خطر قرار مي گيرد در تمسك به حبل وحدت است كه در سايه وحدت كلمه در مراحل: انديشه، و گفتار و رفتار، خود را از سرنوشت خطرناكي كه در كمين او است نجات بخشد. قرآن پيوسته، وحدت و اتفاق و همخواني فكري و رفتاري را مي ستايد، و پيوسته تفرقه و دودستگي را نكوهش مي كند، و در دعوت به وحدت كلمه تا آنجا پيش مي رود كه افراد جامعه با ايمان را، برادر يكديگر مي خواند و مي فرمايد: «اِنّما المُوءْمِنُونَ اِخْوَة». [2] . «موءمنان با هم برادرند». تا در سايه اخوت ديني صفوف خود را فشرده سازند. پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله و سلم آنگاه كه از اختلاف دو قبيله «اوس» و «خزرج» آگاه شد و دريافت بر اثر فتنه گري «جهود عنودي» به نام «شاس» نزديك است آتش جنگ در كنار مسجدش ميان جوانان آن دو طايفه، شعله ور گردد، خود را به ميان آنان رسانيد و چنين گفت: «اللهَ، اللهَ أبدعوي الجاهليةِ وأنا بَيْن أظْهُركُم وبعدَ أن هَداكُم الله بالإسلام، وأكرَمَكُم به، وقَطَع عَنْكُم أمرَ الجاهليةِ واستنقَذَكم مِنَ الكُفر وألّف بَينَ قلوبكُم». [3] . «از خدا بترسيد، از خدا بترسيد، آيا در [ صفحه 71] برابر چشم من رسم جاهليت را تجديد مي كنيد؟ آن هم پس از اين كه خداي بزرگ شما را به اسلام هدايت فرمود و گرامي داشت، و رشته جاهليت را گسست، و شما را از كفر نجات بخشيد، و دلهايتان را به هم نزديك و مهربان ساخت؟». از ديدگاه قرآن يكي از بدترين عذاب هاي الهي اين است كه خدا ملتي را به خاطر سركشي و كردار بد، گروه گروه سازد، و جامه

دو دستگي بر پيكرشان بپوشاند چنانكه مي فرمايد: «قُلْ هُوَ الْقادِرُ علي انْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذاباً مِنْ فَوقِكُمْ اوْ مِنْ تَحْتِ ارجلكُمْ اوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعاً ويُذِيقَ بَعضكُمْ بَاْسَ بَعضٍ». [4] . «بگو او توانا است كه از بالا يا از پايان عذابي بر شما بفرستد يا به صورت دسته هاي پراكنده، شما را با هم بياميزد، و طعم جنگ و اختلاف را به هر يك از شما، به وسيله ديگري بچشاند». امير موءمنان علي عليه السلام مي فرمايد: «از تفرقه بپرهيزيد، فرد يا گروه جدا شده از جامعه اسلامي طعمه شيطان است، چنانكه گوسفند جدا از گله، طعمه گرگ است». [5] .

درگير بود، و هلاكو فاتح بغداد، حكمران شرق اسلامي گرديد. جانشينان «هلاكو» (ايلخانيان) نيز راه «هلاكو» را تا مدتي ادامه دادند، حتّي غازان خان (694 -703) پادشاه معروف ايلخاني با اين كه اسلام آورد، ولي هنوز انديشه فتح دمشق و مصر را رها نكرده بود و در سال هاي 699 702 درگيري سخت وويرانگري ميان ارتش ايلخاني و سلاطين شام و مصر، رخ داد و سرانجام حكومت ايلخانيان و جانشينان آنان با مرگ تيمور لنگ در سال 807 پايان پذيرفت. 3.فاجعه اندلس: اين فاجعه موقعي رخ داد كه آتش جنگ در شرق ميان مسلمانان و مغول ها شعله ور بود، در چنين شرايطي جبهه سومي بر ضدّ مسلمانان در غرب اسلامي گشوده شد، و نبرد سخت و حساب شده اي ميان مسلمانان و فرنگيان در سرزمين «اندلس» رخ داد كه نتيجه آن تار و مار شدن مسلمانان و پناهندگي آنان به سرزمين «مغرب» گرديد و همه اندلس و اسپانياي امروز كه روزي، مهد تمدن اسلامي و مركز علم و دانش بود، دربست در اختيار فرنگيان قرار گرفت. اين نبرد از سال 609 آغاز گرديد، و تا سال 898 پايان پذيرفت. از اين بيان نتيجه مي گيريم كه چهار قرن ميانه اي در چهارده قرن اسلامي پربلاترين و مصيبت بارترين قرن ها بود، جهان اسلام در آن تاريخ، به بزرگ مردي نياز داشت كه مصمم و قاطع بپا خيزد و با تكيه بر مشتركات، صفوف پراكنده را، وحدت بخشد و همه را بر ضد صليب و صنم، و فرنگ و مغول و همه متجاوزان بسيج سازد. [ صفحه 73]

عباسي در بغداد، در شهر «حرّان» ديده به جهان گشود و در پايان قرن هفتم، و آغاز قرن ششم، تفرقه افكني را در پاسخ به پرسش مردم «حماة» از آيه «الرحمن علي العرش استوي» آغاز كرد، او در رساله «العقيدة الحموية» در پاسخ پرسش مردم «حماة» صريحاً نوشت: خدا بالاي آسمانها است، در ثلث آخر هر شب به آسمان پايين فرود مي آيد و مي گويد: كيست كه مرا بخواند تا من او را پاسخ گويم. [6] . به خاطر پخش اين عقيده كه نتيجه آن، جسم بودن خدا، و جهت داشتن وي و حركت و انتقال او از مكاني به مكاني است؛ گروهي از علما و دانشمندان كه نشر «رساله حمويه» را مخالف با عقيده اسلامي تشخيص داده بودند، به مخالفت با او برخاستند و از قاضي «دمشق» خواستند كه او را محاكمه كند. ابن كثير در تاريخ خود به نام «البداية والنهاية» در حوادث سال 698مي نويسد: گروهي از فقها بر ضد او قيام كردند و از جلال الدين حنفي خواستند كه او را به محكمه بطلبد ولي او از حضور خودداري كرد، سرانجام ابن تيميه در دمشق به عنوان دارنده عقيده منحرف معرفي گرديد. ولي چون او در نشر عقيده خود، پافشاري مي كرد و رساله ديگر او به نام «الواسطية» نيز، داراي انحرافاتي بود سرانجام پس از چند جلسه كمال الدين زملكاني با او به بحث و گفتگو نشست و او را محكوم ساخت، نتيجه اين شد كه ابن تيميه در سال 705 به مصر تبعيد و زنداني گرديد. [7] . در اين جا به مناسبت، يادآوري مي گردد كه اخيراً مناظره اي ميان دو عالم سني

صورت پذيرفت، يكي طرفدار ابن تيميه و ديگري مخالف او و اين مناظره [ صفحه 74] از كانال تلويزيوني «مستقله» از طريق ماهواره پخش مي شد، طرفدار ابن تيميه مدعي بود كه زنداني شدن ابن تيميه به خاطر مسائل عقيدتي نبوده، بلكه به خاطر يك مسأله فقهي بوده و آن اين كه: سه طلاقه كردن زن بر خلاف فقهاي اهل سنت در يك مجلس، حكم يك طلاق دارد. يادآور مي شويم اين ادّعا درست بر خلاف گفتار شاگرد او «ابن كثير شامي» است كه در تاريخ خود به نحوي كه بيان گرديد آورده است. مورخان اتفاق نظر دارند كه محكوميت او به خاطر مطالب دو رساله «حمويه» و «واسطيه» است، و در اين دو رساله مسائل فقهي مطرح نبوده است، بلكه هر چه بوده مربوط به عقيده، خصوصاً «صفات خبريه» مي باشد. [8] . اين تنها مورد نيست كه وي محكوم به تبعيد و زندان شد، او كراراً اين راه را پيموده و سرانجام در سال 726، روانه زندان گرديد و در سال 728، در زندان جان سپرد.

شوراند. با اينكه «ابن كثير» شاگرد مكتب وي است، و آشكارا از او طرفداري مي كند مع الوصف نتوانسته است بر حقايق پرده افكند، و اتفاق علما و دانشمندان را بر انحراف او ناديده بگيرد. [ صفحه 75] بيانيه هايي كه عالمان شام و مصر درباره او صادر كرده اند، در اين مقاله نمي گنجد. كافي است كه بدانيم كه در طول تاريخ، شخصيت هاي بزرگي از اهل سنت در نقد عقايد وي، كتاب نوشته و يا با او به مناظره پرداخته اند، ومتن مناظره ها در تاريخ محفوظ است. اينك اسامي برخي از اين گروه: 1. شيخ صفي الدين هندي أرموي (644 -715ق). 2. شيخ شهاب الدين بن جهبل كلابي حلبي (م 733). 3. قاضي القضاة كمال الدين زملكاني (667-733). 4. شمس الدين محمد بن احمد ذهبي (م748). 5. صدرالدين مرحّل (متوفي750). 6. علي بن عبدالكافي سُبكي (م756). 7. محمد بن شاكر كتبي (م764). 8. أبو محمد عبدالله بن أسعد يافعي (698 -768). 9. ابوبكر حصني دمشقي (م829). 10. شهاب الدين احمد بن حجر عسقلاني (م852). 11. جمال الدين يوسف بن تغري اتابكي (812- 874). 12. شهاب الدين بن حجر هيتمي (م973). 13. ملا علي قاري حنفي (م1016). 14. ابو الأيس احمد بن محمد مكناسي معروف به ابو القاضي (960- 1025). 15. يوسف بن اسماعيل بن يوسف نبهاني (1265 -1350). 16. شيخ محمد كوثري مصري (م1371). 17. شيخ سلامه قضاعي عزامي (م1379). 18. شيخ محمد ابوزهره (1316- 1396). [9] . [ صفحه 76] ابن بطوطه سياح و گردشگر قرن هشتم مي نويسد: ابن تيميه روز جمعه در يكي از مساجد مشغول وعظ بود از جمله گفتار او اين بود: خداوند [از عرش] به آسمان

نخست فرود مي آيد مانند فرود آمدن من از منبر، اين سخن را گفت و يك پله از منبر پايين آمد، در اين هنگام فقيهي مالكي به نام «ابن الزهراء» به مقابله برخاست، و سخن او را رد كرد، مردم به طرفداري از ابن تيميه برخاستند و فقيه معترض را با مشت و كفش زدند. [10] . اين، نمونه اي از عقايد او است كه شاهد عينيِ، كاملاً بي طرف، با گوش خود شنيده و ديده است. هرگاه مردي با اين پايه از درايت و آگاهي از عقايد و معارف به تحليل بپردازد بايد از پي آمدهاي آن به خدا پناه برد.

به بازار تجارت نجديان رونق مي بخشيد، در طول تاريخ يك بار هم وهابيان با كافران جنگ نكرده اند، تمام نبردهاي آنان با مسلمانان منطقه بوده و پس از قتل و خونريزي به غارت پرداخته و اموال و احشام آنها را همراه خود به نجد مي بردند، خمس آن متعلق به محمد بن عبدالوهاب و باقيمانده در اختيار سران قبايل و مجاهدان! قرار مي گرفت. كشتار مسلمانان به دست وهابيان در عتبات عاليات صفحه تاريخ را سياه كرد. صلاح الدين مختار، كه از نويسندگان وهّابي است، مي نويسد: در سال 1216ه. ق امير سعود با قشون بسيار متشكل از مردم نجد و عشاير جنوب و حجاز و تهامه و ديگر نقاط، به قصد عراق حركت كرد. وي در ماه ذي قعده به شهر كربلا رسيد و آنجا را محاصره كرد. سپاهش برج و باروي شهر را خراب كرده، به زور وارد شهر شدند و بيشتر مردم را كه [ صفحه 79] در كوچه و بازار و خانه ها بودند به قتل رساندند. سپس نزديك ظهر با اموال وغنايم فراوان از شهر خارج شدند و در كنار آبي به نام ابيض گرد آمدند. خمس اموال غارت شده را خود سعود برداشت و بقيه، به نسبت هر پياده يك سهم و هر سواره دو سهم، بين مهاجمين تقسيم شد. [12] . ابن بشر، مورّخ نجدي، درباره حملات وهابيان به نجف مي نويسد: در سال 1220 سعود با سپاهي انبوه از نجد و اطراف آن، به بيرون مشهد معروف در عراق [مقصود، نجف است] فرود آمد و سپاه خود را در اطراف شهر پراكنده ساخت. وي دستور داد باروي شهر را خراب كنند، ولي سپاه

او زماني كه به شهر نزديك شدند به خندق عريض و عميقي برخوردند كه امكان عبور از روي آن وجود نداشت. در جنگي كه بين طرفين رخ داد، بر اثر تيراندازي از باروهاي شهر، جمعي از سپاهيان سعود كشته شدند و بقيه آنها از گرد شهر عقب نشسته و به غارت روستاهاي اطراف پرداختند. [13] . در پايان از تذكر دو نكته ناگزيريم: 1. به تصديق مورخان، آيين وهابيت يك مسلك ساختگي است كه هيچ سابقه تاريخي در عصر صحابه و تابعان و سه قرن نخست (كه از نظر اهل سنت خير القرون است) ندارد و در اوايل قرن هشتم، تخم آن پاشيده شد. و به صورت ماده خام در لابلاي كتابها بود، سپس به وسيله محمد بن عبدالوهاب احياء و منتشر گرديد. 2. با اينكه احمد بن تيميه از نظر فضل و دانش، و قلم و نگارش قابل قياس با محمد بن عبدالوهاب نبود، مع الوصف، مكتب در زمان او اصلاً رشد نكرد، و با مرگ او نيز مرد، در حالي كه همين مكتب نيمه جان به وسيله محمد بن عبدالوهاب رشد كرد و بخش شرقي عربستان را فرا گرفت و پس از فروپاشي عثمانيها حرمين شريفين در اختيار آل سعود قرار گرفت و بزرگترين پايگاه تبليغي را تصاحب كردند تا آنجا كه امروز زايران خانه خدا بايد از نظر [ صفحه 80] عقيدتي و فكري و عملي و رفتاري تابع مكتب وهابي و فقه حنبلي باشد. اكنون سوءال مي شود، علت آن ناكامي و رمز اين موفقيت چه بوده است؟ در پاسخ مي گوييم: دو عنصر مكان و زمان در اين دو نتيجه گيري موءثر

بوده است: ابن تيميه افكار شاذ خود را در محيطي مطرح كرد كه عالمان بزرگي در شام و مصر در سنگر دفاع از عقيده و شريعت قرار داشتند، و لذا با مناظرات علمي، مشت او را باز كردند، او ديگر نتوانست در عوام الناس اثري بگذارد و اگر هم تأثيري داشت جنبه عاطفي بوده نه مكتبي زيرا زنداني شدن يك روحاني، عواطف عوام را تحريك مي كند. در حالي كه مروج مكتب او، انديشه به ظاهر توحيدي را در ميان عرب هاي بدوي و بياباني دور از علم و فرهنگ مطرح كرد، و توانست از بساطت و سادگي آنان كمال استفاده را بنمايد بالأخص آنجا كه عمل مسلمانان را به عمل بت پرستان تشبيه مي كرد و از اين طريق روح جهادگري را در آنان كه توأم با غنايم نيز بود احياء مي نمود. ما، در اين جا دامن سخن را با دو پيشنهاد كوتاه مي سازيم: 1. روحانيون كاروانها بايد زبان عربي را فرا گيرند، زيرا بر اثر آگاهي از زبان مي توانند بر بسياري مشكلات فايق آيند و سخن خود را با منطق روشن بيان كنند. امروز بسياري از محققان و عالمان بزرگ ما در مجالس بين المللي، ساكت و خاموشند زيرا زبان جمع را كه همان زبان عربي و احياناً انگليسي است نمي دانند و ناچارند سكوت برگزينند. از اين جهت بايد زبان عربي با متدي كه مصريان براي بيگانگان تنظيم كرده اند آموخت، خوشبخانه در حوزه علميه قم، استاد مجرب در اين مورد فراوان است. در مقام مناظره بايد از قرآن بيشتر بهره گرفت كه دلالت قاطع بر موضوع دارد، و در اين مورد پيشنهاد مي شود كه كتاب «بحوث

قرآنية في التوحيد والشرك» محور تدريس قرار گيرد، و عزيزان در پرتو تسلط بر زبان و نقد مكتب به وظايف خود جامه [ صفحه 81] عمل بپوشانند. هم اكنون دو بند از عقايد وهابيت را مطرح كرده و آن را از طريق آيات قرآني به نقد مي كشيم:

او را در حال حيات و ممات تكريم و تعظيم كرد، و بزرگداشت ميلاد، نوعي تكريم و تعظيم اوست، و چنين چيزي كه اساس آن در قرآن وارد شده نمي تواند بدعت باشد. قرآن در سوره ديگر مي فرمايد: «وَرَفَعْنا لَكَ ذِكْرَك» [15] «تو را بزرگ آوازه كرديم» مسلماً «بزرگ آوازه شدن» پيامبر از [ صفحه 82] طريق اسباب طبيعي صورت مي پذيرد و تمام احتفال ها و بزرگداشت ها نوعي تجسم بخش اين آيه است.

آيه: «وَقالَ لَهُمْ نَبِيُّهُمْ اِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ انْ يَاْتِيَكُمُ التّابُوت ُ فيهِ سَكينَة مِنْ رَبِّكُمْ وَبَقِيَّة مِمّا تَرَكَ آلُ مُوسي وَآلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ اِنَّ في ذلِكَ لايَةً لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ مُوءْمِنينَ». [17] . «پيامبر آنان به بني اسرائيل گفت: نشانه فرماندهي او اين است كه آن صندوق از دست رفته را براي شما باز مي گرداند، صندوقي كه در آن سكينه و آرامش از جانب خدا براي شماست و در آن تركه آل موسي و آل هارون قرار دارد و فرشتگان آن را حمل مي كنند و در آن براي شما آيه و نشانه است اگر موءمن باشيد». اين آيه از تأثير چيزهاي بر جاي مانده انبياء در نبرد با دشمن خبر مي دهد، و به روشني مي گويد: وجود اين صندوق آرامش بخش رزمندگان است. اين صندوق به قدري شريف و عزيز است كه فرشتگان پاك آن را حمل مي كنند. هرگاه آثار به جا مانده از موسي و هارون كه از عصا و عمامه و نعلين و چند پيراهن تجاوز نمي كند چنين منزلت و مرتبه اي داشته باشد، چرا آثار به جا مانده از اشرف پيامبران داراي چنين منزلت و مرتبه اي نباشد؟ ما، در پايان از خداوند بزرگ خواهان بصيرت و بينش صحيح براي همگان هستيم. الحمد لله الذي بنعمته تتمّ الصالحات

50) مراجعه كنيد. [

[10] رحلة ابن بطوطة:95- 96، طبع دار صادر سال 1384ق.

[11] الدرر الكامنة:ج1،ص154، تأليف ابن حجر، به نقل از نجم الدين طوفي، متوفاي سال 710.

[12] تاريخ المملكة العربية السعودية:ج3، ص73.

[13] عنوان المجد في تاريخ نجد:ج1، ص337.

[14] انفال/158.

[15] انشراح/3.

[16] يوسف/96.

[17] بقره/248.