مقصدي روشن در پي آن نشسته باشد، تلاشهاي ما به هدر نخواهد رفت و سرانجام گامي در طريق شناخت برداشته ايم و گر نه چون تخته پاره اي در اسارت طوفان افكار متضاد و حيرت زا محو مي شويم، و حاصل عمرمان بر باد خواهد بود. اين تذكار، ما را بر آن داشت كه پيش از بحث اصلي، بررسي كوتاهي درباره ي كلمه ي جهان بيني داشته باشيم.

را موجودي بيهوده و پوچ، و معلول كامجوئي، و مرگ را پايان اين غمنامه مي پندارد، «شوپنهاور» سر دسته ي بد بينان جهان، فيلسوف معروف آلماني مي گويد: زندگي سراسر بدبختي است و عاشق و معشوق مي خواهند اين بدبختي را با ادامه ي نسل ادامه دهند. [2].

اين تن خاكي را بهمراه خويش تا بدان جايگاه بلند بكشاند و معني زندگي را بدو بنمايد.

اگر بنياد فرهنگ ملتي بر اساس اين عظمتها پي ريزي شود و نسلها همچنان با اين افق روشن آشنا باشند، هرگز به پستي و پليدي تن در ندهند و در هر مقام و موقعيتي كه باشند همواره در كوشش و جهاد خواهند بود تا به پيروزيهاي بيشتر و آرمانهاي بلند خويش نائل آيند و اين زير بنا، دژ محكمي در برابر همه چهره ها و رنگهاي استعماري خواهد بود زيرا استعمار در آغاز افسونها و طلسم هاي خود، عظمتهاي راستين را مي گيرد و ديدگاههاي بلند انساني را كور مي كند و همه ي روزنه ها، جز روزن تنگ و عفن شهوت پرستي و بي بند و باري را مي بندد و آنگاه نوبت غارت منابع مادي و طبيعي مي رسد تا ملل استعمار زده با دست خود منابع حيات، و خون خود را به آنها تقديم كنند و سند سروري آنها را با دستهاي لرزان و از رمق رفته امضاء نمايند تا بدينجا مي رسيم كه اگر فرهنگ ملتي از باده و شراب و چين و شكن زلف يار تجاوز نكرد و عالي ترين فكر و ايده، بهتر و راحت تر خوردن و جستن شد، پيش از آنكه دولتها را بفروشند خود او همه ي مظاهر انساني و ارزشمند خويش را نابود كرده و تنها همانند پوسته يي درون تهي باقيمانده است و تا چنين نباشد كالاي باب طبع استعمار نخواهد بود. [9].

[صفحه 4]

از كتاب خدا الهام بگيريم و اين راز از آيات نوراني و پر تپش قرآن بياموزيم، كه درباره حضرت ابراهيم و راز عمظت و بزرگواريش چنين

آمده:

«و كذلك نري ابراهيم ملكوت السموات و الارض و ليكون من الموقنين» (انعام سوره 75).

ما حقيقت بلند آسمانها و زمين را اين چنين به ابراهيم نمايانديم بدين منظور كه از يقين آورندگان باشد. يعني راه يقين و رسيدن به درجات عالي ايمان از طريق ديدن آن ديدگاههاي وسيع و عالي بوده است.

به ديگر سخن ما پرده هاي محدوديت را از جلوي ديد و ديده ابراهيم برداشتيم و حجابهايي كه مانع از ديدن حقيقت است دريديم تا در پرتو اين «ديدن» به اوج بلندتريت مقام انساني برسد.

« … انت الابد فلا امد لك … بيدك ناصيه كل دابه و اليك مصير كل نسمه سبحانك ما اعظم ما نري من خلقك و ما اصغر عظمه في جنب قدرتك و ما اهول ما نري من ملكوتك ما احقر ذلك فيما غاب عنا من سلطانك و ما اسبغ نعمك في الدنيا و ما اصغرها في نعم الاخره … »

«خدايا! تو بر دفتر هستي پاياني، و خود، بي پايان، ابديت و بي انتهايي ويژه تو است، پايان همه راههايي، و به هر جا كه روي آريم سرانجام بايد به سوي تو باز گرديم و ديگر راهي نيست.

تو بازگشتگاه مردمي و همه با تو در رستخيز وعده ملاقات دارند. پس گريز گاهي نيست و اگر باشد از تو، و آن هم به سوي توست، اختيار هر جنبنده يي به دست تو، و گردش و تحرك انسانها در جهت تو است. باز خدايا، [8] چقدر عظيم است آنچه از آفريدگانت ديدني است و چشمهاي ما آن را در مي يابد و چقدر

[صفحه 5]

اينهمه عظمت در برابر قدرت نامتناهيت كوچك و ناچيز است، و … »

چه

هراس انگيز است آنچه از بزرگي و چيرگي و سلطه آسماني تو را مي بينيم و چقدر اين بزرگي با مقايسه با سلطنت ناپيدا و غايب تو پست و حقير است.

شگفتا از اينهمه نعمت در دنيا و چقدر اين نعمتهاي فراوان در برابر بخششها و احسانهاي آخرت ناچيز است! و در جاي ديگر شكوه قدرت و عظمت خدا را چنين مي خوانيم:

« … و كان من اقتدار جبروته … ان جعل من ماء البحر الزاخر المتراكم المتقاصف يبسا جامدا … قد ذل لامره … فسبحان من امسكها بعد موجان مياهها.» [9].

چهره يي از قدرت و عظمت پر شكوه خداي و ساخته هاي جالب و ظريف او را به تماشا مي نشينيم: كه او آب درياي ژرفاي بر هم انباشته، و خروش رعد آساي موج خشكي بي نمو را آفريد (دود، گاز) و از آن طبقات و اجزاء بهم پيوسته يي گونه گون، پديد آورد و از پي اين پيوستگي، هفت آسمان را بر شكافت و سرانجام آسمانها فرمان او را پذيرفتند و بر زنجيره اين نظام گردن نهادند و هر يك در جايگاهشان سر خدمت ايستادند، و زمين سخت و سنگين را بر دوش آب روان و سيال سبز گون و درياي لگام زده سوار و استوار كرد. [8].

تفصيل و توضيح ديگري را در اين زمينه در خطبه اول مي خوانيم كه فرمود:

«ثم انشا سبحانه فتق الاجواه وشق الارجاء و سكائك الهواء.»

و عظمت و حاكميت خدا در جاي ديگر چنين آمده است:

«الحمد لله الذي اظهر من آثار سلطانه و جلال كبريائه ما حير مقل العيون من عجائب قدرته.» [9].

در اين خطبه پر شور كه از روحي بلند و مواج برخاسته است امام-

كه درود خدا بر او- پس از اشاره و توجه به عظمت راستين و خيره كننده الهي تفاوت بنيادي ماهيت عظمت خدا را با ساير عظمتهاي خيالي و موهوم به بهترين شكل نشان مي دهد زيرا قدرت ظاهري فراعنه زمين كه گسترش مي يابد بهمان درجه دوري آنها از مردم نيز افرايش مي يابد و آنچه در نظر آنان نيست مردم و سعادت آنهاست و كار بجايي مي رسد كه مردم را به سوي صاحبان زور و زر راهي نيست و همانطور كه آنها در قلب مردم جايگاهي ندارند اينها هم در قاموس آنها كمترين ارزشي نخواهند داشت، و آنگاه در فطرتها اين ندا مي درخشد كه همان آفريدگار با عظمت و شكوهمند است كه

[صفحه 6]

شما را بيهوده نيافريده و مهمل و بي خاصيت رهاتان نساخته و از همه نعمتهايي كه شما را بخشيده آگاه است و همه احسانهايش بشمار، يعني آنچنان نيست كه گسترش دامنه نعمت او از ديدگاهش دور بماند و نا آگاهانه از خزانه اش سرازير گردد كه اين بي تدبيري است (و با ذات خالق سازگار نمي باشد.)، پس اكنون كه با علم و آگاهي به همه جوانب اينهمه نعمت بشما داده است چرا از او فاصله مي گيريد و بسوي او باز نمي گرديد و خود را با آن عظمت بي نهايت مرتبط و متصل نمي سازيد و از كنار چنان درياي ژرف و خوشگواري، خشكيده كام باز مي گرديد پس از او گشايش و بخشش بخواهيد و نيز پيروزي و سعادت را از او درخواست كنيد. زيرا ميان شما و او هيچ حائلي نيست و هيچ حجابي شما را از او جدا نخواهد كرد (و اگر باشد تو، خود هستي

كه بايستي از ميان برخيزي) و هيچ دري از سوي او برويتان بسته نشده است. و مكان و زمان در پيشگاه او حاضرند و از محضر ربوبي دور نيستند و او با هر انسان و پريزادي هست.

همين جا مي ايستيم و وسعت ديدگاههاي را مي نگريم كه از اين رهگذر پديد مي آيد و بايد پديد آيد. آيا چنين انساني با آن كس كه انديشه اش از شعاع شكمش تجاوز نمي كند يكسان است و آيا اين بزرگي و شكوه جز از عظمت خدا مايه مي گيرد؟ نكته ديگري كه ياد آن بحث را تكميل مي سازد سازندگي و روشنگري عظمت خدا در مكتب امام اميرالمومنين عليه السلام است كه آن را وسيله سرگرمي و وقت گذراني نمي داند و عظمت خدا را بعنوان آثار باستاني و محير العقول و برج هاي تاريخي و اهرام حيرت انگيز و مجسمه هاي پر صلابت و كوه پيكر ياد نمي كند كه توجه بدانها صرفا جبنه تفريح و تفنن و احيانا استعمار داشته باشد، بلكه توجه، سازنده ي روح و رفتار آدمي، و زائيده منش عزت و بزرگواري است كه نظر و نگاه، دهليز انتقال حقايق است كه در قرآن عزيز آمده است:

«افلم ينظروا الي السماء فوقهم كيف بنيناها و زيناها و مالها من فروج … تبصره و ذكري لكل عبد منيب.» [8].

آيا منكران حق، آسمان را فراز خود نمي نگرند كه ما چگونه آن را سخت و مستحكم و بدون هيچ شكافي و خلل بنيان كرده و زينت داديم، و زمين را در نمي نگرند كه آن را بگسترديم و در آن كوههاي استوار افكنديم، و هر گونه گياه و رستني زيبا و پر طراوت از آن رويانديم، اينها همه بخاطر آگهي

و هوشياري هر بنده يي است

[صفحه 7]

كه از ظلمت پليديها و آلودگيها برون آمده و در روشني توبه و پاكي گام نهاده باشد.

توجه داريد كه نظر و نگاه به آسمان مقدمه ي انديشه و تامل، و سپس توجه و تذكر است كه انسان در پرتو آن، خود را بسازد و به وادي امن تقوي برسد، تقوي خود نگهداري در پرتو بينش صحيح است و آنگاه از باروي متين تقوي و خدا ترسي كه مافقو همه والايي ها و سازندگيها است فر فراخناي جهان بنگرد كه تقوي بلند جايگاه صعود و پرواز معنوي انسان است كه امام در آخرين فراز گفتارش چنين نتيجه گيري مي فرمايد، و انجام را با آغاز چه زيبا پيوند مي دهد:

«اوصيكم عباد الله بتقوي الله فانها الزمام و القوام … و اعتصمو بحقائها تول بكم الي اكنان الدعه و اوطان السعه … » [9].

اي بندگان خدا شما را بتقواي از خدا سفارش مي كنم و اندرز مي دهم كه خدا را در زندگي خويش منظور داريد كه آن حالت، باز دارنده و پشتيبان شماست. بدان پايگاه استوار دست آويزيد و بحقايق آن چنگ زنيد كه شما را بجايگاه آسايش و سرزمينهاي گسترده و برجهاي مراقبت و امن و منزلهاي عزت و ارجمندي مي رساند.

كوتاه سخن آنكه از اين خطبه والا، سه مرحله پيوسته و زايا را از توجه به عظمت خدا الهام مي گيريم.

1- پيوند انسان با عظمت آفريدگار.

2- خود سازي (تقوي) از راه اين پيوند.

3- اتصال با ابديت و تولد بلند نظري و والا گرايي.

پشتيبان، و خلاء معنوي است، توجه به پروردگار عظيم، منبع نيرو بخشي است كه نخست سرزمين فكر و انديشه را سرشار و سيراب و

[صفحه 8]

از آنجا به محيط زندگي و همه شبكه هاي حيات سرازير مي گردد و بطور كلي اخلاق و افعال آدمي مي كند و در مسير الهي به جريان مي اندازد.

ارتباط با چنين منبع پر بار و زايا موجب درمان و پيشگيري بسياري از بيماريهاي رواني و اخلاقي مي گردد كه حسادت يكي از بزرگترين بيماريهاي اخلاقي و ريشه بسياري از جنايات و نابسامانيها است.

تحقيق و بررسي در اين باره به رساله ديگري موكول است ولي در يك ارزيابي كوتاه مي توان گفت: تنگ نظري و خود كم بيني از عوامل مهم حسادت است و داروي شفا بخش آن بلند نظري و والا گرايي است كه از توجه به عظمت خدا مايه مي گيرد- چگونه ممكن است خدا پرست راستين كه آفريدگارش را در عالي ترين درجه مهر و قدرت مي بيند، به انساني رشك ببرد و از فنا و بدبختي او احساس لذت و آرامش كند؟ توجه به عظمت خدا آدمي را ارج و تعالي مي بخشد و از پستي و تنگ نظري مي رهاند و در افقهاي بلند و گسترده به فعاليت وا مي دارد.

در زندگي روز مره و بهره وري از روزي و تامين معاش، توجه به خواست و تدبير حكيمانه و قاطع خدا و عظمتهاي او، انسان را از حسادت باز مي دارد و چنان به او عظمت و تعالي مي بخشد كه از ايثار و گذشت سرشار مي شود و راحتي خويش را فداي آسايش ديگران مي سازد و اينك به كلام امام در اين زمينه توجه كنيد:

«اما بعد فان الامر ينزل

من السماء كقطرات المطر … فاذا راي احدكم لاخيه غفيره في اهل او مال او نفس فلا تكونن له فتنه.» [10].

پس از ستايش پروردگار عزيز و درود بر پيامبر رحمت و نجات بخش، فرمان خدا از آسمان به زمين چونان قطرات باران در مي رسد به سوي هر كس بدان مقدار كه برايش جدا شده و مشخص گشته است چه زياد و چه كم پس آنگاه كه در مال و جان- برادر ديني تان فزوني و وسعتي ديديد پس مباد كه سبب فتنه و فساد او گرديد و و بدو رشگ بريد. [11].

و آخرين سخن، كلام ششمين امام راستين جعفر بن محمد الصادق- درود فرشتگان و پاكان بر او- است كه «آفه الدين الحسد … » [12].

آفت و بلاي دين رشگ بردن است. و در سخن ديگر فرمود: رشگ بردن از كور دلي و

[صفحه 9]

پذيرا نشدن فضل و رحمت خداست و اينها دو بال كفرند. [13].

حسادت انسان را به گناه مي كشد، و حسود حاضر است سعادت خود را در اين راه قرباني كند، از بيان امام استفاده مي كنيم كه شاخه هاي جهان بيني الهي تا آنجا گسترش دارد كه اخلاق و رفتار موحد را هم، دقيقا زير پوشش خود مي گيرد و آن را هدايت مي كند و بطور بنيادي از اخلاق و رفتار ضد آن جدا مي سازد.

شراب و شهوت سرگرم و غافل سازند و بدنبال آن، حمله نظامي بود و سقوط اندلس، كما اينكه در نهضتها و مبارزه هاي رهايي بخش مردم عليه ظلم نيز اولين قدم جلوگيري از اينگونه بي بند و باري ها بوده مثلا در نهضت سربداران خراسان مي خوانيم كه خواجه شمس الدين علي برجسته ترين زمامدار سربدار، فحشاء را ممنوع ساخت و فرمود 500 روسپي را در چاه افكنند.

نهضت سربداران خراسان- اي- پ، پطروشفسكي صفحه 75.

[4] نهج البلاغه خطبه 108 صفحه 326 ترجمه آغاز خطبه چنين است. همه چيز خاكسار خدايند و به او پا برجا و استوار. خداوند بي نيازي هر تهي دستي و دريوزه، عزت بخش هر تحقير شده، نيرو بخش هر ضعيف و درمانده و پناهگاه همه ستمديدگان و غمگنان است. هر كس به سخن آيد و كلامي را بر لب آرد، گفتارش را مي شنود و راز آنكه سكوت مي كند مي خواند و همه زندگان بر او روزي دارند و او كارگزار رزق آنهاست و همه آنها كه چشم از اين عالم فرو مي بندند بسوي او باز مي گردند.

بار خدايا! ترا نديده اند تا از تو خبر آرند بلكه تو پيش از آفرينش وصف كنندگانت بوده اي. تو آفريدگان را بخاطر رفع وحشت و ترست نيافريدي و براي منفعت بكار نگرفتي. و آن كس كه تو را معصيت و نافرماني كند قدرت و سلطنت ترا ناقص و كم نكند. و اطاعت بندگان، حكومت ترا افزون نكند و آن كس كه از قضا و نظام حساب شده و لا يتغيرت ناخشنود باشد فرمان و برنامه ترا نتواند رد كرد و آنكس كه بفرمانت پشت كرد از تو بي نياز نيست.

[5] نهج البلاغه خطبه

202.

[6] بحثهاي علمي و تطبيقي در ساله ديگر درباره شناخت آفريدگار بررسي شده است. براي توضيح بيشتر به نهج البلاغه ج 1 صفحه 337 و شرح ابن ابي الحديد ج 11 صفحه 53 و 54 مراجعه شود.

[7] نهج البلاغه خطبه 186.

[8] سوره ق. آي 5 -7.

[9] نهج البلاغه خطبه 186.

[10] نهج البلاغه خطبه 23.

[11] براي اطلاع بيشتر به شرح ابن ابي الحديد ج اول صفحه ي 315 و به خطبه ي 85 و 234 و قصار 209 و 248 و 239 و 363 مراجعه فرماييد.

[12] سفينه البحار ج اول صفحه 251.

[13] سفينه البار ج اول صفحه 251.