باشد.نكتة مهم اين جا است كه ما علم يقيني و اطلاع جزمي در اين باره نداريم. و نمي توانيم به گونة قطعي در

نفي يا اثبات مشاهدات قلبي و رؤيت امام زمان(ع) با ديدن سيرت دروني اشخاص، با چشم حقيقت بين چيزي بگوييم، زيرا:

هر كه را اسرار حق آموختند مُهر كردند و دهانش دوختند

آن بزرگوار مانند هر عارف واصل و سالك متنعّم به لطف خاط الهي، مأمور به كتمان اسرار است. يكي از اذكاري كه بسيار از آيت الله بهجت شنيده مي شود "يا ستّار" است.گويند او با اين ذكر از خداوند مي خواهد باطن افراد را به او ننماياند و از درون هيچ فردي مايل نيست آگاه گردد. به علاوه حالات كشف و شهود و حضور در عارفان امري پيوسته و مستمر نيست بلكه گاهي كه "نفحات رحماني" در قلوب شان تجلّي مي كند، چنين حالتي به آنان دست مي دهد و گاهي جلو يا پشت پاي خويش را نمي بيند. سعدي در مورد قصة حضرت يعقوب و استشمام بوي پيراهن يوسف (ع) مي گويد:

يكي گفتا به آن گمگشته فرزند

ز مصرش بوي پيراهن شنيدي

بگفتا حال ما برق جهان است

گهي بر طارم اعلي نشيند

كه اي روشن روان پير خردمند

چرا در چاه كنعانش نديدي؟!

گهي پيدا و ديگر گه نهان است

گهي در پيش پاي خود نبيند

1 اعراف (7) آيه 188.

2 انعام (6) آيه 59.

3 يونس(10) آية 20.

4 جن (72) آية 26.

5 همان.

6 تفسير نمونه، ج 5، ص 247.

7 منازل السايرين، ص 278.

8 حسن زادة آملي، تازيانة سلوك، ص 12.

9 عنكبوت (29) آية 26.

10 صفات و اخلاق الهي چيست تا آن را الگو قرار دهيم و در خود متجلي سازيم؟ قرآن منبع تجلي اسماء و و صفات الهي است. جبرئيل مجموعة آن را به صورت دعاي جوشن كبير تقديم پيامبر اكرم(ص) كرد.

11 احزاب

(33) آية 21؛ و لقد كان لكم في رسول الله اسوه حسنه.

12 فرقان (25) آيه 64.

13 اسراء(17) آية 79.

14 فاطر (35) آية 1.

15 حسن زادة آملي، تازيانة سلوك، ص 9.

16 عنكبوت (29) آية 69.

مثل طرفداران دكتر شريعتي هستند كه تمام آثار او را مفيد دانسته و او را شخصيت مهم علمي و سياسي بدانند و نه مانند مخالفان شريعتي هستند كه با تمام كتاب هاي او مخالف بوده و شخصيت سياسي و علمي او را قبول نداشته باشند. اين عده عقيده دارند كه دكتر شريعتي برخي از امتيازات و برخي از عيب ها را دارد. آثار او نيز به يك اعتبار به دو دسته تقسيم مي شود: برخي از آثار او مفيد بوده و خواندن آن ها مشكل ندارند ولي برخي ديگر مشكل داشته و نياز به بازنگري و اصلاحات دارند. دكتر مانند ديگر افراد فرهنگي جامعه در رشد سياسي و فرهنگي مردم نقش داشته، اگر چه خود برخي از نقص ها را داشته است؛ مثلاً او در تبيين برخي از معارف اسلامي دچار مشكل و ضعف شده و حتي اشتباره كرده ولي در تبيين برخي از معارف ديگر اسلامي نقش عمده داشته است.

او با سخنراني هاي خويش در مراكز علمي و دانشگاه ها و تدوين كتاب ها به فرهنگ پروري و فرهنگ سازي پرداخته است، از سوي ديگر برخي از مواضع او نسبت به روحانيت، بر نگرش او نسبت به معارف ديني، از شخصيت علمي و سياسي او كاسته و شخصيت او را آسيب پذير نموده است.

به نظر مي رسد ديدگاه اعتدال گرايان، معقول ترين و منطقي ترين نگرش نسبت به شريعتي باشد؛ زيرا شخصيت و آثر دكتر نه بدان گونه هستند كه طرفداران او باور دارند و نسبت به دكتر مطلق گرايند و نه ديدگاه مخالفان او قابل قبول است، بلكه حق آن است كه دكتر

برخي ويژگي ها را داشته كه از آن جهت قابل تقدير بوده و برخي از آثار او مفيد است و برخي از عيب ها را نير داشته است كه برخي ابعاد شخصيت و آثار علمي او را آسيب پذير نموده است.

مردم مي فرمايد: "هم اكنون كتاب پروردگار ميان شما است. حلال و حرامش آشكار و فريضه ها و مستحبات و ناسخ و منسوخ و مباح و ممنوع، خاص و عام پندها و مثل ها، مطلق ها و محدودها، محكمات و متشابهاتش همه معلوم است".[7]

دلايل در گفتار اخباري ها در كتاب قوانين مرحوم ميرزاي قمي (ج 1، ص 393) و كتاب فرائد الاصول مرحوم شيخ مرتضي انصاري، ج1، ص 142 چاپ جديد آمده است. نيز مي توانيد در اين زمينه به كتاب جايگاه قرآن در استنباط احكام نوشته آقاي سيف الله صرّامي مراجعه نماييد.

[1] مصطفي حسيني دشتي، معارف و معاريف، ج1، ص 618 و 626، ماده: اخباريه و ج 4، ص 135، ماده: جزائري و ج 10، ص 623 ماده: يوسف بحراني.

[2] دائره المعارف بزرگ اسلامي، ج 7، ص 160 - 161، ماده اخباريان.

[3] مرتضي مطهري، اصول فقه - فقه، ص 35.

[4] محمد (47) آية 24.

[5] ص (38) آية 29.

[6] يوسف (12) آية 2.

[7] نهج البلاغه، خطبة 1.

كند، ايشان از من قول گرفت اين راز را تا زماني كه ايشان در قيد حيات است فاش نكنم سپس فرمود: گاهي حل مسائل بر من دشوار مي شود. چون از حل آن عاجز مي شوم خدمت حضرت علي ع شرفياب شده و جواب را مي گيرم اما شب گذشته حضرت مرا به سوي امام زمان ع راهنمايي كرد و فرمود: فرزندم مهدي ع در مسجد كوفه است نزد او برو و مسائلات را از او فراگير. به امر حضرت داخل مسجد كوفه شدم و از حضرتش سؤال كردم [1]

اين داستان در كتاب انوار نعمانيه منتهي الامال و منتخب الاثر ذكر شده است

[1] منتخب الاثر، ص 512، منتهي الآمال ج 2، ص 470.

گرانقدري از محضر پر فيض ايشان بهره برده اند و اكنون از مجتهدان بزرگ، به شمار مي آيند. معظم له تأليفات كثيري در فقه و اصول دارد كه به برخي اشاره مي شود:

الف) يك دوره اصول؛

ب) حاشيه بر مكاسب شيخ انصاري(ره)؛

ج) كتاب الطهاره شرح شرايع؛

د) حاشيه بر ذخيره العباد مرحوم كمپاني (كه حدود ده مجلد مي باشد)

ه_) حاشيه بر مناسك حج شيخ انصاري (ره).

4_ تزكيه و عبادت:

يكي از ويژگي هاي آيت الله بهجت خودسازي و تهذيب نفس است كه هم خود به خودسازي پرداخت و هم عالمان با تقوا را با گفتار و كردار خويش تربيت نمود. در تواضع و فروتن[ي او همين بس كه در هر مجلسي كه وارد مي شود سعي مي كند در پائين ترين مكان بنشيند حتي اگر كنار كفش داري باشد. به راستي او متواضع ترين زاهدان برجسته وعابدان وارسته زمان مي باشد كه امروزه در حوزة علميه به عنوان الگو و اسوة ت]قوا شناخته مي شود و از جاذبة معنوي خاصي برخوردار بوده و ده ها انسان، عاشق و دلباختة او هستند. ارتباط معنوي ايشان با خداوند ذكرهاي پي در پي به جا آوردن، نوافل شب و زنده داري هاي كم نظير ايشان زبانزد خاص و عام است.

گاه صداي گريه و آهنگ حزين اين پير فرزانه با ناله غم انگيز نماز گزاران شنيده مي شود و در نماز ايشان روح ها به پرواز مي آيد و چشم ها به اشك مي نشيند و فضاي دل ها باراني مي گردد. يكي از بزرگان دربارة او گفته است: ايشان را نمي شود گفت آدم با تقوايي است، بلكه عين تقوا و مجسمة تقوا است.

5_ زيارت و توسل:

كم تر كسي

را مي توان در قم پيدا كرد كه مانند آيت الله بهجت با اين سن و سال هر روز با نهايت ادب به حرم حضرت معصومه (س) شرفياب گردد و بر ضريح آن بانو بوسه زده، به دعا و توسل بپردازد. از سوي ديگر ايشان براي ساحت مقدس اهل بيت(ع) احترام خاص قايل بوده و بارها به آنان متوسل شد ه و دعا را نردبان رسيدن به كمال مطلق مي دانست.

6_ ارتباط با امام خميني(س) و مسئولان نظام:

بي ترديد آيت الله بهجت گوهر گرانسنگ حوزه هاي علميه بوده و در هدايت مسئولان نظام نقش اساسي داشته و دارد: از اين رو امام خميني(س) به ايشان عنايت خاصي داشت، همان گونه كه آيت الله بهجت توجه و عنايت خاصي نسبت به امام داشت. يكي از شاگردان امام در خاطره اي مي گويد: پس از آزادي امام در سال 1341 ش، تمام محله هاي قم جشن گرفتند و منزل امام هر روز پر از جمعيت بود. آيت الله بهجت نيز هر روز به منزل امام تشريف مي آورد. وقتي به ايشان پيشنهاد شد كه شايسته نيست بيرون اتاق بايستند، لااقل داخل اتاق بنشيند، در جواب فرمود: بر خود واجب مي دانم كه جهت تعظيم اين شخصيت ارزنده هر روز به اين جا آمده و دقايقي بايستم و سپس بازگردم.

امروزه نيز مقام معظم رهبري و ديگر مسئولان با ايشان ارتباط دارند كه اين ارتباط حكايت از جايگاه بلند علمي و عرفاني او دارد.

اين مقدار شرح مختصري از شرح حال ايشان بود، اگر شما تا كنون كتابي در مورد شرح حال ايشان مطالعه نكرده ايد با اين واحد مكاتبه فرمائيت تا براي

شما ارسال شود.

[1] رسالة احكام بانوان مطابق با فتاواي حضرت آيت الله العظمي بهجت(دام ظله العالي) به كوشش عليرض گرم آبدشتي ص 5 _12، با تلخيص؛ برگي از دفتر آفتاب شرح حال شيخ السالكين حضرت آيت الله بهجت اثر رضا باقي زاده؛ بهجت عارفان در حديث ديگران اثر رضا باقي زادة گيلاني؛ فريادگر توحيد عارف كامل حضرت آيت الله بهجت، مؤسسة تحقيقاتي فرهنگي اهل بيت.

گرانقدري از محضر پر فيض ايشان بهره برده اند و اكنون از مجتهدان بزرگ، به شمار مي آيند. معظم له تأليفات كثيري در فقه و اصول دارد كه به برخي اشاره مي شود:

الف) يك دوره اصول؛

ب) حاشيه بر مكاسب شيخ انصاري(ره)؛

ج) كتاب الطهاره شرح شرايع؛

د) حاشيه بر ذخيره العباد مرحوم كمپاني (كه حدود ده مجلد مي باشد)

ه_) حاشيه بر م ناسك حج شيخ انصاري (ره).

4_ تذكيه و عبادت:

يكي از ويژگي هاي آيت الله بهجت خودسازي و تهذيب نفس است كه هم خود به خودسازي پرداخت و هم عالمان با تقوا را با گفتار و كردار خويش تربيت نمود. در تواضع و فروتني او همين بس كه در هر مجلسي كه وارد مي شود سعي مي كند در پائين ترين مكان بنشيند حتي اگر كنار كفش داري باشد. به راستي او متواضع ترين زاهدان برجسته وعابدان وارسته زمان مي باشد كه امروزه در حوزة علميه به عنوان الگو و اسوة تقوا شناخته مي شود و از جاذبة معنوي خاصي برخوردار بوده و ده ها انسان، عاشق و دلباختة او هستند. ارتباط معنيو ايشان با خداوند ذكرهاي پي در پي به جا آوردن، نوافل شب و زنده داري هاي كم نظير ايشان زبانزد خاص و عام است.

گاه صداي گريه و آهنگ حزين اين پير فرزانه با ناله غم انگيز نماز گزاران شنيده مي شود و در نماز ايشان روح ها به پرواز مي آيد و چشم ها به اشك مي نشيند و فضاي دل ها باراني مي گردد. يكي از بزرگان دربارة او گفته است: ايشان را نمي شود گفت آدم با تقوايي است، بلكه عين تقوا و مجسمة تقوا است.

5_ زيارت و توسل:

كم تر

كسي را مي توان در قم پيدا كرد كه مانند آيت الله بهجت با اين سن و سال هر روز با نهايت ادب به حرم حضرت معصومه (س) شرفياب گردد و بر ضريح آن بانو بوسه زده، به دعا و توسل بپردازد. از سوي ديگر ايشان براي ساحت مقدس اهل بيت(ع) احترام خاص قايل بوده و بارها به آنان متوسل شد ه و دعا را نردبان رسيدن به كمال مطلق مي دانست.

6_ ارتباط با امام خميني(س) و مسئولان نظام:

بي ترديد آيت الله بهجت گوهر گرانسنگ حوزه هاي علميه بوده و در هدايت مسئولان نظام نقش اساسي داشته و دارد: از اين رو امام خميني(س) به ايشان عنايت خاصي داشت، همان گونه كه آيت الله بهجت توجه و عنايت خاصي نسبت به امام داشت. يكي از شاگردان امام در خاطره اي مي گويد: پس از آزادي امام در سال 1341 ش، تمام محله هاي قم جشن گرفتند و منزل امام هر روز پر از جمعيت بود. آيت الله بهجت نيز هر روز به منزل امام تشريف مي آورد. وقتي به ايشان پيشنهاد شد كه شايسته نيست بيرون اتاق بايستند، لااقل داخل اتاق بنشيند، در جواب فرمود: بر خود واجب مي دانم كه جهت تعظيم اين شخصيت ارزنده هر روز به اين جا آمده و دقايقي بايستم و سپس بازگردم.

امروزه نيز مقام معظم رهبري و ديگر مسئولان با ايشان ارتباط دارند كه اين ارتباط حكايت از جايگاه بلند علمي و عرفاني او دارد.1[1]

اين مقدار شرح مختصري از شرح حال ايشان بود، اگر شما تا كنون كتابي در مورد شرح حال ايشان مطالعه نكرده ايد با اين واحد مكاتبه فرمائيت تا

براي شما ارسال شود. [1]رسالة احكام بانوان مطابق با فتاواي حضرت آيت الله العظمي بهجت(دامظله العالي) به كوشش عليرض گرم آبدشتي ص 5 _12، با تلخيص؛ برگي از دفتر آفتابشرح حال شيخ السالكين حضرت آيت الله بهجت اثر رضا باقي زاده؛ بهجت عارفان در حديثديگران اثر رضا باقي زادة گيلاني؛ فريادگر توحيد عارف كامل حضرت آيت الله بهجت،مؤسسة تحقيقاتي فرهنگي اهل بيت.

يافتم و كمي نيز به درس خارج فقه مرحوم ايت الله آقاي سيد ابوالحسن اصفهاني رفتم.

كلّيات علم رجال را نيز پيش مرحوم آيت الله حجّت كوه كمري رفتم. در فلسفه نيز به درس حكيم و فيلسوف معروف وقت مرحوم آقا سيد حسين بادكوبي موفق شدم. در ظرف شش سال كه پيش معظم له تلمّذ مي كردم، منظومة سبزواري و اسفار و مشاعر ملا صدرا و دورة شفاي بوعلي و كتاب اثولوجيا و تمهيد ابن تُركه و اخلاق ابن مسكويه را خوانده ام. مرحوم بادكوبي از فرط عنايتي كه به تعليم و تربيت نويسنده داشت، براي اين كه مرا به طرز تفكّر برهاني آشنا ساخته، و به ذوق فلسفي تقويت بخشد، امر فرمود كه به تعليم رياضيات پردازم. در امتثال امر معظلم له به درس مرحوم آقا سيد ابوالقاسم خوانساري كه رياضي دان زبردستي بود، حاضر شدم و يك دوره حساب استدلالي و يك دوره هندسة مسطّحه و فضايي و جبر استدلالي از معظم له فرا گرفتم.

سال 1314 بر اثر اختلال وضع معاش ناگزير به مراجعت شده، به زادگاه اصلي خويش(تبريز) برگشتم و ده سال و خُرده اي در آن سامان به سر بردم كه حقّاً بايد اين دوره را در زندگي خود دورة خسارت روحي بشمارم، زيرا بر اثر گرفتاري ضروري به معاشرت عمومي وسيلة تأمين معاش (كه از مجراي فلاحت بود) از تدريس و تفكّر علمي (جز مقداري بسيار ناچيز) بازمانده بودم و پيوسته با يك شكنجة دروني به سر بردم. در سال 1325 از سرو سامان خود چشم پوشيده، زادگاه اصلي را ترك گفتم و متوجّه حوزة قم گرديده، بساط زندگي را در

اين شهر گستردم و دوباره اشتغالات علمي را از سر گرفتم و تا كنون كه اوايل 1341 مي باشد، روزگار خود را در اين سامان مي گذرانم. در اوايل تحصيل كه به صرف و نحو اشتغال داشتم، علاقة زيادي به ادامة تحصيل نداشتم و از اين روي هر چه مي خواندم، نمي فهميدم و چهار سال به همين نحو گذرانيدم. پس از آن، يك باره عنايت خدايي دامنگيرم شده، عوضم كرد و در خود يك نوع شيفتگي و بي تابي نسبت به تحصيل كمال حسن نمودم".[1]

علامة طباطبايي اين زندگي نامه را در سال 1341 نوشت و حدود بيست سال بعد، در قيد حيات بود. در آبان 1360 برابر با هيجدهم محرم الحرام 1402 به لقاءالله پيوست و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه(س) به خاك سپرده شد.

اينك گوشه اي از زندگي علمي، عملي و اخلاقي آن مرد الهي از زبان يكي از شاگردانش:

_ مرحوم علاّمة طباطبايي در تفسير قرآن سبك خاصي داشت و آن تفسير قرآن به قرآن بود. علامه مي گويد: سبك تفسير آيه به ايه را از مرحوم قاضي ياد گرفته ام. نيز از آن مرد بزرگ فقه الحديث را فرا گرفته ام.

استاد علامه پس از يك دوره فلسفة ملاصدرا (اسفار اربعه) در قم، در صدد بر آمد تا بين فلسفة شرق و فلسفة غرب نوعي هماهنگي ايجاد كند، چرا كه معتقد بود در مباحث استدلالي و اموري كه بر پاية برهان باشد، محال است دو نتيجة مختلف و متضاد عايد گردد. به همين جهت به دنبال سِرّ اختلاف فلسفة شرق و غرب رفت و براي اين منظور در شب هاي پنچشنبه و جمعه

جلسة درس داير نمود و عده اي از جمله مرحوم مرتضي مطهري شركت مي كردند. حاصل اين درس ها در مجموعه اي به نام اصول فلسفه يا روش رئاليسم مدرن شد.

ديگر مؤلفات علامه كتاب توحيد كه شامل سه رساله است، به نام هاي : رساله در توحيد، رساله در اسماء الله سبحانه و رساله در افعال الله سبحانه.

اين كتاب به علاوة كتاب انسان كه اين هم سه رساله به نام هاي: الانسان قبل الدنيا، الانسان في الدنيا و الانسان بعد الدنيا است، به علاوه رسالة وسائط كه در مجوع هفت رساله است، به نام "هفت رساله" از معظم له به يادگار مانده است. رسالة ديگر هم از مرحوم علامه به يادگار مانده به نام: رساله الولايه، رساله النبوه والامامه. اين نه رساله به زبان عربي و خطي است و تا كنون چاپ نشده است.

كتاب هاي ديگر به نام هاي: نهايه الحكمه، بدايه الحكمه، تفسير الميزان، شيعه در اسلام، قرآن در اسلام، وحي يا شعور مرموز، حكومت در اسلام، اعجاز، علي والفلسفه الالهيه، حواشي بر كتاب كفايه الاصول، حواشي بر كتاب الانصار الاربعة ملاصدرا، تعليقاتي بر شش جلد اوّل تا ششم بحارالانوار مجلسي و ...[2] از آن استاد منتشر شده و در دسترس همگان قرار گرفته است.

2_ دانشنامة قرآن و قرآن پژوهي، بهاء الدين خرمشاهي، ج 2، ص 1401؛

3_ مرزبان وحي و خرد (يادنامة علامة طباطبايي)، نشر بوستان كتاب؛

4_ نخستين يادنامة علامة طباطبايي، مؤسسة مطالعات و تحقيقات؛

5_ دومين يادنامة علامة طباطبايي، مؤسسة مطالعات و تحقيقات؛

6_ يادبود يادوارة علامة طباطبايي در كازرون، مجموعة سخنراني ها، به كوشش منوچهر مظفريان.

[1]اقتباس از دانشنامة قرآن، بهاءالدين خرمشاهي، ج 2، ص 1401.

[2]ر.ك:

مهر تابان، اثر علامه سيد محمد حسين حسيني تهراني، قسمت يادنامةعلامة طباطبايي؛

به نام ابوالقاسم خفّاف، معروف به ابن النقيب پس از شنيدن خبر مرگ او خانة خود را زينت كرد و براي تهنيت و اظهار شادماني در خانة خود نشست و از مردم پذيرايي كرد.

شيخ مفيد زعامت شيعه را در قرن چهارم تا اوايل قرن پنجم بر عهده داشت. او بالغ بر 200 كتاب نوشت. شاگرد او "نجاشي" قريب به صد و هشتاد رساله و كتاب او را در رجالش بر شمرده است. بيشتر اين تأليفات در رد علماي مذاهب ديگر از قبيل جاحظ، ابن عباد، علي بن عيساي رماني، ابي عبدالله بصري، ابن نباته، جبايي، ابن كلاب، خالدي، نسفي، كرابيسي، عتبي و حلاج و ... است و بعضي نيز پاسخ به سؤالاتي است كه از بلاد دور و نزديك در مسائل اسلامي از او شده است. يك سري از كتاب هاي او در خصوص عقايد شيعه و احكام فقهي خاص اين مذهب نگارش شده است. برخي هم در ردّ و ابطال آراي برخي از مشايخ همانند شيخ صدوق و ابن جنيد به رشتة تحرير در آمده است.

بنا به نوشتة "ورام" در "مجموعه" و "ابن ادريس" در "سرائر" هنگامي كه شيخ مفيد در دوران كودكي به اتفاق پدر از عكبري به بغداد آمد و به تحصيل علم پرداخت، نزد شيخ ابوعبدالله معروف به "جعل" و سپس نزد ابوياسر شاگردي كرد و چون ابوياسر از عهدة پاسخ به سؤالات او بر نمي آمد، وي را به علي بن عيساي رماني كه از بزرگان علماي اهل سنت و جماعت بود، هدايت كرد. شيخ مفيد به خانة او رفت و در مجلس درسش حضور يافت. مجلس پر از جمعيت

بود. شيخ مفيد جايي براي نشستن پيدا نكرد، به ناچار در جلو در و در كفش كن قرار گرفت و كم كم به واسطة فضل و دانش، خود را به استاد نزديك كرد. در اين هنگام يكي از شاگردان كه از اهالي بصره بود، از استاد پرسيد: نظر شما دربارة حديث غدير و داستان غار و همراهي ابوبكر با پيامبر(ص) در واقعة هجرت چيست؟

رماني در پاسخ گفت: حديث غدير، روايت [و مشكوك] است، ولي خبر غار، درايت [و معلوم]. روايت نمي تواند با درايت معارضه كند. مرد بصري ساكت ماند و از مجلس بيرون رفت.

شيخ مفيد مي گويد: مرا صبر بر سكوت به سر آمد و گفتم: اي شيخ، چه مي فرماييد. دربارة كسي كه بر امام عادل خروج كند و با او بجنگد؟

استاد گفت: او كافر است. سپس سخن خويش را اصلاح كرد و گفت: او فاسق است.

گفتم: نظر شما دربارة علي بن ابي طالب چيست؟

گفت: او امام است.

گفتم: دربارة طلحه، زبير و عايشه و جنگ جمل چه مي گويي؟

گفت: آنان توبه كردند.

گفتم: تو خود مي داني كه جنگ، درايت است، ولي توبة آنان روايت، و روايت نمي تواند با درايت معارضه كند.

استاد گفت: مگر در آن هنگامي كه آن مرد بصري سؤال خود را مطرح كرده بود، تو حاضر بودي؟

گفتم: آري.

گفت: سؤالت به جا و اشكالت به حق است. سپس پرسيد: نزد كدام يك از استادان درس مي خواني؟ من ابوعلي "جعل" را نام بردم.

گفت: همين جا بمان تا من بيايم، و به اندرون خانه رفت، چون بيامد، نامة سر به مُهري به من داد و گفت: اين را به استاد بده. من نامه را

به استاد دادم. چون نامه را بگشود و خواند، خنديد و گفت: رماني همه آن ماجرا را كه ميان تو و او رخ داد، در اين نامه نوشته است و مرا دربارة تو سفارش كرده و تو را "مفيد" لقب داده است.

مورخان از طرف امام زمان(عج) سه نامه به شيخ مفيد نقل كرده اند كه در آن نامة، حضرت مهدي(عج) او را ستوده و از زحمات و فداكاري هاي او در راه دين تقدير كرده است. حتي مرثيه اي از امام زمان(عج) دربارة شيخ مفيد نقل كرده اند.

شيخ مفيد نزد مردم بغداد با عظمت زيست و با عظمت مرد و چون درگذشت، در بغداد هشتاد هزار نفر در تشييع جنازه اش شركت كردند و پيكرش را در حرم كاظمين(ع) به خاك سپردند.[8]

دو تن از شاگردان برجستة او "سيد رضي و سيد مرتضي" هستند. سيد رضي جمع آوري كننده خطبه هاي نهج البلاغه است و معرفي اين اثر ارزشمند به جهان اسلام و نام گذاري آن به نهج البلاغه توسط وي انجام شده است.

سيد مرتضي از عالِمان بزرگ شيعي است. اين دو برادر بودند و شبي شيخ مفيد حضرت فاطمه را در خواب ديد كه دو فرزندش امام حسن و امام حسين را براي تعليم نزد او آورده است؛ فردا اين دو سيد به همراه مادرشان به منزل شيخ براي يادگيري دانش آمدند (بنابر آنچه نقل شده است).

يكي از آثار ارزشمند شيخ مفيد كتاب بسيار مختصر، اما بسيار ارزشمند و جامع به نام اوائل المقالات است كه در آن عقايد شيعه را نوشته و جمع كرده است.

[8]غلامحسين مصاحب، دايره المعارف فارسي، ج 3، ص 2820 و 2821

و حسينيدشتي، معارف و معاريف ج 9، ص 535 تا 537 (با اندكي تغيير).

حدود دو دهه سنگر مرجعيت شيعه را به خوبي پاسداري كرد و در پي تعليم و تربيت و تزكية طلاب و مروّجان ديني بر آمد و ضمن تبيين و ترويج اسلام ناب محمدي، با كج انديشان ديني همانند اخباريون مبارزه نمود و در روش فقهي واجتهادي پس از خود تا زمان حاضر تأثير عميق و كاملي داشت، به گونه اي كه همه مجتهدان و فقيهان پس از او متأثر از روش فقهي او هستند و از همان روشي كه او بنيان نهاد، پيروي مي كنند و كسي تا كنون به پاية او نرسيده است.

[9]غلام حسين، مصاحب، دايره المعارف فارسي، ج 1، ص 273.

[10]فرهنگ معين، اعلام، ج 5، ص 186.

زياد بود (درست چهل و پنج سال) علاوه بر آن پدرم مقام علمي بالايي داشت و مجتهدي با اجازه و شاگرداني در سطوح عالي تربيت كرده بود. بنابراين سزاوار نبود كه او با آن مقام علمي به من كه دورة دروس ابتدايي حوزوي را مي گذراندم، درس بدهد... اگر ايشان نمي بودند، من به موفقيت هاي فراوانم در تحصيلات فقه و اصول نائل نمي شدم".

ايشان مي فرمايند: تدريس را از اولين روزهاي طلبگي يعني بلافاصله بعد از تمام شدن دورة دبستان شروع كردم. كتاب هاي صرف و نحو و معاني و بيان، اصول و فقه تدريس مي كردم. تا سال 1337 در مشهد بودم، سپس به قم براي ادامة تحصيل رفتم. در قم هم به تدريس مشغول بودم. در سال 1343 به دنبال عارضة چشمي پدرم دوباره به مشهد عزيمت كردم و تا سال 1356 سطوح عالية مكاسب و كفايه و تفسير و عقايد تدريس مي كردم".

اساتيد درس خارج ايشان در مشهد مرحوم آيتالله العظمي ميلاني و آيت الله حاج شيخ هاشم قزويني و در قم حضرت امام(ره) و آيت الله العظمي بروجردي و شيخ مرتضي حائري، فرزند حاج شيخ عبدالكريم حائري بودند و در درس تفسير علامة طباطبايي شركت مي كردند و يك سال و اندي نيز در نجف اشرف در درس هاي آيت الله حكيم و آيات ديگر شركت كردند.[18]

بنابراين ايشان حدود 20 سال در درس خارج شركت كرده اند و تا سال 1356 به تدريس علوم حوزوي مشغول بوده اند و فعلاً در تهران به تدريس خارج مشغول هستند. شخصيتي كه از هوش و ذكاوت و درايت بالايي برخورداند كه در 16

سالگي دروس سطح حوزه را به پايان مي رسانند و مدتي طولاني در دروس خارج و همراه با آن به تدريس مشغول مي باشند، نمي توان در اجتهاد و حتي در صلاحيّت مرجعيت او شك كرد.

مضافاً به اين كه در مرجعيت جهات ديگري نيز لازم و ضروري است، زيرا با گذشت زمان هر اندازه كه فاصلة زماني از آغاز غيبت بيشتر مي شود، توجه به عناصر ديگري در كار استنباط ضروري تر به نظر مي رسد. حضرت امام(ره) با تأكيد بر اين كه اصل اجتهاد به بهترين وجه در حوزه ها توسط فقيهان ودانشمندان ديني پي گرفته شود، اين نكته را متذكر شده اند كه: اجتهاد مصطلح در حوزه ها كافي نبوده و در اين زمان يا زمان هاي ديگر نمي توان جوابگوي نيازهاي متنوع و پيچيدة جوامع بشري باشد. ايشان فرموده است:

"مهمّ شناخت درست حكومت و جامعه است كه بر اساس آن، نظام اسلامي بتواند به نفع مسلمانان برنامه ريزي كند كه وحدت رويّه و عمل ضروري است و همين جا است كه اجتهاد مصطلح در حوزه ها كافي نمي باشد".

دستمايه هاي علمي عبارتند از: آشنايي با علوم عربي به ميزاني كه بتوان براي اجتهاد از آن بهره گرفت؛ آشنايي با تفسير قرآن، آشنايي و تسلّط بر علم اصول و قواعد استنباط حكم؛ شناخت منطق و قواعد استدلال؛ اشنايي با علم رجال و درايه و بهرة كافي از شناخت حديث و كلمات معصومان(ع).

از سوي ديگر در زمينة شرايط فردي مجتهد اموري را متذكر مي شوند كه عبارتند از: عدالت، زهد، تقوا، ورع، و بي اعتنايي به دنيا.

حضرت امام فقه را جوابگوي تمامي شئون فردي و اجتماعي جوامع

بشري مي داند و براي حلّ معضلات انسان ها كارساز مي داند. ايشان مي فرمايد:

حكومت در نظر مجتهد واقعي، فلسفة عملي تمامي فقه در تمامي زواياي زندگي بشريت است. حكومت نشان دهندة جنبة عملي فقه در برخورد با تمامي معضلات اجتماعي و سياسي و نظامي و فرهنگي است. فقه تئوري واقعي و كامل ادارة انسان و اجتماع از گهواره تا گور است. هدف اساسي اين است كه ما چگونه مي خواهيم اصول محكم فقه را در عمل فرد و جامعه پياده كنيم و بتوانيم براي معضلات جواب داشته باشيم و همة ترس استكبار از همين مسئله است كه فقه و اجتهاد جنبة عيني و عملي پيدا كند. مجتهد بايد به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد. براي مردم و جوانان و حتّي عوام قابل قبول نيست كه مرجع و مجتهدش بگويد: من در مسائل سياسي اظهار نظر نمي كنم. آشنايي با روش برخورد با حيله ها و تزوير هاي فرهنگ حاكم بر جهان، داشتن بصيرت و ديد اقتصادي و اطلاع از كيفيت برخورد حاكم بر جهان، شناخت سياست ها و حتّي سياسيون از ويژگي هاي يك مجتهد جامع است.[19]

بنابراين حضرت آيت الله خامنه اي با آن سابقة ممتدّ حوزوي به اضافه سابقة ممتدّ مديريتي با ديد وسيع سياسي مي توان گفت: شخصيت منحصر به فردي است كه براي ادارة امور مسلمانان و مرجعيت صلاحيت دارند. خداوند ايشان و تمامي مراجع عظام را در پناه حضرت وليّ عصر (ارواحنا فدا) مؤيّد و موفق بدارد.

1 - مرجعيت از ديدگاه فقها و بزرگان، ص 36 به بعد، با تلخيص.

2 - مرجعيت از ديدگاه فقها و بزرگان، ص 18 و 19 ،

با تلخيص.

و نماز شب به پا مي خاست، ابتدا در بسترش مدتي از خوف خدا با صداي بلند مي گريست، سپس بيرون مي آمد و به آسمان نگاه مي كرد و آيات اولوالالباب (إنّ في خلق السماوات والارض و اختلاف الليل والنهار لايات لاولي الالباب..."[2] را تلاوت مي كرد، سپس سر به ديوار مي گذاشت و زار زار مي گريست.[3]

اين فرد مهذب و مرد علم و تقوا تأثير بسياري در حوزة علميه قم گذاشت و شاگردان خوبي به جامعة بشري تحويل داد. كه يكي از آن ها حضرت امام خميني (ره) است. از او كتاب هايي از جمله اسرار الصلاه و لقاءالله به يادگار مانده است.

اين مرد الهي در سال 1344 ه .ق در قم درگذشت و آرامگاهش در قبرستان شيخان است.[4]

شهيد مطهري درباره ايشان مي گويد: اين مرد مرحوم ميرزا جواد آقاي ملكي تبريزي از بزرگان اهل معرفت زمان ما [مي باشد] كه پنجاه و دو سال پيش از دنيا رفته است و قبر او در قم است و من هر وقت به قم مشرف مي شوم، آرزو دارم قبر اين مرد بزرگ را زيارت كنم.[5]

[1] رضا مختاري، سيماي فرزانگان، ص 63 و 64.

[2] آل عمران (3) آية 190 - 194.

[3] سيماي فرزانگان، ص 222.

[4] ر.ك: سيد محسن اميني، اعيان الشيعه، ج 6، ص 354.

[5] مرتضي مطهري، فلسفة اخلاق، ص 211.

علي عليه السلام و آخرينشان امام مهدي (عج) مي باشد در اين اصطلاح كس ديگري با آنها شركت ندارد و تعدادشان بيش از دوازده تن نمي باشد.

با اين بيان روشن شد كه لازم نيست به هر كه امام اطلاق مي شود، معصوم باشد. اگر به رهبر كبير انقلاب، امام اطلاق مي شود، معصوم باشد. اگر به رهبر كبير انقلاب، امام اطلاق مي شود، به معناي خاص امامت كه از مقام عصمت بهره مند باشد نيست، بلكه به معناي پيشواي مذهبي و سياسي است.

كند، به اقوام فقيرش مي دهد. از نظر فرهنگ و زبان بيشتر گرايش افغاني دارد امّا از نظر عقايد مطالعة تازه اي ندارد. معتقد است كه امام زمان(ع) به زودي ظهور مي كند. به گمان وي "عثمان بن غنبسه" را ميان ارتش سوريه ديده است، كه به زودي به عنوان سفياني عليه شيعه قيام خواهد كرد.

ولي از آن جا كه عالمان ديني و مجتهدان با مباني اسلام و سنت معصومان(ع) آگاهي بيشتر دارند و راه ها و معيارهاي شناخت حق از باطل را بهتر مي دانند برخي در مناظرات و مسايل سياسي و علمي از سخن و رفتار آن ها جهت اثبات حقانيت بهره مي گيرند؛ كه در حقيقت معيار قرار دادن رفتار و گفتار آن ها، ملاك قرار دادن قرآن و سنت است در عالمان ديني به معارف اهل بيت و قرآن است كه در آموزه هاي ديني، آنان مرجعيت ديني مردم معرفي شده اند و فتواي آنان بر مردم حجت است. در برخي از روايات مردم به اطاعت از مجتهدان فرا خوانده شده اند.

اين فراخواني بدان جهت است كه ديدگاه و رفتار آن ها به واقع نزديك تر است، زيرا آن ها به مسايل و احكام الهي و حقايق دين اسلام آگاه ترند. در خصوص حضرت امام(ره) با دقت در سخنان او متوجه مي شويم كه بسياري از كلمات و جملات او، ريشه در آيات قرآن و احاديث نبوي دارد، مانند اين سخن كه اختلاف و تفرقه، منشأ شيطاني دارد و جمله هاي ديگر. در عين حال او به بسياري از علوم اسلامي آگاهي داشته و صرفاً مجتهد نبوده كه تنها در احكام شرعي آگاهي داشته باشد. عرفان، فلسفه، انديشه هاي سياسي، تاريخ و ... علاوه بر اجتهاد در وجود امام جمع شده بود.

بهره گيري از گفتار و رفتار بزرگان دين و علم و شخصيت هاي مهم، از سنت هاي پذيرفته شده همة مجامع علمي و سياسي است، از اين رو در مباحث علمي و مناظرات و مسايل

سياسي و جهت اثبات مدعا ها در خصوص تبيين موضوعات مختلف، از گفتار و رفتار صاحبان انديشه استفاده مي شود. هم چنين چون گروه هاي مختلف سياسي، او و سخنانش را قبول دارند و خود را پيروان راه امام خميني(ره) معرفي كرده اند، هر يك از گروه هاي سياسي مي تواند براي اثبات نظر خود از كلام امام استفاده كند. اين روش را در اصطلاح منطق جدل مي گويند كه در فن جدل از مسلّمات (امور پذيرفته شده) طرف مقابل نيز مي توان استدلال كرد.

[1] ينابيع الموده، ص 93؛ تاريخ دمشق، ج 3، ص 123؛ ميزان الاعتدال، ج 2، ص 3؛ كفايه الطالب، ص 188.

وسايل الشيعه ج 27، ص 131؛ بحار، ج 2، ص 88؛ احتجاج شيخ طبرسي، ج 52، ص 458.

باشند) نام برد.

تجسّم عملي "ولاية الله" است.

قرآن مي فرمايد: "قُل اِن كنتم تحبّون الله فاتبعوني يحببكم الله (پيامبر!) بگو: اگر خدا را دوست P . آل عمران (3)، آيه 31.

مي داريد، از من پيروي كنيد، تا خدا (نيز) شما را دوست بدارد".

وظيفه ما در تحقق تولي و تبرّي

امام پنجم"عليه السلام" مي فرمايد: "تمام حقايق هستي و كليد وصول به حقيقت اشيا و جلب رضايت حق تعالي، در شناخت و معرفت امام، و اطاعتش نهفته است، آگاه باشيد اگر شخصي شب ها تا صبح به عبادت بايستد و روزهاهمه روز روزه بگيرد و تمام مال و زندگي اش را در راه خدا انفاق كند و در تمامي عمرش حج خانه خدا كند، ولي خدا و امام منصوب از طرف خدا را نشناسد و ولايت او را در دل نداشته باشد، تا از او پيروي كند و تمام اعمالش با راهنمايي او باشد، چنين فردي از اهل ايمان شمرده نمي شود و براي او نزد خدا حقي و ثوابي وجود ندارد"

{P . اصول كافي، ج 3، ص 31، ترجمه مصطفوي.

از مطالعه آيات و روايات اين نكته به دست مي آيد كه پذيرش ولايت قلبي و عشق و ارادت دروني به ائمه"عليهم السلام" بدون شناخت و معرفت آنان، و اطاعت و پيروي از آنها ميسر نيست. به ديگر بيان: چون تولّي نسبت به ائمه"عليهم السلام" به معني پذيرش امامت و ولايت و سرپرستي آنان، و نزديك شدن به آن ها از طريق نهادينه نمودن ارادت و محبت شان در دل و اطاعت و پيروي از آن ها در همه امور فردي و اجتماعي است، و تبرّي نيز به معني دوري جستن و فاصله گرفتن از دشمنان آنان و از هر چيزي، و

وصفي و اخلاقي كه مورد تنفر آنان است مي باشد، لازم است براب تحقق جامع تولي و تبرّي سه نكته زير پيوسته تداوم و تكامل داشته باشد:

1 - معرفت خودرا نسبت به ائمه"عليهم السلام" و شناخت سيره و سنت آنان در امور شخصي واجتماعي، فرهنگي و تربيتي، عبادي و سياسي و اقتصادي و... افزايش دهيم.

2 - دوستان و دشمنان آنان، هم چنين كارها، صفات و امور اخلاقي را كه محبوب و مبغوض نزد آنان بوده، بشناسيم.

3 - به تولّي و تبرّي جامعيت ببخشيم. به بيان ديگر: تولي و تبرّي تحقق نمي يابد مگر اين كه سه بعدي باشد، يعني قولي، قلبي و عملي با هم باشد.

با سخني از امام پنجم"عليه السلام" در مورد مفهوم دين، تولي و تبري و در مورد ان به پاسخ حُسن ختام مي بخشيم.

امام باقرالعلوم"عليه السلام" در پاسخ "ابن جارود" كه درخواست نمود: ديني كه شما خاندان خدا با آن پرستش مي كنيد، به من معرفي كنيد فرمود: آن عبارت است از "شهادت به وحدانيت خدا، و نبوت و رسالت پيامبر اسلام"صلي الله وعليه وآله وسلم" و اقرار و اعتراف به آن چه كه آن حضرت از جانب خدا آورده است (قرآن)، و اقرار به ولايت ما اهل البيت، و بيزاري جستن از دشمنان ما، و تسليم امر ما شدن و اطاعت كامل نمودن، و در انتظار قائم آل محمد"عج" به سر بردن، و امر به معروف و نهي از منكر، و تلاش براي تحقق واجب و حلال، و اجتناب از گناهان و محرّمات"

{P . اصول كافي، ج 3، ترجمه مصطفوي، ص 35.

از آغاز جواني تا كنون به تأليف كتاب در رشته هاي مختلف عقايد و معارف اسلامي و تغيير و فقه پرداخته كه تا كنون بيش از يكصد جلد از تأليفات ايشان به چاپ رسيده است.

تفسير نمونه و تفسير موضوعي پيام قرآن از جمله آن ها است.

ايشان به جهت داشتن فعاليت هاي انقلابي، در زمان شاه چند بار به زندان افتاد و به سه شهر چابهار، مهاباد و انارك تبعيد شد. بعد از انقلاب جزء خبرگان منتخب مردم در تدوين قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران بود.

داد و بنده كه نمي خواستم چنين ضمانتي به دولت بدهم و تا آن روز سفر دوري هم نكرده بودم، مجبور بودم پياده بروم تا پليس از من جواز سفر نخواهد".

حجةالاسلام بهلول در عين اشتغال به تحصيل در قم، شب هاي جمعه و شب هاي تعطيلي را براي موعظه به دهات اطراف قم مي رفتند و مردم روستاها را كه بعضاً اسلحه داشتند آماده مي كرد كه اگر در قم بين علما و حكومت اختلافي شد، آنان را به همراهش به ياري علما ببرد.

هنگامي كه مسئله تخريب قبرستان قم و به جاي آن ايجاد باغ ملي پيش آمد، حجةالاسلام بهلول به مبارزه برخواست و تحت تعقيب قرار گرفت و بعد از چند ماه مجبور به خروج از شهر قم شد و به كربلا رفت. در آن جا ضمن ادامه تحصيل و در حضور آيت اللَّه العظمي مرحوم سيد ابوالحسن اصفهاني و آيت اللَّه العظمي حاج ميرزا حسيني نائيني منبر مي رفت. آيت اللَّه سيد ابوالحسن اصفهاني كه مي بيند بهلول زبان گويا و بُرنده دارد و با مبارزاتش در ايران نيز آشنا بود، به او مي گويد: "به فتواي من درس خارج خواندن براي مجتهد شدن و كوشش كردن براي تو (بهلول) حرام است. منبر رفتن و بر خلاف مقرّراتي كه رضا شاه پهلوي در ايران بر خلاف قرآن اجرا مي كند، سخن گفتن، واجب عيني است. مجتهد زياد داريم، ولي منبري كه بفهمد چه بگويد و با تقوا هم باشد، كم داريم. تا زماني كه مجتهد شوي، رضا شاه مسلماني در ايران باقي نخواهد گذاشت كه از تو تقليد كنند.

پس از دستور آيت اللَّه اصفهاني مبني بر

ترك تحصيل و پرداختن به وَعْظ و تبليغ و بر ملا ساختن كارهاي خلاف شرع رضا شاه حجةالاسلام بهلول اوّل به سفر حج مي رود و پس از انجام مناسك حج به ايران بر مي گردد و بر ضد رژيم رضا شاه به منبر مي رود. وي بارها از طرف عمّال رژيم تحت تعقيب قرار مي گيرد.

درسال 1314 مي شنود آيت اللَّه حاج حسين قمي ساكن مشهد كه براي جلوگيري از مسئله كشف حجاب نزد رضاشاه رفته بود، دستگير شده است، فوراً خود را به مشهد مي رساند تا از ماجرا با خبر گردد، ولي در حرم حضرت رضا(ع) دستگير مي شود، و در حجره اي از حرم بازداشت مي گردد، تا شب هنگام به دور از چشم مردم به زندان منتقل شود، ليكن مردم متوجه مي شوند و حجةالاسلام بهلول را آزاد كرده و به مسجد گوهرشاد مي آورند و فرياد مرگ بر شاه، زنده باد اسلام، مرده باد كفر سر مي دهند.

بهلول از مردم مي خواهد كه براي مقابله با نيرهاي دولتي مسلّح شوند. صدها نفر داوطلبانه به حرم حضرت رضا(ع) مي آيند. وقتي مي بينند شهرباني با توپ و تانك سنگر گرفته و در صدد كشتن مردم است، خود را براي جنگ نبرد آماده مي كنند در 19 تيرماه 1314 كشتار مردم توسط شهرباني آغاز مي گردد. با شهيد كردن حدود چهار هزار نفر و دستگيري هزار و پانصد نفر مقاومت مبارزان را در هم شكستند.

پس از تار و مار شدن مبارزان حجةالاسلام بهلول فرار مي كند و چون شنيده بود كه امان اللَّه خان، شاه افغانستان و دوست صميمي رضا شاه سرنگون شده،

به افغانستان مي رود و تا بتواند با تحريك مردم و دولت جديد افغانستان با رضا شاه به مبارزه بپردازد، اما وقتي وارد افغانستان مي شود و خود را به استانداري هرات معرّفي مي كند، دستور دستگيري و زنداني كردنش صادر مي شود. بدين وسيله سي و يك سال در افغانستان زنداني مي شود. پس از 31 سال روابط پاكستان و افغانستان تيره مي گردد و پاكستان از زنداني شدن بدون علت حجةالاسلام بهلول توسط دولت افغانستان انتقاد مي كند و مدّعي مي شود كه افغانستان حقوق بشر را زير پا مي گذارد. اين امر موجب شد نمايندگان شيعه افغانستان مسئله زنداني شدن بهلول را پي گير شدند و بالاخره ايشان از زندان آزاد شد. وي چون شنيده بود جمال عبدالنّاصر رئيس جمهور مصر با رژيم ايران مخالف است، به مصر رفت تا مبارزه عليه رژيم ايران را ادامه دهد. در مصر نزديك يكسال و نيم رئيس راديو شرق الاسط شده، بعد به عراق رفت، ولي بر اثر فشار رژيم عراق ناگزير آن جا را به طرف ايران ترك كرد. در سال 1348 وارد ايران شد و خود را به شهرباني معرّفي نمود. شهرباني تهران چهل روز ايشان را زنداني و بازجويي نمود و بعد آزاد كرد. ايشان پس از آزادي از زندان مشغول وعظ و منبر شدند.

پس از زلزله اخير شهم بم براي ابراز همدردي با مردم به آن سامان سفر مي كند، ليكن متأسفانه در آن جا مريض مي شوند و فعلاً در بستر بيماري افتاده اند. خداوند به اين چريك پير اسلام شفا عنايت فرمايد.

او مي گويد كه موارد زير را حفظ

است:

1. قرآن با معنايش.

2. بسياري از خطبه هاي نهج البلاغه.

3. بسياري از خطبه هاي امامان(ع).

4. خطبه فدك.

5. بسياري از دعاهاي صحيفه سجاديه.

6. دعاي ابوحمزه ثمالي.

7. دعاي عرفه.

8. پنج هزار حديث.

9. دويست هزار شعر خودش.

10. پنجاه هزار شعر شعراي ديگر.

11. متن كتاب مطول.

12. كتاب تهذيب المنطق.

13. الفيه ابن مالك.

14. تلخيص المفتاح.(1)

در مورد اين كه حجةالاسلام بهلول سفياني را ديده باشد، چيزي در اين مورد نمي دانيم. اگر فردي به نام و عنوان سفياني را ديده باشد، معلوم نيست همان سفياني باشد كه در آخر الزمان بر ضد حضرت مهدي(ع) قيام مي كند و به دست سپاه امام در منطقه "بيدا" بين مكه و مدينه به هلاكت مي رسد كه اگر هم چنين مطلبي را ابراز داشته است، اين نظر او است و معلوم نيست كه با واقعيّت منطبق باشد.

وقت ظهور حضرت مهدي بر ما پوشيده است و از پيش، معصومان(ع) در معلوم نمودن وقت ظهور حضرت(عج) همگان را نهي نموده اند.

پي نوشت ها:

3. روزنامه اطلاعات، سال يا دوره 19960، 1372/4/29.

امر دخالت كنم، به تباهي كشيده مي شود، براي من غير از تدريس كار ديگري جايز نيست" بدين گونه اين عالم پارسا، مردم را به ميرزا محمد تقي شيرازي ارجاع داد.(4)

بعضي از آثار مرحوم فشاركي عبارتند از:

1 - اصالة البرائة

2 - الاغسال 3 - الفروع المحمدية (در فقه)(5)

مرحوم آيت الله فشاركي سرانجام در سيزدهم ذي القعده سال 1316 هجري در نجف اشرف درگذشت و در يكي از حجره هاي صحن شرقي امام علي(ع) به خاك سپرده شد.(6)

پي نوشت ها:

1 - ريحانةالادب، ج 4 - 3، ص 341 - 342.

2 - اعيان الشيعه، ج 10، ص 39.

3 - ريحانةالادب، ج 4 - 3، ص 342.

4 - فوائد الرضويه، ج 2، ص 594، به نقل از بيدارگران اقاليم قبله، ص 126 - 127؛ سيماي فرزانگان، ج 3، ص 139.

5 - ريحانةالادب، ج 4 - 3، ص 342.

6 - اعيان الشيعه، ج 10، ص 39.

و حاج آقا حسين بروجردي (متوفاي 1340ش) بهره برد. پس از آن سال ها به تدريس دروس عمومي، ادبيات، فقه و اصول، و نزديك به بيست سال به تدريس خارج فقه و اصول در حوزه علميه قم پرداخت.

بيشترين اشتغال و شهرت وي بحث ها و دروس هاي اخلاق عمومي و يا خصوصي بود كه تا روزهاي آخر حياتش ادامه داشت. او بيشتر از رفتار و منش استادان خود، به ويژه ابوالقاسم كبير قمي، بهره هاي اخلاقي برده بود و همواره در تهذيب اخلاق و ارائه دستورعمل معنوي به شاگردان كوشيد. خود نيز مهذب به اخلاق اسلامي بوده در حوزه علميه قم به معلم اخلاق و عرفان شهرت يافت. وي عارف وارسته اي بود كه از نوجواني به روزه و نماز شب علاقه مند بوده و انس ايشان با عبادت ملكوتي، آثار و بركات فراواني به ارمغان داشته است.

معنويت گرايي وي موجب شد كه برخي از كرامات را به وي نسبت دهند.

وي نسبت به نظام اسلامي و امام راحل (س) علاقه مند بوده و بارها به حمايت از حكومت اسلامي پرداخت. ايشان فرمود: از حكومت اسلامي انسان لذت مي برد.

به پاس ارج نهادن به شخصيت علمي و فرهنگي ايشان در اسفند 1375 ش سميناري با عنوان "حوزه و تهذيب اخلاق" در قم برگزار شد

از ايشان نوشته هاي پراكنده اي درباره نهج البلاغه، تفسير قرآن، و تقريرات دروس فقه و اصول به يادگار مانده كه هنوز چاپ و منتشر نشده است. اما بخشي از درس هاي اخلاقي و برخي از مصاحبه هاي او در دو كتاب سلوك معنوي و نردبان آسمان به چاپ رسيده است. وي در تير 1376 درگذشت و در حرم حضرت معصومه(س) به خاك سپرده شد.(1)

پي نوشت ها:

1 -

ر. ك: دانشنامه جهان اسلام، ج 4، ص 680 - 681؛ گلشن ابرار، ج 2، ص 970 - 961؛ سلوك معنوي، ص 13 - 14 و 183 ؛مجله آينه پژوهش، سال 8، شماره 2، خرداد 1376؛ سيد حسن شفيعي و احمد لقماني، حاج آقا رضا بهاءالدين - آيت بصيرت، ص 26 - 21 و 135 ؛ مجله حوزه، شماره 32، ص 68 - 63.

حضرت آيت الله مصباح به علوم قرآني و تفسير آشنايي دارند، ولي حضرت آيت الله جوادي آملي از دو شخصيت ديگر بيشتر نشان داده است كه در تفسير كار كرده است.

5) علم هيئت و مكاتب

حضرت آيت الله جوادي آملي به گونه اي مختصر با علوم هيئت و رياضي آشنايي دارد؛ ولي حضرت ايت الله حسن زاده آملي در اين خصوص صاحب نظر بوده و از شهرت برخوردار است. به نظر مي رسد حضرت آيت الله مصباح در اين خصوص آگاهي قابل توجهي ندارد، ولي با مكاتب فلسفي و اخلاقي غرب بيشتر آشنايي دارد. به نظر مي رسد از آن دو شخصيت در اين خصوص قوي تر مي باشد.

باز تكرار مي كنيم كه در اين گونه امور قضاوت و نظر دادن مشكل است.

و عالم فاضل سيد حجت كوهكمري (قدس سره) و تعدادي از علماي معروف آن دوره شركت نمود.

در سال 1371 ه_ معظم له از قم به نجف اشرف مهاجرت نمود، كه در روز اربعين حسيني (ع) وارد كربلا گرديد سپس به نجف سفر نمود، و در مدرسه بخارائي وارد شده و مستقر گرديدند. آن گاه در محضر اساتيد بزرگي همچون آيت الله خوئي و شيخ حسين حلي(قدس سرهما) در فقه و اصول به مدت طولاني حاضر گرديد، همچنين در اين مدت در دروس بزرگاني همچون آيت الله حكيم و آيت الله شاهرودي (قدس سرهما) حاضر گرديد.

در سال 1380 ه_ معظم له تصميم به رجوع به موطن خود مشهد گرفت و چون تصور مي نمود كه در آن جا مستقر خواهد شد. از اين رو اساتيدش آيت الله خوئي و شيخ حسين حلي (قدس سرهما) شهادت رسيدن به درجه اجتهاد را براي او مكتوب نمودند. هم چنان كه محدث بزرگ آقا بزرگ طهراني شهادت ديگري در تبحر ايشان به علم رجال و حديث مكتوب نمود.

معظم له در سال 1381 ه_ بار ديگر به نجف بازگشت و با ورودشان شروع به تدريس درس خارج فقه و اصول نمودند.

نبوغ علمي

حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) همواره در بحوث اساتيد خود استعداد و هوش فوق العاده اي نشان مي دادند و برجسته تر از همه همشاگردانش بود. وي در اشكال گيري و حضور ذهن و كثرت تحقيق و تتبع در مسائل فقهي و رجال و تداوم فعاليت علمي و آشنايي با بسياري از نظريه ها در ميدان هاي علمي گوناگون در حوزه، مهارت استثنائي نشان دادند.

به اين امر مي توان از گواهي اجتهادي كه دو تن

از اساتيد وي يعني آيت الله العظمي سيد ابوالقاسم خوئي (قدس سره) و علامه حسين حلي (قدس سره) نگاشته اند پي برد. معروف است كه آيت الله خوئي (قدس سره) به هيچ يك از شاگردان خود، به جز حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) و آيت الله شيخ علي فلسفي (كه از علماي معروف مشهد مي باشد) گواهي خطي ندادند. نيز شيخ محدثان عصر خود علامه آقابزرگ تهراني (قدس سره) براي حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) در سال 1380 هجري قمري گواهينامه اي نوشته است و در آن از مهارت حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) و درايت وي در علم رجال وحديث تمجيد شده است.

يعني هنگامي كه هنوز آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) به 31 سالگي نرسيده بودند حايز اين مرتبه والا گرديده اند.

تاليف و دستاوردهاي فكري

نزديك به 34 سال پيش ، حضرت آيت الله العظمي سيستاني(دام ظله) شروع به تدرʘӠبحث خارج فقه واصول و رجال كردند، نيز بحثهايي پيرامون مكاسب، طهارت، نماز، قضا، خمس و برخي از قواعد فقهي مانند ربا، تقيه و الزام به انجام رساندند . وي تدريس اصول را در سه دوљǠتŘǙØјϘ̠كه بعضي بحث هاي اين دوره مثل بحث هاي اصول علمي و تعادل و تراجيح و همچنين بعضي از مباحث فقهي و برخي از ابواب نماز و قاعده تقيه و الزام آماده چاپ است.

عده اي از فضلا معروف نيز كه بعضي از ايشان مدرس بحث خارج مي باشند مانند علامه شيخ مهدي مرواريد، علامه سيد مرتضي مهري، علامه سيد حبيب حسينيان ، سيد مرتضي اصفهاني ، علامه سيد احمد مددي ، علامه شيخ باقر ايرواني و تعدادي از اساتيد

حوزه هاي علميه بحث ايشان را به مراجعه و بررسي گذاشتند. حضرت آيت الله العظمي سيستاني(دام ظله ) همزمان با تدريس و بحث مشغول تاليف و نگاشتن كتابهاي مهم و چند رساله شدند.

همچنين حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) كليه تقريرات بحثهاي اساتيد خود را به رشته تاليف درآوردند.

همان گونه كه ملاحظه كرديد آيت الله العظمي سيستاني قبل از حوادث و رخدادهاي جاري عراق، در آن كشور حضور داشته است. وي تشخيص داده است كه حضور وي در عراق نقش بنيادي در هدايت و رشد سياسي مردم دارد ، از اين رو در آن كشور ساكن شده است ؛ زيرا نقش وي در مبارزه با اشغالگران و تعيين سرنوشت مردم عراق و رفع مشكلات آن كشور بسيار تأثير گذار و تعيين كننده است، از اين رو حضور او در اين كشور به صلاح مسلمانان آن كشور است. طبيعي است رهبران ديني كه پاسداران دين بوده و رهبري مردم را بر عهده دارند، احساس تكليف نموده و هر جا كه وجودشان مفيد است، در همان جا حضور دارند. حضور آيت الله سيستاني در عراق معقول و منطقي است زيرا مردم آن كشور بيش تر از مردم ديگر به وجود آن فقيه فرزانه نياز دارند.

حضرت آيت الله مصباح به علوم قرآني و تفسير آشنايي دارند، ولي حضرت آيت الله جوادي آملي از دو شخصيت ديگر بيشتر نشان داده است كه در تفسير كار كرده است.

5) علم هيئت و مكاتب

حضرت آيت الله جوادي آملي به گونه اي مختصر با علوم هيئت و رياضي آشنايي دارد؛ ولي حضرت ايت الله حسن زاده آملي در اين خصوص صاحب نظر بوده و از شهرت برخوردار است. به نظر مي رسد حضرت آيت الله مصباح در اين خصوص آگاهي قابل توجهي ندارد، ولي با مكاتب فلسفي و اخلاقي غرب بيشتر آشنايي دارد. به نظر مي رسد از آن دو شخصيت در اين خصوص قوي تر مي باشد.

باز تكرار مي كنيم كه در اين گونه امور قضاوت و نظر دادن مشكل است.

و عالم فاضل سيد حجت كوهكمري (قدس سره) و تعدادي از علماي معروف آن دوره شركت نمود.

در سال 1371 ه_ معظم له از قم به نجف اشرف مهاجرت نمود، كه در روز اربعين حسيني (ع) وارد كربلا گرديد سپس به نجف سفر نمود، و در مدرسه بخارائي وارد شده و مستقر گرديدند. آن گاه در محضر اساتيد بزرگي همچون آيت الله خوئي و شيخ حسين حلي(قدس سرهما) در فقه و اصول به مدت طولاني حاضر گرديد، همچنين در اين مدت در دروس بزرگاني همچون آيت الله حكيم و آيت الله شاهرودي (قدس سرهما) حاضر گرديد.

در سال 1380 ه_ معظم له تصميم به رجوع به موطن خود مشهد گرفت و چون تصور مي نمود كه در آن جا مستقر خواهد شد. از اين رو اساتيدش آيت الله خوئي و شيخ حسين حلي (قدس سرهما) شهادت رسيدن به درجه اجتهاد را براي او مكتوب نمودند. هم چنان كه محدث بزرگ آقا بزرگ طهراني شهادت ديگري در تبحر ايشان به علم رجال و حديث مكتوب نمود.

معظم له در سال 1381 ه_ بار ديگر به نجف بازگشت و با ورودشان شروع به تدريس درس خارج فقه و اصول نمودند.

نبوغ علمي

حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) همواره در بحوث اساتيد خود استعداد و هوش فوق العاده اي نشان مي دادند و برجسته تر از همه همشاگردانش بود. وي در اشكال گيري و حضور ذهن و كثرت تحقيق و تتبع در مسائل فقهي و رجال و تداوم فعاليت علمي و آشنايي با بسياري از نظريه ها در ميدان هاي علمي گوناگون در حوزه، مهارت استثنائي نشان دادند.

به اين امر مي توان از گواهي اجتهادي كه دو تن

از اساتيد وي يعني آيت الله العظمي سيد ابوالقاسم خوئي (قدس سره) و علامه حسين حلي (قدس سره) نگاشته اند پي برد. معروف است كه آيت الله خوئي (قدس سره) به هيچ يك از شاگردان خود، به جز حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) و آيت الله شيخ علي فلسفي (كه از علماي معروف مشهد مي باشد) گواهي خطي ندادند. نيز شيخ محدثان عصر خود علامه آقابزرگ تهراني (قدس سره) براي حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) در سال 1380 هجري قمري گواهينامه اي نوشته است و در آن از مهارت حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) و درايت وي در علم رجال وحديث تمجيد شده است.

يعني هنگامي كه هنوز آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) به 31 سالگي نرسيده بودند حايز اين مرتبه والا گرديده اند.

تاليف و دستاوردهاي فكري

نزديك به 34 سال پيش ، حضرت آيت الله العظمي سيستاني(دام ظله) شروع به تدريس بحث خارج فقه واصول و رجال كردند، نيز بحثهايي پيرامون مكاسب، طهارت، نماز، قضا، خمس و برخي از قواعد فقهي مانند ربا، تقيه و الزام به انجام رساندند . وي تدريس اصول را در سه دوره تمام كرد، كه بعضي بحث هاي اين دوره مثل بحث هاي اصول علمي و تعادل و تراجيح و همچنين بعضي از مباحث فقهي و برخي از ابواب نماز و قاعده تقيه و الزام آماده چاپ است.

عده اي از فضلا معروف نيز كه بعضي از ايشان مدرس بحث خارج مي باشند مانند علامه شيخ مهدي مرواريد، علامه سيد مرتضي مهري، علامه سيد حبيب حسينيان ، سيد مرتضي اصفهاني ، علامه سيد احمد مددي ، علامه شيخ باقر ايرواني

و تعدادي از اساتيد حوزه هاي علميه بحث ايشان را به مراجعه و بررسي گذاشتند. حضرت آيت الله العظمي سيستاني(دام ظله ) همزمان با تدريس و بحث مشغول تاليف و نگاشتن كتابهاي مهم و چند رساله شدند.

همچنين حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) كليه تقريرات بحثهاي اساتيد خود را به رشته تاليف درآوردند.

همان گونه كه ملاحظه كرديد آيت الله العظمي سيستاني قبل از حوادث و رخدادهاي جاري عراق، در آن كشور حضور داشته است. وي تشخيص داده است كه حضور وي در عراق نقش بنيادي در هدايت و رشد سياسي مردم دارد ، از اين رو در آن كشور ساكن شده است ؛ زيرا نقش وي در مبارزه با اشغالگران و تعيين سرنوشت مردم عراق و رفع مشكلات آن كشور بسيار تأثير گذار و تعيين كننده است، از اين رو حضور او در اين كشور به صلاح مسلمانان آن كشور است. طبيعي است رهبران ديني كه پاسداران دين بوده و رهبري مردم را بر عهده دارند، احساس تكليف نموده و هر جا كه وجودشان مفيد است، در همان جا حضور دارند. حضور آيت الله سيستاني در عراق معقول و منطقي است زيرا مردم آن كشور بيش تر از مردم ديگر به وجود آن فقيه فرزانه نياز دارند.

يك بار معنايي ويژه اي بهره مند است. در اين فرهنگ امام آن انسان برگزيده اي است كه از سوي خداوند بزرگ رهبري امت را در دست دارد و از ملكه عصمت بهره مند است. امام بدين معنا بعد از پيامبر(ص) در دوازده تن منحصر است. اطلاق كلمه امام به رهبر كبير انقلاب آيت اللَّه خميني بدين معنا نيست، كه ايراد گرفته شود مگر ما از دوازده امام بيشتر داريم كه به آيت اللَّه خميني امام گفته مي شود. اين ايراد در واقع خلط بين اين چند معنا است.

چون در فرهنگ شيعه امامت از بار معنايي خاص بهره مند است و با اطلاق كلمه امام، امام معصوم در ذهن تداعي مي كند، بدين جهت براي ما شيعيان ايران سنگين و نا مأنوس بود كه كلمه امام را به آيت اللَّه خميني اطلاق نماييم. بدين جهت در آغاز مي گفتند: نائب الامام خميني؛ يعني آيت اللَّه خميني عنوان نايبِ عام امام مهدي(عج) را دارد، چون كه فقيهان با شرايط خاص در دوره غيبت كبري نايبان امام مهدي(عج) مي باشند.

در جريان مبارزات اسلامي ملت ايران برخي از شخصيت هاي مذهبي اعلان كردن كه به آيت اللَّه خميني امام (به معناي رهبر و پيشوا) گفته شود و كم كم اين عنوان برايشان از مقبوليت اجتماعي بهره مند شد.

همين عنوان را مي توان درباره آيت اللَّه خامنه اي رهبر انقلاب اطلاق نمود و هيچ اشكالي ندارد.

پي نوشت ها:

1. يس (36) آيه 12.

2. انبيا (21) آيه 73.

3. قصص (28) آيه 41.

سوال 22: چرا بعضي از احكام اسلام مانند قطع دست دزد در زمان ما كمتر اجرا مي شود؟

پاسخ : اجراي احكام الهي داراي شرايطي است كه بدون تحقق آن

شرايط, قابل اجرا نيست . نه تنها قطع دست دزد بلكه تمام حدود الهي شرايطي دارند كه بايد در اجراي حدود, آن ها را رعايت كرد. قاضي وقتي مي تواند دست درد را قطع كند كه با اقرار خود دزد يا شهادت دو نفر عادل , دزدي او ثابت شود و همين طور بايد براي قاضي احرازشود كه دزد, عاقل و بالغ بوده و با اختيار دزدي كرده و مجبور نبوده حرزي را شكسته باشد ; يعني قفلي را بريده باشديا دري را شكسته باشد ; بنابراين اگر شخصي در را بشكسته باشد ولي ديگري دزدي كرده باشد, دست هيچ كدام راقطع نمي كنند و هم چنين است شرايطي مانند اين كه دزدي از بيت المال نباشد, رد زمان قحطي نباشد, پدر, صاحب مال نباشد, مقدار اموالي كه دزديده شده از ربع مثقال طلا كمتر نباشد, وشرايط ديگري كه در كتاب هاي فقهي مفصلاًبحث شده است (1). بنابراين قطع دست دزد زماني اتفاق مي افتد كه تمام شرايط احراز شود و تا قاضي اين شرايط را احراز نكند و به آن ها يقين پيدا نكند, نمي تواند دستور بدهد كه دست كسي را قطع كنند.

پي نوشت ها :

1 . تحريرالوسيله , ج 2 ص ق 482

پرسش آيا بانك ها در جمهوري اسلامي سودهايي كه مي گيرند يا مي دهند ربا نيست؟ اگر ربا هست، پس شما روحانيون چه اقدامي در جلوگيري از آن نموده ايد؟

پاسخ: بانك ها براساس مصوبه مجلس شوراي اسلامي و تأييد شوراي محترم نگهبان موظفند براساس عقود و معاملات شرعي و قانوني عمل كنند. از اين رو در دستور عمل بانك ها رعايت اصول اسلامي قيد شده

است. اصولاً ربا دو نوع است:

1 - رباي قرضي و آن اين است كه كسي به ديگري مالي را قرض بدهد به شرط اين كه اضافه پس بگيرد.

2 - رباي معاملي و آن خريد و فروش يا مبادله جنس به جنس در چيزهايي كه وزن دار هستند، در حالي كه رعايت هم وزن بودن نشده باشد، مانند خريد و فروش دو كيلو برنج ايراني به بيست كيلو برنج تايلندي. اين نوع خريد و فروش را معامله ربوي مي گويند.

بانك هاي دولتي قرض الحسنه نمي دهند و اگر بدهند، سودي اضافه نمي گيرند تا ربا پيش آيد. معاملات بانكي را به صورت مضاربه، جعاله و مشاركت انجام مي دهند. پولي كه بانك به افراد به عنوان وام مي دهد، قرض الحسنه نيست، بلكه معامله با پول است. بانك با وكالتي كه از سپرده گذاران گرفته، پول آنان را به درخواست كنندگان به عنوان مضاربه يا معاملات ديگري مي پردازد. بخشي از استفاده اي كه از اين معاملات مي برد، به سپرده گذاري مي دهد و بخشي را به خود اختصاص مي دهد. اين گونه معاملات بانكي را اگر بانك و مشتريان براساس عقود اسلامي عمل كنند، اشكال شرعي ندارد، ولي اگر شرايط را رعايت نكنند، اشكال دارد.

اين مسئله در توضيح المسائل يا استفتائات درج شده است. (1)

پي نوشت ها:

1 - آيت الله فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 1089؛ آيت الله تبريزي، استفتاءات جديد، س 2100.

به ايران مراجعت نمودند و پس از چند ماه توقف در زادگاهش "فومن" به قم منتقل شدند و تدريس علوم حوزوي را شروع كردند كه تا كنون ادامه دارد و عاشقان معارف اسلامي از بركات وجودي معظم له استفاده مي كنند. ايشان در قم ضمن تدريس، در درس مرحوم آيت الله كوه كمره اي و مرحوم آيت الله بروجردي شركت نمودند. آيت الله بهجت تأليفات متعددي در فقه و اصول دارند، از جمله:

1_ دورة كامل اصول

2_ حاشيه بر مكاسب مرحوم آيت الله شيخ انصاري

3_ شرح كتاب طهارت از كتاب شرايع الاحكام

4_ كتابي دربارة احكام نماز

5_ حاشيه بر ذخيره العباد مرحوم آيت الله اصفهاني(كه يك دورة فقه به زبان فارسي است).

6_ حاشيه بر كتاب مناسك حج مرحوم شيخ انصاري.

حضرت آيت الله العظمي بهجت در عبادت و زهد و تقوا و ساده زيستي سرآمد روزگار و زبانزد خاص و عام است. با آن همه اشتغالات علمي و عبادي هر روز صبح براي زيارت حضرت معصومه(س) به حرم ايشان مشرف مي شوند و مدتي در حرم مطهر به توسّل و دعا و نماز مشغول مي گردند.نيز هر روز زيارت عاشورا را مي خوانند. در مدت عمر با بركت ايشان كراماتي از معظم له ديده شده است، از جمله اين كه ايشان در زمان اقامتشان در نجف اشرف مرتب به مسجد سهله مي رفتند و شب را در آن جا مي ماندند. در يكي از شب ها كه تاريك بود، نصف شب براي تجديد وضو از مسجد بيرون مي ايند و به طرف وضو خانه حركت مي نمايند. در بين راه بر اثر تاريكي مطلق احساس ترس مي كنند.

در اين حال نوري ظاهر مي شود و اطراف ايشان را روشن مي كند. ايشان به وسيلة همين نور مي رود وضو مي گيرد و بر مي گردد. همين كه ايشان بر مي گردد و به مسجد مي رسد، نور ناپديد مي گردد. تاكنون از ايشان كتابي در استفتائات فقهي چاپ نشده است.

حكمةالاشراق،شرح الهدايةالاثيريه، الشواهد الربوبية في المناهج السلوكية، القواعد الملكوتيه، كسر اقسام الجاهلية، المبدء و المعاد، المسائل القدسية، المشاعرو مفاتيح الغيب.

او بنيانگذار فلسفه متعاليه در جهان اسلام است.

معروف ترين كتاب او "الاسفار الاربعة" با ارزش ترين كتاب در فلسفه اسلامي است. فلسفه متعاليه او مانند شاهراهي است كه تمام فلسفه هاي پيش از او مانند مشاء و اشراق به آن ختم مي شود. مكتب فلسفي او اگراز چه مكاتب فلسفي پيش از خود بهره برده است، اما متمايز از آنها و در مقام بسيار بلندتر و با عظمت تري از آنها قرار دارد. پس از او تمام فيلسوفان جهان اسلام و تشيع، متأثر از انديشه فلسفي او هستند.

ملا صدرا هفت بار پياده به حج رفت و بار هفتم در سال يك هزار و پنجاه هجري در بصره درگذشت و در همان جا دفن شد.

همه افراد با تلاش و فعاليت مي توانند به مقام علمي ملا صدرا و امثال او برسند، زيرا اين مقام ها منحصر به ايشان نيست و آن ها نيز مثل ما افراد عادي بوده اند كه با تلاش و فعاليت و قدري نبوغ به مقام هاي علمي دست يافته اند.

به ايران مراجعت نمودند و پس از چند ماه توقف در زادگاهش "فومن" به قم منتقل شدند و تدريس علوم حوزوي را شروع كردند كه تا كنون ادامه دارد و عاشقان معارف اسلامي از بركات وجودي معظم له استفاده مي كنند. ايشان در قم ضمن تدريس، در درس مرحوم آيت الله كوه كمره اي و مرحوم آيت الله بروجردي شركت نمودند. آيت الله بهجت تأليفات متعددي در فقه و اصول دارند، از جمله:

1_ دورة كامل اصول

2_ حاشيه بر مكاسب مرحوم آيت الله شيخ انصاري

3_ شرح كتاب طهارت از كتاب شرايع الاحكام

4_ كتابي دربارة احكام نماز

5_ حاشيه بر ذخيره العباد مرحوم آيت الله اصفهاني(كه يك دورة فقه به زبان فارسي است).

6_ حاشيه بر كتاب مناسك حج مرحوم شيخ انصاري.

حضرت آيت الله العظمي بهجت در عبادت و زهد و تقوا و ساده زيستي سرآمد روزگار و زبانزد خاص و عام است. با آن همه اشتغالات علمي و عبادي هر روز صبح براي زيارت حضرت معصومه(س) به حرم ايشان مشرف مي شوند و مدتي در حرم مطهر به توسّل و دعا و نماز مشغول مي گردند.نيز هر روز زيارت عاشورا را مي خوانند. در مدت عمر با بركت ايشان كراماتي از معظم له ديده شده است، از جمله اين كه ايشان در زمان اقامتشان در نجف اشرف مرتب به مسجد سهله مي رفتند و شب را در آن جا مي ماندند. در يكي از شب ها كه تاريك بود، نصف شب براي تجديد وضو از مسجد بيرون مي ايند و به طرف وضو خانه حركت مي نمايند. در بين راه بر اثر تاريكي مطلق احساس ترس مي كنند.

در اين حال نوري ظاهر مي شود و اطراف ايشان را روشن مي كند. ايشان به وسيلة همين نور مي رود وضو مي گيرد و بر مي گردد. همين كه ايشان بر مي گردد و به مسجد مي رسد، نور ناپديد مي گردد. تاكنون از ايشان كتابي در استفتائات فقهي چاپ نشده است.

حكمةالاشراق،شرح الهدايةالاثيريه، الشواهد الربوبية في المناهج السلوكية، القواعد الملكوتيه، كسر اقسام الجاهلية، المبدء و المعاد، المسائل القدسية، المشاعرو مفاتيح الغيب.

او بنيانگذار فلسفه متعاليه در جهان اسلام است.

معروف ترين كتاب او "الاسفار الاربعة" با ارزش ترين كتاب در فلسفه اسلامي است. فلسفه متعاليه او مانند شاهراهي است كه تمام فلسفه هاي پيش از او مانند مشاء و اشراق به آن ختم مي شود. مكتب فلسفي او اگراز چه مكاتب فلسفي پيش از خود بهره برده است، اما متمايز از آنها و در مقام بسيار بلندتر و با عظمت تري از آنها قرار دارد. پس از او تمام فيلسوفان جهان اسلام و تشيع، متأثر از انديشه فلسفي او هستند.

ملا صدرا هفت بار پياده به حج رفت و بار هفتم در سال يك هزار و پنجاه هجري در بصره درگذشت و در همان جا دفن شد.

همه افراد با تلاش و فعاليت مي توانند به مقام علمي ملا صدرا و امثال او برسند، زيرا اين مقام ها منحصر به ايشان نيست و آن ها نيز مثل ما افراد عادي بوده اند كه با تلاش و فعاليت و قدري نبوغ به مقام هاي علمي دست يافته اند.

حضرت آيت الله مصباح به علوم قرآني و تفسير آشنايي دارند، ولي حضرت آيت الله جوادي آملي از دو شخصيت ديگر بيشتر نشان داده است كه در تفسير كار كرده است.

5) علم هيئت و مكاتب

حضرت آيت الله جوادي آملي به گونه اي مختصر با علوم هيئت و رياضي آشنايي دارد؛ ولي حضرت ايت الله حسن زاده آملي در اين خصوص صاحب نظر بوده و از شهرت برخوردار است. به نظر مي رسد حضرت آيت الله مصباح در اين خصوص آگاهي قابل توجهي ندارد، ولي با مكاتب فلسفي و اخلاقي غرب بيشتر آشنايي دارد. به نظر مي رسد از آن دو شخصيت در اين خصوص قوي تر مي باشد.

باز تكرار مي كنيم كه در اين گونه امور قضاوت و نظر دادن مشكل است.

و عالم فاضل سيد حجت كوهكمري (قدس سره) و تعدادي از علماي معروف آن دوره شركت نمود.

در سال 1371 ه_ معظم له از قم به نجف اشرف مهاجرت نمود، كه در روز اربعين حسيني (ع) وارد كربلا گرديد سپس به نجف سفر نمود، و در مدرسه بخارائي وارد شده و مستقر گرديدند. آن گاه در محضر اساتيد بزرگي همچون آيت الله خوئي و شيخ حسين حلي(قدس سرهما) در فقه و اصول به مدت طولاني حاضر گرديد، همچنين در اين مدت در دروس بزرگاني همچون آيت الله حكيم و آيت الله شاهرودي (قدس سرهما) حاضر گرديد.

در سال 1380 ه_ معظم له تصميم به رجوع به موطن خود مشهد گرفت و چون تصور مي نمود كه در آن جا مستقر خواهد شد. از اين رو اساتيدش آيت الله خوئي و شيخ حسين حلي (قدس سرهما) شهادت رسيدن به درجه اجتهاد را براي او مكتوب نمودند. هم چنان كه محدث بزرگ آقا بزرگ طهراني شهادت ديگري در تبحر ايشان به علم رجال و حديث مكتوب نمود.

معظم له در سال 1381 ه_ بار ديگر به نجف بازگشت و با ورودشان شروع به تدريس درس خارج فقه و اصول نمودند.

نبوغ علمي

حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) همواره در بحوث اساتيد خود استعداد و هوش فوق العاده اي نشان مي دادند و برجسته تر از همه همشاگردانش بود. وي در اشكال گيري و حضور ذهن و كثرت تحقيق و تتبع در مسائل فقهي و رجال و تداوم فعاليت علمي و آشنايي با بسياري از نظريه ها در ميدان هاي علمي گوناگون در حوزه، مهارت استثنائي نشان دادند.

به اين امر مي توان از گواهي اجتهادي كه دو تن

از اساتيد وي يعني آيت الله العظمي سيد ابوالقاسم خوئي (قدس سره) و علامه حسين حلي (قدس سره) نگاشته اند پي برد. معروف است كه آيت الله خوئي (قدس سره) به هيچ يك از شاگردان خود، به جز حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) و آيت الله شيخ علي فلسفي (كه از علماي معروف مشهد مي باشد) گواهي خطي ندادند. نيز شيخ محدثان عصر خود علامه آقابزرگ تهراني (قدس سره) براي حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) در سال 1380 هجري قمري گواهينامه اي نوشته است و در آن از مهارت حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) و درايت وي در علم رجال وحديث تمجيد شده است.

يعني هنگامي كه هنوز آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) به 31 سالگي نرسيده بودند حايز اين مرتبه والا گرديده اند.

تاليف و دستاوردهاي فكري

نزديك به 34 سال پيش ، حضرت آيت الله العظمي سيستاني(دام ظله) شروع به تدريس بحث خارج فقه واصول و رجال كردند، نيز بحثهايي پيرامون مكاسب، طهارت، نماز، قضا، خمس و برخي از قواعد فقهي مانند ربا، تقيه و الزام به انجام رساندند . وي تدريس اصول را در سه دوره تمام كرد، كه بعضي بحث هاي اين دوره مثل بحث هاي اصول علمي و تعادل و تراجيح و همچنين بعضي از مباحث فقهي و برخي از ابواب نماز و قاعده تقيه و الزام آماده چاپ است.

عده اي از فضلا معروف نيز كه بعضي از ايشان مدرس بحث خارج مي باشند مانند علامه شيخ مهدي مرواريد، علامه سيد مرتضي مهري، علامه سيد حبيب حسينيان ، سيد مرتضي اصفهاني ، علامه سيد احمد مددي ، علامه شيخ باقر ايرواني

و تعدادي از اساتيد حوزه هاي علميه بحث ايشان را به مراجعه و بررسي گذاشتند. حضرت آيت الله العظمي سيستاني(دام ظله ) همزمان با تدريس و بحث مشغول تاليف و نگاشتن كتابهاي مهم و چند رساله شدند.

همچنين حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) كليه تقريرات بحثهاي اساتيد خود را به رشته تاليف درآوردند.

همان گونه كه ملاحظه كرديد آيت الله العظمي سيستاني قبل از حوادث و رخدادهاي جاري عراق، در آن كشور حضور داشته است. وي تشخيص داده است كه حضور وي در عراق نقش بنيادي در هدايت و رشد سياسي مردم دارد ، از اين رو در آن كشور ساكن شده است ؛ زيرا نقش وي در مبارزه با اشغالگران و تعيين سرنوشت مردم عراق و رفع مشكلات آن كشور بسيار تأثير گذار و تعيين كننده است، از اين رو حضور او در اين كشور به صلاح مسلمانان آن كشور است. طبيعي است رهبران ديني كه پاسداران دين بوده و رهبري مردم را بر عهده دارند، احساس تكليف نموده و هر جا كه وجودشان مفيد است، در همان جا حضور دارند. حضور آيت الله سيستاني در عراق معقول و منطقي است زيرا مردم آن كشور بيش تر از مردم ديگر به وجود آن فقيه فرزانه نياز دارند.

و عالم فاضل سيد حجت كوهكمري (قدس سره) و تعدادي از علماي معروف آن دوره شركت نمود.

در سال 1371 ه_ معظم له از قم به نجف اشرف مهاجرت نمود، كه در روز اربعين حسيني (ع) وارد كربلا گرديد سپس به نجف سفر نمود، و در مدرسه بخارائي وارد شده و مستقر گرديدند. آن گاه در محضر اساتيد بزرگي همچون آيت الله خوئي و شيخ حسين حلي(قدس سرهما) در فقه و اصول به مدت طولاني حاضر گرديد، همچنين در اين مدت در دروس بزرگاني همچون آيت الله حكيم و آيت الله شاهرودي (قدس سرهما) حاضر گرديد.

در سال 1380 ه_ معظم له تصميم به رجوع به موطن خود مشهد گرفت و چون تصور مي نمود كه در آن جا مستقر خواهد شد. از اين رو اساتيدش آيت الله خوئي و شيخ حسين حلي (قدس سرهما) شهادت رسيدن به درجه اجتهاد را براي او مكتوب نمودند. هم چنان كه محدث بزرگ آقا بزرگ طهراني شهادت ديگري در تبحر ايشان به علم رجال و حديث مكتوب نمود.

معظم له در سال 1381 ه_ بار ديگر به نجف بازگشت و با ورودشان شروع به تدريس درس خارج فقه و اصول نمودند.

نبوغ علمي

حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) همواره در بحوث اساتيد خود استعداد و هوش فوق العاده اي نشان مي دادند و برجسته تر از همه همشاگردانش بود. وي در اشكال گيري و حضور ذهن و كثرت تحقيق و تتبع در مسائل فقهي و رجال و تداوم فعاليت علمي و آشنايي با بسياري از نظريه ها در ميدان هاي علمي گوناگون در حوزه، مهارت استثنائي نشان دادند.

به اين امر مي توان از گواهي اجتهادي كه دو تن

از اساتيد وي يعني آيت الله العظمي سيد ابوالقاسم خوئي (قدس سره) و علامه حسين حلي (قدس سره) نگاشته اند پي برد. معروف است كه آيت الله خوئي (قدس سره) به هيچ يك از شاگردان خود، به جز حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) و آيت الله شيخ علي فلسفي (كه از علماي معروف مشهد مي باشد) گواهي خطي ندادند. نيز شيخ محدثان عصر خود علامه آقابزرگ تهراني (قدس سره) براي حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) در سال 1380 هجري قمري گواهينامه اي نوشته است و در آن از مهارت حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) و درايت وي در علم رجال وحديث تمجيد شده است.

يعني هنگامي كه هنوز آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) به 31 سالگي نرسيده بودند حايز اين مرتبه والا گرديده اند.

تاليف و دستاوردهاي فكري

نزديك به 34 سال پيش ، حضرت آيت الله العظمي سيستاني(دام ظله) شروع به تدريس بحث خارج فقه واصول و رجال كردند، نيز بحثهايي پيرامون مكاسب، طهارت، نماز، قضا، خمس و برخي از قواعد فقهي مانند ربا، تقيه و الزام به انجام رساندند . وي تدريس اصول را در سه دوره تمام كرد، كه بعضي بحث هاي اين دوره مثل بحث هاي اصول علمي و تعادل و تراجيح و همچنين بعضي از مباحث فقهي و برخي از ابواب نماز و قاعده تقيه و الزام آماده چاپ است.

عده اي از فضلا معروف نيز كه بعضي از ايشان مدرس بحث خارج مي باشند مانند علامه شيخ مهدي مرواريد، علامه سيد مرتضي مهري، علامه سيد حبيب حسينيان ، سيد مرتضي اصفهاني ، علامه سيد احمد مددي ، علامه شيخ باقر ايرواني

و تعدادي از اساتيد حوزه هاي علميه بحث ايشان را به مراجعه و بررسي گذاشتند. حضرت آيت الله العظمي سيستاني(دام ظله ) همزمان با تدريس و بحث مشغول تاليف و نگاشتن كتابهاي مهم و چند رساله شدند.

همچنين حضرت آيت الله العظمي سيستاني (دام ظله) كليه تقريرات بحثهاي اساتيد خود را به رشته تاليف درآوردند.

همان گونه كه ملاحظه كرديد آيت الله العظمي سيستاني قبل از حوادث و رخدادهاي جاري عراق، در آن كشور حضور داشته است. وي تشخيص داده است كه حضور وي در عراق نقش بنيادي در هدايت و رشد سياسي مردم دارد ، از اين رو در آن كشور ساكن شده است ؛ زيرا نقش وي در مبارزه با اشغالگران و تعيين سرنوشت مردم عراق و رفع مشكلات آن كشور بسيار تأثير گذار و تعيين كننده است، از اين رو حضور او در اين كشور به صلاح مسلمانان آن كشور است. طبيعي است رهبران ديني كه پاسداران دين بوده و رهبري مردم را بر عهده دارند، احساس تكليف نموده و هر جا كه وجودشان مفيد است، در همان جا حضور دارند. حضور آيت الله سيستاني در عراق معقول و منطقي است زيرا مردم آن كشور بيش تر از مردم ديگر به وجود آن فقيه فرزانه نياز دارند.

كه يگانه سند پيشرفته تر بودن اوست نقل مي كنند، نفهميده اند كه محتواي سؤالات ابوريحان چيست و ابوريحان چه مي خواسته است بگويد؟ گاهي مي بينيم كه همين گونه افراد در روزنامه مقالاتي مي نويسند و به مقايسه ميان ابوريحان و بوعلي و ماهيت تمدن اسلامي مي پردازند!!

اينكه ابوريحان در فلسفه مقام والايي نداشته باشد به هيچ وجه از قدر و ارزش ابوريحان نمي كاهد. ارزش ابوريحان كه جهان به اعجاب به او مي نگرد به جهت انديشه هاي فلسفي او نيست، براي يك سلسله تحقيقات و ابتكارات است كه امروز آنها را «علم» مي نامند نه «فلسفه»، و روز به روز هم قدر و ارزش ابوريحان بيشتر شناخته مي شود. ضرورتي ندارد كه ما براي اينكه ارزش ابوريحان را بالا بريم، براي او در رشته اي كه كار زيادي نكرده و علاقه اي در زندگي به آن نشان نداده است مقامي از پيش خود بتراشيم. همه چيز را همگان دانند.

به نظر ما اينكه ابوريحان سؤالات فلسفي خود را با بوعلي كه بيش از ده سال از او كوچك تر بوده است و به قول خود ابوريحان در آن وقت «جوان فاضلي» بوده، طرح كرده است، دليل بر اين است كه ابوريحان از نظر فلسفي ادعايي نداشته است.

ابوريحان به تمام معني پژوهشگر بوده است. در شرح حالش مي خوانيم كه اگر با فقيهي مواجه مي شد مسأله فقهي با او طرح مي كرد و اگر با صاحب فن ديگري مواجه مي شد كوشش مي كرد از معلومات او استفاده كند.

طور مطلق ميگفتند، مقصود شيخ طوسي بود اگر شيخان ميگفتند مقصود شيخ مفيد و شيخ طوسي بود.

شيخ طوسي يكي از چند چهرة معروفي است كه در سراسر فقه نامشان برده مي شود. خاندان شيخ طوسي تا چند نسل، همه از علما و فقها بوده اند.

كتاب از كتابهاي شيخ مرتضي انصاري چنين وضعي به خود گرفته است.

خاندان شهيد اول خاندان علم و فضل و فقه بودهاند و نسلهاي متوالي اين شرافت را براي خود نگهداري كرده اند.

است. ارشاد علامه والفيّه شهيد را شرح كرده است.

كتاب فقهي معروف او يكي شرح ارشاد است و ديگر آيات الاحكام. نظريات دقيق او مورد توجه فقهاست.

كيست؟

اصول ابتكاراتي دارد كه بي سابقه است. دو كتاب معروف او رسائل و مكاسب، كتاب درسي طلاب شده است. علماي بعد از او شاگرد و پيرو مكتب اويند. حواشي متعدد از طرف علماي بعد از او بر كتابهاي او زده شده. بعد از محقق حلّي و علامه حلّي و شهيد اول ، شيخ انصاري تنها كسي است كه كتابهايش از طرف علماي بعد از خودش مرتب حاشيه خورده و شرح شده است.

زهد و تقواي او نيز ضرب المثل است و داستانها از آن گفته مي شود. شيخ انصاري در سال 1281 در نجف درگذشته. و همان جا دفن شده است.

مي كند، مي گويد:

«من هميشه مي شنيدم كه فقهاي اهل جماعت فقه ما شيعيان اماميه را تحقير مي كردند ... و من همواره در اشتياق بسر مي بردم كه كتابي تاليف كنم متضمن فروع (بدون آنكه نيازي به اعمال قياس پيدا شود) ولي اشتغالات و گرفتاريها، مانع بود و از جمله چيزهايي كه عزم مرا ميكاست اين بود كه اصحاب ما كمترين رغبت به اين كار نشان نميدادند؛ زيرا با متون اخبار و صريح الفاظ روايات خو گرفته بودند و حتي حاضر نبودند لفظي تغيير كند. كار جمود به آنجا كشيده شده بود كه اگر لفظي به جاي لفظ ديگر قرار مي گرفت در شگفت مي شدند و فهمشان از درك آن معني كوتا هي مي كرد.

اساتيد او را كه شمرده اند عبارتند از: شيخ عبدالعالي كركي، سيد نورالدين عاملي، تاج الدين حسين صاعد طوسي، فخرالدين استرآبادي سماكي. سه نفر اول اهل معقول نبوده، استاد منقول مير بوده اند. تنها شخص اخير است كه اهل معقول بوده است.

آقاي سيد علي بهبهاني در مقاله اي كه تحت عنوان «فلسفه و شرح حال و نقد آثار ميرداماد» نوشته اند مي گويند: «فخرالدين محمد حسيني استرآبادي معاصر شاه طهماسب (918 _ 984) به نوشتة اسكندر بيك از بزرگان سماك استرآباد بوده. از فحواي كلام وي استفاده مي شود كه ميرداماد مجلس درس او را دريافته، ولي از لحاظ زمان همطراز او نبوده (؟) وي را در مقابل محقق خفري، محقق فخري مي گفته اند» (دفتر سوم و چهارم مقالات و بررسيها، نشرية دانشكدة الهيات و معارف اسلامي./ 27.).

محدث قمي در الكني و الالقاب نيز از اين شخص به عنوان استاد ميرداماد ياد مي كند، همچنين ريحانة الادب. ولي اتفاقاً از فرد ديگري نيز عيناً به همين نام (فخرالدين استرآبادي حسيني) در همين عصر ياد شده كه او نيز اهل معقول بوده، الهيات و جواهر و اعراض شرح تجريد قوشچي را حاشيه كرده است (ريحانة الادب، 4 / 304) و بنا بر نقل آقاي علي دواني، حاشية دواني بر تهذيب المنطق را نيز حاشيه كرده است (شرح حال جلال الدين دواني،/ 165) ابتدا به نظر مي رسد كه دو نفر به اين نام نيست، يك نفر است ولي صاحب الذريعه (الذريعه، 1/ 99.) تصريح مي كند كه اينها دو نفرند؛ بعلاوه، فخرالدين سماكي محمد بن الحسن است و آن ديگري محمد بن الحسين.

افراد سالها عهده دار تدريس فلسفة صدرا بوده اند در حالي كه به عمق آن نفوذ نكرده اند. از اين رو توصيف و تحليل كار صدرا، كار هر فلسفه خوانده اي نيست.

صدرا شاگرد شيخ بهايي و ميرداماد بوده است. در شرحي كه بر اصول كافي نوشته، از شيخ بهايي به عنوان استاد علوم نقلي و از ميرداماد به عنوان استاد علوم عقلي ياد مي كند. وي در سال 1050 ضمن هفتمين سفر حج كه پياده مي رفت، در بصره درگذشت.

داده است و در سال 1197 درگذشت.

ديده ام. در مسجد سيد به نماز مرحوم سيد محمدباقر حجه الاسلام مي آمد و بعد از نماز، با هم جلسه مي كردند. سيد حجة الاسلام، خود زماني شاگرد او بوده است. او و مرحوم حاجي كلباسي _ كه مرجعيت و رياست اصفهان را داشتند و فوق العاده محترم بودند _ ملاعلي نوري را در مجالس بر خود مقدم مي داشتند (روضات الجنات/402).

با وجود حكماي بزرگ ديگر در آن زمان، آنچه بعدها ادامه يافت از طريق اين مرد بزرگ بود. بعضي حواشي مختصر و كوتاه از او بر اسفار باقي است كه در نهايت متانت و دقت است. گويند تفسير بزرگي بر سورة توحيد نوشته است. وي در سال 1246 درگذشته است

گشت و مركز يك حوزة علمي شد.

كنت گوبينو فيلسوف معروف فرانسوي كه نظر خاصش در فلسفة تاريخ معروف است، مقارن اوج شهرت حكيم سبزواري سه سال وزير مختار فرانسه در ايران بوده و كتابي هم به نام سه سال در ايران منتشر كرده است. او مي نويسد:

«شهرت و صيت او به قدري عالمگير شده كه طلاب زيادي از ممالك هندوستان، تركيه و عربستان براي استفاده از محضر او به سبزوار رو آورده و در مدرسة او مشغول تحصيل هستند.»

حكيم سبزواري فوق العاده خوش بيان و خوش تقرير بود؛ باشور و جذبه تدريس مي كرد. او گذشته از مقامات علمي و حكمي، از ذوق عرفاني سرشاري برخوردار بود. بعلاوه، مردي باانضباط، اهل مراقبه، متعبد، متشرع و بالاخره سالك الي الله بود. مجموع اينها سبب شده بود كه شاگردان او به او تا سرحد عشق ارادت بورزند. از نظر جاذبة استاد و شاگردي ، حكيم سبزواري بي مانند است. بعضي از شاگردان او بعد از او با اينكه چهل سال از او فاصله گرفته بودند، باز هم هنگام يادآوري او به هيجان مي آمدند و اشك مي ريختند.

حكيم سبزواري به فارسي و به عربي شعر مي سروده و در اشعارش به «اسرار» تخلص مي كرده است. هرچند در هر دو قسمت، شعر دست پايين فراوان دارد، اما در هر دو قسمت برخي اشعار دارد كه در اوج زيبايي و كمال و شور و حال است.

حكيم سبزواري در سال 1289 در يك حالت جذبه مانندي درگذشت. يكي از شاگردانش در تاريخ وفاتش چنين سروده است:

اسرار چو از جهان بدر شداز فرش به عرش ناله بر شد

تاريخ وفاتش ار بجوييگويم: «كه نمرد، زنده تر شد»

شاگردان حاجي تا آنجا كه

ما فعلاً اطلاع داريم عبارتند از:

ملاعبدالكريم خبوشاني (قوچاني) كه بر منظومة منطق حاشيه دارد.

ميرزا حسين سبزواري، مقيم تهران، استاد ملامحمد هيدجي و ميرزا علي اكبر يزدي، مقيم قم (ريحانة الادب، 6/381).

حاج ميرزا حسين علوي سبزواري، مقيم سبزوار كه در جامعيت و تحقيق در عصر خود بي نظير شناخته مي شد (نقباء البشر/569.)

حكيم عباس دارابي استاد معروف فلسفه در استان فارس (نقبا البشر/983).

شيخ ابراهيم سبزواري استاد شيخ الرئيس قاجار (نقباء البشر/3).

شيخ محمدابراهيم تهراني كه با حكيم سبزواري مراسلات داشته و علامة تهراني آنها را نزد شيخ محمدجواد جزايري ديده است (الكرام البررة/6).

سيد ابوالقاسم موسوي زنجاني (نقباء البشر/51).

سيد عبدالرحيم سبزواري (نقباء البشر/727).

ملامحمد صباغ (نقبا البشر/854).

شيخ محمدرضا بروغني استاد آقا شيخ هادي بيرجندي (نقباء البشر/727).

ميرزا عبدالغفور دارابي

ملاغلامحسين شيخ الاسلام مشهدي، استاد حاج فاضل خراساني و آقابزرگ شهيدي مشهدي

ميرزا محمد سرو قدي، استاد حاج فاضل خراساني و آقابزرگ شهيدي مشهدي.

شيخ علي فاضل تبّتي.

ميرزا آقا حكيم دارابي.

ميرزا محمد يزدي.

حاج ميرزا ابوطالب زنجاني.

حاج ملااسماعيل عارف بجنوردي.

شيخ عبدالحسين شيخ العراقين.

ميرزا محمد حكيم الهي. (مقدمة آقاي سيد جلال الدين آشتياني بر مجموعة رسائل حكيم سبزواري، صفحات 67_82).

بزرگترين حسنة حكيم سبزواري، مرحوم حكيم رباني، عارف كامل الهي، فقيه نامدار ، آخوند ملاحسينقلي همداني در جزيني (قدس سره) است. اين مرد بزرگ و بزرگوار كه فرزند يك چوپان پاك سرشت بود، براي ادامة تحصيل از همدان به تهران آمد. صيت شهرت و جاذبة معنويت حكيم سبزواري او را به سبزوار كشانيد. مدتي در حوزة آن حكيم شركت كرد. پس از آن به عتبات شتافت و براي تكميل علوم منقول، جزء شاگردان استاد المتأخرين حاج شيخ مرتضي انصاري قرار گرفت.

وضع لباسهاي او علمايي نبود، به كرباس فروش هاي سده مي مانست. حاجت خود را بدو گفتم. گفت: ميعاد من و تو فردا در خرابات، خرابات محلي بود در خارج خندق (قديم) تهران و در آنجا قهوه خانه اي بود كه درويشي آن را اداره مي كرد. روز بعد اسفار ملاصدرا را با خود ȘјϙŮ او را در خلوتگاهي ديدم كه بر حصيري نشسته بود. اسفار را گشودم. او آن را از بر مي خواند. سپس به تحقيق مطلب پرداخت. مرا آنچنان به وجد آورد كه از خود بي خود شدم، مي خواستم ديوانه شوم. حكيم حالت مرا دريافت، گفʺ آري̠«قوت مي بشكند ابريق را» (مقدمة رسالة ولايت حكيم قمشه اي/14).

حكيم قمشه اي از ذوق شعري عالي برخوردار بود و به «صهبا» تخلص مي كرده است. او در سال 1306 در كنج حجرة مدرسه، در تنهايي و خلوت و سكوتي عارفانه از دنيا رفت. قضا را آن روز مصادف بود با فوت مفتي بزرگ شهر، مرحوم حاج ملاعلي كني و در شهر غوغايي برپا بود. دوستان و ارادتمندانش ساعتها پس از فوت او از درگذشتش آگاه شدند. آن گروه معدود، او را در سر قبر آقا به خاك سپردند (مقدمة آقاي همايي بر كتاب برگزيدة ديوان سه شاعر اصفهان.).

حكيم قمشه اي آنچنان مرد كه زيست و آنچنان زيست كه خود در بيتي از يك غزل سروده و آرزو كرده بود:

همه آفاق بگشتم چو تو در عالم نيستيا اگر هست به حسن تو بني ادم نيست

شايد ار زير نگين ملك سليمان آريحسن هرجا كه زند خيمه كم از خاتم نيست

فكري اي شيخ به روز سيه خود مي كنكه تو را دست در آن زلف خم اندر خم نيست

كاخ زرين به شهان

خودش كه من ديوانهگوشه اي خواهم و ويرانه به عالم كم نيست

حكيم قمشه اي شاگردان بسياري تربيت كرد. آقا ميرزا هاشم اشكوري، آقا ميرزا حسن كرمانشاهي، آقا ميرزا شهاب نيريزي، جهانگيرخان قشقايي، آخوند ملا محمد كاشي اصفهاني، ميرزا علي اكبر يزدي مقيم قم، شيخ علي نوري مدرس مدرسة مروي، معروف به شيخ علي شوارق، حكيم صفاي اصفهاني شاعر و عارف معروف، شيخ عبدالله رشتي رياضي، شيخ حيدرخان نهاوندي قاجار، ميرزا ابوالفضل كلانتر تهراني، ميرزا سيد حسين رضوي قمي، شيخ محمود بروجردي، ميرزا محمود قمي از آن جمله اند

بر كتاب « الانتصار» كرد اين است كه او نسبتهاي ناروا و باطلي را به شيعه داده است كه روح شيعه از آن بيزار است، او ميگويد: «رافضه معتقد است خدايش داراي هيئت و صورت است كه گاهي متحرك و گاهي ساكن مي باشد و پيوسته جا عوض مي كند. بعد مي گويد: اين عقيدة رافضه است، مگر آنان كه با معتزله ارتباطي داشتند و توحيد را معتقد شدند و رافضه آنان را از خود رانده اند.» آنگاه آن عقيدة باطل را به هشام بن سالم و مؤمن الطاق و علي بن ميثم و هشام بن حكم و سكاك نسبت مي دهد.

او در قلمرو عقيده، اين نوع عقيدة زشت را به شيعه نسبت مي دهد و در قلمرو احكام و عمل مي گويد: رافضه معتقدند يك زن را صد مرد مي تواند در يك روز به عقد خود در آورند و با او نزديكي كنند. نه استبراء لازم است و نه عده!! (الانتصار8/144 /89)

ما دربارة اين نسبته هاي ناروا سخني نمي گوييم زيرا بي پايه بودن اين نسبتها بر اهل تحقيق روشن است.

منتشر گرديده است.

عمل علامه حلي و ديگر دانشمندان شيعي نشان دهنده اين است كه آنان پيوسته مي كوشيده اند عقايد شيعه از كاستي و فزوني در امان بماند.

آنچه اين بزرگان نگاشته اند، يا محصول برداشت آنان از كتاب و سنت، و يا براهيني عقلي بوده است. از اين جهت، در كليات عقايد و اصول متفق بوده و اگر اختلافي هم باشد در مسائل كلامي است كه دوگانگي در آن مايه زيان نيست.

و شاگردان برجسته اي تربيت نمود و به عالم اسلام تحويل داد و در نزديكي همان تربت پاك مولاي متقيان (ع) چشم از جهان بر بست و در كنار آن به خاك سپرده شد.

ويژگيهاي آيه الله شيرازي

آيه الله شيرازي در سال 1305 هجري قمري در شهر «سامرا» چشم به جهان گشود، پدر بزرگوار ايشان مرحوم آقا سيد اسماعيل شيرازي بود كه در عصر خود از علماء طراز اول عراق و از ادباء نامي آن كشور محسوب مي شد.

قصيده غديريه بسيار غرا و بلندي دارد كه از شاهكارهاي ادبي به شمار ميرود. مرحوم آقا سيد اسماعيل از دو طرف، با مرحوم آيه الله آقا ميرزا محمد حسن شيرازي ( معروف به ميرزاي بزرگ. مرجع بزرگ شيعيان در عصر خود كه قدرت علمي و نفوذ كلمه او معروف، و داستان فتواي ايشان درباره تنباكو و در هم كوبيدن نقشه هاي خائنانه بيگانكان زبانزد خاص و عام است )، خويشاوندي نزديكي داشت زيرا از يك طرف پسر عموي آن مرجع بزرگ و از طرف ديگر برادر همسر وي بود و ميرزاي بزرك اعتماد واطمينان خاصي به ايشان داشت.

آيه الله شيرازي اوائل جواني خود را در سامراء گذرانيد و سطوح ( كتاب رسائل و مكاسب ) را در محضر اساتيد بزرگ خواند و چون آثار نبوغ در او آشكار بود به اصرار اساتيد بزرگ خود به نجف اشرف انتقال يافت.

در نجف اشرف از محضر درس آيه الله آقاي آخوند خراساني استفاده و سپس از مرحوم آيه الله آقاي آقا ميرزا محمد تقي شيرازي و مرحوم آيه الله شريعت اصفهاني استفاده شايان نمود.

آيه الله شيرازي علاوه بر مقامات علمي و

اخلاقي، ذوق ادبي خاصي داشت و اشعار جالبي به زبان فارسي و عربي سروده اند.

متأسفانه از آيه الله شيرازي اثر علمي (جز رساله هاي علميه) به يادگار نمانده است. اميدواريم در آينده نزديكي قسمتي از آثار علمي ايشان به چاپ برسد و در اختيار عموم دانش طلبان قرار گيرد.

در اواخر عمر (از سنه 70 هجري قمري به اين طرف) عارضه چشم آيه الله شيرازي را آزار مي داد و براي معالجه دو سفر به ايران تشريف فرما شدند و مورد استقبال عموم طبقات قرار گرفتند، اما با كمال تاسف معالجات مفيد نيفتاد و پس از چندي از نعمت بينايي محروم گشتند، اما اين پيش آمد دردناك تاثيري در روح بزرگ آن مرد با تقوا نگذارد و همچنان به اشتغالات علمي و تربيت شاگردان بزرگ مانند گذشته ادامه مي داد، تا اين كه عصر روز جمعه 10 صفر 1382 با يك دنيا افتخار، ديده از جهان بر بست.

گرديد.

ولي تقدير الهي، نقشه دشمن را به هم ريخت، پس از نه ماه، ورق برگشت و عراق استقلال يافت و همگي آزاد شدند تا آنجا كه به وي مقام وزارت فرهنگ عراق پيشنهاد شد. به اصرار جمعي از روحانيون عراق اين منصب را پذيرفت و اصلاحات قابل توجهي در فرهنگ عراق پديد آورد.

او از سال 1353 تمام همت خود را مصروف تأليف و تربيت شاگردان نمود، آثار فراوان سودمندي از خود بيادگار گذارد از جمله تاليفات او (الهيئه و الاسلام، نهضه الحسين، المحيط (تفسير بزرگي در 8 جلد )، الشريعه و الطبيعه، فقه حي، زيد الشهيد، خطب في الجهاد و الاتحاد، ما هو نهج البلاغه، و المعجزه الخالده)، مي باشد.

كتاب « الهيئه والاسلام » او كه در سال 1237ه_ . ق منتشر گرديد در جهان اسلام صدا كرد زيرا توانست، با گرد آوري آيات و رواياتي در مورد آفرينش آسمانها و زمين، از اخبار غيبي علمي قرآن و روايات معصومان (ع) پرده بردارد.

و تحقيق و تاليف كتب ارجدار در زمينه هاي فلسفي، كلامي، اخلاقي، و فقهي پرداخت كه اغلب آنها چاپ و منتشر شده است از جملة: كتاب « تذكره العارفين » ( يك دوره عقايد) « القول الثابت »، « رساله قصد السبيل »، « نامه رهبران »، « مقالات احمديه»، « طرائف الحكم»، « لوامع الحقائق » و… .

و تحقيق و تاليف كتب ارجدار در زمينه هاي فلسفي، كلامي، اخلاقي، و فقهي پرداخت كه اغلب آنها چاپ و منتشر شده است از جملة: كتاب « تذكره العارفين » ( يك دوره عقايد) « القول الثابت »، « رساله قصد السبيل »، « نامه رهبران »، « مقالات احمديه»، « طرائف الحكم»، « لوامع الحقائق » و… .

پرورش داده اند، آغاز ميگردد.

آثار علمي و نوشته هاي آرزنده انان گواه روشن بر دوام حيات و زندگي آنها ميباشد و پيوسته با مؤلفات و آثار علمي خود با اهل معرفت سخن مي گويند و پرسش هاي مختلف را پاسخ مي دهند.

خدمات ارزنده اجتماعي از قبيل تاسيس مدارس، مراكز علمي و درماني و ديگر تاسيسات مفيد و سودمند، گواه بر حيات مجدد آنها مي باشد.

بزرگ مرد جهان اسلام حضرت امير مؤمنان (ع) سخن بس جامعي پيرامون همين موضوع دارد: آنجا كه به «كميل » مي فرمايد:

«العلماء باقون مابقي الدهر»

[علما و دانشمندان، تا جهان باقي است، زنده و جاودانند.]

حضرت آيه الله العظمي آقاي حاج سيد محمد هادي ميلاني (رضوان الله عليه)، يكي از نمونه هاي بارز گفتار مولاي متقيان علي (ع) مي باشند، مرگ او هر چند پرونده حيات مادي او را بست، اما پرونده حيات معنوي او را باز گشود. تيغ اجل هر چند پيوند ظاهري او را از پيكر اجتماع بريد، اما پيوندهاي معنوي او با اهل علم و كمال محكمتر، و استوارتر گشت.

مرحوم آيت الله ميلاني در خانواده علم و دانش كه نسب آنها به شرفاء سادات مدينه طيبه منتهي ميگردد، در شب هفتم ماه محرم 1313 هجري قمري در نجف اشرف ديده به جهان گشود و تحت تربيت پدر روحاني خود مرحوم سيد جعفر ميلاني كه از تلامذه و داماد مرحوم آيت الله آقاي آقا شيخ حسن مامقاني بود قرار گرفت.

مرحوم آيت الله ميلاني، از روزهاي نخست علاقه شديدي به تحصيل علوم و معارف اسلامي، و فتح قله هاي بلند كمال را داشت از اين جهت در اندك زماني علوم مقدماتي را نزد

مرحوم ميرزا ابراهيم همداني و مرحوم شيخ حسن تبريزي فرا گرفت، و سطوح عالي را نزد مرحوم آيت الله شيخ ابراهيم سلياني كه از مدرسين عاليمقام نجف بود، و ديگر اساتيد بزرگ مانند مرحوم آيت الله حاج ميرزا علي ايرواني به پايان رسانيد و در تحصيلات عالي از حوزه هاي درس آيت الله نائيني و آيت الله آغا ضيا ء الدين عراقي، و آيت الله شيخ محمد حسين اصفهاني بهره فراواني برد، و بيش از همه از حوزه درس استاد اخير خود استفاده نمود، و از تلامذه خاص ايشان بشمار ميرفت و بر مباني و افكار علمي استاد خود احاطه كامل داشت. علم كلام و مناظره را از مرحوم شيخ جواد بلاغي فرا گرفت و علاقه خاصي به ايشان داشت.

مرحوم آيت الله فقيد، خود ساليان درازي در نجف و كربلا به تدريس فقه و اصول پرداخت، گروهي را پرورش داد و در سال 1373 به قصد زيارت حضرت رضا (ع) وارد مشهد شده و به اصرار و تقاضاي طبقات مختلف، رحل اقامت در ارض اقدس افكنده به تدريس و پرورش فضلا و ديگر خدمات علمي و اسلامي پرداخت و در مدت اقامت بيست و دو ساله خويش در مشهد، مبدا يك رشته تحولات مفيد و سودمند واقع شد.

آثاي مرحوم آيت الله ميلاني

آيت الله ميلاني از افرادي بود كه به خوبي روح زمان را درك كرده و به نيازهاي علمي و اخلاقي اجتماع ما كاملاً آگاه بود از اين جهت پيوسته خواهان آن بود كه فضلا و گويندگان ديني مشكلات و دردهاي جامعه را لمس كنند، و علومي را بخوانند كه بتوانند نيازهاي جامعه را برطرف

نمايند.

از اين جهت مدارسي كه مستقيماً زير نظر ايشان اداره مي شد، برنامه هاي خاصي داشت و فضلا و محصلين آنها علوم لسلامي را به گونه خاصي فرا مي گرفتند.

بناهاي ديني و مدارس علمي كه در مشهد و يا خارج آن، به تاييد آن مرحوم و يا زير نظر ايشان ساخته شده است نمونه هايي از خدمات اجتماعي و ديني وي ميباشد، آثار علمي و تاليفات گرانبهايي كه از خود به يادگار گذارده، هر يك گواه زنده بر عظمت فكري و زحمات توان فرساي آن مرد بزرگ مي باشد. غالب تاليفات آن مرحوم خطي است و هنوز به زيور طبع آراسته نگرديده است اينك نام برخي از آنها ذيلاً درج ميگردد:

در فقه

1.شرح استدلالي بر كتاب صلاه شرايع.

2.مباحث مربوط به اجاره و مزارعه و مساقات و مضاربه و منجزات مريض و برخي ديگر از مسائل فقهي را بصورت استدلالي در كمال تحقيق به رشته نگارش در آورده اند.

در اصول

رساله گسترده اي پيرامون مشتق و همچنين اكثر مسائل مربوط به اصول را از بحث اوامر تا استصحاب به رشته تحرير كشيده اند.

البته آثار عملي معظم له منحصر به اين مقدار نيست، بلكه پيرامون ديگر مسائل اسلامي نيز تاليفات ارزنده اي دارند.

مرحوم آيت الله ميلاني، ظهر روز جمعه سي ام ماه رجب 1395 برابر 17 مرداد ماه 54، در سن 83 سالگي چشم از جهان پوشيد و جهان اسلام را عزادار ساخت.

حضرت آيت الله ميلاني پس از تشييع باشكوهي در جوار مرقد مطهر حضرت رضا (ع) به خاك سپرده شد.

درگذشت آيت الله ميلاني تاثر عميقي در ميان مسلمانان برانگيخت و مجالس ختم براي آن مرحوم در تمام شهرها برگزار گرديد.

اما در سال 1362 براي چهارمين بار به منظور اقامت در نجف و تدريس در اين حوزه، بهبهان را ترك گفته، مدت دو سال به امر تدريس پرداختند و گروهي از پروانگان شمع علم، دور او را گرفته و مقدمات اقامت دايمي او را فراهم ساختند.

ولكن بر اثر اصرار اهالي منطقه بهبهان، بار ديگر به زادگاه خود بازگشتند و پس از چند سال اقامت در آنجا در سال 1370 به اهواز منتقل شده و در احياي موقعيت علمي اين استان كوشيدند.

مرحوم آيت الله بهبهاني مرجعي هوشمند، فقيهي عاليقدر، و مبرز، و در مسائل فقه و اصول داراي نظرات عميق بود و به نظرات مرحوم آيت الله تهراني احاطه كامل داشت و در نشر كتابهاي علمي و فقهي و اصولي مكتب استاد خود، كوشش نموده قسمتي از آنها را به طبع رسانيد.

مرحوم آيت الله بهبهاني علاوه بر مراتب علمي و فقاهت، از نظر زهد و تقوا، پيراستگي و بي آلايشي، تواضع و فروتني در درجه بس ممتاز قرار داشت.

وي پيش از آن كه سخن بگويد به تفكر و انديشه مي پرداخت و جز در مواقع لزوم كمتر سخن مي گفت و در تشريح نظرات خويش و ديگران آداب محاوره را رعايت كرده و در تعظيم بزرگان مي كوشيد.

روي علاقه فراواني كه به ضبط افكار خود داشت، آثار علمي فراواني از خود به يادگار گذارد كه ذيلاً به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

1. مصباح الهدايه في اثبات الولايه، 2. القواعد الكليه ( در دو جلد) 3. مقالات ارزنده در مباحث اصول و فقه، 4. اساس النحو، در اين كتاب مسائل علم نحو به شيوه اي خاص مورد بحث قرار گرفته است،

5. كشف الاستار، شرح حديث ابو الاسود دئلي،6. الاشتقاق ( بحث ارزنده اي پيرامون بحث مشتق)، 7. التوحيد الفائق في معرفه الخالق.

مرحوم آيه الله بهبهاني گذشته از آثار علمي؛ خدمات اجتماعي ارزنده نيز دارد از ميان آنها مي توان مدرسه « دار العلم» اهواز را نام برد كه در استان خوزستان بي نظير است، علاوه بر اين مدرسه در « رامهرمز» نيز تعدادي مساجد و دبستان و دبيرستان اسلامي به راهنمايي و همت ايشان ساخته شده است.

اين روحاني بزرگ، روز شنبه اول آذرماه مطابق 18 ماده ذيقعده 1395 ديده از جهان فرو بست و موجي از تأثر و اندوه در سراسر كشور در ميان طبقات مختلف مخصوصاً استان خوزستان برانگيخت.

گزارش مي دهد و مي فرمايد: « مهر و مودت انسانهاي با ايمان كه عمل صالح انجام دهند بر دلها نقش مي بندد و محو و نابودي به آن راه ندارد» چنان كه مي فرمايد:

«إن الذين آمنوا و عملوا الصالحات سيجعل لهم الرحمن وداً» مريم/97

[آنان كه به خدا ايمان آورده وعمل صالح انجام داده اند خداي رحمان مهر و مودت آنان را ( بردلها) پايدار مي سازد.]

از اين بيان مي توان فلسفه جاوداني بودن مهر صالحان و عالمان و وارستگان را به دست آورد، اين نوع مهر ساخته و پرداخته تبليغات رسانه ها نيست و هرگز نمي توان آن را با زر و زيور خريد، اين زاييده عمل نيك است كه از انسان به يادگار مي ماند و ديگران از چشمه زلال آن بهر ه مند مي شوند.

عالم وارسته خدمتگزار صديق حجه السلام و المسلمين مرحرم حاج سيدعلي محمد وزيري قدس سره (1312-1398ه_) يكي از مصاديق بارز اين سنت الهي است.

دو خدمت بزرگ او مايه جاوداني و ماندگاني او در قلوب و خاطره ها است.

1. تعمير و مرمت مسجد جامع كبير يزد كه بر اثر بي مهريهاي دستگا ههاي مختلف رو به ويراني گذارده بود بار ديگر جامه نو پوشيد و به صورت يك مسجد آبرومند وكم نظير در آمد. و باني اين كار خير مشمول آيه « إنما يعمر مساجد الله من آمن بالله » گرديد.

2. تأسيس كتابخانه بزرگ و پر اهميت بنام كتابخانه وزيري در كنار همين مسجد كه هم اكنون يكي از كتابخانه هاي كم نظير ايران بشمار مي رود، و در درون خود متجاوز از صد هزار كتاب جاي داده و فرهنگ غني اسلام را از نابودي و غارتگري بيگانگان نجات داده است.

كتابخانه در كنار مسجد

تقارن و در

كنار هم قرار گرفتن اين دو مركز، كه يكي مركز پرورش ايمان و اخلاق، و ديگري پرورش فرهنگ و دانش است، نشانه جدايي ناپذيري دين از علم است، و عملاً مي رساند كه در اسلام دين از دانش و دانش از دين جدا نيست، و هيچ جامعه اي نمي تواند با يك بعدي و تك عاملي زندگي كند.

علم به دين گرمي و قدرت مي بخشد كه مشكلات زندگي مردم را حل كند، همچنان كه دين علم را كنترل مي كند، از اين جهت قرآن اين دو عامل را كنار هم مي گذارد و چنين مي فرمايد:

«و قال الذين اوتوا العلم و الإيمان لقد لبثتم في كتاب الله إلي يوم البعث…» روم/56

[كساني كه علم و ايمان به آنان داده شد مي گويند شما به فرمان خدا تا روز قيامت در عالم برزخ درنگ كرديد.]

خطيب ارجمند مرحوم وزيري نخستين فرد نيست كه عملاً بر جدايي ناپذيري اين دو، صحه نهاده و به آن تجسم بخشيده است بلكه از روزگاران پيشين دانشمندان اسلامي پيوسته مدارس را در كنار مساجد مي ساختند و غالب مدارس شهرهاي ايران و عراق و مصر و سوريه و مغرب و غيره در كنار مساجد ساخته شده است، وهمگي منادي جدايي ناپذيري دين وعلم، ايمان و دانش است.

كساني كه با كتاب و نگارش سر و كار دارند مي دانند كه اين مرد بزرگ تاريخ، چه خدمت عظيمي به فرهنگ اسلامي نموده، و چه سرمايه كلاني را از دستبرد غارتگران بين المللي مصون داشته است.

به حق نمي توان كار بزرگ اين راد مرد الهي را، تقويم و ارزيابي كرد و آيندگان بايد او را بشناسند، و عمل وي را ارزيابي كنند، و به تعبير جد

بزرگوارش اميرمؤمنان «غداً تعرفوني» در آينده اين گونه شخصيت ها بيشتر و بهتر شناسايي مي شوند.

من در پايان از روح بلند مرحوم وزيري پوزش مي طلبم كه نتوانستم نيم رخي روشن از سيماي فضيلت او ترسيم كنم.

بدست مزدوران بعثي عراق گرديد.

تأليفات و تحقيقات آيت الله صدر در زمينه هاي گوناگون اعم از فقه، اصول، فلسفه، اقتصاد، جامعه شناسي، تاريخ، قانونگذاري و بانكداري بدون ربا، گواه صادقي بر نبوغ علمي اوست. به اعتراف متفكران نقد و بررسي علامه شهيد صدر در زمينه هاي ماترياليسم ديالكتيك و ماترياليسم تاريخي، مهمترين بررسيها و انتقادهايي است كه آن فلسفه به خود ديده است.

آيت الله صدر در زمينه هاي مختلف علمي تأليفات بسياري دارد كه از نظر شما مي گذرد:

1.غايه الفكر (در علم اصول).

2.فلسفتنا، فلسفه ما- ( به فارسي ترجمه شده).

3.اقتصادنا – اقتصاد ما (به فارسي،اردو و تركي ترجمه شده).

4.ماذا تعرف عن الاقتصاد اسلامي.

5.الإنسان المعاصر و المشكله الاجتماعيه ( به فارسي ترجمه شده).

6.البنك اللاربوي في الإسلام. ( بانك بدون ربا).

7.الاسس المنطقيه للاستقراء ( به انگليسي و فارسي به نام « مباني منطقي استقراء» ترجمه شده است).

8.بحوث في شرح العروه الوثقي « در چهار بخش».

9.الفتاوي الواضحه « رساله عمليه ايشان».

10.منهاج الصالحين…و حاشيه بر آن.

11.دروس في علم الأصول.

12.مباحث الأدله اللفظيه.

13.تعارض الأدله الشرعيه.

14.بحث حول المهدي كه به نام « حماسه اي از نور» ترجمه شده است.

15.بحث حول الولايه ( به انگليسي و فارسي ترجمه شده است).

16.المرسل والرسول والرساله.

17.نظره عامه في العبادات (به فارسي ترجمه شده است).

18.احكام الحج.

19.لمحه فقهيه عن دستور الجمهوريه الإسلاميه (به فارسي ترجمه شده).

20.الصوره الكامله للاقتصاد في المجتمع الإسلامي.

21.الخطوط التفصيليه عن الاقتصاد في المجتمع الإسلامي.

22.خلاقة الإنسان و شهاده الأنبياء.

23.منابع القدره في الدوله الإسلاميه.

24.فدك. كه به نام نقش تاريخي وسياسي فدك ترجمه شده است.

25.حلقات در سه سطح كه هم اكنون در برخي از حوزه ها كتاب درسي است.

ما شهادت اين فقيه مجاهد و متفكر بزرگ جهان تشيع وخواهر دانشمند و مجاهدش (بنت الهدي) را به

جهان اسلام و به پيشگاه امام زمان و نايب الامام تسليت مي گوييم.

شد و فقه و اصول را از اساطين بزرگ آن روز مانند مرحوم آيه الله اصفهاني، و آيه الله شيخ محمد كاظم شيرازي و آيه الله سيد ميرزا آقا اصطهباناتي، آموخت، آنگاه با كسب اجازه از مراجع عاليقدر به زادگاه خود بازگشت و با اقامه نماز در مسجد عتيق شيراز و از طريق قلم و بيان به تبليغ دين و وظايف و خدمات ديني پرداخت، و در آغاز انقلاب شكوهمند ملت ايران در صف مقدم روحانيت مبارزه قرار گرفت و در پانزده خرداد 1342، دستگير و به تهران تبعيد و پس از مدتي آزاد گرديد و پيوسته رهبري و مبارزات مردم استان فارس را به عهده داشت و پس از پيروزي انقلاب، به نمايندگي مجلس خبرگان انتخاب شد و تا آخرين لحظه با پايمردي و مقاومت در برابر منافقان و دشمنان انقلاب ايستاد.

از مرحوم آيه الله دستغيب آثار علمي ارزنده اي باقي مانده است، قسمتي از آنها را كه چاپ و منتشر شده است يادآور مي شويم:

1. كتاب قلب سليم ( در اخلاق)،2. حقايقي از قرآن،3. معراج، 4. ماه خدا،5. صديقه كبري، 6. داستان هاي شگفت، 7. هشتاد و دو پرسش، 8. گناهان كبيره، 9. سوره نجم،10. سيد الشهداء، 11. معاد، 12. صلاه الخاشعين.

طلاب با فضيلتي از جامعه زنان گرد او را گرفته و دستاوردهاي پر ارزشي به جامعه اسلامي تحويل داد.

خداوند روح پاكش را با بزرگ بانوي اسلام « فاطمه زهرا (ع)» محشور گرداند و از درياي كرمش سهم وافر نصيب او و پيوندگان راهش كند.

است كه همراه با « جوامع الفقهيه» به چاپ رسيده است.

فقيد سعيد مقدمات و سطوح عالي را در زادگاه خود نزد مرحوم سيد علي اكبر « بيدهندي » كه از تلاميذ مرحوم ميرزاي شيرازي بود، فراگرفت. آنگاه در سن شانزده سالگي براي تكميل معلومات رهسپار اصفهان شد و در حوزه علميه بزرگ اصفهان به تحصيل پرداخت و در درس خارج مرحوم «حاج مير محمد صادق احمد آبادي اصفهاني» كه از تلاميذ برجستة مرحوم محقق خراساني بود، شركت جست، و استخوان بندي علمي خود را در فقه و اصول به صورت چشمگيري تكميل كرد.

آنگاه براي فراگيري بيشتر، حوزة اصفهان را در سن بيست سالگي ترك گفت و به عزم تحصيل، رهسپار « نجف اشرف» گرديد، در آن زمان محور تدريس و اقطاب علم در حوزة علميه نجف، شخصيتهاي عظيمي مانند: آخوند خراساني و سيد محمد كاظم يزدي و شيخ شريعت اصفهاني بودند. وي حدود يك سال از محضر پرفيض محقق خراساني بهره برده و پس از درگذشت او در درس خارج مرحوم سيد يزدي صاحب «عروه الوثقي» و شيخ شريعت اصفهاني شركت كرده وبهره ها برد.

علاقة او به آشنايي با افكار متبحران و محققان حوزة بزرگ نجف سبب شد كه علاوه بر اين شخصيتها از حوزه هاي درسي مرحوم محقق نائيني (متوفاي 1355) و مرحوم محقق عراقي (متوفاي 1361) بهره بگيرد و با افكار فقهي و مباني اصولي اين دو استاد بزرگ آن روز آشنا شود.

وي در اين مدت، رجال را از عالم بزرگ رجال در عصر خود مرحوم « سيد ابوتراب خوانساري» فراگرفت و در سال 1336 به ايران بازگشت.

ورود او به ايران همزمان با تأسيس

حوزة علميه در اراك بود كه در سال 1342 به وسيلة مرحوم « آيه الله العظمي حائري» پي ريزي گرديد. وي بر اثر آشنايي خاصي كه با مرحوم آيه الله حائري داشت، رهسپار اراك گرديد تا از خرمن علم مرحوم آيه الله حائري بهره بگيرد و در كنار آن به وظايف علمي و تعليمي و تربيتي اشتغال جويد.

دست تقدير مرحوم آيه الله حائري را در سال 1340 هجري برابر فروردين 1301 شمسي به سرزمين مقدس قم كشاند، و علماي بزرگ قم از محضر پرفيضش درخواست اقامت كرده، و خواهان انتقال حوزة اراك به قم، و تأسيس حوزه اي در اين شهر مقدس شدند، مرحوم آيه الله حائري تصميم را موكول بر مساعد بودن استخاره نمود، اتفاقاً استخاره بسيار مساعد و در سرآغاز صفحه با جملة «و آتوني بأهلكم أجمعين» روبرو گرديد! از اين جهت رحل اقامت در قم افكند، و از اطراف و اكناف، فضلا و دانشمندان و عاشقان علم و فضيلت به اين شهر مقدس سرازير شدند و به همين جهت، آيه الله حائري كلية تلاميذ و محصلين اراك را به حوزة علمية قم فراخواند.

مرحوم آيه الله خوانساري پس از مهاجرت آيه الله حائري به قم، شش ماه در اراك توقف كرده آنگاه كه از رغبت آيه الله حائري نسبت به مهاجرت ايشان به قم آگاه شد، فوراً اراك را به عزم اقامت در قم ترك نمود.

بعد از ورود به حوزة علميه قم در حالي كه خود يكي از مدرسين عالي مقام بود، در حوزة درس فقهي و اصولي مرحوم آيه الله حائري حاضر مي شد و كمتر در درس سخن مي گفت. ولي روزي هم كه

لب به سخن مي گشود و اعتراض خود را به مباني استاد مطرح مي كرد، توجه مرحوم آيه الله حائري را كاملاً جلب مي نمود و احياناً حل اشكال او موكول به روز بعد مي شد.

وي در مدت اقامت خود در قم، فلسفة مشاء را نزد مرحوم ميرزا علي اكبر حكيم يزدي كه از معاريف فلسفه و حكمت در قم بود، آموخت و نزد او «اشارات» و «اسفار» را فراگرفت، و همچنان كه رياضيات عالي را نزد مرحوم حاج ميرزا محمد حسن رياضي كه از بستگان خود آن مرحوم بود، آموخت، و به حق در علوم رياضي و هندسه به درجة بس شايسته و قابل تحسيني رسيد و گاهي كه با برخي از بستگان خود كه ليسانسيه رياضي بودند به مذاكره مي پرداخت، تفوق رياضي او آشكار و نمايان بود.

وي نه تنها در اين علوم سرآمد اقران به شمار مي رفت، حتي در تاريخ نيز تبحر خاصي داشت و خط نستعليق را به صورت زيبا مي نوشت.

مرحوم آيه الله خوانساري تا سال 1370 برابر 1330 هجري شمسي در قم اقامت نمود و در اين مدت سي سال به وظايف علمي و تربيتي پرداخت و پيوسته حوزه درس او مورد توجه افراد با استعداد بود و توانست گروهي را تربيت كند، همچنان كه شيوة زندگي، خلق نبوي، وقار شكوهمند و سكوت پرمعني او در غير موارد ضرورت، خود درس عظيمي براي افراد مهذب و خواهان سير و سلوك بود.

مرحوم آيه الله خوانساري آثار علمي و ارزنده اي از خود به يادگار گذارد كه ما بخش مطبوع آن را يادآور مي شويم:

1. جامع المدارك. اين كتاب يك دوره فقه استدلالي است كه به صورت شرح بر

« المختصر النافع» محقق حلي _ متوفاي 676 _ نگارش يافته و بر مسائل فقهي از طريق كتاب و سنت و ساير مدارك اجتهادي استدلال نموده است. مراجعه به اين كتاب، انسان را با دقت و ريزه كاريهاي فقيد سعيد در فقه آشنا مي سازد. اين كتاب در 7 جلد چاپ شده است و هم اكنون مورد استفاده علما و فضلاي حوزه هاي علميه مي باشد.

2. العقائد الحقه.يك دوره اصول دين استدلالي است كه به زبان عربي نگارش يافته و به صورت مستدل، مسائل عقيدتي را مطرح كرده است و مطالعه اين كتاب ما را بر احاطه و تسلط آن مرحوم بر فلسفه و كلام آشنا مي سازد

3. تعليقه بر «العروه الوثقي» كه افكار فقهي خود را آنجا كه با نظريه مرحوم سيد يزدي، مخالف است مطرح مي كند.

فقيد سعيد در بيست و هفتم ربيع الثاني برابر29 ديماه 1365 ديده از جهان پوشيد.

هند گشت، و در «مدرسه الواعظين» به آموزش علوم مربوط به فن خطابه از تفسير و حديث، تاريخ، سيره پيامبر و پيشوايان اسلام پرداخت، و از فارغ التحصيلان آنجا گشت، و پس از بازگشت به ايران در دوران اختناق نظام « رضاخان» تحت فشار شديدي قرار گرفت، ولي پس از وقوع حادثه شهريور 20 كه آزادي نسبي نصيب جامعه روحانيت وعموم ملت ايران گشت، تلاش فرهنگي گسترده اي را از خانه خود آغاز كرد، نخست خانه محقر و كوچك خود را در جنوب تهران مدرسه كرد و كلاسهايي را به راه انداخت، همين هسته پربركت سبب شد كه شالوده بناي «جامعه تعليمات اسلامي» ريخته گردد و تأسيس آن بسان نور در ظلمت آن روز منفجر گشت و در مدت قريب به 40 سال 180 مدرسه اعم از دبيرستان و دبستان و كودكستان در سرتاسر كشور ايران بنا گرديد، و از اين راه افراد متدين و دبيران و آموزگاران با ايمان را دور هم جمع كرد، و توانست گروه عظيمي از فرزندان اسلام را از فساد و انحراف برهاند، و سرانجام سرمشقي براي ديگر مصلحان گردد تا آنجا كه گروهي دست به ساختن خانه هاي فرهنگي، مراكز علمي، و بالأخص دبستان و دبيرستان زدند و در كنار اجراي برنامه رسمي آموزشي، فرزندان اسلام را از نظر عقايد و اخلاق بارور ساختند: مي دانيم اسلام امتياز انسانها را در ايمان و علم و تقوا و جهاد خلاصه مي كند كه در آيات قرآن به آن تصريح كرده:

«يَرفَع الله الذين آمنوا منكم والذين أوتوا العلم درجات» مجادله/11.

[خداوند مقام اهل ايمان و دانشمندان را (در دو جهان) رفيع مي گرداند.]

«فضل الله المجاهدين علي القاعدين

أجراً عظيماً» نساء/95.

[خداوند مجاهدان را بر نشستگان با دادن پاداش بزرگ برتري داده است.]

«إن أكرمكم عندالله أتقاكم» حجرات/13.

[گرامي ترين شما نزد خداوند بزرگ پرهيزگارترين شماست.]

اگر ملاك امتياز از نظر قرآن ايمان وعلم و دانش، جهاد و تلاش، تقوا و پرهيزكاري باشد، مرحوم حاج شيخ عباسعلي اسلامي هر چهار امتياز را دارا بود.

او در ميدان نبرد با طاغوت و طاغوتيان وقت، يك لحظه از پاي ننشت، و به خاطر همين جهاد مستمر او بود كه يازده بار دستگير و زنداني شد و شكنجه هاي زيادي را متحمل شد.

او يك روحاني متقي، يك واعظ پارسا، يك مربي دلسوز و ارزنده بود كه عمل او براي فرزندان اسلام سرمشق و برنامه بود.

مرحوم اسلامي با تأسيس «جامعه تعليمات اسلامي» و با ساختن بيش از 180 دبستان و دبيرستان و 80 مسجد و حسينيه و با نوشتن كتاب ارزشمند «دو از ياد رفته» پيرامون«امربه معروف ونهي از منكر» و آثار ارزنده ديگر زنده و جاويد است.

او در جلوگيري از ورود جنازه طاغوت زمان «رضاخان» به ايران، بيش از همه فعاليت كرد، و در قيام ملت ايران براي ملي كردن صنعت نفت به رهبري مرحوم آيه الله كاشاني صميمانه همكاري نمود، و سخنگوي رسمي او در محافل مذهبي بود، و در هر نقطه اي از نقاط ايران كه نسبت به نهضت احساس بي تفاوتي و يا كارشكني مي شد، از طرف مرحوم كاشاني.، به آن نقطه سفر مي كرد و مردم را بيدار نموده و در آنان شور و علاقه ايجاد مي كرد.

در نهضت فداييان اسلام كه فرزندان غيور و دلسوز كشور براي برانداختن نظام طاغوتي با دست خالي اما قلبي پر ايمان قيام كردند مرحوم اسلامي با

آنان هم پيمان بود، و صميمانه آنان را كمك مي كرد و ملت ايران خدمات ارزنده اين مرد بزرگ را هرگز فراموش نخواهند كرد.

در انقلاب اسلامي ملت ايران به رهبري حضرت استاد امام خميني دام ظله نيز از روحانيون پيشتاز بود و بارها در اين راه به زندان رفت.

سرانجام شعله هاي فروزان اين شخصيت خدمتگزار پس از يك نقاهت طولاني به خاموشي گراييد و پس از تشييع در تهران و قم در ضلع شرقي صحن حضرت معصومه (ع) در يكي از مقبره هاي صحن مقدس به خاك سپرده شد.

او در هر شهر و آبادي گام مي نهاد قدمهاي مؤثري براي حل مشكلات مردم، رفع اختلافات، تأسيس درمانگاه، تهيه آب آشاميدني و امثال آن بر مي داشت.

علاقمندان مي توانند به آنها مراجعه نمايند.

سرانجام اين محقق كم نظير درماه جمادي الثانيه 1405 ه_ در نجف اشرف در گذشت و با تحليل و احترام در مقبره خانوادگي خود در صحن مطهر به خاك سپرده شد.

و سالكان طريقت در هر فرصتي از زيارت معظم له و كسب فيض و حل معضلات فقهي و عرفاني سود مي جستند و به صراحت مي توان گفت كه كمتر كسي به شناخت شخصيت و مقام معنوي معظم له توفيق پيدا كرد.

بالأخره ايشان پس از عمري تدريس و خدمت به اسلام و مسلمين در حدود ساعت 3 صبح روز سه شنبه مورخه9/1/73 در حالي كه تا آخرين لحظات ذكر لااله الاالله بر لب داشت، به لقاء الله پيوست و جهان تشيع را از فيض وجود پربركت خويش محروم ساخت.

آقاي مسعود عالمپور رجبي كه افتخار دامادي مرحوم مرندي را دارد در سوگ ايشان اين چند بيت را سروده اند كه به درج آنها مبادرت مي ورزيم:

سحر صلاي رحيل از دم سروش رسيدنداي هات_ف غيبي به گوش هوش رسيد

كه اي خجسته پي از خاكدان دون برخيزسرود دلكشي از هر كران به گوش رسيد

بي_ا بي_ا كه ملائك ب_ه ع_رش منتظ_رندپي_ام دع_وت_ي از س_وي ي_ار دوش رسيد

زمان زمان وص_ال است و لحظ_ة دي_دارسبوي عش_ق هم از پير م_ي فروش رسيد

نگار خ_سته دل آنگاه ج_رعه اي ن_وشي_دزپي_ر مي_كده گلب_انگ ن_وش ن_وش رسيد

ص_داي ب_ال م_لائ_ك در آسم_ان پيچيدكه رند عاشق و درويش خرقه پوش رسيد

مريد و زاهد ش_ب زن_ده دار و ع_ارف پي_ركه در طريق طل_ب بود سخت كوش رسيد

قلن_دري كه چ_و ني ب_ود مح_رم اس_راردلش ف_شرده زف_رياد و ل_ب خم_وش رسيد

زديده خون بفشان در فراق او «مسع_ود»ك_ه از غ_مش به فل_ك ناله و خروش رسيد

مقدس قم به جوار رحمت الهي واصل گرديد.

تغذيه از افكار گذشتگان و افزودن آراء و مناقشاتي از خود، دست به تأليف مي زنند و در رديف مؤلفان قرار مي گيرند، اين نوع از آثار علمي حيات موقت دارند، كوتاهي و فزوني عمر آنها به عوامل خاصي بستگي دارد.

در اين ميان گروه اندكي هستند كه با نيش خامه، موج عظيمي در علم و دانش پديد مي آورند و اصولي را ويران و اصول نوي را جايگزين آن مي سازند و افقهاي تازه را در علم كشف مي كنند اين نوع از آثار سهم بسزائي در جاودانگي دارند.

اثر جاودانه محقق بزرگ عصر حاضر، علامه بزرگوار شيخ محمد تقي شوشتري در فن رجال، از معدود آثار جاودانه اين قرن و از حسنات آن به شمار مي رود. مؤلف با عشق و علاقه فراوان و تتبع توان فرسا و ذوق سرشار در درياي پهناور تاريخ و رجال و حديث فرو رفته و در نتيجه به جواهرات گرانبهايي دست يافته است و سرانجام با غواصي خاصي موجي عظيم در اين بحر پديده آورده و به ركود علم رجال كه نشانه افسردگي است، پايان بخشيده و راه را براي آيندگان باز نموده است و با نگارش كتاب « قاموس الرجال» زبان تحقيق جديدي را در اين علم به آيندگان آموخته است.

اگر نگارنده مقام علمي او را در آينه رجال او مي بيند، اين نه به معني اين است كه دانش و تحقيق او را بر اين علم منحصر مي داند، بلكه براي اين است كه نگارنده به اين علم علاقة خاصي دارد و گمشده خود را در اين كتا ب يافته است، اگر اين عذر پذيرفته نيست و شايد هم پذيرفته نباشد، بايد يادآور شوم كه

كليه آثار استاد محقق، از ابتكار و نوآوري برخوردار است و اثر ديگر و جاودانه او در تفسير موضوعي نهج البلاغه به نام «نهج الصباغه» نشانه ديگر از خلاقيت و بينش بزرگ و ديد عميق او است.

كتاب قاموس الرجال كه كليد تحقيق نو در رجال را در دست دارد، داراي سرگذشت و ويژگي است كه به آن اشاره مي كنيم:

علامه، شيخ عبدالله، فرزند مرجع بزرگ، شيخ محمد حسن مامقاني كه در سال 1289 هجري قمري در نجف ديده به جهان گشوده و در نيمه شوال 1351 هجري قمري ديده از آن بربسته، در اواخر عمر خود كتابي به نام تنقيح المقال في علم الرجال نگاشت.وي در اين كتاب كه در 3 جلد رحلي بزرگ و قطور چاپ شده است، ترجمه و شرح حال صحابه و تابعان و اصحاب امامان معصوم و راويان از آنان را تا قرن چهارم آورده است، تا آنجا كه توانسته، مجموع نصوص كتب رجالي قدما را درباره مشايخ حديث و راويان گردآورد، و انسان را از مراجعه به كتابهاي ديگر بي نياز سازد.

از آنجا كه مامقاني در دوران تحليل قواي جسمي و در آستانه پيري دست به نگارش اين كتاب زده و تقريباً در مدت سه سال، نگارش و چاپ و نشر آن به پايان رسيده، طبعاً نگارش چنين كتابي در اين مدت كم خالي از اشتباه و لغزش نخواهد بود، از اين جهت گروهي تعليقاتي برآن زده اند.

از جمله شخصيت هايي كه بر اين كتاب تعليقه نوشت و موارد لغزش آن را بيان ساخت، مؤلف محقق شيخ محمد شوشتري صاحب كتاب قاموس الرجال است.

اين كتاب بصورت تعليقه اي بر رجال علامه مامقاني نگارش

يافت و در آغاز بنام تعليقات تنقيح المقال مشهور گشت ولي هنگام طبع به نام « قاموس الرجال في تحقيق رواه الشيعه و محدثيهم » ناميده شد.

در هر حال هر چند اين كتاب بصورت تعليقه بر رجال مامقاني نگاشته شده، ولي خود به صورت كتاب مستقلي است كه در عين بيان لغزشهاي اصل، مطالب مستقلي دارد كه براي هر فقيه علاقمند به رجال، مفيد و سودمند مي باشد مزاياي اين كتاب:

1.اعتماد بر اقوال قدما

اين كتاب در حالي كه كليه متون رجال قدما را در بردارد، و از نقل توثيقات متاخران خودداري مي كند، در مواردي كه رجاليهاي متاخر بر نكاتي دست يافته اند كه قدما از آنها غفلت داشته اند، آنها را نيز آورده است، مثلا” درباره يك راوي، اگر شخصيت هاي بزرگي مانند نجاشي و شيخ، بر وثاقت او تصريح مي كنند، هرگز بر توثيقات متاخران مانند علامه و ابن داود، اعتنا نمي كند، به همان توثيقات ديرينه اكتفا مي ورزد، زيرا توثيقات متناخران مستند به توثيق قدماست، آنگاه كه اصل نقل شد ديگر به ذكر نقل هاي دست دوم نيازي نيست ولي آنجا كه متاخران بر يك سلسله قرائن دست يافته اند كه وثاقت و يا ضعف راوي را در مواردي ثابت مي كند، به نقل توثيق و يا تضعيف متاخران مي پردازد و يا اگر رجاليون متقدم فردي را در ضمن ترجمه راوي ديگر ذكر كرده اند كه غالباً انسان بر چنين ذكر ضمني متوجه نمي شود، در حالي كه يك رجالي متاخر بر چنين توثيق ضمني دست يافته و آن را در عنوان مخصوص به آن راوي ياد آورد شده است،

توثيق هر دو را نقل مي كند تا حق رجالي متاخر بعنوان نخستين فردي كه توثيق راوي را در كلمات قدما به دست آورده است، ادا گردد.

از اين جهت، با اين كه كتاب بر اساس خلاصله گويي و حذف مكررات نگارش يافته، مع الوصف از نظر فزوني تتبع به حدي است كه در 14 جلد به طبع رسيده است.

2.مراجعه به كتب تاريخي اصيل

مؤلف در اين كتاب علاوه بر مطالعه كتابهاي رجالي كه موضوع كتاب است، مطالعه را به يك رشته كتابهاي خارج از فن رجال كشيده كه ميتواند وضع راوي را از نظر زندگي و گرايشهاي مذهبي روشن سازد. و اين نقطه قوت بزرگ اين كتاب است كه در ديگر كتابهاي رجالي به چشم نمي خورد.

مؤلفان رجال، غالباً به كتب رجالي و حديثي اكتفاء مي ورزند، ولي اين شخصيت بزرگ و محقق عالي مقام كتابهايي را مورد مطالعه قرار داده است كه به طور ضمني ميتوانند خدمتگزار علم رجال شوند مانند:

الف: تاريخ بغداد، نگارش حافظ احمد بن علي معروف به خطيب بغدادي متوفاي سنه 463 اين كتاب در 14 جلد به چاپ رسيده و حاوي شرح حال شخصيت هاي بزرگي است كه در عراق نشو ونما داشته يا مدتي در آنجا سكني گزيده اند و ناگفته پيداست كه بسياري از راويان حديث ما عراقي بوده اند و از اين جهت اين كتاب ميتواند در رفع برخي از ابهامها مفيد باشد.

ب: كتاب المعارف، نگارش عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينوري كه در سال 270 يا 271 و يا 276 درگذشته است. كتاب معارف از قديمي ترين كتابهاي تاريخ عمومي است كه در مصر چاپ شده است.

انداخت.

مشايخ و آيات عظام و علماي گرامي كه آيه الله تبريزي در حوزه درسي آنان تربيت يافته، بترتيب زماني عبارتند از:

1. آيه الله آقا سيد ابوالحسن اصفهاني قدس سره.

2. آيه الله شيخ محمد كاظم شيرازي، كه پختگي فقهي خود را مرهون ايشان ميدانست.

3. آيه الله شيخ محمد رضا آل ياسين، باب خمس و زكات عروه.

4. آيه الله شيخ محمد علي كاظمي.

5. آيه الله شيخ موسي خوانساري.

6. آيه الله ميرزا آقا اصطهباناتي.

7. آيه الله مير سيد علي بهبهاني، به مدت 10 ماه.

8. آيه الله حاج سيد محمد شاهرودي، به مدت 2 سال.

9. آيه الله حاج سيد محسن حكيم، در دوره تاليف مستمسك.

10. آيه الله حاج سيد ابوالقاسم خوئي، بيش از يك دوره.

تاليفات

1.شرح عروه الوثقي، دوره كامل فقه در چندين مجلد.

2.القواعد الفهيه، شامل 900 قاعده با تطبيق هر قاعده اي بر فروع، در چندين مجلد.

3.تطبيقات الوسائل، شامل فقه الحديث و بررسي اسناد آن، در 20 مجلد.

4.اصول جديده، در 10 مجلد.

5.دو شرح مبسوط بر كفايه بر مبناي تحقيق و تدقيق.

6.حواشي بر رسائل و مكاسب و ديگر متون درسي.

مرحوم آيه الله تبريزي تمام عمر با بركت خود را صرف تحصيل، تدريس، تحقيق، تاليف و تهذيب نفس نمود، هرگز لحظه اي از عمر خود را به بطالت سپري نكرد حوزه درسش همواره فضلاي پژوهشگر را در خود جاي مي داد.

روزهاي جمعه به مدت دو ساعت در خانه اش به روي طلاب و فضلا باز بود، از هر بابي كه سؤال مي كردند، پاسخ شافي و وافي مي داد، گويي همين امروز از تحقيق مباني آن برخاسته است.

در سال 1337 هجري قمري برابر با 1298 هجري شمسي ديده به جهان گشود و تحصيلات خود را در تهران، سپس در قم به پايان رسانيد، آنگاه براي تكميل رهسپار نجف اشرف گرديد و از محضر سه مرجع بزرگ زمان:آيه الله عظماي حكيم، آيه الله عظماي خوئي و آيه الله عظماي حلي بهره كافي برد و بيش از همه در دروس مرحوم حلي حاضر مي گشت و آنچه كه از محضر پر فيض آن عالم بهره مي گرفت، مي نوشت و اخيراً تقريرات او را در دو جلد به نام دليل العروه و مكاسب به طبع رسانده است.

از خصوصيات اين روحاني عاليقدر اين بود كه به درخواست حاجتمندان در حد امكان، پاسخ مثبت مي داد.

از ديگر ويژگيهايش، تواضع و فروتني او بود به گونه اي كه ميتوان گفت: در اين ويژگي بي نظير بود او با تمام وجود به اسلام و تشيع عشق مي ورزيد و براي خدمت شب و روز نمي شناخت و مرض و بيماري مانع از كار نبود.

از آثار بزرگ او تاسيس كتابخانه عمومي عظيمي است در جنب مسجد چهل ستون تهران كه قريب بيست و هفت هزار جلد كتاب دارد و پيوسته مورد توجه جوانان و محققان و افراد فرزانه است.

و از ديگر خدمات او در زمينه قرآن كريم دو كار مشترك و ماندني است:

1.تاسيس گنجينه قرآن كريم و از هر قرآن چاپي و احياناً خطي يا ترجمه هاي مختلف نسخه اي گردآوري نموده، نمونه اي را در آن گنجينه به نمايش گذاشته است.

2.تشكيل موسسه انتشاراتي بنام دايره المعارف قرآن است كه تاكنون دوازده جلد آن به زبان فارسي و يك

جلد آن به زبان عربي منتشر شده است.

چراغ عمر مرحوم آيه الله سعيد پس از هشتاد سال نور افشاني، به ظاهر خاموش شد. روح پاكش به ملكوت اعلي پيوست و اگر ممكن باشد مرگ او را در يك عبارت خلاصه و بيان كنيم، شايسه است بگوييم: عاش سعيدا” و مات سعيدا”. خداوند او را بيامرزد و روح پاكش را با مولايش امير مؤمنان (ع) محشور گرداند.

فهرست برخي از آثار آن رادمرد

آثار جاودانه او نشانه حيات مستمر او در ميان ماست در اين جا به برخي از آثار او اشاره مي كنيم:

1.دليل العروه.

2.مكاسب.

3.الي علماء الاسلام.

4.پيغمبر با شما سخن مي گويد.

5.علي از ديدگاه وحي.

6.حسن و حسين با قيام وسكوت.

7.فاطمه زهرا (س).

8.پيام فاطمه (س).

9.پيام امام حسن عسكري.

10.سيدالشهداء با شما سخن مي گويد.

11.مهدي اهل بيت.

12.خدا و مهدي (ع).

13..شهر رمضان.

14.امير المؤمنين با شيعيان سخن مي گويد.

15.امام صادق (ع).

16.امامت و ولايت از نظر علي بن موسي الرضا(ع).

17.نور الابرار.

18.مبعث.

19.پيامبر اسلام (ص).

20.امام حسين (ع).

21.امام حسن (ع).

22.الغدير و ما ادريك ما الغدير.

او نيز زندگي خود را در كتاب « الغدير في التراث الاسلامي » ص 233تا 245 نگاشته است.

به دودمان پيامبر عشق مي ورزيد.

شهيد آيه الله غروي پس از به پايان رساندن دوره ابتدايي در سن چهارده سالكي وارد حوزه علميه تبريز شد و سطوح را تا حد لمعتين در تبريز فرا گرفت و در اين مدت، بيشتر با مرحوم آيه الله آقاي حاج شيخ عبدالحسين غروي – قدس سره – مانوس بود. و نسبت به ايشان علاقه خاصي داشتند.

در سال 1364ه_ .ق حوزه تبريز را به نيت تحصيل در حوزه علميه قم ترك نموده و تا سال 1369 ه_ . ق در اين مركز به آموزش سطوح عالي و قسمتي از خارج پرداخت.

وي براي به پايان رساندن سطوح عالي از درسهاي مرحوم آيه الله مجاهد و ايه الله آقاي سيد حسين قاضي بهره بيشتر برد و در درس خارج، بيشتر از مرحوم آيه الله حجت بهره برد تا اين كه در سال 1368 براي اخذ دانش بيشتر و ارتباط با باب علم رهسپار نجف اشرف گرديد. و در آنجا از اساتيدي مانند آيه الله ميرزا باقر زنجاني و آيه الله العظمي آقاي خوئي قدس سره بهره گرفت.

او در عين تحصيل، به تدريس نيز مي پرداخت و سطوح عالي را مرتب تدريس مي كرد تا آنجا كه خود، حوزه مستقلي براي تدريس خارج تاسيس نمود.

ويژگيهاي اين فقيه عاليقدر:

1. او داري بياني روشن بود و قلمي گويا داشت سخت ترين و سنگين ترين مطالب را با روشن ترين عبارات تبيين مي نمود كه نوشته هاي او گواه روشني بر اين مطلب است.

2. او در ضبط مطالب اعم از كوچك و بزرگ از حافظه خارق العاده اي برخوردار بود كه شايد بتوان او را در

شمار حافظان بزرگ شمرد.

3. او از دوران جواني به تهجد و نماز شب عادت داشت و شايد بتوان گفت كه در اين پنجاه سال اخير كمتر شبي بود كه او از تجهد بهره نداشته باشد.

4. او در عين فقاهت و آگاهي از مباني فقهي و اصولي روشن بيني بود و به خدمات ديگران ارج مي نهاد.

5. او در تربيت شاگرد دست توانايي داشت و با تدريس چند دوره اصول و چند كتاب گروهي را پرورش داد.

6. او برخلاف گروهي از فقها كه به تدريس و تقرير اكتفا مي ورزند، يك فرد دست به قلمي بود كه كتابهاي ازنده اي نوشته و آثار گرانبهايي را از خود به يادگار نهاده است.

7. او انساني بود متواضع و فروتن، و در عين حال با وقار و سنگين و نسبت به دوستان خود رئوف و مهربان.اينك ما براي آگاهي علاقمندان فهرست اجمالي آثار ايشان را مي آوريم:

1.التنقيح در دوازده جلد، شرحي بر عروه الوثقي كه تقرير استاد بزرگ خود آيه الله العظمي خوئي قدس سره و همگي به زيور طبع آراسته گرديده است.

2.تقرير اصول به صورت يك دوره كامل از درس استاد و الامقامش آيه الله ميرزا باقر زنجاني قدس سره

3.شرحي استدلالي بر مكاسب

4.تعليقه اي بر كفايه محقق خراساني

5.رساله اي در قاعده طهارت

6.رساله اي در قاعده تجاوز.

7.رساله اي در قاعده يد.

8.رساله اي در قاعده قضاء.

و همچنين تاليفات ديگري كه بصورت خطي در بيت شريفش به يادگار مانده است. به اميد روزي كه در پرتو تلاشهاي فرزند برومندش حجه الاسلام آقاي حاج ميرزا محمد تقي غروي حفظه الله به زيور طبع آراسته شود.

شريف خياطي اشتغال داشت و «داود وار» با كد يمين و «عرق جبين» و به اصطلاح با دسترنج خود امرار معاش و زندگي مي كرد، آنان كه با او آشنايي داشتند مي گويند، يكي از صفات وي در طول زندگي عمل به وعده بود، حتي يك بار هم نشد براي تحويل لباس وقتي را معين كند و در آن خلف ورزد.

به حق بايد گفت اين خصيصه اخلاقي كه بسياري از ما نسبت به آن بي تفاوت هستيم يكي از اخلاق برجسته اسلامي است كه پيامبر گرامي (ص) درباره آن فرمود: «عدة المؤمن دين» [وفا به وعده، ديني است كه بايد به او عمل شود.]

او در ميان مشاغل، شغلي را برگزيده بود كه نتيجه آن علاوه بر كمك به زندگي مردم در گرما و سرما، پوششي بود بر معايب و نقايص كه آن نيز به حكم گفتار امام « و يستر عيبه » از وظايف اسلامي است.

2.خدمات اجتماعي

او در بازار تهران به درستي و پاكيزگي، ورك گويي شهرت داشت و مردم، بسياري از مشكلات خود را با او در ميان مي نهادند، و به ارشاد و راهنمايي او ارج مي گذاردند و بخاطر علاقه اي كه به جامعه داشت، مسائل سياسي مملكت را از دوران جواني تعقيب كرد، و مي دانست كه در كشور چه مي گذرد در اين جا رشته سخن را به دست يكي از فرزندان ايشان مي دهيم تا از پايه آگاهي و صداقت و دلسوزي اين مرد به مرد و ميهن اسلامي آگاه شويم.

الف: در دوران استبداد سياه قاجار يكي از قنادهاي بازار تهران با ناراحتي پيش پدرم آمد و گفت: وزير ماليه براي صنف ما، ماليات جديدي

وضع كرده، پدرم گفت: من اقدام مي كنم او كه مي دانست اين موضوع در مجلس مطرح نشده است، از اين جهت نامه بسيار تندي عليه وزير مربوط نوشت و آدرس خود را نيز داد. چند روز بعد مستخدم آن وزارتخانه پاكتي را به مغازه او آورد و از او امضاء گرفت و رفت. وزير مربوطه او را احضار كرده بود، و موضوع را به اطلاع دوستان قناد خود رساند و گفت اگر مي ترسيد نياييد، آنها گفتند نه نمي ترسيم و مي آييم روز موعود به اتفاق به دفتر وزير رفتند. وزير پرسيد حاج ميرزا محمد خياط كيست؟ پدرم گفت من هستم. وزير با تغير و با لحن تمسخر آميز گفت: وزير اين مملكت، براي صنف قناد ماليات وضع كرده به خياط اين مملكت چه ارتباطي دارد؟

پدرم گفت:

اولاً: بني آدم اعضاي يك پيكرند، اگر در دور افتاده ترين نقطه مملكت، ظلمي بر پيرزني وارد شود در اينجا اگر من ايراني بتوانم، بايد براي احقاق حق او بپا خيزم، بنابراين نمي شود گفت اگر ناراحتي براي صنف قناد پيش آيد، به صنف خياط چه ارتباطي دارد.

ثانياً: روابط دولت و ملت در سندي كه با خون اين ملت نوشته شده، توضيح داده شده كه نبايد دولت يا ملت بر حق هم تعدي بكنند.

وزير با خشم پرسيد آن سند چيست؟

پدرم پاسخ داد: قانون اساسي، در كجاي قانون اساسي به وزير اين مملكت حق داده شده كه بدون مراجعه به مجلس، ماليات وضع كند اگر چنين تصميمي داشتيد ابتدا بايد در هيات دولت مطرح مي كرديد، چنانچه دولت تصويب مي كرد به مجلس مي داد و بعد از تصويب مجلس قابل اجرا

بود، شما اين مطلب را ميداني يا نمي داني، اگر مي داني چرا قانون اساسي اين مملكت را زير پا گذاشته اي؟ و اگر نمي داني واي بحال ملتي كه وزير آن از قانون اساسي آن مملكت خبر ندارد. وزير با ناراحتي پرسيده بود كه حالا چكار بايد كرد؟ پدرم گفت: يا اعلاميه بدهيد و اين ماليات را نقض كنيد يا شما را به اتهام زير پا گذاشتن قانون اساسي به دادگستري مي كشانم. وزير، با ناراحتي پذيرفته بود كه از اخذ ماليات منصرف گردد.

ب: شركت نفت ايران و انگليس هر ساله، ترازنامه خود را در روزنامه ها انتشار مي داد. پدرم هر ساله به دقت آن را در روزنامه مي خواند و پيش خود جمع و تفريق مي كرد و دريكي از اين سالها در حدود يك ميليون ليره استرلينگ حسابها با هم نمي خواند و پدرم با نامه اي از شركت نفت تقاضا كرد كه آن يك ميليون ليره را به دولت پرداخت كنند. نماينده شركت با پدرم وارد مذاكره شد كه با پرداخت مبلغي، او را از تعقيب موضوع منصرف كند ولي مرحوم « خياط» به ايشان گفت محال است اين كار را بكنم يا پرداخت كنيد يا به دادگستري شكايت مي كنم. شركت نفت مجبور شد براي سرپوش گذاردن برموضوع و جلوگيري از انتشار اين خبر كه ترازنامه هاي نفت آنها تا چه حد قلابي است يك ميليون ليره را به دولت پرداخت كند. از آن پس ديگر ترازنامه شركت نفت منتشر نشد و طبق قانون آن زمان اگر كسي منبع درآمدي براي دولت تامين مي كرد 10% از درآمد حاصله به او تعلق مي گرفت

و دولت در صدد برآمد حدود يكصد هزار ليره به او پرداخت كند كه مرحوم خياط از گرفتنش امتناع كرد و آن را به وزارت فرهنگ آن زمان هديه نمود.

3.يك اثر جاوداني ادبي

ديوان خياط تبلوري است از ابعاد شخصيت آن مرحوم.

آخرين شعله هاي حيات

مرحوم خياط پس از يك عمر با بركت مملو از خدمت، در سن هشتاد و سه سالگي در سيزدهم ارديبهشت ماه 1343، دعوت حق را لبيك گفت و در وادي السلام قم در مقبره ضيائيان به خاك سپرده شد و از خود سه پسر و چهار دختر به يادگار گذارد.

او مرد نوراني و الهي بود، با نور خدا مي نگريست و از لحظات مرگ خود آگاه بود دختر او « مريم » مي گويد روز آخر حيات به وي گفتم حاج آقا براي نهار شما چه غذايي تهيه كنم، گفت: من ديگر مهمانم ! از مهمان سوال نمي كنند، و مهمان نيز بايد آنچه حاضر كنند، ميل كند ومن پاسخ پدر را حمل بر شوخي و مزاح كردم.

نيمه شب شد سرش در دامن يكي از فرزندان او بود، ناگهان چشم خود را باز كرد و گفت سرم را به زمين بگذار مي خواهم بروم، ما سخن او را جدي نگرفتيم ولي سر او را به زمين نهاديم، لحظه اي نگذشت گفت: الهي العفو، لǠاله الاالله و مرغ روح از قفس مادي پريد و شعله هاي حيات مادي خاموش گشت.

مرحوم «خياط » در دوران حيات خود اشعاري براي حك در سنگ مزار خود سروده نخستين بيت آن را در اين جا مي آوريم.

اي كه امروز در خانه ما آمده اي ديده بگشا نظري

كن به كجا آمده اي

افكار تنظيم كند، او با ابتكار خاصي عقايد اماميه را به صورت موجز و گاهي مفصل مبرهن كرد و شيعه را از هر نوع هرج و مرج در عقايد نجات داد و همان خط كلامي شيخ است كه پس از قروني نيز حكمفرماست.

در ذيل اين ويژگي بايد گفت: شيخ مفيد بزرگترين دانشمند كلامي شيعه است كه در قرن چهارم قد علم كرد و ديگر براي او همتايي نيامد. گرچه مرحوم محقق طوسي و يا مرحوم علامه حلي از بزرگترين حكيمان و متكلمان شيعه بوده اند امّا تخصص محقق طوسي در فلسفه مشاء بود و علّامه حلّي مؤسس نبوده، بلكه بيشتر مقرر و بيانگر است. هر چند كتاب «نهاية الاحكام» او در علم كلام دُرّ شاهواري است كه در ميان كتابهاي كلامي او مي درخشد ولي كلام وي آميخته به فلسفه بوده و كلام خالص نيست.

در حالي كه شيخ مفيد متكلمي تمام عيار بوده و كافي است كه بدانيم تنها در نقد مكتب معتزله هفت كتاب و رساله نوشته است تا چه رسد به ديگر مكاتب. از اين جهت ابن نديم (م 388ه_ ) مي گويد: «من شيخ مفيد را ديدم و او را در كلام و مناظره، بزرگ مرتبه يافتم».

ب: شيخ مفيد هم از نعمت قلم برخوردار بوده و هم از نعمت بيان. در سايه قلم آثار فراواني از او به يادگار مانده كه فهرست آنها را شاگرد رجالي او «نجاشي» در كتاب «فهرست» خود آورده است. و در سايه بيان، شاگردان بيشماري را از شيعه و سني تربيت كرده كه هر يك استوانه اي علمي در عراق و خارج آن بوده اند. كافي است كه بدانيم سيد رضي (م 406) و سيد مرتضي (م436)

و شيخ طوسي (م460) از دست پروردگان شيخ بوده و خود، جهاني از علم و دانش بوده اند.

مورخان شيعه و سني مي نويسند: «پاي منبر شيخ جمع زيادي از تمام ملل گرد آمده و بهره مي بردند و كرسي تدريس او اختصاص به هم مذهبان خود نداشته و همگان از آن بهره مي بردند».

در ميان علما و انديشمندان گاهي افرادي هستند داراي قلم، امّا فاقد بيان و گاهي داراي بيان و فاقد قلم، امّا كساني كه اين دو ويژگي را جمع كنند، نسبت به دو گروه پيشين كمترند و به حق استاد شيعه، مفيد دوران، از هر دو نعمت برخوردار بوده است. آثار قلمي و تربيت يافتگان مكتب او گواه برخورداري او از اين دو شمشير برند بوده است.

شد، و از اين فرصت استفاده نمود و از خرمن دانش آنان خوشه ها چيد.

در سال 1314 كه بيست و دو بهار را پشت سر مي گذاشت، به دستور پدر به بروجرد احضار شد، او گمان مي كرد پدرش مي خواهد او را براي ادامه تحصيل به نجف اشرف كه بزرگترين حوزة علميه شيعه بود بفرستد؛ ولي پس از ورود به ديدار پدر و بستگان مشاهده مي كند كه به عكس انتظار او مقدمات ازدواج و تأهل را فراهم كرده اند.

از اين پيشامد اندوهگين مي شود، و چون پدر علت اندوه و تأثر او را مي پرسد مي گويد: من با خاطر آسوده و جديت بسيار سرگرم كسب دانش بودم ولي اكنون بيم آن دارم كه تأهل ميان من و مقصدم حائل گردد و مرا از تعقيب مقصود و نيل به هدف باز دارد!.

پدر به وي مي گويد: فرزند! اين را بدان كه اگر به دستور پدرت رفتار كني اميد است كه خداوند به تو توفيق دهد تا به ترقيات مهمي نائل شوي.

گفتة پدر تأثير بسزايي در وي مي بخشد و او را از هر گونه ترديد بيرون آورده و بالأخره پس از ازدواج و اندكي توقف، مجدداً به اصفهان برگشته، پنج سال ديگر به تحصيل و تدريس علوم و فنون مختلف اهتمام مي ورزد.

در اين دو سفر كه جمعاً نه سال مي شود، فقه و اصول و فلسفه و رياضي را از محضر فقها و حكماي نامي آن عصر همچون مرحوم ميرزا ابوالمعالي كلباسي، و جهانگيرخان قشقايي، حكيم مشهور، تكميل نموده و شخصاً نيز حوزة درسي تشكيل داده و به تدريس فقه و اصول و ديگر علوم مي پردازد، و از آنجا كه بياني رسا و شيوا داشته است، جمعيت

انبوهي در حوزه درسش اجتماع مي نمودند و از همان موقع در ميان فضلاي اصفهان مشهور و ممتاز مي گردد و شالودة ترقيات بعديش پي ريزي مي شود.

در پنجسال اخير كه از علوم و فنون متداول بهره هاي كافي داشته و به خوبي قدر علم را مي دانسته، چنان با نشاط تحصيل مي كرده كه بعضي شبها تا سپيده دم سرگرم مطالعه بوده است.

در سال 1318 مجدداً پدرش از بروجرد او را مي خواند ولي اين بار خاطر نشان مي سازد كه قصد دارم تو را به نجف اشرف بفرستم، دانشمند نابغة جوان هم با اشتياق زايد الوصفي بار سفر بسته، اصفهان را به قصد بروجرد ترك مي گويد.

بعد از ورود به وطن مألوف و ملاقات پدر و بستگان، با كسب اجازه از پدري كه آن همه در راه تحصيل و ترقيات او كوشش داشته و او را از هر جهت تشويق مي كرده است، از بروجرد روانة نجف مي گردد.

آيت الله بروجردي در آن موقع كه بيست و هفت سال داشته، مجتهد مسلم بوده و همه او را به نبوغ و احاطة در فقه و اصول و حكمت مي ستودند، به طوري كه از افاضل دانشمندان بشمار مي آمد.

پس از آن كه وارد نجف اشرف گشت، براي تكميل فقه و اصول و رشته اجتهاد به حوزة درس مرحوم آيت الله آخوند ملاّ محمد كاظم خراساني، مصنّف كتاب مشهور «كفاية الأُصول» در آمده و ده سال تمام از محضر پر فيض آن فقيه بزرگ و علاّمة نامي مستفيد مي گردد. در اين مدت در خدمت آيت الله شريعت اصفهاني (شيخ الشريعه) كه او نيز از مفاخر مجتهدين آن روز نجف بود، به تحصيل و تكميل فقه و رجال و ديگر

علوم مي پردازد. براي اينكه بهتر به نبوغ آن مرد بزرگ پي ببريم تذكر يك نكته لازم است، و آن اينكه روز نخست كه وارد مجلس درس آيت الله خراساني مي شود، مي بيند در آن حوزه كه نزديك به هزار و دويست نفر از فضلا و علما پاي منبر درس آيت الله خراساني نشسته اند، كسي، از او جوان تر نيست! با اين وصف هنگامي كه استاد شروع به درس و بيان مطلب مي كند، اشكالي برگفته استادش در نظرش خطور مي كند ولي چون خود را جوان و كم سن مي بيند به علاوه مهابت مخصوص آيت الله خراساني و رعب مجلس هم او را مي گيرد و از همه مهمتر چون نخستين باري بود كه او قدم به آن حوزه مقدسه مي گذاشت، لذا از اظهار مطلب و بيان اشكال خودداري مي نمايد.

يكي دو روز بعد كه استادش آيت الله خراساني به ديدن يكي از علماي تازه وارد مي رفته او نيز در ميان همراهان در مجلس حضور مي يابد و همانجا كه از نزديك استاد رامي بيند، اشكال خود رابيان مي كند، استاد جواب مي دهد، و او بر جواب وي ايراد مي كند، استاد توضيح مي دهد و او توضيح استاد را كافي نمي داند.

و بالأخره همين گفتگوي مختصر، استاد علامه را با دانشمند جوان و تازه وارد به حوزه درس او، آشنا مي سازد و به همين جهت از هويت وي جويا مي شود و پس از اطلاع، او را مورد مهر فراوان قرار مي دهد، به طوري كه از آن روز هر گاه او در درس اشكال مي نمود، كاملاً گوش مي داد تا او خوب اشكال خود را بيان كند و سپس با احترام اشكال او را تشريح مي نمود و پاسخ

مي گفت و به فرموده خود آيت الله بروجردي، اين استاد عاليمقام در سفر و حضر و در مجالس خصوصي و عمومي و نزد عام و خاص در بزرگداشت و احترام شاگرد نابغه اش، مي كوشيد و همين احترامات نيز در سير كمالي اين شاگرد بزرگ آثار رضايت بخش و مؤثري بر جاي گذاشت.

گذشته از شركت در مجلس درس آيت الله خراساني و شريعت اصفهاني، شخصاً نيز حوزه درسي تشكيل داده، فضلاي بسياري از محضرش به كسب علم اشتغال ورزيدند، و در همان نجف از اساتيد مبرز سطح بشمار آمد؛ و هر روز بر شهرت و احترامش مي افزود.

از سال 1328 هجري در حالي كه از استادان بزرگوارش آيت الله خراساني و شريعت اصفهاني نيز به دريافت اجازة اجتهاد نايل گرديد، به وطن مألوف مراجعت نمود و در ميان استقبال پرشور علما و فاميل و بستگانش و عموم اهالي بروجرد وارد مسقط الرأس خود شد.

از همان ايام مشغول تدريس فقه و اصول و تأليف و تصنيف كتابهاي سودمند و تعليم و تربيت فضلا و دانشمندان بسياري گرديد كه هم اكنون غالب شاگردان آن روز ايشان در شمار علماي معروف هستند، كتب سودمند و نفيس آن مرحوم بحمد الله از دست فنا محفوظ مانده و عنقريب چاپ شده و در معرض مطالعة طالبان علم قرار مي گيرد.

در سال 1344 از راه عراق به زيارت خانه خدا مشرف گرديد و هنگام بازگشت از حج، مدت هشت ماه در نجف اشرف توقف و سپس به ايران معاودت نمود و پس از زيارت حضرت امام رضا(ع) وارد بروجرد گشت و به حل و فصل امور مسلمين و ادارة حوزة علميه بروجرد پرداخت و از

همان روزگار رسالة علميه اش چاپ و جمعي از وي تقليد نمودند و كم كم مقلدين آن مرحوم روي به ازدياد گذارده، و جمعيت بيشتري از وجود چنان فقيه نامي در شهرستان بروجرد آگاهي يافتند، تا آنكه بيمار گشت و براي معالجه به تهران آمد و پس از بهبودي با دعوت علما و دانشمندان حوزه علميه قم، به اين شهرستان مذهبي قدم نهادند و به مرجعيت عامة شيعيان جهان رسيدند.

شبانه روز صرف مطالعه مي شد و از پر مطالعه ترين اساتيد حوزه علميه قم محسوب مي گشت.

در روزهاي آخر عمر كه پس از عارضه قلبي «انفاركتوس» از ماه مبارك رمضان به بعد در منزل بستري و همه طبقات مخصوصاً شاگردان او به ديدارش مي رفتند، گاهي او قات، ساعت درس او كه فرا مي رسيد و خود را از شركت در جلسة درس و در حلقة شاگردان و تلامذة برجسته خود محروم مي ديد گريه مي كرد، و اين جمله تاريخي را مي فرمود: «… من از مرگ نمي ترسم ولي از اين مي ترسم كه وجود عاطل و باطلي باشم و نتوانم انجام وظيفة شرعي كنم».

مرحوم آية الله داماد بسيار صريح اللهجه، خوش مجلس، و شوخ و شيرين سخن بود، به مقامات صوري اهميت نمي داد، و تواضع مخصوصي داشت.

او داراي قلبي بسيار رؤوف و احساساتي لطيف و كاملاً روحاني بود، مي گفت در تمام عمرم _ جز دو مرتبه _ مراسم نماز ميت را انجام ندادم و در هر دو بار منقلب شدم و آن را ترك گفتم.

گاهي كه در مواقع مخصوصي در مسند ارشاد و وعظ قرار مي گرفت، سخنان اين روحاني بزرگ در دلهاي شنوندگان اثر بسيار عميقي مي گذاشت و به هنگام دعا و مناجات و مراسم سوگواري هر بيننده اي تحت تأثير حالت روحاني و چشم اشكبار او قرار مي گرفت.

مراسم تشييع جنازه آن فقيد سعيد يكي از پرشكوهترين مراسمي بود كه قم به خود ديده بود و مراجع بزرگ قم، علاوه بر طبقات ديگر، همه در مراسم حضور داشتند و پس از تجليل فراوان در بقعة خاصي در صحن بزرگ در جوار حضرت معصومه(س) به خاك سپرده شد.

به اصرار مردم نجف اشرف كه از داشتن يك طبيب ماهر محروم بودند رحل اقامت در آن شهر مقدس افكند و به مير سيد علي حكيم «يعني طبيب» معروف گشت و احترام مخصوصي در ميان مردم عراق داشت.

در چهارمين نسلي كه از خاندان او بوجود آمد، چهره عالم بزرگواري بنام سيد مهدي حكيم درخشيد و چيزي نگذشت كه خداوند فرزندي به او داد كه نام آن را «محسن» گذاشت و به اين ترتيب در سال 1306 هجري قمري آية الله حكيم، ديده به جهان گشود.

در سن هفت سالگي خواندن قرآن را آغاز نمود و در نه سالگي به تحصيل علوم اسلامي پرداخت، استعداد سرشار و نبوغ و هوش فوق العادة او از آيندة درخشانش خبر مي داد.

دروس ابتدايي و مقدماتي اسلامي را نزد برادر بزرگش «سيد محمود حكيم» فرا گرفت و سطوح عالي را در محضر جمعي از فضلاي نجف اشرف آموخت.

در سال 1326 در بحبوحة جواني به حوزة درس زعيم بزرگ اسلام، مرحوم آية الله آخوند خراساني راه يافت. سه سال از حوزه پر بركت درس آن بزرگوار استفاده نمود، و پس از رحلت آن رجل علمي بزرگ، در حوزه درس مرحوم آية الله آقا ضياء الدين عراقي كه به پرورش شاگردان و تلامذة عاليقدر معروف است قدم گذارد. دو دورة اصول را در محضر درس آن بزرگوار ديد و از حوزة درس مرحوم آية الله نائيني و بعضي ديگر از بزرگان نجف نيز بهره هاي فراوان برد.

او از سال 1338 حوزه درس خارج فقه و اصول تشكيل داد، و جمعي از فضلاي جوان نجف از محضرش استفاده مي كردند.

در استفاده هاي مقامات معنوي و اخلاقي، بيشتر مديون عالم پرهيزگار رباني،

مرحوم سيد محمد سعيد حبوبي است.

تأليفات پر ارزش او

مي گويند در سال 1331 هنگامي كه نخستين اثر علمي خود را به نام «ميراث الزوجة» بدست استاد خود، مرحوم سيد محمد سعيد حبوبي داد او گفت: « ما تا كنون قدر تو را نمي دانستيم اكنون مي توانيم بگوييم تو را مي شناسيم».

مرحوم حكيم، از علماي پر كار بود به همين دليل تأليفات پر ارزش متعددي از خود به يادگار گذاشت كه از ميان آنها كتب زير را مي توان نام برد:

1. مستمسك العروة الوثقي: اين كتاب كه در واقع شاهكار علمي آية الله حكيم است، شرحي بر كتاب عروة الوثقي مرحوم آيت الله سيد كاظم يزدي است، شرحي است جامع، موجز، عميق، خالي از حشو و زوايد، و در عين حال نسبتاً ساده و روان و در نوع خود كم نظير.

2. حقائق الأصول: شرح سودمندي بر كفاية الأُصول مرحوم آيت الله آخوند ملا محمد كاظم خراساني.

3. دليل المناسك: شرح استدلالي مختصري بر كتاب مناسك حج استاد بزرگوارش مرحوم علامه نائيني.

4. نهج الفقاهة: شرح جالبي بر كتاب مكاسب مرحوم علامه انصاري.

5. رسالة في ارث الزوجة من الزو

برخوردار بود و كساني كه حال مناجات تكان دهندة او را در كنار قبر مولاي متقيان ديده باشند، اين رابطه معنوي را بخوبي احساس مي كنند.

مرحوم آيت الله اميني به سال 1320 هجري قمري ديده به جهان گشود، خانواده او از خانواده هاي اصيل و علمي تبريز است، پدر وي، مرحوم ميرزا احمد اميني از علماي نامي كه به قدس و تقوا و اخلاص به خاندان اهل بيت پيامبر اكرم، كاملاً معروف بود، از علماي تبريز به شمار مي رفت، جدّ وي مرحوم ميرزا علي «امين الشرع» از علماي و ادبا و شعراي تبريز بود، و اشعاري كه از او به يادگار مانده نشانه روشن بر مراتب اخلاص و علاقه وي به خاندان پيامبر اسلام مي باشد.

از همان دوران كودكي آثار نبوغ و برجستگي از سيماي درخشان علاّمة اميني آشكار و نمايان بود، چشمان درشت و پيشاني بلند، و مغز بزرگ و قيافه گيرا و بيان شيوا و جذاب وي، آينده درخشان او را در ذهن هر بيننده اي ترسيم مي كرد. كساني كه دوران كودكي او را به خاطر دارند، مي گويند، او در دوران صباوت به سان بزرگان سخن مي گفت، و به طرز آنها فكر مي كرد، و هرگز در اعمال و رفتار او، آثار كودكي كه مقتضاي اين سن است، ديده نمي شد، و اين خود يكي از علائم نبوغ است، نوابغ جهان در سنين صباوت كه هنوز فصل شكوفايي نبوغ آنان نرسيده، با رفتار و گفتار خود از جهشي كه در زندگي خواهند نمود خبر مي دهند.

مرحوم آيت الله اميني تحصيلات ابتدايي و مقدمات عربي، و سطوح عالي را در زادگاه خود به پايان رسانيد، و براي تكميل تحصيلات عالي در رشته هاي فقه

و اصول و سائر علوم اسلامي به سال 1342 در حالي كه 22 ساله بود رهسپار نجف اشرف گرديد، و در آن مركز علمي از محضر آيات و اساتيد بزرگ آن دانشگاه بزرگ شيعه به تكميل معارف و علوم پرداخت، و از محضر مرحوم آيت الله سيد محمود فيروز آبادي، و آيت الله سيد ابوتراب خوانساري، و آيات الله حاج ميرزا علي ايرواني، و مرحوم آيت الله نائيني استفاده هاي فراواني برد. (شهداء الفضيلة /9و 10)

امّا علاقه و اخلاص كم نظير وي به خاندان پيامبر اسلام، كه در حقيقت از افتخارات موروثي اين خانواده مي باشد، علاقة وافر وي را به غور و بررسي مسائل تاريخي، تجزيه و تحليل رويدادهاي دوران خلفاء و بررسي دقيق و جامع الاطراف ولايت امير مؤمنان و ساير ائمه اطهار(ع) از نظر قرآن و روايات و دلايل عقلي و ادب و تاريخ معطوف ساخت، و او در ميان تمام رشته هاي علوم اسلامي، در اين رشته آنچنان تخصص و تبحر و احاطه پيدا كرد، كه تاريخ شيعه و علم كمتر كسي را به مانند او به خاطر دارد. مجلدات بيست گانه كتاب نفيس «الغدير» كه يكي از بزرگترين شاهكارهاي علمي عصر حاضر به شمار مي رود، گواه گويا بر اين گفتار است.

شاهكار بزرگ آيت الله اميني

بزرگترين اثر نفيس علمي كه آيت الله اميني از خود به يادگار گذارد، همان كتاب گرانبهاي «الغدير» است كه يكي از بزرگترين شاهكارهاي علمي عصر حاضر و دايرة المعارف آيين تشيع به شمار مي رود، درست است كه او اين كتاب را پيرامون حديث «غدير» و بيان زندگي گروهي كه اين حديث را در طول قرون اسلامي از زمان پيامبر اسلام، تا عصر حاضر، به نظم

درآورده اند، تأليف كرده است، ولي او روي مناسباتي در مجلدات بيستگانه «غدير» ابحاثي را مطرح نموده و حقايقي را روشن ساخته كه كاملاً ابتكاري بوده و از يك تتبع و احاطه و اطلاع فوق العاده بر كتب تفسير و حديث و تاريخ و عقايد و ادبيات حاكي مي باشد، و در واقع مسأله شعراي غدير سوژه اي براي طرح يك سلسله از مهمترين مباحث اسلامي بوده است.

صحبت كنند ولي آيت الله ربّاني به اتّفاق ساير علما در زندان به اقامة نماز مي پرداخت و بارها به همين جرم به زندانهاي انفرادي منتقل شد.

آيت الله رباني شيرازي حتي در زندان دست از مبارزات و نيز مطالعه و تأليف برنداشت. كما اينكه حاصل اين سالها كتابي است كه به صورت «يادداشتهايي در مبحث ديالكتيك» تنظيم شده است.

وي به هنگام تشكيل مجلس _ خبرگان _ از سوي مردم شيراز به نمايندگي اين مجلس برگزيده شد، و همچنين از سوي امام خميني رهبر انقلاب و بنيانگزار جمهوري اسلامي ايران به عنوان يكي از فقهاي شوراي نگهبان تعيين گرديد.

آيت الله عبد الرحيم ربّاني شيرازي سرانجام به هنگام بازگشت از شيراز، جهت شركت در جلسه 17/ 12 /1360 شوراي نگهبان بر اثر واژگون شدن اتومبيل حامل وي پس از يك عمر مطالعه و مبارزه به لقاء الله پيوست.

گوهر شاد همراه با مرحوم آيت الله حاج آقا حسين قمي و مرحوم آيت الله حاج سيد يونس اردبيلي اقدامات مؤثري به عمل آورد و در همين رابطه از سوي رژيم منفور پهلوي به همراه ديگر علما و فقهاي مبارز دستگير و براي چهار ماه به زندان محكوم گرديد.

آيت الله شيرازي پس ازگذراندن دوره زندان به نجف اشرف مراجعت نمود و در آنجا حوزه درسي خود را تشكيل داد و به عنوان يكي از شخصيتهاي علمي در عراق سكونت گزيد.

فقيد سعيد در سال 1345 پس از مبارزات زيادي با رژيم بعثي عراق بار ديگر به مشهد بازگشت. و سرانجام در نخستين روز محرّم الحرام 1405ه_ برابر با پنجم مهر 1363 بدرود زندگي گفتند. ايشان از نخستين كساني بودند كه در مبارزات با رژيم فاسد پهلوي با ساير مراجع عظام و علماي اعلام تا پيروزي انقلاب اسلامي همكاري داشتند و همواره از حريم تشيع دفاع مي نمودند، به همين دليل امام امت در بيانية خود درباره اين بزرگ تجليل فوق العاده نمودند و مجلس فاتحه با شكوهي از طرف معظم له در تهران برگزار گرديد.

مراسم تشييع جنازه آن فقيد سعيد با شكوه بسيار عظيمي انجام گرفت و در جوار مرقد مطهر ثامن الحجج امام رضا _ عليه التحية و الثناء _ به خاك سپرده شد.

شلتوت» درباره اتحاد اسلامي ديدار و گفتگو كرد.

مرحوم كمره اي از علما و دانشمندان بزرگواري است كه به سهم خود از راه بيان و قلم خدمات بسيار ارزنده اي به اسلام نموده است و تأليفات فراواني (حدود 70 جلد) از آن مرحوم به يادگار مانده است، از آن جمله: 1. افق وحي، 2. افق اعلي، 3. علي و الزهراء 4. ملكه اسلام، 5. شرح نهج البلاغه در 23 جلد، 6 . عنصر شجاعت در 7 جلد (در حالات امام حسين و يارانش)، 7. قبله اسلام، 8. تفسير سوره نور، 9. مجلس مباحثه امام رضا(ع) با عمران صابي، 10. امناء الهي در كتاب سلمان فارسي و دهها آثار ديگر. آية الله كمره اي در 15 محرّم الحرام 1405 ه_ . برابر با 20 مهر ماه 1363 بدرود زندگي گفت.

زبان فارسي نگاشته اند، از ارزش خاصي برخوردار است.

فقيد سعيد در بامداد روز دو شنبه بيستم اسفند ماه سال 63 برابر 18 جمادي الثانيه 1405 ديده از جهان بربست، و پس از انتشار خبر رحلت آن روحاني جليل، اصفهان و حومه آن به حالت تعطيل در آمده و جنازه آن فقيد پس ازتشييع با شكوه به ارض اقدس انتقال يافت و در كنار حضرت ثامن الأئمه(ع) به خاك سپرده شد.

مرحوم ايت الله خادمي، فقيهي بزرگ، مجتهدي عالي مقام، دانشمندي متواضع، خدمتگزاري دلسوز در كمالات اخلاقي و روحي، زبانزد خاص و عام بود، و در پيشبرد انقلاب اسلامي، و نهضت ملت مسلمان ايران سهم بسزايي داشت، كه در تاريخ انقلاب محفوظ مي باشد.

از خرمن علم آن راد مرد الهي كه اين حوزه با بركت به دست پر ميمنت او پي ريزي شده است بهره بگيرد. پس از درگذشت آيت الله مؤسس در سال 1355، در فقه و اصول در درس فقيه بزرگ مرحوم آيت الله حجت كه افتخار دامادي وي را نيز داشت، شركت كرد و از حوزه درس او استفاده فراوان نمود.

در سال 1364 قمري برابر 1324 شمسي. مرحوم آيت الله بروجردي بنا به درخواست فضلاي حوزه علميه قم، رحل اقامت در قم افكند، و در حوزه موج جديدي در علوم اسلامي مخصوصاً فقه و رجال پديد آورد، آيت الله حائري در دروس فقه و اصول مرحوم آيت الله بروجردي حاضر شده و قسمت اعظم استخوان بندي علمي او در فقه و اصول، مربوط به درسهاي دو استاد اخير او مي باشد.

افكار تنظيم كند، او با ابتكار خاصي عقايد اماميه را به صورت موجز و گاهي مفصل مبرهن كرد و شيعه را از هر نوع هرج و مرج در عقايد نجات داد و همان خط كلامي شيخ است كه پس از قروني نيز حكمفرماست.

در ذيل اين ويژگي بايد گفت: شيخ مفيد بزرگترين دانشمند كلامي شيعه است كه در قرن چهارم قد علم كرد و ديگر براي او همتايي نيامد. گرچه مرحوم محقق طوسي و يا مرحوم علامه حلي از بزرگترين حكيمان و متكلمان شيعه بوده اند امّا تخصص محقق طوسي در فلسفه مشاء بود و علّامه حلّي مؤسس نبوده، بلكه بيشتر مقرر و بيانگر است. هر چند كتاب «نهاية الاحكام» او در علم كلام دُرّ شاهواري است كه در ميان كتابهاي كلامي او مي درخشد ولي كلام وي آميخته به فلسفه بوده و كلام خالص نيست.

در حالي كه شيخ مفيد متكلمي تمام عيار بوده و كافي است كه بدانيم تنها در نقد مكتب معتزله هفت كتاب و رساله نوشته است تا چه رسد به ديگر مكاتب. از اين جهت ابن نديم (م 388ه_ ) مي گويد: «من شيخ مفيد را ديدم و او را در كلام و مناظره، بزرگ مرتبه يافتم».

ب: شيخ مفيد هم از نعمت قلم برخوردار بوده و هم از نعمت بيان. در سايه قلم آثار فراواني از او به يادگار مانده كه فهرست آنها را شاگرد رجالي او «نجاشي» در كتاب «فهرست» خود آورده است. و در سايه بيان، شاگردان بيشماري را از شيعه و سني تربيت كرده كه هر يك استوانه اي علمي در عراق و خارج آن بوده اند. كافي است كه بدانيم سيد رضي (م 406) و سيد مرتضي (م436)

و شيخ طوسي (م460) از دست پروردگان شيخ بوده و خود، جهاني از علم و دانش بوده اند.

مورخان شيعه و سني مي نويسند: «پاي منبر شيخ جمع زيادي از تمام ملل گرد آمده و بهره مي بردند و كرسي تدريس او اختصاص به هم مذهبان خود نداشته و همگان از آن بهره مي بردند».

در ميان علما و انديشمندان گاهي افرادي هستند داراي قلم، امّا فاقد بيان و گاهي داراي بيان و فاقد قلم، امّا كساني كه اين دو ويژگي را جمع كنند، نسبت به دو گروه پيشين كمترند و به حق استاد شيعه، مفيد دوران، از هر دو نعمت برخوردار بوده است. آثار قلمي و تربيت يافتگان مكتب او گواه برخورداري او از اين دو شمشير برند بوده است.

شد، و از اين فرصت استفاده نمود و از خرمن دانش آنان خوشه ها چيد.

در سال 1314 كه بيست و دو بهار را پشت سر مي گذاشت، به دستور پدر به بروجرد احضار شد، او گمان مي كرد پدرش مي خواهد او را براي ادامه تحصيل به نجف اشرف كه بزرگترين حوزة علميه شيعه بود بفرستد؛ ولي پس از ورود به ديدار پدر و بستگان مشاهده مي كند كه به عكس انتظار او مقدمات ازدواج و تأهل را فراهم كرده اند.

از اين پيشامد اندوهگين مي شود، و چون پدر علت اندوه و تأثر او را مي پرسد مي گويد: من با خاطر آسوده و جديت بسيار سرگرم كسب دانش بودم ولي اكنون بيم آن دارم كه تأهل ميان من و مقصدم حائل گردد و مرا از تعقيب مقصود و نيل به هدف باز دارد!.

پدر به وي مي گويد: فرزند! اين را بدان كه اگر به دستور پدرت رفتار كني اميد است كه خداوند به تو توفيق دهد تا به ترقيات مهمي نائل شوي.

گفتة پدر تأثير بسزايي در وي مي بخشد و او را از هر گونه ترديد بيرون آورده و بالأخره پس از ازدواج و اندكي توقف، مجدداً به اصفهان برگشته، پنج سال ديگر به تحصيل و تدريس علوم و فنون مختلف اهتمام مي ورزد.

در اين دو سفر كه جمعاً نه سال مي شود، فقه و اصول و فلسفه و رياضي را از محضر فقها و حكماي نامي آن عصر همچون مرحوم ميرزا ابوالمعالي كلباسي، و جهانگيرخان قشقايي، حكيم مشهور، تكميل نموده و شخصاً نيز حوزة درسي تشكيل داده و به تدريس فقه و اصول و ديگر علوم مي پردازد، و از آنجا كه بياني رسا و شيوا داشته است، جمعيت

انبوهي در حوزه درسش اجتماع مي نمودند و از همان موقع در ميان فضلاي اصفهان مشهور و ممتاز مي گردد و شالودة ترقيات بعديش پي ريزي مي شود.

در پنجسال اخير كه از علوم و فنون متداول بهره هاي كافي داشته و به خوبي قدر علم را مي دانسته، چنان با نشاط تحصيل مي كرده كه بعضي شبها تا سپيده دم سرگرم مطالعه بوده است.

در سال 1318 مجدداً پدرش از بروجرد او را مي خواند ولي اين بار خاطر نشان مي سازد كه قصد دارم تو را به نجف اشرف بفرستم، دانشمند نابغة جوان هم با اشتياق زايد الوصفي بار سفر بسته، اصفهان را به قصد بروجرد ترك مي گويد.

بعد از ورود به وطن مألوف و ملاقات پدر و بستگان، با كسب اجازه از پدري كه آن همه در راه تحصيل و ترقيات او كوشش داشته و او را از هر جهت تشويق مي كرده است، از بروجرد روانة نجف مي گردد.

آيت الله بروجردي در آن موقع كه بيست و هفت سال داشته، مجتهد مسلم بوده و همه او را به نبوغ و احاطة در فقه و اصول و حكمت مي ستودند، به طوري كه از افاضل دانشمندان بشمار مي آمد.

پس از آن كه وارد نجف اشرف گشت، براي تكميل فقه و اصول و رشته اجتهاد به حوزة درس مرحوم آيت الله آخوند ملاّ محمد كاظم خراساني، مصنّف كتاب مشهور «كفاية الأُصول» در آمده و ده سال تمام از محضر پر فيض آن فقيه بزرگ و علاّمة نامي مستفيد مي گردد. در اين مدت در خدمت آيت الله شريعت اصفهاني (شيخ الشريعه) كه او نيز از مفاخر مجتهدين آن روز نجف بود، به تحصيل و تكميل فقه و رجال و ديگر

علوم مي پردازد. براي اينكه بهتر به نبوغ آن مرد بزرگ پي ببريم تذكر يك نكته لازم است، و آن اينكه روز نخست كه وارد مجلس درس آيت الله خراساني مي شود، مي بيند در آن حوزه كه نزديك به هزار و دويست نفر از فضلا و علما پاي منبر درس آيت الله خراساني نشسته اند، كسي، از او جوان تر نيست! با اين وصف هنگامي كه استاد شروع به درس و بيان مطلب مي كند، اشكالي برگفته استادش در نظرش خطور مي كند ولي چون خود را جوان و كم سن مي بيند به علاوه مهابت مخصوص آيت الله خراساني و رعب مجلس هم او را مي گيرد و از همه مهمتر چون نخستين باري بود كه او قدم به آن حوزه مقدسه مي گذاشت، لذا از اظهار مطلب و بيان اشكال خودداري مي نمايد.

يكي دو روز بعد كه استادش آيت الله خراساني به ديدن يكي از علماي تازه وارد مي رفته او نيز در ميان همراهان در مجلس حضور مي يابد و همانجا كه از نزديك استاد رامي بيند، اشكال خود رابيان مي كند، استاد جواب مي دهد، و او بر جواب وي ايراد مي كند، استاد توضيح مي دهد و او توضيح استاد را كافي نمي داند.

و بالأخره همين گفتگوي مختصر، استاد علامه را با دانشمند جوان و تازه وارد به حوزه درس او، آشنا مي سازد و به همين جهت از هويت وي جويا مي شود و پس از اطلاع، او را مورد مهر فراوان قرار مي دهد، به طوري كه از آن روز هر گاه او در درس اشكال مي نمود، كاملاً گوش مي داد تا او خوب اشكال خود را بيان كند و سپس با احترام اشكال او را تشريح مي نمود و پاسخ

مي گفت و به فرموده خود آيت الله بروجردي، اين استاد عاليمقام در سفر و حضر و در مجالس خصوصي و عمومي و نزد عام و خاص در بزرگداشت و احترام شاگرد نابغه اش، مي كوشيد و همين احترامات نيز در سير كمالي اين شاگرد بزرگ آثار رضايت بخش و مؤثري بر جاي گذاشت.

گذشته از شركت در مجلس درس آيت الله خراساني و شريعت اصفهاني، شخصاً نيز حوزه درسي تشكيل داده، فضلاي بسياري از محضرش به كسب علم اشتغال ورزيدند، و در همان نجف از اساتيد مبرز سطح بشمار آمد؛ و هر روز بر شهرت و احترامش مي افزود.

از سال 1328 هجري در حالي كه از استادان بزرگوارش آيت الله خراساني و شريعت اصفهاني نيز به دريافت اجازة اجتهاد نايل گرديد، به وطن مألوف مراجعت نمود و در ميان استقبال پرشور علما و فاميل و بستگانش و عموم اهالي بروجرد وارد مسقط الرأس خود شد.

از همان ايام مشغول تدريس فقه و اصول و تأليف و تصنيف كتابهاي سودمند و تعليم و تربيت فضلا و دانشمندان بسياري گرديد كه هم اكنون غالب شاگردان آن روز ايشان در شمار علماي معروف هستند، كتب سودمند و نفيس آن مرحوم بحمد الله از دست فنا محفوظ مانده و عنقريب چاپ شده و در معرض مطالعة طالبان علم قرار مي گيرد.

در سال 1344 از راه عراق به زيارت خانه خدا مشرف گرديد و هنگام بازگشت از حج، مدت هشت ماه در نجف اشرف توقف و سپس به ايران معاودت نمود و پس از زيارت حضرت امام رضا(ع) وارد بروجرد گشت و به حل و فصل امور مسلمين و ادارة حوزة علميه بروجرد پرداخت و از

همان روزگار رسالة علميه اش چاپ و جمعي از وي تقليد نمودند و كم كم مقلدين آن مرحوم روي به ازدياد گذارده، و جمعيت بيشتري از وجود چنان فقيه نامي در شهرستان بروجرد آگاهي يافتند، تا آنكه بيمار گشت و براي معالجه به تهران آمد و پس از بهبودي با دعوت علما و دانشمندان حوزه علميه قم، به اين شهرستان مذهبي قدم نهادند و به مرجعيت عامة شيعيان جهان رسيدند.

شبانه روز صرف مطالعه مي شد و از پر مطالعه ترين اساتيد حوزه علميه قم محسوب مي گشت.

در روزهاي آخر عمر كه پس از عارضه قلبي «انفاركتوس» از ماه مبارك رمضان به بعد در منزل بستري و همه طبقات مخصوصاً شاگردان او به ديدارش مي رفتند، گاهي او قات، ساعت درس او كه فرا مي رسيد و خود را از شركت در جلسة درس و در حلقة شاگردان و تلامذة برجسته خود محروم مي ديد گريه مي كرد، و اين جمله تاريخي را مي فرمود: «… من از مرگ نمي ترسم ولي از اين مي ترسم كه وجود عاطل و باطلي باشم و نتوانم انجام وظيفة شرعي كنم».

مرحوم آية الله داماد بسيار صريح اللهجه، خوش مجلس، و شوخ و شيرين سخن بود، به مقامات صوري اهميت نمي داد، و تواضع مخصوصي داشت.

او داراي قلبي بسيار رؤوف و احساساتي لطيف و كاملاً روحاني بود، مي گفت در تمام عمرم _ جز دو مرتبه _ مراسم نماز ميت را انجام ندادم و در هر دو بار منقلب شدم و آن را ترك گفتم.

گاهي كه در مواقع مخصوصي در مسند ارشاد و وعظ قرار مي گرفت، سخنان اين روحاني بزرگ در دلهاي شنوندگان اثر بسيار عميقي مي گذاشت و به هنگام دعا و مناجات و مراسم سوگواري هر بيننده اي تحت تأثير حالت روحاني و چشم اشكبار او قرار مي گرفت.

مراسم تشييع جنازه آن فقيد سعيد يكي از پرشكوهترين مراسمي بود كه قم به خود ديده بود و مراجع بزرگ قم، علاوه بر طبقات ديگر، همه در مراسم حضور داشتند و پس از تجليل فراوان در بقعة خاصي در صحن بزرگ در جوار حضرت معصومه(س) به خاك سپرده شد.

به اصرار مردم نجف اشرف كه از داشتن يك طبيب ماهر محروم بودند رحل اقامت در آن شهر مقدس افكند و به مير سيد علي حكيم «يعني طبيب» معروف گشت و احترام مخصوصي در ميان مردم عراق داشت.

در چهارمين نسلي كه از خاندان او بوجود آمد، چهره عالم بزرگواري بنام سيد مهدي حكيم درخشيد و چيزي نگذشت كه خداوند فرزندي به او داد كه نام آن را «محسن» گذاشت و به اين ترتيب در سال 1306 هجري قمري آية الله حكيم، ديده به جهان گشود.

در سن هفت سالگي خواندن قرآن را آغاز نمود و در نه سالگي به تحصيل علوم اسلامي پرداخت، استعداد سرشار و نبوغ و هوش فوق العادة او از آيندة درخشانش خبر مي داد.

دروس ابتدايي و مقدماتي اسلامي را نزد برادر بزرگش «سيد محمود حكيم» فرا گرفت و سطوح عالي را در محضر جمعي از فضلاي نجف اشرف آموخت.

در سال 1326 در بحبوحة جواني به حوزة درس زعيم بزرگ اسلام، مرحوم آية الله آخوند خراساني راه يافت. سه سال از حوزه پر بركت درس آن بزرگوار استفاده نمود، و پس از رحلت آن رجل علمي بزرگ، در حوزه درس مرحوم آية الله آقا ضياء الدين عراقي كه به پرورش شاگردان و تلامذة عاليقدر معروف است قدم گذارد. دو دورة اصول را در محضر درس آن بزرگوار ديد و از حوزة درس مرحوم آية الله نائيني و بعضي ديگر از بزرگان نجف نيز بهره هاي فراوان برد.

او از سال 1338 حوزه درس خارج فقه و اصول تشكيل داد، و جمعي از فضلاي جوان نجف از محضرش استفاده مي كردند.

در استفاده هاي مقامات معنوي و اخلاقي، بيشتر مديون عالم پرهيزگار رباني،

مرحوم سيد محمد سعيد حبوبي است.

تأليفات پر ارزش او

مي گويند در سال 1331 هنگامي كه نخستين اثر علمي خود را به نام «ميراث الزوجة» بدست استاد خود، مرحوم سيد محمد سعيد حبوبي داد او گفت: « ما تا كنون قدر تو را نمي دانستيم اكنون مي توانيم بگوييم تو را مي شناسيم».

مرحوم حكيم، از علماي پر كار بود به همين دليل تأليفات پر ارزش متعددي از خود به يادگار گذاشت كه از ميان آنها كتب زير را مي توان نام برد:

1. مستمسك العروة الوثقي: اين كتاب كه در واقع شاهكار علمي آية الله حكيم است، شرحي بر كتاب عروة الوثقي مرحوم آيت الله سيد كاظم يزدي است، شرحي است جامع، موجز، عميق، خالي از حشو و زوايد، و در عين حال نسبتاً ساده و روان و در نوع خود كم نظير.

2. حقائق الأصول: شرح سودمندي بر كفاية الأُصول مرحوم آيت الله آخوند ملا محمد كاظم خراساني.

3. دليل المناسك: شرح استدلالي مختصري بر كتاب مناسك حج استاد بزرگوارش مرحوم علامه نائيني.

4. نهج الفقاهة: شرح جالبي بر كتاب مكاسب مرحوم علامه انصاري.

5. رسالة في ارث الزوجة من الزو

برخوردار بود و كساني كه حال مناجات تكان دهندة او را در كنار قبر مولاي متقيان ديده باشند، اين رابطه معنوي را بخوبي احساس مي كنند.

مرحوم آيت الله اميني به سال 1320 هجري قمري ديده به جهان گشود، خانواده او از خانواده هاي اصيل و علمي تبريز است، پدر وي، مرحوم ميرزا احمد اميني از علماي نامي كه به قدس و تقوا و اخلاص به خاندان اهل بيت پيامبر اكرم، كاملاً معروف بود، از علماي تبريز به شمار مي رفت، جدّ وي مرحوم ميرزا علي «امين الشرع» از علماي و ادبا و شعراي تبريز بود، و اشعاري كه از او به يادگار مانده نشانه روشن بر مراتب اخلاص و علاقه وي به خاندان پيامبر اسلام مي باشد.

از همان دوران كودكي آثار نبوغ و برجستگي از سيماي درخشان علاّمة اميني آشكار و نمايان بود، چشمان درشت و پيشاني بلند، و مغز بزرگ و قيافه گيرا و بيان شيوا و جذاب وي، آينده درخشان او را در ذهن هر بيننده اي ترسيم مي كرد. كساني كه دوران كودكي او را به خاطر دارند، مي گويند، او در دوران صباوت به سان بزرگان سخن مي گفت، و به طرز آنها فكر مي كرد، و هرگز در اعمال و رفتار او، آثار كودكي كه مقتضاي اين سن است، ديده نمي شد، و اين خود يكي از علائم نبوغ است، نوابغ جهان در سنين صباوت كه هنوز فصل شكوفايي نبوغ آنان نرسيده، با رفتار و گفتار خود از جهشي كه در زندگي خواهند نمود خبر مي دهند.

مرحوم آيت الله اميني تحصيلات ابتدايي و مقدمات عربي، و سطوح عالي را در زادگاه خود به پايان رسانيد، و براي تكميل تحصيلات عالي در رشته هاي فقه

و اصول و سائر علوم اسلامي به سال 1342 در حالي كه 22 ساله بود رهسپار نجف اشرف گرديد، و در آن مركز علمي از محضر آيات و اساتيد بزرگ آن دانشگاه بزرگ شيعه به تكميل معارف و علوم پرداخت، و از محضر مرحوم آيت الله سيد محمود فيروز آبادي، و آيت الله سيد ابوتراب خوانساري، و آيات الله حاج ميرزا علي ايرواني، و مرحوم آيت الله نائيني استفاده هاي فراواني برد. (شهداء الفضيلة /9و 10)

امّا علاقه و اخلاص كم نظير وي به خاندان پيامبر اسلام، كه در حقيقت از افتخارات موروثي اين خانواده مي باشد، علاقة وافر وي را به غور و بررسي مسائل تاريخي، تجزيه و تحليل رويدادهاي دوران خلفاء و بررسي دقيق و جامع الاطراف ولايت امير مؤمنان و ساير ائمه اطهار(ع) از نظر قرآن و روايات و دلايل عقلي و ادب و تاريخ معطوف ساخت، و او در ميان تمام رشته هاي علوم اسلامي، در اين رشته آنچنان تخصص و تبحر و احاطه پيدا كرد، كه تاريخ شيعه و علم كمتر كسي را به مانند او به خاطر دارد. مجلدات بيست گانه كتاب نفيس «الغدير» كه يكي از بزرگترين شاهكارهاي علمي عصر حاضر به شمار مي رود، گواه گويا بر اين گفتار است.

شاهكار بزرگ آيت الله اميني

بزرگترين اثر نفيس علمي كه آيت الله اميني از خود به يادگار گذارد، همان كتاب گرانبهاي «الغدير» است كه يكي از بزرگترين شاهكارهاي علمي عصر حاضر و دايرة المعارف آيين تشيع به شمار مي رود، درست است كه او اين كتاب را پيرامون حديث «غدير» و بيان زندگي گروهي كه اين حديث را در طول قرون اسلامي از زمان پيامبر اسلام، تا عصر حاضر، به نظم

درآورده اند، تأليف كرده است، ولي او روي مناسباتي در مجلدات بيستگانه «غدير» ابحاثي را مطرح نموده و حقايقي را روشن ساخته كه كاملاً ابتكاري بوده و از يك تتبع و احاطه و اطلاع فوق العاده بر كتب تفسير و حديث و تاريخ و عقايد و ادبيات حاكي مي باشد، و در واقع مسأله شعراي غدير سوژه اي براي طرح يك سلسله از مهمترين مباحث اسلامي بوده است.

صحبت كنند ولي آيت الله ربّاني به اتّفاق ساير علما در زندان به اقامة نماز مي پرداخت و بارها به همين جرم به زندانهاي انفرادي منتقل شد.

آيت الله رباني شيرازي حتي در زندان دست از مبارزات و نيز مطالعه و تأليف برنداشت. كما اينكه حاصل اين سالها كتابي است كه به صورت «يادداشتهايي در مبحث ديالكتيك» تنظيم شده است.

وي به هنگام تشكيل مجلس _ خبرگان _ از سوي مردم شيراز به نمايندگي اين مجلس برگزيده شد، و همچنين از سوي امام خميني رهبر انقلاب و بنيانگزار جمهوري اسلامي ايران به عنوان يكي از فقهاي شوراي نگهبان تعيين گرديد.

آيت الله عبد الرحيم ربّاني شيرازي سرانجام به هنگام بازگشت از شيراز، جهت شركت در جلسه 17/ 12 /1360 شوراي نگهبان بر اثر واژگون شدن اتومبيل حامل وي پس از يك عمر مطالعه و مبارزه به لقاء الله پيوست.

گوهر شاد همراه با مرحوم آيت الله حاج آقا حسين قمي و مرحوم آيت الله حاج سيد يونس اردبيلي اقدامات مؤثري به عمل آورد و در همين رابطه از سوي رژيم منفور پهلوي به همراه ديگر علما و فقهاي مبارز دستگير و براي چهار ماه به زندان محكوم گرديد.

آيت الله شيرازي پس ازگذراندن دوره زندان به نجف اشرف مراجعت نمود و در آنجا حوزه درسي خود را تشكيل داد و به عنوان يكي از شخصيتهاي علمي در عراق سكونت گزيد.

فقيد سعيد در سال 1345 پس از مبارزات زيادي با رژيم بعثي عراق بار ديگر به مشهد بازگشت. و سرانجام در نخستين روز محرّم الحرام 1405ه_ برابر با پنجم مهر 1363 بدرود زندگي گفتند. ايشان از نخستين كساني بودند كه در مبارزات با رژيم فاسد پهلوي با ساير مراجع عظام و علماي اعلام تا پيروزي انقلاب اسلامي همكاري داشتند و همواره از حريم تشيع دفاع مي نمودند، به همين دليل امام امت در بيانية خود درباره اين بزرگ تجليل فوق العاده نمودند و مجلس فاتحه با شكوهي از طرف معظم له در تهران برگزار گرديد.

مراسم تشييع جنازه آن فقيد سعيد با شكوه بسيار عظيمي انجام گرفت و در جوار مرقد مطهر ثامن الحجج امام رضا _ عليه التحية و الثناء _ به خاك سپرده شد.

شلتوت» درباره اتحاد اسلامي ديدار و گفتگو كرد.

مرحوم كمره اي از علما و دانشمندان بزرگواري است كه به سهم خود از راه بيان و قلم خدمات بسيار ارزنده اي به اسلام نموده است و تأليفات فراواني (حدود 70 جلد) از آن مرحوم به يادگار مانده است، از آن جمله: 1. افق وحي، 2. افق اعلي، 3. علي و الزهراء 4. ملكه اسلام، 5. شرح نهج البلاغه در 23 جلد، 6 . عنصر شجاعت در 7 جلد (در حالات امام حسين و يارانش)، 7. قبله اسلام، 8. تفسير سوره نور، 9. مجلس مباحثه امام رضا(ع) با عمران صابي، 10. امناء الهي در كتاب سلمان فارسي و دهها آثار ديگر. آية الله كمره اي در 15 محرّم الحرام 1405 ه_ . برابر با 20 مهر ماه 1363 بدرود زندگي گفت.

زبان فارسي نگاشته اند، از ارزش خاصي برخوردار است.

فقيد سعيد در بامداد روز دو شنبه بيستم اسفند ماه سال 63 برابر 18 جمادي الثانيه 1405 ديده از جهان بربست، و پس از انتشار خبر رحلت آن روحاني جليل، اصفهان و حومه آن به حالت تعطيل در آمده و جنازه آن فقيد پس ازتشييع با شكوه به ارض اقدس انتقال يافت و در كنار حضرت ثامن الأئمه(ع) به خاك سپرده شد.

مرحوم ايت الله خادمي، فقيهي بزرگ، مجتهدي عالي مقام، دانشمندي متواضع، خدمتگزاري دلسوز در كمالات اخلاقي و روحي، زبانزد خاص و عام بود، و در پيشبرد انقلاب اسلامي، و نهضت ملت مسلمان ايران سهم بسزايي داشت، كه در تاريخ انقلاب محفوظ مي باشد.

از خرمن علم آن راد مرد الهي كه اين حوزه با بركت به دست پر ميمنت او پي ريزي شده است بهره بگيرد. پس از درگذشت آيت الله مؤسس در سال 1355، در فقه و اصول در درس فقيه بزرگ مرحوم آيت الله حجت كه افتخار دامادي وي را نيز داشت، شركت كرد و از حوزه درس او استفاده فراوان نمود.

در سال 1364 قمري برابر 1324 شمسي. مرحوم آيت الله بروجردي بنا به درخواست فضلاي حوزه علميه قم، رحل اقامت در قم افكند، و در حوزه موج جديدي در علوم اسلامي مخصوصاً فقه و رجال پديد آورد، آيت الله حائري در دروس فقه و اصول مرحوم آيت الله بروجردي حاضر شده و قسمت اعظم استخوان بندي علمي او در فقه و اصول، مربوط به درسهاي دو استاد اخير او مي باشد.

او پرورش يافته بود.

آيت الله مستنبط حتي در روزهاي تعطيلي هم درسهاي مخصوصي داشتند يا برخي از قواعد و اصولي را تدريس مي كردند و يا درس كلام و عقايد براي طلاب مي گفتند و مطالب درس كلام را در دو مجلد به نام «معارف الإسلام» تنظيم نموده است. نماز جماعت ايشان از نماز هاي پرجمعيت نجف اشرف بود و منزل معظم له پيوسته مجلس علما و محفل اهل فضل و دانش بود و هميشه بحث و بررسي مسائل مشكل فقهي و اصولي و كلامي در مجالس او مورد گفتگو بود. خصوصيات اخلاقي مرحوم مستنبط، مايه توجه است و ي بيش از همه به تعليم و تدريس علاقه مند بود و درسي را حاضر نمي شد، و يا القا نمي كرد، مگر اينكه آن را مي نوشت، از اين جهت از اين فقيد سعيد آثار علمي فراواني به صورت چاپي و مخطوط باقي مانده است.

اقامت افكند و علوم عقليه را از مرحوم ميرزا مهدي آشتياني و ميرزا طاهر تنكابني فرا گرفت و پيوسته از هر خرمني سنبلي مي چيد و از هر بلبلي نوايي مي شنيد و به مراتب والايي از علم و عمل رسيد، آنگاه براي زيارت قبر دختر گرامي حضرت موسي بن جعفر(ع) فاطمه(س) رهسپار قم شد و با حوزة گرم و جوان مرحوم آيت الله عظماي حائري روبرو شد. از اين جهت با در خواست آيت الله مؤسس، رحل اقامت در قم افكند و از سال 1344 تا آخرين سالهاي عمر خود از طريق قلم و بيان، خدمات ارزنده اي انجام داد. اينك به گوشه اي از خدمات وي اشاره مي كنيم.

1. پرورش شاگردان

او در مدت اقامت خود در قم قريب 66 سال بطول انجاميد، در سنگر تدريس از سطوح متوسط تا سطوح عالي و سپس مراحل خارج را تدريس كرد و هيچگاه از تدريس خسته نمي شد و در اين ايام كه پيري و بيماري بر او هجوم آورده بود، حوزة تدريس خود را ترك نكرد و به تدريس فقه مي پرداخت. او در ظرف اين مدت، صدها شاگرد پرورش داد و بسياري از علماي بلاد از خرمن علمي او بهره گرفته اند و با مراجعه به تراجم علماي معاصر كه دست پرورده هاي حوزة علميه قم هستند، اين حقيقت روشن مي شود.

2. احياي آثار علمي گذشتگان

وي علاقة وافري به احياي آثار علماي گذشته داشت و در اين مورد گام هاي بلندي برداشت و آثار زيادي از طريق تشويق و تقدير و اخيراً از طريق سرمايه گذاري مالي ايشان منتشر شد.

احياي آثار علمي گذشتگان از نظر رنج و زحمت و اثر وفائده، احياناً كمتر از آثار علمي خود انسان نيست

و اگر مقدمه هايي كه به قلم آن فقيد بزرگ بر اين كتابها نوشته شده به رشته تحرير در آمده در جايي گرد آيد، خود كتاب قابل ملاحظه اي را تشكيل مي دهد.

3. آثار علمي به قلم خود آن مرحوم

فقيد راحل آثار قلمي متعددي دارد. اسامي تأليفات ايشان، در كتابهاي تراجم كه جديداً و قديماً نگارش يافته منعكس است، و مرحوم مدرس تبريزي در «ريحانة الأدب» از 34 اثر ايشان نام مي برد و جناب حاج شيخ محمد رازي در كتاب «آئينه دانشوران» فهرست آثار فقيد سعيد را آورده است. علاقه مندان مي توانند براي آگاهي از فهرست تأليفات ايشان به اين كتاب مراجعه كنند.

دو يادگار بزرگ

در ميان آثار و يادگارهاي بزرگ فقيد سعيد، به دو اثر گرانبها اشاره مي كنيم:

1. تعليقات گرانبهاي ايشان بر كتاب احقاق الحق

اين تعليقات كه خود، چند برابر اصل كتاب است يك دايرة المعارف بزرگ براي فضايل و مناقب و مصادر بسياري از روايات مربوط به اهل بيت عصمت و طهارت به شمار مي رود. اگر فرزند برومند ايشان، اين تعليقات را جدا از احقاق، آن هم به صورت موضوعي چاپ و منتشر كنند براي محققان، كار را آسان كرده و رنج و زحمت را از آنها بر مي دارد.

2. كتابخانه شكوهمند مرعشي

اين اثر به حق، يكي از آثار بزرگ و سودمند اين فقيد است كه توانسته است چنين كتابخانه عظيمي با كتابهاي نفيس خطي و منحصر به فرد در حوزة علميه قم تأسيس كند و در طول متجاوز از پنجاه سال، دست سوداگران كتاب را از اين كتابها قطع كرده و آثار ديرينة اسلامي را حفظ كند. اين كتابخانه از نظر نفاست نسخ، در ايران تقريباً منحصر به فرد است و از

نظر كتابهاي مطبوع و منتشر شده كاملاً غني به حساب مي آيد.

در اين كتابخانه حدود 25 هزار جلد نسخة خطي نگهداري مي شود كه بسياري از آنها كتابهاي منحصر به فرد و به خط مؤلفان بزرگ است و تعداد كتاب هاي چاپي آن از مرز دويست هزار مي گذرد و هم اكنون اين كتابخانه، مرجع علما و دانشمندان و محققان است و اخيراً به همت والاي فقيد راحل و كمكهاي بي دريغ رهبر بزرگ انقلاب، حضرت امام خميني قدس الله سره ساختمان عظيمي براي حفظ كتابهاي نفيس بنا گرديده است. اميد است اين كتابخانه گامهاي بلندتري در نشر آثار علماي شيعه بردارد.

ويژگيهاي جسمي و روحي آن فقيد

مرحوم آية الله عظماي نجفي قيافة گيرا، سيمايي نوراني چشماني جذاب، داشت و با سهولت و صداقت خاصي سخن مي گفت.

تسلط او بر كلمات و جمل شبيه تسلط انسان بر حركت دست خود بود، او محضري جذاب و شيرين داشت و در محفل دوستان، حكايات و قصص شيرين مي گفت و در عين حال، سيماي روحاني او انسان را به جهان ديگر متوجه مي ساخت.

وي مردي منظم و متعهد بود. در طول مدت امامت خود در حرم و صحن، امامت نماز خود را تعطيل نكرد و در نخستين لحظات دخول وقت، به نماز مي ايستاد و شبها پس از تهجد در بيت خود از نخستين كساني بود كه با گشوده شدن در حرم، وارد صحن مقدس مي شد.

او در عاريه دادن نفيس ترين كتابها، دستي سخاوتنمندانه داشت و هيچگاه ديده نشد كه در دادن كتابي هر چند ارزشمند و پر قيمت باشد ترديد به خود راه دهد. نگارنده اين كلمه را از خود ايشان شنيدم كه فرمود: انحصار طلبيهاي

صاحبان كتابخانه ها سبب شد كه كتابهاي اسلامي از ميان برود و بزرگترين خسارتها متوجه فرهنگ اسلامي شود.

يكي از ويژگيهاي فقيد راحل، علاقه به خاندان عصمت و طهارت بود. او در مصايب آنان چشمي گريان و در شنيدن فضايل آنان چهرة شادماني داشت.

فقيد راحل از بسياري از مشايخ شيعه و مراجع عظام، داراي اجازة روايت بود و از جمعي از علماي بزرگ اهل سنت نيز اجازة روايت داشته، و در عصر خود شيخ اجازه بوده است و اگر مجموع اجازاتي را كه از مشايخ خود دريافت داشته و اجازاتي را كه به ديگران داده در يك جا گرد آورند، كتاب قابل ملاحظه اي را تشكيل مي دهد.

او در علم قرائت و تجويد ممتاز بود و قرآن را با لحن بسيار زيبا قرائت مي كرد و در نماز مغرب و عشا و صبح لحن قرابت او بسيار گيرا و روح افزا بود.

مرحوم آية الله نجفي در شب پنجشنبه پس ازاقامة نماز مغرب و عشاء در صحن مطهر و مراجعت به منزل، لحظاتي دچار عارضة قلبي شد (همان بيماري كه از آن مدتها رنج مي برد) پس از برخورداري از يك عمر طولاني در سن 95 سالگي دعوت حق را لبيك گفت و جهان علم و دانش را به سوگ خود نشاند.

ترك گفت و از سال 1351 تا سال 1381 در جوار امير مؤمنان (باب علم النبي) رحل اقامت افكند. و از دروس شخصيتهاي نامبرده كه پي افكنان علوم، و محققان بزرگي در فقه و اصول بودند، بهره گرفت، و بيش از همه در درس مرحوم آية الله ضياء عراقي _ قدس سره _ حاضر شد، و از تلاميذ به نام او به شمار رفت.

در سال 1370مرحوم آملي، حوزه درس داشت و گروهي را در فقه و اصول تربيت مي كرد، و نخستين اثر او به نام «بدايع الأفكار» كه تقرير درسهاي استادش، مرحوم عراقي است، از چاپ در آمده و افكار اساتيد را به خود جلب نموده بود. و استاد بزرگوار حضرت امام _ قدس سره _ در نقل آراي مرحوم آقا ضياء الدين عراقي به تقريرات ايشان مراجعه مي كرد و كيفيت ضبط مطالب را مي ستود.

او سي سال در اين دانشگاه بزرگ، به تعليم و تعلم پرداخت، ولي سرانجام به خاطر بيماري، و ديدار اقوام در سال 1381 (يك سال پس از فوت زعيم بزرگ مرحوم آيت الله بروجردي) عازم ايران گرديد و بنا به درخواست گروهي از فضلا و آمادگي حوزه علميّه قم براي بهره گيري از وجود پر فيض او، در قم اقامت گزيد، و لحظه اي از افاده و ارشاد باز نايستاد، و در اعياد و مناسبتها كه به حضور وي مي رسيدم، مسأله فقه و فقاهت شيعه را مطرح مي كرد، و ادامه اين راه و تخصصي كردن اين رشته را، زياد سفارش مي فرمود.

از آية الله آملي آثار فراواني به جاي مانده، شايسته است بيت رفيع ايشان، و فرزندان گرانقدر و فاضلش در طبع و

نشر آنها بكوشند، و اخيراً فاضل محقق جناب آقاي اسماعيل پور_ دامت بركاته _ يك دوره اصول فقه از بحثهاي ايشان را به نام «مجمع الأفكار منتشر نموده است.

آية الله آملي برا تربيت فقيه و تدريس فقه ارزش فوق العاده قائل بود، و از مدتها قبل به اين فكر بود كه مدرسه اي براي تربيت فقيه تأسيس كند، يعني آن گروه از جوانان مستعد و باذوق كه مدتي در فقه و اصول كار كرده اند، در اختيار بگيرد و با تأمين زندگي، آنان را در مسير فقاهت قرار دهد، حتي از روز نخست مدرسه اي كه در خيابان بيمارستان فاطمي به نام مدرسه ولي عصر (عج) را تأسيس كرد، تصميم بر اين داشت كه اين مدرسه را به اين واحد اختصاص دهد، و دار الفقاهه كند، امّا «ما كل ما يتمني المرء يدركه» و در عين حال، از اين هدف باز نماند و پيوسته از طريق تدريس، طرف صبح و عصر افراد مبرزي را تربيت كرد كه هم اكنون چشم و چراغ حوزة عليمية قم مي باشند.

آية الله آملي مرد خليق، متواضع، مهربان و بسيار خوش مجلس بود، و در بحث و گفتگو جانب انصاف را از دست نمي داد، و از شرائط زمان، دور نبود و ضرورتها را درك مي كرد.

ما اين ضايعه اسفناك را به حضرت بقية الله الأعظم تسليت گفته و همچنين به مراجع و زعماي حوزه علمية قم و رهبر عاليقدر انقلاب و بيت رفيع و بازماندگان و تلاميذ شريف ايشان تسليت مي گوييم. از خداوند عالم براي بازماندگان صبر جميل مسألت داريم.

پيكر آن مرحوم پس از تشييع با عظمتي كه نظير آن در قم كمتر مشاهده شده به

آرامگاه ابدي منتقل شد و در حرم مطهر حضرت معصومه (س) جنب مرقد مرحوم شهيد مطهري (ره) به خاك سپرده شد.

انتقال مرحوم آية الله العظمي حائري به قم، مرحوم اراكي كه بيست و هشت بهار بيش از عمر او نمي گذشت، همراه او به قم منتقل شد و تا 1355 در كنار اين استاد ماند و عاشقانه درسها و بحثهاي او را نگاشت و بيش از همه تلاميذ مؤسس، به تحرير درسهاي او همت گماشت، و در ميان شاگردان بي شمار او كمتر كسي به اندازه او يعني 23 سال از محضر استاد بهره برد.

مرحوم آية الله العظميϘ͘ǘƘљʠدر دل خفقان و فشار رضاخاني در سال 1355 در گذشت. آية الله اراكي پس از درگذشت او گمشدة خود را نزد يكي از استوانه هاي تقوا و فضيلت و علم و فقاهت حوزه يعني مرحوم آية الله سيد محمد خوانساري (1305_ 1371 هجري قمري) باز يافت و آنچنان به تقوا و پرهيزكاري و وارستگي او عشق مي ورزيد كه سايه به سايه او راه ميرXʠو در دروس ǙȠحاضر مي گشت و بسان يك شاگرد مطلق در برابر استاد زانو مي زد و برخي از دروس او را به رشته تحرير مي كشيد. شيوه زندگي او با مرحوم خوانساري به گونه اي بود كه توجه همه بزرگان را به خود جلب مي كرد و حقا بايد گفت: در خضوع يك فقيه در برابر فقيهي ديگر الگو بود.

مرحوم آية الله خوانساري در سال 1331 هجري شمسي برابر با 1371 هجري قمري در گذشت خلأئي كه از درگذشت اين فقيه بزرگ پديد آمد، به وسيله ارادتمند صميمي و مصاحب فقيهش كاملاً پر شد. شاگردان مرحوم خوانساري دور او جمع شده و از او درخواست كردند كه بحث او را ادامه دهد او نيز به درخواست عاشقان درس خوانساري پاسخ مثبت گفت

و قريب سي سال بر كرسي تدريس تكيه كرد و گروهي را در فقه و اصول پرورش داده و كامياب ساخت.

ويژگيهاي مرحوم آيت الله العظمي اراكي

1. آيت الله اراكي يك انسان وارسته و كاملاً زاهد بود من كه كيفيت زندگي او را از نزديك ديده بودم كه در حد متوسط بود و او كمتر از سهم امام مصرف مي كرد و با قناعت كامل زندگي مي كرد.

2. او پس از آية الله خوانساري به اقامة نماز جمعه در قم پرداخت و علما و بزرگان در نماز جمعه او حاضر شده و به او اقتدا مي كردند و او نيز با خواندن جمله هايي از نهج البلاغه دلها را تكان مي داد و قلوب را متوجه مي ساخت

3. در ميان تلاميذ مرحوم آية الله العظمي حائري او بيش از همه دروس او را نوشته و خوشبختانه برخي از آثار او به زيور طبع آراسته است.

به خاطر دارم مرحوم امام راحل در سال 1370 هجري قمري موقع تدريس اجتهاد و تقليد، براي آگاهي از افكار استاد بزرگوارش آية الله العظمي حائري از آية الله اراكي درخواست كرد كه تقرير بحث اجتهاد و تقليد او را در اختيارش بگذارد و او نيز پاسخ مثبت گفت. مرحوم امام رساله ياد شده را در مدت كمي استنساخ كرد و آرائي كه از استادش در رساله اجتهاد و تقليدش نقل كرده، مستند او تقرير مرحوم آيت الله اراكي است.

براي آگاهي از موقعيت علمي ايشان، فهرست آثار ايشان را در اينجا مي آوريم:

1. تقريرات بحث مرحوم آية الله سلطان العلماء

2. تقريرات فقه آية الله العظمي حائري، شامل طهارت، ارث.

3. تقريرات اصول آية الله العظمي حائري (سه دوره)

4. رسالة في الاجتهاد و التقليد (تقرير بحث مرحوم حائري)

در ضمن درر الفوائد استادش به چاپ رسيده است.

5. رسالة في الولاية (تقرير بحث مرحوم آية الله حائري) در جلد اول قرآن والعقل به چاپ رسيده است.

6. رساله استفتائات.

7. حاشيه بر عروة الوثقي.

8. توضيح المسائل.

9. مناسك حج.

10. حاشيه بر درر الأُصول مرحوم آية الله حائري.

11. المكاسب المحرمة.

12. كتاب الخيارات.

13. رسالتان في الارث ونفقة الزوجة (از شمارة 4 تا 13 همه به چاپ رسيده اند)

14. كتاب البيع.

15. كتاب النكاح و الطلاق.

16. شرح مفصل عروة الوثقي، باب طهارت.

17. كتاب الطهارة تقرير بر بحث آية الله العظمي سيدمحمد تقي خوانساري.

آيت الله العظمي اراكي در ساعت 22 شب سه شنبه در بيمارستان شهيد رجائي درگذشت و پيكر پاك او در تهران و قم، از طريق تمام طبقات، تشييع گرديد، همراهي مردم در تشييع، اين مسأله را ثابت كرد كه هنوز روحانيت اصيل و واقعي در دل مردم جايگاه بلندي دارد. بر پيكر پاك او، وارسته ترين فرد يعني آيت الله بهجت در صحن مطهر نماز گزارد. مجالس فاتحه و ختم از طرف بازماندگان حوزه و مقام معظم رهبري آغاز گشت و دولت يك هفته عزاي عمومي اعلام كرد.

ما اين ضايعه را به بقية الله الأعظم عجل الله فرجه و مراجع بزرگ شيعه و علما و دانشمندان حوزه هاي علميه بالأخص به مقام معظم رهبري تسليت گفته و از خداي بزرگ براي آن فقيه راحل علوّ درجات در خواست مي كنيم.

توجهي از محضر حكيم متألّه مرحوم آقا صدراي بادكوبه اي بهره مي برد و همزمان با آية الله ميرزا باقر زنجاني و علامه فاني اصفهاني و آية الله سيد عبد الأعلي سبزواري نيز آشنا مي شود و در دروس برخي از آنها نيز شركت مي نمايد. و در ضمن تحصيل، خود، در حوزة نجف به تدريس سطوح عاليه نيز مي پردازد و حوزة تدريسش در ميان فضلاي نجف مورد توجه قرار مي گيرد.

سعي و تلاش كامل فقيد سعيد در حوزه علميه نجف بدين منوال ادامه داشت تا اينكه به سال 1343 جهت تجديد ديدار والده و ارحامش به ايران حركت و در كاشمر مورد استقبال با شكوهي قرار مي گيرد و اگر چه وي قصد مراجعت به نجف را داشت، ولي در اثر اصرار آيت الله امامي و نياز مبرم حوزه علميه كاشمر به وجود وي در آنجا ماندگار مي شود. با آمدن وي به كاشمر، حوزة آنجا رونق فراواني مي يابد و طلاب زيادي از مراكز و بخشها راهي آن حوزه مي شوند. مرحوم سعيدي از همان اول ضمن تدريس دروس حوزوي، بحث تفسير قرآن را نيز آغاز مي نمايد و تا سال 1362 ادامه مي يابد و در اين مدت موفق به تدريس يك دوره كامل تفسير قرآن مي گردد.

و در كنار اشتغالات علمي به مصداق «عالم ينتفع الناس من علمه خير من سبعين ألف عابد» خدمات اجتماعي و رسيدگي به امور عامه مسلمين در سطح وسيعي، محقق مي شود. مجموعاً 27 بنا، اعم از مسجد و تكيه با يك نقشه و اسلوب توسط وي ساخته مي شود. تأسيس درمانگاه جواد الأئمه كاشمر و صندوق قرض الحسنه همّت كه هر دو منشأء خدمات عمومي بسيار نافعي مي باشند، از جمله اقدامات اجتماعي

او در طي اين سالهاست.

آن مرحوم در سال 1362 از كاشمر به سوي مشهد مقدس هجرت نمود و جلسات درس وي در حوزه علميه مشهد نيز مورد توجه قرار گرفت و با همت عالي وي حسينيه و مدرسه اي به نام «الإمام الحسن المجتبي(ع)» در بهترين شكل ساخته شد كه جمعي از طلاب ساعي تحت اشراف وي مشغول به تحصيل گرديدند. فعاليت فقيد سعيد در ابعاد گوناگون همچنان ادامه داشت تا اينكه اخيراً به بيماري صعب و دشواري مبتلا گرديد و تلاش بي وقفة پزشكان محترم و مراقبتهاي ويژه شبانه روزي فرزند برومندش آقاي دكتر جعفر سعيدي، راه به جايي نبرد و سرانجام روز چهارشنبه نوزدهم ذي الحجة 1416 برابر با (19/2/75 ش) اين نفس مطمئنه دعوت حق را لبيك گفت و به دار باقي شتافت و فقدان وي جداً بر حوزه هاي علميه ضايعة جبران ناپذيري بود.

مفيد و سودمند بود و شبها نيز در مسجدي كه نماز مي گزارد، مسائل اخلاقي را براي همگان بيان مي كرد.

از ميان آثار به چاپ رسيدة او به سه اثر اشاره مي كنيم:

1. رساله اي در جبر تفويض.

2. پرتوي از انوار نهج البلاغه.

3.توحيد ذاتي و صفات الهي.

سرانجام اين شخصيت بزرگ پس از مدتي نقاهت و بيماري، نداي الهي را لبيك گفته و رخ در نقاب خاك كشيد و مردم حق شناس و متدين اصفهان با تجليل فراوان پيكر او را در گلزار شهدا نزد قبور علما به خاك سپردند.

مفيد و سودمند بود و شبها نيز در مسجدي كه نماز مي گزارد، مسائل اخلاقي را براي همگان بيان مي كرد.

از ميان آثار به چاپ رسيدة او به سه اثر اشاره مي كنيم:

1. رساله اي در جبر تفويض.

2. پرتوي از انوار نهج البلاغه.

3.توحيد ذاتي و صفات الهي.

سرانجام اين شخصيت بزرگ پس از مدتي نقاهت و بيماري، نداي الهي را لبيك گفته و رخ در نقاب خاك كشيد و مردم حق شناس و متدين اصفهان با تجليل فراوان پيكر او را در گلزار شهدا نزد قبور علما به خاك سپردند.

شهيدين ) شروع نمودند و بعد از انقلاب شكوهمند اسلامي ايران در مورخه 1/12/1358 از طرف حضرت امام خميني به عضويت در شوراي نگهبان انتخاب شدند و در مورخ 19/10/1361 به دادستاني كل كشور انتخاب شدند .البته ايشان مسووليت هاي اجرايي ديگري نيز داشته كه بعضي از آنها عبارتند از : نماينده حضرت امام در شوراي عالي بازسازي مناطق جنگي ، عضويت در اولين دوره مجلس خبرگان رهبري به عنوان نماينده منتخب مردم تهران . هم اكنون نيز ايشان يكي از مدرسين دروس خارج حوزه علميه قم مي باشند، ( زندگي نامه حضرت آيت الله حاج شيخ يوسف صانعي ، انتشارات ميثم تمار ) . ;

چهل سالگي تا پايان عمر به تاليف كتب ، تدريس ، پاسخگويي به پرسشهاي ديني مردم و ارشاد دختران و زنان پرداخت . مجتهده سيده نصرت بيگم امين در سال 1344 ه با سرمايه خود مكتبي به نام فاطمه ( س ) و نيز دبيرستاني دخترانه تاسيس كرد به اين ترتيب براي بسياري از دختراني كه به واسطه جو حاكم بر آن ايام و با توجه به كشف حجاب و اين كه دبيران مرد در دبيرستانهاي دخترانه تدريس مي كردند، از نعمت تحصيل منع شده بودند، زمينه ادامه تحصيل را فراهم آورد .ايشان همچنين در كانون تبليغات ديني بانوان اصفهان به تدريس معارف و تفسير قرآن و پاسخگويي به سوالات پرداخت و تا پايان عمر پر بركت خود به تعليم و كوشش در جهت رشد علمي و معنوي دختران و زنان اهتمام ورزيد .بانو امين درباره ً زندگي خود مي گويد : خانم معلم ( ( پير زني است با چوب بلند تنبيه ، و فضاي مكتب ،همان فضاي رعب آور مكتب خانه هاي قديم . ) ) او در اين محيط تحصيل راآغاز مي كند و از خاطرات آن روزها چنين نقل مي كند : ( ( در 7 - 6 سالگي كه به مكتب مي رفتم ، معلم هميشه به مادرم مي گفت : ( ( دخترتان گوشت نپز است كه نمي پزد .تدريس به او بي فايده است و در نهايت چيزي نخواهد شد.بيهوده او را به مدرسه نياوريد! ) ) به اين صورت بانو امين تحصيل را آغازمي كند تا حدود يازده سالگي كه به تحصيل زبان عربي مي پردازد .ايشان

ازخاطرات زمان كودكي اش مي گويد : ( ( درست به خاطر دارم در اوقاتي كه بابچه هاي هم سن و سال خود بودم ، مثل آنها تفريح و گردش نمي كردم ، بلكه بيشتر مشتاق بودم تنها باشم تا بتوانم فكر كنم ، زيرا گمشده اي در وجود خوداحساس مي كردم حتي اگر در مجالس عمومي مي رفتم ، باز در حال تفكربودم ، و در مقام اين كه پا از جاده شريعت بيرون نگذارم . ) ) هنگامي كه بيست ساله مي شود به سبب شوقي كه با كسب دانش داشته است به تحصيل فقه واصول و تفسير و علم حديث مي پردازد .خود ايشان در اين مقوله مي گويد : ( ( همواره لطف پروردگار بدرقه راه من بود و حين تحصيل گاهي حالات خوش و نوراني نصيبم مي شد .) ) وي در همين ايام به حكمت و فلسفه روي آورد و ديري نمي گذرد كه ذوق عرفاني در او پديد آمده و به طي مراحل ومنازل سير الي الله مي پردازد .اما روح تشنه او نيز در جست و جوي محبوبي است كه سالها سراغ از او مي جست و خود مي گفت : ( ( هيچ بدبختي بالاتر ازاين نيست كه آدمي از محبوبش دور باشد .) ) بانو امين براي مصونيت ازتعرض آلودگي جو بي حيايي و بي حجابي دوران پهلوي ، همه اين دروس رادر خانه تعليم گرفت . آن بانوي عارف به نفحات رحماني ، در راه كسب علم با جديت استقامت ورزيد او خود نقل مي كند كه وقتي به مطالعه مشغول مي شد، بارها

نزديكان و خويشاوندان او را ملامت مي كردند كه آنچه مي كني جز بطالت و كسالت نيست و او تمامي اينها را براي رضاي دوست تحمل مي كرد و با وجود فضاي حاكم بر جامعه و ملامتهاي اطرافيان ، مومنانه به راه خود ادامه مي داد و چنين بود كه درهاي حكمت به رويش گشوده شد .درمورد آموختن علوم و كسب معارف اين بانوي فاضله چنين اظهار مي دارد : ( ( در نوشته هايم كمتر از امور خارجي كمك گرفته ام . نمي گويم كه از غيب خبردارم . اما اغلب معنويات و معارف را از استاد فرا نگرفته ام و غالب نوشته هايم با ارشاد و كمك ( ( او ) ) بوده است ) ) . جديت اين حكيم الهي در امرتحصيل به حدي بود كه مي گفت : ( ( هيچ چيز نمي تواند كلاس درس را تعطيل كند، حتي مرگ فرزند .) ) يكي از اساتيد بانو امين ، مرحوم آيت الله حاج ميرسيد علي نجف آبادي نقل كرده است : ( ( روزي شنيدم فرزند ايشان فوت شده است . فكر كردم خانم ديگر درس را تعطيل خواهد كرد، ولي برعكس دو روزبعد كسي را به سراغم فرستاد كه براي تدريس به منزل ايشان بروم و من ازاين علاقه ايشان به تدريس و تحصيل ، سخت تعجب كردم ) ) . به اين ترتيب اوبيشتر علوم را در خانه و نزد علامه فقيه آيت الله سيد محمدعلي نجف آبادي و شيخ مرتضي مظاهري فرا گرفت . تا اين كه تحصيل و تحقيق ايشان به حدي مي رسد كه بعضي

از علما و مراجع تقليد از جمله مرحوم آيت الله العظمي محمدكاظم شيرازي ، آيت الله العظمي عبدالكريم حايري و آيت الله ابراهيم حسيني شيرازي اصطهباناتي ، پس از امتحان و طرح پرسشهاي بسيار ودريافت جوابيه هاي مكفي و مطميين ، به ايشان اجازه اجتهاد و استنباطاحكام شرع مي دهند .خانم امين هم چنين از آيت الله محمد نجفي اصفهاني ، حجت الاسلام و المسلمين مظاهري نجفي اصفهاني اجازه روايت دارد و به آيت الله مرعشي نجفي و حجه الاسلام و المسلمين زهير الحسون نيز اجازه روايت داده است . آيت الله آقا سيد محمدعلي نجف آبادي ازاساتيد برجسته بانو امين كه ايشان فقه و اصول و حكمت را نزدشان خوانده بود، گفته اند : ( ( حكمت را دايي ام به من درس داد و يكي نيست كه من به اودرس بدهم من مي خواهم به اين خانم درس بدهم كه از من يادگاري باقي مانده باشد ) ) . زماني كه بانو امين كتاب خود را به نام ( ( اربعين هاشميه ) ) نوشت و اين كتاب به حوزه علميه نجف رسيد و علما از آن استقبال كردند، آيت الله آقا سيد محمدعلي نجف آبادي در تكميل تشويق هاي علما گفت : ( ( بانو امين هر چه در اين كتاب نوشته اند، از تراوشات فكري خودشان بوده است وربطي به تعليمات من ندارد .) ) بعد از نگارش همين كتاب بود كه علما در صددبرآمدند تا از ايشان امتحان اجتهاد بگيرند و براي اولين بار خانم امين در مقام تنها بانوي مجتهده عصر خود قرار گرفت . علماي معاصر از جمله

آيت الله العظمي مرعشي نجفي ، استاد محمدتقي جعفري و اساتيد حوزه و دانشگاه نيز با ايشان ملاقات و گفت و شنودهايي داشته اند .بانوي عالمه امين ، عاشق تحصيل بود و تحصل بخشي از برنامه روزانه ايشان بود كه به عنوان وظيفه به آن مي نگريست . و در زمانه اي كه هنوز در بسياري محافل و مجالس بحث برسر اين بود كه آيا اصولا" زن ، انساني در رتبه ً مرد است و آيا جامه كمال تنهابرازنده قامت مرد است يا زن را نيز نصيبي از كمال هست ، مرتبت و موفقيت علمي و عرفاني ايشان بدان جا رسيد كه اكابر و اعاظمي از علما و عرفا،حضور در محضر ايشان را مايه فيض مي دانستند .اين بانوي عالمه رباني سالهاي متمادي در راه تحصيل علم و مقامات معنوي زحمت ها كشيد وعملا" به جهان ثابت كرد كه زن حتي در محيط اجتماعي نا مساعد و با وجودموانع و مشكلات ، با رعايت كمال تقوا مي تواند به تحصيل علم ادامه دهد ومقام شامخي را هم احراز كند و راه را براي ديگران هموار كند .كتابهاي اين بانوي فاضله معرف روح لطيف و متعالي ايشان است و مي توان گفت بهترين راه شناخت و معرفي ايشان ، آثار قلمي اين بانوي فاضله است . بنابر تصديق يكي از بستگان نزديك ايشان : ( ( اين بانو وقتي قلم به دست مي گرفت ومشغول نوشتن مي شدند، اصلا" خط خوردگي در آن ديده نمي شد ) ) . و اين خود روشنگر امدادهاي غيبي و افاضات رحماني است . وي همواره تاكيدداشت ناشناخته بماند و

به همين دليل كتابها را با نام ( ( بانوي ايراني ) ) يا ( ( بانوي اصفهاني ) ) به چاپ مي رساند .;

مآخذ :

1. لاله اي از ملكوت، شيخ جعفر مجتهدي، چاپ اول

- حالات سير و سلوك، شيخ عبدالكريم كشميري، ص120

بايد انجام گيرد.

تكميل و ارسال فرم نظر سنجي موجب تكامل و پويايي كارماست.

كه در مكه جمع مي شوند حضرت را نديده اند و به خدمتش نرسيده اند. (2)

ولي مورد دوم كه ارتباط معنوي است حتماً در اولياء خدا و افراد نيك روزگار مي باشد زيرا بدون آن نمي توان مقامات معنوي را طي كرد و بندة خالص خداست چون آنها باب الله هستند.

براي مطالعه بيشتر در مورد ياوران امام زمان (عج) مي توانيد به كتاب مهدي منتظر و كتاب مكيال المكارم مراجعه بفرماييد.

خداوند متعال به رهبر بزرگوار ما طول عمر همراه با عزت عنايت بفرمايد و همه ما را از حاميان وااقعي ولايت و نوكران واقعي امام زمان (عج) قرار دهد انشاء الله.

منابع و مآخذ:

1_ انتظار، ش 8و9

2_ كتاب مهدي منتظر، چاپ قديم، ص58، حاج محمد جواد خراساني

درآمد.

در حال حاضر نيز با كمال تأسف هنوز هم افراد مشكل دار سياسي با دفتر و بيت خود آقاي منتظري ارتباط داشته و به او خط دهي مي كنند. و به همين خاطر است كه هراز چند گاهي تحت عنوان كتاب خاطرات و مانند آن شاهد ارائه مطلب انحرافي و مضر به نظام جمهوري اسلامي از سوي اين دستگاه مي باشيم در اين زمينه مطالب فراواني وجود دارد كه جهت اطلاع بيشتر مي توانيد به رنجنامه مرحوم حاج سيد احمد خميني و خاطرات آقاي محمدي ري شهري مراجعه فرماييد.

است. در يك نگاه به آثار به جا مانده در تفسير امام، به وضوح مي توان يافت كه تفسير امام متأثر از عرفان و سبك و روش ايشان توجه به باطن قرآن كريم علاوه بر ظاهر آن است. اين موضوع همواره در ميان انديشمندان ديني مورد بحث علمي قرار گرفته كه آيا ما مي توانيم نگرشهاي فلسفي، عرفاني به آيات قرآن و كلام معصومين داشته باشيم يا نه و بصورت كلي دو ديدگاه موافق و مخالف وجود دارد، كه امام از زمرة برجسته ترين موافقان است. و در اين زمينه اقدامات و تلاشهاي فراواني، از سوي ايشان، علاوه بر برنامه ها، اشعار، و سخنراني ها مجموعة كتب وجود دارد كه هيچكدام هم تعطيل نشد. تنها در يك مورد تفسير سورة حمد امام خميني كه در ابتداي پيروزي انقلاب از صدا و سيما پخش مي گرديد با توجه به مطالب سنگين عرفاني آن كه براي عموم قابل فهم نبود، و بدنبال پاره اي تلاشها از سوي كساني كه از زمرة مخالفان اين ديدگاه بودند، تعطيل شد. (2) در پايان نظر مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام را در مقدمه تفسير سوره حمد، در

اين باره به شما تقديم مي كنم. (3) ذكر اين نكته كه امام در سالهاي 1318 و 1321 شمسي در دو اثر سر الصلوه و آداب الصلوه تفسير كامل سوره حمد را بيان نموده اند و آنچه كه در اين اظهار نظر بدان اشاره شده صرفاً مربوط به درس تفسيري سال 58 است كه شامل تفسير بسم الله الرحمن الرحيم و الحمد لله مي شود در اين اظهار نظر مي خوانيم:

"مجموعة 5 جلسه درس

تفسير ايشان در سال 58 شمسي از تلويزيون جمهوري اسلامي ايران پخش گرديد و با بيماري حضرت امام و مخالفتهاي برخي از مقدسين كه مخالف طرح اين نوع سخنان بودند براي هميشه تعطيل گرديد."

منابع و مآخذ:

1_ دانشنامة قرآن و قرآن پژوهي، بهاء الدين خرمشاهي، ج1، ص1006

2_ همان، ص1008

3_ تفسير سوره حمد، موسسه تنظيم و نشر آثار امام، مقدمه 18

كوشا در مسائل سياسي بوده و مكاتباتي با فتحعلي شاه در مسائل سياسي و حكومتي داشته است. ويدر تادب به آداب حسنه ديني و تخلق به اخلاق كريمه الهي و زهد و تقوي كردار نيكو و حسن معاشرت شهرت بسزاييداشته است. براي آگاهي بيشتر ر.ك.به : 1 ديدار با ابرارميرزاي قمي نشر سازمان تبليغات اسلامي 2 پنج نامه ميرزايقمي به فتحعلي شاه

5 . ميرزا ابوطالب قمي از شاگردان و داماد ميرزاي قمي كه در بقعه زكريابن آدم مدفون است.

6 . آيه الله ارباب فرزند محمد تقي از علما و حكما كه قبل از آيه الله حائري داراي عنوان مرجعيت بود سال 1341ه . ق فوت كرد.

7 . مرحوم حاج شيخ ميرزا جواد آقا فرزند مرحوم ميرزا شفيع ملكي تبريزي است كه پس از طي مراحل اوليه تعليمجهت بارور نمودن آن استعداد پاك و شايسته رهسپار قم مشرفه گرديد و بعد از سالياني چند و كسب فيض از اساتيدحوزه در آن زمان رهسپار نجف اشرف شد و در جوار بارگاه ملكوتي مولي الموحدين(ع) ماوا گزيد و سالياني را با تهجدو تقوا درپي كسب فيوضات حق از محضر اساتيد بزرگ و مشهور آن زمان مثل مرحوم ملا حسين قلي همداني آنعارف وارسته كسب فيض نمود و در طريق سير و سلوك و عرفان ره توشه اي بس عظيم بدست آورد و در زمينه فقه واصول از محضر استاد گرامي محوم علامه شيخ آقا رضا همداني بهره مند گرديد و خلاصه پس از درك مقامات والايعرفاني و اخلاقي و رسيدن به مراتب والاي علمي به ايران بازگشت و در حرم اهل بيت عصمت و طهارت (قم) مسكنگزيد. او براستي از

نمونه هاي كامل عالم عامل عارف سالك و مجسمه علم و تقوا و اسوه و الگو و نمونه بود كه همهرفتار و گفتار و كردارش سازنده و تاثير گزار و شاگردان بزرگي تربيت نمود كه هركدام خود اسوه عالم بودند كه از آن ميانبايد از حضرت امام خميني (قدس سره) نام برد. مرحوم ملكي تبريزي در سال 1343 هجري قمري روز عيد قربان دنيارا ترك و در جوار حق آرميد روحش شاد و يادش گرامي باد. از او آثاري بس ارزنده باقي مانده كه هركدام در باب خودمنفردند مانند كتاب اسرارالصلواه كه خود دنيائي از علم و معرفت است و رساله لفائيه كه درياي بيكراني در باب سير وسلوك مي باشد و كتاب نفيس مراقبات كه ديگر نياز به توصيف ندارد و كتابهاي ديگري كه هنوز بچاپ نرسيده است. «از مقدمه كتاب ترجمه السراقبات ( روزه از ديدگاه عارفان) »

8 . شاگرد جناب ميرزا جواد آقاي ملكي تبريزي حضرت حجه الاسلام والمسلمين حاج آقاسيدحسين فاطمي قمي

9 . از شاگردان ديگر و اصحاب خاص ميرزا جواد آقاي ملكي تبريزي جناب ثقه الاسلام مرحوم حاج آقا سيدمحمود يزدي فرزند آقا ميرزا سعيد يزدي و همينطور علماي ديگري مانند مرحوم حاج آقا احمد طباطبائي و ملامحمد صادق قمي وحاج سيد صادق قمي و حاج سيد جواد قمي در بقعه زكريا بن آدم و .... « از ديار ابرار قم نشرسازمان تبليغات اسلامي » در آخر دستور العمل عرفاني كه استاد حسن زاده آملي در كتاب آسمان معرفت خود صفحه107 از استاد علامه طباطبائي (ره) و ايشان از ميرزا جواد آقاي تبريزي ذكر كرده اند را ضميمه مي كنيم تا حالات معنويآنها بر ما بيشتر

روشن شود و موجب استفاده بيشتر گردد. جناب استاد علامه طباطبائي رضوان الله عليه در شبپنجشنبه ذي الحجه 13880 هجري قمري در خلوت پاكتي به بنده لطف فرمودند كه ديدم در ظهر پاكت نوشته است «نامه مرحوم حاج ميرزا جواد آقاي ملكي » فرمودند : آن را استنساخ كنيد و نسخه را به ما برگردانيد. اين نسخه هماننامه اي است كه آيت رباني مرحوم آقا ميرزا جواد آقاي ملكي به آيت صمداني مرحوم حاج شيخ محمد حسين كمپانينوشته است. دستور العمل عرفاني دستور العملي كه سالك رباني حاج ميرزا جواد آقاي ملكي تبريزي به جناب آيه اللهحاج شيخ محمد حسين كمپاني (رضوان الله تعالي عليهما) ارسال داشت چنين است. بسم الله الرحمن الرحيمفدايت شوم ... در باب اعراض از حدو حهد رسميات و عدم وصول به واقعيات كه مرقوم شده و از اين مفلس استعلاممقدمه موصله فرموده ايد بي رسميت بنده حقيقت آنچه كه براي سير اين عوالم ياد گرفته و بعضي نتايجش را مفصلا درخدمت شريف ابتدا خود صحبت كرده ام و از كثرت شوق آنكه با رفقا در همه عوالم همرنگ بشوم اس و مخ آنچه ازلوازم اين سير مي دانستم بي مضايقه عرضه داشتم حالا هم اجمال آن را به طريقه اي كه ياد گرفته ام مجددا اظهارمي دارم : طريق مطلوب را براي راه معرفت نفس گفتند : چون نفس انساني تا از عالم مثل خود نگذشته به عالم عقلينخواهد رسيد و تا به عالم عقلي نرسيده حقيقت معرفت حاصل نبوده و به مطلوب نخواهد رسيد لذا به جهت اتماماين مقصود مرحوم مغفور جزا الله عنه خير جزا المعلمين مي فرمود كه : بايد انسان يك مقدار زياده بر متعلمون تقليلغذا

و استراحت بكند تا جنبه حيوانيت كمتر و روحانيت قوت بگيرد و ميزان آن را هم چنين فرمود : كه انسان اولا روزو شب زياده از دو مرتبه غذا نخورد حتي تنقل مابين الغذائين نكند ثانيا هروقت بخورد كه تمام سير نشود اين در كمغذا و اما كيفش بايد غير از آداب معروفه گوشت زياد نخورد به اين معني كه شب و روز هردو نخود و در هر هفته دوسهدفعه هر دو را يعني هم روز و هم شب را ترك كند و يكي هم اگر بتواند للتكيف نخورد ولا محاله آجيل خور نباشد و اگراحيانا وقتي نفسش زياد مطالبه آجيل كرد استخاره كند و اگر بتواند روزه هاي سه روز هر ماه را ترك نمكد. و امام تقليلخواب مي فرمودند : شبانه روز شش ساعت بخوابد و البته در حفظ لسان و مجانبت اهل غفلت اهتمام زياد نمايد. اينهادر تقليل حيوانيت كفايت مي كند. و اما تقويت روحانيت : اولا داما بايد هم و حزن قلبي به جهت عدم وصول بهمطلوب داشته باشد. ثانيا تا مي تواند ذكر و فكر را ترك نكند كه اين دو جناح سير آسمان معرفت است در ذكر عمدهسفارش اذكار صبح و شام اهم آنها كه در اخبار وارد شده و اهم تعقيبات صلوات و عمده تر ذكر وقت خواب كه دراخبار ماثور است لاسيما متطهرا در حل ذكر به خواب رود. و شب خيزي مي فرمودند زمستانها يك ساعت و نيم ومي فرمودند كه در سجده ذكر يونسيه يعني در مداومت آنكه شبانه روزي ترك نشود هرچه زيادتر توانست كردن اثرشزيادتر اقل اقل كه چهارصد مرتبه است خيل اثرها ديده ام بنده خود هم تجربه كرده ام

چند نفر هم مدعي تجربه انديكي هم قرآن كه خوانده مي شود به قصد هديه حضرت ختمي مرتبت (ص) خوانده شود. و اما فكر براي مبتديمي فرمودند : در مرگ فكر بكن تا آن وقتي كه از حالش مي فهميدند كه از مداومت اين مراتب گيج شده في الجملهاستعدادي پيدا كرده آنوقت به عالم خيالش ملتفت مي كردند يا آنكه خود ملتفت مي شد چند روزي همه روز و شبفكر در اين مي كند كه بفهمد كه هرچه خيال مي كند و مي بيند خودش است و از خودش خارج نيست اگر اين را ملكهمي كرد خودش را در عالم مثال مي ديد يعني حقيقت عالم مثالش را مي فهميد و اين معني را ملكه مي كرد. آنوقتمي فرمودند كه بايد فكر را تغيير داد و همه صورتها و موهمات را محو كرد و فكر در عدم كرد و اگر انسان اين را ملكهنمايد لابد تجلي سلطان معرفت خواهد شد يعني تجلي حقيقت خود را به نورانيت و بي صورت و حد با كمال بها فائرآيد و اگر در حال جذبه ببيند بهتر است بعد از آنكه راه ترقيات عوالم عاليه را پيدا كرد هرقدر سيد بكند اثرش را حاضرخواهد يافت. و به جهت ترتيب اين عوالم كه بايد انسان از اين عوالم طبيعت اول ترقي به عالم مثال نمايد بعد به عالمارواح و انوار حقيقيه البته براهين علميه را خودتان احضر هستيد عجب است كه تصريحي به اين مراتب در سجدهدعاي شب نيمه شعبان كه اوان وصول مراسم است شده است كه مي فرمايد : سجد لك سوادي و خيالي و بياضياصل معرفت آن وقت است كه هرسه فاني بشود كه حقيقت سجده عبارت از فنا است كه عندا لفنا

عن النفس بمراتبهايحصل البقا بالله رزقنا الله و جميع اخواننا بمحمدو آله الطاهرين. باري بنده في الجمله از عوالم دعاگوئي اخوانالحمدلله بي بهره نيستم و دعاي وجود شريف و جمعي از اخوان را براي خود رود شبانه قرار داده ام ... حد تكميل فكرعالم مثال كه بعد از آن وقت محود صورت است آن است كه يا بايد خود به خود ملتفت شده عيانا حقيقت را ببي

در مشكلات علم دين و پي بردن به معارف، جويندگان را امداد مي كند.

ج ) دعا و اراده اش در دگرگون ساختن نيّات سركشان و متنقّدين اثر مي گذارد و مهمتر از همه اين كه جريان امامت و رهبري در عصر غيبت گسسته نيست، بلكه در اين عصر، مربي افراد و مدير جامعه نايب امام است «و نيابت امام يك امر تشريفاتي نيست بلكه يك مقام تشكيلاتي است. بنابراين نمي تواند سازمان نيافته و بي نظم و بي قاعده باشد بلكه بايد اصول لازم در آن رعايت گردد و از هرگونه هرج و مرج و تعدد مراكز و اختلاف نظر كه موجب تشتت قدرت مذهبي مي شود دور باشد»(محمد رضا حكيمي، خورشيد مغرب).

و مسلما امام نايب خود را به شكل هاي مختلف ياري مي رساند. جايي كه امام حوائج آحاد مردم متوسل و متوجه به ايشان را برآورده مي نمايد آيا ممكن است از ياري ظاهري و باطني رهبري يك كشور شيعه غفلت نمايد؛ هرگز، چنين نيست در دعاي آل ياسين كه از ناحيه مقدسه حضرت ولي عصر(عج) به محمد حميري است از خداوند مي خواهيم: اللهم انصره وانتصر به لدينك وانصر به اوليائك و اوليائه و شيعته و انصاره... خدايا! به امام زمان نصرت عطا فرما، و به واسطه او دينت و دوستانت و شيعيان و ياران و دوستان او را ياري فرما!... خدايا ياورانش را نصرت بده{M.

عبارت هاي «اوليائك و اوليائه» شامل خاصّان و متوليان امور مسلمين مي شود. پس نتيجه مي گيريم كه امام به صورت مستقيم و غيرمستقيم متوليان امور دين را ياري مي رسانند و كلاً آنچه منسوب به دين و شريعت مقدس الهي است. تحت تدبير و توجه امام زمان(عج) مي باشد.

نام امام خميني برده مي شود مردم صلوات مي فرستند؟

صبح همان روزهنگامي كه در مسجد نشسته بود، ديد كه فاطمه مادر سيد رضي و سيد مرتضي، دو فرزندش را نزد شيخ آورد و گفت:اي شيخ! اين دو فرزندم را به تو سپردم تا به آنها درس فقه بياموزي و از همان زمان عالم بزرگ شيعه (شيخ مفيد) تربيت اين دو برادر را به عهده گرفت و سيد رضي با آنكه 47 سال بيشتر عمر نكرد، اما آثار بسيار ارزشمندي تأليف نمود كه مشهورترين آنها كتاب «نهج البلاغه» است و ديگر آثار او عبارت است از:

1 - حقايق التأويل في متشابه التنزيل

2 - مجازات آثار النبويه

3 - تلخيص البيان عن مجازات القرآن

4 - خصائص الائمه(ع){J

بس عالي و غم انگيز است _ مي سرايد. بيت اولآن كه به صورت ضرب المثل درآمده چنين است:

ارأيت من حملوا علي الاعواد

Eاعلمت كيف خباضياء النادي

يعني به من بگوييد كه چه كسي را بر اين چوب ها (تابوت) حمĠمي كنند؟ آيا مي دانيد چگونه چراغ محفل ماخاموش شد؟ و عجيب تر اينكه هر وقت سيد رضي از كنار قبر ابو اسحاق عبور مي كرد، پياده مي شد و تا پياده ازبرابرمدفن او نمي گذشت، سوار نمي شد. وقتي به سيد رضي خرده گرفتند، در جواب فرمود: من به كمالات و علم او احتراممي گذارم نه به بدن ايشان (براي تفصيل بيشتر به كتاب مردان علم در ميدان علم، ج 2، ص 164 - 166 مراجعهفرماييد) و هم چنين احترامي كه بزرگان و شخصيت هاي ما براي محي الدّين عربي قائلند نيز حائز اهميت است.محي الدين پدر عرفان لقب گرفته است. او نسبت به مقام شامخ علي(ع) چه در فصوص الحكم و چه در فتوحات مكيّهاحترام بسيار قائل است؛ ولي به هر حال سني است. اين اصل از افتخارات اسلام و به خصوص ما شيعيان است كه بينعالم و جاهل ولو غير مسلمان باشد فرق مي گذاريم. حال چه رسد كه مسلمان باشد و سني مذهب.

ب ) بنابر اين جواب سؤالات بعدي شما در اين زمينه نيز روشن مي شود. تشيع يك «اعتقاد» است و صرفاً يكبحث تاريخي نيست؛ لكن ما علم و حكمت و عرفان را از هر طريق ممكن كسب خواهيم كرد و مادامي كه به اساساعتقادي ما لطمه نزند، از مطالب آنان استفاده خواهيم نمود.

ج ) مسأله شيعه نبودن مولوي در عين شيفتگي اش نسبت به حضرت علي(ع) مختص ايشان نيست.

افراد بسيارديگري داريم كه در عين سني بودن به حضرت علي(ع) عشق مي ورزيدند، نظير ابن ابي الحديد معتزلي شارحنهج البلاغه. حتي افرادي با مرام مسيحيت، شيفته و شيداي حضرت علي(ع) بوده اند؛ نظير دكتر جرج جرداق لبنانيصاحب كتاب «صوت العدالة الانسانية». آنها حضرت علي(ع) را به عنوان يك شخصيت علمي و برجسته به ديدهتحسين و احترام بسيار مي نگرند، ولي آن گونه كه ما به ولايت آن حضرت و فرزندان او معتقد هستيم در ظاهر گرايشندارند. اين كه گفته مي شود به ظاهر چون برخي احتمال مي دهند كه بعضي از اين افراد نظير مولوي يا فخر رازي وحتي ابواسحاق صابي شيعه شده باشند، ولي به خاطر مصالحي آن را كتمان مي كرده اند. به هر حال اگر منصفانهقضاوت كنيم، نه مي توان از كمالات آنها به خاطر سني يا غير مسلمان بودن چشم پوشي كرد و نه به خاطر واجد آنكمالات بودن مي توان آنها را از اين نقص مبرّا داشت.

د ) اما تداوم بحث شيعه و سني اين هم تازگي ندارد. مسأله اي است كه هم بين طرفداران اديان مختلف مطرح استو هم بين ملل و نحل در يك دين. شما حتماً از فرقه هاي مختلف مسيحيت با اطلاعيد و حتي از فرق مختلف اسلاميدر بين شيعه و سني. اين اختلافات كه بعد از ساليان دراز و بحث هاي بسيار هنوز حل نشده و وحدتي حاصل نگشتهاست. حال چرا به توافق نمي رسند؟ براي اين كار مي توان علل متعددي را برشمرد:

يك) تعصب هاي بي جا لااقل در بين بسياري از آنها.

دو) عدم اطلاع كافي از مرام حق و به ديگر عبارت كج فهمي.

سه) دين زدايي سياست هاي حاكم.

چهار) هوا و هوس سردمداران هر دين و مذهبي؛ براي اين كه موقعيت خويش

را از دست ندهند. قرآن مجيد به برخي از اين انگيزه در بين علماييهود و نصارا اشاره فرموده است و آن را علت اصلي نپذيرفتن ديانت اسلام مي شمارد.

پنج) به نظر مي رسد كه گاهي عوامل جغرافيايي نيز دخالت داشته باشد؛ مثلاً دوري شهرها و كشورها از يكديگر و در نتيجه عدم توان و دسترسيافراد خبير و آگاه در افشاگري و روشنگري جوامع مختلف در مناطق، كشورها و قاره هاي گوناگون.

ه ) «پلوراليسم ديني» به معناي حقانيت همه اديان از ديدگاه اسلام و قرآن مطرود است و هرگز پذيرفتني نيست و گرنه ان الدين عنداللّه الاسلام معنا نداشت. در اين صورت حقانيت نيز معناي خود را از دست خواهد داد؛ زيرا بعضي ازاديان از نظر بسياري از مسائل اعتقادي با برخي ديگر در تضاد هستند.بنابر اين چگونه ممكن است طرفدار«پلوراليسم» شده و آزادي در انتخاب دين و پذيرش همه آنها را ملتزم شويم (البته اين يكي از معاني پلوراليزم دينياست و معاني ديگري نيز براي آن گفته شده كه شايسته است براي توضيح بيشتر و ساير معاني به فصلنامه نقد 4، ص334 مراجعه فرماييد).

آنچه در اين زمينه بيان شد درباه مذاهب گوناگون يك دين نيز مصداق مي يابد؛ يعني، نمي توان در اسلام به آزاديمذاهب تن در دهيم و بگوييم حقايق كثيرند و هر كسي هر چه فهيمد همان حق است. اين ديدگاه قهراً با تناقض روبهروست. چون يا حضرت علي(ع) امام بر حق هست يا نيست. يا ائمه هدي(ع) اوصياي حق نبي اكرم(ص) هستند يانيستند و... .{J

سال نامگذاري شد.

علي رغم اين گفتمان، امروزه هستند دانشمندان و عالمان توانايي كه در مسند مناظره، تدريس، تأليف و... ازمذاهب حقه تشيع دفاع مي كنند و با اخلاص تمام مكتب اهل بيت را به جهانيان عرضه مي دارند؛ اشخاصي مانند:دكتر تيجاني، با انتشار كتاب هاي: «آن گاه هدايت شدم»، «همراه با راستگويان»، «اهل سنت واقعي»، «از آگاهان بپرسيد»، «از خدا پرواكنيد» و «اهل بيت كليد حلّ مشكلات» خدمت ارزنده اي به مكتب خاندان وحي نموده اند.

همچنين استاد جعفر سبحاني، علاّمه مرتضي عسگري و... در اين راه تلاش و فعاليت دارند.{J

مي گردد كه مهمترين آنها ايمان به خدا و پيامبر -صلي الله عليه و آله- و جهاد و عبادات مانند نماز و روزه و زكات و حج و همچنين صله رحم و انفاق در راه خدا و همچنين هر كار نيك و خير مي باشد و نيز شفاعت پيامبران و امامان و بندگان صالح خداوند كه طبق صريح قرآن باعث تقرب به پروردگار مي گردد. در مفهوم وسيله داخل است و نيز پيروي از پيامبر و امام و گام نهادن در جاي گام آنها زيرا همه اينها موجب نزديكي به ساحت قدس پروردگار مي باشد و حتي سوگند دادن خدا به مقام پيامبران و امامان و صالحان كه نشانه علاقه به آنها و اهميت دادن به مقام و مكتب آنان است جزو اين مفهوم وسيع است.(رجوع كنيد به تفسير نمونه، ج4، ذيل آيه 31 مائده)

بنابراين توسل جستن به اولياي بزرگ الهي -عليهم السلام- از اموري است كه خداوند در اين آيه شريفه ما را به آن امر كرده و سفارش نموده و مورد خواست و رضايت خداوند است.

منظور از توسل اين نيست كه كسي حاجت را از پيامبر يا امام بخواهد بلكه منظور اين است كه به مقام او در پيشگاه خداوند متوسل شود و اين در حقيقت توجه به خداست چون احترام پيامبر و امامان -عليهم السلام- نيز به خاطر اين است كه آنها فرستاده و نماينده و حجت خداوند بر روي زمين مي باشند و در راه او گام بر داشته اند.

هدف از توسل اين است كه خود را در خط پيامبر يا امام قرار دهيم و با برنامه هاي آنها هماهنگ شويم

و خدا را به مقام آنها بخوانيم تا خداوند اجازه شفاعت در مورد آنها بدهد.

اگر عقيده ما اين باشد كه هيچ كس جز خداوند، ذاتا خالق و رازق و مالك سود و زيان نمي باشد و اگر از ديگري چيزي مي خواهد با توجه به اين نكته است كه او آنچه دارد از ناحيه خداست، و بر اين باور باشد كه پيامبر و امام از خود چيزي ندارند و هر چه دارند و مي خواهند از خداست و از او مي خواهند و با اين عقيده و نيت به آنها توسل جويد و يا از آنها شفاعتي بخواهد، اين عين توحيد و اخلاص است و در اين نگاه و نحوه نگرش خداوند و امامان در دو نقطه مقابل يكديگر قرار ندارند تا توسل و درخواست از امام، غير از درخواست از خداوند و نقطه مقابل آن و در تضاد و تنافي و مغايرت با آن باشد، بلكه در خواست از آنها عين درخواست از خداوند است.

پس بايد توجه داشت كه در توسل هرگز منظور اين نيست كه چيزي را از شخص پيامبر يا امام مستقلا تقاضا كنيم، بلكه منظور اين است كه با اعمال صالح يا پيروي از پيامبر و امام، يا شفاعت آنها و يا سوگند دادن خداوند به مقام و مكتب آنها كه خود يك نوع احترام و اهتمام به موقعيت آنها و يك نوع عبادت است از خداوند چيزي را بخواهيد اين معنا نه بوي شرك مي دهد و نه بر خلاف آيات ديگر قرآن است.

نكته مهم اين است كه در توسل و شفاعت به اولياي خدا، بايد تحقيق كرد كه توسل

و شفاعت به كسي و از كسي باشد كه خداوند او را وسيله قرار داده است. به طور كلي توسل به وسايل و اسباب با توجه به اينكه خداست كه سبب را آفريده و خداست كه سبب را سبب قرار داده است و خداست كه از ما خواست از اين وسايل و اسباب استفاده كنيم به هيچ وجه شرك نمي باشد، بلكه عين توحيد است و در اين جهت هيچ فرقي ميان اسباب مادي و اسباب روحي، ميان اسباب ظاهري و اسباب معنوي، ميان اسباب دنيوي و اسباب اخروي نيست. منتهاي امر اسباب مادي را از روي تجربه و آزمايش علمي مي توان شناخت و فهميد كه چه چيز سبب است و اسباب معنوي مثل دعا و كارهاي نيك و معروف و پيامبران و امامان -عليهم السلام- را از طريق دين. يعني از طريق وحي و كتاب و سنت بايد كشف كرد. فعل و كار خدا داراي نظام است. اگر كسي بخواهد به نظام آفرينش اعتنا نداشته باشد گمراه است. به همين جهت است كه خداي متعال گناهكاران را ارشاد نموده كه به در خانه پيامبر -صلي الله عليه و آله- بروند و علاوه خود از خداوند درخواست مغفرت و بخشش مي كنند، از آن بزرگوار بخواهند كه براي ايشان طلب مغفرت كند. قرآن كريم مي فرمايد: و اگر ايشان هنگامي كه (با ارتكاب گناه) به خود ستم كردند، نزد تو مي آمدند و از خدا آمرزش مي خواستند و پيامبر هم براي ايشان طلب مغفرت مي كرد، خدا را توبه پذير و مهربان مي يافتند.(ر.ك: عدل الهي، تأليف استاد شهيد مرتضي مطهري، بحث شفاعت؛

و نيز داستانهاي شگفت، تأليف شهيد آيت الله دستغيب)

دارد؟ فرمود همانمنزلتي را كه من پيش خدا دارم، (مناقب آل ابيطالب، ج 2، ص 220).{

كشورانتخاب شدند.

البته ايشان مسؤوليت هاي اجرايي ديگري نيز داشته كه بعضي از آنها عبارتند از: نماينده حضرت امام در شوراي عالي بازسازي مناطق جنگي، عضويت در اولين دوره مجلس خبرگان رهبري به عنوان نماينده منتخب مردم تهران.

هم اكنون نيز ايشان يكي از مدرسين دروس خارج حوزه علميه قم مي باشند، (زندگي نامه حضرت آيت الله حاج شيخ يوسف صانعي، انتشارات ميثم تمار).{J

بودند كه نتيجه اي جز آوارگي بيشتر براي شيعيان به همراه نداشت. مفتيان عثماني و ازبك فتوا به وجوب قتل شيعيان مي دادند و در سرزمين هاي تحت سلطه خود شيعيان رانابود مي كردند قبل از عثماني ها نيز شيعيان همواره مورد ظلم و ستم شاهان ايراني، خلفاي بني عباس و بني اميه و مورد آزار افراد جاهل بودند در اين شرايط صفويان تنها دولتي بودند كه سرسختانه از شيعه دفاع مي كردند و لذا حفظ آنان به عنوان تنها دولت حامي تشيع ضروري به نظرمي رسيد در اين موقعيت عاقلانه نمي نمود كه علماي اين از فرصت تاريخي چشم بپوشند و دولت صفوي را به حال خود رها كنند پس ممكن بود تشيعي افراطي و غلوآميز و مختلط با تصوف منحط قزلباشان رواج پيدا كند علما بر اين اعتقاد بودند كه حفظ دولت صفويه در آن شرايط بهمصلحت شيعه است ازاين رو آنان بهترين راه را انتخاب كردند و با درك اين كه مي توان با استفاده از اين فرصت تاريخي پايگاهي امن و مطمئن براي تشيع در جهان آن روز ايجاد كرد. به همكاري با صفويان پرداختند و با كمك به دولت صفوي آن را در مقابل دو دشمن قدرتمند ومتعصب (ازبكان و عثمانيان) ياري دادند. از سوي ديگر در آن زمان فقها هيچ جايگزين مناسبي براي دولت صفوي نداشتند. انديشه ولايت فقيه و چند اصل مهم در منابع و متون اسلامي بود ؛ ولي در مقام اجرا نياز به بسترسازي فراواني داشت. بنابراين در شرايطي كه دسترسي بهحكومت مطلوب امكان پذير نبوده دولت صفويه بهترين انتخاب ممكن بود و علما چاره را در همكاري با آن مي ديدند و مي كوشيدند سلطان وقت را به پايبندي

شرع و رعايت قوانين ديني مقيد كنند.

امر به معروف و نهي از منكر و كمك به مؤمنان، عنوان اصلي توجيه همكاري با دولت بود. حتي خود علماي آن عصر همكاري با دولت صفوي را مقيد به اين مطلب مي كند كه: «.. شخص بايد يقين داشته باشد كه در صورت پذيرش مناصب و همكاري با دولت جور مي تواندامر به معروف و نهي از منكر كند و بايد بداند كه قبول مناصب در دستگاه جائر متضمن همكاري با او در كارهاي حرام نيست» (محقق كركي، جمع المقاصد، ص 489)

علامه مجلسي سه شرط را براي جواز معاشرت و همكاري با حكام بيان كرده بود:

1- قصد تقيه ؛

2- يا هدف دفع ضرر از مظلوم يا رساندن نفعي به مؤمنان كه در اين صورت واجب هم مي شود ؛

3- هدايت سلاطين جاير. (عين الحيوة، ص 505)

در هر صورت علاوه بر مصالح و مقتضيات زمان و مكان، همكاري علماء با دولت صفويه دستاوردهاي بسيار مهمي را در برداشت از جمله:

1- تبليغ و توضيح مباني اعتقادي و فقهي شيعه و جايگزين نمودن تشيع فقهاهتي و علمي، به جاي تشيع صوفيانه. اين اقدام از لحاظ فرهنگي نفوذ تام تشيع جامعه ايراني را به صورت جامعه اي تقريبا يك دست در آوردند و مذهب شيعه به دست مايه اصلي وحدت ملي درميان اقوام ساكن در اين منطقه جغرافيايي مبدل گرديد.

2- شاهان صفوي براي حفظ موقعيت و مشروعيت خود از مخالفت با علما خودداري مي كردند و آنان نيز مي توانستند نقش مهمي در كاهش ظلم و ستم حاكمان بر مردم ايفا كنند.

3- حفظ استقلال و تماميت ارضي ايران تا حد زيادي به تشيع و نيز دولت صفوي حامي

ان وابسته بود در صورتي كه اوضاع مذهبي و سياسي ايران به همان صورت قبل از صفويه باقي مي ماند، حاكميت عثمانيان بر ايران بعيد نبود. ولي در پرتو همكاري علما با دولت صفويمذهب شيعه به مذهب رسمي امپراطوري قدرتمند صفوي مبدل شد دولت صفوي با اتكا به شور مذهبي موفق شد ايران را از ادغام در قلمرو عثماني و تعرض ازبكان حفظ كند در واقع صفويان روح ملي ايران را در قالب مذهب شيعي احيا كردند و شخصيت مستقل به ايران بخشيدند.

4- حضور علما و ارتباط آنها را با دربار، تا حد زيادي سبب اصلاح رفتار درباريان و جلوگيري از انجام اعمال مخالف شرع، رعايت عدل و تقوا و... مي شد.

علامه مجلسي نيز دركنار ديگر عالمان و فقيهان شيعه به دولت صفوي نزديك بود و آرزو داشت تا اين حكومت كه تنها حكومت شيعه و به نظر وي تا اندازه اي عادل و معتقد به شريعت بود هم چنان استوار بماند مشروط بر اين كه عادل و معتقد به شريعت باشد. علامه مجلسيدر مسند شيخ الاسلامي خدمات بسياري را در مقوله هاي گوناگونان سياسي و اجتماعي به ايران و تشيع نمود بزرگترين كار علامه مجلسي در صحنه سياست مبارزه با صوفيان بود علامه مجلسي از قدرت آنها كاست و به مبارزه با كشيشان دربار و بيگانگان و نمايندگان مؤسسات وشركت هاي غربي و بت پرستان پرداخت، در پي اين حضور علامه مجلسي، شاه به نوشيدن شراب و جنگ ميان فرقه ها و... را ممنوع ساخت نكته مهم ديگر در سياست علامه مجلسي اين است كه در زمان علامه مجلسي هيچ برخوردي بين ايران و همسايگان اهل سنت رخ نداد و ازسوي

شيعيان به هيچ يك از ولايت هاي اهل تسنن ايران تعدي نشد و ايران در كمال آرامش به سر برد در زمان شاه سلطان حسين كه مردي بي تدبير و ضعيف النفس بود وجود شخصيت عالي مقامي چون علامه مجلسي، باعث آرامش و حفظ ممكلت از هر گونه آشوب و انقلاب داخليو سلطه خارجي بود. اما هنگامي كه علامه مجلسي در 111 ه. ق چشم از جهان فرو بست شمارش معكوس سقوط دولت صفويه آغاز شد و در همان سال ولايت قندهار سقوط كرد اصفهان نيز 25 سال بعد از وفات مجلسي به تصرف افغان ها در آمد و منجر به از دست رفتن استقلالايران و انقراض سلسه صفويه شد.

براي آگاهي بيشتر ر. ك:

1- علي دواني، نهضت روحانيون ايران، ص 60.

2- رسول جعفريان، صفويه از ظهور تا زوال، ص 398.

3- جمعي از پژوهشگران حوزه علميه قم، گلشن ابرار، ج 1، ص 255.

4- سيد محمد علي حسيني زاده ، علما مشروعيت دولت صفوي، ص 95 و ص 109 و ص 219. {J

روحانيون مبارز ايران، ج 7، علي دواني، مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپدوم، تهران 1377، ص 235).

بعد از خرداد 42 و به دنبال اعدام انقلابي حسنعلي منصور نخست وزيري كه ننگ لايحه كاپيتولاسيون را در كارنامه خود داشت تا هنگام شهادت يعني به مدت چهارده سال ساواك در تعقيب اين چريك مسلمان بود، تا جايي كه شش ميليون تومان جايزه براي يافتن او تعيينكرده بودند، (فصلنامه پانزده خرداد، پيشين، ص 219).

برخي از صاحب نظران پيرامون مبارزات مخفي مسلحانه، عمر متوسط يك چريك مسلح را شش ماه مي دانند به طوري كه اگر توانست بيشتر دوام بياورد به ميزان طولاني شدن مدت فعاليت، قدرت او و تشكيلات مربوط به او را محاسبه مي كنند. اين امر آن گاه كه فرد مزبور باگروه هاي مسلح متعدد در ارتباط باشد از اهميت مضاعفي برخوردار است، (رسالت، 25/1/1369، ص 2).

شهيد اندرزگو با گروه هاي مسلح متعددي نظير شاخه نظامي جمعيت مؤتلفه اسلامي، سازمان مجاهدين خلق (قبل از انحراف) و... ارتباط داشت. البته ارتباط اصلي او با مؤتلفه اسلامي بود و او بيشترين حمايت خود را از سوي اين جمعيت دريافت مي كرد، (نهضتروحانيون مبارز، پيشين، ص 229).

عمر طولاني مبارزه مسلحانه اين چريك موحد، حكايت از مراقبت شديد او در ايجاد ارتباط با افراد و گروه ها مي كرد. به گونه اي كه با دستگيري اعضاي آنها او گير نمي افتاد. البته اين بدان معنا نيست كه او از راه دور و در مخفي گاه مسائل را تحت نظر داشته، بلكه او شخصا درمعركه ها شركت مي جست، (همان، ص 239).

ناگفته پيداست كه توكل اين مرد به خدا و استواري ايمانش مهمترين دليل موفقيت او بود و به اين شكل در سخت ترين شرايط محاصره هم

جان سالم به در مي برد، (همان، ص 235).

اولين اقدام مسلحانه او شركت در اعدام انقلابي حسنعلي منصور بود. او در اين مأموريت، مأمور در مخفي مجلس شوراي ملي بود تا چنانچه منصور از آن در وارد شد او كار را يكسره كند اما آن روز منصور از در اصلي وارد مجلس شد يعني دري كه شهيد محمد بخارايي مأمورآن بود.

با ترور منصور او مخفي شد. ساواك با دستگيري پدر و برادران او قصد به دام انداختن او را داشت اما با عدم موفقيت در اين امر، آنها را آزاد كرد. مدتي بعد او با نام مستعار شيخ عباس تهراني در مدرسه چيذر مشغول تحصيل شد. او كه در اين زمان ملبس به جامه روحانيت بود،شجاعانه براي ملاقات آقايان انواري، عسكر اولادي و عراقي به زندان رژيم رفت و آمد مي كرد، (رسالت، 26/1/69، ص 2).

او در تغيير قيافه و بازي نقش هاي متفاوت به قدري ماهر بود كه با وجود آن كه عكس او در سراسر ايران پخش شده بود و براي دستگيري او جايزه تعيين كرده بودند، هنگامي كه براي وارد كردن اسلحه در بوشهر به سر مي برد منبر مي رفت و رئيس شهرباني و مأمورين پاي منبراو مي آمدند غافل از آن كه اين همان اندرزگوي معروف است، (همان).

او با نام هاي مختلف ديگري چون دكتر جوادي، دكتر حسيني، سيد ابوالقاسم واسعي، ابوالحسن نحوي، عبدالكريم سپهرنيا و... فعاليت مي كرد، (فصلنامه پانزده خرداد، ص 219). و اين امر كار را براي ساواك بسيار دشوار ساختهبود.

بدين سان ساواك از تعقيب او به ستوه آمده بود. گاهي ساواك خبر مي شد كه سيد در قوچان است به آنجا مي رفت و مي ديد دو روز

قبل آنجا را ترك گفته. فردا خبر مي شد كه در سبزوار به كار بنايي مشغول است، به آنجا مي رفت مي ديد مزدش را گرفته و رفته. به ساواك خبرمي رسيد او با ماشين سبزيجات عازم تهران است، امكانات در تهران بسيج مي شد، ناگاه خبر مي رسيد كه در مرز افغانستان در شمايل چوپاني مرزنشين از كشور خارج شده است، (رسالت، پيشين، ص 2).

با شناسايي يك منبع قوي اسلحه در افغانستان، حضور سيد علي اندرزگو در مجاورت مرز ضرورت يافت. لذا او و خانواده اش در مشهد اقامت گزيدند. او يك روز صبح به همراه فرزند خود و زنبيل به دست در حال گذر از كوچه بود كه با آيت الله خامنه اي كه در همان محلهزندگي مي كرد برخورد مي كند. بعد از احوال پرسي ايشان از شهيد اندرزگو مي پرسد در زنبيل چه داري؟ او مي گويد وسيله كار، ميوه ها را كنار مي زند و مقداري اسلحه كه حمل مي كرد به او نشان مي دهد. اشتغال او به امر تهيه سلاح، سفر به لبنان، فلسطين، عربستان، عراق و افغانستان رابرايش ضروري ساخت، (همان).

مهارت او در واردات و حمل اسلحه به گونه اي بود كه در يكي از گزارش هاي ساواك درباره او آمده «به همين راحتي كه ما يك ليوان آب سر مي كشيم، اندرزگو اسلحه وارد مملكت مي كند»، (فصلنامه پانزده خرداد، پيشين، ص219).

قطعا وسواس و احتياط شهيد اندرزگو در تغيير و قيافه و هويت از عوامل مهم طولاني شدن عمر مبارزه او ميباشد. اما ايمان، توسل و ارتباط او با خدا نيز نقش مهمي در اين امر داشت. يكي از همرزمانش از شب هاي سيد اين گونه سخن مي گويد: «بارها هنگامي كه در خانه مناقامت گزيده بود نيمه شب از صداي

ناله و سوز آه و توسل او بر سر نماز شب از خواب برمي خاستم، (نهضت روحانيون مبارز، پيشين، ص 235).

دوست ديگري محور اصلي مبارزات شهيد اندرزگو را ايمان راستين او به خدا مي داند. به طوري كه از اين رهگذر هيچ حزن و اندوهي را به خود راه نمي داد و پرخاشگرانه بر عليه ستم و كفر و شرك به مبارزه برخاسته بود، (همان، ص241).

او در همان حال كه سخت مشغول مبارزه مسلحانه بود از حضور در مساجد و جمع مؤمنين و ارشاد و تبليغ غفلت نمي كرد. از جمله ويژگي ها و فضايل اخلاقي او برخورد كاملاً اسلامي اش بود. به طوري كه در مجلسي كه مي نشست آن چنان افراد را شيفته و مجذوب خودمي كرد كه گويي در بيانش سحري وجود داشت و غالب جاهايي كه او به تبليغ مي رفت مجددا از او دعوت مي كردند، (همان).

فقراي محلي كه او عازم آنجا بود از كمك هايي كه سيد از متمكنين دريافت مي كردند، بهره مند مي شدند.

از خصوصيات ديگر او تقيد شديد او به موازين شرع بود و اين ناشي از ان بود كه او مبارزات خود را از مكتب اسلام الهام گرفته بود و لذا دخالتش در امور سياسي او را در از دقت در كوچكترين و جزيي ترين مسائل مذهبي باز نمي داشت، كمتر مبارزي را مي توان سراغ داشت كهبا تمام مشغله هاي سياسي و گرفتاري هاي گوناگون خود به تمام جزييات مذهب و وظايف و احكام ديني برسد، (همان، ص 236).

يك بار كه او مجبور شده بود با عجله قم را ترك گويد و نتوانسته بود اجاره خانه را بپردازد، بعد از مدتي با چهره اي ديگر و نام دكتر حسيني به منزل صاحب خانه رفته، ضمن

عذرخواهي از تأخير در پرداخت اجاره از او حلاليت مي طلبد، (رسالت،25/1/69).

نكته ديگر در زندگي او اطاعتش از رهبر مي باشد. او با اجازه امام در سال 41 وارد ميدان مبارزه شد و آن گاه كه امام او را از همراه داشتن كپسول سياه نور كه در ميان مبارزان امري مرسوم است منع نمود ديگر كپسول با خود حمل نمي كرد، (نهضتروحانيون مبارز، پيشين، ص 238).

با آشكار شدن انحراف در سازمان مجاهدين خلق، سيد با آنان قطع رابطه كرد و توانست مقداري از اسلحه ها را از آنها پس بگيرد. از اين زمان او از دو جناح تحت فشار بود. به دنبال نابساماني كه در آن روزها در صف مبارزين مسلح پيش آمده بود او از مشهد به تهران آمد ودر خانه يكي از دوستانش اقامت گزيد ومدتي را با گريم و تغيير وضعيت مو و صورت و كلاه گيس به سر برد.

با اوج گيري قيام مردمي

مجتهد مطلق و چندين مرجع تقليد مي باشد ايشان را به مرجعيت پذيرفتند. هم چنيندر اساسنامه جامعه مدرسين آمده است كه چيزي به عنوان نظر آن جامعه معتبر است كه حداقل شانزده نفر از اعضا آن را امضا كرده باشند. بنابراين اعلاميه جامعه مدرسين به اين معناست كه حداقل شانزده نفر از مجتهدان و خبرگان ايشان را مرجع مي دانند.

ثالثا، درس خارج مقام معظم رهبري كه در آن بسياري از فضلا شركت مي كردند و همگي به وزانت علمي آن شهادت مي دهند دليل بر بنيه علمي نيرومند و ملكه اجتهاد ايشان است و اين توان علمي مسلما زمينه سابق بر رهبري و حتي سابق بر رياست جمهوري ايشان دارد، نهاين كه ايشان پس از رهبري درس خوانده و به اين رتبه از دانش رسيده باشند.

ب ) صلاحيت اخلاقي (عدالت و تقواي لازم): صلاحيت اخلاقي مقام معظم رهبري نيز از اموري است كه در رفتار و عملكردهاي فردي و اجتماعي ايشان از زمان كودكي، جواني و مبارزات سياسي و همچنينمسؤوليت هاي متعددي كه در بعد از انقلاب در شرايط حساس داشته اند به روشني قابل اثبات بوده و تمام اشخاصي كه از نزديك با معظم له در ارتباط مي باشند. گواه بر اين مدعا هستند.

ج ) توانايي هاي شخصي: بند سوم اصل يكصد و نهم «بينش صحيح سياسي و اجتماعي، تدبير، شجاعت، مديريت و قدرت كافي براي رهبري» را از جمله شرايط و صفات رهبر مقرر داشته است:

1- مقصود از «بينش صحيح سياسي و اجتماعي» آن است كه رهبر آن چنان به مسايل و موضوعات و قضاياي سياسي عالم و واقف باشد كه بر آن اساس، هم قادر به اداره امور جامعه باشد و هم

اين كه در جهت گيري هاي ظريف بين المللي تصميمات به جا، شايسته و مفيد بهحال جامع اتخاذ نمايد.

2- «مديريت و تدبير» عبارت از مجموعه استعدادهايي است كه عند الامتحان، در رهبري بارز و ظاهر مي شود و او را در اجراي وظايف سنگين خود ياري مي نمايد. كشف اين استعدادها از جمله مواردي است كه در تعيين رهبر، يقينا بايد مورد توجه خاص قرارگيرد.

3- «قدرت و شجاعت» نيز از جمله شرايطي است كه يا از برجستگي هاي علمي و اخلاقي ناشي مي شود و يا آن كه در زمره استعدادهاي دروني رهبر به شمار مي رود كه به هر حال مقام شامخ رهبري اين چنين مراتبي را مي طلبد، به هنگام تعيين و انتخاب رهبري بايد به اينموضوع توجه جدي مبذول داشت.

مقام معظم رهبري علاوه بر واجديت صلاحيت هاي علمي و صلاحيت اخلاقي داراي توانايي هاي شخصي بسيار فوق العاده اي در راستاي رهبري و مديريت جامعه خصوصا در مواقع بحراني و سرنوشت ساز بوده و از بينش صحيح سياسي و اجتماعي و قدرت و شجاعت بسياربالايي برخوردار مي باشند، كه اين مهم با مروري بر گذشته مديريتي ايشان، چه در شوراي انقلاب و چه در دوران رياست جمهوري در سخت ترين شرايط ناشي از جنگ و محاصره هاي بين المللي، بيش از يك دهه رهبري نظام و با موفقيت بيرون آمدن از فراز و نشيب ها و مشكلاتمتعدد داخلي و بين المللي به خوبي قابل اثبات مي باشد كه يكي از بهترين نمونه هاي آن به رهبري مدبرانه نظام در جريان جنگ خليج فارس مي باشد.

آخرين مرحله اي كه شايسته است مورد توجه قرار گيرد، انتخاب قانوني ايشان از سوي خبرگان رهبري مي باشد كه خود متأثر از دو عامل است كه اين عامل هر كدام به تنهايي مهمترين