ص:2

سرشناسه : رحمتی شهرضا، محمد، 1358 -

عنوان و نام پدیدآور : هزار و یک نکته پیرامون امام زمان علیه السلام ... / محمد رحمتی شهرضا.

مشخصات نشر : قم: مسجد مقدس جمکران، 1389.

مشخصات ظاهری : 576 ص.

شابک : 45000 ریال ؛ 45000 ریال 978-964-973-080-6 : ؛ 45000 ریال (چاپ دوم) ؛ 237500 ریال (چاپ پنجم)

وضعیت فهرست نویسی : فاپا (چاپ سوم)

یادداشت : چاپ اول: 1386.

یادداشت : چاپ دوم: بهار 1387.

یادداشت : چاپ سوم.

یادداشت : چاپ پنجم: 1393.

یادداشت : کتابنامه: ص. 575- 576 ؛ همچنین به صورت زیرنویس.

موضوع : محمدبن حسن (عج)، امام دوازدهم، 255ق -

شناسه افزوده : مسجد جمکران (قم)

رده بندی کنگره : BP51 /ر27 ھ4 1389

رده بندی دیویی : 297/959

شماره کتابشناسی ملی : 1184482

ص:3

ص:4

تصویر

ص:6

تصویر

ص:7

تصویر

ص:8

تصویر

ص:9

تصویر

ص:10

تصویر

ص:11

تصویر

ص:12

تصویر

ص:13

تصویر

ص:14

ص:15

حضرت سرشار از امید و توجّه به آینده گردد، و مؤمنان و مستضعفان بدانند که خداوند آنها را به خودشان واگذار نکرده؛ بلکه به وسیله حجّت بر حق خود که رهبری معصوم است، پشتیبانِ آنهاست و با چنین پشتیبانی ای از هیچ چیز و هیچ کس نهراسند و تحتِ رهبریِ او به پیش روند و دریابند که در طولِ زمانِ غیبت، با توجّه به اوصافِ او، که چه کسی می تواند به نیابت عام آن حضرت، زمامِ امور و رهبری را به دست گیرد. رهبری که باید نزدیک ترین فرد به این خصوصیات و اوصاف بوده و به عنوان ولایت فقیه مردم را رهبری کند.

حال اگر این خصوصیات ذکر نمی شد و این همه اهمیت به آن داده نمی شد، مردم در بسیاری از امور سیاسی و اجتماعی و معنوی، راه را گم می کردند و از صراط مستقیم به سویِ شرق و غرب پناه می بردند.

ص:17

این امّت از فرزندان من است».(1)

شیعیان رواج داشت. خلفای عباسی به طور جدّی به مقابله با این باور و جلوگیری از عملی شدن این خبرها که مربوط به آینده بود، پرداختند. آنان از تولّدِ حضرت مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف، بدین جهت نگران بودند که نکند ظهور کند و بساط حکومت و عیاشی آنان را بر هم زند.

از همین روی، امام عسکری علیه السلام را در محاصره قرار داده و در پیِ آن بودند که اگر فرزندی از او به دنیا آمد، او را به قتل برسانند و نگذارند «مهدی» دوازدهمین امام شیعیان به امامت برسد و مشکلی برای آنان به وجود آورد.

امامان اهل بیت علیهم السلام با دانش برتری که داشتند، پیشاپیش غیبت امام مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف را خبر دادند و این نقشه عباسیان را باطل نمودند. به همین جهت خبرِ ولادتِ امام مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف مخفی نگه داشته شد و تنها برخی از خواص شیعه به این موضوع آگاه بودند.

بعد از شهادتِ امام عسکری علیه السلام کم کم این خبر پخش شد که از آن امام علیه السلام پسری متولّد شده و او امام دوازدهم و «مهدی موعود» است.

پخش این خبر موجب هراس در بین عباسیان شد؛ چرا که معلوم شد از «ابومحمّد»، پسری به جا مانده است. از این رو، به دستورِ «معتمد» عباسی عدّه ای از مأموران واردِ منزلِ امام علیه السلام شدند و اثاثیه آن حضرت را بازرسی و سپس مهر و موم کردند و در صددِ یافتن فرزندش برآمدند، ولی موفّق نشدند.

«معتمد» دستور داد که عدّه ای از قابله ها، زنان و کنیزان آن حضرت را معاینه کنند و اگر اثری از حمل در آنان مشاهده کردند، به خلیفه گزارش دهند.

روایت شده است که یکی از قابله ها احتمال داد، یکی از کنیزان حضرت حامله است، این خبر به گوش خلیفه رسید و او دستور داد تا آن کنیز را در محلّی زیر نظر داشته باشند. پس یکی از درباریان و پیشکاران مخصوصِ خلیفه به نام «نحریر» به همراه تعدادی از زنان مراقب حال وی شدند تا درستی یا نادرستی این گزارش معلوم شود. مدّتی مراقب آن کنیز بودند تا سرانجام

ص:20

روشن شد که این گزارش درست نبوده و اثری از حمل وجود ندارد.(1)

عسکری علیه السلام می داد که دنیا را پر از عدل و داد خواهد کرد.(1) از این رو، آن دو بزرگوار به ویژه امام حسن عسکری علیه السلام سخت تحت نظر بود و دستگاه خلافت تلاش می کرد تا از تولّدِ چنین فرزندی جلوگیری کند.(2)

به همین علّت بود که دورانِ حمل و تولّدِ امام مهدی - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف - از مردم پنهان داشته می شد. به گفته امام رضاعلیه السلام از ویژگی هایِ آن حضرت ولادتِ پنهانی است. «خفی الولادة و المنشا» در بسیاری از احادیث نیز گفته شده است که مهدی - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف - شباهت هایی به حضرتِ ابراهیم و حضرتِ موسی دارد.

پس از ولادت نیز، جز اصحاب و یاران خاص امام عسکری علیه السلام کسی فرزندش مهدی - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف - را نمی دید، البته آن هم به صورت پراکنده.(3)

می کند که او به «نرجس»، «صیقل» [صقیل] و «سوسن» نیز گفته می شده است(1).

«شیخ مفید» تنها اسمِ «نرجس» را برایِ آن بزرگوار ذکر می کند.(2)

در روایتِ «حکیمه» عمّه امام عسکری علیه السلام نیز تنها همین نام ذکر شده است.(3)

برخی از محقّقان می گویند: امکان دارد نامِ اصلیِ او همان «نرجس» بوده باشد و دیگر اسامی، به جز «صقیل» را بانویِ او «حکیمه»، دخترِ امام جوادعلیه السلام به وی داده باشد. مردمِ آن زمان کنیزان را برایِ خوش آمد گویی به اسامی گوناگون می خواندند و «نرجس»، «ریحانه» و «سوسن»، همه اسامیِ گل ها هستند.(4) «صدوق» روایتی را نقل نموده که این احتمال را تقویت می کند؛ او به سندِ خود از «غیاث»، روایت کرده است که گفت: جانشینِ امام حسن عسکری علیه السلام در روز جمعه به دنیا آمد؛ مادرِ آن حضرت «ریحانه» بود که «نرجس»، «صیقل» و «سوسن» نیز نامیده می شد. چون در وقت حاملگی درخشش و نورانیتِ خاصّی داشت، «صیقل» نامیده می شد.(5)

«سید محمّد صدر» نیز در کتابِ خود در موردِ تعدّدِ نام هایِ آن حضرت تحلیلی جامع و مناسب ارائه می دهد.(6)

الف) امام حسن عسکری علیه السلام کنیزهایِ متعدّدی به نام هایِ مختلف داشته است. موضوعِ تعدّدِ کنیزها را حکیمه خاتون در دو مورد بیان نموده است. در یک جا حکیمه خاتون می گوید: روزی خدمتِ امام حسن علیه السلام رسیدم. دیدم حضرت در حیاطِ خانه نشسته و کنیزانَش به دورش اجتماع نموده اند. عرض کردم فدایت شوم، جانشینَت از کدام کنیزان به وجود خواهد آمد؟ فرمود: از سوسن.(1)

در حدیث دیگر باز همان حکیمه خاتون می گوید: روزی به خانه امام حسن عسکری رفته بودم، وقتی خواستم مراجعت نمایم فرمود: افطار را در خانه ما باش، زیرا خدا امشب فرزندی به من عطا خواهد کرد. عرض کردم: از کدام کنیزانت؟ جواب داد از نرجس، عرض کردم: آقای من! من هم نرجس خاتون را بیش از تمام کنیزانت دوست دارم.(2)

از این دو حدیث و احادیث دیگر استفاده می شود که امام حسن دارایِ کنیزانِ متعدّدی بوده است.

ب) فرزندِ امام حسن علیه السلام در محیطی تولّد یافته که بسیار خطرناک و وحشت زا بوده است، زیرا خلفایِ بنی عبّاس و حتّی بعضی از بنی هاشم احساس نموده بودند که زمانِ تولّدِ حضرت مهدیِ دادگستر یعنی بزرگ ترین مبارزِ حکومتِ ستمکاران، نزدیک شده است، از این جهت به وسیله مأمورینِ سرّی و علنیِ خود از خانه امام حسن علیه السلام بلکه تمامِ خانه هایِ علویین مراقبتِ کامل به عمل می آوردند. کارآگاهانِ زبردستِ بنی عبّاس در سعی و کوشش بودند تا نوزادِ تازه ای را در آن خانه ها پیدا کرده و تحویلِ خلیفه بدهند.

بعد از تذکّرِ این دو مقدّمه باید بگوییم: از جانبِ خداوندِ متعال مقدّر شده بود که در چنین محیطِ رعب آور و خانه موردِ توجّهی فرزندی برایِ امام حسن عسکری علیه السلام متولّد گردد و جانَش از خطرات محفوظ بماند؛ از این

ص:24

جهت تمامِ پیش بینی هایِ لازم به عمل آمد؛ اوّلاً چنان که در روایاتِ وارد شده آثار ِآبستنی در مادرش ظاهر نشد، ثانیاً امام حسن علیه السلام برایِ مراعاتِ احتیاط، نامِ مادرِ آن جناب را برایِ کسی فاش نکرد، ثالثاً در موقعِ وضعِ حمل جز حکیمه خاتون، عمّه امام حسن علیه السلام و شاید بعضی از کنیزان، کسی حضور نداشت با این که معمولاً زن ها در موقع وضع حمل به قابله و چندین زن مددکار نیازمندند، اصلاً کسی نمی دانست امام حسن علیه السلام ازدواج کرده یا نه و اگر ازدواج نموده کدامیک از زنان همسرش می باشند.(1)

فرزندی نورانی می داند. [قیل لسبب الحمل صقیل.(1)]

مرحوم مجلسی در توضیحِ آن می نویسد: انما سمی صیقلا او صقیلا لما اعتراه من النور و الجلاء بسبب الحمل المنور. یقال : صقل السیف و غیره ای حلاه فهو صقیل و لایبعد ان یکون تصحیف الجمال.(2)

شبانه روز در آنجا بمانند. همه این اشخاص آنجا بودند تا آن حضرت شهید شدند. شهرِ سامرّا یکپارچه عزادار شد. حاکم، مأموری را برای بررسی به خانه امام فرستاد. مأمور اتاق ها را بررسی کرد و هر چه در آنجا بود، مهر و موم نمود و در جستجویِ فرزندِ او برآمد.

کنیزان، آن حضرت را بازرسی کردند، یکی از کنیزها که احتمالِ آبستنی داشت را در اتاقی نگه داشتند و بر او نگهبان گماردند. پس از دفن آن حضرت، سلطان و مردم به جستجوی فرزندش برخاستند. خانه ها را بسیار تفتیش نمودند و بعد از یأس از آبستن بودن آن کنیز، اموال امام را بین مادر و برادرش جعفر تقسیم کردند.(1)

عسکری علیه السلام وفات کرده، در کتابِ غیبت از محمّد بن علی بن حمزه نقل کرده که گفت: از امام حسن عسکری علیه السلام شنیدم که می فرمود: حجّتِ خدا و جانشینِ من، در شبِ نیمه شعبان سالِ دویست و پنجاه و پنج در هنگامِ طلوع فجر، ختنه شده به دنیا آمد.(1)

دارد. این شب در نزد خدا آن چنان مقامی دارد که ولادتِ با سعادتِ امام زمان علیه السلام در سحرگاهِ این شب واقع شده و بر عظمت و رونق آن افزوده است.

آورد و به من گفت: بانویِ من! حالِ شما چطور است؟ بدو گفتم: تو بانویِ من و خاندانِ منی، ولی او از سخن من امتناع ورزید و پاسخ داد: ای عمّه! چه می فرمایید؟، بدو گفتم : دخترم! امشب خداوندِ متعال پسری به تو عطا می فرماید که مولایِ این جهان و آن جهان خواهد بود، او خجالت زده و سرخ شد. پس از آن که نمازِ عشا به جای آوردم، افطار کرده و به خواب رفتم. نیمه شب از خواب برخاستم تا نماز عشا به جای آورم. در حالی که «نرجس» در خواب بود و اثری از وضعِ حمل در او دیده نمی شد، نماز خواندم. آن گاه نشستم و نمازِ نافله خواندم، پس از آن به رختخواب رفته و دوباره بیدار شدم، ولی او هنوز در خواب بود. آن گاه او برخاست، نماز نافله را به جای آورد و دوباره دراز کشید.

حکیمه، ادامه می دهد: از اطاق خارج شدم تا طلوعِ فجر را ببینم و نخستین مرحله طلوع را دریابم، ولی او هنوز خوابیده بود. از این رو، از انتظارِ امام عسکری علیه السلام [در این باره مردّد شدم. درست در همان لحظه، امام از جایِ خود صدا زد، ای عمّه! عجله نکن، امر نزدیک است! من نشستم و سورهِ های حم سجده(1) و یس(2) را تلاوت کردم. در همان لحظه او [نرجس با هوشیاری از خواب برخاست، من به سویِ او رفتم و گفتم: سلامِ خدا بر تو باد، آیا چیزی احساس می کنی؟ او پاسخ داد: ای عمّه، آری!، آن گاه بدو گفتم: خود را جمع کن و آرامشِ قلبی را به دست آر!

در آن لحظه احساسِ خواب کرده و خواب بر من غالب شد؛ پس از آن، با صدایِ مولایم از خواب برخاستم و چون پوشش را از نرجس بلند کردم، حضرتش (مهدی علیه السلام) را که به حالِ سجده بر زمین افتاده بود، دیدم. او را بر دامان گرفتم و متوجّه شدم پاک و تمیز است.

ابومحمّد، مرا صدا زد و گفت : ای عمّه! پسرم را برایم بیاور! و چنین

ص:31

کردم ...، پس از آن امام عسکری علیه السلام زبان بر کامش گذاشت و با آرامی دستش را به چشم ها، گوش ها و آرنج هایش کشید؛ سپس گفت: ای پسرم! سخن بگو! کودک لب به سخن گشود و پاسخ داد: شهادت می دهم که خدایی جز خدایِ یکتا نیست، او یکتا است و شریکی ندارد، شهادت می دهم محمّدصلی الله علیه وآله پیامبرِ خدا است؛ سپس بر امیرالمؤمنین علیه السلام و بر امامان به ترتیب تا نام پدرش سلام کرد، آن گاه از ادامه سخن باز ایستاد.

ابومحمّد گفت: ای عمّه! او را نزدِ مادرش ببر، تا وی را سلام گوید و سپس او را به من بازگردان! چنین کردم و او را باز گردانده و در همانجا گذاشتم. امام عسکری علیه السلام به من فرمود: ای عمّه! هفت روز دیگر برایِ دیدار او بیایید، روز بعد آمدم تا به ابومحمّد سلام گویم، پرده را بالا زدم تا مولایم را ببینم، ولی او را ندیدم. از این رو، از امام پرسیدم: جانَم به فدایت! برای مولایِ من چه اتّفاقی افتاده؟، حضرتش پاسخ فرمود: ای عمّه! او را به همان کس که مادر موسی فرزندش را بدو سپرد، سپردم.

حکیمه می گوید: روزِ هفتم آمدم و به او سلام گفتم و نشستم. ابومحمّد فرمود: پسرم را نزدِ من بیاور! او را در قطعه ای پارچه آوردم. امام آنچه را که در روز نخست به هنگام تولّد انجام داده بود تکرار کرد و کودک، آنچه را که از قبل گفته بود، گفت، آن گاه این آیه قرآن را تلاوت کرد: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِینَ وَ نُمَکِّنَ لَهُمْ فِی الْأَرْضِ وَ نُرِی فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ جُنُودَهُما مِنْهُمْ ما کانُوا یحْذَرُونَ؛(1) و ما اراده کردیم بر مستضعفانِ زمین منّت نهاده و آنان را پیشوایان خلق و وارثین قرار دهیم، و در زمین به آنها قدرت و تمکین ببخشیم و به چشم «فرعون» و «هامان» و لشکریانِشان آنچه را که از آن اندیشناک و ترسان بودند بنمایانیم».(2)

ص:32

آن باشد و بازی کند، چند تا مهره هم بود، فکر می کرد اگر این مهره ها را بردارد و جابه جا کند رقیب را در بازی محاصره کرده، غافل از این که فرعون فقط پنج شش تا از این مهره ها را می شناخت، میلیون ها مهره هست، میلیون ها قانون است و فرعون از مهره های دیگر بی خبر بود و لذا «حق، شه شطرنج و ما ماتیم مات».

واقعاً باید به این نکته توجه کرد که قوانین الهی چه قدر زیاد است و چه انسان هایی این قوانین را می بینند. عمران می دید، یرعا می دید، ولی فرعون نمی دید و این یک مطلبی است. در تمام اموری که ما داریم، خوبان هم تا جای خاصی را می بینند و خیلی جلو نمی روند.

حالا باز هم مثالی بزنم: حکیمه خاتون، دختر جواد الائمه علیه السلام خانمی است بسیار متدین و بسیار عالی مقام، کنیزی دارد به نام نرجس که همین نرجس ابتدا که آمد، کنیز حکیمه خاتون شد؛ حکیمه خاتون وقتی وارد مجلسی می شد، نرجس خم می شد و کفش های حکیمه خاتون را برمی داشت و بعد که می آمد جلویش می گذاشت، این جور احترام می کرد. یک شب امام عسکری علیه السلام به او فرمود که خداوند قرار است از این زن، قائم آل محمّد را به ما مرحمت کند. حکیمه خاتون گفت: عجبا من نمی دانستم.

امام علیه السلام فرمود: در چهره و در پیشانی نرجس پیداست. او گفت: من نمی بینم.

بعد از این جریان حکیمه واردِ منزلِ امام عسکری علیه السلام شد. نرجس خم شد تا کفش حکیمه را دربیاورد، ولی فوری او خم شد و دست نرجس را بوسید و گفت: نمی گذارم کفش من را برداری و جلویم بگذاری.

او گفت: سیده من! حکیمه هم به نرجس گفت: سیده من! خانم من!

نرجس گفت: چطور این جور با من صحبت می کنی؟

حکیمه فرمود: امام عسکری علیه السلام فرموده است: مهدی موعود که ذخیره

ص:34

خداست، از توست و در جبین و چهره توست. ولی حکیمه خاتون با آن که یک خانمِ الهی بود، اینها را نمی دید. دیدِ انسان هایِ پاکیزه هم تا قدری است ولی دید انسان کامل به همه خلایق است.

حکیمه خاتون می گوید: شبِ نیمه شعبان برایِ نماز شب برخاستم. نرجس خاتون هنوز بلند نشده بود، دراز کشیده بود ولی خبری از حملش نبود. با خودش گفت: امام عسکری علیه السلام گفته است که امشب نزدیک طلوع صبح، وضع حمل فرزند من است، پس چطور خبری نیست؟ از اتاق شنید: عمّه! عجله نکن. بعد حضرت تشریف آوردند، حکیمه خاتون جلو آمد و گفت: خبری از جناب نرجس نیست، من اثر حملی نمی بینم. امام عسکری علیه السلام تبسّمی کرد و فرمود: مهدی علیه السلام در شکمِ مادر جوری خوابیده که به پهلوهایِ مادر چسبیده است، نه درست در شکمِ مادر «کان فی جنب اُمه» نه در بطن، اگر کودک در شکم بود شکم مادر جلو می آمد. ولی گویا معنای حدیث این است؛ یعنی خداوند، حضرت را جوری دراز کشیده قرار داده و این طرف و آن طرف پهلوی مبارک مادر را گرفته که پیدا نیست. خدا چنین می خواهد، خدا چنین قرار می دهد.(1)

این اراده خداوند روزی خواهد آمد که فرعون ها هلاک شوند و مستضعفان آقا گردند.(2)

روزی به خانه امام حسن علیه السلام مشرّف شدم، شبانگاه که شب نیمه شعبان سالِ دویست و پنجاه و پنج بود، وقتی خواستم به منزلَم مراجعت کنم، امام حسن علیه السلام فرمود: عمّه جان! امشب در خانه ما بمان، زیرا ولیِّ خدا و جانشینِ من در این شب متولّد خواهد شد. پرسیدم از کدام کنیزانت؟ فرمود: از سوسن.

پس هر چه در سوسن جستجو نمودم آثاری از حمل ندیدم. بعد از افطار و ادایِ نماز با سوسن در یک اطاق خوابیدیم. طولی نکشید که از خواب بیدار شدم و در فرمایشاتِ امام حسن علیه السلام تفکّر می نمودم. بعداً مشغولِ نماز شب شدم، سوسن هم از خواب برخاسته، نمازِ شب را به جای آورد. نزدیکِ سپیده دم شد، امّا از وضعِ حمل، خبری نبود. داشتم در صحّتِ وعده امام حسن علیه السلام تردید می نمودم که از اطاقش فرمود: عمّه جان! شک نکن که وقتِ تولّدِ فرزندم نزدیک شده است.

ناگهان احوالِ سوسن را متغیر دیدم. از جریان پرسیدم فرمود: احساسِ ناراحتیِ شدیدی در خود می کنم. من به تهیه مقدّمات و وسایل وضع حمل مشغول شدم و خودم قابِلگی او را بر عهده گرفتم.

طولی نکشید که ولیِّ خدا پاک و پاکیزه به دنیا آمد، در همان حال، امام حسن علیه السلام فرمود: عمه جان! فرزندم را بیاور. وقتی کودک را به نزدش بردم او را در بغل گرفته دهانِ مبارکش را بر چشمانِ آن کودک نهاد، بلافاصله باز شد. سپس دهانَش را بر دهان و گوشِ آن نوزاد نهاد و دست بر سرش مالید. پس آن کودک به سخن آمده، به تلاوتِ قرآن مشغول شد. بعداً کودک را به من داد و فرمود: به نزدِ مادرش ببر! کودک را نزدِ مادرش بردم و به منزلِ خود برگشتم. در روزِ سوّم نیز به خانه امام حسن علیه السلام مشرّف شدم و ابتدائاً به قصدِ دیدارِ نوزاد به حجره سوسن رفتم، امّا کودک را ندیدم، پس خدمتِ امام حسن علیه السلام مشرّف شدم، ولی خجالت کشیدم از احوالِ نوزاد سؤال نمایم. امام حسن ابتدائاً فرمود: عمّه جان! فرزندم در پناهِ خدا غایب شده است، هنگامی که من از

ص:36

دنیا رفتم و دیدی شیعیانَم اختلاف دارند، جریانِ ولادتِ فرزندم را به شیعیانِ مورد وثوق خبر بده! امّا باید آن قضیه مخفی بماند؛ زیرا فرزندم غایب خواهد شد.(1)

می توان گفت: تدبیر و کیاست و حزم و دوراندیشی امام حسن علیه السلام ایجاب می کرد تا آن حضرت به گونه ای این مأموریت را به انجام رساند که دشمنان در هدف هایِ شوم خود، ناکام بمانند و چنین هم شد.

به همین جهت، شیخ طوسی، ولادتِ پنهانیِ امام زمان علیه السلام را امری عادّی و معمولی دانسته و می نویسد: «این نخستین و آخرین حادثه نبوده است و در طولِ تاریخ بشری، نمونه هایِ فراوان داشته است».(1) اشاره دارد، به: ولادتِ پنهانی ابراهیم علیه السلام به دور از چشم نمرودیان(2) و ولادتِ پنهانیِ حضرت موسی علیه السلام به دور از چشمِ فرعونیان.(3)

ب. در سامرّا متولّد شد و پیش از درگذشت پدر، به مکّه فرستاده شد و تا رحلتِ پدر بزرگوارشان در مکّه مکرّمه زندگی می کردند.(1)

ج.در سامرّا قدم به عرصه وجود نهاد و برای حفاظت و رشد، او را به مدینه بردند

د. در مدینه زاده شد و در همان جا ادامه حیات داد.(2)

ص:41

ولیجة و بطانه و ذلک بعد فقدان الشیعة الثالث من ولدی؛(1) بعد از درگذشتِ سوّمین فرزندم [امام حسن علیه السلام فتنه فراگیر و طاقت فرسایی فرا می رسد که بسیاری از خوبان و نخبگان در آن فرو می افتند».

اعتراض واقع شده بلکه پیش از امام زمان علیه السلام در بین انبیاء نمونه های فراوان داشته است؛ از جمله امامان قبل از حضرت: امام جواد و امام هادی علیهما السلام که در خردسالی عهده دارِ امامت شده بودند.

ص:44

امام رضاعلیه السلام برخاست و دستش را بر سر نهاد و فرمود: «اللّهم عجل فرجه و سهل مخرجه؛(1) خداوندا بر فرجش شتاب کن، و راهِ ظهور و نهضتش را آسان گردان!»

نهاده بودند.(1) این همنامی بی دلیل نیست، بلکه گویایِ این حقیقت است که همان طور که پیامبرصلی الله علیه وآله با طلوعِ خود، جهانیان را از گمراهی و جهل نجات داد، دوازدهمین فرزندش نیز با ظهور خود بشریت را از تاریکی و ضلالت، نجات بخشد.(2)

تعداد یکصد و هشتاد و دو اسم و لقب برایِ حضرت مهدی علیه السلام ذکر می کند و مدّعی است که در این مقام، از استنباطهایِ شخصی و استحسان هایِ غیر قطعی خودداری نموده است. در غیر این صورت چندین برابر این اسماء و القاب، از کتب مختلفه قابل استخراج بوده که از آن جمله آنها: محمّد، احمد، عبداللَّه، محمود، مهدی، برهان، حجّت، حامد، خلف صالح، داعی، شرید صاحب، غائب، قائم ، منتظر و...می باشد.(1)

کنیه هایِ آن حضرت عبارتند از: ابوالقاسم [هم کنیه پیامبرصلی الله علیه وآله ، ابوعبداللَّه، اباصالح که مرحوم نوری ابوابراهیم، ابوالحسن و ابوتراب را نیز از کنیه هایِ ایشان شمرده است.

باب اللَّه: دروازه همه معارف الهی، دری که خدا جویان برای ورود به ساحت قدس الهی، قصد آن را می کنند.

داعی اللَّه: دعوت کننده الهی، فرا خواننده مردم به سوی خدا، منادی راستین هدایت الی اللَّه.

سبیل اللَّه: راه خدا، که هرکس سلوکش را جز در راستای آن قرار دهد سرانجامی جز هلاکت نخواهد داشت.

ولی اللَّه: سر سپرده به ولایت خدا و حامل ولایت الهی، دوست خدا.

حجة اللَّه: حجّت خدا، برهان پروردگار، آن کس که برای هدایتِ در دنیا، و حسابِ در آخرت به او استدلال می کنند.

نور اللَّه: نور خاموشی ناپذیر خدا، ظاهر کننده همه معارف و حقایق توحیدی، مایه هدایتِ رهجویان.

عین اللَّه: دیده بیدار خدا در میان خلق، دیدبان هستی، چشم خدا در مراقبت کردار بندگان.

سلالة النّبوّة: فرزند نبوّت، باقیمانده نسل پیامبران.

خاتم الاوصیاء: پایان بخش سلسله امامت، آخرین جانشین پیامبرصلی الله علیه وآله

علم الهدی: پرچم هدایت، رایت همیشه افراشته در راه خدا، نشان مسیر حقیقت.

سفینة النّجاة: کشتی نجات، وسیله رهایی از گرداب ضلالت، سفینه رستگاری.

عین الحیوة: چشمه زندگی، منبع حیات حقیقی.

القائم المنتظر: قیام کننده ای که همه صالحان چشم انتظار قیام جهانی اویند.

العدل المشتهر: عدالت مشهور، تحقّق بخش عدالت موعود.

السیف الشاهر: شمشیر کشیده حق، شمشیر از غلاف بیرون آمده در اقامه عدل و داد.

القمر الزّاهر: ماه درخشان، ماهتاب دل فروز شب های سیاه فتنه و جور.

ص:49

شمس الظلاّم: خورشید آسمان هستی، ظلمت گرفتگان، مهر تابنده در ظلمات زمین.

ربیع الأنام: بهار مردمان، سر فصل شکوفایی انسان، فصل اعتدال خلایق.

نضرة الأیام: طراوت روزگار، شادابی زمان، سرّ سرسبزی دوباره تاریخ.

الدین المأثور: تجسّم دین، تجسید آیین بر جای مانده از آثار پیامبران، خودِ دین، کیان آیین، روح مذهب.

الکتاب المسطور: قرآن مجسّم، کتاب نوشته شده با قلم تکوین، معجزه پیامبر در هیئت بشری.

صاحب الامر: دارنده ولایت امر الهی، صاحب فرمان و اختیاردار شریعت.

صاحب الزمان: اختیار دارِ زمانه، فرمانده کل هستی به اذن حق.

مطهّر الأرض: تطهیر کننده زمین که مسجد خداست، از بین برنده پلیدی و ناپاکی از زمین.

ناشر العدل: برپا دارنده عدالت، بر افرازنده پرچم عدل و داد در سراسر گیتی.

مهدی الامم: هدایت گر همه امّت ها، راه یافته راهنمایِ همه طوایفِ بشریت.

جامع الکَلِم: گردآورنده همه کلمه ها بر اساسِ کلمه توحید، وحدت بخش همه صف ها.

ناصر حق اللَّه: یاری گر حقِ خدا، یاورِ حقیقت.

دلیل ارادة اللَّه: راهنمای مردم به سوی مقاصد الهی، راه بلد و راهبر انسان ها در راستای اراده خداوند.

الثائر بأمر اللَّه: قیام کننده به دستور الهی، بر انگیخته به فرمان پروردگار، شورنده بر غیر خدا به امر خدا.

ص:50

محیی المؤمنین: احیاگر مؤمنان، حیات بخش دل های اهل ایمان.

مبیر الکافرین: نابود کننده کافران، درهم شکننده کاخ کفر، هلاک کننده کفّار.

معزّ المؤمنین: عزّت بخش مؤمنان، ارزش دهنده اهل ایمان.

مذلّ الکافرین: خوار کننده کافران، درهم شکننده جبروتِ کفرپیشگان.

منجی المستضعفین: نجات دهنده مستضعفان، رهایی بخش استضعاف کشیدگان.

سیف اللَّه الّذی لاینبو: شمشیر قهر خدا که کند نمی شود.

میثاق اللَّه الّذی أخذه: پیمان بندگی خدا که از بندگان گرفته شده.

مدار الدهر: مدار روزگار، محور گردونه وجود، مرکز پیدایش زمان.

ناموس العصر: نگهدارنده زمان، کیان هستی دوران.

کلمة اللَّه التامه: کلمه تامّه خداوند، حجّت بالغه الهی.

تالی کتاب اللَّه: تلاوت کننده کتاب خدا، قاری آیات کریمه قرآن.

وعداللَّه الّذی ضمنه: وعده ضمانت شده خدا، پیمان تخلّف ناپذیر الهی.

رحمة اللَّه الواسعة: رحمت بی پایان خدا، لطف و رحمت بی کران پروردگار رحمت گسترده حق.

حافظ اسرار ربّ العالمین: نگهبان اسرار پروردگار، حافظ رازهایِ ربوبی.

معدن العلوم النبویه: گنجینه دانش هایِ پیامبری و خزانه معارف نبوی.

نظام الدین: نظام بخش دین.

یعسوب المتقین: پیشوای متقین.

معزّ الاولیاء: عزّت بخش یاران.

مذلّ الأعداء: خوار کننده دشمنان.

وارث الانبیاء: میراث بر پیامبران.

نور ابصار الوری: نور دیدگان خلایق.

الوتر الموتور: خونخواه شهیدان.

ص:51

کاشف البلوی: بر طرف کننده بلاها.

المعد لقطع دابر الظلمه: آماده برای ریشه کن کردن ظالمان.

المنتظر لاقامة الأمت و العوج: مورد انتظار برای از بین بردن کژی ها و نادرستی ها.

المترجی لازالة الجور و العدوان: مورد آرزو برای بر طرف کردن ستم و تجاوز.

المدّخّر لتجدید الفرائض و السنن: ذخیره شده برای احیای مجدد واجبات و سنن الهی.

المؤمّل لاِحیاء الکتاب و حدوده: مورد امید برای زنده ساختن دوباره قرآن و حدود آن.

جامع الکلمة علی التقوی: گرد آورنده مردم بر اساس تقوی.

السبب المتصل بین الأرض و السماء: واسطه بین آسمان و زمین، مسبب رحمت الهی بر زمین.

صاحب یوم الفتح و ناشر رایة الهدی: صاحب روز پیروزی و بر افرازنده پرچم هدایت.

مؤلف شمل الصلاح و الرضا: الفت دهنده دل ها بر اساس رضایت و درستکاری.

الطالب بدم المقتول بکربلا: خونخواه شهید کربلا.

المنصور علی من اعتدی علیه وافتری: یاری شده علیه دشمنان و افترا زنندگان.

المضطرّ الّذی یجاب اذا دعی: مظطرّی که چون دعا کند دعایش مستجاب شود.

ص:52

چشمانَش سیاه و ابروانَش به هم پیوسته است و در وسط بینی او برآمدگی کمی پیداست.

میان دندان هایش گشاده و گوشت صورتش کم است.

میانِ دو کتفش عریض است و شکم و ساق او به امیرالمؤمنین علیه السلام شباهت دارد.

در وصفِ او وارد شده: «المهدیّ طاووس اهل الجنّة. وجهه کالقمر الدّری علیه جلابیب النور؛ «حضرت مهدی علیه السلام طاووس اهل بهشت است، چهره اش مانند ماه درخشنده است و گویا جامه هایی از نور بر تن دارد».(1)

«اللّهم ارنی الطّلعة الرّشیدة والغرّة الحمیدة واکحل ناظری بنظرة منّی الیه؛ بار خدایا! آن جمال با رشادت و پیشانی نورانی ستایش شده را، به من بنمایان، و چشمم را به نگاهی به او، سرمه کن!»

خداصلی الله علیه وآله اندازه بود و قسمت پایین آن زره کوتاه است، به طوری که هر بیننده گمان می کند اطراف آن را گره زده اند.(1)

ریان بن صلت می گوید: به امام رضاعلیه السلام عرض کردم: آیا شما صاحب امر هستید؟ فرمود: من امام و صاحب امر هستم، ولی نه آن صاحب امری که زمین را از عدل و داد پر می کند... قائم) کسی است که وقتی ظهور می کند، در سنِّ پیران است، ولی به نظر جوان می آید اندامی قوی و تنومند دارد؛ به طوری که اگر دست را به سوی بزرگ ترین درخت دراز کند، آن را از ریشه بیرون می آورد و اگر میان کوه ها فریاد برآورد، صخره ها را می شکند و از جا کنده می شود.(2)

پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: او از فرزندانِ من است، اندامش چونان مردان بنی اسراییل سخت و ستبر است.(3)

است(1) (شاید منظور دوری او از دوستانش که به منزله زندانی بودنِ او است.)

هستیم؛ من و برادرم علی علیه السلام و عمویم حمزه و جعفر و حسن و حسین و مهدی علیهم السلام»(1)

الحسن المجتبی، امام حسین سیدالشهداء و ائمّه دیگر: السجاد، الباقر، الصادق، الکاظم، الرضا، التقی، النقی، الزکی العسکری.

حضرت مهدی علیهم السلام یک لقبِ مخصوص به خود دارد، لقبی که از مفهومِ قیام گرفته شده است، آن که در جهان قیام می کند: «القائم». اصلاً ما حضرت مهدی علیه السلام را به قیام و عدالت می شناسیم. هر امامی به یک صفت شناخته می شود، این امام به قیام و عدالت شناخته می شود.(1)

دینِ خدا را آشکار و اسلام را در رویِ زمین گسترش می دهد و فرمانروایِ رویِ زمین می شود.

با شمشیر قیام می کند.

دارایِ نسبت هایی از انبیاست که از آن جمله غیبت است.

روشِ او سیره پیامبرصلی الله علیه وآله است.

پس از این که مردم در آزمایش هایِ سخت واقع شوند، ظاهر می شود.

وقتی حضرت مهدی ظهور کند حضرتِ عیسی علیه السلام نازل می شود و پشتِ سرش نماز می خواند.

پیش از ظهورش بدعت ها و ظلم و گناه و تجاهر به فسق و فجور رایج می شود.

هنگامِ ظهورش منادیِ آسمان به نام او و پدرش ندا می کند که همه، آن را می شنوند و ظهور آن حضرت را اعلام می کنند.

پیش از ظهورش نرخ ها بالا می رود، بیماری ها زیاد می شود، جنگ های بزرگ برپا می شود و بسیاری کشته می شوند.

پیش از ظهورش «نفس زکیه» و «یمانی» کشته می شوند و در بیدا (مکانی بین مکّه و مدینه) خسوفی واقع می شود و «دجّال» و «سفیانی» خروج می کنند و حضرت آنها را می کشد.

پس از ظهورش، برکات آسمان و زمین ظاهر می شود و زمین آباد می گردد و هیچ کس غیر خدا را پرستش نمی کند.

سیصد و سیزده نفر، اصحاب او هستند که در یک ساعت به محضرش حاضر می شوند.

معجزات بسیاری دارد و بسیاری مشرّف به دیدار حضرتش شده اند.(1)

ص:63

قلب مهدی ما می روید همچنان که گیاهان به بهترین شکل از زمین می رویند. پس هر کس او را دید بگوید: سلام بر شما ای اهل بیت رحمت و نبوّت و ای گنجینه علم و جایگاهِ رسالت».(1)

2) زهد و بی اعتنایی به دنیا: امام رضاعلیه السلام درباره ایشان فرمود: «لباسِ قائم ما چیزی نیست؛ جز پوشاکی زبر و خشن و غذای او چیزی نیست جز طعامی خشک».(2)

3) عدالت گستری در بین مردم: امام باقرعلیه السلام درباره حضرت مهدی علیه السلام فرمود: «او در بین مردم به عدالت رفتار می کند چه نیکوکار باشند و چه بدکار».(3)

4) عمل به سنّت پیامبرصلی الله علیه وآله: پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «او از من است، اسمش همانندِ اسم من است. خداوند مرا و آیین مرا به وسیله او حفظ می کند. و او به سنّت و روشِ من عمل می کند»(4)

5) جود و بخشش: پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «مردی به نزدِ او می آید و می گوید: ای مهدی! چیزی به من عطا فرما، پس حضرت مهدی علیه السلام آن مقدار از مال را که او بتواند حمل کند در دامنش می ریزد».(5)

6) دعا و عبادت: نمازهایِ خاص و دعاهایِ فراوانی که از ناحیه مقدّسه امام زمان علیه السلام رسیده است، همگی دلالت بر مداومت آن بزرگوار بر دعاها و عباداتی دارند که به یقین بالاترین نشانه بندگی و قوی ترین عامل در تقرّب به سوی خدا به شمار می آیند. اگر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله برای آمادگی یافتن جهت دریافت مسئولیت بزرگ رسالت، مأمور به اقامه نماز شب به صورت واجب می شود، به این معنا است که کثرت بندگی و شدّت اهتمام به نماز و دعا و عبادت، لازمه پذیرش مسئولیت هایِ بزرگ است و بنابراین، قبولِ مسئولیت

ص:67

و حاکمیت بخشیدن به توحید و عدالت در سراسرِ دنیا توسّط امام زمان علیه السلام جز در سایه عبادت های همیشگی و دعاهای پیوسته آن بزرگوار میسّر نیست.

7) شجاعت و صلابت: رویارویی با همه مشرکان و مستکبران و به زانو درآوردن همه قدرت های طاغوتی دنیا، دلاوری بی نظیر و استواری بی بدیل می طلبد. کسی که همچون امام حسین علیه السلام مرد میدان رزم باشد و همانند امام علی علیه السلام زرهش پشت نداشته باشد و همچون رسول اللَّه صلی الله علیه وآله در گرما گرم پیکارها، رزمش مایه دل گرمی رزم آوران و حضور قاطعانه اش پشتوانه کفر ستیزان باشد.

8) صبر و شکیبایی: استقامت و صبر هر انسان را باید با بررسی میزان بلاها و مقدار مشکلات وارده بر او، برآورد کرد. صبورترین و بردبارترین انسان های تاریخ، چند سال در برابر سختی ها دوام آورده و چه اندازه بلاها و غم ها را تحمّل کرده اند؟ به یقین سختی ها و بلاها و مصیبت های امام زمان علیه السلام در طول این همه قرن، هرگز قابل مقایسه با هیچ انسان دیگری نیست؛ زیرا نه تنها کثرتِ بلاها و طول زمان ابتلائات است که صبر و استقامتی والا می طلبد؛ بلکه نوع مسئولیت انسان هم در تعیینِ میزان استقامت و شکیبایی، تأثیرگذار است.

است. هر کس که بمیرد و او را نشناسد، به مرگِ جاهلیت از دنیا رفته است.(1)

ب و ج) آنچه که در فاصله غیبت صغری و غیبت کبری [329-260 ه. ق و از آغاز غیبت کبری [بعد از 329 ه. ق تاکنون نگارش یافته است.

الف) اصحاب و شاگردانِ ائمّه علیهم السلام در طولِ زندگی یازده امام، در حدودِ چهارصد کتاب نوشته اند که به اصول چهارصدگانه [الاصول الاربعماة(1)] مشهورند، این اصول و نوشته ها در قرونِ بعدی [چهارم و پنجم ، اساسِ جوامع روایی شیعه را تشکیل می دادند. در برخی از این آثار و نوشته ها، با نقلِ احادیثی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و امامان علیهم السلام پیرامون غیبت امام مهدی - عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف - بحث و گفت و گو شده است.

به عنوان نمونه از کتاب هایِ امامیه، می توان به دو کتابِ الملاحم و القائم (عج) از علی بن مهزیار(2) [وکیل امام نهم و دهم و المشیخه از حسن بن محبوب(3) [224 ه. ق و الغیبة اثرِ فضل بن شاذان(4) اشاره نمود.

ص:71

ب) آثار و نوشته هایِ این دوره غالباً بر مبنایِ آثارِ قبل از سالِ 260 هجری قمری نگارش یافته است. نویسندگانِ این آثار، فقها یا مبلّغینی بودند که در فعالیت هایِ مخفی که توسّطِ شخص امامِ دوازدهم علیه السلام رهبری می شد شرکت داشتند. از این رو، اطلاعاتِ مهمّی را ثبت کرده اند که نمی توان آنها را در کتبِ تاریخی که در آن ایام گردآوری شده، یافت. به عنوان نمونه می توان کتاب هایِ الغیبة نوشته ابراهیم بن اسحاق نهاوندی(1) و الغیبة الحیرة از عبداللَّه بن جعفر حمیری(2) متوفّایِ بعد از 293 هجری قمری و الامامة و التبصرة من الحیرة اثرِ ابن بابویه [329 ه. ق] را نام برد.

مرحوم کلینی رحمه الله [239 ه. ق نیز، بخشِ قابل توجّهی از کتابِ الکافی را تحتِ عنوانِ الحجّة به مسأله غیبت اختصاص داده است. او این مطالعه را با تکیه بر اطلاعاتِ مهمّی در وضعیتِ کلّیِ امامت، بینِ سال هایِ 339-260 هجری قمری، با تأکیدِ خاص بر نقشِ سفرای امام در این دوران انجام می دهد.

مرحوم کلینی رحمه الله احادیثی منسوب به امامان را درباره غیبت امام دوازدهم علیه السلام ثبت می کند. او این اطّلاعات را از نویسندگانِ قدیمی واقفیه و امامیه؛ همچون حسن بن محبوب [224 ه. ق ، عبداللَّه بن یعقوب عصفری [250 ه. ق] و حسن بن سماعة [263 ه. ق] روایت می کند. گذشته از اینها وکلایِ امام دوازدهم علیه السلام مأخذِ اصلیِ اطّلاعاتِ او در زمینه فعالیت هایِ مخفیِ امامیه بوده اند.

ج) رویدادِ غیبت کبری در سالِ 329 هجری قمری سر فصلِ جدیدی را در تاریخِ امامیه پایه گذاری کرد.

ص:72

غیبتِ امام دوازدهم علیه السلام از یک سو به دلیلِ طولانی شدن و از سویِ دیگر به دلیلِ پاسخگویی به شبهات جدید، آثار و نوشته های دیگری را می طلبید. از این رو، فقها و علمای شیعه به این مهم پرداختند و آثاری گرانسنگ از خود به یادگار گذاشتند؛ آثارِ این دوره عبارتند از: الغیبة اثرِ نعمانی(1) [360 ه.ق ، کمال الدّین و تمام النّعمة از مرحوم صدوق رحمه الله(2) [381 ه. ق ، الفصول العشرة فی الغیبة

ص:73

و الارشاد اثرِ شیخ مفیدرحمه الله(1) [413 ه. ق] و الغیبة تألیف شیخ طوسی رحمه الله(2) [460ه.ق(3)] دسته ای دیگر از کتاب هایِ قابلِ بررسی در موضوعِ غیبت،

ص:74

کتاب هایِ رجالی می باشند. به لحاظ این که این گونه کتاب ها از زندگینامه علمیِ راویان و گردآورندگانِ احادیث و گرایش هایِ اعتقادی و سیاسی هر یک از آنان را برای تعیین میزان وثاقت گفت و گو می کند. یکی از منابعِ اصلی برای تحقیق در تاریخ سیاسی امام دوازدهم - عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف - می باشد؛ زیرا خواننده را قادر می سازد تا روابط بین امامان و پیروان و وکلای آنها به ویژه رابطه امام و وکلا، و وکلا با علمای امامیه را، در عصر غیبت صغری کشف کند.

علمای امامیه چهار کتاب رجال مربوط به محدوده بحث حاضر در قرون 4 و 5 هجری قمری را گردآوری کرده اند که عبارتند از: معرفة الناقلین عن الائمّة الصّادقین تألیف کَشی،(1) الفهرست و الرجال(2) اثرِ مرحوم شیخ طوسی رحمه الله و فهرست اسماء مصنفی الشیعة(3) اثر نجّاشی.

کتاب هایِ تاریخی نیز پیرامون غیبت، قابل بررسی است. مقصود از کتاب هایِ تاریخی، منابع تاریخ عمومی است که به برخی از نویسندگان و آثار

ص:75

آنان در این زمینه اشاره می گردد.

1 - طبری متوفّایِ 310 هجری قمری در دورانِ غیبت صغری می زیست. اثرِ او تاریخ الرّسل والملوک که به تاریخ طبری شهرت دارد، عاری از هرگونه اطلاعاتی درباره فعالیت های وکلای امام دوازدهم - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف - است. همین دلیل می تواند اشاره به پنهانی بودن فعالیت های آنان باشد؛ در عین حال فعالیت هایِ مبارزاتی دیگر گروه هایِ شیعه؛ مانندِ اسماعیلیه را تا تشکیل حکومت آنان در سال 296 هجری قمری دنبال می کند؛ وی همچنین کاربرد حدیث نبوی را درباره مهدی قائم به وسیله این گروه ها، در تلاش آنان برای دستیابی به قدرت در طول زمان غیبت صغری پیگیری می نماید.

2 - مسعودی متوفّای 346 هجری قمری در دوره غیبت کبری می زیست و اطلاعات مهمّی را در رابطه با رفتار خشونت آمیز عبّاسیان نسبت به امامان و پیروان آنها و تأثیر این سیاست را بر وقوع غیبت به دست می دهد. این نکات را می توان در کتاب های او، موسوم به مروج الذّهب، التّنبیه و الاشراف و اثبات الوصیة منسوب به او دریافت.

3- ابن اثیر متوفّایِ 630 هجری قمری در اثرِ خود الکامل فی التّاریخ گزارش مفیدی مربوط به اختلافات میانِ نام و تعداد وکلای امام دوازدهم علیه السلام ذکر، و نقشِ غُلات را در ایجادِ اختلافات، به ویژه شلمغانی برمی شمارد.

از این منابع و مآخذ دستِ اوّل که بگذریم، در دورانِ معاصر و دهه هایِ اخیر نیز کتاب هایِ تحقیقی و در خورِ ستایشی پیرامون غیبت و تاریخ آن و زندگی سیاسی امام دوازدهم - عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف - نوشته شده که می تواند نقش به سزایی در روشن نمودن تاریخ سیاسی آن حضرت و سازمان مخفی وکلا و پرده برداشتن از حقایق تاریخی آن عصر، داشته باشد. در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:

منتخب الاثر فی الامام الثانی عشرعلیه السلام آیة اللَّه صافی گلپایگانی؛ تاریخ الغیبة الصغری و تاریخ الغیبة الکبری، سید محمّد صدر؛ تاریخ سیاسی غیبت امام

ص:76

دوازدهم علیه السلام(1)، دکتر جاسم حسین؛ حیاة الامام محمّد المهدی علیه السلام باقر شریف القریشی.

می خواهد به کتاب غیبت نعمانی رجوع کند که در این باب کتاب جامعی است. و هذا طرف یسیر مما جاء فی النصوص علی الثانی عشر من الائمه علیهم السلام و الروایات فی ذلک کثیر قد دونها اصحاب الحدیث من هذه العصابه و اثبتوها فی کتبهم المصنفه، فمن اثبتها قد دونها اصحاب الحدیث من هذه العصابه و اثبتوها فی کتبهم المصنفه، عمن اثبتها علی الشرح التفصیل محمّد بن ابراهیم، المکنی ابوعبداللَّه النعمانی فی کتاب الذی صنفه فی الغیبه فلا حاجه بنا مع ما ذکرناه الی اثباتها علی التفصیل فی هذا المکان.

نگارنده بر این عقیده است که فقط همین کتاب غیبت نعمانی در اثبات امامت و غیبت قائم آل محمّد کافی است. علاوه بر این که جوامع فریقین و رسائل آنان در این باب از کثرت به قدری است که اگر کسی بخواهد آنها را احصاء و فهرست کند، مستلزم تألیفِ کتابی بزرگ بلکه کتاب هایی خواهد بود.

کتاب غیبت نعمانی بیست و شش باب است و هر باب آن معنون به عنوانی قابل اعتناء و توجه به سزا در اهمیت موضوع کتاب است و در هر یک از ابواب روایاتی با اسناد، سوای آیات قرآنی از پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله او اهل بیت عصمت و وحی نقل کرده است که بسیاری از آنها به طرق عامه در جوامع روایی آنان نیز نقل شده است.(1)

حضرت صاحب الزمان علیه السلام نگاشته شده است.(1)

یکی حفظِ فرزندش از گزندِ خلفایِ عبّاسی، و دیگر اثباتِ وجودِ او و اعلامِ امامتش به عنوان امام دوازدهم، و آن حضرت از عهده هر دو به بهترین شکل برآمد؛ هم فرزندش را حفظ کرد و هم در فرصت هایِ مناسب به یاران و دوستان خود او را معرّفی می نمود، امّا به خاطرِ وجودِ اختناقِ شدید توسّط «عبّاسیان»، تنها تعدادِ اندکی از یاران و نزدیکان صدیق امام عسکری علیه السلام؛ مانندِ «ابوهاشم جعفری»، «احمد بن اسحاق»، و «حکیمه» و «خدیجه»، عمّه هایِ امام یازدهم علیه السلام از ولایتِ آن حضرت آگاه بودند.(1)

فرزندش، او را به مکانِ نامعلومی فرستاد و آن گاه وی به مادرش باز گردانده شد.(1)

بنا به روایتِ «مسعودی»، امام عسکری علیه السلام در سالِ 259 هجری قمری از «حُدیثه» مادرِ خود درخواست کرد تا به حج مشرف شود، از آن پس «حدیثه»، و نواده اش تحتِ حفاظتِ «احمد بن مطهّر» یارِ صمیمی و نزدیکِ امام عسکری علیه السلام به مکّه رفتند.(2) به نظر می رسد آنان پس از برگزاریِ مناسک حج به مدینه عزیمت نموده و آنجا را محلِّ اختفایِ امام دوازدهم - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف - قرار داده باشند.(3) برخی از روایات نیز می تواند مؤید همین نکته باشد؛ چنان که زمانی «ابوهاشم جعفری» از امام عسکری علیه السلام پرسید: پس از وفاتِ شما، سراغِ جانشینان را در کجا باید یافت؟ امام پاسخ داد: در مدینه.(4)

به گفته برخی محقّقان، بیشترین احتمال این است که امام دوازدهم - عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف - بخشِ عمده دورانِ کودکی خود را در مدینه گذرانده باشد؛ زیرا امام عسکری علیه السلام خطری که در صورت اقامت فرزندش در عراق با آن مواجه می شد را تشخیص داده بود.(5)

خاصی ندارد، پس چگونه زندگی می کند و شناخته نمی شود؟ روایات و اخباری که در این زمینه است گوناگون و گاه، مخالف یکدیگرند. پیش از بررسی این احادیث، یادآوری یک نکته ضروری است: آیا منظور از غیبتِ حضرت حجّت علیه السلام غیبتِ شخصی است، یا غیبت عنوانی؟ به عبارت دیگر، آیا آن حضرت، به گونه ای زندگی می کند که هیچ گاه با مردم در تماس نیست و امکان ندارد کسی مکانِ ایشان را پیدا کند یا این که آن حضرت با مردم در حشر و نشر است، با آنان زندگی می کند و معاشرت دارد، لکن به گونه ناشناس؟! او، مردم را می شناسد، ولی مردم ایشان را نمی شناسند. در عین حال، مکانی را برایِ سکونت برگزیده است. بحث از مکان و مسکنِ آن حضرت، در هر دو فرض قابلِ بررسی است. روایاتی که در این زمینه وجود دارد چند دسته اند:

1. برخی از آنها محلِّ خاصّی را تعیین نمی کند و جایگاهِ حضرت را در بیابان ها و کوه ها معرفی می کند. از آن جمله حضرتِ مهدی علیه السلام به پسر مهزیار می فرماید: «فرزندِ مهزیار! پدرم امام حسن علیه السلام از من پیمان گرفت... و فرمان داد که برای سکونت کوه های سخت و سرزمین های خشک و دور دست را برگزینَم».(1)

این بخش از روایات، گویایِ آن است که حضرت از حوزه دسترسی مردم به دور است و به سختی و دشواری زندگی می کند و کسی از محل سکونت وی آگاه نیست. این که در کدام منطقه و کدام سرزمین است، مشخص نیست.

2. دسته دوم روایاتی است که منطقه خاصی را به عنوان محل سکونت آن حضرت، نام می برند و محدوده آن را نیز تعیین می کنند.

در روایات از مدینه و پیرامون آن [کوهِ رضوی(2)]، مکّه و پیرامونِ آن [ذی

ص:82

طوی (1)] نام برده شده است.

3. دسته سوّم اخباری است که مانندِ دسته اوّل، جایگاهِ خاصّی را نام نمی برد، ولی از وی به عنوان فردی که با مردم حشر و نشر دارد و به گونه ناشناس زندگی می کند، نام برده است.

امام صادق علیه السلام می فرمایند: «صاحب الامرعلیه السلام شباهتی نیز به یوسف پیامبر دارد... جای انکار نیست که خداوند با حجّتِ خود، همان کاری را انجام دهد که با یوسف انجام داد. صاحب الزّمان علیه السلام آن مظلومِ حق از دست داده، در میانِ مردم رفت و آمد می کند در بازار قدم می نهد و گاهی بر فرش منزل هایِ دوستان می نشیند، لکن او را نمی شناسند تا زمانی که خداوند به وی اذن دهد تا خود را معرفی کند، آن گونه که یوسف علیه السلام اجازه داد هنگامی که برادرانش گفتند: تو یوسفی؟ گفت: آری، من یوسفم».(2)

این روایت، صراحتِ در این معنی دارد که غیبتِ حضرت حجّت علیه السلام غیبتی است عنوانی. در میان جمع و جامعه است، با مردم حشر و نشر دارد، زندگی طبیعی و معمولی را می گذراند، در مراسم مذهبی و مناسک حج شرکت می جوید، ولی ناشناخته است و این امری است که سابقه داشته و دارد.

فردی سال ها در محلّی زندگی می کند و با مردم نشست و برخاست و رفت و آمد دارد، لکن او را به گونه ای می شناسند که در واقع آن نیست و هیچ مشکلی هم به وجود نمی آید.

این سه دسته از روایات را چگونه می توان پذیرفت و آیا راه جمعی بین آنها هست یا نه؟ به نظر می رسد، اصلِ اوّلی که با عقل و عرف سازگار است، زندگی به شیوه عادی و معمولی است؛ زیرا این گونه زندگی، حساسیت برانگیز نیست و برایِ حضرت نیز، آسان تر و طبیعی تر است. البتّه این منافات ندارد که آن حضرت در بیشترِ وقت ها، و یا در روزگارِ ویژه، در مکّه و مدینه حضور داشته باشد.

ص:83

طبیعی است که گاهی شرایطی پیش آید که زندگی معمولی خطر آفرین شود و این با فلسفه غیبت منافات داشته باشد. در این صورت، عزلت و دوری گزیدن از جامعه ضروری می نماید و شاید دستور امام حسن علیه السلام به فرزندش که کوه ها و بیان ها را برگزین (به قرینه ذیل روایت) در آن مواردی باشد که نیاز به این شکل زندگی کردن پیش آید.

بنابراین، بین این سه دسته از روایات، تضاد و تنافی نیست و نام بردن مکانی خاص، با زندگی به شکل ناشناس قابل جمع است. انتخاب کوه ها و مکان های دست نیافتنی در حال ضرورت و نیاز، امری طبیعی و موافق با اصل تقیه است.

اما باز این اشکال باقی است که اگر قرار باشد، آن حضرت شخصی را به عنوان همسر برگزیند، یا باید بگوییم که عمر او نیز مانند عمر حضرت طولانی است که بر این امر دلیلی نداریم، یا این که بگوییم مدّتی با حضرت زندگی کرده و از دنیا رفته است که در این صورت، حضرت به سنّتِ حسنه ازدواج عمل کرده و پس از آن، تنها و بدون زن و فرزند زندگی را ادامه می دهد.

احتمالِ سوّم آن است که آن حضرت ازدواج کرده و دارایِ اولاد نیز هست و اولادِ آن حضرت نیز فرزندانی دارند و...

این مسئله، افزون بر آن که دلیل محکمی ندارد، اشکال اساسی آن این است که این همه اولاد و اعقاب، بالاخره روزی در جست و جوی اصل خویش می افتند و همین کنجکاوی و جست و جو، مسئله را به جایی باریک می کشاند که با فلسفه غیبتِ حضرت، نمی سازد.

البتّه برخی خواسته اند از روایات و بعضی از ادعیه، بر این احتمال اقامه دلیل کنند که دلایلِ آن تمام نبوده و نمی توان آنها را پذیرفت.(1)

ص:85

و کسبِ وجهه عمومی، اوضاع و شرایط را زیر نظر بگیرند و رفت و آمدها را به کنترل در بیاورند اگر صحنه مشکوکی در رابطه با جانشینی و امامت پس از امام حسن علیه السلام دیدند، آن را گزارش کنند.(1) تا این که در تاریخ هشتم ربیع الثانی، سال 260 ه. ق امام حسن علیه السلام در شهرِ سامرّا، چشم از گیتی فرو بست و به جوارِ حق شتافت.

شیخ مفیدرحمه الله می نویسد: «زمانی که خبرِ وفاتِ امام حسن علیه السلام پخش گردید، سامرّا غرقِ در عزا شد، بازارها تعطیل گردید، بنی هاشم و مأموران دولت و سایرِ مردم به سویِ خانه امام حرکت کردند. در آن روز، گویی قیامتی برپا شد... هنگامی که مقدّماتِ غسل و تشییع تمام شد، حاکم عبّاسی به فرزندِ متوکّل [ابوعیسی دستور داد بر جنازه امام یازدهم نماز بگزارد».(2)

نقلِ دیگر آن است که پس از درگذشتِ امام حسن علیه السلام و غسل و کفن وی، جعفر [برادرِ امام در کنارِ جنازه حاضر شد، تا بر وی نماز بگذارد، ناگهان کودکی از لابه لایِ جمعیت به جلو آمد و جعفر را از کنارِ پیکرِ پدر کنار زد و خود بر وی نماز گزارد.(3)

بینِ این دو نقل می توان این گونه جمع کرد که بگوییم دو نماز بر جنازه امام حسن عسکری علیه السلام گزارده شده، در جمع و آشکارا و در خلوت و نهانی. این نکته را نیز می توان از روایاتِ وارده استفاده نمود. مثلاً ابوالأدیان می گوید: «هنگامی که به خانه امام حسن علیه السلام رسیدیم وی را در حالی دیدیم که کفن شده بود. برادرش جعفر جلو افتاد تا بر جنازه امام نماز بخواند. هنوز تکبیر را نگفته بود که کودکی بیرون آمد و لباسِ جعفر را گرفته و او را کنار زده و فرمود: ای عمو! کنار بایست که من از تو برای نماز گزاردن بر پدرم شایسته ترم. جعفر نیز در حالی که رنگ از چهره اش پریده بود، کنار رفت».(4)

ص:87

از این روایت استفاده می شود نمازی که امام مهدی علیه السلام بر بدنِ امام حسن علیه السلام خوانده در خانه امام و در میانِ افراد خاص برگزار شده و این با نماز ابوعیسی که در میانِ جمع و نماز رسمی بوده است، ناسازگاری ندارد. البتّه این جمع بندی در صورتی است که بخواهیم مسئله را از جنبه عادی و معمولی بررسی کنیم. و امّا در فرضِ اعجاز و غیرِ عادی بودن، نیازی به این مباحث نیست.

دیگر نیازی به کمک ما نداری و گرنه هرگز به تو ایمان نخواهند آورد.(1)

منظور چه همیانه ای است؛ برخاستم، خداحافظی کردم، نامه را گرفتم و به سویِ مدائن رهسپار شدم، نامه ها را به صاحبانِشان دادم، جوابِ نامه ها را گرفت و به سامره برگشتم. همین که وارد خانه امام حسن علیه السلام شدم صدای گریه شنیدم و فهمیدم که امام عسکری علیه السلام دار دنیا را وداع گفته است. ولی دیدم گروهی دور جعفر کذّاب را گرفته اند و به او به عنوانِ امام تهنیت گفته و بعضی به او تسلیت می گویند.

در این میان کسی آمد و به جعفر گفت: جنازه برادرت را غسل داده اند، بفرمایید بر جنازه نماز بخوانید دیدم جعفر برخاست و همراه گروهی برای انجام نماز رهسپار شد، با خود گفتم: عجبا! اگر امام مردم، بی دین بشود، معلوم می شود که همواره دین از اول سست بوده است، چون من جعفر کذاب را می شناختم که همواره با ساز آواز و شرابخواری سر و کار داشت، من هم دنبال جعفر به راه افتادم تا ببینم جریان به کجا منتهی می شود.

کنار جنازه امام عسکری علیه السلام رسیدیم جعفر پیش ایستاده و همراهان، پشت سرش. گفتم دیگر کار از کار گذشت، ناگهان پرده سفیدی که در حجره آویزان بود بلند شد، دیدم کودکی نورانی پیدا شد، ردای جعفر را گرفت و فرمود: ای عمو! کنار برو، من سزاوارترم که بر جنازه پدرم نماز بخوانم. جعفر مانند نقش بر دیوار هیچ نتوانست بگوید و کنار رفت.

آن کودک مشغول نماز شد و پس از نماز همین که خواست برود به من رسید و فرمود: جواب نامه ها را به من بده، نامه ها را به او دادم، رفت به حجره، با خود گفتم حمد و سپاس خدا را که دو علامت از علاماتی که امام عسکری علیه السلام به من فرموده بود ظاهر شد، نزد جعفر آمدم و گفتم این طفل که بود؟ گفت: من اصلاً چنین کودکی را ندیده ام و نمی شناسم.(1)

ص:90

یکی از مأمورانَش دستور داد که: برو، و آن کودک را بگیر. آن مأمور تا به سراغِ کودک آمد در میانِ آب غرق شد.

رشیق به دیگری دستور داد، دیگری وقتی خواست به طرف کودک رود در آب غرق شده با فریاد بلند تقاضای کمک کرد، او را نجات دادند، حضرت با کمال وقار نماز را تمام کرد و سپس در پیش روی مأموران از حجره بیرون آمد. مأموران گویا چوب خشکی شده بودند. اصلاً نتوانستند کوچک ترین آسیبی به کودک که حضرت حجّت علیه السلام بود برسانند.

همین موقع بود که حضرت مهدی علیه السلام غایب شد و غیبت صغری به وقوع پیوست.(1)

ادّعای دروغین است که جعفر پسرِ امام هادی علیه السلام در تاریخ به «جعفرِ کذّاب» معروف شده است.

جعفر در اقدامی دیگر کوشید تا اموالِ امام علیه السلام را تصاحب نماید. او گفت، برادرش ابومحمّدعلیه السلام فرزندی ندارد و تنها وارثِ برادر، او است. حکومت هم اجازه داد تا بر اموال برادر مسلّط شود.(1)

او حکومت را نیز برای دستگیری امام مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف تحریک کرد.

امام مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف در توقیعی در پاسخ به پرسشِ یکی از شیعیان درباره عمویش جعفر، به محمّد بن عثمان بن سعید عمری می نویسد که عمویش جعفر و فرزندانَش؛ مانندِ برادرانِ حضرت یوسف علیه السلام سرانجامِ کار توبه کرده اند.(2)

ص:93

سفید

ص:94

ص:95

مرحله ای برسد که احساس نیاز به آن مطلب پیدا نموده و به عنوان یک ضرورت برسد. مثلاً در وضعیتِ امروزی استفاده از وسایل نقلیه به مرحله ای رسیده که انسان به ضرورت وضع و تبعیت از قوانین راهنمایی و رانندگی پی برده و آن را پذیرفته است. کم کم زمانی فرا می رسد که وجودِ حکومتِ واحدِ جهانی برای پایان دادن به مسابقه کمر شکن تسلیحاتی و قدرت طلبی ها و ظلم و ستم و نابسامانی، به عنوان یک ضرورت و یک واقعیت اجتناب ناپذیر احساس می گردد، آن زمان است که انقلاب و دگرگونی حتمی خواهد شد.(1)

و شریعت است، امامت، اصلی است که از دوره رسول خداصلی الله علیه وآله تا زمان ما برقرار بوده است و از زمان ما تا پایان جهان هم ادامه خواهد داشت و نقطه کمال ظاهری و شکوفایی کامل آن در دوره ظهور مسرّت بخش حضرت مهدی علیه السلام و برپایی حکومت عدل واحد جهانی آن حضرت است که با شکوفایی همه استعدادهای بشری و تکامل اندیشه ها و آشکار گشتن برکات زمینی و آسمانی جهان پر از قسط و عدل و خیر و برکت خواهد شد.

برنامه تشکیل امّت نوین جهانی که باید منتهی به گسترش عدالت و حاکمیت توحید گردد، از متن تعالیم اسلام استفاده می شود. قرآن کریم در چند سوره آن را اعلام کرده است و صدها روایت نبوی از جهانی شدن اسلام و حکومت عدل و استقرار امنیت کامل در روی زمین، پس از ظهور مهدی موعودعلیه السلام که از دودمان رسالت و فرزندان علی و فاطمه علیها السلام و هم نام و هم کنیه پیامبرصلی الله علیه وآله است خبر داده است.

اعتقاد به ظهور حضرت مهدی علیه السلام با اوصاف ذکر شده مطلبی است که در نصوص اولیه اسلامی مطرح شده است که بر حسب احادیث متواتر، پیامبرصلی الله علیه وآله از این واقعه مبارک خبر داده اند و از امّت خود درخواست کرده اند که در انتظار این روز بزرگ باشند.

اگر چه مسأله ظهور، از بشارات کلّی مربوط به عالم گیر شدن اسلام و غلبه حق بر باطل، استنباط می شود؛ ولی این به آن معنی نیست که مسأله ظهور تنها یک مفهوم استنباطی از مضمون احادیث است. چون متن و عین عبارات نصوص روایی به طور مستقل بر آن دلالت دارند و استناد عمده اهل ایمان به همین نصوص است که با صراحت، به ظهور حضرت مهدی علیه السلام و علائم آن دلالت دارند.

وقتی که معلوم شد مبنای پیدایش این عقیده، بشارت های کلّی و نصوص و متون روایی است می توان گفت اوضاع و رویدادهای تاریخی که بعد از

ص:98

پیامبرصلی الله علیه وآله رخ داد در پیدایش آن نقشی نداشته است.

زیرا مبدأ این اندیشه عصر رسالت است و احادیث مربوط به آن متجاوز از هزار روایت است که در کتاب های حدیث، تفسیر و بسیاری از کتاب های دیگر نقل شده است و علمای بزرگ اهل سنّت هم درباره آن، کتاب های مستقلی تألیف کرده اند، کتاب هایی که بیش از دوازده قرن از تألیف آنها می گذرد و توسط بزرگ ترین خبرگان و محققان علوم اسلامی نگاشته شده اند و با صراحت دلالت دارند که شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله مسأله ظهور مهدی موعودعلیه السلام را بشارت داده و این بشارت ها را صحابه آن حضرت و تابعین صحابه و بعد از آنها طبقات دیگر از مردم نقل کرده اند.

فقیر گوید: انکار وجود آن حضرت در حقیقت انکار باری تعالی است، منّت خدای را که فقیر را همچنان آفتاب روشن که کیمیاگر از اجزای متفرقه اکسیری ساخته بر نقره طرح می کند و آن نقره را طلای احمر می سازد و حال آن که در اندک زمان پوشیده و نابود می شود و طلا بر عکس آن چند هزار سال بر این منوال است و نابود نمی شود، پس اگر ولی خدا مانند آن کیمیا از اکسیر التفات خویش ، بدن خود را همرنگ روح گرداند و باقی و دائم سازد، بعید نخواهد بود. آنان که منکر وجود آن حضرتند و لفظ مهدی و صاحب الزمان را تأویل می کنند، از کوردلی ایشان است، و الّا به اندک شعوری چه جایِ انکار است واللَّه یهدی من یشاء الی صراط مستقیم».

این بود کلام محقّقانه مرحوم شیروانی در بستان السیاحه که به عنوانِ مزید بصیرت نقل آن را مغتنم دانسته ایم.

علاوه این که اعاجیب تأثیرات تکوینی نفس از حبس دم و دیگر ریاضات و مجاهدات حتی از طوایفی با وجود کفر آنان از حدّ عد(1) و احصاء خارج است.(2)

و متّحد با خدا و خدا را حالِّ در خود دانسته و از اصل اعتقاد به خدا سوء استفاده کرده اند این کارشان به هیچ وجه به مسئله اعتقاد به خدا ضرری نمی زند.

همچنین این همه پیغمبران دروغین که ادّعایِ پیامبری کرده و مردمی را گمراه کرده اند، به صحیح بودن اصل نبوّت آسیبی نمی رساند. این مسأله کم و بیش در هر فن و صنعتی پیش می آید ولی آن پیش آمد به اصل آن فنّ ضرر نمی رساند.

خلاصه، هر اسم و کلمه ای که معنایِ خوب و جاذب دارد، اگر در ضدّش به کار گرفته شده مثلاً به خائن، امین و به ظالم، عادل و به جاهل، عالم و به فاسق، متّقی گفته شده است و یا این که همه خیانت ها و مظالم را تحتِ عنوان هایِ خیرخواهی و اصلاح طلبی در طولِ تاریخ انجام داده اند، هیچ کدام به اصل این ارزش ها و امورِ خیر صدمه نمی زند.

بلکه منشأ اعتقاد به اموری چون مبدأ رسالت انبیا و امامت ائمّه علیهم السلام و همه عقاید حقّه عقل و فطرت انسانی و وحی عن اللَّه است.

بر این اساس، حتّی در پیدایشِ اعتقاد به ظهور مهدی منجی علیه السلام هیچ عامل اجتماعی یا اقتصادی یا سیاسی مؤثّر نبوده و نیست و منشأ و مأخذِ آن اخبار، انبیا و صحف آسمانی و سخنان حضرت خاتم الانبیاصلی الله علیه وآله و حضرت امیرالمؤمنین و سائرِ ائمّه علیهم السلام است.

گرچه دعاوی دروغین در مورد مهدویت بر اساس مقام پرستی و غرض هایِ سیاسی بوده است، مع ذلک از تحلیل و شناختن ریشه اصلی بروز این دعاوی و ظهور مدعیان دروغین، به این واقعیت می رسیم که یک حقیقت مسلّمی در کار بوده که این دعاوی و تحریفات در اطراف آن پیدا شده و دست آویز اشخاصی قرار گرفته است.

چنان که در اصل اعتقاد به خدا و وحی و نبوّت می بینیم که یک واقعیت هایی وجود دارد و زمینه قبول آنها هم در دل مردم موجود است که افرادی فرصت طلب از این امر سوء استفاده کرده در طول تاریخ ادّعای خدایی یا پیامبری کرده اند و مسأله مهدی علیه السلام نیز چون از طرف خود پیامبر صلی الله علیه وآله مطرح شده و صحابه از آن حضرت شنیده و بازگو کرده اند یک واقعیتی است که مورد قبول همه بوده است. به همین خاطر مورد سوء استفاده قرار گرفته و افرادی آن را برای اغراض مختلف که اغلب سیاسی بوده است، دستاویز قرار داده اند.

اگر مسأله مهدویت واقعیت نداشت، این همه در اطرافِ آن به تحریف دست نمی زدند، پس این سوء استفاده ها خود این مطلب را ثابت می کنند که این مسأله به عنوان یک واقعیت مورد پذیرش همه بوده است.

حوادث ممکن است بشر را به حقایق راهنمایی کند، همان طور که

ص:102

حضرت ابراهیم علیه السلام آن موحّدِ بزرگ، با استفاده از حوادث، خداشناسی را به مردم آموخت.

آن حضرت چون شب شد ستاره ای را دید، اوّل گفت: این است پروردگار من. ولی چون ستاره غروب کرد گفت: «لا اُحِبُّ الآفِلینَ؛(1) غروب کنندگان را دوست ندارم!»

با استفاده از این حادثه طلوع و غروب ستاره، حضرت ابراهیم علیه السلام مردم را تعلیم می دادند به این که ستاره نمی تواند خدا باشد.

پس از آن ماه طلوع و غروب می کند و از این حادثه نیز نتیجه می گیرد که ماه هم نمی تواند خدا باشد. سپس آفتاب طلوع و غروب می کند و از آن هم به همان ترتیب نتیجه می گیرد.

بدین وسیله از همه عقاید شرک آلود بیزاری می جوید و مردم را به خالق جهانیان راهنمایی می کند.

پس حوادث می توانند انسان را به حقایق برسانند، امّا حقایق اعتقادی را نمی توان معلول حوادث دانست.

بلی این را می توان گفت که: گذشت زمان موجب تقویت اعتقاد مردم به آل علی علیه السلام و رسوخ تفکّرِ شیعی در دل هایِ آنها شد. امّا اگر کسی بگوید تشیع و غیبت امام علیه السلام به مرور زمان مطرح و تکمیل شده است این حرف صحیح نیست چون دلیل های زیادی که به آنها در بحث های قبلی اشاره شد این نظر را تکذیب می نماید. کسی نمی تواند بگوید اخبار ائمّه علیهم السلام که همه را از زبانِ پیامبرصلی الله علیه وآله نقل فرموده اند، همه ساختگی می باشند چرا که تمامی آنها علاوه بر تواتر به همراه خود قرینه های خارجی دارند، در حقیقت مثل خبر از شهادت عمّار می باشند که رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «تقتلک الفئة الباغیة؛(2) تو را گروهِ ستم کار خواهد کشت.

ص:103

کسی نمی تواند بگوید بعد از این که عمّار به دست معاویه و لشکرش شهید شد این حدیث جعل گردید. یعنی حدیث، معلول آن حادثه است. چرا که قبل از این واقعه این روایت را صحابه نقل می کردند. همین طور است مسأله امامت ائمّه علیهم السلام که از زبان سه نفر از آنها یعنی علی و امام حسن و امام حسین علیهم السلام نقل شده نیز همین طور است که پیامبرصلی الله علیه وآله فرمودند: امامان دوازده نفراند.(1) که آخرینِ آنها هم نامِ من است.(2) و در خارج همچنین واقع شده است. با این حال کسی نمی تواند ادّعا کند که این احادیث ساختگی می باشند و بعد از وقوع این امور ساخته شده اند.

نصّ: شیخ صدوق در کتابِ کمال الدّین به سندی صحیح به نقل از یونس بن عبدالرّحمان آورده است که گفت: به محضر امام موسی بن جعفرعلیه السلام مشرف شدم و عرضه داشتم: یابن رسول اللَّه! آیا تو قائم بالحقّ هستی؟ فرمودند: من هم قائم بالحق هستم، ولکن آن قائمی که زمین را از دشمنان خدای عزوجل پاک می کند و آن را پر از عدالت می نماید، همچنان که از جور و ستم پر شده باشد، پنجمین فرزند من است که غیبتی طولانی دارد، زیرا که بر جان خود می ترسد.

در این مدّت، عدّه ای از حق برگشته و عدّه ای دیگر ثابت قدم می مانند. سپس فرمود: خوشا به حال شیعیان ماکه در غیبت قائم ما به رشته ولایت ما چسبیده و به دوستی ما ثابت مانده و از دشمنان ما بیزار باشند. آنان از ما و ما از آنهاییم(1).

نمونه های دیگری از نص را می توان در جلد دوم کتاب کمال الدّین، صفحات 376 و 381 و 409 ملاحظه کرد. همچنین در کتاب کفایة الاثر فی النص علی الائمّة الاثنی عشر تألیف شیخ علی بن محمّد بن علی الخراز قمی، 170 حدیث از طریق شیعه و سنّی روایت شده که همه آنها به امامت حضرتِ مهدی علیه السلام تصریح دارد.

و امّا معجزه: معجزات و کرامات حضرت، دلیلی بر اثبات امامت اوست. از علی بن محمّد سمری نقل شده که به محضر مقدس حضرت مهدی علیه السلام نامه نوشت و درخواست کفن کرد. جواب آمد که در سال هشتاد یا هشتاد و یکم به آن نیازمند خواهی شد. پس در همان وقتی که آن حضرت برایش تعیین کرده بود وفات یافت و یک ماه پیش از فوتش کفن برایش فرستاده شد.(2) و از جمله معجزات آشکار حضرت، حاجت گرفتن مردم از آن حضرت است که هر از

ص:105

گاهی زبان به زبان می چرخد و مشتاقان را مشتاق تر و امیدوارتر می کند. شفا یافتن بیماران لاعلاج در مسجد مقدّس جمکران از آن جمله است. در کتاب های کمال الدّین شیخ صدوق، بحارالانوار علّامه مجلسی و نجم الثاقب میرزا حسین نوری از معجزات حضرت بسیار آمده است.

را به او بدهد. علم نتوانسته است ماهیتِ حجّاج ها، چنگیزها، نادرها، ابومسلم ها، سِزارها را عوض کند. آنها با همان ماهیت، به علاوه مقدارِ زیادی نفاق و دورویی و تظاهر بر جهان حکومت می کنند با این تفاوت که عِلم، دستِ آنها را درازتر کرده است. تیغ یک ذرعی شان تبدیل به موشکِ بمب افکن قاره پیما شده است.

ما به دلیلِ این که مؤمن و مسلمانیم، این اصل در عمقِ ضمیرمان وجود دارد که: «جهان را صاحبی باشد خدا نام» و هر چه در دنیا پیشامدهایی می شود هرگز احساسِ خطرِ عظیم، خطری که احیاناً بشریت را نیست و نابود کند و کره زمین را تبدیل به توده خاکستر کند و زحماتِ چند هزار ساله بشریت را کأن لم یکن نماید نکرده بلکه در تهِ دلِ خودمان باور داریم که سال هایِ سال، قرنها، شاید میلیون ها سالِ دیگر، در رویِ این زمین زندگی و حیات موج خواهد زد. فکر می کنیم بعد از ما آنقدر مسلمان ها بیایند و زندگی کنند و بروند که فقط خدا عددِ آنها را می داند.

آری! ما در تهِ دلِ خود این طور فکر می کنیم، و هرگز این اندیشه را به خود راه نمی دهیم که ممکن است عمرِ جهان یعنی عمرِ بشر و عمرِ زمینِ ما به پایان رسیده باشد. تعلیماتِ انبیاء نوعی امنیت و اطمینانِ خاطر به ما داده است و در واقع در تهِ قلب خود به مددهایِ غیبی ایمان و اتّکا داریم.

به ما اگر بگویند یک ستاره عظیم در فضا در حرکت است و تا شش ماهِ دیگر به مدارِ زمین می رسد و با زمینِ ما برخورد می کند و در یک لحظه زمینِ ما به یک توده خاکِستر تبدیل می شود، باز هم با همه ایمان و اعتقادی که به پیش بینی هایِ دانشمندان داریم، به خود ترس راه نمی دهیم، در تهِ دلِمان یک نوع ایمان و اطمینانی هست که بنا نیست بوستانِ بشریت که تازه شکفته است در اثرِ باد حوادث ویران گردد.

آری! همان طوری که باور نمی کنیم زمینِ ما بوسیله یک ستاره، یک حادثه

ص:108

جوّی، نیست و نابود شود، باور هم نمی کنیم که بشریت به دستِ خودِ بشر و به وسیله نیروهای مخرّبی که به دستِ بشر ساخته شده منهدم گردد. آری! ما به حکمِ یک الهامِ معنوی که از مکتبِ انبیاء گرفته ایم این مسئله را باور نمی کنیم. دیگران چطور؟ آیا آنها هم باور نمی کنند؟ آیا همین اطمینان و خوش بینی نسبت به آینده انسان و زمین و زندگی و تمدّن و خوشبختی و

بهروزی و عدالت و آزادی در آنها وجود دارد؟ ابداً.

در روزنامه ها، در نطق ها و سخنرانی هایِ گردانندگان سیاستِ جهان آثار بدبینیِ شومی نسبت به آینده بشریت و تمدّن مشاهده می کنیم. اگر از آن درسی که دین به ما آموخته صرفِ نظر کنیم و ایمان به مددهایِ غیبی را از دست بدهیم و تنها بر اساسِ عللِ ظاهری حکم کنیم باید به آنها حق بدهیم که بدبین باشند. در دنیایی که سرنوشتش بستگی به دگمه ای پیدا کرده که انسانی فشار دهد و پشتِ سرش وسایل مخرّب که قدرتِ آنها را خدا می داند بکار بیفتد، چرا بدبین نباشیم.

در دنیایی که براستی بر رویِ انباری از باروت قرار گرفته و جرقّه ای کافی است که یک حریقِ جهانی به وجود بیاورد، چه جایِ خوشبینی به آینده است؟ راسل در کتاب امیدهای نو می گوید:

«زمانِ حاضر زمانی است که در آن حسِّ حیرت توأم با ضعف و ناتوانی همه را فرا گرفته است. می بینیم به طرفِ جنگی پیش می رویم که تقریباً هیچکس خواهانِ آن نیست. جنگی که قسمتِ اعظمِ نوع بشر را به دیارِ نیستی خواهد فرستاد. امّا با وجودِ این مانندِ خرگوشی که در برابرِ مار، افسون شده باشد خیره خیره به خطر نگاه می کنیم بدون آن که بدانیم برای جلوگیری از آن چه باید کرد؟

انصافاً اگر بر اساسِ عللِ مادّی و ظاهری قضاوت کنیم این بدبینی ها بسیار به جا است. فقط یک ایمانِ معنوی، ایمان به امدادهایِ غیبی و این که جهان را

ص:109

صاحبی باشد خدا نام، لازم است که این بدبینی ها را زایل و تبدیل به خوش بینی کند تا بگوید؛ سعادتِ بشریت، رفاه و کمالِ بشریت، زندگیِ انسانی و زندگیِ مقرون به عدل و آزادی و امنیت و خوشی بشر، در آینده است و انتظارِ بشر را می کشد.

اگر این بدبینی را بپذیریم، مسأله، صورتِ عجیب و مضحکی به خود می گیرد؛ مَثَل بشر، مَثَلِ طفلی می شود که در اوّلین لحظه ای که قادر می شود چاقو به دست بگیرد آن را به شکمِ خود می زند، و در نتیجه کوچک ترین حظّی از وجودِ خود نمی بَرَد.

آری! یک نفر مادّی مَسلک، می تواند این چنین فکر کند ولی یک نفر تربیت شده در مکتبِ الهی این طور فکر نمی کند، او می گوید: ممکن نیست که جهان به دست چند نفر دیوانه ویران شود، او می گوید درست است که جهان بر سر پیچ خطر قرار گرفته است ولی خداوند همان طور که در گذشته البتّه در شعاعِ کوچک تری این معجزه را نشان داده، بر سرِ پیچ های خطر، بشر را یاری کرده و از آستینِ غیب، مُصلِح و منجی رسانده است، که عقل ها در حیرت فرو رود. او می گوید: کارِ جهان عبث نیست، او می گوید اگر چنان شود که مادّی مذهبان می گویند، پس ظهورِ انسان در رویِ زمین مصداقِ مثل معروف عربی می شود «ما أدری أسلم ام ردع». یا مصداقِ سخن حافظ می شود که:

راستی خاتم فیروزه بو اسحاقی

خوش درخشید ولی دولت مستعجل بود

و این با حکمت و عنایت پروردگار منافی خواهد بود.

امّا خیر! عمرِ جهان به پایان نرسیده است، هنوز اوّلِ کار است، دولتی مقرون به عدل و عقل و حکمت و خیر و سعادت و سلامت و امنیت و رفاه و آسایش و وحدت عمومی و جهانی در انتظارِ بشریت است؛ دولتی که در آن

ص:110

دولتِ حکومت با صالحین است و انتخابِ اصلح به معنیِ واقعی در آن صورت خواهد گرفت. روزِ بهروزی خواهد رسید.

در آن روز به عدالت حکم شود و ستم برای همیشه رخت بربندد، راه ها امن گردد، زمین برکات و استعدادهایِ خود را ظاهر گرداند و حداکثر استفاده از منابع و خیراتِ زمین صورت گیرد، فقیری پیدا نشود که مردم صدقات و زکوات خود را به او بدهند و این است معنی سخن خدا: «عاقبت از آنِ متّقیان است».(1)

به جای این که مأیوسانه بنشینیم و بگوییم کارِ بشر تمام شده و بشر به دستِ خود گورِ خود را کَنده و چند گامی بیشتر با آن فاصله ندارد و روزهایِ خوش بشر دارد به پایان می رسد، بگوییم:

باش تا صبح دولتش بدمد

کاین هنوز از نتایج سحر است

همان طور که ظهورهایِ گذشته پس از سختی هایی بوده، قطعاً این ظهور نیز پس از سختی ها و شدّت ها خواهد بود. همیشه برق ها در ظلمت ها می جهد.

علی علیه السلام در نهج البلاغة نیز از یک آینده عبوس و خشمناک و جنگ هایِ وحشتزا یاد می کند ولی علی علیه السلام در پایانِ این شبِ سیه، یک روشنایی خوش یمنی را نوید می دهد. قرآن کریم هم می فرماید: «وَ لَقَدْ کتَبْنَا فی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الأَرْض یرِثُهَا عِبَادِی الصلِحُونَ؛(2) در «زبور» بعد از ذکر (تورات) نوشتیم: «بندگان شایسته ام وارث (حکومت) زمین خواهند شد!» برای همیشه زمین در اختیارِ اربابِ شهوت و غضب و بندگانِ جاه و مقام و اسیرانِ هوای نفس نخواهد بود. آری! این است فلسفه بزرگِ مهدویت، در عینِ این که پیش بینیِ یک سلسله تکان هایِ شدید و نابسامانی ها و کشتارها و بی عدالتی ها و در پی آن یک آینده سعادت بخش و پیروزیِ کاملِ عقل بر جهل، توحید بر شرک، ایمان بر شک، عدالت بر ظلم، سعادت بر شقاوت شده است.(3)

ص:111

امام جعفر صادق علیه السلام(1). وقتی که حضرت صادق علیه السلام وارد شد، همان عبداللَّه محض که مجلس را اداره می کرد، از جا بلند شد و حضرت را پهلویِ خودش نشاند و بعد همان سخنی را که قبلاً گفته بود تکرار کرد که اوضاع چنین است و همه تان می دانید که این پسرِ من مهدیِ امّت است، دیگران بیعت کردند، شما هم بیا با مهدیِ امّت بیعت کن!

امام جعفر صادق علیه السلام گفت: نه! این کار را نکنید. فان هذاالامر لم یات بعد، ان کنت تری ان ابنک هذا هو المهدی فلیس به و لا هذا اوانه. آن مسأله خروج مهدیِ امّت که پیغمبر خبر را داده، حالا وقتش نیست. عبداللَّه! تو هم اگر خیال می کنی این پسرِ تو مهدیِ امّت است، اشتباه می کنی. این پسرِ تو مهدیِ امّت نیست، و اکنون نیز وقتِ آن مسئله نیست. و ان کنت انما ترید ان تخرجه غضبا لله و لیأمر بالمعروف و ینه عن المنکر فانا و اللَّه لا ندعک فانت شیخنا و نبایع ابنک فی الامر. حضرت وضعِ خودش را بسیار روشن کرد، فرمود: اگر شما می خواهید به نامِ مهدیِ امّت با این شخص بیعت کنید من بیعت نمی کنم، دروغ است، مهدیِ امّت این نیست، وقتِ ظهورِ مهدی هم اکنون نیست، ولی اگر قیامِ شما جنبه امر به معروف و نهی از منکر و جنبه مبارزه با ظلم دارد، من بیعت می کنم. بنابراین در اینجا وضعِ امام صادق علیه السلام صد در صد روشن است. امام صادق علیه السلام حاضر شد با اینها در مبارزه شرکت کند؛ ولی تحتِ عنوان امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با ظلم، و حاضر نشد تحتِ عنوان این که این شخص، مهدی امّت است همکاری کند. گفتند خیر، این مهدیِ امّت است و این امرِ واضحی است. فرمود: من بیعت نمی کنم. عبداللَّه ناراحت شد. وقتی که عبداللَّه ناراحت شد. حضرت فرمود: عبداللَّه! من به تو بگویم: نه تنها پسرِ تو مهدی امّت

ص:113

نیست، بلکه نزدِ ما اهل بیت، اسراری است. ما می دانیم که چه کسی خلیفه می شود و چه کسی خلیفه نمی شود. پسرِ تو خلیفه نمی شود و کُشته خواهد شد. ابوالفرج نوشته است: عبداللَّه ناراحت شد و گفت: خیر، تو بر خلافِ عقیده ات سخن می گویی، خودت هم می دانی که این پسرِ من مهدیِ امّت است؛ تو به خاطرِ حسد با پسر من این حرف ها را می زنی. فقال: و اللَّه ما ذاک یحملنی و لکن هذا و اخوته و ابنائهم دونکم، و ضرب یده ظهر ابی العباس ... امام صادق علیه السلام دست زد به پشتِ ابوالعبّاس سفاح و گفت: این و برادرانَش به خلافت می رسند و شما و پسرانِتان نخواهید رسید. بعد هم دستش را به شانه عبداللَّه بن حسن زد و فرمود: ایه!(این کلمه را در حالِ خوش و بش می گویند) و چون می دانست که او را حرصِ خلافت برداشته نه چیز دیگری. پس فرمود:ما هی الیک و لا الی ابنیک ؛ این خلافت به تو نمی رسد، به بچّه هایت هم نمی رسد، آنها را به کشتن نده! این نمی گذارند که خلافت به شماها برسد، و این دو پسرت هم کشته خواهند شد. بعد حضرت از جا حرکت کرد و در حالی که به دستِ عبدالعزیز بن عمران زهری(1) تکیه کرده بود آهسته به او گفت: ا رأیت صاحب الرداء الاصفر؟ آیا آن که قبایِ زرد پوشیده بود را دیدی؟ (مقصود منصور بود.) گفت: بله! فرمود: به خدا قسم ما این مطلب را که می بینیم. همین مرد، در آینده بچّه هایِ این را خواهد کشت. عبدالعزیز تعجّب کرد و با خود گفت: اینها که امروز بیعت می کنند او را خواهند کشت؟ فرمود: بله! عبدالعزیز می گوید: در دل گفتم، نکند از رویِ حسادت این حرف ها را می زند؟! و بعد می گوید به خدا قسم من از دنیا نرفتم جز این که دیدم که همین منصور قاتل همین محمّد و آن پسر دیگر عبداللَّه شد. در عینِ حال حضرت صادق علیه السلام به همین محمّد علاقه می ورزید و او را دوست داشت، و لِذا همین ابوالفرج می نویسد: کان جعفر بن محمّد اذا رأی محمّد بن عبداللَّه بن الحسن تغرغرت عیناه

ص:114

وقتی که محمّد بن عبداللَّه را می دید چشمانش پر اشک می شد و می گفت: مردم یک حرف هایی درباره این شخص می زنند که واقعیت ندارد.(1)

آن طرف می افتد و بالاخره به تعادل برمی گردد. ولی با این که راه هایِ مارپیچی طی می کند، در نهایتِ امر به سویِ آن هدفِ تکاملیِ خود پیش می رود، آیا جامعه هم همین جور است؟

می گویند: الهیون، قائل به چنین چیزی هستند و از غیرِ الهیون نیز هگل که معتقد به روحِ مطلق بود قائل به چنین مطلبی بوده است که آن هم یک مطلبِ خیلی اساسی است و به همین سادگی ها نمی توان آن را رد کرد.

پیش بینی ای که اکنون همه ادیان راجع به حضرت حجّت(1) می کنند که؛ با آمدنش عدلِ کامل، صلحِ کامل، رفاهِ کامل، سلامتِ کامل وکامل برقرار خواهد شد، همان پیش بینیِ تکامل تاریخ و تکامل بشریت است، یعنی زندگیِ بشر در آینده، منتهی به عالی ترین و کامل ترین زندگی ها می شود که از جمله آثار آن؛ آشتیِ انسان و طبیعت است و آن این است که زمین، تمامِ معادن، و آسمان تمامِ برکاتِ خود را در اختیارِ انسان قرار می دهد و همه اینها خود تکامل تاریخ است.(2)

هیچ می دانید الان چگونه بدبینی ای در روشنفکران جهان نسبت به آینده بشریت پیدا شده است و هیچ می دانید این بدبینی با مقیاسِ علل و عواملِ ظاهری بجاست؟

ما مسلمان ها قدرِ این نعمت را نمی دانیم که الان مثلِ مردم صد سال پیش می گوییم زندگی بشر، مثلاً پانصد سال دیگر، هزار سال دیگر هم ادامه پیدا می کند و شاید صد هزار سالِ دیگر هم باشد. پیش خودمان می گوییم دلیلی ندارد که زندگی نباشد، دلیلی ندارد که بشریت منقرض بشود؛ امّا امروز عدّه ای از به اصطلاح روشنفکران دنیا [از جمله راسل در کتاب امیدهای نو] معتقدند که بشریت، دورانِ خودش را تمام کرده و وقتِ انقراضش فرا رسیده است. یکی از کسانی که چنین بدبینی ای نسبت به آینده بشر دارد انیشتن است. او می گوید به احتمالِ قوی بشر با یک مهارتِ شگرفی خودش را بکلّی نابود می کند، چون از نظرِ تولیدِ نیروهایِ مخرّب به جایی رسیده که قدرت از میان بردنِ بشریت را پیدا کرده است، در گذشته چنین چیزی نبود. در گذشته خطرناک ترین مردم و محبوب ترین افراد، اگر بزرگ ترین قدرت هایِ وقت را هم داشت چکار می توانست بکند؟ مثلاً صد هزار یا پنجاه هزار نفر آدم را می کشت. می گفت: سبحان اللَّه! ببینید حجاج بن یوسف سی هزار آدم را کشت. خوب بیش از این نمی توانست بکشد. تمدّنِ آن عصر بیش از این اجازه نمی داد، مگر با شمشیر و نیرویِ جلاّدی که داشت، چقدر آدم را می توان کشت؟ آدم، بیست سال هم که حکومت بکند روزی سه چهار نفر را هم بکشد از سی هزار نفر که بیشتر نمی شود. یا آن سِزار، امپراطورِ خونخوارِ روم حداکثری که می توانست جنایت بکند چه بود؟ اگر جانی بالفطره هم باشد، می رود روی بلندی می ایستد می گوید: این شهر را آتش بزنید. شهر را آتش می زنند. شهر آتش می گیرد و او لذّت می برد. ولی آیا می تواند دنیا را آتش بزند؟ ابداً! تازه شهری که آنوقت آتش می زدند اصلاً مگر می شد به اندازه تهران باشد؟ ابداً. وسایل

ص:117

آنروز اجازه نمی داد. شهری به این وسعت و عظمت مثلِ تهران و شهرهای بزرگ مولودِ تمدّنِ جدید هستند. ولی امروز تمدّنِ بشریت به جایی رسیده که اگر یک سِزار پیدا بشود، یک قدرتِ درجه اوّلِ دنیا پیدا بشود که یک جنونِ آنی به کلّه اش بزند، تعداد زیادی از بشریت از بین رفته است.

صدرِ اعظم آلمان گفت اگر جنگ سوّمِ جهانی رخ بدهد، دیگر غالب و مغلوبی وجود نخواهد داشت. تا حالا در جنگ یکی غالب بود و دیگری مغلوب ولی اگر جنگ جهانیِ دیگری میانِ قدرت هایِ درجه اوّلِ جهان صورت بگیرد غالب و مغلوبی وجود نخواهد داشت. یعنی غالب و مغلوب هر دو از میان می روند. واقعاً بر اساسِ شرایطِ ظاهری حق با کدام گروه است؟

اگر حساب بکنیم که دنیا به راستی رویِ انبار باروت است، از انبارِ باروت هم خطرناک تر و از میان رفتنش با فشار دادن چند تا دکمه میسّر است، حق با آنهایی است که به آینده دنیا بدبینند، راستی هم رویِ عللِ ظاهری هیچ دلیلی ندارد که بد بین نباشیم، باید هم بدبین باشیم. نباید امیدوار باشیم که بچّه هایِ ما یک عمرِ طبیعی و عادی بکنند و بچّه هایِ خودشان را ببینند.

امّا...تنها یک چیز اینجا وجود دارد و آن الهامی است که ما از دین می گیریم: «الَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِالْغَیبِ».

البتّه در گذشته برایِ بشریت به مقیاس هایِ کوچک، مقیاس هایِ قبیله ای، کشوری، مقیاس های کمی بزرگ تر، اقلیمی، از این خطرات پیش آمده ولی «جهان را صاحبی باشد خدا نام». خداوند به یک وسیله ای آن را حفظ کرده است. وقتی هم که خطر به مقیاسِ جهان به وجود آید، باز لطفِ الهی از عالَم گرفته نمی شود، چه حرفِ خوبی می زند گاندی، می گوید: اروپا آکنده از جنون و نبوغ با هم است، نوابِغشان هم مجنونند. نبوغ هایِ توأم با جنون دارند.

از نظرِ منطقِ دین، از نظرِ «الَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِالْغَیبِ» از نظرِ منطق خبرهایی که از طریقِ دین گرفته ایم، نه از رویِ اصولِ ظاهر، می گوییم خیالِ ما از این جهت که

ص:118

بشریت به کلّی نیست و نابود بشود، راحت است. هر چه در گذشته بوده است مقدّمه ای بوده برایِ آنچه که در آینده پیش می آید. ما آینده ای پیشِ رو داریم که به تعبیرِ اسلام، در آن عقل ها کامل می شود. حدیث دارد که خداوند - نمی گوید امام زمان - در آن دوره دستِ لطفِ خودش را بر سرِ بندگان می گذارد: «حتی کملت عقولهم »(1) بشر عقلِ خودش را باز می یابد و دیگر این بی عقلی ها را خود به خود انجام نمی دهد. می فرماید در آن دوره عمرها طولانی تر و بهداشتِ مردم کامل تر می شود، امنیت به طورِ کامل بر قرار می گردد «تصطلح فی ملکه السباع»(2) درندگان با یکدیگر صلح می کنند.

«یخرج الارض افلاذ کبدها»(3) زمین منابع زیادی دارد. تازه شما به کجایِ آن پی برده اید؟ می گویید چهار پنج میلیارد جمعیت زیاد است؟ نه! خلقت، خیلی بیش از اینها می تواند در خود جا دهد. زمین حداکثر نیرویی را که دارد، گنج هایِ مدفونی را که دارد، در اختیار بشر می گذارد. آسمان برکاتش را می بارد.

وقتی که ما بر اساسِ الهامِ مذهبی، بر رویِ این چیزها مطالعه می کنیم و دنیای به اصطلاح روشنِ امروز را می نگریم، می بینیم مَثَلِ ما در این دنیا نسبت به دنیایی که دین، به ما نوید می دهد - خواه که ما شخصاً به آن دوره برسیم یا نرسیم - مَثَلِ مردمی است که دارند از یک تونل عبور می کنند. تونل در ذات خودش تاریک است ولی چراغ مصنوعی در آن نصب کرده اند. تازه باید از این تونل بیایند بیرون، وقتی که آمدند بیرون به یک فضای بسیار باز و بسیار روشن که روشنی آن طبیعی است می رسند. عدالت به معنی واقعی بر قرار است، امنیت به معنی واقعی بر قرار است، آزادی به معنی واقعی بر قرار است، توحید به حقیقت خودش طلوع می کند و ظاهر می شود و دنیا را روشن می کند

ص:119

«اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا»(1) قرآن می گوید بدانید که خدا همین زمینِ مرده را در هنگامِ بهار زنده می کند. این آیه در احادیثِ ما این طور تفسیر شده است که این مطلب، اختصاص به زمینِ خاکی ندارد، زمینِ اجتماعیِ بشر هم چنین است، اگر شما دیدید که روزی فساد جهانگیر شد و «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیدِی النَّاسِ»(2) اگر تمامِ عالم مثلِ فصل زمستان، مُرد، مأیوس نشوید، نگویید دنیا را زمستان گرفت، دیگر دوره بهار منقضی شد. خیر! بهاری خواهد آمد.

این معنیِ «الَّذینَ یؤْمِنونَ بِالْغَیبِ» ایمان به نهان و ایمان به مددهایِ غیبی و نهانی است؛ منتهی مددهایِ شخصی به مقیاسِ شخصی، برایِ اجتماعِ کوچک به مقیاسِ اجتماعی و برایِ جهانِ بشریت، به مقیاسِ جهانی است. حکومتِ واحدِ جهانی، سراسر عدالت، سراسر امنیت، سراسر برکت، سراسر رفاه، سراسر آسایش، سراسر خوبی و سراسر ترقّی خواهد بود.(3)

یک امرِ جهانی است. این را ما باید به صورتِ یک فلسفه بزرگِ جهانی تلقّی بکنیم. وقتی قرآن می گوید: «وَلَقَدْ کتَبْنَا فی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الأَرْض یرِثُهَا عِبَادِی الصَّلِحُونَ»(1) صحبت از زمین است، نه صحبت از این منطقه و آن منطقه و این قوم و آن نژاد.

اوّلاً ؛ امیدواری به آینده است که دنیا در آینده نابود نمی شود. امروز این فکر در دنیایِ اروپا پیدا شده که بشر در تمدّنِ خودش به مرحله ای رسیده که با گوری که خودش به دستِ خودش کنده است یک گامِ بیشتر فاصله ندارد. طبقِ اصولِ ظاهری نیز همین طور است ولی اصولِ دین و مذهب به ما می گوید: زندگیِ سعادتمندانه بشر آن است که در آینده است، این که اکنون هست موقّت است.

دوّماً؛ آن دوره، دوره عقل و عدالت است. شما می بینید یک انسان سه دوره کلّی دارد: دوره کودکی که دوره بازی و افکارِ کودکانه است، دوره جوانی که دوره خشم و شهوت است، و دوره عاقله مردی و پیری که دوره پختگی و استفاده از تجربیات و دوره دور بودن از احساسات و دوره حکومتِ عقل است. اجتماعِ بشری هم همین طور است. اجتماعِ بشری سه دوره را باید طی کند. یک دوره، دوره اساطیر و افسانه ها و به تعبیرِ قرآن دوره جاهلیت است. دوره دوّم، دوره عِلم است، ولی عِلم و جوانی، یعنی دوره حکومتِ خشم و شهوت. به راستی عصرِ ما بر چه محوری می گردد؟ اگر انسان، دقیق حساب کند می بیند محور گردشِ زمانِ ما یا خشم است و یا شهوت. عصرِ ما بیش از هر چیزی عصرِ بمب است؛ یعنی عصرخشم و شهوت است.

و امّا دوره عقل؛ آیا دوره ای نخواهد آمد که آن دوره، حکومت، نه حکومتِ اساطیر باشد و نه حکومتِ خشم و شهوت و بمب؟ دوره ای که واقعاً در آن دوره معرفت و عدالت و صلح و انسانیت و معنویت حکومت کند؟ چگونه

ص:121

می شود که چنین دوره ای نیاید؟! مگر می شود که خداوند این عالَم را خلق کرده باشد و بشر را به عنوانِ اشرفِ مخلوقات آفریده باشد، بعد بشر به دوره بلوغِ خودش نرسیده یک مرتبه تمام بشر را زیرورو کند؟! پس مهدویت یک فلسفه بسیار بزرگ است. ببینید مضامینی که ما در اسلام داریم چقدر عالی است! دعای افتتاح را ببینید، قسمتِ زیادی از آخرِ این دعا اختصاص به وجودِ مقدّسِ حضرت حجت دارد.(1)

زهری آیا وارد است یا وارد نیست، خیر، وارد هم نیست، غرضم از این جهت است که زهری گفت: روزی خواهد آمد که یکی از اهل بیت پیغمبر قیام کند و قیامِ او قیامِ ناجح و موفّق باشد.(1)

انتقامِ مختار از قاتلینِ امام حسین علیه السلام است. جایِ تردید نیست که مختار مردِ بسیار سیاستمداری بوده و روشش هم بیش از آن که روشِ یک مردِ دینی و مذهبی باشد، روشِ یک مردِ سیاسی بوده است. البتّه نمی خواهم بگویم مختار آدمِ بد یا خوبی بوده است، کار به آن جهت ندارم. مختار می دانست که ولو این که موضوع، موضوع انتقام گرفتن از قاتلین سیدالشهداء و زمینه، زمینه بسیار عالی ای است؛ امّا مردم تحتِ رهبریِ او حاضر به این کار نبودند. شاید (بنابر روایتی) با حضرت امام زین العابدین علیه السلام هم تماس گرفت و ایشان قبول نکردند.

مختار، مسئله مهدی موعودی را که پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله خبر داده بود به نام محمّد ابن حنفیه پسر امیرالمؤمنین علیه السلام و برادر سید الشهداءعلیه السلام مطرح کرد. چون اسمِ او محمّد بود، و در روایاتِ نبوی آمده است «اسمه اسمی» نامِ او نامِ من است. لذا گفت: ایها النّاس! من نایبِ مهدی زمانم، آن مهدی ای که پیغمبر خبر داده است.(1)

مختار مدّتی به نامِ نیابت از مهدیِ زمان، بازیِ سیاسیِ خودش را انجام داد. حال آیا محمّد ابن حنفیه واقعاً خودش هم قبول می کرد که من مهدی موعود هستم یا نه. بعضی می گویند قبول می کرد برایِ این که بتوانند انتقام بگیرد که این ثابت نشده. امّا در این که مختار، محمّدبن حنفیه را به عنوانِ مهدی موعود معرفی می کرد شکّی نیست، و بعدها از همین جا مذهبِ کیسانیه پدید آمد. محمّد ابن حنفیه هم که از دنیا رفت گفتند مهدیِ موعود که نمی میرد مگر این که زمین را پر از عدل و داد کند، پس محمّد ابن حنفیه نمرده است و در کوهِ رَضْوی غایب شده است.(2)

ص:124

هنگامِ وفاتِ آن امام، ایشان را زیرِ نظر داشت و چون حضرت وفات کرد، مأمورانی بر خاندان و نزدیکانِ حضرت گماشت و کنیزانِ امام علیه السلام را زندانی نمود و برایِ به دست آوردنِ فرزندِ او تلاشِ زیادی کرد. یکی از افراد متولّیِ این کار، همان جعفر، برادرِ امام حسن عسکری علیه السلام بود که چون هوایِ امامت در سر داشت، ادّعایِ امامت کرد و امیدوار بود که با از بین رفتن فرزندِ برادرش بدین مقام نایل آید. در هر حال سنّتِ غیبت درباره آن حضرت جاری شد، همچنان که این سنّت در حجّت هایِ الهی پیشین نیز جاری گشته بود و حکمتِ غیبت آن امام، همان حکمتِ غیبتِ انبیای گذشته بود.(1)

چگونه ممکن است کسی عمری به این اندازه طولانی داشته باشد؟ برای روشن شدن این مطلب به مسائل زیر دقّت فرمایید:

1- عمرِ انسان حدّ و مرزِ معینی ندارد که تجاوز از آن حد، غیرِ ممکن باشد. هیچ یک از دانشمندان تا حال نگفته اند که فلان مقدار سال، نهایت درجه ای است که انسان ها می توانند بِدان نائل گردند و هنگامی که بدان پایه رسیدند مرگ برایشان حتمی است. بلکه گروهی از دانشمندانِ جدید و قدیم شرق و غرب، تصریح کرده اند که عمرِ انسان حدّ و مرزی ندارد و بشر در آینده می تواند بر مرگ غلبه کند، یا مدّتِ درازای آن را به تأخیر بیاندازد و از عمرهایِ بسیار طولانی برخوردار گردد.

همین امکانِ علمی و امیدِ موفّقیت است که دانشمندان را به تلاش و کوشش شبانه روزی و تحقیق و آزمایش در این زمینه واداشته و اکثر آزمایشاتی که در این باره انجام گرفته نیز موفّقیت آمیز بوده است.

این آزمایش ها به اثبات می رسانند که مرگ نیز مانندِ سایرِ بیماری ها معلولِ علل و عوامل طبیعی است که اگر شناخته شوند و از تأثیر آنها جلوگیری شود می توان مرگ را به تأخیر انداخت و بشر را تا مدّتِ بسیار درازی از این هیولایِ خوفناک نجات داد.

2- در بینِ موجوداتِ زنده مانندِ نباتات و حیوانات و انسان ها نمونه هایی دیده شده که از سایرِ نمونه ها امتیاز داشته و عمرهایِ طولانی تری پیدا کرده اند. وجودِ این گونه افرادِ استثنایی دلالت می کند که برایِ عمرِ افراد آن نوع، حد و مرزی که تخلّف ناپذیر باشد وجود ندارد. درست است که اکثرِ انسان ها قبل از صد سالگی می میرند، لیکن مأنوس بودنِ ما به این مقدار دلیل نمی شود که عمر بیش از صد سال امکان ندارد. افرادِ زیادی دیده شده که از صد سال بیشتر زندگی کرده اند. وجودِ انسان هایِ صد و پنجاه ساله و صد و هشتاد ساله و دویست و پنجاه ساله دلیلِ روشنی است بر این که عمرِ انسان

ص:128

حدّ و مرزی ندارد. چه فرق می کند که انسان دویست سال زندگی کند یا دو هزار سال؟ هر دو، برای ما غیر مأنوس و غیرِ متعارف هستند.

3- پیری یک عارضه غیرِ قابل جلوگیری نیست، بلکه یک نوع بیماریِ قابلِ علاج است. چنان که علمِ طب تا حال توانسته علل و عواملِ صدها بیماری را کشف کند و راهِ جلوگیری و معالجه آنها را به بشر یاد دهد، در آینده نیز موفّق خواهد شد که عواملِ پیری را کشف کند و راهِ پیشگیری و مداوایِ آن را در اختیارِ بشر قرار دهد. گروهی از دانشمندان در صددِ یافتنِ اکسیر جوانی هستند و با تلاش و کوشش های خستگی ناپذیر به تحقیق و آزمایش اشتغال دارند و زحمات و آزمایش های آنان نیز تا حدودی موفقیت آمیز بوده است. به طوری که می توان پیش بینی نمود که بشر در آینده ای نزدیک بر علل و عواملِ پیری و فرسودگی غلبه کرده و راهِ پیشگیری این بیماری عمومی را کشف خواهد نماید. در آن صورت بشر می تواند تا مدّتِ بسیار طولانی، جوانی و شادابیِ خود را نگهداری کند.

با توجّه به مطالبِ مذکور و اعترافِ دانشمندان، می توان به این مسئله پی برد که اگر کسی از حیثِ ترکیباتِ جسمانی در کمال اعتدال باشد و اعضاءِ رئیسه بدنَش مانندِ قلب، اعصاب، کلیه، مغز، کبد، معده، همه نیرومند و سالم باشند و تمامِ دستوراتِ بهداشت را بداند و مراعات کند و خواص و آثارِ مأکولات و نوشیدنی ها را نیز بداند و از مفیدِ آنها استفاده کند و از زیانبخشِ آنها خودداری کند و تمامِ میکروب ها و عواملِ تولیدِ آنها را بشناسد، از طریقِ پیشگیریِ امراض، بالأخص پیری و مرگ آگاه باشد، از سموم و مهلکات اطّلاعِ کامل داشته و از آنها اجتناب کند، احتیاجاتِ ضروریِ بدن را از حیثِ غذا و اقسامِ ویتامین ها و مواد آلی تأمین کند، از پدر و مادر و اجداد، مَرَضی را به ارث نبرده باشد، از اخلاقِ زشت و اضطرابِ روح که سببِ فرسودگیِ اعصاب و مغز و مولّدِ بسیاری از امراض هستند به دور باشد، تمامِ اخلاقِ نیک

ص:129

که آسایش بخشِ روح و جسم اند در او جمع باشد و به علاوه بر تمامِ اینها مدبّرِ و ترکیبِ جسمانیِ او روحی در حدِّ اعلایِ کمال باشد. چنین فردِ ممتازی استعداد دارد که چندین برابرِ افرادِ متعارفِ نوعِ خود بلکه هزاران سال زندگی کند. علم و دانش نه تنها چنین عمرِ درازی را محال نمی داند بلکه امکانِ آن را به اثبات رسانده است.

بنابراین؛ عمر طولانی و غیرِ متعارفِ امام زمان علیه السلام را نباید یک مشکلِ لاینحل و محال عادی شمرد، بلکه علم و دانش، عمرِ بسیار دراز را با حفظِ نیرویِ جوانی و شادابی، یک امرِ کاملاً ممکن می داند.

از همه مهم تر آن که اگر وجودِ شخصی برایِ عالَم ضروری بود و لازم شد که عمرِ بسیار طولانی داشته باشد، خدایِ قادرِ مطلق می تواند دستگاهِ آفرینش و سلسله علل و معلولاتِ جهان را طوری تنظیم کند تا چنین فردِ کاملی را که از علوم و اطّلاعاتِ لازم برخوردار باشد تحویل دهد.(1)

است که حدود چهل میلیارد سال از عمر زمین می گذرد. در میلیاردها سال پیش، این زمین ما یک کره گداخته بوده که محال و ممتنع بوده است که جانداری بتواند روی آن زندگی کند. طبق تخمین هایِ علمی، میلیاردها سال گذشته است تا اوّلین جاندار در رویِ زمین پیدا شده است. علم امروز هم می گوید جاندار همیشه از جاندار پیدا می شود، و نمی تواند نشان بدهد که جانداری از غیرِ جاندار پیدا بشود. علم هنوز نتوانسته جواب بدهد که آن اوّلین جاندار که در رویِ زمین پیدا شد، یعنی آن اوّلین تحوّلِ بزرگ آن نطفه اوّل حیات که روی زمین بسته شد، چگونه بسته شد؟ بعد می گویند: اوّلین نطفه حیات و اوّلین سلّول که پیدا می شود، تکامل پیدا می کند، به یک مرحله ای که می رسد دو شاخه می شود؛ شاخه گیاهی و شاخه حیوانی. شاخه گیاهی با یک مشخّصاتی، و شاخه حیوانی با مشخّصات دیگری، که در بعضی قسمت ها ضدِّ یکدیگر و مکمّل یکدیگرند، و این عجیب است: اگر گیاه نباشد حیوان نیست و اگر حیوان نباشد گیاه نیست، مخصوصاً از جنبه گرفتن و پس دادنِ گازهایی که در فضا وجود دارد. علم هنوز نتوانسته این را بیان کند که این مرحله که باز یک تحوّلِ بزرگی در حیات و زندگی پیدا می شود چگونه رخ می دهد؟ چطور شد شاخه نبات پیدا شد، چطور شد شاخه حیوان پیدا شد؟ و همچنین مراحِل دیگر در پیدایش خود انسان، پیدایش موجودی با این قدرت، با این عقل و فکر و اراده و اختیار، مگر هنوز علم توانسته این را توجیه بکند؟!

مگر خودِ وحی یک امرِ عادی است؟! مگر خود وحی که یک بشری برسد به حدّی که دستور از ماوراء طبیعت بگیرد، کمتر است از مسئله زنده بودن یک نفر هزار و سیصد ساله؟ اصلاً این موضوع، یک امرِ عادّی و طبیعی است، یک چیزی است که بشر، اکنون دارد دنبالش می رود، و شاید قانون طبیعی هم داشته باشد. بشرهای امروز دنبال این می روند که یک وسائلی درست کنند - با یک دواهایی، با یک فرمولهایی - که عمرِ بشر را افزایش دهند. کسی نمی تواند

ص:131

بگوید که قانونِ طبیعت این است که بشر، صد سال یا صد و پنجاه سال یا دویست سال و یا پانصد سال عمر کند. درست است که سلّول هایِ بدنِ انسان یک دوره حیاتی دارد، ولی این در شرایط محدود است. شاید روزی کشفی بشود که با یک وسیله بسیار کوچک عمر بشر را تا پانصد سال یا بیشتر تطویل کنند. این یک امری نیست که انسان بخواهد در آن شک کند. این از عادّی ترین مسائلی است که در دنیایِ حیات رخ داده است. بنابراین، این موضوع، بحث ندارد که انسان بیاید درباره آن فکر کند یا العیاذ باللَّه دچارِ شک و تردید شود.(1)

از قدرت لایزال الهی است؛ از قبیلِ: طولِ عمر نوح،(1) سرد شدن آتش برایِ ابراهیم علیه السلام(2)، تبدیل شدن عصایِ موسی علیه السلام به اژدها،(3) بدون پدر متولّد شدنِ حضرت عیسی علیه السلام(4) و سخن گفتن او در گهواره(5) و امثالِ اینها.

اگر خداوند قادر است این کارهایِ خارق العاده را انجام دهد، قادر است حجّت و ولیِّ خود را نیز سال های متمادی نگه دارد. با مراجعه به قرآن کریم نیز معلوم می شود که بعضی ها از عمر طولانی برخوردار بوده و هستند، به عنوان نمونه درباره حضرت نوح علیه السلام می خوانیم که قبل از طوفان، 950 سال در میان قوم خود بوده(6) و پس از طوفان نیز زنده بود. در تاریخ، مدت طولِ عمر آن حضرت را تا 2500 سال نوشته اند.

همچنین درباره حضرت عیسی علیه السلام وقتی یهودیان گفتند: ما او را به دار آویخته و کشته ایم، قرآن کریم نظر آنان را مردود دانسته و فرمود: خداوند او را به آسمان برده است.(7) لِذا در روایات داریم که حضرت عیسی علیه السلام زنده در آسمان است و پس از ظهور حضرت مهدی علیه السلام از آسمان نازل شده و پشت سر حضرت نماز می خواند و همچنین در بیشتر کتبی که دانشمندان درباره زندگی و وجود امام زمان علیه السلام نوشته اند بابی را به معمّرین اختصاص داده و اسامی افرادی را که عمر طولانی داشته اند، ضبط کرده اند و بالاخره از نظر علم پزشکی، عمر انسان محدود به هفتاد و هشتاد سال نیست، بلکه تمام اعضای بدن انسان، جداگانه برای یک عمر طولانی ساخته شده است.

یکی از دانشمندان در مقام مقایسه عمر انسان با سایر موجودات، مطالعات فراوانی نموده و بالاخره ثابت کرد که بدن آدمی برای آن ساخته شده که هزاران

ص:133

سال عمر کند.(1) یکی از پزشکان می گوید: برایِ مدّت زندگانی انسان، حدّی که تجاوز از آن محال باشد، معین نشده است.(2) پس با این همه، طول عمر هم امکان دارد و هم واقع شده است.

دارند، بسیار شگفت آور است.(1)

نمرده است و در کوه «رَضْوی غائب می باشد. بعد از این ظاهر می شود و دنیا را پر از عدل و داد می کند».(1)

«گروهی از جارودیه، محمّد بن عبداللَّه بن حسن را مهدی غائب می پندارند و در انتظارِ ظهورش به سر می برند».(2)

«ناووسیه حضرت صادق علیه السلام را مهدی و زنده و غائب می دانند».(3)

«واقفیه، موسی بن جعفرعلیه السلام را امام زنده غائب می پندارند و عقیده دارند که آن جناب بعداً ظاهر می شود و دنیا را پر از عدل و داد می کند».(4)

«گروهی از اسماعیلیه عقیده دارند که اسماعیل فوت نشده بلکه از بابِ تقیه نسبتِ مرگ به وی داده شده است».(5)

«فرقه باقریه، حضرتِ باقرعلیه السلام را زنده و مهدیِ موعود می دانند».

«فرقه محمّدیه عقیده دارند که بعد از امام علی نقی علیه السلام فرزندش محمّد بن علی، امام است. او را زنده و مهدیِ موعود می دانند، بااین که در حیاتِ پدرش وفات کرده است».

«جوازیه می گویند: حجت بن الحسن علیه السلام فرزندی داشته که اوست مهدی موعود».(6)

«فرقه ای از هاشمیه، عبداللَّه بن حرب کندی را امامِ زنده و غائب می پندارند و در انتظارِ ظهورش به سر می برند».(7)

«گروهی از مبارکیه، محمّد بن اسماعیل را امامِ زنده غائب می پندارند».(8)

«یزیدیه عقیده دارند که: یزید به آسمان صعود نموده است. بعداً برمی گردد

ص:136

و دنیا را پر از عدل و داد می کند».(1)

«اسماعیلیه می گویند: این مهدی که در اخبار وارد شده همان محمّد بن عبداللَّه ملقّب به مهدی است که در مملکتِ مصر و مغرب به سلطنت رسید».(2)

«گروهی از امامیه می گویند: امام حسن عسکری علیه السلام زنده است و اوست قائم و اکنون در حالتِ غیبت به سر می برد که بعداً ظاهر می شود و زمین را پر از عدل و داد می کند. گروه دیگری می گویند: مرده است ولی بعداً زنده می شود و قیام می کند، زیرا معنیِ قائم، قیامِ بعد از مرگ است».(3)

«قرامطه محمّد بن اسماعیل را مهدی موعود می دانند و عقیده دارند که زنده است و در بلادِ روم زندگی می کند».(4)

«فرقه ابی مسلیمه، ابومسلم خراسانی را امام زنده غائب می پندارند».(5)

«گروهی امام حسن عسکری علیه السلام را مهدی می دانند و می گویند: بعد از مردن، زنده شده و اکنون در حالتِ غیبت زندگی می کند. بعداً ظاهر می شود و دنیا را پر از عدل و داد می کند».(6)

متّصل می شد و هم از طرف پدر، و هم خیلی خالِص بود به او «عبداللَّه محض» می گفتند. یعنی عبداللَّه، کسی که یکی علویِ محض و یک فاطمیِ محض است، هم از پدر نسبت [به علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام] می بَرد و هم از مادر.

«عبداللَّه محض» پسرانی دارد؛ یکی به نامِ محمّد و یکی به نامِ ابراهیم. زمانِ اینها مقارن با اواخرِ دوره اموی است. یعنی در حدودِ سنه 130 هجری قمری. «محمّد بن عبداللَّه محض» بسیار مردِ شریفی است که به نام «نفسِ زکیه» معروف است.

در آخرِ عهدِ اموی، ساداتِ حسنی قیام کردند. این قضیه جریانِ مفصّلی دارد. حتّی عبّاسی ها هم با محمّد بن عبداللَّه محض بیعت کردند. حضرت صادق علیه السلام را نیز در جلسه ای دعوت کردند و به ایشان گفتند ما می خواهیم قیام بکنیم و همه می خواهیم با محمّد بن عبداللَّه بن محض بیعت کنیم؛ شما هم که سید حسینیین هستید، با او بیعت کنید. امام علیه السلام فرمود: هدفِ شما از این کار چیست؟ اگر محمّد می خواهد قیام کند به عنوانِ امر به معروف و نهی از منکر، من با او همراهی می کنم و تأییدش می نمایم، امّا اگر می خواهد قیام کند به این عنوان که او مهدیِ این امّت است اشتباه می کند، مهدیِ این امّت او نیست، کسِ دیگر است، و من هرگز تأیید نمی کنم. شاید تا حدودی مطلب برایِ خودِ محمّد بن عبداللَّه محض هم اشتباه شده بود، زیرا هم اسم پیغمبر بود، یک خال هم در شانه اش داشت،(1) مردم می گفتند نکند این خال هم علامتِ این باشد که او مهدیِ امّت است. بسیاری از کسانی که با او بیعت کردند، به عنوانِ «مهدیِ امّت» بیعت کردند. معلوم می شود که مسأله مهدیِ امّت آنقدر در میانِ مسلمین قطعی بوده است که وقتی کسی قیام می کرد و اندکی صالح بود می گفتند: این همان مهدی یی است که پیغمبرصلی الله علیه وآله گفته است و اگر پیغمبرصلی الله علیه وآله نمی گفت این جور نمی شد.(2)

ص:138

است باید بریده شود. نوشته اند فقهاءِ مدینه جمع شدند و شفاعت کردند و در شفاعتِشان اینجور گفتند که خلیفه! او تقصیر ندارد، او مردی است فقیه و عالِم به روایات، این مرد خیال کرد که محمّد بن عبداللَّه محض، مهدیِ امّت است و لِذا با او بیعت کرد و الّا قصدِ او دشمنی با تو نبود.

ما می بینیم در تاریخِ اسلام، موضوعِ مهدی موعود، از مسائل بسیار مهم و قطعی است. ما همینجور که دوره به دوره پیش می رویم می بینیم حوادثی در تاریخ اسلام پیدا شده که منشأش همین اعتقاد به ظهور مهدی موعود بوده است. بسیاری از ائمّه ما وقتی که از دنیا می رفتند عدّه ای می گفتند شاید نمرده است، شاید غایب شده است، شاید مهدی امّت است. این امر راجع به حضرتِ امام موسی کاظم علیه السلام هست، حتّی راجع به حضرتِ باقرعلیه السلام هست، ظاهراً راجع به حضرتِ صادق علیه السلام هم هست، و راجع به بعضی از ائمّه دیگر نیز هست.(1)

ص:140

می جویند؟ با آن که آن چه در آسمان ها و زمین است، خواه و ناخواه تسلیم او هستند و به سوی او بازگردانیده می شوند».

امام کاظم علیه السلام فرمود: «این آیه درباره حضرت قائم علیه السلام نازل شده است. هنگامی که او ظاهر شود، آیین مقدس اسلام را در شرق و غرب جهان، به یهود و نصارا و صائبان و ملحدان و مرتدان و کافران عرضه می دارد... ».(1)

امام باقرعلیه السلام در تأویل این آیه شریفه می فرمایند: «هنگامی که مهدی ظاهر شود... اوّلین سخنی که بر زبان مبارکش جاری می شود این آیه شریفه است.(1)

نماید، اقدام به خونخواهیِ حسین علیه السلام می کند».(1)

وَعَدْلًا»(1)؛ «کلمه» در اینجا دعوت خداست؛ یعنی دعوت خدا با آمدن پیغمبر اکرم و ائمّه علیهم السلام تمام شد.

در بیان و حدیثِ دیگری است که چگونه آنان اعمال را می بینند. البتّه در این زمینه احادیثِ مختلفی از ائمّه علیهم السلام رسیده است. از امام رضاعلیه السلام این حدیث است که می فرمایند: «رُفع له عمود من نور»؛ ولیّ خدا یک عمودی از نور در جلویش بالا می رود». این عمود نور از زمین است تا آسمان، وقتی به این عمود نگاه می کند «ینظرالخلائق و اعمالهم» تمام خلایق را می بیند.

این مَثَل از بنده است و در حدیث نیست. کسی که چشمش نزدیک بین است دور را فقط به صورت یک حجم می بیند ولی عینک که زد می فهمد که کیست و چیست و چه خبر است، این یک مَثَل ساده ای است.

امام رضاعلیه السلام می فرمایند: «عمودی از نور مقابل ما زده می شود و ما تمام خلایق و اعمال آنها را می بینیم. این یک نکته، بعد می فرمایند «ینزل امراللَّه نصب عینیه حین تولّی وقتی که ولیّ خدا به مقام ولایت و امامت رسید و حجت خدا شد، امر خدا در همین عمود نور نازل می شود؛ یعنی تمام قضا و قدر خدا و عالم را و آنچه خداوند خواسته و نازل کرده، تماشا می کند. از یک طرف قوس نزول را و از یک سو قوس صعود را می بیند، از یک طرف می بیند که از عالم بالا چه نازل می شود و از یک طرف از زمین چه بالا می رود و این را ولیّ خدا می بیند.

خوب حالا این آیه مبارکه که احادیثی در حول و حوشِ آن مطرح است در سنِّ چهار ماهگی بر بازویِ راستِ امام زمان - ارواحنا له الفداء - نقش می بندد و این بدین معناست که حضرت تمام آنچه را که هست مشاهده می کند، به وسیله وجود اقدس او دعوت خدا توسط سُفرای عالم، رسولان خدا پایان می پذیرد. این چنین انسانی که همه چیز را می بیند، حجّت خدا است.(2)

ص:148

اسلام می کنید؟ بگذارید روز به روز فساد بیشتر و ظلم و بیدادگری فزون تر گردد تا حضرت ظهور کند.

این شبهه ای است که وسواسان خنّاس در اینجا می اندازند. جواب این سؤال در آیه 55 سوره نور است.(1) قرآن مجید می گوید وعده الهی به مؤمنان صالح العمل است؛ یعنی اگر می خواهد در دنیا یک انقلاب و حکومت جهانی برپا شود، می بایست در برابر اکثریت ظالم یک اقلیت پیش برنده انقلاب باشند، امّا اگر چیزی کم داریم، همان «الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ»(2) است.

لازم است مؤمنانِ صالح العمل، در دنیا زیاد بشوند و هسته اصلیِ انقلابِ حضرت مهدی و وعده الهی در مقابلِ اکثریت ظالم تشکیل بشود.

ظلم و فساد در دنیا به اندازه کافی هست، تبعیض هست؛ یک نگاه به عراق کنید، ببینید شیعیان مظلوم در چه شرایطی به سر می برند؛ یک نگاه به فلسطین کنید ببینید صاحبان اصلی خانه در چه شرایطی هستند؛ نگاهی به افغانستان، نگاهی به نقاط دیگر دنیا کنید، همه جا مظلومان در چنگال ظالمان گرفتارند، ظلم و بیدادگری و تبعیض و زورگویی از سوی این دشمنان اسلام همه جا هست. این مقدار حاصل شده، آن چیزی که زوّار مسجد جمکران باید دنبالش باشند «الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ» است که باید این جمعیت و گروه مؤمنان صالح العمل را ان شاء اللَّه ایجاد کنیم.(3)

ص:150

شَیاً آن هدف آفرینش که عبادت و قُرب به خدا؛ یعنی توحید خالص است، در سایه این حکومت الهی حاصل می شود.

قرآن مجید می گوید: یک چنین وعده ای را خداوند داده است، از آیاتِ دیگر قرآن هم استفاده می شود همان گونه که به مؤمنانِ پیشین این وعده را دادیم، در مدّتی از زمان، حکومت بخش های مهمّی از کره زمین در اختیارشان بود، به شما هم این وعده را داده ایم؛ البته این معنی در زمان پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله حاصل شد.

در روایات، در شأن نزول این آیه قریب به این مضمون آمده است: هنگامی که مسلمانان از مکّه به مدینه مهاجرت کردند در محیط آزادی قرار گرفتند، مردم مدینه هم از مسلمانان استقبال کردند و مدینه کانون اسلام شد. تمام دشمنان بر ضد مسلمانان بسیج شدند و گفتند: اینها تا در مکّه بودند در محدوده و چنگال ما بودند امّا الآن که به مدینه آمدند و مردم مدینه از آنها استقبال کردند، حکومت مستقلی تشکیل می دهند و فردا هزار دردسر برای ما دارند لذا تمام دشمنان، بسیج شدند.

همچنین در شأن نزول این آیه آمده است که، زمانی که مسلمانان در آماده باش کامل جنگی بودند، با اسلحه می خوابیدند و با اسلحه بلند می شدند، یک روز آمدند خدمتِ پیغمبرصلی الله علیه وآله و عرض کردند: یا رسول اللَّه! تا چه زمانی باید بدین صورت که، شب می خوابیم امنیت نداریم، روز بیدار می شویم امنیت نداریم و همیشه به حالت جنگی و آماده باش هستیم زندگی کنیم؟ اینجا بود که آیه شریفه 55 سوره نور نازل شد و در آن خداوند وعده داده که چهار موهبت به شما می دهد: اول آن که خلافت روی زمین در منطقه وسیعی از جهان پیدا می کنید. دوم؛ حکومت الهی. سوم؛ امنیت کامل. چهارم؛ بندگی خالصانه خدا که هدف آفرینش است، نصیب شما می شود.

در اینجا حدیثی از امام سجادعلیه السلام برای شما بخوانم، عجیب است. این

ص:152

حدیث را علمای شیعه در کتاب های تفسیرشان به مناسبت این آیه نقل کردند.

قرطبی یکی از مفسران اهل سنّت است، این دانشمند سنّی هم وقتی به این آیه می رسد، همین حدیث امام سجادعلیه السلام را نقل می کند. امام سجادعلیه السلام در تفسیر آیه شریفه فرمود: «هم واللَّه شیعتنا أهل البیت»؛ یک مصداق مهم این آیه شریفه، شیعیان اهل بیت اند و در ادامه فرمود:«یفعل اللَّه ذلک بهم علی یدی رجل منّا وهو مهدی هذه الاُمّة»؛ این حکومت الهی جهانی به وسیله مردی از خاندان ما که «مهدی» این امّت است تشکیل می شود.

امنیت، جهان را می گیرد و حاکمیت اسلام شامل همه جا می شود و عبادت خالصانه در نهایت امنیت برای همه حاصل می گردد. بعد فرمود: «یملأ الارض عدلاً و قسطاً کما ملئت ظلماً و جوراً»؛ صفحه زمین که از ظلم و جور و بیدادگری و تبعیض پر شده است، به وسیله او از عدل و داد پر می شود. در ادامه امام سجادعلیه السلام به حدیثِ معروفِ پیغمبر استدلال می کند، این حدیث به طرق مختلف در کتاب های مختلف شیعه و اهل سنّت نقل شده که حضرت امام سجادعلیه السلام هم اینجا به آن استدلال می کند «و هو الذی قال رسول اللَّه لو لم یبق من الدهر الاّ یوم لطوّل اللَّه ذلک الیوم حتی یبعث رجلاً من اهل بیتی یملأها قسطاً و عدلاً کما ملئت ظلماً و جوراً».

امام سجادعلیه السلام فرمود: آن وعده پیغمبر به وسیله همین مهدی آخرالزمان و حجت خدا حاصل می شود.(1)

و متّقیان،(1) کوتاه شدنِ همیشگی دست ستمکاران و جبّاران(2) و آینده درخشان و . «هُوَ الَّذِی أَرْسلَ رَسولَهُ بِالْهُدَی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیظهِرَهُ عَلی الدِّینِ کلِّهِ وَ لَوْ کرِهَ الْمُشرِکُونَ؛(3) سعادتمندانه بشریت(4) را نوید داده است.

این اندیشه بیش از هر چیز مشتمل بر عنصرِ خوش بینی نسبت به جریانِ کلّی نظامِ طبیعت و سیرِ تکاملیِ تاریخ و اطمینان به آینده، و طرد عنصر بدبینی نسبت به پایان کار بشر است، که طبقِ بسیاری از نظریه ها و فرضیه ها فوق العاده تاریک و ابتر است.(5)

یعنی؛ می آزماییم شما مؤمنان را پیش از خروجِ قائم علیه السلام «با چیزی از خوف، گرسنگی، و کاهش در مال ها و جان ها و میوه ها»؛ و (ایشان را می آزماییم به چیزی از خوف) از پادشاهانِ بنی فلان در آخرِ سلطنت آنها (و گرسنگی) به واسطه گرانیِ قیمت ها (و کاستی در اموال) کسادی ِداد و ستد و کمی سود (و کاستی در نفوس) به واسطه مرگ و میر فراوان (و کاستی در ثمرات) فرمود: کمی ثمره زراعت (و صابران را مژده بده) در آن هنگام به تعجیلِ خروجِ قائم علیه السلام. سپس فرمود: ای محمّد بن مسلم! این تأویلِ آیه است که خدای تعالی فرموده است: و تأویلِ آن را جز خدا و راسخان در علم نمی دانند.(1)

خدای عزّوجل پیش از آفرینِش، از خلیفه سخن می گوید و این دلالت دارد که حکمت در خلیفه، بر حکمت در آفرینِش مقدّم است و بدین دلیل است که بِدان آغاز کرده است، زیرا او حکیم است و حکیم کسی است که موضوعِ مهم تر را بر امرِ عمومی مقدّم دارد و این تصدیقِ قول امام جعفر صادق علیه السلام است که می فرمایند: حجّتِ خدا پیش از خَلق و همراه خَلق و پس از خَلق است.(1)

چون خدای تعالی آدم را در زمین به خلافتِ خود برگزید، بر اهلِ آسمان ها اطاعتِ او را واجب گردانید تا چه رسد به اهلِ زمین. و چون خدای تعالی ایمان به فرشتگان را بر خلق واجب گردانید و بر ملائکه نیز سجود به خلیفة اللَّه را واجب ساخت، تنها یک تن، آن هم از جنّیان (شیطان) از سجده به او امتناع ورزید و خدا نیز خواری و پستی و هلاکت را بر او فرود آورد و او را رسوا کرد و تا روز قیامت دچارِ لعنتش ساخت.(2)

کلمه «جاعِلٌ» در آیه شریفه که با تنوین ذکر شده است، صفتِ خداوند است که نفسِ خود را بدان وصف فرموده است. یعنی نصبِ خلیفه را او انجام می دهد و لا غیر! و دلیلِ آن این است که در آیه دیگر فرموده: «وَإِذْ قَالَ رَبُّکَ لِلْمَلَائِکَةِ إِنِّی خَالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ»(3) که آنجا نیز خالق را تنوین داده و خود را بدان وصف فرموده است، یعنی این منَم که خالِقِ بشر از خاک هستم و لاغیر! و کسی که ادّعا می کند که او امام را برمی گزیند، ضروری است که بشر را از خاک بیافریند و چون این معنی باطل است، آن نیز باطل خواهد بود، زیرا هر دویِ آنها در امکان، واحد است. پس غیر از خدا برای کسی شایسته نیست که خلیفه برگزیند.

ص:160

و وجهِ دیگر آن است که فرشتگان با همه فضیلت و عصمتی که دارند، صلاحیتِ انتخابِ امام را نداشتند، و خداوند، خود متصدّیِ آن گردید، و به عامّه خلایقش فهماند که فرشتگانِ خدا با آن همه صفا و وفا و پاکدامنی شان، چنین اختیاری ندارند. خداوند ملائکه را در بسیاری از آیاتَش ستوده است و از جمله می فرماید: ایشان بندگانی گرامی اند و در گفتار، به خداوند پیشی نجویند و در کردار به فرمانِ اویند. و نیز می فرماید: ملائکه نافرمانیِ خدای تعالی در فرامینِ او نمی کنند و آن چه را که او فرمان دهد همان را انجام می دهند. در این صورت، انسان با همه بی خردی و نادانِی اش چگونه و با چه صلاحیتی می تواند امام را انتخاب کند.

احکامِ غیر امامت، مثلِ نماز و زکات و حج و غیره را بنگرید! آیا خدای تعالی آن احکام را به مردم واگذاشته است؟ مسلّماً در این احکام، مردم حقِّ اختیار و انتخاب ندارند، پس چگونه مسأله امامت و خلافت را که جامعِ همه احکام و حقایق است، به مردم واگذاشته است؟!(1)

کلمه «خلیفة» در سخنِ خدای تعالی اشاره به این دارد که خلیفه در هر عصری بیش از یکی نیست و گفته کسانی که پنداشته اند در هر عصری ممکن است ائمّه متعدّدی وجود داشته باشند، باطل است، و خدای تعالی بر یکی اکتفا کرده است و اگر حکمتِ خداوند اقتضایِ خلفایِ متعدّد را داشت، او اکتفای به یک خلیفه نمی کرد.(2)

و در سخن خدای تعالی که فرموده: «وَ اِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ» خطاب را متوجّهِ پیامبر ساخته است و این خطابِ «رَبُّکَ» بهترین دلیل است که خدای تعالی امرِ خلافت را در امّتِ پیامبرش، تا روزِ قیامت ادامه خواهد داد، زیرا زمین هیچ گاه از حجّتِ الهی خالی نخواهد بود. و اگر مقصود ادامه

ص:161

خلافت نبود، خطابِ «رَبُّکَ» حِکمتی نداشت و تعبیرِ «ربّهم» مناسبِ مقام بود. به علاوه حکمتِ خدای تعالی در گذشته، مانندِ حکمتِ او در آینده است و با مرور ایام و گذشتِ سال ها، دگرگون نخواهد شد و این بدان جهت است که او عادل و حکیم است و با هیچ یک از آفریدگانَش خویشی ندارد، و او برتر از آن است.(1)

در این قول خدایِ تعالی معنایی وجود دارد که خداوند متعال جز افرادِ پاکْ باطن را خلیفه نمی سازد، تا از خیانت بر کنار باشند، چون اگر شخصِ آلوده ای را به عنوانِ خلیفه برگزیند، به مخلوقاتِ خود خیانت کرده است و در حالی که سخنش حق است می فرماید: «وَ أَنَّ اللَّهَ لَا یهْدِی کَیدَ الْخَائِنِینَ؛(2) خداوند نیرنگِ خیانتکاران را رهبری نمی کند و به مقصد نمی رساند». و با این سخنِ خود، پیامبرش را تأدیب فرموده است که: «وَلَا تَکُنْ لِلْخَائِنِینَ خَصِیماً؛(3) مدافعِ خیانتکاران مباش!» پس چگونه و از کجا روا باشد که آن چه دیگران را از آن نهی می کند، خود مرتکب شود، در حالی که یهودیان را به واسطه نفاقِشان نکوهش کرده و فرموده است: «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ؛(4) آیا مردم را به نیکی فرمان می دهید و خودتان را فراموش می کنید، در حالی که کتاب را می خوانید، آیا تعقّل نمی کنید؟»(5)

در این سخن خدای تعالی دلیلی استوار برایِ غیبتِ امام علیه السلام است و آن دلیل این است که چون خداوند فرمود: «انّی جاعل فی الارض خلیفة» با این لفظ، معنایی را واجب ساخت و آن این که بایستی همه عقیده مند به طاعتِ آن خلیفه

ص:162

باشند؛ امّا ابلیس به دنبالِ این سخن، عقیده نِفاقی اتّخاذ کرد و آن را در دل نهان ساخت، تا آن که به واسطه همان منافق گردید. او در دل بنا نهاد که با طاعتِ خلیفه حق مخالفت کند و این زشت ترین انواعِ نفاق است؛ زیرا آن، نفاقِ نهانی و قلبی است و از این روست که شیطان، رسواترینِ منافقین است.

امّا وقتی خدای تعالی خلیفه را به ملائکه معرّفی فرمود، طاعتِ وی را قلباً پذیرفته و مشتاقِ وی شدند. ملائکه عکس آن چه را که شیطان در دل نهان ساخته بود، برگزیدند و در جهتِ کمال و ترقّی، مستحقِّ درجه ای دَه برابرِ شدند و شیطان سزاوارِ رسوایی و عذاب، در جهتِ انحطاط و سقوط گردید. پس طاعت و دوستیِ قلبی، ثواب و اجرِ بیشتری دارد، زیرا در معرضِ اشتباه کاری و نیرنگ نیست و از این رو از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت شده است که فرمودند: هر کس برایِ برادرِ دینیِ خود در نهان و از صَمیمِ دل دعا کند، فرشته ای از آسمان وی را ندا دهد که برایِ تو دو برابرِ آن است.(1)

در این قول خدای تعالی که «وَ اِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ اِنّی جاعِلٌ فِی الأرْضِ خَلیفَة» از جهاتِ مختلف بر غیبتِ امام زمان علیه السلام استدلال می شود: اوّل آن که غیبتِ قبل از وجودِ خلیفه از همه انواعِ غیبت ها بلیغ تر است؛ زیرا فرشتگان خلیفه ای پیش از آن ندیده بودند، ولی ما شاهدِ خلفایِ بسیاری بوده ایم که قرآن کریم و اخبارِ متواتره از آنها خبر داده اند. به گونه ای که به منزله مشاهده درآمده است. امّا فرشتگان از هیچ کدامِشان اطّلاعی نداشته اند. پس آن غیبت بلیغ تر است.

وجهِ دیگر آن است که غیبتِ خلیفه از فرشتگان از جانبِ خدای تعالی بود، ولی این غیبتی که برایِ امام علیه السلام است از جانبِ دشمنان خدای تعالی است که قصدِ جان امام را دارند، پس اگر در غیبتی که از جانبِ خدای تعالی است،

ص:163

عبادتی برای فرشتگان باشد، درباره غیبتی که از طرفِ دشمنانِ خداست چه می توان گفت؟ در حالی که مسلّماً در غیبتِ امام علیه السلام عبادتِ مخلصانه ای است که در آن غیبت نیست.(1)

اگر بپرسی سرِّ فرمانِ ملائکه در سجودِ به آدم چه بود؟ می گوییم: خدای تعالی به دلیلِ تعظیم آدم، فرشتگان را به سجده بر آدم فراخواند، و از چشمانِ ایشان، حقیقتی را مخفی نمود و آن حقیقت این بود که خدای تعالی ارواحِ حجج الهی را در صلبِ آدم قرار داده بود. پس آن سجود برایِ خدای تعالی، عبودیت؛ و برایِ آدم طاعت؛ و برایِ آن چه در صلبِ آدم قرار داشت، تعظیم و تکریم بود. امّا ابلیس به جهتِ حسد به آدم، از سجده به او خودداری کرد؛ زیرا خداوند، ارواحِ حججِ الهی را در صلبِ آدم قرار داده بود، نه در صلبِ او، و به خاطرِ این حسد و خودداری از فرمان الهی، فاسق گردید و از جِوارِ رحمتش مطرود و ملعون شده و رجیم نامیده شد، و این همه به خاطر آن بود که منکرِ «غیبت» گردید و دلیلش در امتناع در سجده بر آدم این بود که گفت: «من از او بهترم، مرا از آتش آفریدی و وی را از خاک»(2) و آن چه را از دیده اش نهان بود، انکار کرد و آن را باور نداشت و به همان ظاهری که مشاهده می کرد، استدلال کرد، که آن، جسدِ آدم بود و منکر آن شد که می داند در صلبِ او چه سپرده شده، و به این که، آدم به واسطه ارواحِ مکرّمه ای که در صلبِ اوست، قبله فرشتگان واقع شده و فرمانِ سجده به آدم به خاطرِ تعظیم به اصلابِ اوست، ایمان نیاورد. پس کسانی که به امامِ غایب علیه السلام در حالِ غیبتش ایمان داشته باشند، مانندِ همان فرشتگانی هستند که خدای تعالی را در سجده

ص:164

بر آدم اطاعت کردند، و کسانی که منکرِ امامِ غایب علیه السلام در حالِ غیبتش باشند، مانندِ ابلیس هستند که از سجده بر آدم سرپیچی کرد، چنان که از امام صادق علیه السلام نیز همین مطلب روایت شده است.(1)

پیش از آفرینشِ آدم، این اعلام را به فرشتگان فرمود، و در این مدّت برایِ فرشتگان، این طاعت - یعنی ایمان به غیب - حاصل بود و اگر کسی این خبر و این مدّت را انکار کند، به ناچار بایستی حداقل به اندازه یک ساعت را قبول داشته باشد و اعلام به فرشتگان را بر آفرینشِ آدم مقدّم بداند و این همان غیب و نهان بودن آدم بر فرشتگان است.(1)

از مردم بدون هیچ دانش و هدایت و کتاب روشنگری درباره خدا مجادله می کنند!»

محمّد بن زیاد أزدی گوید: از سرورِ خود موسی بن جعفرعلیه السلام از تفسیرِ این کلام الهی «و أسبغ علیکم نعمه ظاهرةً و باطنةً» پرسیدم و حضرت فرمودند: نعمتِ ظاهره امامِ ظاهر است و نعمتِ باطنه امامِ غائب است. گفتم: آیا در میانِ ائمّه کسی هست که غائب شود؟ فرمود: آری! شخصِ او از دیدگانِ مردم غایب می شود امّا یادِ او از قلوبِ مؤمنین غایب نمی شود و او دوازدهمینِ از ما امامان است، خداوند برایِ او هر امرِ سختی را آسان و هر امرِ دشواری را هموار سازد و گنج هایِ زمین را برایش آشکار کند و هر بعیدی را برای وی قریب سازد و توسّطِ وی تمامیِ جبّاران عَنود را نابود کند و هر شیطانِ متمرّدی را به دستِ وی هلاک سازد، او فرزندِ سرورِ کنیزان است، کسی که ولادتَش بر مردمان پوشیده و ذکرِ نامَش بر آنها روا نیست تا آن گاه که خدای تعالی او را ظاهر ساخته و زمین را پر از عدل و داد نماید، همان گونه که پُر از ظلم و جور شده باشد.(1)

علی بن رئاب از امام صادق علیه السلام روایت می کند که ایشان درباره این قسمت از آیه که می فرماید «آنان که قبلاً ایمان نیاورده اند، یا در ایمانشان عمل نیکی انجام نداده اند، سودی به حالشان نخواهد داشت!» فرمودند: منظور از «ءَایاتِ» «ائمّه» است و «آیت منتظره» حضرت قائم علیه السلام است که در روز ظهورش با شمشیر به پا خیزد. پس بدانید ایمانِ کسی که پیشتر ایمان نیاورده باشد، به وی سود نرساند، گر چه به پدرانِ گذشته وی ایمان آورده باشد.(1)

ابوبصیر از امام باقرعلیه السلام روایت می کند که در تفسیرِ این کلامِ خدای تعالی فرمود: این آیه درباره امامِ قائم علیه السلام نازل شده است. می فرماید: اگر امامِتان از شما غائب شود و ندانید که او کجاست، چه کسی امامی ظاهر برایِ شما خواهد آورد، تا اخبارِ آسمان و زمین و حلال و حرامِ خدای تعالی را برایِ شما بیاورد؟ سپس فرمود: به خدا سوگند! تأویلِ این آیه هنوز نیامده است و ناگزیر باید بیاید.(1)

علی بن جعفر گوید: به برادرم امام کاظم علیه السلام گفتم: تأویلِ این کلامِ الهی چیست؟ حضرت فرمود: چون امامِتان مفقود گردد و او را نبینید چه خواهید کرد؟(2)

الْحُسَین إِلاّ تُبْت عَلَیَّ» و خداوند توبه او را پذیرفت که او توّاب و رحیم است. گفتم: ای فرزندِ رسول خدا! منظور خدای تعالی از جمله «فأتمَّهنَّ» چه بوده است؟ فرمود: یعنی ائمه دوازده گانه را به قائم، تمام می کند که نُه امامِ آنها از فرزندانِ حسین علیه السلام خواهند بود.(1)

و خشنود باشد، نزدِ خدای تعالی با قاتل شریک خواهد بود. از این رو، حضرت قائم علیه السلام آنها را به قتل می رساند.(1)

کرده و مانند کسانی باشید که انتظار مولای خود را می کشند.... تا هر وقت که آمد و در را کوبید فوراً در را باز کنید... زیرا در ساعتی می آید که شما گمان آن را ندارید».(1)

سپس فرزندان از نسل حسین علیه السلام را که پس از او به امامت می رسند به ملائکه نشان داد و آنان شاد شدند.

در بین این پیشوایان، یک نفرشان به نماز ایستاده بود، خداوند عزّوجلّ فرمود: به وسیله او «قائم» از دشمنان و قاتلان حسین علیه السلام انتقام می گیرم».(1)

ظهور می کند و بیرق و پیراهن و شمشیر رسول خداصلی الله علیه وآله با او خواهد بود و علامت ها و نور و بیانی با آن حضرت می باشد. پس از آن که نماز عشاء را می خواند با صدایِ بلند می گوید: ایها الناس! من شما را به یاد خدا می آورم و آن موقعی را که در مقابل او قرار می گیرید به شما خاطر نشان شما می کنم؛ زیرا که خدای تعالی اتمام حجّت کرده و انبیا و کتاب فرستاده تا شما را امر کند که برای او چیزی را شریک قرار ندهید و اطاعت و فرمان او و پیغمبرش را محافظت کنید و آن چه را قرآن احیا کرده، احیا کنید و آن چه را که قرآن از بین برده، از بین ببرید و (طریق) هدایت را یاری کنید و برای تقوا و پرهیزگاری ناصر و معین باشید. زیرا که فنای دنیا نزدیک است. من شما را به سوی خدا و رسول او دعوت می کنم تا به کتاب خدا عمل کنید و باطل را نابود کرده، سنت و شریعت را احیا نمایید. پس با 313 نفر که تعداد اهل بدر بود، بدون این که از یکدیگر وعده بگیرند، نظیر یک نقطه ابر پاییزی ظهور می کند. در شب، خائف و در روز چون شیرند. پس خدا (بوسیله او) زمین حجاز را فتح می کند و افرادی را که از بنی هاشم در زندانند نجات می دهد و بیرق های سیاه در کوفه وارد می شوند و لشکرهایی برای بیعت با مهدی علیه السلام به اطراف عالم می فرستد، جور و اهل آن را از بین می برد و شهرها برای او معتدل خواهند بود و خدا قسطنطنیه را به دستِ او افتتاح می کند.(1)

و بیدادگری پر می شود سپس مردی از اهل بیت من ظاهر شده، هفت سال یا نُه سال حکومت می نماید و زمین را از عدل و داد پر می کند.(1)

چیز گزافی نفرموده و نیز قصدِ معمّاگویی هم - نعوذباللَّه - نداشته است.

به نظرِ شیعه مراد از این حدیث، امامان دوازده گانه یعنی علی بن ابی طالب علیه السلام و یازده فرزندِ او علیهم السلام هستند. امّا روایاتِ اهل سنّت نیز در این که منظور آن حضرت، امامان دوازده گانه اند، تصریح دارند ولی عجیب این است که می بینیم علمایِ آنان به این روایات توجّه نکرده و یا از آنها غفلت نموده و تأویل هایِ گوناگونی را برایِ حدیث ذکر کرده اند و احتمالاتِ مختلفی را ابراز نموده اند.

محمّد بن ابراهیم حمّوئی(1) شافعی از عبداللَّه بن عباس نقل می کند که: «خلفا و اوصیایِ من و حجّت هایِ خدا بر خلق بعد از من دوازده نفرند، اوّل آنان برادرِ من و آخرشان پسر من است، گفته شد: یا رسول اللَّه! برادرِ شما کیست؟ فرمود: علی بن ابی طالب، گفته شد: فرزندِ شما کیست؟ فرمود: مهدی و او همان است که زمین را پر از عدل و داد می کند همان طور که از ظلم و جور پر شده باشد».(2)

حافظ سلیمان قندوزی حنفی این حدیث را در ینابیع المودّه(3) نقل می کند، بنابراین، خودِ رسول خداصلی الله علیه وآله «اِثنا عشر» را بیان فرموده که منظور، امامان دوازده گانه یعنی : علی بن ابی طالب و فرزندان اوعلیهم السلام هستند.

حافظ قندوزی حنفی اهلِ تسنّن، در ینابیع المودّة(4) می گوید: بعضی از محقّقین گفته اند که شرح زمان و تعریف کون و مکان نشان داده که مراد رسول خداصلی الله علیه وآله از حدیثِ «اِثْنا عَشَرَ خَلِیفةً» دوازده نفر از اهل بیت و عترت آن حضرت است؛ زیرا این حدیث بر خلفایی که از صحابه بودند حمل نمی شود؛ چون آنان از دوازده کمتر بودند و بر خلفایِ اموی نیز قابلِ حمل نیست؛ چون آنان از

ص:185

دوازده نفر بیشتر بودند، وانگهی همه ستمگر و فاحش بودند بجز عمر بن عبدالعزیز؛ و نیز آنان از بنی هاشم نبودند و حال آن که آن حضرت فرموده : «کُلُّهُمْ مِنْ بَنِی هاشِمْ» چنان که در روایتِ جابر آمده است ...

و نیز نمی شود بر ملوکِ عبّاسی حمل نمود؛ چون از دوازده نفر بیشتر بودند و آیه «... قُلْ لا أ سئلُکُمْ عَلَیهِ اَجْراً...».(1) و حدیثِ کساء را مراعات نکردند. پس ناچار باید این حدیث بر دوازده نفر از اهل بیت آن حضرت حمل شود؛ چون آنان اعلم اهل زمان و اجلّ و اتقی و اورع از همه بودند و در نَسَب از همه بالاتر و در حَسَب افضل و در نزد خدا محترم تر بودند و علومشان به سبب وراثت و خدایی بودن، به رسول خداصلی الله علیه وآله متّصل بود.

ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه(1) ذیل خطبه 16 می گوید: «اکثرِ محدّثین عقیده دارند مهدی موعود از نسل فاطمه علیها السلام است و اصحابِ ما معتزله، آن را انکار نمی کنند و در کتب خود به ذکر او تصریح کرده اند و شیوخِ ما به او اعتراف کرده اند، فقط فرق آن است که او به عقیده ما هنوز متولّد نشده و بعداً متولّد خواهد گردید».

ناگفته نماند که اهل سنّت بر این گفته خود، دلیلی از احادیث یا آیات نیاورده اند، فقط شهرتی است که در میانِ ایشان به وجود آمده است و این یکی از نتایجِ منزوی شدنِ اهل بیت علیهم السلام و غصب خلافت اسلامی است. وانگهی احادیثِ منقوله در کتبِ اهلِ سنّت عیناً عقیده شیعه را می رساند و در آن احادیث می خوانیم که: مهدی موعودعلیه السلام دوازدهمین امام از ائمّه دوازده گانه و نهمین فرزند امام حسین علیه السلام و چهارمین فرزندِ امام رضاعلیه السلام و فرزند بلافصل امام حسن عسکری علیه السلام است.

و نیز روایات اهل سنّت می گوید که آن حضرت در سال 255 هجری در نیمه شعبان در شهر «سامرّا» از مادری به نام «نرجس» به دنیا آمده است. بنابراین، شیعه و اهل سنّت در مهدی موعود اختلاف و شکّی ندارند و هر دو عقیده به مهدی شخصی دارند منتها دوران های تاریک و انزوای اهل بیت و عصر حکومت های سیاه بنی امیه و بنی عبّاس مانع از آن شد که اهل سنّت چیزی را که در کتاب خود نوشته و نقل کرده اند در میان خود شهرت بدهند و مانند شیعه منتظر آمدن مهدی شخصی باشند.

ویژگی ها و خواصِّ مهدویت و هادویت را داشته باشد و می گویند هیچ عصری خالی از یک مهدی هادی نیست و ضرورتی هم ندارد که مشخّص شود از نسلِ چه کسی است و چه خصایصی را داراست. امّا عقیده مبرهن و مستدلِّ مذهبِ شیعه آن است که مهدویت شخصیه است. یعنی یک فرد است که مهدیِ این امّت است و موعودِ امّت ها و ملّت هاست وابعاد و ویژگی هایِ او از جمله؛ خانواده اش، پدر و مادرش، محلِّ ولادت و غایب شدن و نشانه هایِ ظهورش و حتّی خصوصیات جسمی او مشخص است.(1)

نبوده اند؟ واقعیت آن است که مدّعیانِ مهدویت در میانِ اهل تسنّن نیز بوده و زیاد هم بوده است. یکی از آنها همین مهدیِ سودانی یا متمهدی سودانی است که در کمتر از یک قرنِ اخیر در سودان خود را مطرح کرد و در آنجا یک جمعیتی به وجود آورد که تا همین اواخر هم بودند. اصلاً این مرد که، با ادّعایِ مهدویت جلو آمد، یعنی این قدر اعتقاد به مهدویت در همان سرزمین هایِ سنّی نشین وجود داشته است که زمینه را برایِ ادّعایِ یک مهدیِ دروغین مساعد کرد. در کشورهایِ دیگرِ اسلامی نیز مدّعیانِ مهدویت زیاد بوده اند. در هندوستان و پاکستان، قادیانیه ها به همین عنوانِ ادّعای مهدویت، ظهور کردند، و در روایاتِ ما هم زیاد است که مدّعیانِ کذّاب، و به اعتباری دجّال ها زیادی پیدا خواهند شد و ادّعاهایی خواهند کرد.(1)

که آنچه را می دانم به او بگویم. یک افرادی آدم هایِ خوبی هستند ولی احمقند، یک عدّه ای افرادِ زیرکی هستند ولی دیانت ندارند و دین را وسیله دنیا داری قرار می دهند. مردم را تقسیم بندی کرد و همه شکایت از تنهایی خود که کمیل! من احساسِ تنهایی می کنم، من تنهایم، آدمِ قابل و لایق که اسراری را که در دل دارم به او بگویم ندارم. در آخر یک مرتبه می گوید: اللهم بلی ! لا تخلو الارض من قائم لله بحجة، امّا ظاهرا مشهورا، و امّا خائفا مغمورا، لئلا تبطل حجج اللَّه و بیناته. یحفظ اللَّه بهم حججه و بیناته، حتی یودعوها نظراءهم، و یزرعوها فی قلوب اشباههم. بله، در عینِ حال، هیچ وقت زمین از حجّتِ خدا خالی نمی ماند، یا حجّتِ ظاهرِ آشکار و یا حجّتی که از چشم ها پنهان و غایب است.(1)

واقف، کافر و یا ناصِب مشرک است.(1)

که شخص او از دیدگان مردم نهان شود و نام بردنش روا نباشد.(1)

مهدی از اولادِ علی بن الحسین علیه السلام است. «185» حدیث.

مهدی از اولاد امام محمّد باقرعلیه السلام است «103» حدیث.

مهدی از اولاد امام جعفر صادق علیه السلام است «103» حدیث.

مهدی ششمین اولادِ امام صادق علیه السلام است. «99» حدیث.

مهدی از اولادِ موسی بن جعفرعلیهما السلام است. «101» حدیث.

مهدی پنجمین فرزندِ موسی بن جعفرعلیهما السلام است. «98» حدیث.

مهدی چهارمین اولادِ علی بن موسی الرضاعلیهما السلام است. «95» حدیث.

مهدی سوّمین فرزندِ امام محمّد تقی علیه السلام است. «90» حدیث.

مهدی از اولادِ امام هادی علیه السلام است. «90» حدیث.

مهدی فرزندِ امام حسن عسکری علیه السلام است. «145» حدیث.

نام پدرِ حضرت مهدی علیه السلام حسن است. «148» حدیث.

مهدی همنام و هم کنیه رسول خداصلی الله علیه وآله است. «47» حدیث.(1)

عبادت کند تا آن که منقطع شود و مانندِ مَشکِ کهنه، پوسیده گردد و در حالی که منکرِ ولایتِ ایشان است به نزدِ من آید، او را در بهشتِ خود جای نمی دهم و تحتِ سایه عرشَم در نیاورم. ای محمّد! آیا دوست می داری که ایشان را ببینی؟ گفتم: آری، ای پروردگارِ من! گفت: سرت را بلند کن! سرم را بلند کردم و به ناگاه انوارِ علی و فاطمه و حسن و حسین و علی بن الحسین و محمّد بن علی و جعفر بن محمّد و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمّد بن علی و علی بن محمّد و حسن بن علی و محمّد بن الحسن را دیدم که قائم در وسطِ آنان مانندِ ستاره ای درخشان بود. گفتم: پروردگارا! آنان چه کسانی هستند؟ فرمود: آنان ائمّه هستند و این قائم کسی است که حلالِ مرا حلال و حرامِ مرا حرام می کند و به توسّطِ او از دشمنانَم انتقام خواهم گرفت و او دوست دوستان من است و او کسی است که دلِ شیعیانَت را از ظالمان و منکران و کافران شفا می دهد، و لات و عزّی را بیرون می آورد و آنها را آتش می زند و فتنه مردم به آن دو، در آن روز از فتنه عِجل و سامری سخت تر است.(1)

و یوسف و عیسی و محمّدصلی الله علیه وآله سنّت هایی وجود دارد، امّا سنت او از موسی آن است که خائف و منتظر است و سنّتِ او از یوسف آن است که برادرانَش او را مبایعه کردند و با او سخن می گفتند و او را نمی شناختند و سنّتِ او از عیسی سیاحت کردن است و سنّتِ او از محمّدصلی الله علیه وآله شمشیر است.(1)

این گوساله خدای شما و خدای موسی است و هارون ایشان را پند می داد و از گوساله پرستی نهی می کرد و می گفت: ای مردم! شما به این گوساله آزمایش شدید، امّا پروردگار شما رحمان است از من پیروی کنید و فرمان مرا ببرید. گفتند: ما دست از پرستش گوساله بر نمی داریم تا آن که موسی مراجعت کند و هنگامی که موسی به نزد قومش خشمناک و اندوهگین بازگشت، گفت: در غیبتِ من چه کارهایِ زشتی پس از رفتنَم مرتکب شدید، آیا به امر پروردگارتان شتاب داشتید. بعد الواحِ تورات را فرو افکند و سر برادر خود را به جانب خود می کشید. و قصّه آن مشهور است.(1)

ص:199

و عجیب نیست اگر نادانانِ این امّت نیز مدّتِ غیبتِ صاحب الزّمان علیه السلام را طولانی شمارند و بی اصل و اساس و بدونِ بصیرت از مذهبِ خود بازگردند و از گفته خداوند عبرت نگیرند که فرمود: «آیا مؤمنان را زمان آن نرسیده است که قلوبشان برای ذکر خدا و آن چه از جانب حق فرود آمده است خاشع گردد و مانند آنان نباشند که به ایشان کتاب داده شد و مدّت را طولانی شمردند و قلوبشان را قساوت فرا گرفت و بسیاری از آنان فاسق شدند».(1)

او [آن مردی که در مدینة السّلام سخن گفت پرسید: در قرآن کریم در این باره چه آیه ای نازل شده است؟

گفتم این سخنِ خدای تعالی: «الم * ذَلِکَ الْکِتَابُ لَا رَیبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ* الَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِالْغَیبِ؛(2) الم (بزرگ است خداوندی که این کتاب عظیم را، از حروف ساده الفبا به وجود آورده).* آن کتاب با عظمتی است که شک در آن راه ندارد؛

ص:200

و مایه هدایتِ پرهیزکاران است. [پرهیزکاران] کسانی هستند که به غیب [=آنچه از حس پوشیده و پنهان است ایمان می آورند...». که مقصود از ایمان به غیب، ایمان به حضرت قائم و غیبتِ اوست.(1)

خواند و به خدا سوگند حتّی یک حرف هم اختلاف نداشت. جابر گفت: به خدا سوگند! گواهی می دهم که در لوح چنین مکتوب بود:

«بسم اللَّه الرحمن الرحیم. این کتابی است از جانبِ خدای عزیزِ حکیم، برای محمّد نور و سفیر و حجاب و دلیلِ او، آن را روح الأمین از جانبِ ربّ العالمین فرو فرستاده است. ای محمّد! اسم هایِ مرا بزرگ شمار و نعمت هایِ مرا شکرگزار و آلاء مرا انکار مکن! من خدایِ یکتا هستم که هیچ معبودی جز من نیست، شکننده جبّاران و نابود کننده متکبّران و خوارکننده ستمگران و قاضیِ روزِ جزا هستم، من خدای یکتایی ام که هیچ معبودی جز من نیست، هر که به غیرِ فضلِ من امیدوار باشد یا از غیرِ عدل من بترسد او را عذابِ سختی کنم که هیچ پیامبری را مبعوث نکردم جز آن که وقتی ایامَش کامل و مدّتش سپری شد برایِ او وصی قرار دادم و من تو را بر انبیاء فضیلت دادم و وصیِّ تو را افضلِ اوصیا داشتم. حسن را پس از انقضاء ایامِ پدرش معدنِ علمَم قرار دادم و حسین را مخزن وحیِ خود ساختم و شهادت را به او کرامَت کرده و سعادت را خَتمِ کارِ او گردانیدم، او افضل و ارفعِ شهدا است و کلمه تامّه من با اوست و حجّتِ بالغه من نزدِ اوست. به واسطه عترتِ او ثواب می دهم و عقاب می کنم. اوّلین عترتِ او علی، سید العابدین و زینتِ اولیایِ پیشین است و فرزندِ او همنامِ جدّش محمّد است که شکافنده علمِ من و معدنِ حکمتم می باشد و بعد از آن شک کنندگان در جعفر هلاک خواهند شد و کسی که او را رد کند مانندِ کسی است که مرا رد کند. این قول حق من است که مقامِ جعفر را گرامی دارم و او را در میانِ دوستان و شیعیان و یارانَش شاد سازم، و بعد از او جوانَش موسی را برگزیدم، زیرا رشته وصیتِ من منقطع نشود و حجّتم مخفی نگردد و اولیایم هرگز بدبخت نشوند، هشدار که هر کس یکی از آنان را انکار کند، نعمتَم را انکار کرده و هر که آیه ای از کتابَم را تغییر دهد، بر من افترا بسته است و وای بر کسانی که هنگام انقضاءِ مدّتِ بنده و دوست

ص:202

و برگزیده ام موسی، افترا بسته و انکار کنند، که آن کس که امام هشتم را تکذیب کند، همه اولیایِ مرا تکذیب کرده است، علی ولی و ناصرِ من است. کسی که سنگینیِ رسالت را به دوشِ او گذارم و او را به قدرت و شوکت بیازمایم. او را عفریتِ متکبّری خواهد کشت و در شهری که ذوالقرنین بنده صالح من بنا کرده و در کنارِ بدترین خلقِ من مدفون خواهد شد و بر من فرض است که چشمِ او را به پسر و جانشینش محمّد روشن سازم، او وارثِ علم و معدنِ حکمت و موضعِ اسرار و حجّتِ من بر خلایق است، بهشت را جایگاهِ او ساختم و شفاعتش را درباره هفتاد تن از خویشانَش که همگی مستوجبِ آتش بودند پذیرفتم و سعادتِ او را به واسطه فرزندش علی که ولی و ناصرِ من است ختم می کنم. او شاهد در میانِ خلق و امینِ بر وحیِ من می باشد و از صُلبِ او داعی به سبیل و مخزن عِلمَم حسن، را بیرون می آورم، سپس به خاطرِ رحمتی بر عالَمِیان سلسله اوصیا را به وجودِ فرزندش تکمیل خواهم کرد، کسی که کمالِ موسی و بهاءِ عیسی و صبرِ ایوب را دارا است و دوستانَم در زمانِ او خوار شده و سرهایِ آنان را هدیه می دهند، همچنان که سرهایِ ترک و دیلم را اهداء می کنند؛ آنان را می کُشند و آتش می زنند و آنان خائف و مرعوب و ترسان باشند و زمین از خونِشان رنگین شود و صدایِ فریاد و شیون از زنانِشان برخیزد، آنان دوستانِ حقیقیِ من باشند و من به واسطه آنها هر فتنه کورِ ظلمانی را برطرف سازم و شداید و اهوال را زایل نمایم و بارهایِ گران و زنجیرها را از آنان بردارم، ایشان کسانی هستند که صلوات و رحمتِ پرورگار بر آنان است و ایشان مهتدیِ واقعی هستند».

عبدالرّحمن بن سالم گوید: ابوبصیر گفته است: اگر در دورانِ زندگانِی ات تنها همین حدیث را شنیده باشی، برایِ تو کافی است، پس آن را حفظ کن و از غیرِ اهلَش پنهان دار!(1)

ص:203

هدایت یابند. گفتم: ای امیرالمؤمنین! چنین چیزی واقع خواهد شد؟ فرمود: آری! همان گونه که او آفریده شده دارایِ غیبت نیز خواهد بود. تو از کجا این امر را می دانی؟ ای اصبغ! آنها بهترینِ این امّت به همراهِ نیکان این عترت خواهند بود. گفتم: بعد از آن چه خواهد شد؟ فرمود: سپس خداوند هر چه بخواهد، کند که او ارادت و غایات و نهایات است.(1)

بر موالاتِ ما پایدار باشد، خدای تعالی اجرِ هزار شهید از شهدایِ بدر و اُحُد به وی عطا فرماید.(1)

سوخته ای می گریست و اندوه در صورتش پیدا و گونه هایش دگرگون شده و دیدگانَش پر از اشک گردیده است و می گوید: ای آقایِ من! غیبتِ تو، خواب از دیدگانَم ربوده و بسترم را بر من تنگ ساخته و آسایشِ قلبَم را از من سلب نموده است. ای آقایِ من! غیبتِ تو اندوهِ مرا به فجایعِ ابدی پیوند داده، و فقدانِ یکی پس از دیگری جمع و شما را نابود کرده است، من دیگر اشکی را که از دیدگانم بر گریبانم روان است و ناله ای را که از مصائب و بلایای گذشته از سینه ام سر می کشد، احساس نمی کنم. جز آنچه را که در برابرِ دیدگانَم مجسّم است و از همه گرفتاری ها بزرگ تر و جانگدازتر و سخت تر و ناآشناتر است، ناملایماتی که با غضبِ تو در آمیخته و مصائبی که با خشمِ تو عجین شده است.

سدیر گوید: چون امام صادق علیه السلام را در چنین حالی دیدیم از شدّت تعجّب عقل از سرمان پرید و به واسطه آن رخدادِ وحشتناک از شدّت ناراحتی قلوبِمان چاک گردید و پنداشتیم که آن نشانه غمی کوبنده و یا مصیبتی از مصائبِ روزگار است که بر وی نازل شده است و گفتیم: ای فرزندِ بهترین خلایق! چشمانَت گریان مباد از چه حادثه ای اشکِتان روان و سرشک از دیدگانِتان ریزان است؟ و کدام حالتی است که این ماتَم را بر شما واجب کرده است؟ گوید: امام صادق علیه السلام نفسِ عمیقی کشید که بر اثرِ آن درونَش بر آمد و هراسَش افزون شد و فرمود: وای بر شما! صبحِ امروز در کتابِ جَفْر می گریستم و آن کتابی است که مشتمل بر علمِ منایا و بلایا و مصائبِ عظیمه و عِلم ما کان و ما یکون تا روزِ قیامت است، همان کتابی که خدای تعالی آن را به محمّد و ائمّه پس از اوعلیهم السلام اختصاص داده است و در فصولی از آن می نگریستم، میلادِ قائم ما و غیبتش و تأخیر کردن و طولِ عمرش و بلوایِ مؤمنان در آن زمان و پیدایشِ شک در قلوبِ آنها به واسطه طولِ غیبت و مرتد شدنِ آنها از دینِشان و برکندنِ رشته اسلام از گردن هایشان که خدای تعالی فرموده است: «وَکلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فی عُنُقِهِ وَ نخْرِجُ لَهُ یوْمَ الْقِیمَةِ کتباً یلْقَاهُ

ص:213

مَنشوراً؛(1) و هر انسانی، اعمالش را بر گردنش آویخته ایم؛ و روزِ قیامت، کتابی برایِ او بیرون می آوریم و آن را در برابرِ خود، گشوده می بیند و این همان نامه اعمال اوست، که مقصود از آن ولایت است و پس از آن که در آن فصول نگریستم رقّتی مرا فرا گرفت و اندوه بر من غلبه کرد.(2)

و او را غیبتی طولانی است زیرا بر نفسِ خود می هراسد و اقوامی در آن غیبت مرتدّ شده و اقوامی دیگر در آن ثابت قدم خواهند بود.(1)

جسمش دیده نشود و نامَش بر زبان جاری نگردد.(1)

خون ها و اموال حلال می شود و قتل و غارت اموال بسیار می گردد. در فتنه سوّم، خون ها و مال ها و نوامیس مردم مباح شمرده می شود و علاوه بر قتل و غارت، ناموس انسان ها نیز در امان نمی ماند. در فتنه چهارم، که فتنه ای است کر و کور و بسیار سخت، چون کشتی متلاطم و مضطرب در دریا، هیچ کس از آن فتنه پناهی نمی یابد؛ فتنه از شام به پرواز در می آید و عراق را فرا می گیرد و دست و پای جزیره حجاز به آن آغشته می شود. گرفتاری ها مردم را از پای درآورد و چنان می شود که کسی توانایی، چون و چرا ندارد و از هر سویی که فروکش می کند از سوی دیگر شعله ور می گردد.(1) امام رضاعلیه السلام فرمود: پیش از ظهور، کشتارهایِ پیاپی و بی وقفه رخ خواهد داد.(2)

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: حضرت مهدی علیه السلام ظهور نمی کند مگر این که یک سوّم مردم کشته شوند و یک سوّم بمیرند و یک سوّم باقی بمانند.(3)

محمّد بن مسلم می گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: امام زمان ظهور نمی کند، مگر این که دو سوّمِ مردم جهان از بین بروند. عرض شد: اگر دو سوّمِ مردم کشته شوند، پس چه تعداد خواهند ماند؟ فرمود: آیا راضی نیستید از یک سوّم باقی مانده باشید.(4)

ص:220

ص:221

غیبتِ خورشید

امام حسن مجتبی علیه السلام در این باره فرمود: «هر کدام از ما - اهل بیت علیهم السلام - در زمانِ خود بیعتِ حاکمان و طاغوت هایِ زمان را از رویِ تقیه به عهده گرفته ایم، مگر امام مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف که عیسی بن مریم به امامتِ آن حضرت نماز می گزارد. خداوند ولادتِ او را مخفی نگه داشت و برایِ او غیبتی در نظر گرفت تا زمانی که قیام می کند بیعت حاکمی بر گردنش نباشد».(1) از امام سجادعلیه السلام نیز روایت شده که فرمود: «و لیس لاحد فی عنقه بیعة»(2) و امام هشتم علیه السلام فرمود: «لئلا یکون لاحد فی عنقه بیعة اذا قام بالسیف».(3)

دشمنان حفظ نموده است. اگر مسأله غیبتِ امام مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف مطرح نبود، معتمد عبّاسی که به خونِ آن حضرت تشنه بود، مانندِ پدران بزرگوارِ آن حضرت، امام مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف را نیز شهید کرده و زمین از حجّتِ خداوند خالی می شد.

در این باره روایات فراوانی از امامان علیهم السلام به ما رسیده است.

نیست. تحتِ حکومت و سلطنت هیچ ستمگری در نیامده و در نخواهد آمد. او مطابق وظیفه خود عمل کرده و دین خود را به طور کامل اجرا می کند.

حسن بن فضال می گوید: امام هشتم علیه السلام فرمود: گویی شیعیانم را می بینم که هنگام مرگ سومین فرزندم (امام عسکری علیه السلام) در جستجوی امام خود، همه جا را می گردند امّا او را نمی یابند. عرض کردم: چرا غایب می شود؟ فرمود: برای این که وقتی با شمشیر قیام می کند، بیعت کسی در گردن وی نباشد.(1)

دین، کاری سخت و دشوار می گردد و ایمان مردم در معرض مخاطرات شدید قرار می گیرد.(1)

آسمانی را نازل کردم تا شما کامل و عادل شده، یا به مقاماتی برسید؛ بلکه فرمود: من کتاب های آسمانی را نازل کردم تا خودم دینِ خودم را جهانی کنم، نه «لِتُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» بلکه «لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ» من قرآن نازل نکردم که به دستِ شما جهانی بشود، این شدنی نیست چون شما یا ضعفِ درونی دارید یا مشکلِ بیرونی، برخی گرفتارِ «غَلَبَتْ عَلَینا شِقْوَتُنا»(1) هستند؛ یعنی آگاهانه و به عمد، بی راهه و کج راهه می روند. بعضی ها توان آن را دارند که خود را کنترل کنند ولی طغیان طاغیان نمی گذارد، آنها کسانی هستند که می گویند «رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْ هذِهِ الْقَرْیةِ الظّالِمِ أَهْلُها»(2)

پس گاه ضعفِ درونی و گاه مانعِ بیرونی است که نمی گذارد جهان به دستِ بشر گلستان بشود و این «لِیقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ»(3) جامه عمل بپوشد، لِذا فرمود: من برایِ این که هدفِ انبیا عملی بشود خودم به عهده می گیرم «أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَی وَدِینِ الْحَقِ ّ» تا خود خدایِ سبحان دینش را بر همه آیین ها پیروز بگرداند «لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ «وَلَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ» «وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» «وَکَفَی بِاللَّهِ شَهِیداً» چون خداوند متعال این مطلب را به عنوان وعده به عهده گرفت، و آن نه ضعفِ درونی در ساحت قدس ربوبی است که او به وعده عمل نکند نه مشکل بیرونی.

ضعفِ درونی ندارد چون علیمِ محض است، قدیرِ محض است، حکیمِ محض است، عادلِ محض است، رؤوف و مهربان محض است. ضعفِ بیرونی ندارد، برای این که سراسر جهان ستادِ اجراییِ دستورِ اویند، در نظامِ تکوین چیزی نیست که در برابرِ خدا بایستد «وَللَّهِ ِ جُنُودُ السَّماوَ اتِ وَالْأَرْضِ»(4) است

ص:231

«وَما یعْلَمُ جُنُود َ رَبِّکَ إِلَّا هُوَ»(1) همه اشیا و اشخاص، ستادِ اجراییِ خدایند.

یکی از بیانات نورانی امیر کلام، علی بن ابی طالب - علیه آلاف التحیة و الثناء - این است که فرمود: «واعلموا عباد اللَّه أن جوارحکم جنوده و خلاتکم عیونه»؛ ای مردم! بدانید اعضا و جوارح شما سربازانِ خدایند، در برابرِ دین خدا، حکم خدا، فرمان خدا، وحی خدا و دستور خدا به مبارزه برنخیزید. خدا اگر خواست جلوی کسی را بگیرد ، لشکرکشی بیرونی لازم نیست، خودِ آن شخص سربازِ خداست، جلوی شخص را با زبانِ خودش می گیرد، با قلمِ او می گیرد، با فکرِ او می گیرد، با قدم او می گیرد، جایی می رود که نباید برود و به هلاکت می افتد، حرفی را می زند که نباید بزند و به هلاکت می افتد، مطلبی را امضاء می کند که نباید بکند به هلاکت می افتد.

خدا اگر خواست جلوی کسی را بگیرد با زبان او می گیرد، با چشم او می گیرد، با دست و پا و گوش او می گیرد. اعضا و جوارح ما سربازان اویند، او از بیرون سرباز کشی لازم ندارد «واعلموا عباد اللَّه أَنّ جوارحکم جنوده». این که می بینید اگر کسی کج راهه رفته، نصیحتِ ناصحان را گوش نداد، حرفی می زند که آبرویش می ریزد، جایی می رود که آبرویش می ریزد، معلوم می شود خدا جلوی او را با دستِ خودش گرفت، خدا جلوی او را با پایِ خودش گرفت، چون سراسرِ جهان ستادِ اجرایی خدایند. آن قدرتِ مطلق از یک سو، ستادِ اجراییِ جهانْ شمول هم از سویِ دیگر.

بنابراین چیزی جلویِ تحقّق اراده او را نمی گیرد، کاملاً این سخن صحیح است که فرمود «إِنَّما أَمْرُهُ إِذَآ أَرَادَ شَیاً أَنْ یقُولَ لَهُ کُنْ فَیکُونُ»(2) من این دین را ندادم که شما گاهی عمل کنید، گاهی عمل نکنید، این دین را من خودم بالأخره جهانی می کنم این هم اصل دیگر.

ص:232

انبیا آمدند نشد، اولیا آمدند نشد، از ذات مقدس رسول گرامی - علیه آلاف التحیة و الثناء - در لحظه لحظه زندگی، مسأله قرآن و عترت از یک سو، مسئله جریان مهدویت از سوی دیگر مطرح شده است هر کسی به هر مناسبتی در هر شرایطی نام مبارک حضرت مهدی علیه السلام را می برد. وجود مبارک رسول گرامی صلی الله علیه وآله به جابر بن عبداللَّه انصاری که از صحابه نام آورش بود فرمود: جابر! بعد از رحلت من تو همچنان زنده ای، نوه من، پسر امام زین العابدین، اسم او اسم من است، امام پنجم شیعیان است، وقتی فرزند امام زین العابدین به نام باقر را دیدی سلام مرا به او برسان و بگو: جدّت رسول گرامی به تو سلام رساند. بعد به او بگو که مهدی فرزند توست.

اسمِ او مشخص شد. فرمود: به نوه من پسر امام زین العابدین که امام پنجم شیعیان است این حرف را برسان.

جابر بن عبداللَّه در اواخر عمرش که طولانی بود نابینا شد، در کوچه های مدینه راه می رفت و بعضی از سفارشات رسول گرامی صلی الله علیه وآله را به مردم مدینه می رساند. می گفت: مردم! «أدّبوا أولادکم علی حبّ آل الرسول» بچّه هایتان را به محبّت علی و اولادِ علی علیهم السلام آشنا کنید، اینها را دوستِ اهل بیت علیهم السلام کنید، فضایلِ اهل بیت را بگویید، معجزات و کرامات آنان را بگویید، بزرگواری های اهل بیت، شفاعت و فداکاری های اهل بیت را بگویید تا بچّه هایتان دوستِ علی و اولادِ علی علیهم السلام بشوند.

همین جابر که در کوچه پس کوچه های مدینه راه می رفت و این شعارش بود و می گفت: مردم! بچّه هایتان را به محبّت اهل بیت علیهم السلام تربیت کنید، همین که فهمید امام باقرعلیه السلام کیست، رفت تا دستش را ببوسد، سلام کند و بگوید «من مأمورم که سلام جدّت پیامبرصلی الله علیه وآله را به تو برسانم و به تو بگویم که پیامبر فرمود: مهدی - عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف - فرزند توست».

این از اسرار رسول گرامی صلی الله علیه وآله است که در هر مقطع تاریخ، مردم را به قرآن

ص:233

و عترت از یک سو و جریان مهدویت از سوی دیگر آشنا می کند و این برای آن است که وعده خدا محقق بشود.

خداوند همان طوری که دین را به وسیله رسول گرامی احیا کرده است و اصل استقرارش به دست پیامبرصلی الله علیه وآله بود، به پیامبر فرمود: «وَما رَمَیتَ إِذْ رَمَیتَ وَلکِنَّ اللَّهَ رَمَی (1) هنگامِ ظهورِ مهدی موعود هم به او می فرمایند: «وما أظهرت الدین الحق ولکن اللَّه أظهره»

اگر وجودِ مبارک ولی عصر - ارواحنا فداه - دین را جهان شمول می کند، رویِ قدرتِ غیبیِ ذاتِ اقدس اله است، اگر دین به وسیله جدّش در فضایِ شرک و الحاد و کفر و نفاق مستقر شد، آن طوری که وجودِ مبارکِ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: پیامبرصلی الله علیه وآله وقتی تجلّی کرد که جهان، بخشی به تشبیه، بخشی به تجسیم، بخشی به الحاد و مانند آن آلوده بود، در چنین فضای آلوده جهانی، اسلام مستقر شد و خدا به او فرمود «وَما رَمَیتَ إِذْ رَمَیتَ وَلکِنَّ اللَّهَ رَمَی در زمان ظهور ولی عصر- ارواحنا فداه- هم خدا به او می فرمایند: «وما أظهرت دین الحق إذ اظهرت ولکن اللَّه أظهره»؛ این وعده الهی تخلّف ناپذیر است.

این مژده جهانی شدن دین، یقینی است چون خدا این کار را به عهده خود قرار داده نه مردم؛ «لِیظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ»(2)« وَلَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ»(3).

وظیفه ما منتظران آن است، همان طوری که افرادی در بدر و اُحد، و در جریان خندق و حنین، جزء یاران و یاوران وجود مبارک رسول گرامی صلی الله علیه وآله بودند، از خداوند متعال بخواهیم که ما هم در عصر غیبت و همچنین ان شاءاللَّه در عصر حضور و ظهور، با قلم و بیان و بدن و فکرمان و با حمایت های علمی و عملی مان جزء یاران و یاوران راستین آن حضرت باشیم.(4)

ص:234

چگونه خواهد بود؟ گفتم: فدایِ شما شوم برایِ چه؟ فرمود: زیرا شما شخصِ او را نمی بینید و بردنِ نامِ او بر شما روا نباشد، گفتم: پس چگونه او را یاد کنیم؟ فرمود: بگویید: حجة آل محمّدصلی الله علیه وآله.(1)

می کرد و جز با خواصِّ اصحاب، با کسی تماس نمی گرفت. وقتی امام حسن عسکری علیه السلام به جایش نشست، در اکثرِ اوقات از پشتِ پرده با مردم سخن می گفت تا شیعیان برایِ پذیرشِ غیبتِ امام دوازدهم مهیا و مأنوس گردند.(1)

1 - علی بن حسن بن محمّد طایی طاهری که از اصحاب موسی بن جعفرعلیهما السلام بوده کتابی در غیبت نوشته است. او مردی بود فقیه و مورد اعتماد(1)

2 - علی بن عمر اعرج کوفی، از اصحاب موسی بن جعفر بوده و کتابی در غیبت نوشته است.(2)

3 - ابراهیم بن صالح انماطی. از اصحابِ موسی بن جعفر بوده و کتابی در غیبت نوشته است.(3)

4 - حسن بن علی بن ابی حمزه. در عصرِ حضرت رضا می زیسته و کتابی در غیبت تألیف نموده است.(4)

5 - عباس بن هشام ناشری اسدی. مردی جلیل القدر و مورد وثوق بود. از اصحاب حضرت رضاعلیه السلام بوده و در سال 220 هجری وفات نمود. کتابی در غیبت تألیف کرده است.(5)

6 - علی بن حسن بن فضال، مردی دانشمند و مورد وثوق و از اصحابِ حضرتِ هادی و امام حسن عسکری علیهما السلام بود. کتابی در غیبت تألیف نموده است.(6)

7 - فضل بن شاذان نیشابوری از فقها و متکلّمین و اصحابِ حضرت هادی و امام حسن عسکری علیهما السلام بوده است، کتابی درباره قائم آل محمّد و غیبتِ او نوشته و در سال 260 هجری وفات نمود.(7)

(عج) را دو غیبت خواهد بود یکی طولانی و دیگری کوتاه. در غیبتِ اوّل شیعیانِ خاص جایش را می دانند ولی در دوّمی جز خواص دوستانِ دینیِ او کسی از جایش اطّلاع ندارد.(1)

و خرّمی را دید که متعلّق به یک مؤمن بود؛ از آن خوشش آمد. از وزیرانَش پرسید: این زمین از آنِ کیست؟ گفتند: متعلّق به بنده مؤمنی از بندگانِ پادشاه است. پادشاه او را فرا خواند و به او گفت: این زمین را به من پیشکش کن! او گفت: عیالِ من از تو بدان نیازمندتر است. گفت قیمتِ آن را مشخّص کن تا بهایِ آن را بپردازم. او پاسخ داد نه آن را پیشکش می کنم و نه می فروشم، از این کار منصرف شو! پادشاه از این سخن برآشفت و غمگین و اندیشناک به نزدِ خانواده خود برگشت.

او را زنی بود از طایفه ازارقه(1) که موردِ پسندش بود و در گرفتاری ها با او مشورت می کرد. چون در جایِ خود قرار گرفت به دنبالِ آن زن فرستاد تا درباره گستاخیِ مالکِ آن زمین با او مشورت کند. آن زن آمد و چهره پادشاه را غضبناک دید و گفت: پادشاها! چه ناگواری رخ داده که خشم از رخسارَت نمایان است؟ بازگو، پیش از آن که اقدامی از شما سرزند!

شاه، داستانِ زمین و گفتگوی خودش و آن مرد را باز گفت. آن زن گفت: ای پادشاه! این کار برایِ کسی مهم است که قدرتِ تغییر و انتقام را نداشته باشد و اگر دوست نمی داری که او را بی دلیل بکشی، من این کار را عهده دار می شوم و زمین را با دلیل در اختیارِ تو قرار خواهم داد و آن دلیل نزدِ مردمِ مملکت، در بردارنده عذرِ تو خواهد بود. شاه گفت: آن چیست؟ زن گفت: گروهی از یارانِ ازارقه خود را به نزدِ او می فرستم تا او را به نزدِ تو آوردند و علیهِ او گواهی دهند که از دینِ تو بیزاری جسته و قتل و اخذِ املاکَش بر تو رواست. پادشاه گفت: آن کار را انجام بده! راوی گوید: و آن زن را یارانی از ازارقه بود که بر دینِ او بودند و قتلِ مؤمنانِ تارکِ دنیا را جایز می دانستند. پس به دنبالِ ایشان فرستاد و به نزدِ او آمدند و به آنها دستور داد که علیهِ فلان شخص، نزدِ پادشاه گواهی دهند که از دینِ پادشاه برگشته است و آنها هم گواهی دادند و در نتیجه

ص:240

پادشاه او را کشت و زمینَش را تصاحب کرد. در این هنگام خدای تعالی خشمگین گردید و به ادریس علیه السلام وحی کرد که به نزدِ این بنده جبّارم برو و به او بگو: آیا به این راضی نشدی که بنده مؤمنم را کشتی؟ زمین او را هم در اختیار خود در آوردی و خانواده او را محتاج و گرسنه ساختی؟! بدان به عزّتِ خود سوگند! که در آخرت از تو انتقام کِشَم و در دنیا پادشاهی را از تو سلب کنم و شَهرت را ویران سازم و عزّتت را به ذلّت مبدّل کنم و بدنِ آن زنَت را خوراکِ سگان سازم که ای بدبخت! حِلمِ من تُرا فریفته است.

حضرت ادریس علیه السلام با رسالتِ پروردگارش به نزدِ او آمد در حالی که بر تختش نشسته بود و یارانَش به گردش حلقه زده بودند. گفت: ای جبّار! من رسولِ الهی به جانبِ تو هستم و او خطاب به تو می فرماید: آیا به این راضی نشدی که بنده مؤمنم را کشتی، زمین او را هم در اختیار خود درآوردی و خانواده او را محتاج و گرسنه ساختی؟! بدان به عزّتِ خود سوگند! که در آخرت از تو انتقام می کشم و در دنیا پادشاهی را از تو گرفته و شَهرت را ویران می سازم و عزّتت را به ذلّت مبدّل کرده و بدنِ آن زنت را خوراکِ سگان سازم.

آن پادشاهِ ستمکار گفت: ای ادریس! از نزدِ من بیرون رو و خودت را بر من مقدّم مدار!

سپس زنَش را خواست و سخنانِ ادریس را به اطّلاعِ او رسانید. آن زن گفت: رسالتِ خدایِ ادریس تو را به هراس نیفکند، من کسی را می فرستم تا او را بِکُشَد و رسالتِ خدایش و آنچه که برایِ تو آورده باطل شود. شاه گفت: اقدام کن!

ادریس نیز یارانی از مؤمنانِ تارکِ دنیا داشت که با وی انجمن می کردند و با یکدیگر مشورت داشتند. ادریس به آنها همه گزارشِ وحیِ الهی و رسالتَش به نزدِ آن جبّار و ابلاغِ کلامِ الهی را به آنها گفت و آنها بر ادریس و یارانَش دلسوزی کرده و ترسیدند که او را بکشد.

ص:241

زنِ آن جبّار، چهل تن از ازارقه را به نزد ادریس فرستاد تا او را بکشند. آنها به انجمنی که او با یاران خود در آن می نشست رفتند و او را نیافتند و برگشتند. یارانِ ادریس آنها را دیده و احساس کرده که آنها آمدند تا او را بکشند، و لذا در جستجویِ وی برآمده و او را یافته و گفتند: «ای ادریس! مواظب خودت باش که این پادشاهِ جبّار قاتلِ تو است. امروز چهل تن از ازارقه را فرستاده بود تا تو را بکشند، از این شهر فرار کن!»

ادریس نیز همان روز با چند نفر از یارانَش به کنار شهر رفت و سحرگاه با پروردگارش به مناجات برخاسته و گفت: ای خدایِ من! مرا به نزدِ این جبّار فرستادی و من نیز ابلاغِ کلامِ تو را کردم و او مرا به قتل تهدید کرده است و اگر به من دسترسی پیدا کند مرا خواهد کشت. خدای تعالی وحی فرمود که: از او دوری کن و از قریه اش بیرو شو! او را به من واگذار کن که به عزتّم سوگند، فرمانَم را درباره او جاری سازم و کلامِ تو و رسالتِ تو را درباره او انجام خواهم داد.

ادریس گفت: ای خدایِ من. حاجتی دارم. خدای تعالی فرمود: بخواه که برآورده است. گفت: از تو مسئلت می کنم که بر این شهر و حومه آن و آنچه در آن است باران نفرستی تا من آن را درخواست کنم. خدای تعالی فرمود: ای ادریس! در این صورت شهر ویران می شود و مردمش دچار سختی و گرسنگی می شوند. ادریس گفت: گر چه ویران شود و دچار سختی و گرسنگی شوند! خدای تعالی فرمود: آنچه خواستی عطا کردم و هرگز باران بر آنها نفرستم تا تو درخواست کنی و من شایسته ترینی هستم که به وعده اش وفا کند.

حضرت ادریس علیه السلام موضوعِ درخواستِ خود از خدای تعالی و نباریدنِ باران بر ایشان را به یارانِ خود خبر داد و وحی و وعده الهی را که باران بر ایشان نفرستد تا خودش درخواست کند، همه را بازگفت و گفت ای مؤمنان! از

ص:242

این شهر بیرون شده و به قریه هایِ دیگر بروید! آنها هم خارج شدند و عدّه ایشان در آن روز بیست نفر بود که در قُراء دیگر متفرّق شدند و خبرِ ادریس و مسألتِ او از خدای تعالی در قریه ها شایع شد و خودِ ادریس به بالایِ کوهِ بلندی در میانِ غاری پناهنده شد و خدای تعالی نیز فرشته ای بر او گمارد که هر شامگاه غذایش را بیاورد تا افطار کند و روزها هم روزه می گرفت.

در این میان، خداوندِ متعال پادشاهیِ آن جبّار را گرفت و او را کشت و شهرش را ویران و زنش را خوراکِ سگان کرد، به خاطرِ خشمی که بر آن مردِ مؤمن گرفته بود.

بعد از آن جبّار، گنهکارِ دیگری در شهر ظاهر شد. از بیرون رفتنِ ادریس از آن شهر، مدّتِ بیست سال گذشت و از آسمان حتّی یک قطره باران نبارید و مردم دچارِ سختی شدند و حالِشان به وخامت گرایید و از شهرهایِ بسیار دور غذا وارد می کردند و چون سختی به نهایت رسید، بعضی از ایشان به نزدِ بعضی دیگر رفته و گفتند: این مصیبتی که بر ما نازل شده است به سببِ درخواستِ ادریس است که از پروردگارش مسألت کرده تا زمانی که خودِ او نخواهد، باران بر ایشان نفرستد. حال، ادریس از دیدِ ما مخفی شده و جایگاهِ او را نمی دانیم و خداوند از او به ما مهربان تر است. پس با هم اتّفاق کردند که به درگاهِ خدا توبه کرده و او را بخوانند و به درگاهَش انابه کنند و درخواست نمایند که آسمان بر آن شهر و مردمش ببارد. پس بر خاکستر ایستاده و لباسِ سیاه پوشیده و خاک بر سرهایِ خود پاشیده و با توبه و استغفار و اشک و زاری به درگاهِ او نالیدند. خدای تعالی به ادریس علیه السلام وحی فرمود که ای ادریس! همشهریانِ تو با توبه و استغفار و ناله و زاری به درگاهِ من نالیده اند و من خدایِ رحمان و رحیمم، توبه را می پذیرم و گناه را می بخشم و بر ایشان رحمت آورده ام و تنها چیزی که مانِعِ استجابتِ درخواستِ بارانِ آنهاست گفتگویِ توست که از من خواستی باران برایشان نبارم تا آن گاه که تو مسئلت کنی، پس

ص:243

ای ادریس، از من بخواه تا به فریاد ایشان برسم و باران بر آنها ببارم! ادریس گفت: بارالها! من از تو درخواست نمی کنم. خدای تعالی فرمود: ای ادریس! آیا تو از من درخواست نکردی و من تو را اجابت نکردم؟! حال من از تو می خواهم که از من مسئلت کنی، پس چرا درخواستِ مرا اجابت نمی کنی؟ ادریس گفت: بارالها! از تو درخواست نمی کنم. آن گاه خدای تعالی به فرشته ای که به او فرمان داده بود غذایِ ادریس را هر شامگاه ببرد وحی فرمود که غذا را از ادریس دریغ داشته و به او نرساند و چون ادریس آن روز را به شب آورد و غذایش نرسید، حزن و گرسنگی اش فزون تر شد و طاقتش به سر آمد و پروردگار را ندا کرد که: ای خدایِ من! رزقِ مرا از من دریغ داشتی پیش از آن که مرا قبضِ روح کنی؟ خدای تعالی وحی فرمود که: ای ادریس! سه شبانه روز غذا از تو دریغ داشتم، بی تابی کردی، امّا از گرسنگیِ همشهریانَت و سختیِ ایشان ظرفِ بیست سال بی تابی نکردی و آن را یاد ننمودی، سپس از تو خواستم هنگامِ سختیِ ایشان و رحمَتَم بر آنها، از من بخواهی که باران بر آنها بفرستم، امّا درخواست نکردی و از در خواست از من به خاطرِ آنها دریغ ورزیدی، من هم تو را با گرسنگی تأدیب کردم و بُردباری ات اندک شد و بی تابی ات آشکار گردید. از جایگاهَت فرود آی و در جستجویِ معاش خود باش که طلبِ آن را به چاره اندیشیِ خودت واگذار کردم! ادریس علیه السلام از جایگاهَش فرود آمده و به شهری درآمد تا غذایی طلب کند که گرسنگی اش برطرف شود. چون به شهر درآمد، دودی را دید که از منزلی برمی خاست. پس به جانبِ آن رفت و بر پیرزنی وارد شد که دو قرصِ نان را رویِ تابه ای پهن می کرد. به او گفت: ای زن! آیا به من طعام می دهی که از گرسنگی بی تابَم؟ آن زن گفت: ای بنده خدا! دعایِ ادریس چیزی اضافه برایِ ما باقی نگذاشته است تا آن را به کسی اطعام کنیم و سوگند یاد کرد که جز آن، هیچ چیزی ندارد و گفت برو و مَعاش را از مردمِ شهرهایِ دیگر طلب کن. ادریس گفت:

ص:244

به اندازه ای به من غذا بده که روح از کالبدم نرود و بتوانم بر رویِ پایِ خود بایستم تا آن که در جستجویِ معاش باشم. زن گفت: دو قرص نان داریم که یکی از آنِ من و دیگری از آنِ پسرم است، اگر قوتِ خودم را بدهم خودم خواهَم مُرد و اگر قوتِ پسرم را بدهم او خواهد مُرد و این جا اضافه ای نیست تا آن را به تو بدهم. ادریس علیه السلام گفت: پسرِ تو کوچک است و نصفِ قرصِ نان، او را بس است و با آن زنده می ماند و نصفِ دیگر برای من کافی است و با آن زنده می مانم آن گاه زن، قرصِ نانِ خود را خورد و قرصِ دیگر را بینِ ادریس و فرزندش تقسیم کرد و چون فرزندش، ادریس را دید که از قرصِ نان او می خورد به قدری مضطرب شد که قالِب تهی کرد و مُرد! مادرش گفت: ای بنده خدا! فرزندم را از بی تابی بر قوتَش کشتی! ادریس گفت: بی تابی مکن که من به اذنِ خدای تعالی او را زنده می کنم. پس دو بازویِ بچّه را گرفت و گفت: ای روحی که از بدنِ این بچّه بیرون رفتی! به اذنِ الهی به بدنَش بازگرد که من ادریسِ پیامبرم و روحِ بچّه به اذنِ الهی به کالبدش بازگشت. چون آن زن کلامِ ادریس و این سخنِ او را شنید که من ادریس هستم و پسرش را دید که پس از مرگ زنده شده است، گفت: من گواهی می دهم که تو ادریسِ پیامبری و از خانه بیرون رفت و با صدایِ بلند فریاد می کرد که شما را به فرج بشارت می دهم که ادریس به شهرِ شما در آمده است. ادریس رفت و بر موضعِ شهرِ آن جبّارِ اوّلی رسید که آن را تلّی از خاک یافت. مردمی از اهلِ آن شهر به دورش جمع شدند و به او گفتند: ای ادریس! آیا به ما رحم نمی کنی در این بیست سالی که به سختی و گرسنگی گذراندیم؟ اکنون از خدا بخواه که بر ما باران بفرستد. گفت: نه! مگر آن که این جبّاران و همه اهلِ شهر جدید و قدیم پیاده و پای برهنه بیایند و آن را از من بخواهند. این مطلب به گوشِ آن جبّار رسید و چهل مرد را فرستاد تا ادریس را به نزدِ او برند. آن چهل مرد به نزدِ او آمده و گفتند: جبّار ما را نزدِ تو فرستاده تا تو را نزدِ او ببریم. ادریس آنها را نفرین کرد و آنها مُردند و

ص:245

خبرِ آن به گوشِ جبّار رسید. دیگر بار پانصد مرد را فرستاد تا او او را ببرند، آن گاه که به نزد او آمده گفتند: ای ادریس! بیست سال است که ما را از گرسنگی کُشتی، اکنون می خواهی ما را با نفرین بکشی؟ آیا رحم نداری؟ ادریس گفت: من نزدِ او نخواهم رفت و از خداوند هم برایِ شما درخواست باران نمی کنم تا به جایی که جبّارِتان و اهلِ قریه شما پیاده و پای برهنه به نزدِ من آیند، پس به نزدِ او آمدند و در مقابلش خاضعانه ایستادند در حالی که از او می خواستند که از خدای تعالی بخواهد که بر ایشان باران بفرستد. ادریس به آنها گفت: اکنون آری! و از خدای تعالی درخواست کرد که بر قریه آنها و نواحیِ آن باران بفرستد. ابری از آسمان بر سرِ آنها سایه انداخت و رعد و برقی در گرفت و همان ساعت بارانِ فراوانی بر آنها بارید تا به جایی که گمان کردند غرق خواهند شد و به خانه هایِ خود نرسیده بودند مگر آن که از فراوانیِ آب نگران شده بودند.(1)

منکران آمد که آنان نیز سخنِ او را نشنیدند و به سختی از وی دوری کردند. سپس به نزدِ دسته سوّم رفت که اهلِ ایمان و یقین بودند و به آنها گفت: من صالح هستم! آنان گفتند: برایِ ما خبری بازگوی تا شکِّ ما مرتفع شود؛ البتّه ما شکّی نداریم که خدای تعالی خالقی است که هر کسی را بخواهد، به هر شکلی در می آورد و به ما خبر داده اند و نیز در میانِ هود نشانه هایِ قائم را آن گاه که بیاید بررسی کرده ایم و صحّتِ آن به وسیله یک خبرِ آسمانی محقّق می شود. صالح گفت: من صالحی هستم که ناقه را برایِ شما آوردم. گفتند: راست گفتی، آن همانست که ما بررسی کرده ایم. آن شتر چه نشانه هایی داشت؟ صالح گفت: یک روز او آب را می نوشید و یک روز شما. گفتند: به خدا و آنچه آورده ای ایمان آوردیم و در چنین حالی است که خدای تعالی فرموده است: «قَالَ الْمَلأُ الَّذِینَ استَکبرُوا مِن قَوْمِهِ لِلَّذِینَ استُضعِفُوا لِمَنْ آمَنَ مِنهُمْ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ صالِحاً مُّرْسلٌ مِّن رَّبِّهِ قَالُوا إِنَّا بِمَا أُرْسِلَ بِهِ مُؤْمِنُونَ؛(1) اشرافِ متکبر قومِ او [صالح ، به مستضعفانی که ایمان آورده بودند، گفتند: «آیا (براستی) شما یقین دارید که صالح از طرف پروردگارش فرستاده شده است؟!» آنها گفتند: «ما به آنچه او بدان مأموریت یافته، ایمان آورده ایم».

مستکبران که همان شک کنندگان و منکران بودند گفتند: ما به کسی که شما بدان ایمان آوردید کافریم. راوی گوید: گفتم: آیا در آن روز در میانِ آنها عالِمی به صالح بود؟ فرمود: خدا عادل تر از آن است که زمین را بدونِ عالِم گذارد که مردم را به خدای تعالی راهبری کند و آن قوم بعد از خروجِ صالح تنها هفت روز در حالِ بلاتکلیفی به سر بردند که امامی را نمی شناختند ولی آنها به همان دینِ خدای تعالی که در دستِشان بود عمل می کردند و با هم متّحد بودند و چون صالح علیه السلام ظاهر شد دورِ او جمع شدند و همانا مَثَلِ قائم علیه السلام مَثَلِ صالح علیه السلام است.(2)

ص:247

پنهانیِ ولادتش و غیبت از قومَش. گفتم: موسی از اهل و قومش چقدر غایب بود؟ فرمود: بیست و هشت سال.(1)

انتفاعی که مردم در غیبت از من می برند، همچون انتفاع از خورشید است هنگامی که در پشت ابرها پنهان شود...».(1) صاحبان ذوق در وجوهِ تشابه به حضرت با خورشید پشت ابر، چنین گفته اند:

1 - همچنان که مردم انتظار بیرون آمدن خورشید از پشت ابرهای تیره را می کشند تا بیشتر از آن بهره مند گردند، در زمان غیبت نیز شیعیان و محبّانِ حضرت همواره انتظار وجود مبارکش را دارند و هرگز ناامید نمی شوند.

2 - هر کس با این همه آثار و معجزات و آیات و روایات، باز هم منکر وجود مبارکش شود، مانند کسی است که منکر وجود خورشید گردد، هنگامی که در پشت ابرها از دیدگان، به ظاهر پنهان است، گر چه آثار وجودش به جهانیان می رسد.

3 - هر چند خورشید در پس ابر برای مدّتی پنهان می گردد، امّا نور روشنی بخش خود را از جهانیان دریغ نمی کند و باز هم از پس ابر، زمین و آسمان را روشن می کند، امام علیه السلام نیز هر چند که در پس پرده غیبت قرار دارد، امّا نور ولایت آن حضرت بر همه عالمیان پرتو افکن است، چه این که اگر نور آن امام نباشد، بنابر روایت معصومین علیهم السلام زمین و اهل آن از بین می روند و اوست که امان اهل زمین است.

است. خداوند بین او و مردم حجابی قرار می دهد، به طوری که او را می بینند ولی نمی شناسند. و امّا سنّتی که از محمّدصلی الله علیه وآله دارد، آنست که هدایت شده به هدایت او و سیر کننده به سیرت اوست».(1)

با توجّه به این روایت و نظایر آن، زندگی حضرت مهدی علیه السلام در دوران غیبت، به شکل طبیعی صورت می گیرد و حتّی مردم عادی نیز به دیدار او توفیق می یابند، امّا از شناخت او ناتوانند.

با این تفسیر، غیبت آن بزرگوار، فقط به عنوان «حجاب معرفت» و «مانع شناخت» مطرح می شود که آن هم بر دیده و دل مردم کشیده شده است نه بر وجود شریف او. و بدین ترتیب می توان گفت که هرگاه آن حجاب و مانع از چشم و سریره مردم برداشته شود (یرَونه و یعرفونه) او را خواهند دید و خواهند شناخت.

و یا اگر ظاهراً تضادّی باشد، قابل حلّ است از آن جهت که «دور شده» از عموم مردم به حساب می آید، لکن به خاصّان و موالیان خود «نزدیک» است.

یعلم بمکانه فیها خاصة من شیعته، و الأخری لایعلم بمکانه فیها اِلاّ خاصّة موالیه فی دینه؛(1) برایِ حضرت قائم علیه السلام دو غیبت است: یکی کوتاه و دیگری طولانی. در غیبت اول، جز شیعیان مخصوص، کسی از جای آن حضرت باخبر نیست و در غیبت دوّم، جز دوستان مخصوص و موالیان حقیقی در دین، کسی به مکان او آگاه نمی باشد».

با این تفسیر نیز غیبت، حجابی است که بر دیدگان نامحرمانِ حریم ولایت حقیقی کشیده اند که اگر شیعه، شیعه واقعی و دوست صدیق و صادق مولایش باشد و اگر ولایت ناب را دارا باشد، به مکان اقامت امام علیه السلام در غیبت آگاه شده و با چنین آگاهی، توفیق حضور می یابد.

مهمّی در ایجاد آمادگی شیعه برای پذیرشِ «غیبت کبری» داشت.

نماینده داشت که برایِ تک تکِ آنان و یکی پس از دیگری، حکمِ وکالت صادر نمود و دیگر نمایندگانِ حضرت از سویِ این چهار نفر مأموریت داشتند. امّا بعد از پایان این دوره، فردِ خاصّی به عنوانِ نائبِ ویژه آن حضرت وجود ندارد، بلکه به فرموده ائمّه علیهم السلام هرکس شرایطِ وکالت را داشته باشد، می تواند وکیل و نماینده عام آن حضرت باشد. بنابراین، دوره بعد از غیبت صغری را می توان به دوره رهبری، یا وکالتِ فقیهان معرّفی نمود.

4) در دوره غیبتِ صغری ممکن بود برخی از افراد، آن حضرت را ببینند و امام مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف را بشناسند، ولی در دوره غیبتِ کبری کسی او را نمی بیند و اگر هم ببیند او را نمی شناسد.(1)

اگر هم برخی از خواص، حضرت را ببینند و بشناسند اجازه ندارند آن را برای دیگران بازگو نمایند،(2) مگر با اجازه خودِ حضرت.

عباسیان اوّل(1) یا دوره نفوذ «فارسان» عصر عبّاسیانِ دوّم(2) یا دوره نفوذِ «ترکان» عصرِ عباسیان سوّم، یا دوره «آل بویه» از «فارسان». عصرِ عبّاسیانِ چهارم، یا دوره نفوذِ «ترکان سلجوقی».

آنچه که موردِ نظر ما است، بررسی عصرِ عبّاسیانِ دوّم است.

در این دوره وضعیت از لحاظِ سیاسی به این نحو بود که مرکز خلافت از بغداد به سامرّا منتقل شده بود.

شهرِ «سامرّا» یا «سرّ من رای»(3)، در سالِ 220 هجری قمری توسّطِ معتصمِ عبّاسی به عنوانِ پایتخت جدید انتخاب(4) و در سالِ 221 هجری قمری به دستورِ او ساخته شد(5) و در همان سال به این شهر منتقل و آن را مرکز خلافت خود قرار داد.

از این تاریخ به بعد، مرکزیت خلافت عباسی به مدّت 59 سال؛ یعنی تا سالِ 297 هجری قمری از بغداد به سامرّا منتقل شد؛ «سامرّا»در طول سال هایی که مرکز خلافت بود، رشد زیادی کرد، امّا پس از انتقالِ خلافتِ عبّاسی از آنجا به بغداد و پس از پایانِ خلافتِ «معتصم» [289 هجری قمری به سرعت رو به خرابی گذاشت و به خرابه ای شبیه شد و فقط قبرِ دو امام هادی و عسکری علیهما السلام و مکان غیبتِ امام مهدی - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف آباد باقی مانده است.

از مهم ترین ویژگی هایِ این دوره، نفوذ و تسلّطِ «ترکان» در همه شئونِ حکومت و کارهایِ کلیدی، به خصوص سپاه است. بعضی از محققان، رهایی از تسلّط و نفوذِ فارس ها را هم از انگیزه هایِ مهم گرایش به ترک ها می دانند.(6)

ص:259

امتیازِ ترکان؛ در جنگجویی و سلحشوری بود، ولی در امورِ مملکت داری و سیاست سررشته ای نداشتند. بی کفایتی و عیاشیِ خلفا باعثِ قدرت و نفوذ هرچه بیشتر ترکان می شد، آنها تمامیِ امور را در قبضه خود گرفته بودند. عزل و نصب هایِ پی در پی و نفوذِ زنان، ستمگری وزرا و امراء، فتنه ها و آشوب هایِ داخلی، فتنه خوارج، شورشِ «صاحب زنج»(1)، قیام هایِ علویان، خود مختاری مناطق تحت نفوذِ عبّاسیان و... نیز از خصوصیاتِ حکومتِ آنان بود که در نتیجه باعث ضعفِ مفرط اینان در امرِ حکومت داری بود.(2)

از لحاظِ وضعیت اجتماعی این دوره، جامعه به لحاظِ مالی و اقتصادی، به دو قشرِ محروم و سرمایه دار تقسیم شد.

از لحاظِ فکری، مهم ترین ویژگی این دوره چرخشِ فکری آشکار «متوکل» از «اعتزال» به «اهل حدیث» و سرکوبیِ معتزله و قدرت بخشیدن به اهل سنّت و جماعت بود.

و امّا خوب است بپرسیم که شیعه در آن زمان چه می کرد و چه وضعیتی داشت؟

در این دوره، شیعه به لحاظِ فکری از شاگردانی ممتاز و برجسته برخوردار است، شاگردان و اصحابی که به وسیله ائمّه علیهم السلام پرورش یافته و اصول به آنها القا شده و در کتاب هایِ «چهار صد گانه»(3) نگارش و تدوین یافته است، مبانیِ اعتقادی و فقهیِ شیعه توسّطِ ائمّه علیهم السلام تبیین و با سفارش و اصرار همانان در کتاب ها جمع آوری و تدوین گشته است.

این دوره به لحاظِ سیاسی، خیلی حسّاس و بحرانی است. امامانِ شیعه در محاصره قرار می گیرند و علی رغم تقیه شدید، برایِ کنترلِ بیشتر، از مدینه به سامرّا آورده می شوند. دسترسیِ شیعیان به امام علیه السلام بسیار سخت و خطرآفرین

ص:260

است. در این مرحله که مبارزه بسیار حسّاس و پیچیده شده، طرح مبارزاتی شیعه در سازمان مخفی وکالت، تشکیلاتی بسیار پیچیده است که جز مطالعه دقیق، و بررسی و غور در زوایای پنهان آن نمی توان به عمق و پیچیدگی و نقش ارزنده آن در این مرحله حسّاس پی برد.

امام علیه السلام در این مرحله با تماس های حساب شده و پنهانی، اقدام به بسط و توسعه این سازمان و در نتیجه حفظ و تقویت و گسترش شیعه می پردازد.

تأیید و حمایت برخی از قیام هایِ علویان برای ایجاد ضعف در پایه هایِ حکومتِ عبّاسی و یا کم کردن ظلم و بیداد آنان، از دیگر اقدامات ائمّه شیعه علیهم السلام در این مرحله تاریخ ساز از مبارزات است.

به لحاظِ اجتماعی توده شیعه تحتِ فشار و ظلمِ شدید خلفا است؛ اموالِ آنان مصادره و جانِ آنان در معرضِ خطر است. آنها را از پست ها و سمت هایِ مهم، اخراج و تا آنجا که ممکن باشد در تنگنا و فشار قرار می دهند. تعدادی از آنان با سیاستِ تقیه در دربار و پست هایِ حسّاس، نفوذ کرده تا در مواقعِ ضروری بتوانند اقداماتِ مفیدی انجام دهند.

رهبریِ شیعه در این دوره، گر چه محصور است، ولی همچون دیگر ائمّه علیهم السلام از نفوذِ فوق العاده ای در میان همه اقشار مردم برخوردار است.

شیعه در این دوره به لحاظِ فکری و عقیدتی از جایگاهی شایسته برخوردار است؛ زیرا طرحِ مذهب به وسیله صادقین علیهما السلام ریخته شده و احادیث، در شکلِ اصول و جوامِع، نگهداری شده اند.(1) و معیارهایِ شناسایی احادیث و تهذیبِ آنها توسّطِ ائمّه دیگرعلیهم السلام به دست آمده، همان طور که شیوخ و شاگردان و اصحابی تربیت شده اند(2) تا هم کارگشای حوادث

ص:261

باشند و هم از کیانِ اعتقادی و فقهی شیعه در برابرِ فرقه ها و گروه های مختلف، به خصوصِ اهل سنّت که از حمایت و پشتیبانی خلفا نیز برخوردار بودند دفاع کنند.

حفظِ اسلام و فرهنگ وحی و نگهداری آن از دستبرد حوادث و منحرفان از جمله وظایفِ امام است. روشنگری ها و موضع گیری هایِ به موقعِ عسکریین علیهما السلام در برابرِ انحرافاتِ فکری جامعه از «صوفیه» و «واقفیه» گرفته تا «مفوضه» «ثنویه» «غُلات»(1) و...، و پاسخگویی به مسائلِ فِقهی و مشکلاتِ فکری و دور کردن شیعیان از در افتادن در وادی های بیهوده از ویژگی هایِ بارز این دوره است.

از دیگر اقداماتِ مهمِّ عسکرین علیهما السلام در این دوره، ایجادِ آمادگیِ فکری در شیعیان برایِ ورود به عصرِ غیبت بود، از جمله این اقدامات؛ روایاتِ فراوانِ آنان در موردِ فرا رسیدن غیبت، بشارت به ولایت حضرتِ حجّت و ارجاعِ شیعیان به وکلا و تأیید برخی از کتب فقهی و اصول روایی و بالاخره کم کردنِ تماس مستقیمِ شیعیان با آنها بود، به طوری که حتی در شهر «سامرّا»به مراجعات و مسائل شیعیان از طریقِ نامه یا توسّطِ نمایندگانِ خویش پاسخ می دادند و بدین ترتیب آنان را برای تحمّلِ اوضاع و شرایط و تکالیفِ عصر غیبت و ارتباط غیر مستقیم با امام، آماده می ساختند.(2)

عرض آن حضرت برسانند و توسّطِ آنان جوابِ خود را دریافت کنند. گاهی گروهی از مردم به وسیله آن نایبانِ خاص، به دیدارِ امام می رسیدند.(1) این نایبان چهار نفرند و به «نوّابِ اربعة» مشهورند.

اسامیِ اینها که همگی از علما و بزرگان شیعه هستند به ترتیب عبارتند از:

1 - ابوعمر، عثمان بن سعید عمری از 260 هجری قمری تا هنگام وفات که ظاهراً قبل از سالِ 267 هجری قمری بوده است. برخی وفات او را در سالِ 265 هجری قمری ذکر کرده اند.(2)

2 - ابوجعفر، محمّد بن عثمان عمری؛ از هنگامِ وفات سفیر اوّل تا 305 هجری قمری.

3 - ابوالقاسم، حسین بن روح نوبختی از سالِ 305 هجری قمری تا 326 هجری قمری.

4 - ابوالحسن، علی بن محمّد سمری از سالِ 326 هجری قمری تا 329 هجری قمری.

2- ابوجعفر محمّد بن عثمان عمری

3- ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی

4- ابوالحسن علی بن محمّد سمری

به نواب اربعه، نواب خاص هم اطلاق می شود. وظایف و فعالیت های اساسی نواب اربعه را می توان چنین برشمرد: 1- مخفی داشتن نام و جایگاه امام 2- اخذ و توزیع اموال متعلق به امام 3- پاسخ گویی به سؤالات فقهی و مشکلات عقیدتی مردم 4- مبارزه با مدعیان دروغین نیابت.

ابوجعفر محمّد بن عثمان عمری که در روایت بالا نامش آمده است: دوّمین نایب از «نوّاب اربعه» امام زمان علیه السلام و فرزند نایب اول - عثمان بن سعید - است. در زمانِ حیات پدرش از طرف امام حسن عسکری علیه السلام به نیابت امام غائب معرفی شده بود و «عثمان بن سعید» به هنگام مرگ خود، امر نیابت را به دستور امام زمان علیه السلام به فرزند خود «محمّد» سپرد. شیعیان به عدالت، وثاقت و امانت داری او اتّفاقِ نظر داشتند...

توقیعاتِ حضرت در امور مهمّ دینی، در طول زندگانی او با همان خطّی که در زمان پدرش عثمان بن سعید صادر می شد، به دست او صادر می گشت و به شیعیان می رسید. شیعیان جز او کسی را به نیابت نمی شناختند و علائم و کراماتی هم از او نقل شده است.

او بیشترین مدّتِ نیابت را در میان «نواب اربعه» به خود اختصاص داد و حدود چهل سال به عنوان نایب و رابط بین امام و شیعیان بود. لِذا توفیق یافت مشکلات و مسائلِ فقهی، کلامی، اجتماعی و.... بیشتری را از محضر مبارک امام زمان علیه السلام استفسار نماید و در اختیار عموم مردم قرار دهد. کنیه او «ابوجعفر» است و چندین لقب برای او ذکر شده است: «عَمری» «اسدی» و «کوفی».

امام حسن عسکری علیه السلام فرمودند: «عمری - عثمان بن سعید - و پسرش -

ص:264

محمّد بن عثمان - هر دو موثّق و موردِ اطمینان هستند، هر چه آنها به تو برسانند از طرف ما می رسانند...».

پس از وفاتِ نایب اوّل، نخستین کسی که مورد خطاب ولی عصرعلیه السلام قرار می گیرد، محمّد بن عثمان، پسر اوست. امام زمان علیه السلام مرگ پدر را بر او تسلیت می گوید و در آن نامه، اشاره ای به شخصیت محمّد بن عثمان و تصریح به نیابت او شده است. در زمان نایب دوّم (حدود 265 - 305) کسانی پیدا شدند که از فرصت غیبت امام زمان علیه السلام سوء استفاده کرده و خود را به عنوان نایب امام علیه السلام معرفی کرده تا بدین وسیله شهرت و منصبی اجتماعی کسب نموده و اموال سرازیر شده از سوی شیعیان به سوی امام را بدون مجوّز شرعی تصرّف نمایند. لذا یکی از وظایف محمّد بن عثمان، تکذیب مدّعیان دروغین و رسوا کردن آنان و اثبات نیابت خود و فراهم آوردن اطمینان و اعتماد شیعیان به سوی خویش بود. یکی از دلیل های مشهود و راه های عملی بر صحّت نیابت و وساطت خویش از طرف امام غائب، خبر دادن از امور غیبی و پنهانی با عنایت امام زمان علیه السلام به وسیله توقیعات و طرق دیگر بود.

«محمّد بن عثمان» به جهت طولانی بودن دوره نیابت اش، فرصت بیان بعضی از حقایق راجع به امام زمان علیه السلام از تولّد تا غیبت را داشته است. لذا در زمینه های مختلف درباره امام زمان علیه السلام و درباره موضوعات دیگر، از ایشان روایت نقل شده است. احادیثی که از ایشان نقل شده نشان می دهد که وی مکرّراً امام زمان علیه السلام را حتی از دوران کودکی آن حضرت دیده و در دوران امامتش با او ملاقات هایی داشته است. راوی می گوید: محمّد بن عثمان، قبری را برای خود حفر کرد و آن را با چند قطعه تخته آماده ساخت. وقتی علّت آن را پرسیدم، گفت: برای مردن اسبابی هست! بعد از آن نیز از وی پرسیدم، گفت: مأمور شده ام که خود را جمع و جور کنم. سپس دو ماه بعد وفات یافت.

ص:265

ابوجعفر محمّد بن عثمان در سال 305 ه.ق در آخر ماه جمادی الاولی وفات کرده است. قبر او در کنار قبر مادرش، بر سر راه کوفه و در محلی که خانه اش آنجا بود واقع است. این محل در سمت غربی بغداد می باشد.(1)

حقِّ عموزادگانَت را که چهارصد درهم است از آن بیرون کن! مرد عراقی تعجّب نمود، وقتی به حسابِ اموالِ خود رسیدگی نمود معلوم شد هنوز قسمتی از زمینِ زراعتیِ عموزادگانَش را که در دستِ وی بوده به صاحبانَش رد نکرده است. وقتی با دقّت حساب کرد دید سهمِ آنان چهارصد درهم می شود. پس آن مبلغ را از اموالِ خویش خارج نمود و بقیه را پیشِ عثمان بن سعید برد. این دفعه موردِ قبول واقع گشت.(1)

زمانِ حیاتِ پدرش وکیلِ امام حسن عسکری علیه السلام بوده و سفارتِ حضرتِ حجّت را نیز عهده دار بوده است.(1)

چندان تعجّب ندارد که این قدر به تحصیلِ علم علاقه داری برایِ این که به برکتِ دعایِ امام زمان به دنیا آمدی.(1)

مردی در نیابت حسین بن روح شک داشت. پس برایِ روشن شدن موضوع، با قلمِ خشک و بدونِ مرکّب، نامه ای نوشت و برایِ امام فرستاد، پس از چند روز جوابَش توسّطِ حسین بن روح از ناحیه مقدّسه صادر شد.(2)

می دانید که هیچ یک از ما ائمّه نیست جز آن که بیعتِ سرکشِ زمانَش بر گردنِ اوست، مگر قائمی که روح اللَّه عیسی بن مریم پشتِ سر او نماز می خواند؟ خداوند ولادتِ او را مخفی می سازد و شخصِ او نهان می شود تا آن گاه که خروج کند، بیعتِ احدی بر گردنِ او نباشد. او نُهمین از فرزندانِ برادرم حسین، است و فرزندِ سرورِ کنیزان. خداوند عمرِ او را در دورانِ غیبتش طولانی می گرداند، سپس با قدرتِ خود، او را در صورتِ جوانی که کمتر از چهل سال دارد، ظاهر می سازد تا بدانند که خداوند بر هر کاری توانا است.(1)

مهدی علیه السلام می داند، او می گوید: «غیبتِ صغری، از زمانِ ولادتِ حضرت مهدی علیه السلام تا پایانِ دوره سفارت [نیابت خاصّه و هنگامِ درگذشت آخرین سفیر از سفیرانی که واسطه ارتباطِ شیعه با امام بوده اند، می باشد. با این حساب دوره غیبت صغری، 75 سال می شود. آنچه که شیخ مفیدرحمه الله را بر این عقیده واداشته، ظاهراً این نکته است که حضرتِ مهدی علیه السلام در آن پنج سالِ ابتدایِ تولّد، حضور و معاشرتِ چندانی نداشته است، و از نظرِ کلّی غایب محسوب می شده است.(1)

و ظهورش را از آن نقطه انتظار می کشند؛ از این جهت، تهمت هایی به شیعه زده و در این زمینه به خود زحمت مراجعه به منابع شیعه را نداده اند در حالی که براساسِ تاریخ و روایاتِ شیعه، امام مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف از هنگام ولادت در اختفا به سر می برد و بنا به مصالحی تولّد و زندگی او آشکار نبود و بعد از رحلت پدر گرامی غیبت صغرای آن حضرت، آغاز شد. امام مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف بعد از نماز گزاردن بر پیکر پاک پدر و تدفین آن حضرت وارد منزل شد و دیگر کسی آن حضرت را در اجتماع و در میان مردم ندید.(1)

آن حضرت بنا به روایات شیعی در میان مردم زندگی می کند و در موسم حج حاضر می شود، ولی مردم او را نمی شناسند.(2)

خانه ای که از آن سخن گفته می شود، دو قسمت داشت؛ یک قسمت برای مردان و قسمت دیگر برای زنان، یک سرداب هم زیر اطاق ها قرار داشت که در روزهایِ گرم، اهلِ خانه در آن سرداب زندگی می کردند.

شیعه این خانه و این سرداب را محترم می دارد؛ زیرا امامانِشان در این خانه زندگی می کردند، و در همین خانه، امام هادی علیه السلام امام عسکری علیه السلام و نیز امام مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف خداوند سبحان را عبادت می کردند. این یک امر معقول و طبیعی است که به جهت علاقه مندی به پیشوا و رهبرِ دینی، آن چه متعلّق به او است محترم داشته شود، در میانِ تمامی ادیان و مذاهب چنین است و شیعه از این عشق و احترام به مکان هایِ مقدّس و مشاهد مشرّفه دفاع می کند. و آن را از مصادیق «فی بیوت اذن اللَّه ان ترفع»(3) می داند؛ امّا این احترام، غیر از آن تهمت هایِ مخالفان، به شیعه است.

ص:272

حقیقت این است که داستان غیبت حضرت مهدی عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف در سردابِ «سامرّا» و زندگی کردن آن حضرت در این مکان، دروغ و بهتانی بیش نیست و هیچ یک از بزرگان شیعه، چنین باوری نداشته و ندارند.(1)

ص:273

این مقام و این نیابت به وسیله خودِ حضرت مهدی - عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف - به عالِمانِ واجد شرایط تفویض شده است.

شیخ طوسی، شیخ صدوق و شیخ طبرسی از اسحاق بن عمّار نقل کرده اند که گفت: مولایِ ما حضرت مهدی - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف - در موردِ وظیفه شیعیان در زمانِ غیبت فرموده است: «و امّا الحوادث الواقعه فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجة اللَّه علیهم؛(1) در حوادث و رخدادهایی که واقع می شود به روایت کنندگان حدیث ما رجوع کنید که آنان حجت من بر شمایند، و من حجت خدا بر آنانم».

و باز «طبرسی» در کتاب الاحتجاج از امام صادق علیه السلام نقل کرده است که آن حضرت در ضمن حدیثی فرمود: «و امّا من کان من الفقهاء صائنا لنفسه، حافظا اهواه مطیعا لامر مولاه فللعوام ان یقلدوه؛(2) هر یک از فقها که مراقب نفس و دینش و مخالف هوی و هوسش و مطیع فرمانِ مولایش [ائمّه علیهم السلام باشد بر عوام، لازم است که از او تقلید کنند.

بدین ترتیب امورِ مسلمین در زمانِ «غیبتِ کبری» به دستِ «ولی فقیه» قرار گرفت که با نظرِ او باید انجام و جریان یابد. گرچه منصبِ «فتوا» «قضاوت» و «حکم» برایِ فقیهان از پیش، توسّطِ ائمّه معصومین علیهم السلام جعل شده بود، ولی رسمیتِ مرجعیت و زعامتِ فقهایِ اسلام از این تاریخ پدید آمد و تا ظهورِ آن حضرت ادامه خواهد داشت و پس از ظهور مهدی - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف دولت ایام،(3) پیوسته از آنِ اولیایِ خدا خواهد بود.(4)

واجد شرایط تفویض شده است. امام علیه السلام ضابطه ای کلی و صفات و مشخّصاتی را معرّفی و بیان می کند که در هر عصری آن صفات و ویژگی هایِ معین در هر فردی از افراد وجود داشته باشد، نایبِ عامّ امام علیه السلام شناخته می شود. امام زمان علیه السلام در توقیع اسحاق بن یعقوب که به دستِ نایب دوّم - محمّد بن عثمان - صادر گشت، فرمود: «و امّا رویدادها و پیشامدهایی که در آینده روی خواهد داد، درباره آنها به راویان حدیث ما رجوع کنید؛ زیرا آنها حجّتِ من بر شمایند و من حجّتِ خدا می باشم».(1)

پیش از ظهور حضرت حجت علیه السلام محکوم می کنند و پرچمدار آن را طاغوت مشرک معرفی می کنند.

امام صادق علیه السلام می فرماید: «کل رایه ترفع قبل قیام القائم فصاحبها طاغوت یعبد من دون اللَّه» هر پرچمی پیش از قیام قائم بر افراشته شود، صاحب آن طاغوتی است که در برابر خدا پرستش می شود.(1) و یا امام باقرعلیه السلام می فرماید: هر پرچمی پیش از پرچم مهدی علیه السلام بلند شود، پرچمدار آن ظاغوت است.(2)

بر افراشتن پرچم، کنایه از اعلان جنگ با نظام حاکم و تلاش برایِ تأسیسِ حکومت جدید است.

«طاغوت» یعنی انسانی که به حدودِ الهی تجاوز کرده و می خواهد که مردم حاکمیت او را در برابر حاکمیت خداوند بپذیرند.

واژه «طاغوت» و جمله: «یعبد من دون اللَّه» در دو حدیثِ فوق، به خوبی بیانگر آن است که مقصود از «پرچم بر افراشته شده پیش از قیامِ قائم» پرچمی است که در مقابلِ خدا و رسول و امام علیه السلام برافراشته گردد و برافرازنده در مقابلِ حکومتِ خدا حکومتی تأسیس کند و در پیِ آن باشد که به خواسته هایِ خود، جامه عمل، بپوشاند. بنابراین، نمی توان شخصِ صالحی که برایِ حاکمیتِ دین، قیام و اقدام کرده، طاغوت خواند؛ زیرا در این صورت، چنین پرچمی، نه تنها در مقابلِ پرچمِ قائم برافراشته نشده که در مسیر و طریق و جهت او خواهد بود.

برای این سخن، گواه از امام معصوم داریم، از جمله: امام محمّد باقرعلیه السلام می فرماید: «و انه لیس من احد یدعوا الی ان یخرج الدجال الا و سیجد من یبایعه و من رفع رایه ضلاله فصاحبها طاغوت»(3)

در این روایت، امام علیه السلام با قیدِ «ضلالت» برایِ «رایة» آن قیام کننده ای را طاغوت خوانده است که پرچمِ گمراهی برافرازد.

ص:277

مؤید دیگر، صحیحه عیص بن قاسم است. امام علیه السلام در این روایت قیام ها را به دو دسته تقسیم می فرماید:

قیام هایی که جلوداران آنها، مردم را به خود دعوت می کنند.

قیام هایی که برای مقابله با باطل و اقامه حق صورت می گیرد.

امام علیه السلام قیام هایِ دسته دوّم را تأیید می کند و قیامِ زید بن علی و مانند وی را از این نوع می داند و به پیروان خود هشدار می دهد که هر قیامی را به قیام زید قیاس نکنند، تا به گمراهی دچار نشوند: «هنگامی که کسی برای قیام به سوی شما آمد، توجّه کنید که برایِ چه هدفی قیام می کند. نگویید که زید هم خروج کرد. زید، مردی عالم و راست گفتار بود. او، هرگز شما را به سوی ریاست و حاکمیتِ خویش دعوت نکرد، بلکه به آنچه رضایِ آل محمّدعلیهم السلام است، فرا خواند. و اگر پیروز می شد، به عهد خود وفا می کرد، او، برایِ شکستنِ قدرتِ طاغوتی بنی امیه قیام کرد؛ امّا آن که امروز قیام کرده است [محمّد بن عبداللَّه] شما را به چیزِ دیگر می خواند. ما شهادت می دهیم که به دعوتِ او راضی نیستیم. او امروز، از ما پیروی نمی کند، تا چه رسد به روزی که پرچم ها برای او بسته شود».(1)

در روایاتِ بالا، امام علیه السلام قیام زیدبن علی علیه السلام و مانندِ او را که داعی به حق هستند، تأیید می کند و قیام هایِ اشخاصی چون : محمّد بن عبداللَّه،(2) که مردم را به خود فرا می خوانند، محکوم می کند.

گواهِ دیگر این که، ائمّه علیهم السلام قیامِ حسین بن علی، شهید فخ را که در زمانِ حکومت هادی، برادر هارون الرشید، انجام گرفته تأیید کرده اند.

بنابراین، قیام زیدبن علی و شهید فخ و نهضت هایی از این دست را، نمی توان از نمونه های طاغوت شمرد.

ص:278

افزون بر اینها، اگر با استناد به این روایات، هر گونه قیام و نهضتی را محکوم و غیر مشروع بدانیم، این گونه برداشت، با روایات جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و همچنین با سیره پیامبرصلی الله علیه وآله و ائمّه معصومین علیهم السلام تعارض دارد و در مقام تعارض، باید از این روایات صرف نظر کرد.

با توجّه به آنچه آوردیم، معنایِ حدیث این است که: هر پرچمی پیش از قیامِ قائم بر افراشته شود و رهبر آن مردم را به سوی خود فرا خواند، صاحب این چنین پرچمی، طاغوت است.

اما اگر شخصِ صالحی به نیابت از امام علیه السلام در دوره غیبت قیام کند و تشکیلِ حکومت دهد، بدون تردید، مشمولِ این روایات نخواهد بود.

برخی دیگر از روایت ممنوعیتِ قیام، روایاتی هستند که بیانگرِ ناکامی و موفّق نشدنِ قیام های پیش از قیامِ مهدی علیه السلام است. این دسته از روایات، در ضمن، اشاره دارند بر مشروع نبودن تلاش برای ایجاد حکومت اسلامی. زیرا قیامی که بدون ثمر باشد، از دیدگاه عقل و عقلا ناپسند است.

امام سجادعلیه السلام می فرماید: «واللَّه ما یخرج احد منا قبل خروج القائم، الامثله کمثل فرخ طار من و کره قبل ان یستوی جناحاه فاخذه الصبیان؛(1) به خدا سوگند!، هیچ یک از ما، پیش از قیامِ قائم خروج نمی کند، مگر این که مَثَل او، مانندِ جوجه ای است که پیش از محکم شدنِ بالهایش از آشیانه پرواز کرده باشد. در نتیجه کودکان او را گرفته و با او به بازی می پردازند».

از این روایت نتیجه گرفته اند که قیام برای تشکیلِ حکومتِ اسلامی، نه تنها بی نتیجه است، که گرفتاری و ناراحتیِ اهل بیت علیهم السلام را نیز در پِی دارد. بنابراین، باید از تشکیلِ حکومت اسلامی، پیش از قیامِ حضرتِ مهدی علیه السلام چشم پوشید. استناد به روایتِ بالا و مانندِ آن از جهاتی باطل است؛ زیرا این روایت، در صدد این نیست که اصل جواز قیام را رد کند، بلکه پیروزی را نفی می کند.

ص:279

و اگر نفی جواز کند، قیام امام حسین علیه السلام را در برابر یزید و همچنین قیام زید بن علی و حسین بن علی شهید فخ و... را محکوم کرده است، با این که بدونِ تردید این قیام ها موردِ تأیید ائمّه علیهم السلام بوده اند. پس عدمِ پیروزیِ قیام، دلیل بر نفی تکلیف به قیام نیست.

مثلاً در جنگِ صفّین، شایع شد که معاویه مُرده است. این خبر باعث شادی مردم شد. امام علی علیه السلام در مقابلِ شادیِ مردم فرمود: «و الذی نفسی بیده لن یهلک حتی تجتمع علیه الامه، قالوا: فبم تقاتله ؟ قال : التمس العذر فیما بینی و بین اللَّه تعالی؛(1) سوگند به آن خدایی که جانِ من در قبضه قدرتِ اوست، معاویه هلاک نمی شود، تا مردم بر او هماهنگ شوند. از آن حضرت سؤال کردند: بنابراین، پس چرا با او می جنگید، امام فرمود: می خواهم بین خود و خدایم عذر داشته باشم».

به روایت دیگر، مردی از شام به کوفه آمد و از مرگ معاویه خبر داد. امام علی علیه السلام به او فرمود: «انت شهدت موته؟ قال: نعم و حثوت علیه، قال: انه کاذب، قیل: و ما یدریک یا امیرالمؤمنین انه کاذب؟ قال: انه لا یموت حتی یعمل کذا و کذا - اعمال عملها فی سلطانه - فقیل له: فلم تقاتله و انت تعلم هذا، قال: للحجه؛(2) آیا تو بر مرگِ معاویه شاهد بودی؟ گفت: بله، من خود خاک بر قبر او ریختم. علی علیه السلام فرمود: این مرد دروغگوست. گفته شد: ای امیر مؤمنان از کجا می دانی که این شخص دروغ می گوید. علی علیه السلام فرمود: معاویه نمی میرد تا این گونه و آن گونه عمل کند. و اعمالی که او در مدّتِ حکومتِ خود انجام می دهد یادآوری کرد. به آن حضرت گفته شد: بنابراین، چرا با او می جنگی؟ علی علیه السلام فرمود: برایِ اتمام حجّت و انجام وظیفه با او می جنگم».

این روایات، بیانگرِ این معنی هستند که انسان مسلمان، باید به تکلیفِ خود عمل کند و نباید انتظار داشته باشد، حتماً به نتیجه مطلوب برسد.

ص:280

دسته سوّم از روایاتی که برای مشروع نبودن تلاش در راه ایجاد حکومت اسلامی در دوره غیبت، بدانها استناد کرده اند روایاتی هستند که به سکوت و سکون، فرا می خوانند و از مشارکت در هر قیام و مبارزه ای، پیش از تحقّقِ نشانه هایِ ظهور، باز می دارند.

امام صادق علیه السلام می فرماید: «یا سدیر الزم بیتک و کن حلسا من احلاسه واسکن ما سکن اللیل و النهار، فاذا بلغک ان السفیانی قد خرج فارحل الینا؛(1) ای سدیر! در خانه بنشین و به زندگی بچسب. آرامش داشته باش تا آن هنگام که شب و روز آرام هستند، امّا هنگامی که خبر رسید که سفیانی خروج کرده به سوی ما بیا، اگر چه با پای پیاده باشد». یا می فرماید: «خمس علامات قبل قیام القائم: الصیحة و السفیانی و الخسف و قتل نفس الزکیه و الیمانی. فقلت : جعلت فداک، ان خرج احد من اهل بیتک قبل هذه العلامات، انخرج معه؟ قال : لا...؛(2) پنج نشانه پیش از قیام قائم وجود دارد: صیحه و ندای آسمانی، خروج سفیانی و فرو رفتن (لشگر سفیانی در سرزمینی به نام بیداء) کشته شدن نفس زکیه، خروج یمانی.

عمر بن حنظله می گوید: از آن حضرت سؤال کردم، اگر شخصی از خاندان شما پیش از این نشانه ها قیام کند، آیا ما نیز با او قیام و خروج کنیم؟ آن حضرت فرمود: نه!» در حدیثی دیگر امام باقرعلیه السلام به جابر فرمود: «الزم الارض و لا تحرک یدا و لا رجلا حتی تری علامات اذکرها لک - و ما اراک تدرکها - اختلاف بنی فلان، و مناد ینادی من السماء و یجیئکم الصوت من ناحیة دمشق...؛(3) ای جابر! آرامشِ خود را حفظ کن و دست و پایت را حرکت نده تا نشانه هایی که برایت می گویم ببینی - هرچند گمان نمی کنم تا آن زمان زنده باشی - اختلاف بنی فلان و ندا دهنده ای که از آسمان ندا می دهد و صدایی که از سوی دمشق بلند خواهد شد».

گفته شده که مقتضایِ این روایات منحصر به سدیر، عمر بن حنظله و جابر

ص:281

نیست، بلکه بر همه واجب است که تا خروج سفیانی و دیگر نشانه ها و بالاخره تا قیام قائم علیه السلام سکوت کنند و از قیام و خروج خودداری کنند.

پاسخ: الغای خصوصیت و تعمیم حکم به همه افراد، در همه زمان ها متوقّف بر این است که ما علم داشته باشیم به این که شخص خاص و یا مورد خاصی مورد نظر امام نبوده است.

در روایات بالا نه تنها چنین علمی نداریم که خلاف آن برای ما ثابت است. از باب نمونه به ویژگی های سدیر و حالات او اشاره می کنیم:

با نگاهی به تاریخ و دیگر روایات می یابیم که سدیر، فردی بوده که همواره احساساتش بر عقلش غلبه داشته است و او می پنداشته قیام و اقدام برای تشکیل حکومت اسلامی، برای امام علیه السلام وجود دارد و به همین دلیل، همواره منتظر قیام و خروج آن حضرت بوده است. حضرت در بیان فوق، نبود امکان قیام و تشکیل حکومت ظاهری را به ایشان گوشزد کرده است و به وی و افرادی مانند وی، که تحت تأثیر احساسات غلط قرار گرفته اند. سفارش می کند: بهتر است که در خانه بنشینند.

گواه بر این سخن، حدیثی است که خود وی، از امام صادق علیه السلام نقل می کند: «بر امام صادق علیه السلام وارد شدم و به آن حضرت عرض کردم: به خدا سوگند! نشستن برای شما روا نیست. حضرت فرمود: چرا ای سدیر؟ گفتم : به خاطر یاران و پیروانی که دارید. به خدا سوگند! اگر امیرالمؤمنین علیه السلام به اندازه شما پیرو داشت، قبایل تیم و عدی در خلافت طمع نمی ورزیدند». حضرت فرمود: تعداد آنان چه اندازه است؟ گفتم: صد هزار. گفتم : بله، بلکه دویست هزار. فرمود: دویست هزار؟ گفتم: بله و بلکه نصف دنیا. حضرت ساکت شد و پس از لحظه ای فرمود: آیا می توانی همراه ما به ینبع (محلی نزدیک مدینه) بیایی... حضرت در آن مکان به پسر بچّه ای که چند بزغاله می چرانید نگاه کرد

ص:282

و فرمود: اگر من به اندازه اینها «شیعه» داشتم، سکوت را روا نمی دانستم.(1)

سدیر می گوید: آنها را شماره کردم، شمار آنها هفده رأس بود.

از این روایت، حدود ادراک سدیر، در این گونه مسائل مشخص می گردد. ضمناً مراد از شیعه در روایتِ فوق، تنها کسانی نیستند که نامی از شیعه داشته باشند بلکه مراد شیعه واقعی است، یعنی کسانی که تا مرز شهادت همراهند و اینان در آن زمان، اندک بوده اند.

در روایت دیگر، معلی بن خنیس می گوید:

«نامه عبدالسّلام و سدیر را با نامه هایِ دیگر افراد خدمت امام صادق علیه السلام بردم، در زمانی که صاحب پرچم های سیاه (ابومسلم خراسانی) قیام کرده و هنوز آثارِ حکومت بنی عبّاس ظاهر نشده بود. در آن نامه ها نوشته بود که ما پیش بینی می کنیم که امر خلافت به شما واگذار گردد، شما چه نظر دارید، حضرت با عصبانیت نامه ها را به زمین زد و فرمود: من امام اینان نیستم. آیا نمی دانند که سفیانی باید کشته شود».(2)

از این روایت نیز استفاده می شود که سدیر و دیگر دوستان او، به خاطر آگاه نبودن از اهداف و مقاصد ابومسلم، پنداشته بودند که وی برای بازگرداندن خلافت به امام علیه السلام قیام کرده است، غافل از این که ابومسلم، گر چه به ظاهر، مردم را به اطاعت فردی از بنی هاشم فرا می خواند. ولی از سوی ابراهیم عبّاسی به سامان دادن خراسان گماشته شده بود و پس از کشته شدن ابراهیم، مردم را به خلافت برادرش، عبداللَّه سفّاح، دعوت می کرد.

در هر صورت، با توجه به مطالب بالا و دیگر مطالبی که درباره سدیر و خصوصیات او آمده است، ما نمی توانیم از روایتی که او را ملزم می کند در

ص:283

خانه بنشیند الغای خصوصیت کنیم و بگوییم: وظائف همه، حتّی در عصر غیبت سکوت و خانه نشینی است.

افزون بر این، آیا با این روایت می توان از همه آیات و روایات و همچنین حکم عقل که بر وجوب امر به معروف و نهی از منکر و جهاد در راه خدا و مبارزه با حاکمان ستم، دلالت دارند دست برداشت.

روایت حنظله نیز همانند روایت سدیر، درباره قضیه خاصّی است. گواه بر این، این که امام علیه السلام عمر بن حنظله و افراد دیگری همانند وی را، از خروج با یکی از سادات اهل بیت نهی کرده است. یعنی فرد مشخّصی مطرح بوده و امام از همراهی با او نهی کرده است. ذیل روایت دلالت دارد که آن شخص، ادعّای مهدویت داشته و امام علیه السلام با ذکر نشانه هایِ ظهور، ادّعایِ آن شخص را رد کرده و یادآور شده که هر کس از اهل بیت، پیش از این نشانه ها قیام کند، آن قائم موعود، نیست.

این حدیث و مانند آن، در واقع می خواهند جلو سوء استفاده برخی از سادات علوی را که به عنوان مهدی موعود قیام می کردند بگیرند و به افرادی مانند: سدیر و عمر بن حنظله و جابر و... بفهمانند که فریب اینان را نخورند.

از روایاتی که بر مشروع نبودن ایجاد حکومت اسلامی در دوره غیبت، بدان استناد شده، روایاتی است که به صبر دعوت کرده اند و از شتاب، نهی نموده اند. در برخی از این روایات آمده است که انسان مسلمان، پیش از فرا رسیدن موعد فرج و زوال ملک ظالم، نباید خود را به زحمت بیندازد و به دنبال برقراری حکومت عدل باشد.

انسان مسلمان، در دوره غیبت اگر فقط نیتِ جهاد هم داشته باشد، ثوابِ جهاد به او داده خواهد شد: علی علیه السلام می فرماید: «الزموا الارض واصبروا علی البلاء و لا تحرکوا بایدیکم و سیوفکم فی هوی السنتکم و لا تستعجلوا بمالم یعجله اللَّه لکم فانه من مات علی فراشه و هو علی معرفة حق ربه و حق رسوله و اهل بیته مات شهیدا و وقع

ص:284

اجره علی اللَّه واستوجب ثواب ما نی من صالح عمله و قامت النیة مقام اصلاته لسیفه فان لکل شی مدة و اجلا؛(1) به زمین بچسبید و بر بلاها صبر کنید دست ها و شمشیرهایتان را در جهتِ خواست هایِ زبانِتان به حرکت در نیاورید و نسبت به آنچه خداوند برایِ شما در آن عجله قرار نداده، عجله نکنید. اگر کسی از شما در رختخواب بمیرد، امّا نسبت به خدا و رسول و اهل بیت رسول شناخت و معرفت داشته باشد، شهید از دنیا رفته و اجر او با خداست و آنچه را از اعمال نیک نیت داشته، پاداشش را خواهد برد و همان نیت خیر او در ردیف به کار گرفتن شمشیر است. بدانید که برای هر چیز مدّت و سرآمدی است. یا این که پیامبرصلی الله علیه وآله به علی علیه السلام سفارش می فرماید: ان ازالة الجبال الرواسی اهون من ازالة ملک لم تنقض ایامه؛(2) کندنِ کوه های محکم و برافراشته شده، آسان تر از نفیِ حکومتی است که هنوز روزگار آن پایان نیافته است». امام صادق علیه السلام می فرماید: «الغبرة علی من آثارها، هلک المحاصیر، قلت : جعلت فداک و ما المحاصیر؟ قال : المستعجلون، امّا انهم لمن یریدوا الا من یعرض لهم ... یا اباالمرهف، قلت : لبیک قال، اتری قوما حبسوا انفسهم علی اللَّه عز ذکره لا یجعل لهم فرجا؟ بلی واللَّه لیجعلن اللَّه لهم فرجا؛(3) گرد و غبار به ضرر کسی است که آن را بر انگیخته است. اسب هایِ چموش مغرور، هلاک می شوند. عرض کردم : فدایت شوم، اسب های چموش چه کسانی هستند؟ فرمود: کسانی که شتاب می کنند. آنان کسانی را دستگیر می کنند که در معرض دید آنها باشند و یا با آنان برخوردی داشته باشند... سپس فرمود: ای ابوالمرهف! گفتم : بله. فرمود: آیا دیده ای جمعیتی که جانِ خود را وقفِ راهِ خدا کرده باشند. خداوند برایِ آنان فَرَجی قرار نداده باشد؟! بلی، به خدا سوگند خداوند برای آنان فرجی قرار داده است.

پاسخ: بدون تردید سخنانِ علی علیه السلام در ارتباط با موردِ خاص و شرایط ویژه است.

ص:285

جهاد، همانندِ دیگر امور، متوقّف بر تهیه مقدّمات و امکانات است و شتابزدگی در آن، پیامدهایِ ناگواری را در پی دارد. امام علی علیه السلام در بیان فوق، به همین معنی اشاره می کند.

ابن ابی الحدید، در تفسیرِ سخنِ فوق می نویسد: «امام علی علیه السلام با کلامِ فوق بر آن نیست که کوفیان را از جنگ با اهل شام باز دارد، زیرا امام، همواره، آنان را از سستی و کوتاه آمدن در جنگ با شامیان سرزنش کرده است، بلکه شماری از یاران امام علیه السلام بر آن بودند که فساد و نفاق گروهی از کوفیان را افشاء کنند. علی علیه السلام برای جلوگیری از تفرقه و ایجاد اختلاف داخلی در ارتش خود، آنان را از این کار، در آن شرایط بازداشت و فرمود: بنشینید و بر بلاها صبر کنید».(1)

چگونه ممکن است شخصیتی که آن همه خطبه در تشویق به جهاد و مبارزه با ستمگران دارد، مردم را به سکوت و گوشه نشینی در مقابلِ ظلم و فساد دعوت کند. او که می فرماید:

«زشت باد رویتان، که هدفِ تیرهایِ دشمن قرار گرفته اید. به شما هجوم می آورند به آنها هجوم نمی برید. با شما می جنگند، با آنان نمی جنگید. معصیتِ خدا می شود و شما بدان رضایت می دهید».(2)

در حدیث دوّم نیز، هدفِ رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله این نیست که رو در رویی با پادشاهان به نتیجه نخواهد رسید؛ چرا که مسلمانانِ صدرِ اسلام، بسیاری از قدرت هایِ حاکم محلّی و جهان را ساقط کرده اند و ما دیده ایم که بسیاری از انقلاب ها از جمله انقلاب اسلامی ایران در برابر نظام های طاغوتی، به موفقیت رسیده است.

از سویِ دیگر، این روایت در صددِ تحریم مبارزه علیه ستمگران نیست و گرنه قیامِ علی علیه السلام و امام حسن علیه السلام در مقابل معاویه و قیام امام حسین علیه السلام در مقابل یزید بن معاویه که صحیح نبود.

ص:286

بنابراین، پیامبرصلی الله علیه وآله در این سخن، سنگینیِ کار و لزومِ امکاناتِ مورد نیاز، برای درگیری با حکومت هایِ خودکامه را یادآوری کرده است. همان گونه که کندنِ کوه ها به آسانی ممکن نیست و نیاز به امکانات و صرف وقت کافی دارد، مبارزه با ستمگران؛ به ویژه آنان که پایه هایِ حکومت خود را محکم کرده اند نیز، آن چنان است. بر فرض اگر امید چندانی هم به پیروزی نبود، باز وظیفه مردم در مبارزه با ستم و فساد به حال خود باقی است.

از روایتِ سوّم استفاده می شود که برخی از افراد علیه حکومت بنی امیه قیام کرده بودند و حکومت نیز در پیِ آنان بود.

ابی المرهف نیز، ترس آن داشت که بنی امیه او را دستگیر کنند. امام در این گفتار، خواسته اند که ترسِ وی را از بین ببرند. آن گاه امام از هلاکت فرد شتابزده، یعنی کسی که احساسات زودگذر او را به قیام و اقدام واداشته است، خبر می دهد.

در هر صورت، این روایت در مقامِ منع از دفاع در مقابل هجوم دشمنان و یا منع از ایجاد حکومت اسلامی در صورت توان و وجود شرایط آن نیست.

اگر در این روایات آمده که شتاب نکنید، به معنایِ صبر بر ظلم و سکوت در برابر از بین بردن دین و آثار دین و پذیرش سلطه جباران و تسلط آنان بر دین و نوامیس مردم نیست، بلکه این احادیث به معنی شتاب نکردن در رسیدن به دولت حقه جهانی است. شیعیان براساس روایاتی که از پیامبرصلی الله علیه وآله رسیده بود، منتظر فردی از اهل بیت برای نجات و تشکیل دولت حق بودند و به شکل های گوناگون این انتظار را اظهار می کردند و گاهی هم از رویِ اعتراض به ائمّه علیهم السلام گفتند: چرا قیام نمی کنید و ستمگران را به جایِ خود نمی نشانید. آنان از ائمّه علیهم السلام انتظار داشتند که به عنوان موعود، قیام کنند. ائمّه علیهم السلام نیز، با توجّه به چنین ذهنیاتی می فرمودند: «این توقّع شما، پیش از موقع است. آن قیام را نشانه هایی است که پیش از پدید آمدن آنها، قیام به عنوان مهدی موعودعلیه السلام درست نیست».

ص:287

ائمّه علیهم السلام در این روایات، تن دادن به ستم را سفارش نمی کنند، بلکه آنان، با طرحِ این روایات، شیعیان را از شتاب و این که هر قیامی را قیام موعود تلقّی کنند، بر حذر داشته اند. از این روی، این روایات، به هیچ روی در صددِ منع از قیام هایی که از سوی مصلحان، برای مبارزه با ستم و تشکیل حکومت اسلامی به منظور آماده سازی برای قیام حضرت مهدی علیه السلام صورت می گیرد، نیست.

برخی از روایات، به طور عموم و بعضی دیگر در دوره غیبت، شیعیان را به تقیه دعوت می کنند.

امام رضاعلیه السلام می فرماید: « لا دین لمن لا ورع له و لا ایمان لمن لا تقیه له و ان اکرمکم عنداللَّه اعلمکم بالتقیة، قیل یابن رسول اللَّه، الی متی، قال: الی قیام القائم فمن ترک التقیة قبل خروج قائمنا فلیس منا؛(1) کسی که از گناهان پرهیز ندارد، دین ندارد. همچنین کسی که از تقیه استفاده نمی کند،ایمان ندارد. گرامی ترین شما در نزد خداوند، داناترین شما به تقیه است. گفته شد: ای پسر رسول خدا! تقیه تا چه زمانی لازم است؟ فرمود: تا قیامِ قائم. هر آن که پیش از خروج قائم ما، تقیه را ترک کند، از ما نیست».

روایتِ دیگری نیز مفضل از امام صادق علیه السلام نقل کرده است و در آن روایت نیز امام علیه السلام تقیه را بستگی به قیام قائم علیه السلام می داند.(2)

با استناد به این روایات، گفته شده است که دخالت در سیاست و مخالفت با حکومت های ستم پیشه خلاف تقیه است؛ بنابراین، جایز نیست.(3)

در این که در مبارزه با دشمن لازم است از تقیه و اصولِ مخفی کاری استفاده کرد، تردیدی نیست و امّا به نام تقیه، مسئولیت های اجتماعی را کنار گذاشتن و تا ظهور امام زمان علیه السلام در سنگر تقیه ماندن، چیزی نیست که اسلام آن را تأیید کند.

اسلام، اجازه داده در جایی که جان و یا مال و یا ناموس انسان در خطر است و اظهار حق، هیچ گونه نتیجه ای ندارد، تا آماده شدن شرایط از آن خودداری کند و وظیفه خود را پنهانی انجام دهد.

ص:288

بنابراین تقیه گاهی لازم است؛ زیرا باعث حفظ جان و یا حفظ دین است و گاهی تقیه و سکوت، باعث نابودی دین و انحراف جامعه اسلامی می شود. این جا، جای سکوت نیست، جای امر به معروف و نهی از منکر و ایثار و فداکاری و شهادت در راه دین است. در این جا، دیگر تقیه حرام است.

بنابراین روایات تقیه در صدد بازداشتن از جهاد، یا امر به معروف و نهی از منکر و مبارزه با ستم نیستند، بلکه به انسان مسلمان گوشزد می فرمایند: در حالی که به وظایف خود عمل می کند، در صورت امکان، جان و مالِ خود و دیگر مسلمانان را حفظ کند. در روایات آمده: «التقیة جنة المؤمن» و «التقیة ترس المؤمن»(1) تقیه زره و سپر مؤمن است».

روشن است که از زره و سپر در میدان جنگ استفاده می شود، نه در خانه هایِ در بسته، چنان که برخی از به اصطلاح منتظران مهدی علیه السلام بر این باور بودند و تا آنجا به «تقیه»ای که خود تفسیر می کردند، پایبندی نشان می دادند که موافقت زبانی با حکومت هایِ ستم را جایز می دانستند.(2)

امام صادق علیه السلام خطاب به ابوحمزه ثمالی، در رابطه با معنایِ تحریف شده «تقیه» که چیزی جز فرار از مسئولیت و رفاه طلبی نیست، می فرماید: «... وایم اللَّه لودعیتم لتنصرونا لقلتم لا نفعل انما نتقی، و لکانت التقیة احب الیکم من آبائکم و امهاتکم، و لو قدقام القائم ما احتاج الی مسائلتکم عن ذلک و لا قام کثیر منکم من اهل النفاق حد اللَّه؛(3) به خدا سوگند! اگر ما شما را به یاری خدا علیه حکومت هایِ ستم فرا خوانیم، رد می کنید و به تقیه، تمسّک می جویید. تقیه در نزدِ شما از پدران و مادرانتان دوست داشتنی تر است. اگر قائم، قیام کند، نیاز به پرستش از شما ندارد و درباره بسیاری از شما که نفاق پیشه کرده اید حدِّ الهی را جاری خواهد کرد».

ص:289

امام علیه السلام هشدار می دهد که این گونه از تقیه برداشت کردن نشانه نفاق است و هنگامی که حضرت مهدی علیه السلام ظهور کند، با این عدّه که ادّعای شیعه بودن دارند، به عنوان منافق با آنان برخورد خواهد کرد.

افزون بر آنچه در پاسخ روایات آوردیم، روایاتی نیز از ائمّه علیهم السلام نقل شده که در آن بسیاری از قیام های علویان و غیر آنان موردِ تأیید ائمّه علیهم السلام قرار گرفته است. همچنین قیام هایی داریم که شیعیان و عالمان معروف در آن شرکت داشته اند. این دسته از روایات، روایات پیشین را توضیح داده و تفسیر می کنند، از جمله:

محمّد بن ادریس، در کتابِ السّرائر نقل می کند که: «فردی در حضورِ امام صادق علیه السلام سخن از قیام به میان آورد و از خروجِ کسانی که از اهل بیت قیام می کنند سؤ ال کرد، حضرت فرمود: «لا زال انا و شیعتی بخیر ما خرج الخارجی من آل محمّد صلی الله علیه وآله و لو ددت ان الخارجی من آل محمّد صلی الله علیه وآله و علی نفقة عیاله؛(1) پیوسته من و شیعیانَم بر خیر هستیم، تا هنگامی که قیام کننده ای از آل محمّد قیام کند. چقدر دوست دارم که شخصی از آل محمّد قیام کند و من مخارج خانواده او را بپردازم».

روایاتی که دینداران را ستوده اند و دینداری را به آتش در کف دست گرفتن و... تشبیه کرده اند.(2)

و روایاتی که درباره سنگینی مسئولیت مسلمانان راستین و ارزش آنان در دوران غیبت وارد شده و روایات پیشین را که در نهی از قیام مسلّحانه وارد شده بودند، رد می کنند».

در حدیث دیگری پیامبرصلی الله علیه وآله به اصحاب می فرماید: «پس از شما افرادی

ص:290

خواهند آمد که هر یک از آنان، ارزش و اجر پنجاه تن از شما را دارد. اصحاب عرض کردند: ای رسول خدا! ما به همراه تو در بدر، احد و حنین شرکت کردیم، درباره ما قرآن نازل شد (چگونه آنان از ما برترند) آن حضرت فرمود: آنان مشکلات و مسئولیت هایی دارند که شما، تاب و تحمّل آنها را ندارید».(1)

در روایتی دیگر، امام سجادعلیه السلام پاداش هزار شهید، همانندِ شهدای بدر و احد را به شیعیان واقعی وعده داده است.(2)

چه کسانی در دوره غیبت، پاداش هزار شهید بدر و احد و حنین را دارند و به پنجاه مسلمان صدر اسلام می ارزند؟ آیا کسانی که سکوت و گوشه نشینی را برگزیده اند و نهایتاً نمازی می خوانند و روزه ای می گیرند؟ بدون تردید، آن همه ستایش و ارزش از آن اینان نیست. کسانی می توانند از نمونه های احادیث بالا باشند که دست کم، همانند مسلمانان صدر اسلام، با ستم و فساد مبارزه کنند و به مسئولیت خود، جامعه عمل بپوشانند که اگر غیر این باشد، آتش دست گرفتن و اجر هزار شهید بدر، احد و حنین را داشتن، بی معنی خواهد بود.

از اینها گذشته پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله نیز خبر به حرکت هایِ پیروز مسلمانان داده است: «لا تزال طائفة من امتی یقاتلون علی الحق ظاهرین الی یوم القیامة؛(3) همواره گروهی از امّتِ من، بر اساسِ حق قیام می کنند و پیروز می شوند. و این قیامها، تا روزِ قیامت ادامه خواهد داشت».

«لن یبرح هذا الدین قائم ا یقاتل علیه عصابة من المسلمین حتی تقوم الساعة؛(4) همواره این دین پا برجا خواهد بود و گروهی از مسلمانان برای پاسداری از آن به جهاد و جنگ برمی خیزند تا قیامت فرا رسد».

ص:291

در ضمن طبقِ روایات وارده در تاریخ، قیام ها و حرکت ها و انقلاب هایی موردِ تأییدِ ائمّه قرار گرفته است. از جمله؛ قیامِ زید، تأییدِ قیامِ حسین بن علی شهید فخ، تأییدِ قیامِ مختار به خونخواهی شهدای کربلا و بر ضدِّ بنی امیه، تأییدِ قیامِ توّابین و قیام هایی دیگر.(1)

می نویسد: «اطلاق ادلة حکومته (الفقیه) خصوصاً روایة النّصب الّتی وردت عن صاحب الامر - روحی له الفداء - یصیر من اولی الامر الذین اوجب اللَّه علینا طاعتهم؛(1) اطلاق ادلّه حکومت فقیه، به ویژه توقیع اسحاق بن یعقوب، فقیه را در رده اولوالامر قرار می دهد. اولوالامری که اطاعت از آن بر ما واجب است».

بسیاری از قدماء، متأخّرین و معاصرین بر اساس همین توقیع شریف به ولایت فقیه حکم کرده اند. برخی دیگر از فقها، برای نفوذِ حکم فقیه و ولایتِ وی به مقبوله عمر بن حنظله استناد جسته اند. محقّق کرکی ضمن اشاره به فراوانی روایات دلالت کننده بر ولایت فقیه، از مقبوله، به عنوان سندی در نیابتِ عامّه فقها یاد می کند.(2)

وی در جای دیگر، سیره عالمان بزرگی همچون: سید مرتضی علم الهدی، محقق طوسی، علامه حلّی و... را دلیلی بر مسأله فوق دانسته و به آن استناد کرده است.(3)

صاحب جواهر، حاج آقا رضا همدانی و دیگران بر این باورند که شیوه فقهاء در مباحث فقهی، بیانگر این است که آنان ولایت فقیه و وجوب اطاعت از وی را به عنوان اصلی مسلّم پذیرفته اند.(4)

در ضمن امکانِ اشتباه مانع از نفوذ کلمه و لزوم اطاعت و پیروی نیست ؛ زیرا حضرت علی علیه السلام مالکِ اشتر را با همه اختیاراتِ حکومتی، به حکومت گمارد و مردم را به اطاعت از وی دستور داد.(5) همچنین وی را به فرماندهی بخشی از سپاه خود گمارد و به دو نفر از فرماندهان سپاه خود، نوشت: «فاسمعا و اطیعا و اجعلاه درعا و مجنا فانه ممن لایخاف و هنه و لاسقطته؛(6) دستورات او را

ص:293

بشنوید پیروی کنید و او را برایِ خود زره و سپر قرار دهید، زیرا بیمِ سستی، و لغزیدن در او نیست».

فقهایِ شیعه نیز، بر اساس همان دلیل های ولایت فقیه، به وجوب اطاعت از حکومت فقیه عادل حکم کرده اند.(1)

اصولاً، این کار امری است عقلایی. مردم، مدیریت مدرسه و یا کارخانه و یا امور دیگر را به افراد غیر معصوم می سپارند و شاگردان مدرسه، یا کارگران کارخانه را به اطاعت از آنان دعوت می کنند، با این که ممکن است مدیر مدرسه و یا کارخانه در کار خود اشتباه کنند.

حضرت علی علیه السلام کوشش می کند که شایسته ترین افراد را برایِ حاکمیت بر استان های گوناگون برگزیند. نمی تواند کسانی را برگزیند که به هیچ وجه اشتباه نکنند و حتّی نمی تواند افرادی را انتخاب کند که خیانت نکنند. گاهی افرادی که آنان را به منطقه ای می فرستاد خیانت می کردند.(2)

میرزایِ نائینی، پس از آن که لزومِ حکومت و مشروعیت حکومتِ فقیه عادل را در عصرِ غیبت یاد آوری می کند، حکومتِ مشروطه را به لحاظ این که ظلمِ کمتری می کند، در عصرِ غیبت مشروع می داند و در برابر کسانی که با استناد به لزومِ عصمت، حکومت را در عصر غیبت غیر مشروع می پنداشتند، موضع می گیرد و می نویسد: «این عدّه از شدّت غرض ورزی گمان کرده اند تهران ناحیه مقدسه امام زمان، ارواحنا فداه، و یا کوفه مشرفه و زمان ما عصر خلافت شاه ولایت حضرت علی علیه السلام است و مغتصبین مقام آن بزرگوارانند».(3)

ایشان این اشکال را «ابن کمونه ای» می خواند و در موارد بسیار، بر مشروعیت حکومت در عصر غیبت پای می فشارد و به اشکال های مخالفان پاسخ می گوید.

ص:294

پس نتیجه آن که تلاشِ مردم، به ویژه فقهاء برای حاکمیت قسط و عدل و ایجاد حکومت اسلامی جایز بلکه واجب و از اهمِّ واجبات است. آیا می توان گفت که در طولِ مدّت غیبت صغری که بیش از هزار سال از آن می گذرد و ممکن است هزارها سال دیگر ادامه داشته باشد اجرایِ احکام اسلام لازم نیست؟ بدون تردید، پاسخ منفی است؛ چرا که لازمه سخن فوق این است که احکام اسلام محدود به صدر اسلام و زمان حضور معصوم علیه السلام باشد و این، بر خلاف ضروریات اعتقادی اسلام است و به گفته حضرت امام خمینی رحمه الله «اعتقاد به چنین مطالبی، یا اظهار آنها، بدتر از اعتقاد و اظهار منسوخ شدن اسلام است... هر که اظهار کند که تشکیل حکومت اسلامی ضرورت ندارد، منکر ضرورت اجرای احکام اسلام شده و جامعیت احکام و جاودانگی دین مبین اسلام را انکار کرده است».(1)

بر همین اساس، بیشترِ فقهایِ بزرگوار شیعه، از جمله امام خمینی رحمه الله در دوره غیبت، تشکیل حکومت اسلامی را واجب می دانند و بر این باورند که اگر یکی از فقهاء تشکیل حکومت داد بر دیگران واجب است از او پیروی کنند و اگر تشکیل حکومت اسلامی به جز از راه قیام و اقدام دسته جمعی امکان پذیر نباشد، همگان باید بدین مهم اقدام کنند و در صورتی که تشکیل حکومت ممکن نباشد، باز هم تکلیف ساقط نیست و باید به اندازه توان احکام اسلامی را اجراء کنند.

بنابراین انتظار فرج و حکومت جهانی مهدی علیه السلام به هیچ روی ناسازگاری با قیام های پیش از ظهور ندارد بلکه برخی از قیام ها و حکومت ها زمینه ساز قیام و حکومت جهانی مهدی علیه السلام خواهد بود.(2)

فرج و ارتباط آن دو با یکدیگر است. بیشترِ فقهای شیعه، تشکیل حکومت اسلامی را در دوره غیبت، ضروری می دانند و بر این باورند که فقهایِ عادل، باید به این مهم اقدام کنند و اگر یکی از آنان تشکیل حکومت داد، بر دیگران واجب است که از او پیروی کنند.

در مقابل، شماری اندک برآنند که اقامه حکومت از شؤونِ امام معصوم است، بنابراین، در عصرِ غیبت، تشکیلِ حکومت جایز نیست. این تفکّر، که نخست به صورتِ یک اختلاف نظرِ فقهیِ کلامی مطرح بود، در این اواخر رنگِ سیاسی به خود گرفت. شماری بر اساس همین بینش به مخالفت با مشروطه پرداختند(1) و بزرگانی چون: آخوند خراسانی، آیة اللَّه مازندرانی، علّامه نائینی و... را تخطئه کردند. زیرا این گونه کارها را در عصر انتظار، مشروع نمی دانستند.

این تفکّر چون تضادّی با خودکامگیِ حکّام نداشت، بلکه غیر مستقیم توجیه گر اعمال آنان نیز بود، از سوی آنان مورد حمایت قرار گرفته و ترویج شد، تا جایی که پیش از انقلاب اسلامی، هواداران این اندیشه به صورت تشکیلاتی منسجم در آمدند.

این گروه، با تبلیغ این که وظیفه ما در این عصر، انتظار است و بس و ما نباید در کارهای سیاسی دخالت کنیم، با مبارزان و طرفداران راه امام خمینی رحمه الله، مخالفت می کردند. این بینش با القایِ گفتاری از قبیلِ این که: از ما کاری ساخته نیست، آقا امام زمان عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف خود باید بیاید و کارها را اصلاح کند، ما موظّف به چنین اموری نیستیم،... روحیه بی تفاوتی، سکوت و سکون و ظلم پذیری را تقویت می کردند.(2)

ص:296

هر چند با تلاش عالمان آگاه و پیروزی انقلاب اسلامی، این باور غلط، از صحنه بیرون شد و بسیاری از هواداران آن، به صف انقلاب و مبارزان پیوستند، ولی این بدان معنی نیست که این تفکّر به کلّی ریشه کن شده و دیگر هیچ هوادارانی ندارد، زیرا هنوز در گوشه و کنار، حتّی از سویِ برخی از خواص به آن دامن زده می شود. از آن روی، بسیاری از دانشمندان و صاحب نظران، پس از انقلاب اسلامی، برخی به اجمال و برخی به تفصیل به نقد و بررسی این اندیشه و مبانی آن پرداخته اند.(1)

نظیرِ ابن بابویه و محمّد بن قولویه به صورتِ یکی از مراکزِ فقهی درآمد و در سال 1340 هجری قمری به وسیله مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی رحمه الله بارِ دیگر احیا شد و اکنون یکی از دو مرکز بزرگ فقهی شیعه است.(1)

شهید مطهّری رحمه الله می فرمایند: «در طولِ تاریخ مخصوصاً بعد از صفویه در شهرهای دیگر ایران از قبیلِ: همدان، شیراز، یزد، کاشان، تبریز، زنجان، قزوین و توس [فردوس فعلی حوزه هایِ علمیه عظیم و معتبری بوده است، ولی هیچ یک از شهرهایِ ایران به استثنایِ قم و اصفهان و در مدّت کوتاهی کاشان مرکز فقهای طراز اوّل نبوده، و عالی ترین و یا در ردیفِ عالی ترین حوزه هایِ فقهی به شمار نمی رفته است.

مهم ترین دلیل بر نشاطِ علمی و فقهیِ این شهرها وجودِ مدارس بسیار عالی و تاریخی است که در همه شهرستان های نامبرده موجود است و یادگار جوش و خروش های علمی دوران های گذشته است».(2)

فرا روی ایران و جهان قرار داده است. فرصت، از آن رو که ایرانیان و جهانیان با پشت سر نهادن تجربه های گوناگون در مسیر اداره زندگی خویش، راه تازه ای را پیش روی خود گشوده می بینند؛ راهی که بر اساس فرهنگ انتظار شکل گرفته و برنامه نوینی را برای زیستن پاک و بی دغدغه انسان، تدارک دیده است.

ما امروز بیش از هر زمان دیگر، نیازمند شناخت ابعاد عمیق و گسترده مقوله زیبای انتظاریم. این که اساساً انتظار چیست و تکلیف انسان منتظر در عصر غیبت کدام است؟

دولت منتخب شما با افتخار اعلام می کند که از راه برنامه ریزی در مسیر مکتب انتظار، بر آن است تا ایران اسلامی را به «کشور امام عصرعلیه السلام»مبدل کند؛ آن گونه که مردم رشحه ای از رشحات حکومت عدل مهدوی را در سایه سار ولایت و زعامت فرزند رسول اللَّه صلی الله علیه وآله و نایب امام زمان علیه السلام تجربه کنند و این مهمّ میسر نمی شود جز از آن طریق که نظام برنامه ریزی کشور، مبتنی بر قواعد عصر انتظار، تدوین، تنظیم و اجرا شود.

در پایان، خداوند بزرگ و مقتدر را شاکرم که به این بنده کوچک خود، فرصت داد تا پیام دعوت به عصر انتظار و تمنّای فَرَج را از تریبون فراگیرترین کانون سیاسی جهان به انسان سرگشته امروز ابلاغ کنم.

به امید روزی که همراه با میلیون ها دل عاشق و منتظر ظهور، در میقات جمکران به قصد زیارت آن کعبه جان ها، احرام عشق و بیعت ببندیم و به پیشواز مردی برویم که با دستانی سرشار از برکت و دلی مشحون از مهر و اندیشه ای آکنده از داد، خواهد آمد. ان شاءاللَّه

والسلام علیکم و رحمةاللَّه

خدمتگزار ملّت ایران محمود احمدی نژاد

ص:301

و ایجاد شبهه ای ایمانشان را از دست می دهند، مبتلا به شکّ می شوند و شک هم ایمان باقی نمی گذارد.

به این خاطر است که یک مقدار درباره این مفهوم صحبت می کنیم ولی ناچاریم برای آن که این مفهوم روشن بشود، منظومه فکری خودمان را درباره امامت؛ خصوصاً امامت ولی عصر - ارواحنا فداه - و غیبت و ظهور آن حضرت مرور بکنیم.

ما چیزهای پراکنده ای را می شنویم و مطمئن هم هستیم که این مطالب به صورت جداگانه درست است، امّا ارتباط بر قرار کردن بین اینها به صورت یک منظومه، به صورت یک سیستم، یک تلاش مضاعفی می خواهد.

اصلاً امام برای چه آمده است و چرا امامان 12 نفر هستند وچرا 11 تن از ایشان حیات پشت سرهم داشتند، چرا دوازدهمی از آنها غایب شد، چرا این یکی هم مانند آنها در میان مردم نبود؟

حالا بعد از آن که امام دوازدهم غایب شده چه ارتباطی با ما دارد، ما چه ارتباطی با او برقرار کنیم و وظیفه ما در این زمان چیست؟ آن وقت نوبت به این می رسد که ما در این زمان باید انتظار فَرَج داشته باشیم و اگر بخواهیم بفهمیم که انتظار فَرَج یعنی چه و در این زمان ما چه وظیفه ای داریم؛ باید به هدف امامت و ظهور آن حضرت توجّه کنیم که اصلاً خداوند چرا امام تعیین نموده و برای چه امام غایب قرار داد و چرا بعد از یک زمانی ظهور خواهد کرد و هدف او از ظهور چیست؟

همه اینها جواب های اجمالی در ذهن ما دارد.

اصلِ فلسفه امامت برای این است که خدای متعال بعد از فرستادن پیغمبر اسلام صلی الله علیه وآله که پیغمبر خاتم بود؛ اعلام نمود که پیامبری نخواهد آمد و از فرط لطف و کرمش برای کمال مردم در سالیان دراز و قرون متوالی کسانی را به عنوان وصی و جانشین پیغمبر قرار داد که همه چیزشان مثل پیغمبر است تا بدون دریافت وحی نبوّت و رسالت بتوانند همان حرکت پیغمبر را تکمیل

ص:303

بکنند و به همین دلیل است که در روز غدیر این تعبیر به کار رفت «الْیوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ»(1)

فلسفه اصلیِ امامت، به کمال رساندنِ دین است و اگر مسأله امامت نبود، دین به کمال نمی رسید.

در اراده و علمِ الهی گذشته بود که برایِ به کمال رساندن دین، وجودِ دوازده معصوم ضرورت پیدا می کند و خداوند دستانِ تکوین را چنین منظّم فرموده بود، چون کسی که به این چنین مقامی می رسد یک شرایطِ تکمیلی می خواهد. این طور نیست که خداوند یکدفعه به یک نفر مسئولیت بدهد و بگوید تو پیغمبر یا امام باش، بلکه شرایط تکمیلی می خواهد؛ از نظر تیپ ولایت و از نظر عوامل ارثی باید شرایط جسمی و روحی ای داشته باشد که صلاحیت درک وحی یا علم نبوّت را داشته باشد و این کار هرکس نیست.

خدای متعال در نسل حضرت زهراءعلیها السلام چنین استعدادی را قرار داد که 11 نفر از فرزندان آن حضرت این استعداد را داشته باشند که به مقام امامت نایل شوند؛ یعنی مقامی مثل مقام پیغمبرصلی الله علیه وآله بدون درک وحی نبوت، چون اراده الهی بر این قرار گرفته بود که پیغمبر اسلام خاتم الانبیاء باشند.

ما شیعیان بحمداللَّه واقف هستیم که ائمّه معصومین علیهم السلام از امیرالمؤمنین علیه السلام گرفته تا امام یازدهم علیه السلام در طول دو قرن چه خون دل هایی خوردند و چه تلاش هایی کردند تا بتوانند معارف حقّه اسلام را به نسل های آینده در نقاط مختلف کشورهای اسلامی برسانند. تدبیرهای بسیاری شده که خیلی از آنها را ما درست تبلیغ نکرده ایم که چه چاره هایی اندیشیده بودند تا معارف اسلامی در اقصی بلاد عالم منتشر شود. این پخش شدن امام زاده ها در نقاط مختلف، بی برنامه و بی هدف نبوده است.

به هر حال با تدبیرهایی که اندیشیده و زحماتی که کشیدند، کاری کردند تا

ص:304

معارف حقّه اسلام که در مکتب تشیع متبلور است تا آن جا که ممکن است به همه بلاد برسد.

این کار انجام گرفت ولی هدف دیگری که در برقراری یک نظام حکومتی عادلانه به دست امام معصوم باشد، مشروط به پذیرش مردم بود، البته تا آن جا که مربوط به وظایف خود ائمّه اطهارعلیهم السلام می شد، تمام تلاششان را می کردند و در مواردی با تقدیم خون های پاک خود و عزیزان شان این وظیفه را انجام دادند و معارف اسلام را منتشر کردند؛ امّا برقراری یک نظام حکومتی اسلامی، تنها وظیفه شخص امام نبود و یک شرایط اجتماعی و پذیرش مردمی می خواست.

امام یک نفر است و اگر بخواهد یک ملّت چند صد میلیونی را اداره کند، تنها قدرت خودش کافی نیست، مگر این که یک قدرت غیبی اعجازآمیز باشد که سنت الهی در هدایت مردم و اقدام چنین اعجازهایی در مقام عملی نیست. پس هر وقت مردم آمادگی پیدا کردند که حکومت امام معصوم علیه السلام را بپذیرند او هم وظیفه اش این است که این کار را عهده دار شود و در مقامِ تصدّی برآید.

آن خطبه معروف امیرالمؤمنین علیه السلام را همه شنیده اید که «لولا حضور الحاضر وقیام الحجة بوجود الناصر و ...». می فرماید: این که من متصدّیِ حکومت شدم به خاطر این است که وقتی مردم حاضر شدند و هجوم آوردند و با من بیعت کردند من دیگر حجتی نداشتم که از قبول امامت سر باز بزنم.

بیعتی که با امیرالمؤمنین علیه السلام شد در طول تاریخ اسلام بی نظیر بود چنان که خود حضرت می فرماید: نزدیک بود حسنین در زیر دست و پا له شوند. این طور مردم بیعت کردند، وقتی من ناصر(یاری کننده) داشتم دیگر حجت بر من تمام است و نمی توانم خودداری کنم. «وعلی العلماء ان لایقارّوا... ». در درجه اوّل این وظیفه عالمان است، که در مقابل ظلم ستمگران آرام نگیرند. پس برای این که حق مظلومان گرفته بشود به سبب کمکی که مردم به من می کنند، بر من واجب شده که دیگران را رهبری کنم.

ص:305

البتّه همه می دانیم که این نصرت و یاری و حمایتی که مردم از امیرالمؤمنین علیه السلام کردند چقدر دوام داشت، بالاخره 4 سال و 9 ماه حکومت حضرت به انجام جنگ هایی گذشت و وقتی هم که نوبت به سایر ائمّه علیهم السلام رسید، همین اندازه بیعتی هم که با امیرالمؤمنین علیه السلام کردند با سایر ائمّه نکردند. چرا؟ علّتش بماند، چون جای بحثش اینجا نیست، البتّه جا دارد که ما دقیقاً ببینیم اگر ما جای آنها، جای اصحاب امام حسن، امام سجاد،امام باقر و امام صادق علیهم السلام بودیم آیا با آنها، آن چنان که باید با علی علیه السلام بیعت کنند، بیعت می کردیم؟ یا ما هم به همان دردها مبتلا هستیم؟ توجه دارید که جای تأمل دارد و بحث آن را مطرح نمی کنیم.

هر کس کلاه خودش را قاضی قرار دهد؛ خداوند یازده امام، یکی پس از دیگری که هر کدام وجودشان، یک تار مویشان به همه عالم می ارزید و گهرهای گرانبهایی بودند را در اختیار مردم قرار داد تا سعادت دنیا و آخرت مردم را تضمین کنند، ولی قدر ندانسته و گفتند: دلمان می خواهد خودمان انتخاب کنیم و می خواهیم که حکومتمان دمکراتیک باشد، نمی خواهیم خدا بر ما فرض کند. بالاخره انتخاب مردم همین بود که ملاحظه فرمودید؛ مثلاً به اینجا رسیده که من و شما امروز داریم زندگی می کنیم و هر چه بیشتر به معارف اهل بیت علیهم السلام نزدیک می شویم بهتر می توانیم از برکات این خانواده استفاده کنیم و قاعدتاً هر چه دورتر شویم از آن برکات محروم تریم.

نوبت رسید به امام دوازدهم؛ اگر امام دوازدهم هم مثلِ سایرِ ائمّه علیهم السلام در میان مردم حضور پیدا می کرد، همان سرنوشتی را داشت که پدرانش داشتند. زمان تفاوتی نکرده بود و شاید بدتر هم شده بود. این بود که خدای متعال از باب رحمت واسعه اش، وجود او را برای روزگاری که مردم صلاحیت امامت او را داشته باشند ذخیره کرده است. و این پیش بینی شده بود که بالاخره مردم در اثر سختی هایی که در طول قرن ها می کشند، به هر دری می زنند و دنبال هر

ص:306

صدایی راه می افتند ولی بالاخره همه جا سرشان به سنگ می خورد و از همه راه ها ناامید می شوند، آنجاست که مردم آمادگی پیدا می کنند تا این که ندای داعی الهی را پاسخ گویند و حکومت او را بپذیرند؛ آن وقت است که حضرت تشریف خواهند آورد.

امّا زمان آن رازی است که هیچ گاه افشا نشده و نخواهد شد، البته آن هم حکمت هایی دارد که همه شما کم و بیش با آن آشنا هستید. اگر تشریف فرمایی ایشان در تاریخِ معینی بود، مردم، آن اهتمامی که باید برایِ فعالیتِ اختیاری خودشان انجام بدهند و در خودشان چنین آمادگی ایجاد کنند انجام نمی دادند و می گفتند: در آن زمان کارها درست می شود، همان طور که کم وبیش بعضی از نسل های ما همین حرف ها را می زنند و می گویند: آقا خودش می آید و کارها را درست می کند، از ما کاری برنمی آید.

امّا اراده الهی بر این بود که مردم با اختیار و انتخاب خودشان راه صحیح را شناسایی کنند و بپیمایند و هر کس به اندازه توانش قدمی در این راه بردارد تا به برکاتش نایل بشود.

به هر حال با توجّه به فلسفه وجودِ امامت و غیبت امام، باید بدانیم فَرَج یعنی چه و چکار بکنیم که از این تلاش برای فَرَج، بیشتر بهره مند شویم.

فَرَج؛ گشایشی است که بعد از تنگنا حاصل می شود، وقتی انسان در زندگی فردی در یک شرایط خاص قرار می گیرد، در یک تنگنایی که احساس می کند درها به روی او بسته شده و راه فرار و نجاتی ندارد؛ اگر روزنه ای باز بشود که بتواند از آن نجات پیدا بکند، به آن فَرَج می گویند.

فَرَج؛ به معنای گشایش است، و کم و بیش در زندگی همه ما چنین چیزی اتفاق افتاده، گاهی شرایط سخت و مسائل غم انگیز و گرفتار کننده، آن چنان اطراف ما را گرفته که راه نجات برای خودمان نمی بینیم ولی خدای متعال یک راهی باز کرده و فرجی رسانده است، این گرفتاری ها گاهی گرفتاری شخصی

ص:307

است که برای هر کس در هر زمانی پیش می آید. حتی در زمان حضور امام چنین گرفتاری هایی برای اشخاص پیش می آید، این انتظار فَرَج یعنی امید به رفع گرفتاری ها و امید به رحمت الهی که بزرگ ترین عامل در سازندگی و حرکت و فعالیت و نشاط انسان است.

اگر انسان در زندگی اش امیدی نداشته باشد تلاش نخواهد کرد، آدم افسرده و ناامید از همه چیز، یک گوشه ای می نشیند و دست روی دست می گذارد و زانوی غم در بغل می گیرد و هیچ کاری نمی تواند انجام بدهد، اگر روزنه امیدی به دلش باز شود آن وقت است که حرکتی در دلش پدید می آید، آن را دنبال می کند تا بلکه به نتیجه ای برسد.

پس اصل این که انسان باید امیدوار باشد، امید به فَرَج داشته باشد، امید به گشایش بعد از شدّت و سختی داشته باشد، این لازمه ایمان است، فلِذا «یأس من روح اللَّه یأس من رحمة اللَّه» یأس از گناهان کبیره است که در آیات و روایات به آن اشاره شده است. و یکی از بزرگ ترین گناهان این است که انسان از رحمت خداوند ناامید شود، این از بدترین گناهان است و طبعاً در مقابلش، داشتن امید به خداوند از بهترین عبادت ها خواهد بود. امّا این فَرَج شخصی باز هم به وسیله امام برای انسان حاصل می شود، این نتیجه توسلاتی است که چه در زمان ظهور امام علیه السلام چه در زمان وجود و حضور پیغمبرصلی الله علیه وآله میسر بوده تا کسانی برای گرفتاری های شخصی شان؛ اعم از مادی و معنوی توسل پیدا کنند.

البته گرفتاری های مهدویت از سخت ترین گرفتاری هاست، خدا نکند کسی مبتلا شود به شک هایی که آدم را احاطه می کند و راه ایمان و نور ایمان را از انسان می گیرد، بسیار بلای سختی است.

به هر حال در مقابل تنگناهای مادی و معنوی، یکی از بهترین راه ها برای نجات، توسل به وجود مبارک پیامبر اکرم و ائمه اطهارعلیهم السلام است که خود یک باب مفصلی است که حال نمی توانیم وارد آن شویم.

ص:308

مسأله توسل، در حقیقت پشتوانه مضاعف دارد، خدای متعال یک مطلب فرموده «اُدْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»(1) این یک ضمانت است امّا وقتی دعا می کنیم و متوسّل به وجودِ مبارکِ رسول اکرم صلی الله علیه وآله می شویم «أتوجه إلیک بنبیک نبیّ الرحمة» و پیامبرصلی الله علیه وآله به خاطر توسل و درخواستی که از ایشان می کنیم برای ما دعایی می کنند؛ چون پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله کریم تر از آن هستند که کسی به درخانه شان به گدایی برود و به او توجه نکنند.

ما وقتی توجّه و توسّل به آنها می کنیم آنها هم برای ما دعا خواهند کرد، این است که از راه توسل، دعا نیز پشتوانه مضاعف پیدا می کند و این وعده الهی است که «ادعونی استجب لکم» اگر دعاهای ما شرط و شروطی دارد استجابت دعای پیغمبر و امام که شرط و شروط ندارد.

وقتی متوسّل می شویم، دعای خودمان را با یک پشتوانه مهم تری تقویت می کنیم. کسانی فکر نکنند توسل یک راهی است غیر از دعا، توسل همان دعاست با تقویت پشتوانه اش و راهی غیر از درِ خانه خدا رفتن نیست. پیامبر و ائمّه اطهارعلیهم السلام که بازار دیگری غیر از بازار خدا ندارند، یک مغازه دیگری ندارند، کار آنان دعوت به خداست، آشنا کردن مردم به خدا، گرفتن رحمت از خدا و رساندن به بندگان است. بدانید که راه یکی بیشتر نیست و آن راه هم در خانه خداست. منتهی از این راه که می رویم با وجودِ توسّل، ضمانت به نتیجه رسیدنش بیشتر می شود، از دعایِ خودمان وعده اجابت داریم و وقتی توسّل می کنیم پیغمبر نیز برای ما دعا می کند و با دعای آنها قطعاً ارزش کار بیشتر می شود. به هر حال انتظار فَرَج شخصی، از باب توسل است.

از زمان پیغمبر و امامان علیهم السلام و چه در زمان غیبت ایشان توسلاتی بوده که حتی به امامزاده ها، به اولیای خدا و بندگان صالح می شده و همه اینها به خاطر آن است که یک دعا کننده دیگری هم پیش خدا پیدا می کنیم.

ص:309

همین جا یک نکته ای یادم آمد که حیف است نگویم، ممکن است برکاتی در آن باشد؛ یکی از مراجع بزرگ رحمه الله می فرمودند: کسی در خواب دید از مقام حضرت معصومه علیها السلام سئوال کردکه آیا حضرت معصومه علیها السلام برای همه مردم شفاعت می کند یا فقط برای مردم قم شفاعت می کند؟ حالا بگویید خواب عرفانی یا مکاشفه. حضرت در جواب فرمودند: حضرت معصومه علیها السلام برای همه مردم شفاعت می کند و برای شفاعت مردم قم میرزای قمی کافیست.

می خواهم عرض کنم حتّی توسّل به عالمان بزرگ و بندگان خالص خدا هم می تواند برای ما مفید و کارساز باشد، غافل نشوید از وجود علما و بزرگان در گوشه و کنار شهرمان و همچنین امامزادگان عزیزی که در گوشه و کنار هستند. احترام به آنها و توسل به آنها باعث می شود که دعاهای شما پشتوانه معتبرتری پیدا کند، این انتظار فَرَج شخصی است؛ یعنی با توسل و دعا کردن منتظریم تا فرجی برای شخص خودمان پیدا شود.

امّا یک انتظار فَرَج عمومی و کلی هم داریم، همان که در زمان غیبت مورد توجه است و بالاترین عبادت در این زمان شمرده می شود.

یک اصطلاح دیگری را عرض بکنم، فرجی که برای جامعه اسلامی حاصل می شود می توانیم بگوییم مراتب دارد؛ یک فَرَج مطلق و یک فَرَج نسبی. فرجی که برای جامعه اسلامی حاصل می شود فرجی است که همه جهان را فرا می گیرد و هیچ منطقه ای، از برکات آن فَرَج محروم نمی ماند و آن فرجی است که به دست مبارک شخص حضرت بقیةاللَّه -ارواحنا فداه بعد از ظهورشان حاصل می شود و البته ما باید انتظار فَرَج را داشته باشیم و مقتضی این انتظار هم رفتارهای خاصی است که اگر فرصتی بود به برخی از آن اشاره می کنیم ولی غیر از این انتظار فَرَج مطلق، انتظار فَرَج نسبی هم داریم و آن فَرَج متعلق به همه جهان است و عالم در انتظار آن می باشد، فرجی که در آن حق مظلومی بر روی زمین نمی ماند. امر فَرَج نسبی، اجتماعی است و آن هم یک

ص:310

مرتبه از انتظار فَرَج است. خدای متعال برای جامعه اسلامی است، برای جامعه شیعی است، برای یک کشور اسلامی است، برای یک کشور شیعی است. این یک ربع قرن، یک فَرَج نسبی را برای جامعه ما رساند بعد از انتظاری که لااقل در دوران بیش از 15 الی 16 سال، مردم ما به طور جدّی برای فَرَج کشیدند.

یعنی آن وقتی که نهضت روحانیت به دست مبارک حضرت امام خمینی رحمه الله شروع شد و با فریادی که ایشان زد و پیامی که به مردم داد، دل ها بیدار شد؛ قلب ها متوجه شد و یک روح امیدی در جامعه دمید. مردم فهمیدند که می شود احکام اسلام را اجرا کرد، می شود با کفر مبارزه کرد، می شود دست اجانب را از مملکت کوتاه کرد. قبل از آن، کسی توجه به این نداشت، باور نمی کرد، می گفتند همه چیز از دست رفته، جز با ظهور حضرت ولی عصر - ارواحنا فداه - هیچ چیز درست نمی شود و هرچه تلاش کنیم بر باد خواهد رفت، آن وقت یک مرجع تقلیدی آمد، آن هم با آن ویژگی هایی که در امام بود، آن صفا، آن ایمان، آن فداکاری و از خودگذشتگی، آن پاکی زندگی، آن شجاعت و سایر صفاتی که مجموع آنها کمتر در یک انسان یافت می شود. وقتی مردم در چنین شخصی با این ویژگی ها که از تبار پیغمبرصلی الله علیه وآله هم بود، چنین امیدی را دریافت کردند، انتظار در آنها شکوفا شد.

حرکاتی که در دوران نهضت در کشور ما و در سایر کشورهای اسلامی صورت گرفت، نمودهایی از انتظار فَرَج نسبی بود و چون این انتظار و این نمودها صادق بود، خدا هم از آسمان پاسخ مثبت داد. برای تأیید عرض خودم اشاره می کنم به یک فرمایش انتظار و آن این که نمودها صادقانه بود؛ هنوز صد سال از رحلت پیغمبرصلی الله علیه وآله نگذشته بود، سخنان پیغمبر در گوش مردم طنین انداز بود و سینه به سینه نقل می شد. حال ببینند در آن زمان امیرالمؤمنین علیه السلام با چه لحنی سخن می گوید، «کنّا علی عهد رسول صلی الله علیه وآله»؛ علی علیه السلام می فرماید: ما در زمان پیغمبر این طوری بودیم که برای حمایت از پیغمبر، برای احقاق حق،

ص:311

برای به کرسی نشاندن دین الهی و حاکم کردن احکام خداوند و برای این که اسلام پیاده شود، با پدران خود، با عموهایمان، با برادرانمان، با نزدیکانمان می جنگیدیم و برای ما مطرح نبود که چه کسی طرف ما هست؛ پدر است، برادر است، عموزاده است و یا دایی زاده است. می گفتیم مسلمان است یا دشمن اسلام؟ اگر دشمن اسلام بود و به روی مسلمان ها شمشیر کشیده بود با او می جنگیدیم و دیگر فکر نمی کردیم این فامیل ماست، همسایه هستیم، چشم هایمان به چشم هم می افتد، این حرف ها نبود، این بود که اینها تابع گردیدند.

علی علیه السلام می فرماید: آن زمان ها ما این طوری بودیم که در جنگ ها با نزدیک ترین خویشاوندانمان می جنگیدیم، وقتی خدا صداقت ما را دید اسلام را پیروز کرد. علی علیه السلام رمز این که پیغمبرصلی الله علیه وآله موفق شد در زمان حیات خودش جامعه اسلامی تشکیل بدهد را چنین می فرماید: مدّتِ 13 سال پیغمبرصلی الله علیه وآله آواره بود، در حصر بود و مسلمان ها زیر شکنجه بودند. چه شد که خدا بر مسلمان ها منّت گذاشت و آنها را بر دشمنانشان پیروز کرد و جامعه اسلامی و حکومت اسلامی تشکیل شد؟ سرّ آن این بود که خداوند صدق ما را دید و دید که پای آن ایستاده ایم. ما که می گوییم دوستان خدا را دوست داریم و دشمنان خدا را دشمن می داریم، شوخی نداریم، استثنا هم نداریم.

اگر جامعه ای بخواهد جدی، صاف و یکرنگ، مستقیم، با صلابت و تردیدناپذیر، دوست دوستان خدا و دشمن دشمنان خدا باشد، موفق است و اگر این شرایط بود خداوند همان خداست، همان خداوندی که مسلمان ها را در جنگ بدر پیروز کرد؛ آن هم مسلمانان گرسنه، بدون سلاح، پیاده و فقیر در مقابل سران و قهرمانان قریش، با آن ثروت و تجهیزات جنگی شان.

قرآن می گوید: آن وقتی که ذلیل بودید در بدر و خداوند شما را عزت

ص:312

بخشید» چرا؟ «وَلَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»(1) چون همان چند نفری که بودند راست می گفتند، شوخی، تعارف و ظاهرسازی نبود، آن قدر خداوند از دو رویی، از تظاهر بدش می آید که در سوره اشاره می فرماید: «خدا دشمن می دارد و غضب می کند کسانی را که می گویند آنچه عمل نمی کنند». خداوند ناراحت می شود از این که مسلمان ادعّای طرفداری از اسلام کند امّا دلش در گرو آمریکا باشد. قسم بخورد که من اسلام را حفظ کنم و زمینه اخلاق و معارف اسلامی را فراهم نمایم امّا بگوید حکومت دینی امکان وجود ندارد، می گویند این زمان دیگر حکومت دینی را برنمی تابد، اگر مسلمان هستید، درست بگویید مسلمانیم، اگر کافر هم هستید، درست بگویید کافریم. چرا دو رویی، چرا فریبکاری، چرا ادّعایِ بی عمل؟!

امیر المؤمنین علیه السلام می فرماید: سرّ این که ما با عده کم و با همه فقرمان، بر کفّار با همه قدرتشان پیروز شدیم این بود که راست می گفتیم. نمونه اش، بعد از این که امام خمینی رحمه الله نهضت روحانیت را شروع کرد و گروه هایی از این مردم صادقانه با او بیعت کردند و با خون خودشان و از هر چه داشتند در پیروزی این راه مضایقه نمی کردند، مادران شهید می گفتند: ای کاش! یک فرزند دیگر هم داشتیم و در راه خدا می دادیم. جوانانی که هنوز به سن بلوغ نرسیده بودند برای رفتن به جبهه مسابقه می گذاشتند، مردمی که خودشان به نان و لوازم زندگی محتاج بودند با اهدای آنها به جبهه ها ایثار کردند. چون راست می گفتند خداوند چنین نعمت عظیمی را به ایشان داد.

ما درست درک نمی کنیم که پیروزی این انقلاب چه نعمت عظیمی است، باید آن را در زمره معجزات شمرد. خدا چرا این نعمت را به ما داد، به خاطر این که عدّه ای راست گفتند، امّا متأسفانه بعد از پیروزی بعد از برقراری این

ص:313

نظام، بعد از به عزت رسیدن ذلیل ها، کسانی خدا را فراموش کردند و گفتند چاره ای نداریم جز این که با آمریکا بسازیم زیرا قدرت های آمریکایی اطراف ما را احاطه کردند و باید تسلیم شویم. پس خدا چه کاره است؟ چه کسی در جنگ بدر مسلمانان را پیروز کرد؟(1)

نماز نبودند «فِیهِ رِجالٌ یحِبُّونَ أَن یتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ یحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ»(1) بلکه مردانی بودند که عبادت و طهارت را دوست داشتند؛ پس نماز خوان، منتظرِ ظهورِ حضرت نیست، حتّی کسی که از ترس جهنم آدمِ خوبی است، آدمِ قانعی است، این منتظر نیست.

کسی که به عدالت عشق می ورزد و دوستدار عدالت است، نه آدم بدی است نه آدم خوبی و خوبی را برای ترس از جهنم تحصیل نکرده است بلکه علاقه مند به خوبی است، یک هم چنین کسی منتظر ظهور است، یک هم چنین کسی در قرآن مطرح می شود «فِیهِ رِجالٌ یحِبُّونَ أَن یتَطَهَّرُوا»

یکی از مراکزی که می تواند دوست پرور باشد همین مسجدِ جمکران است. هرجا به نام اباصالح المهدی - ارواحنا فداه - است کسانی در آن تربیت می شوند که دوستدار اهل بیت اند.

اصل بعدی آن است که چون عترتِ طاهرین علیهم السلام با قرآن هماهنگ اند، خدای سبحان، قرآن و درس های قرآنی را حیات بخش معرفی کرد و فرمود: اگر بخواهید زنده شوید قرآنی فکر کنید، و قرآنی عمل کنید چون امامت و قرآن براساس حدیث ثقلین با هم می باشند و اگر کسی خواست زنده شود باید اهل امامت باشد، با مهدویت رابطه پیدا کند و امامت را بشناسد، زیرا در سوره انفال هم آمده است «یأَیها الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا للَّهِ ِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعاکُمْ لِما یحْییکُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یحُولُ بَینَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَیهِ تُحْشَرُونَ»(2) یعنی دعوتِ قرآنی، شما را زنده می کند.

این نقل از زبان رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله آمده است: «من مات ولم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیه» منتهی این حدیث در زبان منفی، آن آیه به لسان مثبت است.

در این حدیث آمده است: هر که امام را بشناسد زنده است، نشناسد مرگ

ص:315

جاهلی دارد. در این آیه آمده است: اگر کسی بخواهد زنده شود باید قرآنی فکر کند؛ یعنی قرآن عامل حیات بخش است، امامت عامل حیات بخش است، اگر این دو امر جدای از هم بودند ممکن بود کسی بگوید «حسبنا کتاب اللَّه» و زنده بماند، یا بگوید «حسبنا الامام» و زنده بماند، ولی چون «لَن یفْتَرِقا» آمده هرگز از هم جدا نیستند، قرآن بدونِ امامت نخواهد بود، امامت هم بدون قرآن نخواهد بود. این دو، یک خانواده هستند و حیات بخش، حیات ما در سایه عمل به قرآن و دستور امام که پیوند با امامت است «اسْتَجِیبُوا للَّهِ ِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعاکُمْ لِما یحْییکُمْ» است و «من مات ولم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة» هم امامت قابل حیات است هم قرآن کریم.

مهمترین راه این است که ما دوست برای آن باشیم تا زنده بشویم، وقتی دوست شدیم قرآن ما را زنده می دارد؛ منتهی ما می توانیم در ظهور آن حضرت و گسترش حکومت عدل جهانی خدمات صادقانه ای را ارائه دهیم.(1)

دارد و یک منفعت عامّی برای همه هست «بیمنه رزق الوری وبوجوده...ثبتت الأرض والسماء». به وجودِ او این عالَم برقرار است و ایشان یک عنایات خاص معنوی به دوستان مخلصش دارد. یک وقت احساس می کنی قلبت روش شده است و حال مناجات پیدا کرده ای، حضور قلب پیدا کرده ای، آماده نماز شب شده ای، این از عنایات آن حضرت است که با نفوذ معنوی اش از پشت پرده غیبت در دل و جان این امّت پیدا شده، این هم یک نوع ولایت تکوینی است.(1)

امر، امری از امورِ الهی و سرّی از اسرارِ خدا و غیبی از غیوبِ پروردگار است و چون دانستیم که خدای تعالی حکیم است، تصدیق می کنیم که همه افعالِ او حکیمانه است، اگر چه وجهِ آن آشکار نباشد.(1)

که ما به قیامِ این شخص راضی نیستیم او هم اکنون که به قدرت نرسیده با ما مخالفت می کند پس در صورتی که قدرت یافت و پرچمی برافراشت به طریقِ اولی از ما اطاعت نخواهد کرد. فقط دعوتِ کسی را بپذیرید که همه فرزندانِ فاطمه در رهبریِ او توافق نمایند که او امام و رهبرِ شماست. وقتی ماه رجب فرا رسید به یاریِ خدا بیایید و اگر خواستید تا شعبان تأخیر بیندازید مانعی ندارد و اگر میل داشتید که روزه ماه رمضان را در بین خانواده خودتان باشید شاید برایتان بهتر باشد و اگر نشانه و علامت می خواهید خروجِ سفیانی برایِ شما کفایت می کند.(1)

چون اسلام چنین قوانین و برنامه هایی را جعل و تشریع نموده به ناچار درباره مُجریِ آنها هم تصمیم گرفته است و همین است معنایِ حکومت اسلامی.

حاکم اسلام یعنی شخصی که در رأسِ یک تشکیلاتِ وسیعِ اداری قرار می گیرد و با اجرایِ کامل قوانین الهی مردم را اداره می کند. بنابراین حکومت در متنِ اسلام واقع شده و قابل انفکاک نیست.(1)

و فرزندانش در جزیره «خضراء» است. اینَک اصل داستان را از کتاب اثباة الهداة نقل می کنیم:

علاّمه مجلسی در بحارالأنوار از یحیی بن فضل در کتابِ رسالة البحر الابیض و الجزیرة الخضراء از علی بن فاضل مازندرانی مجاور نجف در حدیث بسیار طولانی چنین نقل می کند:

واردِ شهری از شهرهایِ غرب (اسپانیا) شدم مرکب هایی از بلادِ امام عصرعلیه السلام وارد آنجا شد، یکی از مسافرین آنها پیرمردی بود که چون مرا دید گفت: نامِ تو چیست؟ گمان می کنم علی باشد. گفتم: آری، گفت: نام پدرت چیست؟ گویا فاضل باشد؟ گفتم: آری، چه خوب نام من و پدرم را می شناسی. گفت: بدان که نام و اصل و وصف و خصوصیاتِ تو را برای من بیان کرده اند و من تا جزیره خضراء با تو هستم.

بسیار خوشحال شدم مرا با خود به دریا برد، روز شانزدهم به آب سفیدی رسیدیم، پرسیدم اینجا کجاست؟ گفت: بحر ابیض است و آن جزیره خضراء است که این آب سفید اطرافش را گرفته است و به حکمتِ خداوند چون کشتی ها و وسایل نقلیه دیگر دشمنان به اینجا رسند غرق می شوند و به آن حضرت دست نیابند. سپس وارد جزیره خضراء شدیم و رفتیم در مسجد، شخصی به نام «سید شمس الدّین» را دیدم که می گفت: من از نوه هایِ امام عصرعلیه السلام هستم، پس از گفتگویی به او گفتم: هرگز امام را دیده ای؟ گفت: نه ولی پدرم نقل کرد که صدایِ امام را شنیده ام و خودش را ندیده ام و امّا جدّم، هم خودش را دیده است و هم صدایش را شنیده است، آن گاه با آن سید از شهر بیرون رفتیم و به پیرمردی رسیدیم، از سید احوالِ آن پیرمرد را پرسیدم، گفت: این کوه را می بینی، در وسطِ آن جای خرّمی است و در آن چشمه ای است و کنارِ چشمه، قبه ای است و این مرد با رفیقش خادمِ آن قبه است، من هر صبح جمعه می روم آنجا خدمت امام عصرعلیه السلام. [البتّه با توجّه به آغازِ حدیث، خود امام را نمی بیند و صدایش را نمی شنود.] و در قبه دو رکعت نماز می خوانم

ص:322

و کاغذی می یابم که در آن حکم مرافعه ای را که در هفته به من رجوع می کنند در آن نوشته، کاغذ را برمی دارم و هرچه در آن نوشته به آن عمل می کنم.

علی بن فاضل گوید: از خادم ها خواهش کردم مرا به حضورِ امام علیه السلام ببرند، گفتند: راهی ندارد، آن رفیقم به من گفت: دستور آمده که تو را به وطن برگردانم، برای من و تو مخالفت روا نیست.(1)

ناگفته نماند که علی بن فاضل داستان خود را به طور مفصل در کتابی به نام الفوائد الشّمسیة آورده است، و ضمناً به احتمالِ قوی آن آب سفید که در داستان فوق آمده همانند یک حصار محکم و مجهّز، دشمن را از آن جزیره دفع می کند.

بعضی از نویسندگان به عنوانِ احتمال مطرح کرده اند که شاید این جزیره خضراء [با توجّه به آب سفید و سایر خصوصیات که در داستان آمده بود] همان مثلّث برمودا که از عجیب ترین و مرموزترین مکان هایِ روی زمین است و در غربی ترین اقیانوس اطلس قرار دارد باشد.

از عجائبِ مثلّث برمودا این که هر هواپیما یا کشتی به حدود آن برود به طور اسرارآمیزی ناپدید می گردد، و جالب این که آب های آن سفید است، و هر روز خبر غرق شدن تعداد تازه ای از کشتی های اقیانوس پیما در آب های سفید مثلث برمودا به گوش رسیده است.

خلبان ها و ملوان هایی که در این منطقه حوادثی را تجربه کرده اند گزارش داده اند که در مسیر خود، به صورت اسرارآمیزی تغییر جهت حاصل شده و به مناطقی که تصمیم نداشته اند هدایت شده اند.(2)

از فواید محضر شریف علاّمه شعرانی این است که ایشان باز حاشیه ای در اینجا دارند که ما آن حاشیه را در هزار و یک نکته آوردیم.

ایشان می فرمود که: جزیره خضراء الآن هم هست. از بلادِ اندلس است. جزیره ای است خیلی سبز و خرم . نوعاً جزیره ها خضراء هستند. ولی آن جزیره ویژگی خاصی دارد. مهدی فاطمی آنجا را پایتخت خودش قرار داد و محلِّ حکومتش بود. بعد این مهدی فاطمی و جزیره خضراء، سر زبان ها افتاد و دهان به دهان نقل شد، و بعضی از این جهال نقله ، مهدی فاطمی را تبدیل کردند به حضرت مهدی بقیة اللَّه علیه السلام و ایشان را در جزیره خضراء اسکان دادند و جزیره خضراء را با مثلّث برمودا ارتباط دادند. چه کارها کردند، چه چیزها دنباله این حرف آوردند و دیگران هم گرفتند و این را در این کتاب و آن کتاب نوشتند.

راجع به این مثلّثِ بومودا که خیلی حرفش هست، هم همین طور. متأسفانه آقایان فرمایشی را که می شنوند اینها را می آورند اسناد می دهند به دین و آیین. به دین شریفی که یکپارچه برهان و عقل است: «قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین»(1)

خداوند درجاتِ حضرت استاد آیت اللَّه جناب آقای رفیعی را متعال بفرماید، ایشان درباره «لولا الحجة لساخت الارض» و امثالِ این گونه بیانات درباره حجت که انسان حجت می خواهد، می فرمود: وجود بقیة اللَّه که سرِّ خداوند است، لازم است و نظام هستی بدون واسطه فیض و انسان کامل نمی شود.

این به جای خود، که برای اثبات آن دلیل و برهان داریم، حرف داریم و برهان حکمی ، مطالب عرفانی، آیات، روایات در شرف متواتر و متضافر. امّا حجتی که روایات ما را به آن تشویق می فرمایند که عالم حجت می خواهد

ص:324

«لولا الحجة لساخت الارض» این حجت یعنی عقل، یعنی برهان، یعنی دلیل.

انسان که به گزاف هر چیزی را نمی گوید، در حرفهایش تثبت می خواهد، در پذیرفتنش تثبت و تدبّر می خواهد. دین، دین عقل و برهان است. حالا مثلث برمودا در دریا، آن محوطه زیر دریا کوه مغناطیس دارد، سنگ مغناطیس، قوّه مغناطیسی. می دانید قطب جغرافیایی زمین یک قطب است که نسبت به کره سنجیده می شود، و نیز زمین، قطب مغناطیسی دارد. در قطب مغناطیسی قرار ندارد، چرخش دارد و مقداری چرخش هم با قواعد ریاضی معلوم می شود. این قطب مغناطیسی مثلث برمودا هم زیر دریا است، لذا کشتی هایی را به سوی خود کشیده، بلکه طیاره را از هوا به سوی خود کشیده، و بسیار قوی است، این را به حساب امام زمان علیه السلام گذاشتند!(1)

ص:325

کردند، امّا من چیزی نمی گفتم، و پس از چند روز، جریانِ ملاقاتم با معصومین علیهم السلام و شفایم را بیان کردم.

و نجاست را نمی کنند و من هم که تازه غسل کرده ام و پیراهنم هنوز خشک نشده است، به همین دلیل مایل نبودم او دست به بدنم بزند. امّا به هر حال اطاعت کردم و جلو رفتم.

آن حضرت دستم را گرفت و به طرف خود کشید و همان طور که روی زین اسب نشسته بود، خم شد، به گونه ای که با دست مبارکش از شانه تا منطقه زخم پایم را دست کشید و دست مبارکش که به زخم رسید، فشاری داد که درد شدیدی احساس کردم. پیرمردی که همراهش بود، خطاب به من گفت: نجات یافتی ای شمس الدین پسر اسماعیل ابن حسن هرقلی! من ضمن این که تعجّب کردم که چگونه من را به اسم می شناسد، در پاسخ گفتم: هم شما و هم ما ان شاء اللَّه نجات یافته و رستگاریم.

آن پیرمرد خطاب به من گفت: این همان امام زمان توست که به دنبالش می گشتی. من جلو رفتم و در همان حال که سوار بر اسب بود، او را بغل کردم و ران پایش را بوسیدم و او حرکت کرد و من هم به دنبالش به راه افتادم.

آن حضرت خطاب به من فرمود: برگرد!

من گفتم: نه! هرگز از تو جدا نمی شوم.

دوباره آن حضرت فرمود: مصلحت در این است که برگردی.

ولی من باز هم اصرار کردم و عرض کردم که به همراهت می آیم.

در این جا آن پیرمرد خطاب به من گفت: ای اسماعیل! خجالت نمی کشی؟ امام تو دو بار به تو امر کرد که برگردی، باز هم تو مخالفت می کنی؟!

با تهدیدِ او توقّف کردم و امام زمان - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف - به حرکت ادامه دادند، امّا پس از چند قدم که رفتند، برگشتند و به من توجّه کرده و فرمودند:

وقتی به بغداد رسیدی، حتماً ابوجعفر المنتصر، خلیفه عباسی تو را به حضور می طلبد، وقتی به حضورش رسیدی و خواست به تو پول بدهد، از او

ص:328

پول دریافت نکن و به فرزند ما رضی، سید بن طاووس بگو، نامه ای برای علی بن عِوَض بنویسد و تو را معرّفی کند. ما به علی بن عِوَض سفارش می کنیم هر چه می خواهی به تو بدهد.(1)

و بزرگواری از سیمایش پیداست، چون بیدار شدم درباره آن شیخ فکر کردم کیست که تا این حد نزدیک و مربوط به مولایِ ما امام زمان است، در پی یافتن او به مشهد رفتم، نیافتم، در تهران آمدم ندیدم، به قم مشرف شدم، او را در حجره ای از حجرات مدرسه فیضیه مشغول به تدریس دیدم. پرسیدم: این مرد کیست؟ گفتند: عالم ربّانی آقای حاج میرزا جواد آقای تبریزی است؛ خدمتش مشرّف شدم؛ تفقّدِ زیادی کردند و فرمودند: کی آمدی؟ گویا مرا دیده و شناخته از قضیه آگاهند. پس ملازمتش را اختیار نمودم و چنان یافتم که او را در خواب دیده بودم.

تا شبی که نزدیک سحر در بین خواب و بیداری دیدم درهایِ آسمان به روی من گشوده و حجاب ها از بین رفته و تا زیر عرشِ عظیم الهی را می بینم، پس مرحوم استاد حاج میرزا جواد آقا را دیدم که ایستاده و دست به قنوت گرفته و مشغول تضرّع و مناجات است. به او می نگریستم، و از مقام او تعجّب می نمودم که صدایِ کوبیدن در خانه را شنیده و متنبّه گشته، برخاستم و به در خانه رفتم، یکی از ملازمین ایشان را دیدم که گفت: بیا منزل آقا! گفتم، چه خبر است؟ گفت : سرت سلامت خدا صبرت دهد، آقا از دنیا رفت!(1)

این همان خضر زمان است که کشتی را به نفع مستضعفان سوراخ می کند و هیچ کس نمی بیند، دیوار را به نفع یتیمان برپا می کند تا بعداً گنج خود را بردارند. این فقط یک قضیه ای است از دوستانم که به پاکی معروف است. به او گفتم: این را در دفتری بنویس تا بعد از خود به یادگار بماند.(1)

تعریف کرد و گفت: تنها در اطاق خوابیده بودم، یک دفعه اطاق روشن شد، نورِ مقدّسِ حضرت بقیة اللَّه - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف - رو به من کرد و فرمود: برخیز به شرطی که دیگر بی تابی نکنی! بلند شدم، آقا از اطاق بیرون آمدند و من هم به همراهِ آقا رفتم درب خانه تا تشریف بردند. یک وقت متوجّه شدم که من سالم هستم.

زنی که فلج بود به تمام معنی سالم شد؛ چشم ها برگشت، جوانیِ او هم برگشت. وقتی ما چنین آقایی را داشته باشیم حیف است که به آقا امام زمان علیه السلام بی توجّه باشیم و اتّفاقاً همه ما هم بی توجّه هستیم.(1)

چه خوش است صوت قرآن ز تو دلربا شنیدن

به رُخَت نظاره کردن، سخنِ خدا شنیدن

از سببِ خواندنِ آن پرسیدم، فرمود: هنگامی که واردِ حرم شدم، حضرتِ مهدی علیه السلام را دیدم که بالایِ سر با صدایِ بلند، قرآن تلاوت می نمودند، چون صدای آن حضرت را شنیدم، این بیت را خواندم.

چون وارد حرم شدم، قرائت قرآن را ترک نموده و از حرم بیرون رفتند.(1)

امام زمان علیه السلام به مغازه او تشریف آورده بود و در کنار سید کریم نشسته بود.کریم نیز در حالی که محو گفتگو با آن حضرت بود، پاره کفشی را به دست گرفته و مشغول دوختن آن گشته بود. در حین گفت و گو حضرت به او فرمودند: سید کریم! آیا کفش مرا هم تعمیر می کنی؟ و او بلافاصله از روی صداقت گفته بود: آقا جان! با کمال منّت! به چشم!چون قول داده ام، ابتدا باید این کفش را بدوزم. دقایقی دیگر حضرت فرموده بودند: آیا کفش ما را هم می دوزی؟ و سید بلافاصله گفته بود: منّت دارم، امّا پس از این کفش.

بار دیگر حضرت تقاضای خود را تکرار کرده بودند و سید کریم دیگر طاقت نیاورده بود. برخاسته بود و مولا را در آغوش گرفته و پیشانی اش را بوسیده و گفته بود: من غلام و نوکر و خاک پای شمایم، این همه مرا امتحان نکنید! اگر یکبار دیگر تقاضای خود را بفرمایید و مرا شرمنده خود کنید، من هم مردم کوچه و بازار را خبردار می کنم که شما در مغازه من هستید و آن گاه حضرت او را دلداری داده و عمل او را در تعهّد به قول و پیمان، تأیید فرموده بودند.(1)

و احساس تنهایی نکنند. البتّه می دانستیم که اگر این کار را بکنیم فردا صبح زود یک تنبیه شدید دسته جمعی در انتظار ماست. با این همه تصمیم خودمان را عملی کردیم و فردایِ همان روز توسّط یکی از افسرانِ بسیار سنگدل بعثی به نام محمود به شدّت کتک خوردیم. امّا این کار همان طور که انتظار داشتیم، اثرِ خوبی در روحیه دوستان تازه وارد گذاشته بود و تا حدِّ زیادی تهدیدهایِ صدامیان را خنثی کرده بود.

در بینِ این 28 - 27 نفر، برادر بسیار رشیدی به نام علی اکبر بود که حدود 19 سال سن و تقریباً 70 یا 80 کیلو وزن داشت و بسیار سرِحال تر از سایرین بود. امّا مزدوران عراقی به اندازه ای او را شکنجه داده و تنبیه کردند که هنوز یکسال از ورودِ او به اردوگاه نگذشته بود که وزنِ او به حدود 28 کیلو رسید و به دل درد شدید دچار شد. به گونه ای که وقتی دل درد او شروع می شد، بی اختیار از شدّت درد خود را به در و دیوار و زمین می کوبید. لِذا برادران دیگر همیشه مواظبش بودند و به محض شروع درد، محکم دست و پا و سر او را می گرفتند تا به او آسیبی نرسد... .

یادم هست نزدیکی هایِ اربعین، ما پیشنهاد کردیم دهه آخر صفر را دوستانی که می توانند به یاد مصیبت هایِ امام حسین علیه السلام روزه بگیرند و تأکید نمودیم که افراد مریض و خیلی ضعیف از این کار خودداری کنند. روز اربعین همه برادران که حدود هزار و چهارصد نفر بودند روزه گرفتند و یک فضای معنوی عجیبی در اردوگاه حاکم شد که غیرِ قابل وصف است.

فردایِ همان روز حدود ساعت یازده یا دوازده بود که خبر دادند دل درد علی اکبر شروع شده و او را به بیمارستان اردوگاه برده اند. من فوراً خودم را به سلّولی که به اصطلاح آن را بیمارستان می نامیدند رساندم. دیدم چند نفری محکم دست و پای او را گرفته اند و او هم تقریباً بی حال افتاده است. وقتی مأموران سنگدل اردوگاه از ساکت شدن دل درد علی اکبر ناامید شدند، تصمیم

ص:337

گرفتیم او را به یک بیمارستان در خارج اردوگاه منتقل کنند. ما از این کار خوشحال شدیم که آنجا بهتر به او رسیدگی می کنند.... حدود ساعت 5/3 یا 4 عصر بود که ناگهان در بند باز شد. صدای انداختن چیزی به روی زمین سیمانی سالن به گوش رسید که به هیچ وجه احتمال نمی دادیم که این بدن علی اکبر است که به زمین انداخته اند ولی وقتی نزدیک تر رفتیم با بدن بی جان او روبرو شدیم. واقعاً انسان از این همه شقاوت و سنگدلی دیوانه می شد. ما خیال می کردیم مقداری لباس یا چند عدد پتو و... را به سالن انداختند.

به هر حال وقتی بچه ها با بدن علی اکبر روبرو شدند که هیچ گونه حرکتی نداشت و مثل چوب خشک در آنجا افتاده بود بی اختیار شروع به گریه کردند. دو نفر او را بلند کردند و به طرف سلّول بردند. دیدن این صحنه، ناله همه برادران را درآورده بود. اردوگاه را یک پارچه ماتم فرا گرفت. همه شروع به دعا برای شفای علی اکبر کردند. همان شب ما در آسایشگاه شماره 3 بودیم. در آسایشگاه شماره 5 که دو آسایشگاه بعد از ما بود، قبل از اذان صبح اتفاق عجیبی افتاده بود. یکی از برادران که اسمش محمّد بود ناگهان از خواب بلند می شود و یکی از هم سلّولی هایِ خود را که پیرمردی پدر شهید بود، بیدار می کند و می گوید: «حاج آقا! امام زمان علیه السلام علی اکبر را شفا دادند». پیرمرد می گوید: «محمّد چه می گویی؟ خوابی یا بیدار؟ ما در آسایشگاه شرق اردوگاه هستیم، علی اکبر در غرب اردوگاه، از کجا می گویی که علی اکبر شفا یافته است؟» محمّد می گوید: «حاج آقا! فردا صبح معلوم می شود که راست می گویم یا نه!»

صبح ها معمولاً درهایِ آسایشگاه را باز می کردند و همه برادران به خط می نشستند تا بعثی ها آمار بگیرند. آمارگیری که تمام می شد، بچّه ها متفرّق می شدند.

ولی این بار که آمارگیری تمام شد، دیدم همه جمعیت به طرفِ سلّولی که

ص:338

علی اکبر در آنجا بستری بود، هجوم بردند. همه فریاد می زدند آقا امام زمان علیه السلام علی اکبر را شفا داده است. ما هم به سرعت به سمتِ همان سلّول رفتیم. علی اکبر در بستر خود بود ولی چهره او عوض شده و دیگر از آن رنگ پریده و بی حال خبری نبود.

مثلِ روزهای اوّلِ اسارت، بشّاش و شاداب بود. بچّه ها علی اکبر را در آغوش می گرفتند، او را می بوسیدند و این در حالی بود که پیش از آن بعثی ها اجازه تجمّعِ بیش از سه نفر را نمی دادند. ولی در این پیشامد آنها هم کاری نداشتند. حتّی خودِ مأمورانِ بعثی برایِ دیدنِ صحنه می آمدند و حدود 14 آزاده به صف ایستاده بودند و یکی یکی به سلّولی که علی اکبر در آن بستری بود می رفتند و او را زیارت می کردند و بر می گشتند. بالاخره نوبت به من هم رسید. به نزد علی اکبر رفتم و از ایشان پرسیدم چه شد که خوب شدی؟ او گفت: دیشب عنایتی فرمودند. در عالم خواب شفا یافتم. چون فرصت مهیا نبود، نتوانستم زیاد صحبت کنم با او. بعد که از پیش علی اکبر بیرون آمدم سراغِ محمّد رفتم و از او پرسیدم تو در خواب چه دیدی که فهمیدی علی اکبر شفا پیدا کرده است؟ او جریان را این گونه تعریف کرد: واقع مطلب این است که من از حدود 17 - 18 سالگی هر شب قبل از خواب، دو رکعت نماز آقا امام زمان را با صد «ایاک نعبد و ایاک نستعین» می خوانم و سپس می خوابم و بعد از نماز هم فقط یک دعا می کنم و آن هم دعا برای فرج آقا امام زمان است. چون می دانم اگر فرج آن حضرت برسد، هر چه خیر و خوبی و صلاح و سعادت است، حاصل خواهد شد. امّا وقتی دیشب علی اکبر را در آن حال دیدم بعد از نماز امام زمان شفای علی اکبر را از امام علیه السلام خواستم. بعد که خوابیدم نزدیکی های اذان صبح بود که در خواب دیدم که در یک مکان سرسبز هستم.

مثل این که به من گفتند حالا آقا امام زمان از این محل عبور خواهد کرد. لِذا من با دقّت مواظبِ اطراف بودم تا حضرت را زیارت کنم. در همین حال دیدم

ص:339

ماشینی رسید. جلوتر رفتم چند نفر سید در داخل ماشین نشسته بودند. سؤال کردم که از آقا امام زمان علیه السلام خبر دارید؟ می گویند، حالا به این جا خواهد آمد. یکی از آنها به من گفت: مگر نوری را که در اردوگاه هست نمی بینی؟

ناگهان به پشتِ سرِ خود نگاه کردم دیدم جلویِ آسایشگاهِ سوّم هستم. به طرف سلّولی که علی اکبر در آن بستری بود به راه افتادم. دیدم از سلّول نور بسیار زیبایی به صورت یک ستون به طرف آسمان تا آنجا که چشم کار می کند، کشیده شده است و همه آسایشگاه و بلکه اردوگاه از آن نور روشن شده است. بی اختیار در همان عالم خواب از ذهنم گذشت، امام زمان علیه السلام علی اکبر را مورد عنایت و لطف خود قرار داده است، آمده اند تا او را شفا دهند. در این لحظه از خواب بیدار شدم و بلافاصله حاج آقا (پدر شهید) را صدا کردم و موضوع را به او گفتم... .

بعدها سرِ یک فرصت از خود علی اکبر مشروح جریان را پرسیدم. ایشان گفت: من در خواب بودم که حضرت را زیارت کردم و چون خیلی درد داشتم از آقا خواستم تا مرا شفا دهد. امام علیه السلام در جوابم فرمودند: «ان شاء اللَّه شفا پیدا می کنی!» از همان تاریخ به طور کلّی اثری از دل درد علی اکبر دیده نشد. بچّه ها روزِ بعد همگی روزه گرفتند یادم هست در همان روزها که از طرف صلیب سرخ هیأتی آمده بود همراه آنها چند دکتر بود که جهت معاینه بچه ها آمده بودند و می گفتند بنا شده است تا مریض ها را با اسرای مریض عراقی در ایران معاوضه کنند.

با این همه که آن روز مأموران صلیب سرخ اصرار ورزیدند که مریض ها به دکترهای آنها مراجعه کنند، هیچ کس نرفت و زبان حال همه این بود که «وقتی امام زمان داریم نیازی به دکترهای شما نداریم!»(1)

ص:340

2- علاّمه سلماسی قدس سره گوید: در خدمتِ بحر العلوم به مکّه معظّمه مشرّف شدیم، ایشان در مکّه حوزه تدریس تشکیل داد. جود و کرمِ خاصّی از او دیدم که آنچه داشت به افراد بخشش می کرد. یک شب به ایشان عرض کردم: این جا عراق و نجفِ اشرف نیست که این گونه بخشش می کنید، این جا شیعه کم است، اگر در ولایتِ غربت پولِمان تمام شد از چه کسی بگیریم؟

سید سکوت کرد، و هر روز کارش این بود که صبحِ زود به مسجدالحرام مشرّف می شد، طواف و نمازِ طواف را انجام می داد و سپس نمازِ صبح و تعقیبِ آن را می خواند و اوّلِ طلوعِ آفتاب به منزل باز می گشت، صبحانه میل می کرد و سپس مردم گروه گروه می آمدند و از محضرش بهره مند می شدند. آن شب که به او گفتم پول تمام شده و از کجا پول بیاوریم، هنگامِ صبح که از حرم بازگشت، چند لحظه بعد شنیدم در را می کوبند، در صورتی که آن وقت، موقعِ آمدنِ افرادِ معمولی نبود؛ می خواستم بروم در را باز کنم، دیدم سید بحرالعلوم با شتاب حرکت کرد و به من فرمود: نیا! من تعجّب کردم، پس از آن که سید رفت و در را باز کرد، ناگاه دیدم شخصِ بزرگواری سوار بر مرکب است. سید بیرون دوید و سلام و عرضِ ادب کرده، رکاب را گرفت و آن بزرگوار پیاده شد. سید بحر العلوم عرض کرد: ای آقایِ من بفرما! آن بزرگوار واردِ منزل شد و در اطاقِ سید بحرالعلوم به جایِ سید نشست. پس از ساعتی صحبت، آن بزرگوار حرکت کرد و بر مرکَب سوار شد و رفت.

سید برگشت و بسیار شاد بود، به من حواله ای داد که بروم بازارِ صفا و مروه و طبقِ آن حواله پول بگیرم. رفتم به بازار، به همان مغازه ای که سید فرموده بود. رسیدم دیدم صاحب مغازه منتظرِ من است، حواله را به او دادم و بوسید و گفت برو کارگر بیاور! رفتم چند کارگر خبر کردم آمدند و چند جوال از پول هایِ رایج را به منزلِ سید آوردیم. بعد که مطلب را با سید به طور خصوصی در میان گذاشتم، فرمود: «تا زنده ام به کسی نگو! حواله از حضرتِ

ص:342

صاحب الامر امام مهدی علیه السلام بود، همان کسی که دیروز صبح با مَرکَب به منزلِ ما تشریف آوردند».(1)

کتاب می نویسد: «انگیزه من در تألیفِ این کتاب آن بود که چون آرزویم در زیارتِ علیّ بن موسی الرّضاعلیه السلام برآورده شد، به نیشابور برگشتم و در آنجا اقامت گزیدم و دیدم بیشترِ شیعیانی که به نزدِ من آمد و شد می کردند در امرِ غیبت حیرانَند و درباره امام قائم علیه السلام شبهه دارند و از راهِ راست منحرف گشته و به رأی و قیاس، روی آورده اند. پس با استمداد از اخبارِ وارده از پیامبر اکرم و ائمّه اطهارعلیهم السلام تلاشِ خود را در ارشادِ ایشان به کار بستم تا آنها را به حق و صواب راهنمایی کنم تا این که شیخی از اهلِ فضل و عِلم و شرف که از دانشمندانِ قم بود، از بخارا بر ما وارد شد. من به جهتِ آن که وی دیندار و خوش فکر و راست کردار بود، از دیر زمان آرزویِ ملاقاتِ او را داشتم و مشتاقِ دیدارِ او بودم و او شیخ نجم الدین محمّد بن حسن بن محمّد بن احمد بن علی بن صلت بود و پدرم از جدِّ او محمّد بن احمد بن علی بن صلت روایت می کرد و علم و عمل و زهد و فضلش را می ستود و احمد بن محمّد بن عیسی با آن فضل و جَلالتی که داشت، از ابوطالب عبداللَّه بن صلت قمی روایت می کرد و باقی بود تا آن که محمّد بن حسن صفّار او را دیدار کرد و از او روایت نمود.

پس چون خدای تعالی مرا به این شیخ که از این خاندانِ رفیع بود رسانید او را سپاس گفتم که دیدارش را نصیبَم ساخت و به برادری اش گرامِی ام داشت و دوستی و صفایش را به من ارزانی فرمود. یک روز که برایم سخن می گفت، کلامی از یکی از فلاسفه و منطِقیان بزرگِ بخارا نقل کرد که آن کلام او را در موردِ قائم حیران ساخته بود و به واسطه طولِ غیبتش و انقطاعِ اخبارش او را به شک و تردید انداخته بود. پس من فصولی در اثباتِ وجودِ آن حضرت علیه السلام بیان کرده و اخباری از پیامبر اکرم و ائمّه اطهارعلیهم السلام در غیبتِ آن امام، روایت کردم و او بدان اخبار آرامش یافت و شک و تردید و شبهه را از قلبِ او زایل ساخت و احادیثِ صحیحی را که از من فرا گرفت به سمع و طاعت و قبول و تسلیم پذیرفت و از من درخواست کرد که در این موضوع کتابی برایش تألیف کنم.

ص:345

من نیز درخواستِ او را پذیرفتم و به او وعده دادم که هرگاه خداوند وسایلِ مراجعتَم را به محلِّ استقرار و وطنم - شهرِ ری - فراهم کند به گردآوریِ آن چه خواسته است اقدام نمایم. در این میان، شبی درباره آن چه در شهرِ ری جا گذاشته بودم از خانواده و فرزندان و برادران و نعمت ها، اندیشه می کردم که ناگاه خواب بر من غلبه کرد و در خواب دیدم گویا در مکّه هستم و به گردِ بیت اللَّه الحرام طواف می کنم و در شوطِ هفتم به حجرالأسود رسیدم آن را استلام کرده و بوسیده این دعا را می خوانم: «این امانتِ من است که آن را تأدیه می کنم و پیمانِ من است که آن را تعاهد می کنم تا به ادایِ آن گواهی دهی». آن گاه مولایمان صاحب الزمان علیه السلام را دیدم که بر درِ خانه کعبه ایستاده است و من با دلی مشغول و حالی پریشان به ایشان نزدیک شدم. آن حضرت در چهره من نگریست و رازِ درونَم را دانست. بر او سلام کردم و او پاسخم را داد. سپس فرمود: چرا در بابِ غیبت کتابی تألیف نمی کنی تا اندوهَت را زایل سازد؟ عرض کردم: یابن رسول اللَّه! درباره غیبت پیشتر رساله هایی تألیف کرده ام. فرمود: نه به آن طریق! اکنون تو را امر می کنم که درباره غیبت، کتابی تألیف کنی و غیبتِ انبیاء را در آن بازگویی! آن گاه آن حضرت - صلوات اللَّه علیه - رفت.

من از خواب برخاستم و تا طلوعِ فجر به دعا و گریه و دردِ دل کردن و شکوِه نمودن پرداختم و چون صبح دمید به تألیفِ این کتاب آغاز کردم تا امرِ ولی و حجّتِ خدا را امتثال کرده باشم، در حالی که از خدای تعالی کمک می خواهم و بر او توکّل می کنم و از تقصیراتِ خود آمرزش می خواهم و توفیقِ من به واسطه اوست، بر او توکّل می کنم و به سویِ او باز می گردم».(1)

ص:346

ص:347

غایب نیست. ما منتظرِ ادراک مهدی موجود موعودعلیه السلام هستیم؛ پس این فرق اساسی بین اسلام ما و اسلام سایر جوامع است.(1)

همین الآن تشریف بیاورند، بتوانیم برویم خدمت حضرت و عرض وجود بکنیم و اظهار ولایت داشته باشیم. اینها خودش مطلب مهمّی است، که در روایات خیلی بر آن تأکید شده است. این همه روایت داریم، در یک روایتی هست که می فرماید: کسانی که منتظر ظهور امام زمان علیه السلام هستند، برای هر کدام، ثواب هزار شهید از شهدای بدر و اُحد می باشد. این ثواب را همین جوری به کسی نمی دهند، به همین که آدم بگوید «من منتظرم» نیست. باید مقید بود، باید ملتزم بود، باید به تعظیم شعائر اسلامی اهمیت داد، باید در مقابل منکرات موضع داشته باشد، ان شاءاللَّه همه شما مشمول این حدیث معتبر باشید.

امّا انتظار باید یک انتظار واقعی و حقیقی باشد که انسان واقعاً همیشه به یاد امام زمان - عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف - باشد، اعمالمان را برای امام زمان علیه السلام انجام بدهیم، خدماتی که می کنیم به شیعیان امام زمان علیه السلام باشد و امور دیگر. بعد خود این مسأله انتظار هم باید به عمل و عمل بیشتر و ان شاءاللَّه ظاهر شود.(1)

انسان است. انسان هنوز دوره جوانی و ناپختگی را طی می کند و خشم و شهوت بر او و عقل او حاکم است. انسان بالفطره در راه تکامل فکری و اخلاقی و معنوی پیش می رود. نه شرّ و فساد لازم لاینفک طبیعت بشر است نه جبر تمدن فاجعه خودکشی دسته جمعی را پیش خواهد آورد. آینده ای بس روشن و سعادت بخش و انسانی، که در آن شرّ و فساد از بیخ و بن بر کنده خواهد شد در انتظارِ بشریت است.

این نظریه الهامی است که دین آن را به ارمغان می آورد. نویدِ مقدّس قیام و انقلاب مهدی موعود در اسلام در زمینه این الهام است.

[2 -] پیروزیِ نهایی دین و تقوا و صلح و عدالت و آزادی و صداقت بر بی دینی، زور، استکبار، ظلم، اختناق و دغل و دجّال گری و فریب.

[3 -] حکومتِ جهانیِ واحد.

[4 -] عمرانِ تمام زمین در حدّی که نقطه خراب و آباد ناشده باقی نماند.

[5 -] بلوغِ بشریت به خردمندی کامل و پیروی از فکر و ایدئولوژی و آزادی از اسارت شرائطِ طبیعی و اجتماعی و غرائزِ حیوانی.

[6 -] حداکثر بهره گیری از مواهبِ زمین.

[7 -] برقراریِ مساواتِ کامل میانِ انسان ها در امرِ ثروت.

[8 -] منتفی شدنِ کاملِ مفاسدِ اخلاقی از قبیلِ زنا، ربا، شرب خمر، خیانت، دزدی، آدم کشی و غیره و خالی شدن روان ها از عقده ها و کینه ها.

[9 -] منتفی شدنِ جنگ و برقراریِ صلح و صفا و محبّت و تعاون.

[10 -] ناسازگاریِ انسان و طبیعت.(1)

تعهّدآور است، عبادت، بلکه با فضیلت ترین عبادت است و انتظاری که ویرانگر است، باز دارنده است، فلج کننده است، و نوعی اباحیگری محسوب می شود و گفتیم که این دو نوع انتظار، معلولِ دو نوع برداشت از ظهورِ عظیمِ تاریخیِ مهدی موعودعلیه السلام است و این دو نوع برداشت به نوبه خود از دو نوع بینش درباره تحوّلاتِ تاریخ ناشی می شود.

انتظار ویرانگر کدام است؟ برداشت عدّه ای از مسأله مهدویت و قیام و انقلابِ مهدی موعود این است که صرفاً ماهیت انفجاری دارد، فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ظلم ها و تبعیض ها و اختناق و حق کشی ها و تباهی ها ناشی می شود، نوعی سامان یافتن است که معلول پریشان شدن است.

آن گاه که خوبی به نقطه صفر برسد، حق و حقیقت هیچ طرفداری نداشته باشد، باطل، یکّه تاز میدان گردد، جز نیرویِ باطل نیرویی حکومت نکند و فردِ صالحی در جهان یافت نشود، این انفجار رخ می دهد و دستِ غیب برای نجاتِ حقیقت - نه اهلِ حقیقت، زیرا حقیقت طرفداری ندارد - از آستین بیرون می آید. بنابراین هر اصلاحی محکوم است، زیرا هر اصلاح یک نقطه روشن است و تا در صحنه اجتماع نقطه روشنی هست، دستِ غیب ظاهر نمی شود، برعکس، هر گناه، هر فساد و هر ظلم و هر تبعیض و هر حق کشی، هر پلیدیی به حکمِ این که مقدّمه صلاح کلّی است و انفجار را قریب الوقوع می کند رواست زیرا «الغایات تبرر المبادی» هدف ها وسیله هایِ نامشروع را مشروع می کنند. بهترین کمک به تسریع در ظهور و بهترین شکلِ انتظار، ترویج و اشاعه فساد است.

این جااست که گناه، هم فال است و هم تماشا، هم لذّت و کامجویی است و هم کمک به انقلابِ مقدّس نهایی! این جا است که این شعر مصداق واقعی خود را می یابد :

در دل دوست به هر حیله رهی باید کرد

طاعت از دست نیاید گنهی باید کرد

ص:354

این گروه طبعاً به مصلحان و مجاهدان و آمران به معروف و ناهیان از منکر با نوعی بغض و عداوت می نگرند، زیرا آنان را از تأخیر اندازانِ ظهور و قیامِ مهدیِ موعود - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشّریف - می شمارند. بر عکس اگر خود هم اهلِ گناه نباشند، در عمقِ ضمیر و اندیشه خود با نوعی رضایت به گناهکاران و عاملانِ فساد می نگرند زیرا اینان مقدّماتِ ظهور را فراهم می نمایند.

این نوع برداشت از ظهور و قیامِ مهدی موعود و این نوع انتظارِ فرج که منجر به نوعی تعطیل در حدود و مقرراتِ اسلامی می شود و نوعی «اباحیگری» باید شمرده شود به هیچ وجه با موازینِ اسلامی و قرآنی موافق نیست.

انتظار سازنده کدام است؟ آن عدّه از آیاتِ قرآن کریم که ریشه این اندیشه است و در روایاتِ اسلامی بدان ها استناد شده است، در جهتِ مخالفِ برداشتِ بالا است. از این آیات استفاده می شود که ظهورِ حضرت مهدی موعودعلیه السلام حلقه ای از حلقاتِ مبارزه اهل حق و اهل باطل است که به پیروزیِ نهائیِ اهل حق منتهی می شود. سهیم بودنِ یک فرد در این سعادت موقوف به این است که آن فرد عملاً در گروهِ اهلِ حق باشد. از آیات و روایات می توان استفاده نمود که مهدی موعودعلیه السلام مظهرِ نویدی است که به اهلِ ایمان و عملِ صالح داده شده است، مظهرِ پیروزیِ نهائیِ اهلِ ایمان است:

«وَعَدَ اللَّه الَّذِینَ آمَنُوا مِنکمْ وَ عَمِلُوا الصلِحَتِ لَیستَخْلِفَنَّهُمْ فی الأَرْضِ کمَا استَخْلَف الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَ لَیمَکِّنَنَّ لهَُمْ دِینهُمُ الَّذِی ارْتَضی لهَُمْ وَ لَیبَدِّلَنهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یعْبُدُونَنی لا یشرِکُونَ بی شیئاً وَ مَن کفَرَ بَعْدَ ذَلِک فَأُولَئک هُمُ الْفسِقُونَ؛(1) خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده اند وعده می دهد که قطعاً آنان را حکمران روی زمین خواهد کرد، همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید؛ و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، پابرجا

ص:355

و ریشه دار خواهد ساخت؛ و ترسشان را به امنیت و آرامش مبدّل می کند، آنچنان که تنها مرا می پرستند و چیزی را شریک من نخواهند ساخت. و کسانی که پس از آن کافر شوند، آنها فاسقانند».

خداوند به مؤمنان و شایسته کاران وعده داده است که آنان را جانشینانِ زمین قرار دهد، دینی که برایِ آنها آن را پسندیده است، مستقر سازد، دورانِ خوفِ آنان را تبدیل به دوران امنیت نماید. دشمنانِ آن را نابود سازد تا بدون ترس و واهمه خدایِ خویش را بپرستند و اطاعتِ غیر خدا را گردن ننهند و چیزی را در عبادت یا طاعت شریک حق نسازند. ظهورِ مهدی موعود منّتی است بر مستضعفان و خوار شمرده شدگان، و وسیله ای است برایِ پیشوا و مقتدا شدن آنان، و مقدّمه ای است برایِ وراثتِ آنها و خلافتِ الهی در رویِ زمین.

«وَنُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمْ الْوَارِثِینَ».(1)

ظهور مهدی موعود، تحقق بخشِ وعده ای است که خداوندِ متعال از قدیم ترین زمان ها در کتب آسمانی به صالحان و متّقیان داده است که زمین از آنِ آنان است و پایان، تنها به متّقیان تعلّق دارد: «وَ لَقَدْ کتَبْنَا فی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الأَرْض یرِثُهَا عِبَادِی الصلِحُونَ»(2) «إِنَّ الْأَرْضَ للَّهِ ِ یورِثُهَا مَنْ یشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ»(3)

حدیثِ معروف که می فرماید: «یمْلاء اللَّه بِهِ الارْض قِسْطاً وَ عَدْلاً بَعد مُلِئَت ظُلْماً وَ جوراً» نیز شاهدِ مدّعایِ ما است نه بر مدّعایِ آن گروه، در این حدیث نیز تکیه بر روی ظلم شده است و سخن از گروهِ ظالم است که مستلزم وجودِ گروهِ مظلوم است و می رساند که قیامِ مهدی علیه السلام برایِ حمایتِ مظلومانی است که استحقاق حمایت دارند. بدیهی است که اگر گفته شده بود «یملاء اللَّه به الارض ایماناً

ص:356

و توحیداً و صلاحاً بعد ما ملئت کفراً و شرکاً و فساد» مستلزم این نبود که لزوماً گروهی مستحق حمایت وجود داشته باشد. در آن صورت استنباط می شد که قیامِ حضرت مهدی موعود برایِ نجاتِ حق از دست رفته و به صفر رسیده است، نه برایِ گروهِ اهل حق؛ ولو به صورتِ یک اقلیت.

شیخ صدوق رحمه الله روایتی از امام صادق علیه السلام نقل می کند مبنی بر این که این امر تحقّق نمی پذیرد مگر این که هر یک از شقی و سعید به نهایتِ کارِ خود برسد.

پس سخن در این است که گروهِ سعداء و گروه اشقیاء هر کدام به نهایتِ کار خود برسند، سخن در این نیست که سعیدی در کار نباشد و فقط اشقیاء به منتهی درجه شقاوت برسند.

در روایتِ اسلامی سخن از گروهی زبده است، که به محضِ ظهورِ امام به آن حضرت ملحق می شوند. بدیهی است که این گروه یک دفعه خلق نمی شوند و به قولِ معروف از پایِ بوته هیزم سبز نمی شوند. معلوم می شود در عینِ اشاعه و رواجِ ظلم و فساد، زمینه هایی عالی وجود دارد که چنین گروهِ زبده را پرورش می دهد. این خود می رساند که نه تنها حق و حقیقت به صفر نرسیده است، بلکه فرضاً اگر اهلِ حق از نظر کمیت قابل توجّه نباشد از نظر کیفیت ارزنده ترین اهلِ ایمانند و در ردیفِ یارانِ سیدالشّهداء.(1)

دست نمی دهند و تسلیم یأس و ناامیدی و بیهوده گرایی نمی گردند. چیزی که هست این انتظار فرج و این عدم یأس از روح اللَّه در موردِ یک عنایت عمومی و بشری است نه شخصی یا گروهی، و به علاوه توأم است با نویدهایِ خاص و مشخّص که به آن قطعیت داده است.(1)

به ما گفته اند: افضل الاعمال انتظار الفرج(1) این خوش بینی و انتظارِ فرج کلّی فضیلتش از همه اعمال بیشتر است. چرا؟ برایِ این که این یک ایمانی است در سطح بسیار عالی.(2)