متصدي جمع و تنظيم آنها شود خود فهرستي عظيم و گرانقدر و سودمند خواهد شد.

از مشهورترين مجموعه خطبه ها، نامه ها، و سخنان كوتاه اميرالمومنين عليه السلام همانا «نهج البلاغه» مي باشد، كه سيد رضي، رضي الله عنه آنرا گرد آورده است. و اين مقاله منحصرا درباره ي دست نويس ها و نسخه هاي خطي

[صفحه 2]

«نهج البلاغه» مي باشد، كه در فاصله ي بين سال تاليف نهج البلاغه در سال (400 ه) تا پايان قرن دهم استنساخ شده و تاكنون باقي مانده و در كتابخانه هاي عمومي و شخصي جهان، موجود است. نسخه هايي كه از سال هزارم هجري به بعد نوشته شده به حساب نيامده است، و در ضمن به نسخه هايي كه موجود و به دست ما رسيده بسنده شده است.

و اينك نسخه هاي كهن و نفيس نهج البلاغه را كه مربوط به قرن پنجم تا دهم است و تا عصر حاضر محفوظ مانده، در اينجا ذكر مي كنيم.

[صفحه 3]

206 معرف شده است.

2- نسخه اي است به خط نسخ معرب و زيبا. در سال 483 با نسخه خط حسن بن يعقوب بن احمد نيشابوري مقابله وتصحيح شده و او در برگ اول، اين مقابله را گواهي كرده و متاسفانه در اثر چسباندن كاغذ روي برگ اول، نوشته ها بطور كامل ناخوانده نمي شود و آنچه ميتوان خواند اين است:

«عارضه بنسختي صاحبه الفقيه السديد سهل بن امير الرقاقي و صححه بجهده و الله تعالي يمتعه به و بغيره.

[صفحه 4]

و هذا خط الحسن بن [1] يعقوب بن احمد في جمادي الاخره سنه ثلاثه و ثمانين و اربعمائه حامد الله عزاسمه مطيا علي نبيه محمد و عترته الطاهره».

اين نسخه در كتابخانه آقاي آتشي در يزد است.

نشريه كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران 703: 7

3- نسخه مورخ 485 به خط نسخ معرب و كامل و يكي از چند نسخه اي است كه علامه بزرگوار دانشمند محقق جناب آقاي حاج سيد محمد علي روضاتي يك نسخه چاپ شده نهج البلاغه را باكمال دقت با آنها مقابله و تصحيح كرده و با هر يك از نسخه ها كه اين، يكي از آنها است سه بار از اول تا به آخر مطابقه و مقابله و تصحيح نموده اند براي چاپ يك متن صحيح و كامل نهج البلاغه آماده كرده اند جزاه الله خيرالجزاء.

4- نسخه مورخ 4 رجب 494 به خط نسخ معرب فضل الله بن طاهر بن المطهر الحسيني، مقابله و تصحيح شده افتادگي ها در كنار برگها نوشته شده بلاغ ها در حاشيه ها نوشته شده و همچنين بعضي حواشي ادبي و لغوي نيزدارد كه گويا از نويسنده نسخه باشد و همچنين بر يكي از دانشمندان خوانده شده و گمان

[صفحه 5]

مي رود خواننده ي كتاب خود

سيد فضل الله حسيني نويسنده نسخه باشد بر دانشمندي از اعلام آن عصر خوانده و در حواشي نسخه نوشته: بلغث قراءتي. به هر حال گر چه از آغاز چند برگ ناقص است ولي نسخه ي صحيح و با ارزشي است و در پايان، اشعار يعقوب بن احمد نيشابوري و اشعار پسرش حسن بن يعقوب و اشعار فنجكردي كه هر سه در ستايش نهج البلاغه است نوشته شده و اشعار يعقوب بن احمد و پسرش به خط سيد فضل الله نويسنده نسخه است و اشعار فنجكردي گويا به خط خود فنجكردي باشد.

اين نسخه ارزنده را جناب حجه الاسلام و المسلمين آقاي حاج شيخ حسن سعيد دام تاييده به چاپ عكسي رسانده و منتشر كرده اند جزاه الل خيرالجزاء.

مجله معهد المخطوطات، قاهره 37: 3

5- نسخه ي قرن 5 عصر سيد رضي كه با نسخه ي ايشان نيز مقابله و تصحيح شده.

استان قدس مشهد شماره 1736

6- نسخه ي قرن پنجم در كتابخانه ي آقاي دكتر حسين علي محفوظ در شهر كاظمين بوده.

مجلعه معهد المخطوطات 47: 6

ولي دولت بعث عراق تمام كتابهاي خطي ايشان را مصادره كرد و شايد اكنون آن كتابها در كتابخانه ي موزه ي بغداد باشد.

7- نسخه ي سده ي پنجم كتابخانه ي آيه الل مرعشي در قم شماره ي 2310 به نسخ معرب، عنوانها درشت، مشكي، مقابله و تصحيح شده و در اول نسخه اجازه اي است از مصدق بن حسن بن حسين و بخط او براي ابوالمظفر محمد بن زين الدين ابي العز احمد بن جلال الدين ابي المظفر محمد بن عبيدالله بن جعفر، به تاريخ سال 529، [2] و تملك علاء الدين شعار، و پسرش علي بن علاء الدين شعار، و نجم الدين

[صفحه 6]

ابن محمد حلبي

حنفي انصاري معروف به ابن الخلفا، و همچنين تملك احمد بن احمد هاشمي به تاريخ 8 جمادي الاولي 705 بر آن هست.

نسخه تا جمله (و من كلام له عليه السلام في معني طلحه و الزبير» را دارد و در 109 برگ است.

فهرست كتابخانه آيه الله مرعشي تاليف آقاي اشكوري ج 6 ص 492

8- نسخه ي قرن پنجم كتابخانه ي علامه سيد هبه الدين شهرستاني در شهر كاظمين در 175 برگ، از آغاز يك برگ افتاده و در آخر پنج بيت شعر [3] يعقوب بن

[صفحه 7]

احمد نيشابوري و اشعار فرزندش حسن بن يعقوب در ستايش نهج البلاغه نوشته شده. و آن مرحوم در كتاب هيئه و اسلام ص 108 ترجمه فارسي نوشته اند: (و در نزد من يك نسخه خطي بسيار قديمي از نهج البلاغه موجود است كه به تاريخ 760 بر علامه بزرگوار يوسف اصفهاني خوانده شده.) و من چنين اجازه اي بر آن نسخه نديدم نمي دانم آن مرحوم همين نسخه را نظر داشتند يا نسخه ي بسيار قديمي ديگري از نهج البلاغه و باز ايشان در پاورقي همانجا مي نويسند: (و من بعد از اين به نسخه اي ديگر از نهج البلاغه بر خوردم كه به سال 430 نوشته شده) ولي متاسفانه هيچگونه نشانه اي از آن نداده است.

[صفحه 8]

كوفي و نسخ، نوشته شده نسخه افتادگي داشته كه برخي از آن به خطي كهن نوشته شده و تكميل گرديده است ولي باز هم نسخه كامل نيست.

[صفحه 9]

كتابخانه ي استاد علامه جناب آقاي محيط طباطبائي نگهداري مي شود.

الذريعه 413: 24

15- نسخه مورخ 525 كه مرحوم علامه تهراني صاحب ذريعه آنرا در بغداد نزد مرحوم آقاي سيد محسن كشميري كتابفروش ديده است.

16- نسخه مورخ 15 شعبان 538 كه در كتابخانه ي ابوالكلام آزاد در دانشگاه علي گره هندوستان به خط علي بن ابي القاسم بن علي الحاج موجود مي باشد.

سفرنامه ي مرحوم علامه ي مجاهد آيه الله اميني به كشور هندوستان در سال 1380 چاپ شده در صحيفه مكتبه اميرالمومنين شماره 46 2

17- نسخه مورخ صفر 544 به خط محمد بن محمد بن احمد نقيب كه در كتابخانه مدرسه ي فاضل خان در مشهد بوده بشماره 82 و پس از خراب شدن مدرسه

[صفحه 10]

مزبور به كتابخانه ي مدرسه نواب شماره (70) اخبار منتقل شده. در 175 برگ و اكنون كتابهاي خطي مدرسه فاضل خان از مدرسه نواب به كتابخانه استاد قدس منتقل گرديده است. و اين جانب ميكروفيلمي از اين نسخه دارم و همچنين در كتابخانه مركزي دانشگاه تهران نيز فيلم آن به شماره 2134، موجود مي باشد.

فهرست ميكروفيلمها 396: 1

18- نسخه مورخ 19 جمادي الاولي 533 كه در مكتبه الرضا كتابخانه ي سلطنتي رامپور در هند نگهداري مي شود. اين نسخه به خط عبدالجبار بن حسين بن ابي القاسم الحاج الفراهاني در خدمت مولانا الاميرالاجل السيد ضياء الدين تاج الاسلام ابي الرضا فضل الله بن علي بن عبدالله الحسيني (الرواندي) ادام الله ظله هنگامي كه به ديه جوشقان راوند رفته بوده از روي نسخه ايشان كه در سال 511 نوشته شده استنساخ كرده است.

سفرنامه ي مرحوم علامه ي مجاهد آيه الله اميني به هند در 1380 چاپ شده در صحيفه ي مكتبه اميرالمومنين شماره ي 57 2،

استناد نهج البلاغه ص 10.

19- نسخه مورخ 12 شعبان 565 به خط محمد بن سعيد بن خسين عامري در 267 برگ. اين نسخه در كتابخانه ي موزه بغداد به شماره ي 356 موجود مي باشد و در پايان قصيده ابوالحسن فنجكردي در ستايش نهج البلاغه نوشته شده و در برگ اول تملك احمد بن محمد بن علي بن مسعود حتي هست و اين نسخه از روي نسخه اي كه در روزگار شريف رضي نوشته شده بوده استنساخ شده است و پس از جمله (رب مفتون بحسن القول فيه) اين جمله به شنگرف نوشته شده (زياده من نسخه كتبت في عهد المصنف) سپس چند جمله از كلمات قصار را كه سيد رضي اضافه كرده بوده و فقط در بعضي نسخه ها هست، نوشته شده است.

فيلم اين نسخه در كتابخانه مركزي دانشگاه بغداد هست به شماره 2 و 3

مصادر نهج البلاغه از علامه سيد الزهراء خطيب 189: 1 -188

20- نسخه مورخ 11 شوال 566 به خط سليمان بن محمود بن محمد قرابك بدري در 171 برگ. در كتابخانه ملك تهران شماره 874.

[صفحه 11]

فهرست كتابهاي عربي كتابخانه ي ملك ص 786

21- نسخه مورخ 567 اين نسخه را در كتابخانه ي سليمانيه در اسلامبول ديده ام و جزء كتابخانه ي رئيس الكتاب شماره 942 به خط علي بن محمد بن ابي سعيد بن منصور و به تاريخ ربيع الاخر، در 172 برگ، مي باشد.

22- نسخه مورخ 573 اين نسخه را در كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران ديده ام به شماره ي 4876 مورخ سه شنبه 14 شعبان، عنوان درشت مشكي و شنگرف، ترجمه به فارسي به خط نستعليق ريزتر زير متن و كنار برگها حاشيه هائي نوشته شده 252 برگ كاغذ سمرقندي.

فهرست دانشگاه 3917: 14

23- نسخه

مورخ رجب سال 588 به نسخ زيباي احد بن المويد بن المويد بن عبدالجليل بن محمد. اين نسخه در كتابخانه چستربيتي در دبلن ايرلند است و در فهرست آن كتابخانه ج 7 ص 132 معرفي شده.

24- نسخه مورخ 519 در كتابخانه ي ملي تهران شماره 1843: ع كاغذ سمرقندي 288 برگ.

فهرست كتابخانه ي ملي تهران 432: 10

25- قطعه اي از قرن: معرب و كهن. در قم نزد آقاي عبداللهي ديده ام.

26- نسخه مورخ سده ي شش در كتابخانه ي آقاي فخرالدين نصيري در تهران.

27- نسخه مورخ قرن شش به نسخ معرب عنوانها درشت يا به شنگرف با اشعاري در مد نهج البلاغه و تملك سيد حسين ابن حيدر حسيني كركي در 311 برگ. كتابخانه ي آيه الله مرعشي شماره 154.

فهرست كتابخانه ي آيه الله مرعشي 174: 1.

نشريه كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران 420: 4

28- بخشي از نهج البلاغه در 64 برگ از سده شش و هفت. در كتابخانه آيه الله مرعشي است در قم به شماره 3341.

29- نسخه اي است از سده شش، هفت به نسخ معرب خوش خط و حاشيه هاي كهنه بر آن هست و از آغاز چند برگ نو نويس است و از پايان چند

[صفحه 12]

برگ افتاده اين نسخه را در كتابخانه حجه الاسلام آقاي سيد محمد جزائري ديده ام.

30- نسخه مورخ قرن شش، هفت به نسخ خوش معرب در 135 برگ جزء اول استو از آغاز يك برگ افتاده. عنوانها مشكي درشت، مقابله و تصحيح شده در پايان آمده: هذا آخر جزء الاول ويتلوه في اول الثاني ان شاء الله و من كلام له بالبصره و قد دخل علي العلاء بن زياد الحارثي … اين نسخه را در كتابخانه ي دوست گرامي جناب آقاي حاج آقا ممود

آيه الله زاده نجفي مرعشي در قم ديده ام نسخه ي عكسي آن در مجمع الذخائر الاسلاميه قم موجود است.

[صفحه 13]

در توپ قاپوسراي اسلامبول شماره 2556 در 357 برگ به خط عبدالغفور بن عبدالغفار بن احمد.

فهرست كتابخانه ي طوپقپو 221: 4 -222

35- نسخه ي مورخ 631 به خط حسن بن محمد بن عبدالله بن علي جعفري حسيني سبط الامام، ابي الرضا (فضل الله) راوندي اين نسخه در كتابخانه ي مرحوم آيه الله حاج ميرزا حسننوري بوده (مستدرك 494: 3) و بعد به كتابخانه مرحوم آيه الله مجاهد آقا سيد محمد فرزند بزرگ مرحوم آيه الله العظمي آقا سيد محمد كاظم طباطبائي يزدي قدس سر هما منتقل شده بود و مرحوم حاج شيخ آقا بزرگ تهراني نسخه را نزد مرحوم ديده و در ذريعه 413: 24 مشخصات آن را نوشته است و من هم نسخه را نزد ورثه آن مرحوم ديده ام و فعلا نزد آنها نگهداري ميشود. «بسم الله» و عنوانها به خط كوفي نوشته شده بقطع رحلي خط درشت.

و من از دختر آن مرحوم شنيده ام كه گفت سه نسخه ي كهن و نفيس از نهج البلاغه در كتابخانه ي مرحوم پدرم بوده است.

36- نسخه ي مورخ ذي القعده 649 به خط نسخ قوام الاسلام ابواسحاق اسماعيل بن يعقوب الجندي الخوارزمي در 221 برگ اين نسخه در كتابخانه ي آيه الله مرعشي در قم به شماره 55، نگهداري مي شود.

فهرست كتابخانه آيه الله مرعشي 65: 1

نشريه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران 420: 6

37- نسخه ي مورخ 660 به خط محمد بن ابي جعفر محمد بن ابي نصر بن محمد بن علي و بهتاريخ بامداد شنبه 4 ماه رجب در 245 برگ عنوان شنگرف و «بسم الله» سر آغاز نسخه به خط كوفي درشت نوشته شده اين نسخه را در

[صفحه 15]

كتابخانه ي مجلس شوراي ملي به شماره 8344 ديده ام.

38-

نسخه ي مورخ 667 به خط نسخ فقيه فاضل نجم الدين ابوعبدالله حسين بن اردشير بن محمد طبري كه در شهر حله در مقام صاحب الزمان عليه السلام روز اول صفر نوشتن آن را به پايان برده و نسخه را بر يحيي بن سعيد هذلي حلي پسر عموي محقق حلي خوانده و او روي نسخه برايش اجازه نوشته است و همچنين محمد بن ابي الرضا علوي نسخه را خوانده و اجازه روايت كتاب را بسنده خود از مولف، بر نسخه نوشته است. و همچنين اين نسخه در سال 726 با نسخه ي صحيحي در كتابخانه آستانه مقدسهاميرالمومنين عليه السلام در نجف اشرف مقابله و تصحيح شده و در كنار برگها حواشي بسياري از شرح ابن ميثم نوشته شده و نسخه را ميرزا عبدالله افندي در اصفهان ديده و در رياض العلماء آن را وصف كرده است.

اين نسخه اكنون در كتابخانه آيه الله حكيم در نجف اشرف به شماره 661 نگهداري مي شود.

نوادر مخطوطات مكتبه آيه الله حكيم ص 89 -87.

مصادر نهج البلاغه 193: 1 -192

نشريه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران 346: 5

39- نسخه ي مورخ رجب 669 موجود در كتابخانه دانشگاه پرنستون در امريكا به شماره 1902 اين نسخه براي طغرل بن عبدالله غزي نوشته شده است.

فهرست ماخ ص 221 شماره 2587

40- نسخه ي مورخ 17 رمضان سال 673 اين نسخه را در موزه لندن ديده ام. و به خط عقيل ابن حسين بن ابي الفتح بن احمد بن عبيدالله الجابري مي باشد كه براي خودش در حله نوشته است به شماره 274،32،OR و در فهرست لاتيني و قديمي كتابخانه لندن 658 معرفي شده.

41- نسخه ي مورخ 675 اين نسخه را در تبريز در كتابخانه مرحوم حاج

حسين نخجواني در منزلش ديده ام ولي پس از درگذشت ايشان بنابر وصيت خودشان كتابها به كتابخانه ملي تبريز انتقال داده شده و اين نسخه فعلا در آن

[صفحه 16]

كتابخانه است.

42- نسخه ي مورخ 675 اين نسخه به خط حسن بن اسماعيل بن ابراهيم بن علي بن ابي الزين سعيد طبري است و در روز چهارشنبه نزديك به آخر جمادي الاولي نوشتن آن به پايانرسيده اين نسخه در كتابخانه اعتمادالدوله در همدان نگهداري مي شود. عنوان شنگرف و حاشيه هائي هم در كنار برگها نوشته شده است.

نشريه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران 346: 5

43- نسخه ي مورخ 675 به خط اسماعيل بن يوسف بن علي بن محمد كه آن را از روي نسخه ابي السعود حيدره بن حسن بن احمد بن محمد ابن الكاتب نوشته و در روز پنجشنبه 2 صفر به پايان رسانده است. كتابخانه ي آستان قدس رضوي شماره 1862 در 234 برگ.

فهرست آستان قدس 97: 1

44- نسخه ي مورخ 676 به خط عليبن سليمان بن ابي الحسن بن ابي الفرج بن ابي البركات و به تاريخ 22 شعبان در 146 برگ. در كتابخانه ي ملي ملك در تهران شماره 153

فهرست نسخه هاي خطي عربي كتابخانه ملي ملك ص 786

45- نسخه ي مورخ نيمه ربيع الاول سال 677 به خط حسن بن مهدي علوي حسني آملي بهلوي در كتابخانه ي آيه الله مرعشي است به شماره 3995 و نيمه نخسين آن مكرر بر دانشمنداني چند خوانده شده و بلاغ هاي زياد به خطوط مختلف و نزديك بهم بر آن هست و در فهرست همان كتابخانه ج 10 ص 370 معرفي شده است.

6- نسخه ي مورخ 682 به نسخ ريز حسين بن محمد حسني در نجف اشرف براي كتابخانه

مخدوم اعظم اعدل سلطان عالم … نوشته شده و در 421 برگ در دارالكتب مصر است بهشماره 4840. ادب طلعت

مجله ي معهد المخطوطات، قاهره سال سوم شماره ي دوم صفحه 217 و درباره ي آن نوشته است و هذه

[صفحه 17]

النسخه في غايه النفاسه.

مقدمه ي محمد ابوالفضل ابراهيم بر شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد ص 21.

47- نسخه ي مورخ 683 در كتابخانه ي موزه ي بغداد شماره 1623 و نسخه عكسي آن در كتابخانه مركزي دانشگاه بغداد هست شماره فيلم 31 و شماره عكس 140 و دكتر مصطفي جواد در پايان اين نسخه نوشته است: اين نسخه به خط ابن الفاخر، صفي الدين عبدالمومن بن يوسف متوفي 692 ميباشد، سپس شرح حال او را از الحوادث الجامعه ص 480 و فوات الوفيات، ج 2 ص 18 آورده است.

48- نسخه ي مورخ 684 متعلق به كتابخانه رئيس الكتاب شماره 943 اين نسخه را در كتابخانه ي سليمانيه در اسلامبول ديدم به خط زيبا، در آخر آن آمده است كه اين نسخه از روي نسخه اي به خط ابن السكون نوشته شده است (تم الكتاب من نسخه كتبها علي بن محمد بن السكون و اتفق الفراغ منها في شوال 684) و 219 برگ. [4].

49- نسخه ي مورخ 687 به خط محمد بن عبدالكريم ابرقوئي 149 برگ، در كتابخانه ي ملي ملك در تهران به شماره 1176 موجود مي باشد.

فهرست كتابهاي خطي عربي كتابخانه ملي ملك ص 787

50- نسخه ي مورخ 692 به خط علي بن ابي منصور در 182 برگ، از آغاز

[صفحه 18]

افتادگي دارد اين نسخه در كتابخانه خدابخش در پتنه ي هند بهشماره 3569، موجود است.

مفتاح الكنوز الخفيه 136: 3

51- نسخه مورخ 693 به خط نسخ حسين بن محمد شيرازي حسني در

بغداد نوشته پايان ماه ربيع الاول كتابخانه ملك تهران شماره 179.

فهرست خطي هاي عربي كتابخانه ملك ص 789.

52- نسخه ي سده ي هفتم كه در سال 807 در شهر كاشان مقابله شده و در كتابخانه ظاهريه (مكتبه الاسد) در دمشق است به شماره ي 9089 كه در فهرست كتابهاي خطي ادبي آن كتابخانه ج 2 ص 366 معرفي شده است.

53- نسخه ي قرن هفتم در كتابخانه ي اوقاف موصل شماره ي 8: 3 در 228 برگ و فيلم آن در كتابخانه ي مركزي دانشگاه بغداد به شماره، موجود است.

54- نسخه ي قرن هفتم در كتابخانه ي مجلس شوراي ملي شماره 1235.

55- نسخه ي قرن هفتم در كتابخانه ي آقاي دكتر حسين علي محفوظ در شهر كاظمين.

مجله ي معهد المخطوطات، 56: 6

56- نسخه ي قرن هفتم در كتابخانه ي ملي ملك شماره 1159، در 193 برگ.

فهرست نسخه هاي خطي عربي كتابخانه مل ص 786.

57- نسخه ي قرن هفتم در كتابخانه ي كوپرلي در اسلامبول شماره ي 1407 داراي تملك مورخ 686 و 690 يا 670 است و با نسخه ي درست و مورد اعتماد تا جائي كه امكان داشته مقابله و تصحيح شده. مقابله كننده جنيد شبلي و پايان مقابله 9 رجب 735 است در 240 برگ داراي تصحيحات و حواشي، مي باشد.

58- نسخه ي قرن هفتم در كتابخانه دارالتبليغ قم است و چهار برگ از آغاز و انجام، نونويس است، حاشيه هاي ادبي و لغوي بسيار بر آن نوشته شده است.

59- نسخه ي قرن هفتم در كتابخانه ي آيه الله مرعشي است در قم به شماره ي 3670 و در فهرست آن تابخانه ج 10 ص 61 شناسانده شده است.

[صفحه 19]

60- نسخه ي قرن هفتم به خط بسيار زيبا و احتمال داده شده است خط ياقوت باشد در كتابخانه عمومي علامه طباطبائي

در دانشكده پزشكي شيراز است جزو كتابهاي احمد افشار است كه به آنجا انتقال يافته.

61- نسخه ي قرن هفتم موجود در كتابخانه سالار جنگ در هند به شماره ي 993 كه در فهرست آن كتابخانه جلد چهارم از بخش كتابهاي خطي عربي ص 62 معرفي شده است.

62- نسخه ي سده 8 و 7 در كتابخانه ي ظاهريه شام (مكتبه الاسد) در دمشق به شماره ي 6709 و در فهرست ادبيات خطي آن كتابخانه ج 2 ص 368 شناسانده شده.

63- نسخه ي قرن 8 و 7 از آغاز و انجام چند برگ افتاده بوده و محمد اشرف فرزند محمد ملك در ماه صفر سال 1122، آنها را بازنويس نموده است. اين نسخه، از كتابهاي جناب آقاي حاج اسماعيل هدايتي است كه به كتابخانه مدرسه ي آيه الله العظمي گلپايگاني در قم منتقل شده است.

64- نسخه ي قرن 8 و 7 اين نسخه را در كتابخانه ي مجلس شوراي ملي ديده ام به شماره ي 21.

65- نسخه ي سده 8 و 7 به خط نسخ اشرف بن محمد بن جعفر علوي حسيني، عنوان درشت. آغاز نسخه افتادگي دارد نسخه ي بسيار پاكيزه اي است 147 برگ كاغذ سمرقندي نشانه (و بلغ العرض علي والدي ادام الله ايامه و «يخطه» و «بغير خطه») نوشته شده. اين نسخه در كتابخانه مركزي دانشگاه تهران شماره 3801 موجود مي باشد.

فهرست كتابخانه مركزي دانشگاه 2784: 12

66- نسخه ي سده 8 و 7 در كتابخانه ي عمومي علامه طباطبائي در دانشكده ي پزشكي شيراز جزو كتابهاي احمد افشار موجود است و بخش آخر آن در ذيحجه سال 878 تكميل شده است.

67- نسخه ي قرن 8 و 7 كتابخانه ي دانشگاه لس آنجلس آمريكا شماره ي 991. M نشريه ي كتابخانه مركزي 380: 11

[صفحه 20]

68- نسخه ي

700 كتابخانه ي سنا (شوراي اسلامي) شماره ي (1393) 13891 به خط احمد بن سليمان بن محمد عتايقي به نسخ معرب روشن، اين نسخه به تاريخ روز دوشنبه 2 رجب در بغداد ازروي نسخه ي اصل به خط مولف استنساخ شده با حواشي و يادداشتهائي از سده ي 10 و 11 و فيلم آن در كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران بهشماره 4332 هست و در دو جزوء مي باشد كه جزء دوم از خطبه همام آغاز مي شود.

و اين ابن عتايقي نويسنده اين نسخه، جز ابن عتايقي حلي معروف قرن هشتم است و اين ديگري، كمال الدين عبدالرحمان بن محمد بن ابراهيم بن محمد بن يوسف است و شرحي بر نهج البلاغه دارد كه تاريخ تاليف مجلد سوم آن سال 780 است و در 786 بر او خوانده شده.

فهرست كتابخانه ي مجلس سنا 243: 2

مجله راهنماي كتاب 515: 16

[صفحه 21]

نهج البلاغه آمده است.

72- نسخه ي مورخ 705 به خط نسخ خوش احمد بن حسن بن حسين بن مسعود حلي،اين نسخه را در اسلامبول در كتابخانه با يزيد ديدم به شماره 5572. و تملك سيد حسن ماهان زاده نقيب الاشراف مصر بر آن هست.

[صفحه 22]

73- نسخه ي مورخ 709 اين نسخه در كتابخانه ي سلطان احمد سوم در توپ قاپوسراي در اسلامبول به شماره 2586 در 348 برگ موجود مي باشد و با يك سر لوح طلا و زيبا در آغاز نسخه آراسته است.

فهرست كتابخانه ي طوپقپو 222: 4 شماره مسلسل 8223

74- نسخه مورخ 717 كه آنرا در كتابخانه ي مجلس شوراي ملي ديده ام به شماره 7471 و فهرست شده به خط محمد بن محمد بن احمد بن ابراهيم الزواري و به تاريخ پنجشنبه 28 ربيع الاول در 257 برگ. عنوانها به شنگرف نوشته شده جزء دوم آناز خطبه قاصعه آغاز شده و تاريخ پايان جزء اول در برگ 128 ب 8 ماه رمضان 716 است و در سال 1033 هم مقابله و تصحيح شده و در پايان نسخه در اين تاريخ ابلاغ نوشته شده است.

75- نسخه ي مورخ 718 اين نسخه را در كتابخانه ي مجلس شوراي ملي به شماره ي 5624 ديده ام و به خط نسخ معرب محمد بن علي بن ابي علي، در 225 برگ مي باشد و مهر كتابخانه ي مرحوم آيه الله شهيد حاج شيخ فضل الله نوري بر دو سمت نسخه ديدعه مي شود و در پايان نسخه آمده است: (فرغ من تنميقه ضحوه يوم الخيمس السادس عشر من شعبان سنه 718) و در كنار برگ آخر سمت چپ بههمان خط نوشته شده (عارضت هذه النسخه باصل بهخط الشيخ الامام ابي الفضائل

علي بن محمد بن علي بن عبدالصمد التميمي [9] و نسخته عارضت باصل بخط الشيخ الهمام الافضل الحسن [6] بن يعقوب و لم في نصحيحها و تنقيحها … ) و در سمت راست به همان خط آمده است (و عارض صاحب الكتاب هذا الكتاب بنسخه في غايه الصحه و روايات جمه … ) آنگاه اشعار يعقوب بن احمد نيشابوري [7] و پسرش ابوبكر

[صفحه 23]

حسن بن يعقوب و ابوالحسن علي بن احمد فنجكردي نيشابوري فنجكردي ابوالحسن علي بن احمد بن محمد نيشابوري 513 -433 از دانشمندان و ادابا و شعراي معروف است تا آنجا كه او را شيخ الافضل لقب داده اند.

بيهقي درباره ي او گفته (اعجوبه زمانه و آيه اقرانه) ميداني كتاب السامي في الاسامي» را بنام او نوشته و در ديباچه از او ستايش بسيار كرده است او از شاگردان يعقوب بن احمد نيشابوري و قاضي القضاه ناصحي و از مشايخ ابوسعد سمعاني است و سمعاني، هم در انساب و هم در تحبير شرح حال او را مفصل نوشته و او را بسيار ستوده است.

قصيده اي در ستايش نهج البلاغه دارد كه در پاراي از نسخه هاي كهن نوشته شده و از دانشمنداني است كه ديوان اشعار اميرالمومنين عليه السلام را جمع آوري كرده و به نام تاج الاشعار يا سلوه الشيعه معروف است. نسخه مورخ 735 اين ديوان در كتابخانه ي سپهسالار موجود است و ضمن مجموعه اي به شماره ي 313 نگهداري مي شود.

فهرست سپهسالار 116: 5

براي اطلاع بيشتر از شرح حال فنجكردي به كتابهاي زير مراجعه كنيد:

يك- انساب سمعاني ص 432.

دو- تحبير سمعاني 562: 1.

سه- سياق برگ 71.

چهار- منتخب سياق برگ 102 به نقل پاورقي تحبير.

پنج- وشاح بيهقي.

شش- معجم الادباء 103:

5 به نقل از وشاح بيهقي.

هفت- بغيه الوعاه 148: 2 اللباب 441: 2.

هشت- الغدير 320: 4.

نه- اعلام الشيعه قرن 6 ص 181.

در گذشته در 512 در ستايش نهج البلاغه نوشته شده است.

فهرست كتابخانه ي مجلس 77: 17

76- نسخه ي مورخ 720 كتابخانه ي شخصي مرحوم آيه الله العظمي بروجردي در قم.

77- نسخه ي مورخ 726 بهنسخ معرب نزديك به پايان شعبان و به خط كهني استنساخ شده. و تملك محمد بن محمد بن علي بن ابي الفوارس التاجر بر آن نوشته شده است. اين نسخه در كتابخانه دانشكده ادبيات تهران به شماره ي

[صفحه 24]

مسلسل (75290) و فيلم آن در كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران به شماره ي 2785، موجود مي باشد.

فهرست ميكروفيلمها 396: 1

فهرست كتابخانه ي دانشكده ادبيات تهران

مجموعه امام جمعه كرمان ص 109

78- نسخه ي مورخ 727 اين نسخه را به خط محمد بن حسن بن حسين النسوي به تاريخ ماه رمضان و در 228 برگ در اسلامبول در كتابخانه سليمانيه ديده ام و از كتابهاي كتابخانه لاله لي بوده به شماره ي 1956 كه به آن كتابخانه منتقل كرده اند.

79- نسخه ي مورخ 728 اين نسخه در كتابخانه مجلس شوراي ملي به خط شيخ زاده سهرويدي ياقوت دوم و بهشماره ي 4152 موجود مي باشد.

فرهنگ ايران زمين 68: 1

يادداشتهاي قزويني 13: 9

احوال و آثار خوشنويسان 16: 4 -14

فهرست كتابخانه مجلس شوراي ملي 155: 11

80- نسخه ي مورخ 729 به خط محمد بن محمد بن حسن بن طويل صفار حلي ساكن شهر واسط در عراق در كتابخانه ي آستان قدس رضوي است در مشهد شماره ي 1860 عمومي 157 برگ.

فهرست آستان قدس 97: 1

81- نسخه ي مورخ 7 صفر سال 735 در كتابخانه ي ملي پاريس است به شماره 3212. A در 351 برگ به خط

عبدالرحيم بن احمد بن صدر خواسناري به نسخ معرب با تملك سيدي احمد بن احمد اندخودي، و تملك عبدالغني در سال 899.

فهرست قديم كتابخانه، ملي پاريس تاليف دوسلان ج 1 ص 425

82- نسخه ي مورخ 29 رمضان 736 به خط سيد شمس الدين محمد احمد بن ابي المعالي بن ابي القاسم علوي موسوي كه در كتابخانه رضويه

[صفحه 25]

مدرسه صدر بازار در اصفهان به شماره ي 158، موجود مي باشد.

اين نسخه يك بار با نسخه ديگري مقابله و تصحيح شده و در پايان نسخه پايان مقابله و تاريخ آن نوشته شده بوده كه بيشتر آن ناخوانا است.

و يك بار هم بر دانشمندي خوانده شده و انهاء قرائت در پايان نسخه نوشته شده بوده ولي تاريخ و خصوصيات ديگر خوانده نمي شود.

نشريه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران 314: 5

جامع الانساب علامه روضاتي ص 150

نشريه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران 314: 5

83- نسخه ي مورخ محرم 767 اين نسخه در كتابخانه موزه ي بغداد به شماره ي 1661: 550 موجود است و به خط محمد بن عزيز بن محمد بخارائي مي باشد كه به تاريخ اواخر محرم 767 پايان يافته است، و 549 برگ مي باشد، و بر اين نسخه تصحيحات، و حواشي متعددي مي باشد، و در آغاز آن چند قطعه شعر در ستايش نهج البلاغه نوشته شده است.

مصادر نهج البلاغه 195: 1

84- نسخه اي است بتابريخ شوال 771 و به خط ابوالبركات بن علي بن محمد بن فتحي واعظ. اين نسخه در كتابخانه مجلس سنا است. اولين كتاب مجموعه شماره ي (876) 16795 داراي:

2- دعاي صباح با ترجمه [8].

3- و صحيفه الرضا [9].

[صفحه 26]

4- و انوار لعقول ديوان اشعار منسوب به اميرالمومنين عليه السلام

و بر اين مجموعه است خط رضي الدين بن هاشم

حسيني بحريني و ابوالحسن سليمان بن عبدالله بحريني ماحوزي به تاريخ شوال 1153 و مهر او.

فهرست كتابخانه ي مجلس سنا 81: 2

85- نسخه ي مورخ 773 به خط حسن بن محمد طبري، نسخ نزديك به كوفي، عنوانها درشت با خط كوفي نزديك به نسخ نوشته شده و به تاريخ ظهر روز سه شنبه سيزدهم ربيع الثاني سال 773 در ده به رنگ (سرنگ) نزديك استرآباد از روي نسخه ي شمس الدين اولياء استنساخ شده است و «بسم الله» با خط كوفي درشت نوشته شده و قصيده اي در مدح نهج البلاغه بر آن نوشته شده در كنار برگها حواشي دارد. نسخه داراي 284 برگ كاغذ سمرقندي است به شماره ي 176 و در كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران موجود مي باشد.

فهرست دانشگاه 324: 2

86- نسخه ي مورخ 20 شعبان 773 به نسخ معرب ابوسعد بن ابي سعيد بن حسين بن احمد بن منبه الطرازي الانزاني و در اخر، خطبه مونقه (بي الف) را دارد. كاغذ سمرقندي است و حواشي بر آن نوشته شده است. در كتابخانه دانشكده ادبيات اصفهان به شماره 1213 موجود مي باشد.

نشريه ي كتابخانه مركزي 921: 11

87- نسخه ي مورخ اوائل شعبان سال 777 و به خط نسخ علي بن الفخر

[صفحه 27]

بن علي الموسوي الطبري. اين نسخه را در كتابخانه ي آستان قدس ديده ام به شماره ي 9138. و نسخه اي است مقابله و تصحيح شده. و حاشيه هاي بسياري هم در كنار برگها نوشته شده است كه شايد از نويسنده ي نسخه باشد. كاغذ حنائي، 283 برگ.

88- نسخه ي مورخ ربيع الثاني 785 بهخط ابوالحسن حيدر بن محمد بن علي حسني از روي نسخه ي زمان مولف در كتابخانه ي آستان قدس رضوي به شماره ي 2182 موجود است.

فهرست كتابخانه ي آستان قدس

رضوي 200: 5

89- نسخه ي مورخ 791 به خط علي بن حسين بن محمد عامري. اين نسخه در كابخانه مجلس شورا به شماره ي ثبت جديد 7943 موجود است.

90- نسخه ي مورخ 26 شوال 795 به خط نسخ عبدالله بن حسين و با تملكي به تاريخ 1048. اين نسخه در كتابخانه ي سپهسالار به شماره ي 7048، نگهداري مي شود.

فهرست كتابخانه ي مدرسه ي سپهسالار 738: 5

91- نسخه اي است متعلق به قرن 8 كه در كتابخانه ي سلطان احمد سوم در توپ قاپو براي اسلامبول در 198 برگ و به شماره ي 2374 نگهداري مي شود و نسخه ي عكسي آن در متعهد المخطوطات قاهره موجود است.

فهرست معهد المخطوطات به قلم فواد سيد ج 1 ص 543

92- نسخه اي است باز از قرن 8 كه در كتابخانه ي خدابخش در پتنه هند به شماره ي 1853 در 294 برگ نگهداري مي شود: كه 252 برگ آن از قرن هشتم است و برگهاي ديگر كه شامل كلمات قصار است در قرن 11 نوشته شده است.

مفتاح الكنوز الخفيه 208: 1

93- نسخه اي است از قرن 8 كه در كتابخانه ي دانشگاه پرنستون آمريكا موجود است و از كتابهاي گارت به شماره ي 238 و به خط نسخ در 184 برگ مي باشد. فهرست كتابهاي گارت در پرنستون ص 96.

94- نسخه ي ديگري است از قرن 8 به نسخ معرب عنوان و نشان شنگرف آغاز و انجام افتاده در كتابخانه ي مدرسه ي سليمان خان در مشهد موجود است.

[صفحه 28]

فهرست چهار كتابخانه ي مشهد ص 23

95- نسخه اي است ديگر از قرن 8 كه آن را در كتابخانه ي مجلس شوراي ملي ديده ام به شماره 7300. فهرست شده در 301 برگ، از پايان افتادگي دارد.

96- نسخه ي قرن 9 و 8 موجود در

كتابخانه ي عمومي علامه ي طباطبائي در دانشكده ي پزشكي شيراز و جزو خطي هاي كتابخانه شيخ محمد حسن اميني است كه به آنجا منتقل شده است.

97- نسخه اي است از قرن 9: 8 به خط نسخ معرب با ترجمه ي برخي از عبارت به فارسي كه در كتابخانه ي سازمان لغت نامه دهخدا در تهران به شماره (32) موجود است.

نشريه كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران 59: 3

98- نسخه ي ديگري از قرن 9: 8 به نسخ معرب، با حواشي و با ترجمه ي فارسي در برخي جاها كه زير سطرها نوشته شده است، اين نسخه در كتابخانه ي امام جمعه ي كرمان بوده كه به كتابخانه ي دانشكده ي ادبيات تهران منتقل شده است.

فهرست كتابخانه ي دانشكده ادبيات تهران مجموعه ي امام جمعه كرمان ص 109

99- نسخه اي است از قرن 9: 8 موجود در دانشگاه لس آنجلس آمريكا شماره 191. M.

نشريه ي كتابخانه مركزي 381: 11

100- نسخه ي مورخ شوال 816 به خط نسرين محمد زين زابيدي شافعي كه از روي نسخه ي مولف استنساخ شده و در كتابخانه ي آستان قدس رضوي در مشهد در 200 برگ شماره 2185 موجود است.

فهرست كتابخانه ي آستان قدس رضوي 200: 5

[صفحه 29]

شماره ي 2574، موجود است.

نوادر كتابخانه ي خدابخش به قلم سيد احسن شير ص 307 و 308

103- نسخه ي مورخ 871 به خط نسخ معرب علاء ابن حسين بن علي حافظ سبزواري كه در حصن سلطان در مدت 18 روز به تاريخ 14 جمادي دوم استنساخ كرده و در كتابخانه ي آستانه قم شماره ي (95) قفسه 2 از كتابهاي وقفي جمشيد خان قوللر بر مقبره شاه عباس صفوي در قم، موجود است.

فهرست آستانه قم ص 179

تربت پاكان 156: 1

[صفحه 30]

104- نسخه ي مورخ 875 به خط صالح بن احمد بن ابراهيم بن محمد بن صالح انصاري و به تاريخ 26 محرم. اين نسخه در كتابخانه ي موزه ي بغداد موجود است.

مصادر نهج البلاغه 195: 1

105- نسخه ي مورخ 6 صفر 882 به قطع رحلي و به خط نسخ درشت حمزه (جهضم) بن پير هلال بن كجهش بن هلال حسني باترجمه فارسي به خط ريزتر. اين نسخه در كتابخانه عمومي وزيري يزيد به شماره ي 5201 در 308 برگ موجود است و فيلم آن نيز در كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران است به شماره ي 2424.

فهرست كتابخانه وزيري 152: 1

نشريه كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران 416: 4

فهرست ميكروفيلمها 396: 1

106- نسخه ي مقابله شده در 885 به خط شيخ عبدالحسين بن عبدالعزيز حافظ رازي. اين نسخه در كتابخانه ي مدرسه واب مشهد به شماره ي (69) اخبار، موجود است. عنوان شنگرف، تصحيح و مقابله شده، حواشي دارد، 117 برگ و جزو كتابهاي مدرسه ي فاضليه مشهد بوده كه پس از خراب كردن درسه به مدرسه نواب منتقل شده است.

فهرست 2 كتابخانه ي مدرسه فاضليه ص 85

فهرست دو كتابخانه مشهد ص 499

107- نسخه ي مورخ 891 به نسخ معرب زيبا بهخط محمد بن سلطان حافظ با

ترجمه فارسي زير سطرها به خط نستعليق به شنگرف. باب اول را ندارد و به تاريخ ماه رمضان و به شماره ي (826) در كتابخانه ي آيه الله مرعشي در قم به ضميمه انوار العقول [10] ديوان اشعار منسوب به اميرمومنان علي عليه السلام موجود

[صفحه 31]

است با ترجمه اشعار به نثر فارسي كهن به شنگرف به خط نستعليق زير سطرها.

فهرست كتابخانه ي آيه الله مرعشي 26: 3

108- نسخه ي مورخ 892 به خط زيباي محمد محلاتي با سر لوح زيبا در 864 صفحه در موزه اوقاف اسلامي اسلامبول شماره ي 2074، موجود است و نسخه ي عكسي آن در معهد المخوطات قاهره است به شماره ي 881.

فهرست معهد المخطوطات به قلم فواد سيد ج 1 ص 544

109- نسخه ي مورخ ربيع الاول 897 به خط حسن بن ابوسعيد بن بايزيد جامي كه در كتابخانه ي شخصي آقاي زرآبادي در قزوين به ضميمه شهاب الاخبار قضاعي و سلوه الشيعه فنجكردي و ندبه امام سجاد زين العابدين عليه السلام،

[صفحه 32]

موجود است.

110- نسخه قرن 9 در 329 برگ با ترجمه فارسي زير سطرها موجود در كتابخانه ي خدابخش در پتنه هند به شماره ي 1854.

مفتاح الكنوز الخفيه 208: 1

111- نسخه ي قرن 9 به نسخ خوش، عنوان درشت. آغاز و انجام افتاده، در كتابخانه جناب آقاي شانه چي استاد محترم دانشكنده الهيات مشهد، موجود است.

نشريه كتابخانه مركزي دانشگاه تهران 610: 5

112- نسخه ي قرن 9 نسخ معرب، عنوان شنگرف، و پاره اي جاها مشكي درشت تر، با حواشي. اين نسخه در كتابخانه ي مركزي دانشگاه تهران شماره ي 1340، موجود است.

فهرست كتابخانه مركزي دانشگاه تهران شماره ي 1340، موجود است.

فهرست كتابخانه مركزي دانشگاه 27: 8

113- نسخه ي قرن 10 و 9 به نسخ معرب، خوانده شده بر دانشمندان و داراي

جملات: «انهاه ايده الله تعلاي علي قراءه و عراضا. بلغ ايده الله قراءه علي و عراضا … » اين نسخه در كتابخانه دانشگاه لس آنجلس به شماره ي 228. M موجود است.

نشريه كتابخانه ي مركزي 381: 11

[صفحه 33]

علاء الملك بن عبدالقادر حسيني مرعشي در قزوين. اين نسخه در كتابخانه دانشگاه لس آنجلس آمريكا شماره 1101 M وجود است.

نشريه كتابخانه ي مركزي 707: 11

121- نسخه ي مورخ 17 ربيع الاول 994 به خط نسخ معرب حسن بن علي بن حسن بن علي ابن شدقم حسيني مدني به شماره ي 78 دانشگاه تهران

فهرست دانشگاه 322: 2

122- نسخه ي مورخ 996 به نسخ زيبا و قطع رحلي موجود در كتابخانه ي سلطان احمد سوم در توپ قاپو سراي اسلامبول شماره ي 2586 و نسخه ي عكس آن در مهعهد المخطوطات قاهره شماره ي 879 موجود است.

فهرست معهد المخطوطات به قلم فواد سيد ج 1 ص 543

123- نسخه ي مورخ شعبان 996 موجود در دانشگاه پرنستون در نيوجرسي آمريكا به شماره ي 1522 و جزو نسخه هاي خطي سري جديد است، كه فهرست نشده است.

124- نسخه ي قرن 10 و 9 به خط نسخ خوب عنوانها درشت مشكي با ترجمه به فارسي كهن زير سطرها به خط نستعليق سرخ رنگ تا آغاز نامه ها است اين نسخه را در قم نزد آقاي عبداللهي ديده ام.

125- نسخه ي سده ي 10 به خط نسخ خوش با زر و لا جورد در دو صفه اول و كمند و جدول زر و لا جورد و مشكي، و با حواشي از شرح ابن ميثم در 235 برگ موجود در كتابخانه ي ملي ملك به شماره ي 5989.

فهرست نسخه هاي خطي عربي كتابخانه ي ملك ص 787

126- نسخه ي قرن 10 كتابخانه ي دانشگاه پرنستون در آمريكا شماره ي 432،

[صفحه 35]

در 672 برگ و از آغاز افتادگي دارد.

فهرست ماخ ص 221

127- نسخه ي قرن 10 به نسخ خوش. عنوان مشكي درشت. آغاز و انجام افتاده، موجود در كتابخانه ي مدرسه ي سليمان خان مشهد.

فهرست چهار كتابخانه مشهد ص

23.

128- نسخه ي قرن 10 در كتابخانه دانشكده ادبيات اصفهان است به شماره ي 1227. كاغذ سمرقندي چند برگ از آغاز و انجام آن در سال 1104 نوشته شده است.

نشريه كتابخانه مركزي 921: 11

129- نسخه ي قرن 10 در دانشگاه پرسنتون آمريكا به شماره ي 1182 است از سري جديد فهرست نشده.

130- نسخه ي سده 10 در كتابخانه ي واتيكان است به شماره ي 1176 در 217 برگ.

فهرست كتابخانه واتيكان چاپ 1935 ص 178

131- نسخه ي قرن 11 و 10 كتابخانه ي دانشگاه لس آنجلس شماره ي 826 و به خط نسخ معرب. از يادداشتهاي جناب آقاي دانش پژوه.

داده اند و هر دو در ستايش نهج البلاغه شعر سروده اند كه در بيشتر نسخه هاي كهن شعر هر دو هست و شرح حال پدرش يعقوب بن احمد نيز در پاورقي شماره ي: خواهد آمد.

[2] صورت اجازه چنين است:

قراعلي الاجل الاوحد العالم مجدالدوله ابوالمظفر بن الاجل زين الدين ابي العز احمد ابن الاجل السعيد جلال الدين ابي المظفر محمد بن عبيدالله بن جحعفر ادام الله علوه و نفعه بالعلم جميع هذا الجزء و هو الاول من نهج البلاغه قراءه حفظ و معرفه و اتقان و علم و عارضته بالاصل المنقول منه.

و كتب مصدق بن حسن بن الحسين في رجب من سنه تسع و عشرين و خمسماه حامدالله و مصليا علي نبيه محمد و آله و حسبنا الله و نعم الوكيل.

[3] ابويوسف يعقوب بن احمد بن محمد بن احمد قاري كردي فارسي نيشابوري در گذشته ماه رمضان 474 نگارنده ي كتاب بلغه در لغت چاپ بنياد فرهنگ سال 1349.

دو معاصر و همشهري اوثعالبي در گذشته (429) در تتمه اليتيمه 20: 2 و باخرزي درگذشته 467 در دميه القصر بشماره 362 شرح حال او را نوشته و مقداري از اشعارش را آورده اند و باخرزي او را ستايش بسيار كرده از آن جمله گويد من امروز براي او همتا و مانندي نمي شناسم (ثم اني لا اعراف من ينب منابه في اصول الادب محفوظا و مسموعا … )

و عبدالغافر فارسي نيشابوري نيز در سياق شرح حال او را نوشته و او را بسيار ستوده است از جمله گفته است:

(استاد البلد و استادالعربيه و اللغه معروف مشهور كثير التصانيف و التلاميذ … )

منتخب سياق برگ 143 ب شرح حال او در كتابهاي زير نيز آمده است:

يك-

انباه الرواه فقطي 50: 4 -45 به نقل از باخرزي.

دو- ابن شاكر در وفات الوفيات 334: 4.

سه- بلغه ي فيروز آبادي ص 686 شماره ي 410.

چهار- طبقات النحاه ابن قاضي شهبه شماره ي 539.

پنج- بغيه الوعاه سيوطي 347: 2 به نقل از سياق.

شش- اعلام الشيعه مرحوم علامه شيخ آقا بزرگ تهراني رحمه الله عليه در قرن پنجم و قرن ششم.

هفت- اعلام زركلي 254: 9.

هشت- معجم المولفين 241: 13.

[4] ابن السكون حلي ابوالحسن علي بن محمد بن محمد بن السكون دانشمند، فقيه، محدث، لغوي، نحوي، ادبي و شاعر به گفته ي ياقوت پيرامون سال 600 و به گفته ي سيوطي در 606 در گذشته است به استنساخ و تصحيح كتب معروف بوده.

ياقوت در معجم الادباء 75: 15 شرح حال او را نوشته و گفته: (كان عارفان بالنحو و اللغه حسن الفهم حيدالنقل حريصا علي تصحيح الكتب)

شرح حال او در بغيه الوعاه 199: 2 و الوافي بالوفيات صفدي 149: 1 و طبقات اعلام الشيعه (الانوار الملطه) ص 115 و امل الامل 203: 2 و الكني و الالقاب 214: 1 معجم المولفين 239: 7 هديه العارفين 704: 1 آمده است.

[5] از دانشمندان نامي نيشابور در نيمه ي اول سده ي ششم است و پدرانش همه دانشمند و فقيه و محدث بوده اند، او همان مولف كتاب ذخيره الاخره در دعا و زيارت مي باشد كه نسخه اي از آن در كتابخانه ي مجلس شوراي ملي در تهران به شماره ي 2020 موجود مي باشد. فهرست مجلس 19: 6.

شرح حال او در طبقات اعلام الشيعه قرن ششم ص 204 نيز آمده، مراجعه شود.

[6] شرح حال او در پاورقي شماره ي 5 گذشت.

[7] شرح حال او در پاورقي شماره ي 6 گذشت.

[8] اين نسخه دومين نسخه

كهن از دعاي صباح است و پيش از اين، نسخه ي آقاي دكتر مهدوي است به تاريخ 754 ضمن مجموعه اي.

و نسخه ي ديگري از سده ي نهم بهخط ثلث در كتابخانه ي چستر بيتي است به شماره ي 4199.

[9] صحيفه الرضا كه به نامهاي الصحيفه الرضويه يا الرضويات يا صحيفه اهل البيت يا مسند الرضا يا نسخه ي عن الرضا نيز خوانده مي شود و در قاهره و بمبئي و تهران چاپ شده از سده سوم به بعد ميان علماء و محدثين اسلام از شيعه و سني و زيدي مشهور بوده و روايت مي شده است و نقل آن را اجازه مي گرفتند و اجازه ميدادند. روايتهاي شيعي به احمد بن عامر طائي مي رسد كه در سال 194 از حضرت رضا عليه السلام آن را روايت كرده است مقداري از اسناد و رواياتي كه به او مي رسد در رياض العلماء و خاتمه مستدرك ص 343 و فهرست دانشگاه 1396: 5 آورده شده و روايتهاي سني بيشتر به ابواحمد داود بن سليمان بن يوسف غازي قزويني مي رسد كه در سال 201 در قزوين در خانه ي خودش از حضرت رضا عليه السلام روايت كرده و از جمله ابوالحسن علي بن محمد بن علي بن مهروبه قزويني آن رااز داود روايت كرده چنانكه رافعي در تدوين در شرح حال او نوشته است و همچنين در شرح حال بسياري از علماي قزوين روايت صحيفه الرضا را نوشته است و در اينجا مجال سخن بيش از اين نيست به صفحه ي 343 خاتمه مستدرك نگاه كنيد.

[10] انوارالعقول في اشعار وصي الرسول از قطب الدين كيدري محمد بن حسين بن حسن نيشابوري كه شرحي هم بر نهج البلاغه دارد به نام حدائق الحقائق في

تفسير كلام افضل الخلائق و در سال 576 پايان يافته و نسخه هاي كهن و نفيسي از آن در كتابخانه هاي ايران هست، ابن فوطي در تلخيص مجمع الاداب ج 2 ق 691 شرح حال اورا نوشته و اجازه اي از او ورده است كه تاريخ آن جمادي الاولي (610) است از اينجا بدست مي آيد كه كيدري در سده ي هفتم و تا اين تاريخ زنده بوده است.

نسخه هاي كهن انوار العقول را كه تا كنون شناخته ايم از اين قرار است:

يك- نسخه ي مورخ 735ضمن مجموعه ي بياضي موجود در كتابخانه آقاي فخرالدين نصيري.

دو- نسخي مورخ 771 كتابخانه ي مجلس سنا شماره ي 876 به ضميمه نهج البلاغه.

سه- نسخه ي مورخ 778 به ضميمه نثر اللئالي به خط محمد بن حسن استر آبادي موجود در كتابخانه آقاي فخرالدين نصيري.

چهار- نسخه ي مورخ 818 كتابخانه ي مسجد گوهرشاد مشهدشماره 104: 2.

پنج- نسخه ي مورخ 858 در 145 برگ در كتابخانه ي خدابخش در پتنه شماره ي 1749.

شش- نسخه ي مورخ 875 با ترجمه به نظم فارسي از شوقي شاعر ضمن مجموعه اي در كتابخانه آقاي فخرالدين نصيري الكنوز الخفيه.

هفت- نسخه ي مورخ 887 كتابخانه ي موزه ي بغداد شماره ي 1050 در 83 برگ و فيم آن در كتابخانه ي مركزي دانشگاه بغداد است شماره ي فيلم 27.

دو نسخه ي كهن هم هست يكي به تاريخ 601 در موصل كه بضميمه نهج البلاغه به شماره ي 26 گذشت و دوم به تاريخ 467 به خط محمد بن عبدالله جالوي در 97 برگ در كتابخانه آقاي فخرالدين نصيري ولي نمي دانم اينها كداميك از هفده ديوان است كه از اشعار منسوب به اميرالمومنين علي عليه السلام تاليف شده پيش از همه عبدالعزيز بن يحيي جلودي در گذشته (232) اشعار آن حضرت را جمع آوري كرده براي

تفصيل بيشتر به فهرست دانشگاه 117: 20 نگاه كنيد.