بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 2

تاریخ تشیع

از پیدایش تا عصر غیبت صغری

غلامحسن محرمی

موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، مرکز انتشارات

1387

ص: 3

ص: 4

9.كتاب هاى ملل و نحل 31

چكيده و پرسش درس دوم 33

فصل دوم:چگونگى پيدايش شيعه

درس سوم شيعه در لغت و قرآن 37

چكيده و پرسش درس سوم 42

درس چهارم آغاز تشيّع 43

چكيده و پرسش چهارم 52

درس پنجم نام هاى ديگر شيعه 53

موقعيت على عليه السّلام در ميان صحابه 55

چكيده و پرسش درس پنجم 65

درس ششم نقش قريش در رخداد سقيفه 66

علل دشمنى قريش با خاندان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله 67

1-رياست طلبى قريش 67

الف)توان اقتصادى 67

ب)جايگاه معنوى 68

2-رقابت و حسادت قبيلگى 69

3-دشمنى قريش با شخص على عليه السّلام 71

چكيده و پرسش درس ششم 73

درس هفتم سكوت امير مؤمنان عليه السّلام 74

1-تفرقه ميان مسلمانان 75

2-خطر مرتدان 75

3-حفظ عترت پيامبر 77

تشكل عينى و سياسى شيعه بعد از سقيفه 77

چكيده و پرسش درس هفتم 81

ص: 6

درس هشتم صحابيان شيعى 82

چكيده و پرسش درس هشتم 86

فصل سوم ادوار تحول تاريخى شيعه

درس نهم 1-شيعه در عصر خلفاى اوليه 89

تظاهر به تشيّع(در زمان خلافت على عليه السّلام)91

2-شيعه در عصر بنى اميه 92

چكيده و پرسش درس نهم 96

درس دهم گسترش تشيّع در عصر امويان 97

أ-عصر امام حسن و امام حسين عليهم السّلام 97

تأثير نهضت كربلا در روند توسعه تشيّع 99

چكيده و پرسش درس دهم 103

درس يازدهم ب-عصر امام سجاد عليه السّلام 104

قيام هاى شيعى 107

تثبيت حكومت مروانيان(دوران خفقان)109

چكيده و پرسش درس يازدهم 112

درس دوازدهم شروع دعوت عباسيان و تاثير آن در توسعه تشيّع 113

ج-تشيّع در عصر امام باقر و امام صادق عليهما السّلام 115

دانشگاه جعفرى 118

چكيده و پرسش درس دوازدهم 121

درس سيزدهم 3-شيعه در عصر عباسيان 122

كنترل رهبران شيعه توسط عباسيان 128

چكيده و پرسش درس سيزدهم 133

درس چهاردهم علل فزونى شيعيان در عصر عباسيان 134

1-هاشميان و علويان در عصر بنى اميه 134

2-پايان عصر اموى و روى كار آمدن عباسيان 136

ص: 7

3-مهاجرت علويان 136

علل مهاجرت سادات 139

1-شكست قيام هاى علويان 139

2-فشار عوامل حكومتى 140

3-وجود زمينه هاى مناسب 140

چكيده و پرسش درس چهاردهم 141

فصل چهارم:قيام هاى شيعيان و علويان

درس پانزدهم قيام هاى شيعى و علوى در عصر امويان 145

أ-قيام زيد 146

ب-قيام يحيى بن زيد 148

چكيده و پرسش درس پانزدهم 150

درس شانزدهم قيام هاى شيعى و علوى در عصر عباسيان 151

1-قيام هاى زيديه 151

أ:قيام محمد نفس زكيه 153

ب:قيام ابن طباطباى حسنى 154

ج:قيام حسن بن زيد حسنى(علويان طبرستان)155

د:قيام يحيى بن حسين(زيديان يمن)156

چكيده و پرسش درس شانزدهم 157

درس هفدهم 2-قيام هاى پراكنده 158

الف:قيام شهيد فخ 158

ب:قيام محمد بن قاسم 159

ج:يحيى بن عمر طالبى 160

علل شكست قيام ها 160

چكيده و پرسش درس هفدهم 162

ص: 8

فصل پنجم:گستره جغرافياى تشيّع

درس هجدهم گستره جغرافيايى تشيّع 165

چكيده و پرسش درس هجدهم 168

درس نوزدهم كانون هاى تجمع شيعه 169

الف-مناطق شيعه نشين در قرن اول هجرى 169

مدينه 169

يمن 171

كوفه 174

بصره 179

مدائن 181

جبل عامل 181

چكيده و پرسش درس نوزدهم 183

درس بيستم ب-مناطق شيعه نشين در قرن دوم هجرى 184

خراسان 185

قم 186

بغداد 187

ج-مناطق شيعه نشين در قرن سوم هجرى 188

چكيده و پرسش درس بيستم 190

درس بيست و يكم تشيّع در ميان قبايل 191

چكيده و پرسش درس بيست و يكم 197

فصل ششم انشعاب هاى داخلى تشيّع

درس بيست و دوم انشعاب هاى داخلى تشيّع 201

كيسانيه 201

زيديه 202

ناووسيه 202

ص: 9

فطحيه 202

سمطيه 202

اسماعيليه 202

طفيه 202

اقمصيه 202

يرمعيه 202

تميميه 202

جعديه 202

يعقوبيه 202

ممطوره 202

واقفيه 202

جاروديه 203

سليمانيه 203

بتريه 203

چكيده و پرسش درس بيست و دوم 208

درس بيست و سوم علل انشعاب گروههاى شيعه 209

1-اختناق 210

2-تقيه 212

3-رياست طلبى و دنيادوستى 213

4-وجود افراد ضعيف النفس 215

مبارزه ائمۀ اطهار عليهم السّلام با جريان غلات 216

چكيده و پرسش درس بيست و سوم 218

فصل هفتم ميراث علمى شيعه

درس بيست و چهارم ميراث علمى شيعه 221

چكيده درس بيست و چهارم 227

ص: 10

پرسش درس بيست و چهارم 228

درس بيست و پنجم علم فقه 229

وضع فقه در عصر صحابه و تابعين 229

وضع فقه ميان شيعيان 230

آغاز اجتهاد 232

فقهاى اصحاب ائمه عليهم السّلام 232

چكيده و پرسش درس بيست و پنجم 234

درس بيست و ششم كلام 235

چكيده و پرسش درس بيست و ششم 239

فصل هشتم:نقش شاعران شيعه در توسعه تشيّع

درس بيست و هفتم شعراى شيعه و جايگاه شعر 243

شاعران شيعه تا پايان غيبت صغرى 246

شاعران پيشتاز شيعه 249

چكيده و پرسش درس بيست و هفتم 251

درس بيست و هشتم زمينه هاى اشعار شاعران شيعى 252

1-احتجاج در مقابل غاصبان حقوق اهل بيت عليهم السّلام 252

2-رويارويى شاعران شيعى با شاعران اموى و عباسى 255

چكيده و پرسش درس بيست و هشتم 259

درس بيست و نهم 3-مرثيه سرايى 260

أ)مراثى امام حسين عليه السّلام و ساير شهيدان كربلا 260

ب)مراثى ساير شهيدان و كشته شدگان اولاد پيامبر 264

4-فضايل و مناقب خاندان پيامبر 266

5-هجو دشمنان خاندان پيامبر 268

چكيده درس بيست و نهم 271

پرسش درس بيست و نهم 272

فهرست منابع 273

ص: 11

ص: 12

شمس الدين محمد ذهبى(م 748 ه)،يكى از برجسته ترين دانشمندان اهل سنت در قرن هشتم كه تعصب ضدشيعى دارد،در شرح حال ابان ابن تغلب-از شاگردان بزرگ امام صادق عليه السّلام- به تلخى به آن اعتراف مى كند و پس از متهم ساختن او به بدعت گذارى(تشيّع)وى را توثيق نموده،راستگو معرفى مى كند و مى نويسد:

«گرايش به تشيّع در ميان پيروان ديندار،پرهيزگار و درستكار و پيروان آنها زياد است؛ اگر احاديثى كه اينها نقل مى كنند،پذيرفته نشود،بخش بزرگ آثار و احاديث نبوى از بين مى رود و اين مفسده اى بس بزرگ است». (1)

از طرف ديگر تشيّع،مانند هر مذهب و مكتب ديگرى،درگذر از تنگناهاى تاريخى و فراز و نشيب هايى كه پيش آمده بود،از انشعاب هاى داخلى مصون نماند و همين امر،مشكل هاى فراوانى پيش آورد.نفوذ غلات در صفوف شيعيان نيز-باوجود طردشان توسط پيشوايان تشيّع-بر مشكل ها افزود.

باتوجه به دورنمايى كه ارائه شد،مى توان حدس زد كه تشيّع طى چهارده قرن،چه مراحل و گذرگاه هايى را در زمينه ها و عرصه هاى گوناگون پشت سر گذاشته است.

اين اثر كه دست آورد كوشش و پژوهش هاى پى گير پژوهشگر ارجمند و سخت كوش، جناب حجة الاسلام آقاى غلامحسن محرمى است،نگاهى نسبتا جامع و متناسب و ارزشمند به سير تاريخى تشيّع دارد و در ميان چند اثر مشابه-كه متأسفانه تعدادشان نيز اندك است- مزيت هاى بسيارى دارد.خوش بختانه از هم اكنون كه در آستانه انتشار است-البته پس از قبولى در قالب پايان نامه كارشناسى ارشد با امتياز عالى-مورد توجه صاحب نظران واقع شده است.در انتظار آثار ارزشمند ديگرى از ايشان هستيم.

مهدى پيشوائى-قم خرداد 1380 شمسى ربيع الاوّل 1422 قمرى4.

ص: 14

ص: 16

ابو الفرج على بن حسين اصفهانى است كه در سال 284 ه در شهر اصفهان ديده به جهان گشود، در بغداد بزرگ شد و از انديشمندان و فرزانگان آن جا بهره برد.نسب او به امويان مى رسد، ولى علوى مذهب است. (1)

موضوع اين كتاب،همان طور كه از نامش پيداست،دربارۀ طالبيانى است كه به دست ظالمان و ستمكاران روزگار كشته شده اند،چنان كه نويسنده مى گويد:«ما در اين كتابمان انشاء الله به يارى خدا،خلاصه اى از اخبار كشتگانى از اولاد ابى طالب از عهد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله تا وقتى كه ما شروع به نوشتن اين كتاب[كرديم]كه جمادى الاولى سال 313 ه ق.است،ذكر مى كنيم.چه آنان كه بر اثر خوراندن سم كشته شدند،چه آنان كه از سلطان وقت فرار كرده و مخفى شده و در همان جا مردند،چه آنان كه در زندان مردند.و ما در ذكر آنان،ترتيب قتلشان را مراعات كرديم،نه مراتب فضلشان را...» (2)

اين كتاب از دو بخش كلى تشكيل شده:بخش اول از عصر پيامبر تا تشكيل دولت عباسى و بخش دوم مربوط به عصر عباسيان است.

اگرچه اين كتاب فقط زندگى و شهادت شهداى آل ابى طالب را بررسى كرده،ولى به جهت اين كه زندگى امامان و رهبران و بزرگان شهيد علوى را نيز كه پيروانى داشتند،به تحرير درآورده،مى توان از هرجاى آن بخشى از تاريخ تشيّع را استخراج كرد.البته چون اين كتاب، بيشتر به تاريخ سياسى تشيّع مربوط مى شود،كمتر مى توان در مورد ساير ابعاد تاريخ تشيّع از آن سود جست.

اصفهان شد و دو سال در اين شهر زندگى كرد.بعد از دو سال به شيراز رفت و زعامت دينى و علمى آن شهر را عهده دار شد. (1)

كتاب الدرجات الرفيعة فى طبقات الشيعة،يكى از تأليفهاى اين دانشمند بلندمرتبۀ شيعى است.اگرچه موضوع اين كتاب شرح حال شيعيان و تاريخ ايشان است،نه تاريخ تشيّع، مى توان درباره تاريخ عام تشيّع به دو دليل از آن استفاده كرد؛بررسى احوال شيعيان در مقاطع و زمان هاى گوناگون و ديگر اين كه خود مؤلف در مقدمه كتاب به اختصار به تاريخ تشيّع پرداخته و به ويژه دوران اختناق اموى را بيان كرده است؛وى در مقدمه مى گويد:«بدان كه- خداى تو را رحمت كند-شيعه امير المؤمنين و ساير امامان از فرزندانش در هردوره و زمان، پيوسته در گوشه و كنار مخفى بودند و از چشم حاكمان به دور مى زيستند...» (2)سپس،به شرح شروع اختناق از زمان معاويه،تا دوران عباسيان مى پردازد.

اين كتاب-همان طور كه مؤلف در مقدمه متذكر مى شود-در 12 طبقه تنظيم شده،يعنى شيعيان را به 12 طبقه تقسيم و سپس بررسى كرده است كه عبارتند از:

1-الصحابه 2-التابعين 3-المحدثين الذين رووا عن الائمة الطاهرين 4-علماء الدين 5-الحكماء و المتكلمين 6-علماء العربية 7-السادة الصوفية 8-الملوك و السلاطين 9- الامراء 10-الوزراء 11-الشعراء 12-النساء.

آنچه اكنون از اين منبع ارزنده در دست است،طبقه نخست،يعنى طبقه صحابه به طور كامل و بخشى از طبقۀ چهارم و اندكى از طبقۀ يازدهم مى باشد.

اين كتاب در موضوع تشيّع در ميان صحابه،بهترين و مهم ترين منبع به شمار مى رود و در اين باره جامعيت خوبى نيز دارد.مؤلف اين كتاب توانسته آراى دانشمندان و رجاليان شيعه را در مورد صحابيان شيعى گرد آورد و با اين حال كمتر به اظهارنظر و ارائه رأى و تحليل و بررسى پرداخته است.

امين است.كتاب اعيان الشيعة،همان طور كه از نامش پيداست،كتابى است كه زندگى نامه و شرح حال بزرگان شيعه را بيان مى كند.اين كتاب داراى 3 مقدمه است؛مقدمه نخست روش نگارش نويسنده را توضيح مى دهد.در آغاز اين مقدمه آمده است:«فى ذكر طريقتنا فى هذا الكتاب و هى امور...»يعنى در ذكر روش ما در اين كتاب كه عبارت از موارد زير است...بعد در 14 بخش روش نگارش خود را مفصلا توضيح مى دهد.

اما مقدمه دوم درباره تاريخ عمومى تشيّع است كه از 12 بحث تشكيل يافته است،مقدمه سوم دربارۀ مصادر و منابع كتاب است:

بحث اول:معنى و مفهوم شيعه،ساير اصطلاحهاى شيعه،نقد نظريه نويسندگان اهل سنت دربارۀ فرق شيعه.

بحث دوم:ظهور شيعه و انتشار آن،شيعه در ميان صحابه،صحابيان شيعى،ازدياد شيعه.

بحث سوم:اشاره به بعضى از ظلم هايى كه بر اهل بيت عليهم السّلام و شيعيان آنها روا شده است.

بحث چهارم:برخورد غيرمنصفانه با شيعيان اهل بيت عليهم السّلام.

بحث پنجم:حمله هاى پى درپى بر اهل بيت عليهم السّلام.

بحث ششم:وجود افترائهاى زياد بر شيعه و خلاصه عقايد شيعه جعفريه دوازده امامى.

بحث هفتم:اسباب انتشار تشيّع در سرزمين هاى اسلامى.

بحث هشتم:فضيلت اهل بيت عليهم السّلام و خدمت هاى آنان به اسلام.

بحث نهم:در عقايد شيعه اماميه.

بحث دهم:در اشاره به علما و شعرا و ادبا و نويسندگان شيعه و نوشته هاى آنها.

بحث يازدهم:وزرا،امرا،قضات و نقيبان از شيعه.

بحث دوازدهم:ذكر شهرهاى شيعه نشين. (1)

سخن در مورد اهميت و اعتبار و ارزش كتاب اعيان الشيعة،آن چنان كه بايد از عهده ما خارج است؛زيرا اين كتاب دريايى از معارف و آگاهى هاى تاريخى است كه نمى توانيم به عمق آن برسيم يا بر آن چيرگى يابيم يا آن را بسنجيم و اندازه گيرى كنيم،بلكه به اندازه توانمان مى توانيم از آن بچشيم و بهره مند شويم،شيوايى قلم،عمق مطالب،ورود به مباحث، تقسيم مباحث،ترتيب منطقى و...از امتيازهاى آن است.9.

ص: 20

درباره نقد آن مى توان به مواردى جزئى اشاره كرد.از جمله:

در بحث نام هاى ديگر شيعه،خيلى مختصر وارد شده و تنها نام هايى مانند:اماميه،متأوله، قزلباش،رافضيه،جعفريه و خاصه را برشمرده است، (1)در حالى كه نام هاى اطلاق شده بر شيعه،بيش از اين است،فقط در قرن اول نام هايى چون:علوى،ترابى،حسينى،و...بر شيعيان اطلاق مى شده است.

نقد ديگرى كه مى توان بر اين كتاب وارد كرد،در قلمرو معناى شيعه است.رجال نويسان شيعه،بعضى از اشخاصى را كه ايشان شيعه به حساب آورده،شيعه نمى دانند،زيرا اين افراد اگرچه به مفهوم سياسى شيعه بودند،ولى به مفهوم اعتقادى شيعه به حساب نمى آيند.يعنى در كشمكش هاى سياسى جانب اهل بيت عليهم السّلام را مى گرفتند،ولى از لحاظ اعتقادى از آن سرچشمه بهره مند نبودند.بايد فصلى به اين بحث اختصاص مى يافت و در آغاز كتاب گفته مى شد منظور از شيعه چه كسانى هستند.

مطلب را ادا كند،مگر در مورد مباحثى همچون:معناى شيعه،زمان اختصاص نام شيعه به دوستداران اهل بيت عليهم السّلام،آغاز تشيّع كه مربوط به بيان اساس شيعه است.در اين موارد،به تفصيل وارد شده و از عهده مطلب برآمده است.مرحوم مظفر در مقدمه اين كتاب مى گويد:

«من طالب چيزى نيستم مگر اين كه مردم بدانند تشيّع از زمان صاحب رسالت(محمد مصطفى صلّى اللّه عليه و آله)شروع شد و ايرانيان و ابن سبأ در تأسيس آن دخالتى نداشتند».

ايراد ديگرى كه مى توان بر اين كتاب گرفت،محققانه نبودن آن است.مؤلف محترم به دليل رعايت اختصار نتوانسته آراى ديگران را نقل و نقد كند.

جا دارد قسمت هايى از اين كتاب كه به تشكيل دولت هاى اسلامى پرداخته است،تكميل شود؛زيرا با گذشت زمان،تغيير و تحول هاى عمده اى در دولت هاى شيعه مورد بحث،رخ داده و بعضى از آنها از بين رفته اند ولى مترجم محترم كتاب،بعضى از دولت هاى جديد را مطرح نكرده و مطالعه،جديدى انجام نداده است.در نتيجه به همان شكل ترجمه شده است كه بخش دولت هاى شيعه آن،بوى كهنگى مى دهد.

اين كتاب به عنوان تاريخ تشيّع،جامع عناوين و مباحث شيعه نيست،چون گاهى بحث به خارج از موضوع تشيّع كشيده شده و مباحثى چون خوارج و تاريخ خلافت مطرح شده است كه چندان به تاريخ تشيّع مربوط نمى باشند.

رخدادهاى تاريخ نگريسته شده و حقيقت پوشى نشده است.يعقوبى به تفصيل،مخالفت هاى صحابه پيامبر را با خلافت ابو بكر بيان كرده و متعرض دسته بندى هاى بعد از درگذشت پيامبر شده است. (1)او در ذكر حوادثى كه به تاريخ شيعه مربوط مى شود مثل حكومت امير مؤمنان (2)،صلح امام حسن عليه السّلام (3)،شهادت حجر بن عدى (4)،شهادت عمرو بن حمق (5)و شهادت امام حسين عليه السّلام (6)در حد توان خود وارد شده و حق مطلب را تقريبا ادا كرده است.

مسعودى نيز از مورخانى است كه تعمّدى در پوشيده ماندن حقيقت نداشته است.هرچند كه او در كتاب مروج الذهب و التنبيه و الاشراف خلاصه وار از كنار سقيفه گذشته، اختلافهاى اصحاب و امتناع بنى هاشم از بيعت با ابو بكر را متذكر شده است. (7)مسعودى در جاى ديگر اين كتاب قضيۀ فدك را به رشته تحرير درآورده (8)و دربارۀ رخداد دوران خلافت امير المؤمنين عليه السّلام و شهادت امام حسين عليه السّلام به تفصيل سخن گفته است (9).به علاوه در جاى جاى مروج الذهب به ذكر نام شيعيان و قبايل آنان و دشمنان اهل بيت عليهم السّلام پرداخته است. (10)همچنين در سالهاى وفات ائمۀ اطهار عليهم السّلام اندكى به زندگى آنان نيز پرداخته است، (11)به ويژه قيام هاى علويان را در قرن دوم به طور مشروح توضيح داده است. (12)

ابن جوزى داراى اهميت اند.الارشاد نخستين و مهم ترين مأخذ شيعى است كه در زندگى دوازده امام عليهم السّلام در دسترس مى باشد.به اعتبار اين كه بخشى از زندگى على عليه السّلام در زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بوده،سيره پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نيز در اين كتاب آمده است؛به ويژه جنگ هاى آن حضرت كه به جز جنگ تبوك در همۀ آنها على عليه السّلام حضور داشته است.در مورد اين كتاب همين بس كه هيچ محققى در تاريخ تشيّع و تاريخ زندگى امامان معصوم عليهم السّلام از آن بى نياز نيست.

تذكرة الخواص ابن جوزى نيز از اين لحاظ داراى اهميت است كه تاريخ زندگى امامان شيعه،از زبان شخصى غيرشيعى و حنفى مذهب بيان شده است،اما هيچ گونه چشم پوشى از حقيقت و پرده پوشى از واقعيت در آن صورت نگرفته است.

بررسى سند حديث است كه از اين راه به زندگى و شرح حال راويان حديث و جرح و تعديل اصحاب پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى پردازد.در رجال شيعه افزون بر اصحاب پيامبر،اصحاب امامان معصوم عليهم السّلام نيز مورد بحث قرار گرفته اند.علم رجال شناسى از قرن دوم شروع شده و تا به امروز ادامه پيدا كرده و به مرور زمان تكامل يافته است.بعضى از معروف ترين و معتبرترين تأليفهاى اهل سنت در اين زمينه عبارتند از:الاستيعاب فى معرفة الأصحاب تأليف ابن عبد البرّ قرطبى(463 ه)اسد الغابه فى معرفة الصحابة تأليف ابن اثير جزرى(630 ه)، تاريخ بغداد تأليف خطيب بغدادى(392-463)،الاصابة فى معرفة الصحابة تأليف ابن حجر عسقلانى.همچنين مهم ترين كتب رجالى شيعه عبارتند از:اختبار معرفة الرجال كشى شيخ طوسى(385-460 ه)،رجال نجاشى(فهرست اسماء مصنفى الشيعة) معروف به رجال،كتاب رجال و كتاب فهرست شيخ طوسى(385-460)،رجال البرقى تأليف احمد بن محمد بن خالد برقى(280 ه)مشيخه شيخ صدوق(381 ه)معالم العلماء ابن شهر آشوب مازندرانى(488-588 ه)،رجال ابن داوود،تقى الدين حسن بن على بن داوود حلى(647-707 ه).البته علم رجال در ميان شيعيان تكامل بيشترى يافته و به بخش هاى گوناگونى تقسيم شده است.

برخى از كتاب هاى رجال چون اسد الغابه،فهرست شيخ،رجال نجاشى و معالم العلماء به ترتيب حروف نگارش يافته اند و برخى ديگر نيز چون رجال شيخ و رجال برقى، براساس طبقه هاى اصحاب پيامبر و ائمه عليهم السّلام مرتب شده اند.

نوع ديگرى از كتب رجالى وجود دارد كه مردم را بنابر طبقه هاى گوناگون بررسى كرده اند كه مهم ترين آنها طبقات ابن سعد مى باشد.

دربارۀ شيعه،با تعصب برخورد كرده و هنگام ذكر نام خاندان هاى بزرگ كوفه،هيچ نامى از دانشمندان و خانواده هاى بزرگ شيعى به ميان نياورده است.

548 ه)است.اين كتاب از لحاظ جامعيت و قدمت منبع خوبى به شمار مى رود و مرجع محققان و دانش پژوهان مى باشد.هرچند مؤلف آن با تعصب وارد مطلب شده است.وى در مقدمه كتاب،حديث هفتاد و سه فرقه را ذكر كرده و اهل سنت را فرقۀ ناجيه معرفى كرده است؛ ازاين رو تا توانسته در گسترش فرقه هاى شيعه كوشيده،تا ثابت كند فراوانى فرقه هاى شيعه دليل بر بطلان اين مذهب است.او فرقه هايى چون مختاريه،باقريه،جعفريه،مفضله،نعمانيه، هشاميه و يونسيه،را از فرق شيعه به شمار آورده كه اصلا وجود خارجى نداشته اند چنان كه مقريزى در كتاب خطط،گفته است كه فرقه هاى شيعه به سيصد فرقه مى رسند،ولى هنگام شمارش نتوانسته به بيش از بيست فرقه اشاره كند.

از جمله قديمى ترين و مهم ترين كتاب هاى ملل و نحل،المقالات و الفرق اشعرى قمى و فرق الشيعة نوبختى مى باشند.اشعرى قمى و نوبختى از دانشمندان شيعه اند كه در نيمه دوم قرن سوم هجرى مى زيسته اند.كتاب المقالات و الفرق از لحاظ ارائۀ اطلاعات خيلى گسترده است و جامعيّت خوبى دارد،ولى مطالب آن پراكنده است و از دسته بندى مناسبى بهره مند نيست.

طبق اظهارنظر برخى از محققان كتاب فرق الشيعة نوبختى در حقيقت همان كتاب المقالات و الفرق است.

ص: 32

ص: 34

ص: 36

مِنْ عَدُوِّهِ» (1) (شخص شيعه موسى-بنى اسرائيلى-عليه دشمنش از موسى كمك خواست) لفظ شيعه در روايات نبوى نيز به معناى پيروان و دوستان على عليه السّلام آمده است. (2)

شيعه در منابع شيعى،بيش از يك معنا و مفهوم ندارد و آن اعتقاد به جانشينى على عليه السّلام و يازده فرزند اوست كه بعد از درگذشت پيامبر تا غيبت صغرى،هيچ تغييرى در آن رخ نداده است.همان طور كه شيعيان نيمۀ دوم قرن سوم هجرى به تمام دوازده امام باور داشتند، نخستين شيعيان كه از صحابيان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله بودند نيز به اين امر معتقد بودند؛چون نام هاى آنان را از احاديث نبوى آموخته بودند. (3)

اگرچه تعداد زيادى از شيعيان به دليل جو اختناق حاكمان ستمكار،به اين روايات دسترسى نداشتند،آنچه واجب بود شناختن امام زمان خويش بود.چنان كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:«من مات لا يعرف امامه مات ميتة جاهليّة» (4)(هركس بميرد،در حالى كه امام زمان خويش را نشناخته باشد،به كيش جاهليت مرده است).ازاين روست كه مى بينيم،هنگامى كه امام صادق عليه السّلام به شهادت مى رسد زراره كه پيرمرد بوده،پسرش عبيد را براى تحقيق درباره جانشين امام صادق عليه السّلام،به مدينه مى فرستد.ولى پيش از اين كه عبيد به كوفه برگردد،زراره،از دنيا مى رود؛هنگام مرگ قرآن را به دست مى گيرد و مى گويد:

«بار خدايا!شاهد باش كه من به امامت كسى كه در اين قرآن تعيين گرديده گواهى مى دهم.» (5)1.

ص: 38

البته با گذشت زمان معنا و مفهوم شيعه،شكل عينى به خود مى گيرد و حدود آن مشخص مى شود.ازاين رو ائمۀ اطهار عليهم السّلام منتسبان به فرقه ها و نحله هاى باطل را از جرگه شيعيان خارج مى دانستند؛چنان كه شيخ طوسى از حمران بن اعين نقل مى كند:

«به امام باقر عليه السّلام گفتم:آيا من واقعا از شيعيان شما هستم؟امام مى فرمايد:آرى تو در دنيا و آخرت از شيعيان ما هستى و نزد ما نام شيعيان و نام پدرانشان مكتوب است.مگر كسانى كه از ما روى گردان شوند!»مى گويد:«گفتم:فدايت شوم مگر مى شود كسى شيعه شما باشد و به حق شما معرفت داشته باشد و آنگاه از شما روى گردان شود؟ فرمود:آرى اى حمران!تو آنها را درك نخواهى كرد.»

حمزه زيّات كه يكى از راويان اين حديث است،مى گويد:

«در مورد اين حديث بحث كرديم و نتوانستيم منظور امام را بفهميم،ازاين رو به امام رضا عليه السّلام نامه نوشتيم و از آن حضرت پرسيديم.آن حضرت فرمود:منظور امام صادق عليه السّلام واقفيه بودند.» (1)

بدين دليل در عرف رجال نويسان شيعه،تنها بر شيعيان دوازده امامى عنوان شيعه اطلاق مى شود و در زبان فقها گاهى از آنان به اصحابنا يا اصحابنا الاماميه تعبير مى شود.و از كسانى كه به فرقه هاى باطل گرايش يافته و از مسير صحيح تشيّع منحرف شده بودند با عناوينى چون فطحى،واقفى،ناووسى و...تعبير شده است و اگر نامى از آنان در كتاب هاى رجالى شيعه آورده مى شود،به دليل رواياتى است كه قبل از انحراف شان نقل كرده اند؛چنان كه نام تعدادى از راويان اهل سنت كه رواياتى از ائمۀ اطهار عليهم السّلام نقل كرده اند،در اين كتاب ها آمده است.

اما دانشمندان و رجال نويسان اهل سنت،شيعه را به معنايى گسترده تر از اين بكار برده اند و به تمام فرقه هايى كه از پيكره شيعه منشعب شده اند و حتى غلات نيز اطلاق كرده اند.

افزون بر آن بر محبان و دوستداران اهل بيت عليهم السّلام پيامبر نيز شيعه مى گفتند.در حالى كه برخى از آنان،هيچ گونه اعتقادى به عصمت و امامت اهل بيت عليهم السّلام نداشتند،مثل سفيان ثورى كه از مفتيان عراق بود و بر مبناى اهل سنت فتوا مى داد و ابن قتيبه او را در زمره شيعه آورده3.

ص: 39

است. (1)ابن نديم درباره شافعى كه يكى از فقهاى چهارگانه اهل سنت است،مى گويد:

«شافعى تشيّع شديدى داشت». (2)

البته در قرن دوم و سوم هجرى بعد از شيعيان امامى،بيشترين تعداد شيعه را زيديان تشكيل مى دادند.آنها بيشتر به معناى سياسى،شيعه بودند،تا معناى اعتقادى،زيرا از لحاظ فقهى از فقه جعفرى پيروى نمى كردند بلكه پيرو فقه حنفى بودند. (3)از نظر اصول اعتقادى نيز به نقل شهرستانى:

«زيد مدتى شاگردى واصل بن عطا،بنيان گذار مذهب معتزله را كرده و اصول مذهب معتزله را از او فراگرفته است».

ازاين رو زيديان در اصول معتزلى هستند.بدين سبب امامت مفضول را باوجود افضل جايز مى شمارند و از شيخين بدگويى نمى كنند. (4)و از نظر اعتقادى به اهل سنت نزديكند.

چنان كه ابن قتيبه مى گويد:

«زيديان از همه فرقه هاى رافضى كمتر غلو دارند.» (5)

بدين دليل قيام محمد نفس زكيه-يكى از رهبران زيدى-مورد سفارش برخى از فقهاى اهل سنت بود و به نقل واقدى،ابو بكر بن ابى سيره (6)،ابن عجلان (7)و عبد الله بن جعفر (8)كه از محدثان بزرگ مكتب مدينه بودند و خود واقدى از آنان حديث نقل كرده است،در قيام محمد نفس زكيه شركت داشتند.همچنين شهرستانى مى گويد:

«از جمله شيعيان محمد نفس زكيه ابو حنيفه بود». (9)

معتزلۀ بصره نيز با قيام محمد موافق بودند و طبق نقل ابو الفرج اصفهانى:0.

ص: 40

«جماعتى از معتزليان بصره از جمله واصل بن عطا و عمرو بن عبيد با او بيعت كرده اند». (1)

بدين ترتيب زيديان،فقط از لحاظ سياسى شيعه به شمار مى آيند هرچند معتقد به تقدم اولاد فاطمه عليها السّلام نيز بودند.8.

ص: 41

ابن عبدربه اندلسى نيز مى گويد:

«شيعيان كسانى هستند كه على را بر عثمان تفضيل دادند». (1)

دسته چهارم معتقدند كه تشيّع بعد از حكميّت،تا شهادت على عليه السّلام به وجود آمده است. (2)

دسته پنجم نيز آغاز تشيّع را به واقعۀ كربلا و شهادت امام حسين عليه السّلام ربط مى دهند. (3)

ب:گروه دوم:محققانى هستند كه معتقدند تشيّع ريشه در دورۀ رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله دارد.به جز قاطبۀ عالمان شيعه، (4)برخى از دانشمندان اهل سنت نيز چنين عقيده اى را دارند؛چنان كه محمد كرد على-از بزرگان علماى اهل سنت-مى گويد:

«عده اى از صحابه در عصر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله معروف به شيعه على بودند». (5)

باتوجه به نظريه هاى چندى كه ارائه شد،مى توان گفت روزگار سقيفه،اواخر خلافت عثمان،جنگ جمل،حكميت و واقعۀ كربلا مقاطعى هستند كه حوادثى در آنها واقع شده كه بر تاريخ تشيّع تأثير گذاشته است؛با اين كه وجود شخصى به نام عبد الله بن سبا مورد ترديد است،شكل گيرى تشيّع در اين مقاطع صحيح به نظر نمى رسد؛زيرا اگر احاديث نبوى را مورد بررسى قرار دهيم،خواهيم ديد كه نام شيعه پيش از همه،به وسيلۀ رسول خدا،محمد مصطفى صلّى اللّه عليه و آله در احاديث فراوانى بر دوستداران على عليه السّلام اطلاق شده است كه به تعدادى از آنها اشاره مى كنيم.

همۀ اين احاديث مورد قبول اهل سنت نيز مى باشند و در منابع حديثى آنان آمده است؛ مثلا احاديثى كه سيوطى-از مفسران اهل سنت-در تفسير آيه «أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ» از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله آورده است؛از جمله اين حديث كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:آنان[اولئك هم خير البريّة]على و شيعيان او هستند؛آنان رستگاران روز قيامت اند». (6)9.

ص: 44

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:

«خدا گناهان شيعيان و دوستداران شيعيان تو را بخشيده است» (1).

باز پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:

«تو و شيعيانت در حوض كوثر بر من وارد مى شويد،در حالى كه سيراب شده ايد و صورتتان سفيد است،و دشمنان تو تشنه و در غل و زنجير بر من وارد مى شوند» (2).

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله ضمن حديثى طولانى،دربارۀ فضايل على عليه السّلام،به دخترش فاطمه عليها السّلام مى فرمايد:

«يا فاطمه!على و شيعيان او رستگاران فردا هستند» (3).

همچنين رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

«يا على!خدا گناهان تو،خاندانت و شيعيان و دوستداران شيعيانت را بخشيده است...» (4).

باز رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

«يا على!آن گاه كه روز قيامت شود،من به خدا تمسّك مى كنم و تو به دامن من چنگ مى زنى و فرزندانت دامن تو را مى گيرند و شيعيان فرزندانت به دامن آنان چنگ مى زنند» (5).

باز پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:

«تو در آخرت نزديك ترين مردم به من مى باشى...و شيعيان بر منبرهايى از نور هستند...» (6)

ابن عباس نقل كرده كه جبرئيل خبر داده كه على عليه السّلام و شيعيان همراه محمد صلّى اللّه عليه و آله به بهشت برده مى شوند (7)..)

ص: 45

سلمان فارسى نقل مى كند كه حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:

«يا على!انگشتر به دست راست بكن،تا از مقربان باشى.على عليه السّلام پرسيد:مقربان كيانند؟فرمود:جبرئيل و ميكائيل.باز على عليه السّلام پرسيد:چه نوع انگشترى را به دست كنم؟فرمود:انگشترى كه نگين آن عقيق قرمز باشد؛زيرا عقيق كوهى است كه به عبوديت خدا،نبوت من،وصايت تو و امامت فرزندانت،اقرار و اعتراف كرده است.

دوستدارانت اهل بهشت اند و جايگاه شيعيانت فردوس برين است» (1).

باز رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

«هفتاد هزار نفر از امتم بدون حساب وارد بهشت مى شوند.على عليه السّلام پرسيد:آنان كيانند؟فرمود:آنان شيعيان تو هستند و تو امام آنهايى» (2).

انس بن مالك از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نقل مى كند كه:

«جبرئيل به من گفت:خداى تعالى على عليه السّلام را به حدى دوست دارد كه ملائكه را مثل او دوست نمى دارد؛به اندازۀ تسبيح هايى كه گفته مى شود،خدا فرشته خلق مى كند،تا براى دوستداران و شيعيان على تا روز قيامت استغفار كنند» (3).

جابر بن عبد الله انصارى نقل مى كند كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

«سوگند به خداى كه مرا به حق به پيامبرى مبعوث كرده،فرشتگان پيوسته براى على طلب مغفرت مى كنند و براى او و شيعيانش مثل پدر دل مى سوزانند» (4).

خود على عليه السّلام روايت كرده كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

«يا على!به شيعيان بشارت ده كه من شفيع روز قيامت[آنها]هستم.روزى كه نه مال و نه فرزند،جز شفاعت من فايده اى ندارد» (5).

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:

«نخستين چهار نفرى كه داخل بهشت مى شوند؛من،تو،حسن و حسين هستيم؛ذريّه ما پشت سرمان،همسران مان پشت ذريّۀ ما و شيعيان ما از راست و چپمان» (6).8.

ص: 46

سرانجام بسيارى از محدثان و مورخان اهل سنت از جمله ابن جوزى،بلاذرى،شيخ سليمان قندوزى حنفى،خوارزمى و سيوطى نقل كرده اند كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله خطاب به على بن ابى طالب عليه السّلام فرمود:

«اين و شيعيانش،رستگاران روز قيامت هستند» (1).

حتى رواياتى از رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله دربارۀ برخى از شيعيان وارد شده و جالب اين كه از زبان مخالفان شيعه نقل گشته است!مثل روايتى كه عايشه دربارۀ حجر بن عدى نقل كرده است؛آن گاه كه معاويه بعد از قتل حجر و يارانش،حج گزارد و به مدينه آمد،عايشه به او گفت:

«معاويه!هنگامى كه حجر و يارانش را مى كشتى،شكيبائى ات كجا رفته بود؟آگاه باش كه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شنيدم كه فرمود:جماعتى،در محلى به نام«مرج عذراء»كشته مى شوند كه اهل آسمان ها به خاطر قتل آنان،خشمگين مى گردند» (2).

چون اين احاديث قابل انكار نيستند و محدثان بزرگ اهل سنت نقل كرده اند،برخى از نويسندگان اهل سنت،دست به تأويل نارواى آنها زده اند.ابن ابى الحديد مى گويد:

«منظور از شيعه كه در روايات فراوانى وعدۀ بهشت به آنان داده شده است،كسانى هستند كه قائل به افضليت و برترى على عليه السّلام بر تمام خلق هستند.بدين لحاظ عالمان معتزلى ما در تصانيف و كتاب هايشان نوشته اند:در حقيقت ما شيعه هستيم و اين حرف اقرب به سلامت و اشبه به حق است» (3).

ابن حجر هيثمى نيز در كتاب الصواعق المحرقة فى الرد على اهل البدع و الزندقة-كه كتابى در رد اعتقادها و مبانى شيعه است-هنگام نقل اين احاديث،گفته است:

«منظور از شيعه در اين احاديث،شيعيان موجود نيستند،بلكه منظور خاندان و6.

ص: 47

دوستداران على هستند كه مبتلا به بدعت و سبّ و دشنام اصحاب پيامبر نشوند» (1).

مرحوم مظفر در جواب او مى گويد:

«عجيب است كه ابن حجر گمان كرده مراد از شيعه در اين جا اهل سنت هستند!و من نمى دانم اين به دليل مترادف بودن دو لفظ شيعه و سنى است؟يا به دليل اين كه اين دو فرقه يكى است؟و يا اهل سنت بيشتر از شيعيان از خاندان پيامبر پيروى كرده و آنان را دوست مى دارند!». (2)

مرحوم كاشف الغطا نيز مى گويد:

«با نسبت دادن لفظ شيعه،به شيعيان على عليه السّلام مى توان مراد را فهميد؛زيرا غير از اين صنف،شيعه ديگران هستند» (3).

ظهور معناى شيعه در احاديث و سخنان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله آشكار و روشن است و اين ها با اين تأويل ها خواسته اند از زيربار حقيقت شانه خالى كنند و فقط خود را گول زده اند؛به ويژه با توجه به اين كه مصداق شيعه در همان زمان پيامبر مشخص بوده است و عده اى از اصحاب پيامبر در آن زمان به«شيعۀ على»مشهور بودند (4).

اصحاب پيامبر نيز به پيروان على عليه السّلام،شيعه مى گفتند.هاشم مرقال در مورد شخصى به نام «محل بن خليفه طائى»مى نويسد:«يا امير المؤمنين!او از شيعيان تو مى باشد» (5).خود شيعيان نيز به هم ديگر شيعه مى گفتند.چنان كه شيخ مفيد نقل مى كند كه عده اى خدمت على عليه السّلام رسيدند و گفتند:«يا امير المؤمنين!ما از شيعيان شما هستيم.»حضرت نيز فرمود:3.

ص: 48

«شيعيان من سيمايشان از شب زنده دارى زرد مى شود و چشمانشان از گريه ضعيف...» (1)

در موارد فراوانى خود حضرت على عليه السّلام مثل مورد فوق بر پيروانش«شيعه»اطلاق مى كرد؛مثلا آن گاه كه خبر شهادت عده اى از شيعيان بصره را به دست طلحه و زبير آوردند، آن حضرت بر آنها نفرين كرد و فرمود:

«بار خدايا!آنان شيعيان مرا كشته اند،تو نيز آنان را بكش». (2)

حتى دشمنان آن جناب نيز در آن دوره،بر پيروان على عليه السّلام شيعه مى گفتند،چنان كه عايشه،طلحه و زبير كه درباره مسيرشان از مكه به عراق،گفت وگو مى كردند،گفتند:

«به بصره مى رويم و عامل على را از آن جا بيرون مى كنيم و شيعيانش را مى كشيم» (3).

به هرحال حقيقت تشيّع كه همان دوستى و پيروى كردن و مقدم دانستن على عليه السّلام است،به زمان پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مربوط مى شود.آن حضرت با سخنان خود مردم را به پيروى على و خاندانش فرمان مى داد كه از جمله رخداد غدير خم است.همان طور كه ابن ابى الحديد مى گويد:

«اين اخبار را محدثانى نقل كرده اند كه هيچ كس آنها را به رفض و تشيّع متهم نكرده است و حتى قائل به افضليت و تقدم على عليه السّلام بر ديگران نبوده اند». (4)

اينك به بخشى از اين احاديث اشاره مى كنيم:

بريده اسلمى مى گويد:

«رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله فرمود:خداى تعالى مرا به دوستى چهار تن فرمان داده و به من فرموده كه او نيز آنان را دوست دارد.عرض كردند:يا رسول الله!نام آنها را بگو.حضرت سه بار فرمود:«على»و سپس ابو ذر،مقداد و سلمان را نام برد» (5).

طبرى در جريان جنگ احد نقل مى كند،رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

«على از من است و من از على». (6).5.

ص: 49

از امّ سلمه روايت شده:

«هرگاه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله خشمگين مى شد،كسى جز على،جرئت سخن گفتن با او را نداشت» (1).

سعد بن ابى وقاص نقل كرده،كه رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

«هركس على را دوست بدارد،مرا دوست داشته و هركس مرا دوست بدارد،خدا را دوست داشته است و هركس با على دشمنى كند،با من دشمنى كرده و هركس مرا دشمن بدارد،خدا را دشمن داشته است» (2).

ابن جوزى نقل كرده كه پيامبر گرامى اسلام فرمود:

«يا على!تو تقسيم كنندۀ بهشت و جهنم هستى.و در بهشت را باز مى كنى و بدون حساب وارد آن مى شوى» (3).

در مناقب خوارزمى از ابن عباس نقل شده كه نبى اكرم فرمود:

«وقتى كه من به معراج برده شدم،ديدم كه بر دروازه بهشت نوشته شده است:لا اله الا الله،محمد رسول الله،على حبيب الله،الحسن و الحسين صفوة الله،فاطمة امة الله، على مبغضهم لعنة الله» (4).

زبير بن بكار-كه از نوادگان زبير است و معروف به انحراف از امير المؤمنين عليه السّلام مى باشد- آورده است كه رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

«كسانى را كه به خدا ايمان آورده اند و رسالت مرا تصديق كرده اند،به ولايت و دوستى على بن ابى طالب توصيه مى كنم.هركس او را دوست دارد،مرا دوست داشته است و هركس مرا دوست داشته باشد،خدا را دوست داشته است» (5).

ابن ابى الحديد از زيد بن ارقم نقل مى كند كه رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله فرمود:

«شما را بر چيزى راهنمايى مى كنم كه اگر بدانيد،هلاك نشويد؛سرپرست و امام شما على بن ابيطالب است؛او را تصديق كنيد كه جبرئيل اين گونه به من خبر داد».2.

ص: 50

ابن ابى الحديد بعد از نقل اين حديث مى گويد:

«اگر بگويند:اين صريح در امامت است،پس معتزله چگونه اين اشكال را حل خواهند كرد؟،در جواب مى گويم:ممكن است منظور پيامبر،اين باشد كه على امام آنهاست در فتاوا و احكام شرعى،نه در خلافت.همچنين آنچه را در شرح قول شيوخ و بزرگان معتزله بغداد آورديم،مى تواند جواب باشد كه خلاصه آن اين است:امامت و خلافت از آن على عليه السّلام بود،با اين شرط كه به آن رغبت نشان مى داد و بر سر آن با ديگران به نزاع برمى خاست و چون آن را به ديگرى واگذاشت و سكوت كرد،ما ولايت اين شخص را مى پذيريم و قائل به صحت خلافت او مى شويم،چنان كه امير المؤمنين عليه السّلام با خلفاى سه گانه مخالفت نكرد و شمشير نكشيد و مردم را بر ضد آنها نشورانيد،پس اين دلالت مى كند كه خلافت آنان را امضا كرده است،بدين لحاظ ما آنها را قبول داريم و به پاكى، خير و صلاح آنها قائل هستيم و اگر آن حضرت با آنان مى جنگيد و به روى آنان شمشير مى كشيد و مردم را به جنگ آنان فرا مى خواند،ما نيز به فسق،ضلالت و گمراهى آنان قائل مى شديم» (1).8.

ص: 51

در تاريخ آمده است كه بعد از قيام زيد بن على به شيعيان رافضى گفتند.شهرستانى مى گويد:

«وقتى كه شيعيان كوفه،از زيد بن على شنيدند كه او از شيخين تبرى نمى كند و امامت مفضول را باوجود افضل جايز مى داند،او را ترك كردند.ازاين رو به رافضى موسوم شدند؛زيرا رفض به معناى ترك است» (1).

در مورد لقب علوى،سيد محسن امين مى نويسد:

«پس از قتل عثمان و رويارويى معاويه با على عليه السّلام،به اتباع و ياران معاويه،عثمانى مى گفتند زيرا آنان عثمان را دوست مى داشتند و از على عليه السّلام تبرى مى جستند؛و بر پيروان على عليه السّلام علاوه بر شيعه،علوى نيز اطلاق مى شد و اين روال تا آخر دولت بنى اميه ادامه داشت،تا اين كه در عصر عباسيان نام علوى و عثمانى منسوخ شد و فقط شيعه و سنى استعمال گشت» (2).

امامى نام ديگرى براى شيعيان بود كه بيشتر در مقابل زيديان،به آنان اطلاق مى شد.چنان كه ابن خلدون مى نويسد:

«بعضى از شيعيان قائلند روايات صريحى دلالت مى كنند كه امامت در شخص على عليه السّلام منحصر است و بعد از او هم به فرزندانش منتقل مى شود.اينان اماميه هستند و از شيخين بيزارى مى جويند كه چرا على را مقدم نكردند و با او بيعت ننمودند.اينان امامت ابو بكر و عمر را قبول ندارند.بعضى ديگر از شيعيان قائل اند كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله به شخصه كسى را به جاى خود نگماشته،بلكه اوصاف امام را فرموده كه بر على عليه السّلام منطبق است و مردم مقصرند كه آن را نشناختند.اينان به شيخين بد نمى گويند و زيديه هستند» (3).

باتوجه به اشعار برجاى مانده از ياران و اصحاب امام حسين عليه السّلام،مى توان دريافت كه پس از شهادت آن حضرت به شيعيان و ياران امام حسين عليه السّلام حسينى نيز مى گفتند.آنان در اشعار7.

ص: 54

فراوانى خود را حسينى يا بر دين حسين معرفى كرده اند (1).ابن حزم اندلسى در اين باره مى گويد:

«از جمله رافضيان«حسينيه»هستند و آنان اصحاب ابراهيم اشترند كه در كوچه هاى كوفه مى گشتند و فرياد«يا لثارات الحسين»سر مى دادند كه به آنها حسينيه مى گفتند» (2).

اما نام قطعيه بعد از شهادت امام كاظم عليه السّلام،در مقابل واقفيه،بر شيعيان اطلاق شد.يعنى آنان به شهادت امام كاظم قطع و يقين پيدا كردند و به امامت امام رضا عليه السّلام و امامان بعد از او قائل شدند،در حالى كه واقفيه قائل به مرگ امام موسى كاظم عليه السّلام نبودند» (3).

لقب جعفريه امروزه به لحاظ فقهى بيشتر در مقابل مذاهب چهارگانه اهل سنت،براى شيعه به كار مى رود؛زيرا فقه شيعه بيشتر از همه امامان،به دست امام جعفر صادق عليه السّلام شكل گرفت و بيشتر روايات فقهى ما از آن جناب است،ولى باتوجه به شعرى كه از سيد حميرى داريم،مى توان فهميد كه نه تنها به لحاظ فقهى در همان زمان امام صادق عليه السّلام نام جعفرى بر شيعيان اطلاق شده،بلكه به لحاظ اصولى نيز در مقابل ساير فرقه ها،اين نام براى آنان به كار مى رفته است.شعر حميرى چنين است:

تجعفرت باسم الله و الله اكبر

(4) (5) .

منظور سيد حميرى از جعفرى شدن،مراجعه به طريقۀ حقه شيعۀ اماميه است كه در مقابل كيسانيه آمده است.

«از تمام فضايل و مناقبى كه اصحاب پيامبر دارا بودند چون سبقت در اسلام،هجرت، نصرت پيامبر،خويشى با آن حضرت،قناعت،ايثار،آگاهى از كتاب خدا،جهاد،ورع، زهد،قضا،فقه و...على عليه السّلام بهره اى وافر و حظى كامل داشت.علاوه بر اين كه بعضى از فضايل فقط مخصوص اوست مانند:اخوت با پيامبر،فرمايش پيامبر درباره او كه تو نسبت به من به منزله هارون نسبت به موسى هستى و نيز هركس،من مولاى او هستم على مولاى اوست،بارخدايا!دوستش را دوست بدار و دشمنش را دشمن؛همچنين دعاى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در مورد ايشان،آن هنگام كه انس پرنده پخته اى،خدمت آن حضرت آورد و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله فرمود:بار خدايا!محبوب ترين خلقت را وارد كن كه از اين غذا با من بخورد.در اين هنگام على عليه السّلام وارد شد و از آن غذا خورد،در حالى كه ساير اصحاب از اين فضايل بى بهره بودند» (1).

در ميان بنى هاشم نيز على عليه السّلام نزديك ترين شخص به پيامبر بود.از خردسالى در خانه پيامبر و با تربيت آن حضرت،رشد يافت (2).شب هجرت به جاى پيامبر خوابيد و امانت هاى پيامبر را به صاحبان شان برگرداند و در مدينه به پيامبر ملحق شد (3).

مهم تر از همه،جايگاه على عليه السّلام در اسلام است.رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله جايگاه على عليه السّلام را در اسلام از همان آغاز پيامبرى،تعيين فرمود.

آن گاه كه پيامبر به فرمان خدا مأمور شد عشيره خود را انذار كند،تنها كسى كه در آن جلسه حاضر به يارى و همراهى نبى اكرم صلّى اللّه عليه و آله شد،على عليه السّلام بود.پس رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله در همان جلسه در ميان بزرگان خاندانش اعلام كرد كه على وصى،وزير،خليفه و جانشين اوست با اين كه سن آن جناب از همه حاضران كمتر بود. (4)

پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در مناسبت هاى گوناگون،مقام و موقعيت على عليه السّلام را به آنان گوشزد مى كرد و بر جايگاه آن جناب سفارش داشت.پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله مواظب رفتار اصحابش با على عليه السّلام بود،به ويژه بعد از گسترش اسلام كه افراد زيادى به انگيزه هاى گوناگون به سلك0.

ص: 56

مسلمانان درآمده بودند.به ويژه قريش كه حسدشان به بنى هاشم و خاندان رسالت زياد شده بود.ابن شهر آشوب از عمر بن خطاب نقل كرده كه:

«من على را اذيت مى كردم،پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مرا ملاقات كرد و فرمود:تو مرا آزردى اى عمر! گفتم:پناه بر خدا از اذيت رسول خدا.فرمود:تو على را آزردى و هركس على را آزار دهد،مرا آزرده است».

مصعب بن سعد از پدرش،سعد بن ابى وقّاص نقل كرده كه او گفته است:

«من و مرد ديگرى در مسجد بوديم و به على بد مى گفتيم.پيامبر با حالت غضب به سوى ما آمد و گفت:چرا مرا مى آزاريد؛هركس على را بيازارد،مرا آزرده است».

هيثمى نقل كرده است:

«بريده اسلمى كه از جمله كسانى است كه تحت فرماندهى على عليه السّلام به يمن رفته بود، مى گويد:زودتر از لشگر به مدينه برگشتم،مردم از من پرسيدند:چه خبر است؟گفتم:

خير است؛خدا مسلمانان را پيروز گرداند.پرسيدند:تو چرا زودتر آمدى؟گفتم:على كنيزى از خمس را به خود اختصاص داده،آمده ام به پيغمبر خبر دهم...وقتى كه اين خبر به گوش پيامبر رسيد،ناراحت شد و فرمود:چرا عده اى على را تنقيص مى كنند،هر كس از على ايراد بگيرد،از من ايراد گرفته،هركس از على جدا شود،از من جدا شده، على از من است و من از او،او از سرشت من خلق شده و من از سرشت ابراهيم،اگرچه از ابراهيم افضل هستم...اى بريده!آيا نمى دانى على بيشتر از يك كنيز استحقاق دارد؛او ولى شما بعد از من است» (1).

ابن شهر آشوب نيز شبيه اين حديث را از محدثان اهل سنت چون ترمذى،ابو نعيم،بخارى و موصلى نقل مى كند (2).

بدين ترتيب على عليه السّلام احترام ويژه اى در ميان صحابه يافته بود.باز ابن شهر آشوب از انس بن مالك نقل كرده كه:

«در عصر پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله اگر مى خواستيم بفهميم كسى زنازاده است يا نه؟با بغض على بن ابى طالب مى فهميديم.بعد از جنگ خيبر،مردى بچه خود را به آغوش2.

ص: 57

مى گرفت و مى رفت،در راه كه على را مى ديد،با دستش او را به بچه نشان مى داد،از طفل مى پرسيد،اين مرد را دوست دارى؟اگر بچه مى گفت:آرى،او را مى بوسيد و اگر مى گفت:نه،او را به زمين مى گذاشت و مى گفت:برو نزد مادرت.عبادة بن صامت نيز مى گويد:ما اولاد و فرزندانمان را با حبّ على بن ابى طالب مى آزموديم،اگر مى ديديم كه يكى از آنها او را دوست ندارد،مى دانستيم كه او رستگار نخواهد شد» (1).

با گذشت سال هاى پايانى عمر پيامبر،مسئله جانشينى على عليه السّلام عمومى تر مى شد،به اندازه اى كه لقب وصى از القاب شايع آن جناب شد كه دوست و دشمن آن را قبول داشتند،به ويژه بعد از اين كه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله پيش از رفتن به تبوك به على عليه السّلام فرمود:

«انت منّى بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى»و نيز در جريان حجة الوداع،در منى و عرفات پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله،در سخنرانى هاى خود،به مردم گوشزد مى كرد كه دوازده نفر جانشين او خواهند شد كه همه از بنى هاشم هستند (2)،سرانجام در بازگشت از مكه در غدير خم،از سوى خدا مأمور شد كه جانشينى على عليه السّلام را به تمام مسلمانان ابلاغ كند.رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله نيز به مسلمانان دستور داد بايستند و آن گاه بر منبرى از جهاز شتران رفت و ضمن سخنان گسترده اى فرمود:«من كنت مولاه فهذا على مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله»بعد به مردم دستور داد كه با آن جناب بيعت كنند».

تفصيل اين مطلب را علامه امينى در جلد نخست كتاب الغدير آورده است.

بدين ترتيب رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله به مسلمانان اعلام كرد كه چه كسى جانشين اوست؛ازاين رو عموم مردم بر اين باور بودند كه بعد از درگذشت پيامبر على عليه السّلام جانشين اوست.زبير بن بكار در اين باره مى گويد:

«عموم مهاجران و همه انصار شك نداشتند كه على خليفه و صاحب امر بعد از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله است» (3).

اين مطلب در اشعارى كه از زمان سقيفه به جاى مانده،به خوبى آشكار است و اين اشعار0.

ص: 58

مبين اين مطلب مى باشد كه كمتر تحريف به شعر راه يافته است.عتبة بن ابى لهب بعد از جريان سقيفه و نصب ابو بكر اين اشعار را سرود:

ما كنت احسب ان الامر منصرف عن هاشم ثم منها عن ابى حسن (1)

اليس اول من صلّى لقبلتكم و اعلم الناس بالقرآن و السنن (2)

و اقرب الناس عهدا بالنبى و من جبرئيل عون له فى الغسل و الكفن (3)

ما فيه ما فيهم لا يمترون به و ليس فى القوم ما فيه من الحسن (4)

ماذا الذى ردهم عنه فتعلمه ها ان ذاغبننا من اعظم الغبن (5)

بعد از گفتن اين اشعار،على عليه السّلام به او سفارش كرد كه ديگر اين كار را نكند و فرمود كه سلامت دين براى ما،مهم تر از هرچيزى است (6).

ابن ابى عبرة قرشى نيز گفته است:

شكرا لمن هو بالثناء حقيق ذهب الّجاج و بويع الصديق (7)

كنّا نقول لها على و الرضا عمر و اولاهم بذاك عتيق (8)(9)

در جريان اختلافى كه ميان انصار و قريش،در قضيه سقيفه پديد آمده بود و عمرو عاص ضد انصار سخن گفته بود،نعمان بن عجلان،يكى از شعراى انصار،در جواب عمرو عاص، اشعارى را گفته است كه در آن به حق على عليه السّلام تصريح شده است.

فقل لقريش نحن اصحاب مكة و يوم حنين و الفوارس فى بدر (10)م.

ص: 59

و قلتم حرام نصب سعد و نصبكم عتيق بن عثمان حلال ابا بكر (1)

و اهل ابو بكر لها خير قائم و ان عليا كان أخلق بالامر (2)

و كان هوانا فى على و انه لاهل لها يا عمرو من حيث لا تدرى (3)

فذاك بعون الله يدعو الى الهدى و ينهى عن الفحشاء و البغى و النّكر (4)

وصى النبى المصطفى و ابن عمه و قاتل فرسان الضلالة و الكفر (5)(6)

حسان بن ثابت نيز به جهت سپاس گزارى از فضل بن عباس كه به دستور على عليه السّلام از انصار دفاع كرده بود،اين اشعار را سروده:

جزى الله عنّا و الجزاء بكفّه ابا حسن عنا و من كان كابى حسن (7)

سبقت قريشا بالذى انت اهله فصدرك مشروح و قلبك ممتحن (8)

حفظت رسول الله فينا و عهده اليك و من اولى به منك من و من (9)

الست اخاه فى الهدى و وصيّه و اعلم منهم بالكتاب و بالسّنن (10)(11)

ابو سفيان نيز نخست با دستگاه خلافت مخالف بود و از حضرت امير مؤمنان عليه السّلام دفاع مى كرد.و افزون بر سخنانى كه در اين مورد گفته،اشعار زير نيز از اوست:

بنى هاشم لا تطمعوا الناس فيكم و لا سيّما تيم بن مرّه اوعدى (12)(13)د.

ص: 60

فما الامر الاّ فيكم و اليكم و ليس لها الاّ ابو حسن علىّ (1)(2)

سرانجام در همان روز غدير خم،حسان بن ثابت شاعر پيامبر،از محضر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله اجازه خواست و رخداد غدير را به شعر درآورد و چنين گفت:

ينادينهم يوم الغدير نبيّهم بخم و اسمع بالنبى مناديا (3)

و قد جاء جبرئيل عن امر ربّه بانّك معصوم فلا تك و انيا (4)

و بلغهم ما انزل الله ربهم اليك و لا تخش هناك الأعاديا (5)

و تقام به اذ ذاك رافع كفّه بكف علىّ معلن الصوت عاليا (6)

فقال فمن مولاكم و وليكم فقالوا و لم يبدوا هناك تعاميا (7)

الهك مولانا و انت وليّنا و لن تجدن فينا لك اليوم عاصيا (8)

فقال قم يا على فإننى رضيتك من بعدى اماما و هاديا (9)

فمن كنت مولاه فهذا وليّه فكونوا له انصار صدق مواليا (10)

هناك دعا اللهم وال وليه و كن للّذى عادى عليا معاديا (11)

فيا رب انصر ناصريه لنصرهم امام هدى كالبدر يجلو الدياجيا (12)(13)

در اين اشعار،حسان در تقرير سخنان پيامبر اسلام دربارۀ على عليه السّلام او را امام،ولى و هادى ناميده كه در زعامت و رهبرى امت صراحت دارد.9.

ص: 61

آرى عموم مسلمانان،گمان نمى كردند كه بعد از درگذشت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله،كسى با على عليه السّلام بر سر خلافت و جانشينى پيامبر منازعه كند.چنان كه معاويه در جواب نامه محمد بن ابى بكر نوشته است:

«ما و پدرت در عصر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله اطاعت پسر ابى طالب را بر خود لازم مى ديديم و فضلش را بر خودمان آشكار.بعد از رحلت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله پدرت و عمر نخستين كسانى بودند كه منزلت او را پايين آوردند و مردم را به بيعت خودشان فرا خواندند...» (1).

بدين دليل آنان كه در ماه هاى پايانى حيات پيامبر در مدينه نبودند و از برخى توطئه ها خبر نداشتند-مثل خالد بن سعيد و ابو سفيان-بعد از درگذشت پيامبر كه به مدينه برگشتند و ديدند كه ابو بكر به جاى پيامبر نشسته و خود را خليفه پيامبر معرفى مى كند،سخت برآشفتند. (2)حتى ابو سفيان،وقتى كه از سفر برگشت و وضع را چنين ديد،نزد عباس بن عبد المطلب و على عليه السّلام رفت و از آنان خواست كه براى استيفاى حق خود قيام كنند،ولى آنان نپذيرفتند (3).البته ابو سفيان در اين اقدام حسن نيت نداشت.

سرانجام اگرچه بيشتر صحابۀ پيامبر خلافت ابو بكر را به رسميت شناختند،ولى افضل بودن على عليه السّلام را از ياد نبردند.وقتى آن جناب در مسجد بود،كسى جز ايشان در مسائل شرعى فتوا نمى داد؛زيرا او را به تصريح رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله«اقضى الامة»مى دانستند. (4)عمر مى گفت:«خدا نكند مشكلى پيش آيد كه ابو الحسن نباشد» (5).و به اصحاب پيامبر مى گفت:

«آن گاه كه على در مسجد است،جز او كسى حق فتوا دادن ندارد» (6).

اگرچه على عليه السّلام پس از درگذشت پيامبر،قدرت سياسى را به دست نگرفت،فضايل و مناقب ايشان را همين صحابه پيامبر نقل كردند؛ابن حجر هيثمى-كه از عالمان متعصب اهلن.

ص: 62

سنت است-تعداد راويان حديث غدير را از صحابه،30 نفر دانسته (1)ولى ابن شهر آشوب حدود 80 راوى صحابى براى حديث غدير شمرده است (2).

سرانجام مرحوم علامه امينى تعداد راويان حديث غدير را از صحابه به 110 راوى رسانده است كه عبارتند از:ابو هريرة،ابو ليلى انصارى،ابو زينب انصارى،ابو فضاله انصارى، ابو قدامة انصارى،ابو عمرة بن عمرو بن محصن انصارى،ابو الهيثم بن تيّهان،ابو رافع،ابو ذؤيب،ابو بكر بن ابى قحافة،اسامة بن زيد،ابى بن كعب،اسعد بن زرارۀ انصارى،اسماء بنت عميس،ام سلمة،ام هانى،ابو حمزة انس بن مالك انصارى،براء بن عازب،بريدة اسلمى،ابو سعيد ثابت بن وديعة انصارى،جابر بن سميرة،جابر بن عبد الله انصارى،جبلة بن عمرو انصارى،جبير بن مطعم قرشى،جرير بن عبد الله بجلى،ابو ذر جندب بن جنادة،ابو جنيدة انصارى،حبة بن جوين عرنى،حبشى بن جنادة سلولى،حبيب بن بديل بن ورقاء خزاعى، حذيفة بن اسيد غفارى،ابو ايوب خالد بن زيد انصارى،خالد بن وليد مخزومى،خزيمة بن ثابت،ابو شريح خويلد بن عمرو خزاعى،رفاعة بن عبد المنذر انصارى،زبير بن عوام،زيد بن ارقم،زيد بن ثابت،زيد بن يزيد انصارى،زيد بن عبد الله انصارى،سعد بن ابى وقّاص،سعد بن جنادة،سلمة بن عمرو بن اكوع،سمرة بن جندب،سهل بن حنيف،سهل بن سعد انصارى، صدى بن عجلان،ضميرة الاسدى،طلحه بن عبيد الله،عامر بن عمير،عامر بن ليلى،عامر بن ليلى غفارى،عامر بن واثله،عايشة بنت ابى بكر،عباس بن عبد المطلب،عبد الرحمن بن عبدربه انصارى،عبد الرحمن بن عوف قرشى،عبد الرحمن بن يعمر الديلى،عبد الله بن ابى عبد الاثر مخزومى،عبد الله بن بديل،عبد الله بن بشير،عبد الله بن ثابت انصارى،عبد الله بن جعفر هاشمى،عبد الله بن حنطب قرشى،عبد الله بن ربيعة،عبد الله بن عباس،عبد الله بن ابى عوف، عبد الله بن عمر،عبد الله بن مسعود،عبد الله بن ياميل،عثمان بن عفان،عبيد بن عازب انصارى، ابو طريف عدى بن حاتم،عطية بن بسر،عقبة بن عامر،على بن ابى طالب،عمار بن ياسر،عمارة الخزرجى،عمرو بن عاص،عمرو بن مرة جهنى،فاطمة بنت رسول الله صلّى اللّه عليه و آله،فاطمة بنت حمزة، عمر بن ابى سلمة،عمران بن حصين خزاعى،عمرو بن حمق خزاعى،عمرو بن شراحيل،قيس بن ثابت انصارى،قيس بن سعد انصارى،كعب بن عجرة انصارى،مالك بن حويرث ليثى،6.

ص: 63

مقداد بن عمرو،ناجية بن عمرو خزاعى،ابو برزة فضلة بن عتبة اسلمى،نعمان بن عجلان انصارى،هاشم مرقال،وحشى بن حرب،وهب بن حمزة،ابو جحيفة،وهب بن عبد الله و يعلى بن مرة (1).ميان راويان حديث غدير افرادى كه رابطه دشمنانه اى با على عليه السّلام داشتند چون:

ابو بكر،عمر،عثمان،طلحه،عبد الرحمن بن عوف،زيد بن ثابت،اسامة بن زيد،حسان بن ثابت،خالد بن وليد و عايشه نيز به چشم مى خورند.حتى همين صحابه كه موافق آن حضرت نيز نبودند،گاهى از آن جناب،در مقابل دشمنانش دفاع مى كردند؛مثلا سعد بن ابى وقاص- كه از كسانى بود كه در شوراى 6 نفرى بعد از مرگ عمر،به نفع عثمان و به ضرر على عليه السّلام رأى داده و در خلافت آن حضرت نيز،با ايشان همكارى نكرد و بى طرفى اختيار كرد.-در گفت وگويى كه ميان او و معاويه رخ داد،به معاويه گفت:

«تو با كسى جنگ و نزاع كردى كه سزاوارتر از تو،به خلافت بود.»معاويه گفت:«چرا؟» گفت:«يكى به دليل اين كه رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در مورد او فرمود:هركس من مولاى او هستم على مولاى اوست؛بار خدايا دوستش را دوست بدار و دشمنش را دشمن و ديگر به جهت فضل و سابقه اش» (2).

همچنين عبد الله پسر عمرو عاص در جنگ صفين همراه پدرش در سپاه معاويه بود،وقتى عمّار كشته شد و سرش را نزد معاويه آوردند،دو نفر باهم مى جنگيدند و هركدام ادعا داشتند كه عمّار را او كشته است،عبد الله گفت:

«بهتر است يكى از شما حقش را به ديگرى ببخشد؛زيرا از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شنيدم كه فرمود:عمار را گروه ستمكار خواهند كشت.معاويه ناراحت شد و گفت:پس او اين جا چه كار مى كند؟!عبد الله گفت:چون رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله مرا به اطاعت پدرم دستور داده، من همراه شما هستم،ولى نمى جنگم» (3).

حضور عمّار در ركاب امير مؤمنان عليه السّلام كه رسول خدا قاتلان او را گروه ستمكار معرفى كرده بود،در آن دوران آشفته،گواه روشنى بر حقانيّت على عليه السّلام بود به طورى كه پسر عمرو عاص نيز به آن اعتراف داشت.3.

ص: 64

«از ظلم و ستم قريش به ما و شيعيان و دوستداران ما چه بگويم؟رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله درگذشت،در حالى كه گفته بود چه كسى اولى ترين مردم،به مردم است.ولى قريش از ما روى گرداندند.تا اين كه خلافت را از جايگاهش منحرف كردند.با حجت ما،برضد انصار احتجاج كردند و يكى بعد از ديگرى خلافت را از هم گرفتند و آن گاه كه به ما برگشت،بيعت شكنى كردند و با ما جنگيدند...» (1)

آرى قريش از مدتى پيش طورى عمل كرده بودند كه مردم مى دانستند آنها خلافت را تصاحب خواهند كرد؛بدين سبب انصار به سقيفه شتافتند،تا مانع به حكومت رسيدن قريش شوند،كه قريش مردمى انحصار طلب بودند.

«قريش براى الفت و پيوستن شان به يكديگر،الفت و پيوندشان در سفر زمستانى و تابستانى بايد پروردگار اين خانه(كعبه)را پرستش كنند.همان پروردگارى كه آنان را از گرسنگى نجات داد و از بيم و ناامنى ايمن ساخت» (1).

ب)جايگاه معنوى:قريش به دليل وجود كعبه،زيارتگاه قبائل عرب در ديارشان،از جايگاه ويژۀ معنوى در ميان اعراب برخوردار بودند؛به ويژه پس از رخداد سپاه فيل و شكست ابرهه، احترام قريش،كه كليددار كعبه بودند،نزد مردم بالا رفت و آنان از اين رخداد به سود خود بهره بردارى كردند و خود را«آل الله»،«جيران الله»و«سكان حرم الله»ناميدند و بدين وسيله پايگاه مذهبى خود را استوارتر ساختند (2).

بدين ترتيب قريش در اثر احساس قدرت،به انحصارطلبى گراييدند و كوشش داشتند برترى خويش را ثابت كنند و چون مكه به دليل وجود كعبه،نوعى مركزيت براى عرب داشت و بيشتر ساكنان جزيرة العرب به آن جا رفت و آمد داشتند،قريشيان آداب و رسوم خود را بر كسانى كه به مكه وارد مى شدند،تحميل مى كردند.از جمله در مورد پوشش هنگام طواف كعبه به مردم القاء كرده بودند كه بايد حاجيان با لباس خريدارى شده از آنان،طواف كنند (3).از اين رو هنگام ظهور رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله آن گاه كه احساس كردند،تعاليم اسلام با انحصارطلبى و برترى جويى آنان ناسازگارى دارد،از پذيرش آن خوددارى كردند و با قدرت تمام به مخالفت با آن برخاستند و هرچه در توان داشتند،براى نابودى اسلام به كار گرفتند.ولى خواست خدا غير از اين بود و در نهايت پيامبرش را بر آنان پيروز گرداند.از سال هشتم هجرى تعدادى از اشراف قريش،به مدينه رفتند و با مسلمانان درهم آميختند،ولى از دشمنى دست برنداشتند؛مثلا حكم بن ابى العاص پيامبر صلّى اللّه عليه و آله را تمسخر مى كرد كه آن حضرت او را به طائف تبعيد كرد (4).چون قريش نتوانستند با پيامبر مقابله كنند،توطئۀ جديدى چيدند كه با جانشين آن حضرت مقابله كنند؛عمر پيوسته به ابن عباس مى گفت:4.

ص: 68

«عرب نخواست نبوت و خلافت در شما بنى هاشم جمع باشد» (1).

همچنين گفتند:

«اگر كسى از بنى هاشم عهده دار امر خلافت شود،خلافت از اين خاندان خارج نمى شود و براى ما در آن نصيبى نيست؛ولى اگر غير بنى هاشم عهده دار شوند،در ميان خود مى گردانند و به همديگر حواله مى دهند» (2).

مردم آن زمان نيز به اين روحيۀ قريش آگاه بودند؛چنان كه براء بن عازب نقل كرده كه من دوست دار بنى هاشم بودم،هنگامى كه پيامبر اكرم درگذشت،مى ترسيدم كه قريش به فكر اخراج خلافت از بنى هاشم باشند و سردرگم شده بودم (3).رضايت قريش به خلافت ابو بكر و عمر هم به سبب سود خودشان بود،چنان كه ابو بكر هنگام مرگش به عده اى از قريشيان كه به عيادت او آمده بودند،گفت:

«مى دانم كه هركدام از شما خيال مى كند،خلافت بعد من از آن او خواهد بود،ولى من بهترين شما را براى آن برگزيدم» (4).

ابن ابى الحديد مى گويد:

قريش از طولانى شدن مدت خلافت عمر،ناراضى بودند و عمر به اين مطلب آگاه بود و اجازه نمى داد،آنان از مدينه خارج شوند (5).

هاشم و ساير تيره هاى قريش،رقابت وجود داشت؛در جريان حفر زمزم توسط عبد المطلب، نخستين بار تمام تيره هاى قريش،در مقابل بنى هاشم قرار گرفتند و حاضر نشدند افتخار حفر زمزم،تنها از آن عبد المطلب باشد (1).ازاين رو ابو جهل مى گفت:

«ما با بنى هاشم بر سر تصاحب شرف،رقابت مى كرديم؛آنها به مردم طعام دادند،ما نيز طعام داديم،آنها به مردم مركب سوارى دادند،ما نيز داديم؛آنها پول دادند،ما نيز داديم؛ تا آن كه باهم زانوبه زانو شديم و مانند دو اسب مسابقه گشتيم.آن گاه گفتند:

از ما پيامبرى برخاسته است كه از آسمان بر او وحى مى رسد،اينك ما چگونه به ايشان برسيم؟به خدا سوگند ما هرگز نه به او ايمان مى آوريم،نه او را تصديق مى كنيم» (2).

امية بن ابى الصلت يكى از اشراف و بزرگان طائف كه از حنفا بود،به همين انگيزه اسلام را نپذيرفت،او سالها در انتظار پيامبر موعود بود،ولى تا حدودى انتظار داشت كه خود او به اين منصب برسد،پس از آن كه خبر بعثت پيامبر را شنيد از پيروى او خوددارى كرد و علت آن را شرم از زنان ثقيف معرفى كرد و گفت:

«مدت ها به آنها مى گفتم:آن پيامبر موعود من خواهم بود،اكنون چگونه تحمل كنم كه آنها مرا پيرو جوان بنى عبد مناف ببينند؟» (3).

ولى به رغم خواست و حسادت آنان خدا پيامبرش را پيروز كرد و حشمت شان را شكست.بعد از سال هشتم هجرى كه بيشتر اشراف قريش به مدينه منتقل شده بودند،آزار و اذيت و حسادت هاى آنان را،نسبت به خاندان پيامبر مى بينيم كه غالبا در اثر تحريك همين تازه مسلمانان بود.

ابن سعد نقل كرده است:

«يكى از مهاجران در چند نوبت به عباس بن عبد المطلب گفت:پدرت عبد المطلب و غيطله،كاهنه بنى سهم،هردو در آتش اند،سرانجام عباس خشمگين شد و بر صورت8.

ص: 70

او سيلى زد و از بينى او خون آمد.آن شخص نزد پيامبر آمد و از عباس شكايت كرد.

رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله از عمويش،عباس،توضيح خواست عباس قضيه را گفت:پيامبر فرمود:چرا عباس را مى آزاريد؟» (1)

على عليه السّلام به سبب جايگاه ويژه اش،بيشتر مورد حسد آنان بود.امام باقر عليه السّلام مى فرمايد:

«هرگاه پيامبر اكرم فضايل على عليه السّلام را مى گفت يا آيه اى را كه درباره آن جناب نازل شده بود،تلاوت مى كرد،عده اى از مجلس برمى خاستند و مى رفتند» (2).

ازاين رو از نبى اكرم صلّى اللّه عليه و آله بسيار روايت شده كه فرمود:

«هركس به على حسد ورزد،به او حسد ورزيده و كسى كه به او حسادت كند،كافر شده است» (3).

حتى در همان زمان پيامبر هم برخى،حسد خود را بروز مى دادند و به اذيت و آزار على عليه السّلام مى پرداختند؛چنان كه از سعد بن ابى وقاص نقل شده است:

«من و دو نفر ديگر در مسجد نشسته بوديم و از على بدگويى مى كرديم كه پيامبر با حالت عصبانى به سوى ما آمد و فرمود:با على چه كار داريد،هركس على را اذيت كند،مرا اذيت كرده است» (4).

مرا بعد از بدر گردن زدى،پدر سعيد را در جنگ كشتى،و هنگام برگرداندن پدر مروان به مدينه به عثمان ايراد گرفتى» (1).

همچنين هنگام خلافت على عليه السّلام،عبيد الله بن عمر به امام حسن عليه السّلام سفارش فرستاد با من ملاقات كن كه با تو كارى دارم.وقتى كه به ملاقات هم رسيدند عبيد الله به امام حسن عليه السّلام گفت:

«پدرت به اول و آخر قريش ضربه زده و مردم با او دشمن هستند،به من كمك كن تا او را خلع كنيم و تو را به جاى او بنشانيم» (2)

وقتى كه از ابن عباس پرسيدند:

«چرا قريش على عليه السّلام را دشمن مى دارند؟»گفت:«زيرا على عليه السّلام اول آنها را وارد آتش كرد و باعث عار آخرشان شد» (3).

رقباى آن حضرت نيز به اين نارضايتى قريش دامن مى زدند و از آن به سود خود بهره مى بردند.عمر بن خطاب به سعد بن عاص گفت:

«طورى به من نگاه مى كنى،مثل اين كه من پدر تو را كشتم؛ولى من او را نكشتم،على بن ابى طالب كشته است» (4).

خود على عليه السّلام بعد از ضربت خوردن به دست ابن ملجم،در ضمن شعرى به شدت دشمنى قريش نسبت به خودشان اشاره فرموده است.

تكلم قريش تمناى لتقتلنى فلا و ربك ما فازوا و ما ظفروا (5)(6)2.

ص: 72

زايل و تمام مى شود،همان طور كه سراب تمام مى شود و يا ابرها از هم مى پاشند.پس در اين پيشامدها به پا خاستم تا باطل از ميان رفت و نابود شد و دين پابرجا گرديد» (1)

امام حسن عليه السّلام نيز در نامه اى به معاويه مى نويسد:

«ما به خاطر اين كه ترسيديم منافقان و ساير احزاب عرب،ضربه اى به اسلام وارد كنند، از حقّمان چشم پوشى كرديم». (2)

حتى عده اى از اينها كه به شهادت قرآن ايمان به قلبشان وارد نشده بود و با اكراه اسلام را پذيرفته بودند،به اقتضاى نفاق درونى شان پذيراى ولايت امير مؤمنان نبودند و حتى در حيات پيامبر بر اين مطلب معترض بودند.طبرسى در تفسير آيه سئل سائل بعذاب واقع از امام صادق عليه السّلام نقل كرده است:

«بعد از قضيه غدير خم عرب باديه نشينى به نام نعمان بن حارث فهرى نزد پيامبر آمد و گفت:به ما دستور دادى به يگانگى خدا و رسالت تو گواهى داديم.به جهاد،حج،روزه، نماز و زكات امر كردى،قبول كرديم.به اينها راضى نشدى،اكنون مى گويى:هركس من مولاى او هستم على مولاى اوست!آيا اين از جانب توست يا از طرف خدا؟رسول خدا فرمود:سوگند به كسى كه جز او خدايى نيست،از جانب خداست.نعمان بن حارث برگشت در حالى كه مى گفت:خدايا اگر اين مطلب حق است،از آسمان بر ما سنگ ببار.

در اين هنگام سنگى از آسمان آمد و به او خورد و كشته شد.و اين آيه نازل شد». (3)

در سقيفه نيز اينان طرفدار قريش بودند؛چنان كه به نقل ابو مخنف تعدادى از عرب هاى بيابانى اطراف مدينه كه براى دادوستد به آنجا آمده بودند و در روز درگذشت پيامبر در مدينه حضور داشتند،در تحريك مردم براى بيعت با ابو بكر نقش فيزيكى داشتند. (4)9.

ص: 76

اسلمى،ابو الهيثم بن تيّهان،سهل بن حنيف،عثمان بن حنيف،خزيمة بن ثابت ذو الشهادتين،أبى بن كعب و ابو ايّوب انصارى در يك جا جمع شدند و درباره سقيفه با هم گفت وگو كردند و به چاره جويى پرداختند؛برخى گفتند:به مسجد برويم و ابو بكر را از منبر پايين بكشيم؛عده اى ديگر با اين نظر موافق نبودند و اين كار را صلاح نمى دانستند،تا اين كه خدمت على عليه السّلام رسيدند و گفتند:مى رويم و ابو بكر را از منبر پايين مى كشيم.حضرت فرمود:آنان بيشتر هستند.اگر رفتار خشن داشته باشيد و اين كار را بكنيد آنها مى آيند و مى گويند:بيعت كن و الاّ تو را مى كشيم،بلكه نزد او برويد و آنچه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شنيده ايد به او بگوييد و اين،اتمام حجت مى كند.آنان به مسجد آمدند و نخستين كسى كه از آنان سخن گفت خالد بن سعيد اموى بود كه گفت:

اى ابو بكر تو مى دانى پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله بعد از جنگ بنى نضير فرمود:بدانيد و وصيت مرا حفظ كنيد،على بعد از من خليفه و جانشين من در ميان شماست،خدايم اين گونه به من سپرده است.بعد از او سلمان برخاست،سخن معروفش را به زبان فارسى گفت:

كرديد نكرديد. (*)بعد از اين كه اينان احتجاج كردند،ابو بكر از منبر پايين آمد و به خانه رفت و سه روز بيرون نيامد،تا اين كه خالد بن وليد،سالم مولى ابو حذيفه و معاذ بن جبل با عده زيادى به خانه ابو بكر آمدند و به او قوت قلب دادند.لذا عمر همراه اين جماعت به در مسجد آمد و گفت:اى شيعيان و ياران على،بدانيد،اگر يك بار ديگر از اين حرف ها بزنيد گردنتان را مى زنم». (1)

همچنين آن عده از شيعيان صحابه كه هنگام درگذشت پيامبر،در مأموريت بودند،چون خالد بن سعيد و برادرانش ابان و عمرو،بعد از برگشتن از محل مأموريت به ابو بكر اعتراض كردند.هر 3 برادر،به علامت اعتراض ديگر به مأموريت خود كه گرفتن زكات بود،ادامه ندادند و گفتند:

«ما بعد از پيامبر براى كس ديگرى كار نمى كنيم». (2)

خالد بن سعيد خطاب به على عليه السّلام گفت:3.

ص: 78

«بيا با تو بيعت كنم كه تو سزاوارترين شخص به جايگاه محمد صلّى اللّه عليه و آله هستى». (1)

در طول 25 سال حكومت خلفاى سه گانه،همواره شيعيان صحابى،على عليه السّلام را خليفه و امير المؤمنين بر حق معرفى مى كردند.عبد الله بن مسعود مى گفت:

«طبق فرمايش قرآن،خلفا چهار تن هستند:آدم،داوود،هارون،و على». (2)

خذيفه نيز مى گفت:

«هركس مى خواهد امير المؤمنين بر حق را مشاهده كند،على را ملاقات كند». (3)

حارث بن خزرج،پرچمدار انصار در غزوات پيامبر،نقل مى كرد كه نبى اكرم صلّى اللّه عليه و آله به على عليه السّلام فرمود:

«اهل آسمان ها تو را امير المؤمنين ناميده اند». (4)

يعقوبى مى نويسد:

«بعد از شوراى 6 نفرى پيشنهادى عمر و انتخاب عثمان،عده اى به على عليه السّلام تمايل نشان مى دادند و عليه عثمان سخن مى گفتند.شخصى نقل كرده كه وارد مسجد النبى شدم،مردى را ديدم كه دو زانو نشسته بود و چنان بى تابى مى كرد كه انگار همه دنيا از آن او بوده و حالا از وى گرفته اند،خطاب به مردم مى گفت:شگفتا از قريش!خلافت را از خاندان پيامبرشان خارج كردند،در حالى كه ميان آنها نخستين مؤمن،پسرعموى رسول خدا،داناترين و فقيه ترين مردم به دين خدا،بيناترين مردم به راه راست و صراط مستقيم بود،به خدا سوگند خلافت را از امام هادى،مهدى،طاهر و نقى گرفتند و4.

ص: 79

منظورشان اصلاح امت و ديندارى نبود،بلكه دنيا را بر آخرت ترجيح دادند،راوى مى گويد:نزديك شدم و پرسيدم:خدايت رحمت كند تو كى هستى؟و اين شخص كه مى گويى كيست؟گفت:من مقداد بن عمرو و اين شخص على بن ابى طالب است.گفتم:

تو قيام كن،من يارى ات مى كنم.مقداد گفت:پسرم اين كار از عهده يك يا دو نفر برنمى آيد». (1)

ابو ذر غفارى نيز در روزگار خلافت عثمان،بر در مسجد النبى مى ايستاد و مى گفت:

«هركس مرا شناخته كه شناخته و هركس نمى شناسد،پس بداند كه من جندب بن جنادة،ابو ذر غفارى هستم...محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلم وارث علم آدم عليه السّلام و تمام فضايل انبياست و على بن ابى طالب عليه السّلام جانشين محمد صلّى اللّه عليه و آله و وارث علم اوست.اى امت متحير و سرگردان بعد از پيامبر!آگاه باشيد كه اگر كسى را كه خدا مقدم كرده بود،مقدم مى كرديد و ولايت را در خاندان پيامبرتان تثبيت مى كرديد،نعمت از بالا و پايين بر شما مى باريد و هر مطلبى را مى خواستيد،علمش را نزد آنان از كتاب خدا و سنت پيامبرانش مى يافتيد،ولى اكنون غير از اين عمل كرديد،نتيجه عملتان را ببينيد». (2)

آرى،جامعه نخستين شيعه و تشكل نخستين آن از صحابيان گران قدر پيامبر تشكيل مى شد و از راه همين شيعيان صحابى تشيّع به نسل بعد تابعان منتقل شد.و بر اثر تلاش هاى اينان بود كه در پايان حكومت عثمان،از لحاظ سياسى زمينه براى خلافت على عليه السّلام مهيا شد.7.

ص: 80

سعيد و بعدها عمر بن عبد العزيز». (1)

سيد على خان شيرازى در الدرجات الرفيعة فى طبقات الشيعة بخشى را به صحابيان شيعى اختصاص داده است.نخست بنى هاشم را ذكر كرده و بعد ساير صحابيان شيعه را.در باب نخست كه مربوط به صحابيان شيعه از بنى هاشم است،چنين آورده:

«ابو طالب،عباس بن عبد المطلب،عبد الله بن عباس،فضل بن عباس،عبيد الله بن عباس،قثم بن عباس،عبد الرحمن بن عباس،تمام بن عباس،عقيل بن ابى طالب، ابو سفيان بن حارث بن عبد المطلب،نوفل بن حارث بن عبد المطلب،عبد الله بن زبير بن عبد المطلب،عبد الله بن جعفر،عون بن جعفر،محمد بن جعفر،ربيعة بن حارث بن عبد المطلب،طفيل بن حارث بن عبد المطلب،مغيره بن نوفل بن حارث بن عبد المطلب،عباس بن عتبة بن ابى لهب،عبد المطلب بن ربيعة بن حارث بن عبد المطلب،جعفر بن ابى سفيان بن حارث بن عبد المطلب». (2)

سيد على خان در باب دوم(صحابيان شيعى غير بنى هاشم،آورده است:

«عمر بن ابى سلمة،سلمان فارسى،مقداد بن اسود،ابو ذر غفارى،عمار بن ياسر،حذيفة بن يمان،خزيمة بن ثابت،ابو ايوب انصارى،ابو الهيثم مالك بن تيّهان،ابى بن كعب، سعد بن عبادة،قيس بن سعد،سعد بن سعد بن عبادة،ابو قتاده انصارى،عدى بن حاتم، عبادة بن صامت،بلال بن رباح،ابو الحمراء،ابو رافع،هاشم بن عتبة بن ابى وقاص، عثمان بن حنيف،سهل بن حنيف،حكيم بن جبلة العدوى،خالد بن سعيد بن عاص، وليد بن جابر بن طليم الطائى،سعد بن مالك بن سنان،براء بن مالك انصارى،ابن حصيب اسلمى،كعب بن عمرو انصارى،رفاعة بن رافع انصارى،مالك بن ربيعه ساعدى،عقبه بن عمر بن ثعلبه انصارى،هند بن ابى هاله تميمى،جعدة بن هبيره،ابو عمره انصارى،مسعود بن اوس،نضلة بن عبيد،ابو برزة اسلمى،مرداس بن مالك اسلمى، مسور بن شداد فهرى،عبد الله بن بديل الخزاعى،حجر بن عدى الكندى،عمرو بن الحمق الخزاعى،اسامة بن زيد،ابو ليلى انصارى،زيد بن ارقم و براء بن عازب اوسى». (3)

مؤلف رجال البرقى نيز شيعيان و ياران على عليه السّلام را از اصحاب پيامبر در بخشى از كتابش چنين ذكر كرده است:5.

ص: 83

«سلمان،مقداد،ابو ذر و عمار و بعد از اين چهار تن ابو ليلى،شبير،ابو عمرة انصارى، ابو سنان انصارى و بعد از اين چهار نفر جابر بن عبد الله انصارى،ابو سعيد انصارى كه اسمش سعد بن مالك خزرجى است،ابو ايوب انصارى خزرجى،ابى بن كعب انصارى،ابو برزة اسلمى خزاعى كه اسمش نضلة بن عبيد الله است،زيد بن ارقم انصارى،بريدة بن حصيب اسلمى،عبد الرحمن بن قيس كه لقبش سفينة راكب اسد است،عبد الله بن سلام،عباس بن عبد المطلب،عبد الله بن عباس،عبد الله بن جعفر، مغيرة بن نوفل بن حارث بن عبد المطلب،حذيفة اليمان،كه از انصار به شمار مى آيد، اسامه بن زيد،انس بن مالك،ابو الحمراء،براء بن عازب انصارى و عرفة ازدى». (1)

عده اى از عالمان و رجاليان شيعه عقيده دارند كه شيعيان صحابى بيش از اين تعداد بودند؛ چنان كه شيخ مفيد تمام صحابيانى را كه با آن جناب در مدينه بيعت كرده اند،به ويژه صحابيانى را كه در جنگ ها همراه آن حضرت بودند،از جمله شيعيان و معتقدان به امامت على عليه السّلام مى داند.در جنگ جمل 1500 نفر از صحابه حضور داشتند. (2)

در رجال كشى آمده است:

«از جمله نخستين صحابيانى كه به طريق حق برگشتند و به امامت امير المؤمنين على عليه السّلام قائل شدند عبارتند از:ابو الهيثم بن تيّهان،ابو ايوب،خزيمة بن ثابت،جابر بن عبد الله،زيد بن ارقم،ابو سعيد سهل بن حنيف،براء بن مالك،عثمان بن حنيف،عبادة بن صامت».بعد از اينها قيس بن سعد،عدى بن حاتم،عمرو بن حمق،عمران بن حصين،بريدة اسلمى و عده ديگرى كه از آنها تعبير به«بشر كثير»مى كند». (3)

مرحوم ميرداماد در تعليقه رجال كشى در شرح و توضيح بشر كثير مى گويد:«يعنى مردم بسيارى از بزرگان صحابه و برگزيدگان تابعين». (4)

سيد على خان شيرازى نيز گفته است:

«بدان كه تعداد كثيرى از صحابيان پيامبر به امامت امير المؤمنين عليه السّلام برگشتند كه8.

ص: 84

شمارش آنها براى ما ممكن نيست و ناقلان اخبار اتفاق دارند كه اكثر صحابه در جنگ هاى امير مؤمنان همراه آن حضرت بودند». (1)

محمد بن ابى بكر در نامه اى به معاويه،يكى از نشانه هاى حقانيت على عليه السّلام را حضور اصحاب پيامبر در كنار حضرت معرفى مى كند. (2)

محمد بن ابى حذيفه،ياور وفادار على عليه السّلام كه پسردايى معاويه بود و به سبب دوستى على عليه السّلام مدت ها در زندان معاويه به سر مى برد و سرانجام در آن جا از دنيا رفت،در گفت وگويى كه با معاويه داشت خطاب به وى گفت:

«از روزى كه من تو را مى شناسم چه در جاهليت و چه در اسلام،هيچ تغيير نكرده اى و اسلام چيزى به تو نيفزوده است،و نشانه آن اين است كه تو مرا به محبت على ملامت مى كنى،در حالى كه تمام زاهدان و عابدان مهاجران و انصار همراه او هستند و همراه تو طلقا و منافقان مى باشند». (3)

البته تمام كسانى كه در سپاه امير المؤمنين بودند شيعه به شمار نمى آمدند؛ولى چون خليفه رسمى بود،او را همراهى مى كردند،اگرچه مى توان گفت اين سخن درباره ساير مردم،غير از صحابه همراه على عليه السّلام درست است،نه صحابيان همراه آن جناب كه حضرت امير عليه السّلام پيوسته در اثبات حقانيت خويش از آنان يارى مى جست؛چنان كه سليم بن قيس نقل كرده است:

«امير المؤمنين عليه السّلام در صفين به منبر رفت و تمام مردم از جمله مهاجران و انصار حاضر در لشكر پاى منبر او جمع شدند.آن حضرت حمد و ثناى خدا را به جا آورد و آن گاه فرمود:اى مردم!مناقب و فضايل من بيشتر از اين است كه به شماره درآيد،من به اين اكتفا مى كنم كه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله درباره آيه «السّابِقُونَ السّابِقُونَ أُولئِكَ الْمُقَرَّبُونَ» پرسيدند فرمود:خدا اين آيه را در شان انبيا و اوصياى آنها نازل كرده؛من افضل انبيا و پيامبران هستم و وصيم على بن ابى طالب،افضل اوصياست.در اين هنگام هفتاد نفر از صحابيان بدرى كه اكثرشان از انصار بودند،برخاستند و شهادت دادند كه از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله اين چنين شنيده اند». (4)2.

ص: 85

ص: 88

موافقت امام عليه السّلام،مناصب نظامى و سياسى را مى پذيرفتند.مثلا فضل بن عباس-پسرعمو و مدافع على عليه السّلام در سقيفه-در سپاه شام منصب نظامى داشت و در سال 18 ه در فلسطين از دنيا رفت. (1)

حذيفه و سلمان به ترتيب در مدائن فرماندار بودند. (2)عمار ياسر بعد از سعد بن ابى وقاص،از سوى خليفۀ دوم حاكم كوفه شده بود. (3)هاشم مرقال كه از شيعيان مخلص امير مؤمنان عليه السّلام بود و در جنگ صفين در ركاب حضرت شهيد شد، (4)در دوران خلفاى سه گانه از فرماندهان برجسته بود و در سال 22 ه آذربايجان را فتح كرد. (5)عثمان بن حنيف و حذيفة بن يمان از سوى عمر مأمور اندازه گيرى زمين هاى عراق بودند. (6)

عبد الله بن بديل بن ورقاء خزاعى-از شيعيان امير مؤمنان كه پسرش در جنگ جمل از جمله نخستين شهدا بود (7)-از فرماندهان نظامى بود و اصفهان و همدان را او فتح كرد. (8)7.

ص: 90

همچنين افرادى چون جرير بن عبد الله بجلّى (1)و قرظة بن كعب انصارى (2)كه از رجال امير مؤمنان در زمان خلافتش بودند،در زمان خلفاى سه گانه داراى مناصب كشورى و لشكرى بودند.جرير منطقه كوفه را فتح كرد (3)و در عهد عثمان حاكم همدان بود، (4)قرظة بن كعب انصارى هم در زمان عمر بن خطاب،شهر رى را فتح كرد. (5)

خزيمة بن ثابت،ذو الشهادتين،مى گفت:

فديت عليا امام الورى سراج البريّه مأوى التّقى (1)

وصى الرّسول و زوج البتول امام البريّه شمس الضّحى (2)

تصدق خاتمه راكعا فاحسن بفعل امام الورى (3)

ففضّله الله رب العباد و انزل فى شأنه هل اتى (4)(5)

و نيز شيعيان آن جناب در برخى از اشعار،خود را بر دين على معرفى كردند؛چنان كه عمار ياسر در جنگ جمل در مبارزه با شخصى به نام عمرو بن يثربى،از افراد سپاه جمل، چنين سرود:

لا تبرح العرصة يا ابن يثربى حتى اقاتلك على دين علي (6)

نحن و بيت الله اولى بالنّبى (7)(8)

حتى دشمنان و مخالفان نيز اين عناوين را در مورد شيعيان به كار مى بردند؛چنان كه عمرو بن يثربى مزبور،در شعرى كه به كشتن ياران على عليه السّلام افتخار مى كند،مى گويد:

ان تنكرونى فانا ابن يثربى قاتل علباء و هند الجملى (9)(*)

ثمّ ابن صوحان على دين على (10)

132 ه ادامه مى يابد.همه خلفاى اموى به استثناى عمر بن عبد العزيز،دشمن سرسخت شيعه بودند.البته بعد از هشام اموى،امويان سرگرم مقاومت در برابر شورش هاى داخلى و نهضت عباسيان بودند و از سخت گيرى هاى گذشته كاسته شده بود.خلفاى اموى در شام(كانون بنى اميه)مى زيستند و بيشتر از راه حاكمان خون ريز مناطق شيعه نشين،به شيعيان فشار مى آوردند.

همۀ حاكمان اموى از ميان دشمنان شيعه برگزيده مى شدند و از آزار و اذيت شيعيان فروگذارى نمى كردند؛ولى از ميان آنان زياد،عبيد الله بن زياد و حجاج ابن يوسف گوى سبقت را از ديگران ربوده بودند.

ابن ابى الحديد دانشمند مشهور جهان تسنن مى نويسد:

«شيعيان در هرجا كه بودند به قتل مى رسيدند؛بنى اميه دست ها و پاهاى اشخاص را به احتمال اين كه از شيعيان هستند مى بريدند؛هركسى كه معروف به دوستدارى و دلبستگى به خاندان پيامبر بود،يا زندانى مى شد،يا مالش به غارت مى رفت يا خانه اش را ويران مى كردند.

شدت فشار و تضييقات نسبت به شيعيان به حدى رسيد كه اتهام به دوستى على عليه السّلام از اتهام به كفر و بى دينى بدتر شمرده مى شد و عواقب سخت ترى به دنبال داشت.

در اجراى اين سياست خشونت آميز،وضع اهل كوفه از همه بدتر بود؛زيرا كوفه مركز شيعيان امير مؤمنان بود.

معاويه،زياد بن سميه را حاكم كوفه كرد و بعدها فرمانروانى بصره را نيز به وى سپرد.

زياد كه روزى در صف ياران على عليه السّلام بود و همه آنها را به خوبى مى شناخت،شيعيان را مورد تعقيب قرار داد و در هر گوشه و كنارى كه مخفى شده بودند،پيدا كرد.آنها را كشت،تهديد كرد،دست ها و پاهايشان را قطع كرد،نابينا ساخت،بر شاخه درختان خرما به دار آويخت و از عراق پراكنده كرد؛به طورى كه احدى از شخصيت هاى معروف شيعه در عراق باقى نماند». (1)

ابو الفرج عبد الرحمن بن على بن الجوزى گفته است:

«وقتى عده اى از شيعيان به زياد-كه بر منبر خطبه مى خواند-اعتراض كردند،دستور داد دست و پاى هشتاد نفر را بريدند.او مردم را در مسجد جمع مى كرد و از آنان5.

ص: 93

مى خواست كه از على عليه السّلام تبرى كنند و هركسى امتناع مى كرد،فرمان مى داد خانه اش را خراب كنند». (1)

زياد كه به تناوب 6 ماه در كوفه و 6 ماه در بصره حكومت مى كرد،سمرة بن جندب را به جاى خود در بصره گذاشت،تا در غياب وى شهر را اداره كند.سمره در اين مدت،8000 نفر را به قتل رساند،زياد به وى گفت:«آيا نمى ترسى كه در ميان آنها يك نفر بى گناه را كشته باشى؟»گفت:

«اگر دو برابر آنها را نيز مى كشتم،هرگز از چنين چيزى نمى ترسيدم». (2)

ابو سوار عدوى مى گويد:

«سمره،در بامداد يك روز چهل و هفت نفر از بستگان مرا كشت كه همه حافظ قرآن بودند». (3)

معاويه در بخش نامه اى به كارگزاران و فرمانداران خود نوشت كه شهادت هيچ يك از شيعيان و خاندان على عليه السّلام را نپذيرند.او در بخش نامه ديگرى چنين نوشت:

«اگر دو نفر شهادت دادند كه شخصى از دوستداران على عليه السّلام و خاندان اوست،اسمش را از دفتر بيت المال حذف كنيد و حقوق و مقررى او را قطع نماييد». (4)

حجاج بن يوسف عامل سفاك و بى رحم بنى اميه،پس از مطيع ساختن مكه و مدينه،در سال 75 هجرى از سوى خليفه اموى،عبد الملك بن مروان،مامور حكومت عراق،مركز تجمع شيعيان،شد.حجاج با سروصورت پوشيده و به طور ناشناس وارد مسجد كوفه شد، صف مردم را شكافت و بر منبر نشست،مدتى طولانى خاموش ماند.زمزمه ها درگرفت كه اين كيست؟يكى گفت،حاكم تازه است.ديگرى گفت او را سنگ باران كنيم.گفتند نه،صبر كن ببينيم چه مى گويد همين كه سكوت همه جا را فراگرفت،روى خود را گشود و با چند جمله چنان مردم را ترساند كه بى اختيار سنگ ريزه از دست مردى كه مى خواست او را سنگ باران كند،بر زمين ريخت.وى در آغاز خطبه خود چنين گفت:5.

ص: 94

«مردم كوفه!ساليان درازى است كه با آشوب و فتنه خوگرفته و نافرمانى را شعار خود ساخته ايد؛من سرهايى را مى بينم كه چون ميوه رسيده،بايد آنها را از تن جدا كرد.من چندان بر سرتان مى زنم كه راه فرمانبردارى را بيابيد». (1)

حجاج حكومت وحشت را در سراسر عراق و ناحيه هاى شرقى به راه انداخت و بسيارى از بزرگان كوفه و مردم پارسا را بى گناه كشت.

مسعودى درباره جنايت هاى حجاج مى نويسد:

«حجاج بيست سال فرمانروايى كرد و تعداد كسانى كه در اين مدت با شمشير دژخيمان وى يا زير شكنجه جان سپردند،صد و بيست هزار نفر بودند و تازه اين عده غير از كسانى بودند كه ضمن جنگ با حجاج به دست نيروهاى او كشته شدند».

هنگام مرگ حجاج،در زندان مشهور وى،پنجاه هزار مرد و سى هزار زن زندانى بودند كه شانزده هزار نفر آنها عريان و بى لباس بودند.حجاج زنان و مردان را يك جا زندانى مى كرد.زندان هاى وى بدون سقف بود.ازاين رو زندانيان از گرماى تابستان و سرما و باران زمستان در امان نبودند. (2)معمولا شيعيان قربانى زندان،شكنجه و آزار و كشتار حجاج بودند.

بهترين مدركى كه وضع اسف بار شيعيان در دوران اموى و شدت اختناق امويان را منعكس مى كند،شكايتى است كه شيعيان نزد امام سجاد عليه السّلام از ظلم و ستم روا شده بر خود مى كنند.

مرحوم مجلسى نقل كرده است كه

«شيعيان نزد امام زين العابدين آمدند و از فشار و خفقان ناليدند و گفتند:يابن رسول الله!ما را از شهرهايمان پراكندند و با كشتار فجيع ما را فانى كردند؛امير المؤمنين را در شهرها و در مسجد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و بالاى منبرش لعن كردند،كسى جلوگيرى نكرد و اگر يكى از ما اعتراض مى كرد،مى گفتند:اين ترابى است،اين سخن به گوش حاكم مى رسيد و به او مى نوشتند كه اين شخص در مورد ابو تراب سخن نيك گفته است، دستور مى داد او را مى زدند و حبس مى كردند و مى كشتند». (3)5.

ص: 95

«خليفه كسى است كه به كتاب خدا و سنت پيامبر عمل كند و كسى كه كارش ظلم است، نمى تواند خليفه باشد،بلكه پادشاهى است كه ملكى به دست آورده،مدت كمى بهره مند مى شود بعد لذتش قطع مى گردد،ولى بايد حساب پس بدهد» (1).

از ديگر ويژگى جامعۀ تشيّع در اين مقطع،اتحاد و يك پارچگى شيعه است كه از جايگاه رهبران شيعه ناشى مى شود.تا شهادت امام حسين عليه السّلام هيچ انشعابى در شيعه نمى بينيم.

حسنين عليهما السّلام در ميان مسلمانان داراى جايگاهى بودند كه هيچ يك از ائمۀ طاهرين عليهم السّلام بعد از آنها،جايگاه آن دو بزرگوار را نداشتند.اينان يگانه ذريّه پيامبر بودند.امير المؤمنين در جنگ صفين هنگامى كه ديد امام حسن عليه السّلام با تندى پيش مى رود،فرمود:

«به جاى من شما اين جوان را نگه داريد(از پيكار او جلوگيرى كنيد)تا مرا درهم نريزد، كه من حريص هستم اين دو جوان(حسن و حسين عليهما السّلام)كشته نشوند؛زيرا با مرگ آن دو،نسل پيامبر قطع مى شود» (2).

حسنين عليهما السّلام در ميان صحابه پيامبر نيز احترام ويژه اى داشتند.اين مطلب در بيعت مردم با امام حسن عليه السّلام روشن مى شود كه صحابه پيامبر خلافت حضرت را پذيرفتند و هيچ يك اعتراضى نكردند؛ازاين رو در خلافت امام حسن عليه السّلام جز از طرف شام مشكلى نمى بينيم.آن گاه كه حضرت صلح كرد و خواست از كوفه خارج شود و به مدينه برگردد،مردم به شدت مى گريستند،در مدينه نيز از گزارشى كه يكى از قريشيان به معاويه مى دهد،جايگاه آن جناب روشن مى شود؛مرد قريشى در گزارش خود به معاويه چنين نوشته بود:

«يا امير المؤمنين!حسن نماز صبح را در مسجد مى خواند و بر سجاده اش مى نشيند،تا اين كه خورشيد طلوع كند.آن گاه به ستونى تكيه مى دهد،هركس در مسجد باشد،به خدمتش مى رسد و با او گفت وگو مى كند تا اين كه آفتاب بالا آيد،و دو ركعت نماز مى گزارد و برمى خيزد و مى رود و از حال همسران پيامبر جويا مى شود و بعد به منزلش مى رود...» (3)

امام حسين عليه السّلام نيز مانند برادر بزرگوارش احترام بالايى داشت.به طورى كه حتى عبد الله بن زبير،دشمن سرسخت اهل بيت عليهم السّلام،نمى توانست موقعيت امام حسين عليه السّلام را انكار كند.تا1.

ص: 98

آن جناب در مكه بود،مردم توجهى به ابن زبير نداشتند و كار او بالا نمى گرفت،ازاين رو دوست داشت كه امام هرچه زودتر از مكه برود.ازاين رو به امام حسين عليه السّلام عرض مى كرد:

«اگر من نيز مثل تو جايگاهى در عراق داشتم،به سرعت به آن جا مى رفتم». (1)

جايگاه حضرت طورى بود كه با بيعت نكردنش،حكومت يزيد مورد سؤال قرار مى گرفت؛بدين سبب آنان اين قدر در بيعت ايشان پافشارى داشتند.

اين دو بزرگوار ميان بنى هاشم احترام و جايگاه ويژه اى داشتند،طورى كه هيچ يك از بنى هاشم در زمان آنان نه تنها داعيه رهبرى نداشت،كه حتى سرورى بنى هاشم را نيز هيچ وقت ادعا نمى كرد.هنگامى كه امام حسن عليه السّلام بر اثر سم معاويه از دنيا رفت،ابن عباس در شام بود.معاويه به او گفت:

«ابن عباس،حسن وفات كرد و تو سرور بنى هاشم شدى».ابن عباس گفت:«تا زمانى كه حسين هست نه. (2)»

حتى ابن عباس با آن جايگاه علمى و سياسى كه داشت و حبر الامّه و مفسر قرآن بود و از لحاظ سنى هم از امام حسن و امام حسين عليهما السّلام بزرگ تر بود،به آنان خدمت مى كرد.مدرك بن ابى زياد نقل مى كند:

«ابن عباس مركب حسن و حسين عليهما السّلام را آماده كرد و ركاب آنان را گرفت تا سوار شدند.

گفتم:تو چرا ركاب آنان را مى گيرى،در حالى كه از آنان مسن تر هستى.گفت:احمق!، نمى دانى اينها چه كسانى اند؟اينان فرزندان رسول خدايند.آيا نعمت بزرگى نيست كه خدا به من توفيق داده تا ركاب آنان را بگيرم؟». (3)

عاشورا،در كوتاه مدت،ضربه خرد كننده اى بر نهضت شيعه وارد شد.با انتشار خبر اين حادثه در سرزمين هاى اسلامى آن روز،به ويژه در عراق و حجاز،رعب و وحشت شديدى بر محافل شيعه حكم فرما شد؛زيرا مسلم شد كه يزيد آماده است حتى با كشتن فرزند پيامبر و اسير كردن زنان و فرزندان او حكومت خود را استحكام بخشد و در راه تثبيت پايه هاى حكومت خويش از هيچ جنايتى دريغ نمى كند.

آثار اين ترس و وحشت در كوفه و مدينه نمايان بود و با بروز«فاجعه حرّه»و سركوبى شديد و بى رحمانه نهضت مردم مدينه توسط نيروهاى يزيد،شدت يافت.اختناق شديدى در عراق و حجاز مناطق سكونت شيعيان به ويژه كوفه و مدينه حاكم شد و تشكل و انسجام شيعيان از هم پاشيد.امام صادق عليه السّلام در ترسيم اين وضع اندوه بار مى فرمايد:

«پس از شهادت امام حسين عليه السّلام،مردم از اطراف خاندان پيامبر پراكنده شدند،جز سه نفر:ابو خالد كابلى،يحيى بن ام الطّويل و جبير بن مطعم». (1)

مسعودى مورخ نيز در وصف اين دوره مى گويد:

«على بن الحسين امامت را به صورت مخفى و با تقيه شديد و در زمانى دشوار،عهده دار شد (2)».

اين وضع تا پايان حكومت يزيد ادامه داشت.بعد از مرگ يزيد نهضت هاى شيعى شروع شد كه تا زمان تثبيت حكومت امويان در زمان خلافت عبد الملك،دوام داشت.اين مدت فرصت خوبى براى گسترش تشيّع بوده است.

يكى از مهم ترين تأثيرهايى كه نهضت كربلا داشت،از بين رفتن مشروعيت حكومت امويان در افكار عمومى بود.بدنامى حكومت به جايى رسيد كه جايگاه خلافت به پايين ترين درجه،پايين آمد و ديگر مردم به عنوان نهادى مقدس به آن نمى نگريستند.شعر زير خطاب به قبر يزيد در حوارين،حاكى از اين بدنامى است:

ايها القبر بحوارينا قد ضمنت شر الناس اجمعينا. (3)(4).

در اين زمان مسلمانان،به جز مردم شام،اعم از شيعه و سنى با حكومت امويان مخالف5.

ص: 100

بودند و شورش هاى شيعى و سنى زيادى به وقوع پيوست. (1)يعقوبى مى نويسد:

«عبد الملك بن مروان به فرماندارش حجاج بن يوسف نوشت،مرا به ريختن خون آل ابى طالب مبتلا نكن؛زيرا سفيانيان را ديدم كه در نتيجه كشتن آنان به چه سرنوشتى دچار شدند.» (2)

سرانجام نيز خون امام حسين عليه السّلام كاخ امويان را واژگون كرد.مقدسى مى گويد:

«چون خداوند ستم و بيداد بنى اميه را بر خاندان پيامبر بديد،لشكرى را كه از بخش هاى گوناگون همين خراسان گرد آمده بود،به سياهى شب تاريك بر سر ايشان فرستاد». (3)

از طرف ديگر،مظلوميت امام حسين عليه السّلام و شهيدان كربلا،محبت خاندان پيامبر را در قلب مردم نشاند و جايگاه آنان را به عنوان اولاد پيامبر و يگانه سرپرستان اسلام مستحكم كرد.

بيشتر قيام هاى دوران اموى به نام و براى خون خواهى آنان صورت مى گرفت و انقلابى ها با شعار«يا لثارات الحسين»جمع مى شدند.حتى قيام شخصى چون ابن اشعث در سيستان، (4)به نام حسن مثنّى(فرزند امام حسن عليه السّلام)شكل گرفت. (5)بدين دليل احاديث مهدى در مقام منتقم آل محمد صلّى اللّه عليه و آله شيوع يافت. (6)و مردم در انتظار انتقام گيرندگان از بنى اميه به سر مى بردند (7)و

ص: 101

از شدت بى صبرى و اوج انتظار گشايش،گاهى نام مهدى را با نام رهبران نهضت ها و قيام ها تطبيق مى دادند. (1)از سوى ديگر ائمۀ اطهار عليهم السّلام و خاندان پيامبر،ياد و خاطره شهيدان كربلا را زنده نگه مى داشتند.امام سجاد عليه السّلام هروقت،مى خواست آب بياشامد،تا چشمش به آب مى افتاد،اشك از چشمانش سرازير مى شد.وقتى علتش را مى پرسيدند مى فرمود:

«چگونه گريه نكنم در حالى كه آب را براى وحوش و درندگان بيابان آزاد گذاشتند،ولى به روى پدرم بستند؟»روزى خدمتگزار امام عرض كرد:«آيا غم شما تمامى ندارد!» حضرت فرمود:«واى بر تو،يعقوب كه تنها يكى از دوازده پسرش ناپديد شده بود،در فراق او آن قدر گريست كه چشمانش نابينا شد و از شدت اندوه كمرش خم گشت،در حالى كه پسرش زنده بود.ولى من ناظر كشته شدن پدرم،برادرم،عموهايم و هفده نفر از بستگانم بودم كه پيكرهايشان در اطرافم نقش زمين شده بود.پس چگونه ممكن است غم و اندوه من پايان يابد؟» (2)

امام صادق عليه السّلام شاعران را تشويق مى كرد كه در رثاى امام حسين عليه السّلام شعر بسرايند و مى فرمود:

«هركس در مورد حسين عليه السّلام شعر بگويد و بگريد و مردم را بگرياند،بهشت بر او واجب مى شود و گناهانش آمرزيده مى گردد». (3)

بدين ترتيب امام حسين عليه السّلام نماد تشيّع شد.ازاين رو در مقاطعى از تاريخ چون دورۀ متوكل،زيارت قبر آن جناب ممنوع شد. (4)2.

ص: 102

بعد از شهادت امام حسين عليه السّلام،بنى اميه از سويى گرفتار قيام هاى مردم عراق و حجاز بودند و از سوى ديگر،اختلافهاى درون گروهى داشتند،حكومت يزيد ديرى نپاييد.يزيد پس از سه سال حكومت در سال 64 هجرى مرد. (1)

بعد از او پسرش معاويه صغير روى كار آمد.او بيش از 40 روز حكومت نكرده بود كه از خلافت كناره گرفت و بدون فاصله از دنيا رفت (2).با مرگ او،اختلاف ميان خاندان بنى اميه شروع شد.مسعودى حوادث بعد از مرگ او را كه حاكى از رقابت شديد و حرص خاندان اموى بر رياست است،چنين وصف مى كند:

«معاويه(دوم)در سن 22 سالگى مرد و در دمشق مدفون شد.وليد بن عتبة ابن ابى سفيان به طمع اين كه خليفه شود،جلو رفت تا بر جنازه معاويه(دوم)نماز بخواند كه پيش از تمام شدن نماز،ضربۀ مهلكى خورد و كشته شد.آن گاه عثمان ابن عتبة بن ابى سفيان بر او نماز خواند،ولى به خلافت او نيز رضايت ندادند و او مجبور شد به مكه،نزد ابن زبير،برود» (3)

هنوز بيش از سه سال از شهادت امام حسين عليه السّلام نگذشته بود كه حكومت سفيانيان به پايان رسيد.بيشتر مردم سرزمين هاى اسلامى حتى عده اى از سران و فرماندهان بنى اميه مثل، ضحاك بن قيس و نعمان بن بشير به ابن زبير متمايل شده بودند.در اين هنگام بود كه ابن زبير امويان ساكن مدينه،از جمله مروان را از آن جا بيرون كرد.آنان راهى شام شدند و چون در دمشق خليفه اى نبود،امويان در جابيه،مروان بن حكم را به خلافت برگزيدند و خالد بن يزيد6.

ص: 105

و بعد از او عمرو بن سعيد اشدق را ولى عهد او قرار دادند.بعد از مدتى مروان،خالد بن يزيد را بركنار كرد و پسرش عبد الملك را ولى عهد خود ساخت.به همين دليل مادر خالد كه زن مروان بود،او را مسموم كرد و مروان مرد.عبد الملك نيز عمرو بن سعيد را از سر راه خود برداشت و فرزندانش را ولى عهد خود كرد. (1)

از سوى ديگر امويان گرفتار شورش ها و قيام ها بودند.اين قيام ها به دو قسمت تقسيم مى شوند:يكى قيام هايى كه ماهيت شيعى نداشتند.اين قيام ها عبارت بودند از قيام حرّه و قيام ابن زبير.قيام ابن زبير كه ماهيتش معلوم است،چون رهبر قيام،ابن زبير از دشمنان سرسخت خاندان پيامبر بود.او اين كينه را از شكست جنگ جمل و حوادث آن روزگار در دل داشت.

ولى برادر او،مصعب،تمايل شيعى داشت و با دختر امام حسين عليه السّلام،سكينه،ازدواج كرده بود، (2)ازاين رو كار او در عراق بالا گرفت و شيعيان عراق براى مقابله با امويان به او پيوسته بودند كه ابراهيم اشتر بعد از مختار همراه او بود و در كنار وى كشته شد.

قيام حرّه نيز ماهيت شيعى نداشت (3)و امام سجاد عليه السّلام در آن هيچ مداخله اى نكرد.هنگامى

ص: 106

كه مسلم بن عقبه در مدينه از مردم بيعت گرفت و از آنان خواست در جايگاه غلام با يزيد بيعت كنند،به امام سجاد عليه السّلام احترام كرد و هيچ متعرض آن جناب نشد. (1)

ديگرى قيام هايى هستند كه ماهيتشان شيعى است.

«پروردگارا!ما فرزند پيامبر را يارى نكرديم،گناهان گذشته ما را بيامرز و توبه ما را بپذير.به روح حسين عليه السّلام و ياران راستين و شهيد او رحمت فرست.ما شهادت مى دهيم كه بر همان عقيده ايم كه حسين عليه السّلام بر سر آن كشته شد.پروردگارا!اگر گناهان ما را نيامرزى و به ديده رحم و عطوفت بر ما ننگرى،زيانكار و بدبخت خواهيم بود...» (1)

اما مختار پس از ورود مسلم بن عقيل به كوفه،با او همكارى مى كرد كه توسط عبيد الله بن زياد دستگير و زندانى شد و پس از حادثۀ عاشورا با وساطت عبد الله بن عمر شوهر خواهرش، نزد يزيد،آزاد شد.او در سال 64 ه ق به كوفه آمد و بعد از نهضت توابين،قيام خويش را شروع كرد و با شعار«يا لثارات الحسين»توانست شيعيان،به ويژه شيعيان موالى را اطراف خود جمع كند.او با اين نيروها توانست قاتل هاى امام حسين عليه السّلام را به سزاى عمل شان برساند.

طورى كه در يك روز دويست و هشتاد نفر از اين جنايتكاران را كشت و خانه هاى چند تن از آنان را كه فرار كرده بودند،ويران كرد.از جمله خانه محمد بن اشعث را تخريب كرد و از مصالح آن،خانه حجر بن عدى،يار وفادار على عليه السّلام را كه معاويه تخريب كرده بود، بازسازى كرد. (2)

دربارۀ مختار،اظهارنظرهاى متضادى شده است.عده اى او را شيعه حقيقى و برخى وى را دروغگو خوانده اند.ابن داوود در رجالش،درباره مختار چنين مى گويد:

«مختار پسر ابو عبيد ثقفى است.برخى از علماى شيعه او را به كيسانيه متهم كرده اند و در اين باره به رد هديه او توسط امام سجاد عليه السّلام استدلال كرده اند؛ولى اين نمى تواند دليل بر رد او باشد.زيرا امام باقر عليه السّلام درباره او فرمود:به مختار بد نگوييد؛زيرا او قاتل هاى ما را كشت و نگذاشت خون هاى ريخته شده ما پايمال شود و دختران ما را شوهر داد و هنگام سختى ميان ما مال تقسيم كرد.»

هنگامى كه ابو الحكم،پسر مختار نزد امام باقر عليه السّلام آمد،خيلى به او احترام كرد.ابو الحكم درباره پدرش پرسيد و گفت:«مردم در مورد پدرم سخنانى مى گويند،ولى سخن شما هرچه باشد ملاك است؟»در اين هنگام امام مختار را تمجيد كرد و بر او رحمت فرستاد و فرمود:2.

ص: 108

«سبحان الله!پدرم به من گفته كه مهر مادرم از مالى بود كه مختار به پدرم فرستاده بود»

و چند بار گفت:

«خدا پدرت را رحمت كند،او اجازه نداد حق ما ضايع شود،قاتل هاى ما را كشت و نگذاشت خون ما پايمال شود».

امام صادق عليه السّلام نيز فرمود:

«در خاندان ما زنى به گيسويش شانه نزد و حنا به مويش نماليد،تا اين كه مختار سر قاتل هاى حسين عليه السّلام را فرستاد.»

روايت شده هنگامى كه مختار سر عبيد الله بن زياد ملعون را نزد امام سجاد عليه السّلام فرستاد، آن حضرت به سجده افتاد و بر مختار دعاى خير نمود.

اما روايت هايى كه در سرزنش مختار نقل شده از ساخته هاى مخالفان است. (1)

درباره نسبت كيسانيه به مختار و نقش او در ايجاد فرقه كيسانيه آيت الله خويى ضمن دفاع از مختار و رد نسبت كيسانيه به او مى نويسد:

«برخى از علماى اهل سنت مختار را به مذهب كيسانيه نسبت مى دهند و اين قطعا سخن باطلى است؛زيرا محمد حنفيه مدعى امامت براى خود نبود تا مختار مردم را به امامت او دعوت كند.مختار قبل از محمد حنفيه،كشته شد و محمد حنفيه زنده بود و مذهب كيسانيه بعد از مرگ محمد حنفيه به وجود آمد.

اما اين كه مختار را كيسان مى خوانند(نه به اين دليل است كه مذهب او كيسانى است)برفرض درستى اين لقب براى او پيدايش اش همان روايت كشى از امير مؤمنان است كه 2 بار به او فرمود:يا كيس،يا كيس؛سپس آن را به صيغۀ تثنيه درآوردند و كيسان گفته شد.» (2)

قتل عبد الله بن زبير در سال 73 ه ق، (1)حكومت خويش را تحكيم بخشيدند و در اين راه از وجود سفاكانى چون حجاج بن يوسف استفاده كردند.او براى از بين بردن دشمن از هيچ كارى ابايى نداشت؛حتى كعبه را مورد هدف قرار داد و با گلوله هاى آتشين منجنيق،آن را ويران كرد و مخالفان بنى اميه را چه شيعه،چه غيرشيعه هرجا مى يافت،مى كشت و قيام ابن اشعث ضد او در سال 80 ه ق،سودى نبخشيد (2)و ديكتاتورى وى تا 95 ه ق (3)حجاز و عراق را دربر گرفت.امام سجاد عليه السّلام در چنين دورانى مى زيست و با دعا معارف اسلامى و شيعى را منتقل مى كرد.در اين هنگام شيعيان يا فرارى بودند يا در زندان به سر مى بردند يا به دست حجاج كشته مى شدند يا به شدت تقيه مى كردند.از اين رو مردم جرأت نزديك شدن به امام سجاد عليه السّلام را نداشتند و ياران حضرت به غايت اندك بودند.مرحوم مجلسى نقل مى كند:

«حجاج بن يوسف،سعيد بن جبير را به سبب ارتباطش با امام سجاد عليه السّلام به قتل رساند. (4)البته5.

ص: 110

در اين زمان بر اثر فشارهايى كه بر شيعيان وارد شد،آنان به مناطق گوناگون سرزمين هاى اسلامى مهاجرت كردند و موجب گسترش تشيّع شدند.در همين زمان عده اى از شيعيان كوفه، به منطقۀ قم آمدند و در آن جا ساكن،و سبب گسترش تشيّع در آن سامان شدند. (1)

دورۀ نخست امامت امام باقر عليه السّلام نيز،هم زمان با ادامه اقتدار حكومت امويان بود.در اين زمان خليفه مقتدر و مستبدى چون هشام بن عبد الملك حكومت مى كرد كه امام باقر عليه السّلام را همراه فرزندش امام صادق عليه السّلام به شام فراخواند و از هيچ آزار و اذيتى نسبت به آنان كوتاهى نكرد. (2)در زمان او،زيد بن على بن الحسين عليه السّلام قيام كرد و به شهادت رسيد.اگرچه در دورۀ عمر بن عبد العزيز اندكى از سخت گيرى و فشار بر شيعيان كاسته شد،ولى مدت خلافتش كوتاه بود و بعد از دو سال و اندى حكومت،به طرز مرموزى از دنيا رفت.

البته بنى اميه با فشار و سخت گيرى نتوانستند نور حق را خاموش كنند و فضايل و مناقب امير المؤمنين،على عليه السّلام،را از خاطره ها محو سازند و اين خواست خدا بود.ابن ابى الحديد مى گويد:

«اگر خداى تعالى سرى در اين مرد(على)قرار نداده بود،حتى يك حديث هم در فضيلت و منقبت او نقل نمى شد؛زيرا مروانيان نسبت به ناقلان فضايل آن جناب، خيلى سخت گير بودند». (3)3.

ص: 111

در نتيجه در اين زمان تشيّع گسترش چشمگيرى يافت،حتى احاديث مربوط به حضرت مهدى عليه السّلام با سرعت ميان مردم مناطق گوناگون پخش شد.بيشترين حوزه فعاليت داعيان عباسى،خراسان بود.بدين سبب تعداد شيعيان در آنجا به سرعت افزايش يافت،تا حدى كه يعقوبى نقل مى كند:«بعد از شهادت زيد در سال 121 ه.شيعه در خراسان به جنب وجوش و حركت درآمد.شيعيان مذهب خويش را آشكار كردند،بسيارى از مبلغان بنى هاشم،نزد آنان مى رفتند و جنايت هاى بنى اميه را دربارۀ خاندان پيامبر مى گفتند.شهرى در خراسان نماند مگر اين كه اين مطالب و اخبار به گوش مردم آن رسيد و مبلغان و داعيان به آن شهر رفتند و خواب ها و رؤياهايى در اين باره ديده شد و كتاب هاى ملاحم تدريس شد» (1)مسعودى نيز مطلبى را نقل مى كند كه حاكى از شيوع و گسترش تشيّع در خراسان است.وى مى نويسد:

«در سال 125 ه.كه يحيى بن زيد در جوزجان كشته شد،مردم نام تمام اطفال ذكورى را كه در اين سال به دنيا آمدند،يحيى گذاشتند. (2)»

اگرچه نفوذ عباسيان در خراسان بيشتر بود،چنان كه ابو الفرج در شرح حال عبد الله بن محمد بن على بن ابى طالب عليه السّلام مى گويد:

«شيعيان خراسانى گمان كردند،عبد الله وارث پدرش محمد حنفيه است و او امام بود و محمد بن على بن عبد الله بن عباس را جانشين خود قرار داد و جانشين محمد،ابراهيم امام بود كه از ناحيه وراثت،امامت به عباسيان مى رسد». (3)

از اين رو بيشترين سربازان عباسى را خراسانيان تشكيل مى دادند.مقدسى در اين باره مى گويد:

«پس چون خداوند ستم و بيداد بنى اميه را بر خاندان پيامبر بديد،لشكرى را كه از بخش هاى گوناگون همين خراسان گرد آمده بود،به سياهى شب تاريك بر سر ايشان فرستاد.به هنگام خروج مهدى نيز از مردم خراسان همين توقع بيشتر هست». (4)

با اين حال اهل بيت عليهم السّلام پيامبر جايگاهى در ميان مردم يافته بودند؛چنان كه پس از7.

ص: 114

پيروزى عباسيان،شخصى به نام شريك بن شيخ مهرى در بخارا ضد ستم عباسيان بر خاندان پيامبر قيام كرد و گفت:«ما با اينان بيعت نكرديم كه ستم كنيم و بى دليل خون بريزيم و كار خلاف حق انجام بدهيم كه توسط ابو مسلم سركوب گشته و كشته شد». (1)

قيس بن ربيع هم مى گويد:بعد از شنيدن اين سخن از مسح بر نعلين خوددارى كردم.

مردى از خوارج خدمت امام باقر عليه السّلام رسيد و آن حضرت را مخاطب قرار داد و گفت:

«اى ابا جعفر!چه چيزى را مى پرستى؟»حضرت فرمود:«خدا را.»مرد گفت:«او را ديده اى؟»فرمود:«آرى ولى ديدگان نمى توانند او را مشاهده كنند،بلكه قلب ها با حقايق ايمان او را مى بينند.با قياس شناخته نمى شود.با حواس درك نمى گردد.شبيه مردم نيست...»مرد خارجى از محضر امام بيرون رفت،درحالى كه مى گفت:«خدا خوب مى داند كه رسالتش را كجا قرار دهد».

دانشمندانى چون عمرو بن عبيد،طاووس يمانى،حسن بصرى و نافع مولى ابن عمر براى حل مشكل هاى علمى و مشكل هاى فقهى خدمت حضرت مى رسيدند. (1)

آن هنگام كه وارد مكه مى شد،مردم براى استفتا از حلال و حرام به سوى او سرازير مى شدند و فرصت مصاحبت آن جناب را غنيمت مى شمردند و بر علم و دانش خويش مى افزودند.در حلقۀ درس امام باقر عليه السّلام در مكه افزون بر طالبان دانش،انديشه وران زمان نيز شركت مى كردند. (2)وقتى كه هشام بن عبد الملك براى حج به مكه آمده بود،حلقه درس آن جناب را ديد و برايش گران آمد.شخصى را خدمت امام فرستاد كه از سوى او بپرسد مردم در محشر چه مى خورند؟امام در جواب فرمود:

«در محشر درختان و نهرهايى است كه مردم از ميوه آن ها مى خورند و از آن ها آب مى آشامند تا از حساب فارغ شوند.

هشام دوباره آن مرد را فرستاد كه بپرسد مگر مردم در محشر فرصت خوردن و آشاميدن دارند؟امام فرمود:«در جهنم نيز فرصت خوردن و آشاميدن مى يابند و درخواست آب و ساير نعمت هاى خدا را مى كنند.»

زراره مى گويد:

«همراه امام باقر عليه السّلام كنار كعبه نشسته بودم،آن حضرت رو به كعبه قرار داشت كه فرمود:نظر به كعبه عبادت است.در اين هنگام مردى آمد و عرض كرد:كعب الاحبار5.

ص: 116

مى گفت كعبه هرروز صبح به بيت المقدس سجده مى كند.حضرت فرمود:تو چه مى گويى؟مرد گفت:كعب راست مى گفت.امام ناراحت شد و فرمود:هم تو و هم كعب دروغ گفتيد». (1)

دانشمندان،فقيهان و محدثان بزرگى در محضر آن حضرت تربيت يافتند مثل:زرارة بن اعين كه امام صادق عليه السّلام دربارۀ او فرمود:

«اگر زراه نبود احتمال داشت احاديث پدرم از بين برود» (2).

محمد بن مسلم كه از امام باقر عليه السّلام سى هزار حديث شنيده بود. (3)ابو بصير كه امام صادق عليه السّلام دربارۀ او فرمود:

«اگر اينها نبودند،آثار نبوت قطع مى شد و كهنه مى گشت». (4)

بزرگان ديگرى چون يزيد بن معاويه عجلى،جابر بن يزيد،حمران بن اعين و هشام بن سالم از تربيت يافتگان مكتب حضرت هستند.

افزون بر دانشمندان شيعه،بسيارى از علماى اهل سنت نيز شاگردى او را كرده اند و از آن حضرت نقل روايت نموده اند.چنان كه سبط ابن جوزى مى گويد جعفر از سوى پدرش حديث پيامبر را نقل مى كرد،از اين رو تعدادى از تابعان چون عطاء بن ابى رباح،سفيان ثورى،مالك بن انس(پيشواى فرقه مالكى)،شعبه و ابو ايوب سجستانى از سوى آن جناب حديث نقل كرده اند. (5)

بالجمله در مكتب حضرت هزاران نفر از مردان علم و فقه و حديث رشد يافتند و احاديث ايشان در همه جا پخش شد،به حدى كه جابر جعفى كه از محدثان بزرگ بود،هفتاد هزار حديث از آن جناب نقل كرده است. (6)تا اين كه حضرت در سال 114 ه.در روز هفتم ذى حجه به شهادت رسيد. (7)2.

ص: 117

تعليمات ايشان عده زيادى در علوم گوناگون تبحر يافتند،به حدى كه از جواب هاى آن حضرت به سؤالهاى آنان چهارصد مصنّف جمع شد كه آنها را اصول ناميدند». (1)

شهيد اول نيز در كتاب ذكرى مى گويد:

«جواب هاى ابى عبد الله،امام صادق عليه السّلام به مسائل را چهار هزار نفر از اهل عراق، حجاز،خراسان و شام نوشتند». (2)

بدين ترتيب شيفتگان و جويندگان علم و دانش از محضر حضرت بهره مى جستند.

دانشمندان برجسته اى در رشته هاى گوناگون علوم عقلى و نقلى آن روز چون هشام بن حكم، محمد بن مسلم،ابان ابن تغلب،هشام بن سالم،مؤمن طاق،مفضل بن عمر،جابر بن حيان و...

به بركت وجود امام تربيت شدند.

تصنيفهاى اينان كه به اصول اربعمائه معروف است اساس كتاب هاى چهارگانه حديثى شيعه-كافى،من لا يحضره الفقيه،تهذيب و استبصار-است.

شاگردان امام صادق عليه السّلام منحصر به شيعيان نبودند بلكه بيشتر بزرگان و دانشمندان آن روز اهل سنت نيز شاگردى آن جناب را كرده اند.ابن حجر هيثمى از نويسندگان اهل سنت در اين باره مى نويسد:

«بزرگ ترين پيشوايان(فقه و حديث)مانند يحيى بن سعد،ابن جريح،مالك،سفيان ثورى،سفيان بن عيينه،ابو حنيفه،شعبى و ايوب سجستانى از او نقل حديث كرده اند». (3)

ابو حنيفه پيشواى فرقه حنفى مى گفت:

«مدتى نزد جعفر بن محمد رفت وآمد مى كردم.او را همواره در يكى از اين سه حالت مى ديدم؛يا نماز مى خواند يا روزه بود يا قرآن تلاوت مى كرد و هرگز او را نديدم كه بدون وضو حديث نقل كند. (4)در علم و عبادت و پرهيزگارى برتر از جعفر بن محمد هيچ چشمى نديده،هيچ گوشى نشنيده و به قلب هيچ بشرى خطور نكرده است». (5)3.

ص: 119

در مجالس درس او،فقط كسانى كه بعدها مذاهب فقهى را بنيان گذارى كردند،شركت نمى كردند،بلكه فلاسفه و طلاب فلسفه مناطق دوردست نيز در آن حاضر مى شدند.اينان بعد از فراگيرى علوم نزد امام خويش،به اوطان خود برمى گشتند و براى خود مجلس درس تشكيل مى دادند.مسلمانان دور آنان جمع مى شدند.آنان معارف اهل بيت عليهم السّلام را به گوش ايشان مى رساندند و به گسترش تشيّع مى پرداختند.هنگامى كه ابان بن تغلب به مسجد النبى مى آمد ستونى را كه پيامبر صلّى اللّه عليه و اله به آن تكيه مى داد،براى او خالى مى كردند و او براى مردم حديث مى گفت.امام صادق عليه السّلام به او مى فرمود:

«در مسجد مدينه بنشين و براى مردم فتوا بده كه من دوست مى دارم ميان شيعيانم، اشخاصى مثل تو ديده شوند».

ابان نخستين كسى است كه در علوم قرآن تاليف دارد و در حديث هم به حدى وارد بود كه در مسجد النبى مى نشست و مردم مى آمدند و از او سوال مى كردند و او با گوناگونى سخنان وارده به آنان پاسخ مى داد و احاديث اهل بيت عليهم السّلام را هم در ميانشان مى گنجاند. (1)در مورد او ذهبى در ميزان الاعتدال مى گويد:«افرادى مثل ابان كه متهم به تشيّع هستند،اگر حديث شان رد شود،بخش بزرگ آثار نبوى از بين مى رود» (2)

ابو خالد كابلى مى گويد:

«ابو جعفر مومن طاق را ديدم كه در مسجد النبى نشسته بود و مردم مدينه اطرافش ازدحام كرده بودند و مسائلشان را مى پرسيدند و او جواب مى داد». (3)

تشيّع در اين دوره به اندازه اى گسترش داشت،كه عده اى براى دستيابى به جايگاه اجتماعى ميان مردم و جذب آنان به سوى خود،دست به جعل و تأويل احاديث ائمه عليه السّلام زدند و به سود خود روايات ائمه عليهم السّلام را تفسير كردند؛چنان كه امام صادق عليه السّلام-در جواب يكى از اصحابش به نام فيض ابن مختار كه از سبب اختلاف احاديث مى پرسيد،مى فرمايد:

«آنان با حديث و اظهار محبت به ما،رضاى خدا را طلب نمى كنند،بلكه طالب دنيا هستند و هريك دنبال رياست خويش اند». (4)7.

ص: 120

تذكر مى دهد كه چرا خليفه سخن كسى را كه نصف امت به امامت او قائلند،در حضور درباريان،فرماندهان،وزرا و كاتبان بر نظر تمام علماى مجلسش ترجيح مى دهد. (1)حتى تشيّع به ميان فرماندهان و رجال دولت عباسى نيز راه يافته بود؛چنان كه يحيى بن هرثمه نقل مى كند:

«متوكل خليفه عباسى مرا براى آوردن امام هادى عليه السّلام به مدينه فرستاد.هنگامى كه همراه آن حضرت به بغداد رسيدم،نزد اسحاق بن ابراهيم طاهرى،حاكم بغداد رفتم.او به من گفت:اى يحيى!اين مرد فرزند رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله است.متوكل را هم مى شناسى.

اگر متوكل را بر قتل او تحريك كنى،با رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله دشمن شده اى گفتم:من از او جز نيكى نديدم آن گاه به سوى سامرا روانه شديم.وقتى به آن جا رسيدم،پيش از هركس نزد وصيف تركى (2)رفتم.او نيز به من گفت:اگر يك مو از سر اين مرد كم شود،با من طرف هستى». (3)

سيد محسن امين در جلد نخست كتابش تعدادى از دولت مردان عباسى را در شمار شيعيان آورده است كه عبارتند از:ابو سلمه خلال (4)،نخستين وزير خلافت عباسى كه به وزير آل محمد ملقب بود،ابو بجير اسدى بصرى،از فرماندهان و اميران بزرگ زمان منصور،محمد بن اشعث وزير هارون الرشيد.همين شخص هنگام دست گيرى امام كاظم عليه السّلام داستانى دارد كه به تشيّع او دلالت مى كند،على بن يقطين،يكى از وزراى هارون،يعقوب بن داود،وزير مهدى عباسى و طاهر بن حسين خزاعى،حاكم خراسان در عهد مأمون و فاتح بغداد كه بدين سبب حسن بن سهل او را به جنگ ابى السرايا نفرستاد. (5)

از جمله قاضيان شيعه عبارتند از:شريك بن عبد الله نخعى قاضى كوفه و واقدى مورخ مشهور كه در دورۀ مامون قاضى بود. (6)ت.

ص: 123

تشيّع حتى در مناطق نفوذ عباسيان به اندازه اى گسترش يافته بود كه خطرى جدى براى آنان به شمار مى رفت؛چنان كه هنگام تشييع جنازه امام كاظم عليه السّلام،سليمان بن منصور،عموى هارون،براى فرونشاندن خشم شيعيان كه اجتماع باشكوهى را تشكيل داده بودند،پابرهنه در مراسم تشييع آن جناب،شركت كرد. (1)همچنين وقتى كه امام جواد عليه السّلام به شهادت رسيد و خواستند پنهانى حضرت را دفن كنند،شيعيان باخبر شدند.دوازده هزار نفر از آنان مسلح و شمشير به دست بيرون آمدند و آن جناب را با عزت و احترام تشييع كردند. (2)هنگام شهادت امام هادى عليه السّلام نيز زيادى جمعيت شيعيان و ضجه و ناله آنان به اندازه اى بود كه مجبور شدند حضرت را در خانه اش دفن كنند. (3)خلفاى عباسى بعد از دورۀ امام رضا عليه السّلام مواظب بودند كه رفتار محترمانه اى با ائمۀ اطهار عليهم السّلام داشته باشند،تا سبب خشم شيعيان نشوند؛از اين رو امام رضا عليه السّلام در دورۀ هارون آزادى نسبى يافت و توانست به فعاليت هاى علمى و فرهنگى شيعيان رسيدگى كند،حتى امامت خود را آشكار سازد و تقيه را كنار بگذارد و با اصحاب ساير فرق و مذاهب به بحث و گفت وگو بپردازد و برخى از آنان را مجاب سازد.چنان كه اشعرى قمى نقل مى كند:

«در زمان امام كاظم و امام رضا عليهم السّلام عده اى از مرحبه اهل سنت و زيديان به تشيّع گرويدند و معتقد به امامت اين دو امام شدند. (4)»

برخى از خلفاى عباسى مى كوشيدند تا با زير نظر قرار دادن ائمۀ اطهار عليهم السّلام آنان را كنترل كنند.هنگام حركت دادن اين بزرگواران از مدينه مى كوشيدند تا آنان را از مناطق شيعه نشين عبور ندهند.بدين سبب امام رضا عليه السّلام را براساس دستور مأمون از راه بصره،اهواز و فارس به مرو بردند،نه از راه كوفه،جبل و قم كه محل تجمع شيعيان بود. (5)به نقل يعقوبى وقتى امام هادى عليه السّلام را به دستور متوكل عباسى به سامرا مى برند هنگامى كه به نزديكى بغداد رسيدند و خبردار شدند كه جمعيت زيادى براى ديدار امام انتظار مى كشند،ايستادند و شب وارد شهر8.

ص: 124

شدند و از آنجا به سامرا رفتند. (1)

از آن جايى كه در دوران عباسيان،شيعيان در مناطق گوناگون و سرزمين هاى دوردست پراكنده بوند،ائمۀ اطهار عليهم السّلام اقدام به بنيان گذارى نهاد وكالت كردند و در نقاط گوناگون و شهرهاى گوناگون نايبان و وكيلانى براى خويش برگزيدند،تا رابط ميان آنان و شيعيان باشند.

اين مطلب از زمان امام صادق عليه السّلام شروع شد.آن گاه كه كنترل دستگاه خلافت بر ائمۀ اطهار عليهم السّلام شدت مى يافت و دسترسى شيعيان به امامان شان مشكل مى شد،نهاد وكالت و نقش وكيلان پررنگ تر مى شد.در كتاب تاريخ عصر غيبت آمده است:

«مهم تر از همه تقويت و گسترش سازمان مخفى وكلا است.سازمانى كه از دوره امام صادق عليه السّلام پى ريزى شده و در دوره عسكريين با شتاب بيشتر رو به گسترش گذاشت». (2)

استاد پيشوايى در اين مورد مى نويسد:«شرايط بحرانى كه امامان شعيه در زمان عباسيان با آن روبه رو بودند،آنان را واداشت تا ابزارى جديد براى برقرارى ارتباط با پيروان خود جست وجو كنند.اين ابزار چيزى جز شبكه ارتباطى وكالت و تعيين نمايندگان و كارگزاران در مناطق گوناگون توسط امام نبود.

هدف اصلى اين سازمان جمع آورى خمس،زكات،نذر و هدايا از مناطق گوناگون توسط وكلا و تحويل آن به امام و نيز پاسخگويى امام به پرسشها و مشكل هاى فقهى و عقيدتى شيعيان و توجيه سياسى آنان توسط وكيل امام بود.اين سازمان كاربرد موثرى در پيشبرد مقاصد امامان داشت» (3).

مناطقى كه امامان معصوم عليهم السّلام در آنها وكيل و نايب داشتند،عبارتند از كوفه،بصره، بغداد،قم،واسط،اهواز،همدان،سيستان،بست،رى،حجاز،يمن،مصر و مدائن. (4)

تشيّع در قرن چهارم هجرى،در شرق و غرب و تمام نقاط جهان اسلام رواج يافته و در اوج رشد و گسترش خود بوده كه قبل و بعد از آن هيچ گاه از چنين گسترشى برخوردار نبوده7.

ص: 125

است.فهرستى كه مقدسى از شهرهاى شيعه نشين،در سرزمين هاى اسلامى در اين قرن ارائه داده،نشان دهنده اين مطلب است.از اين رو عباراتى از كتاب او را نقل مى كنيم.در يك جا گفته:«بيشتر قاضيان يمن و كرانه مكه و صحار،معتزلى و شيعى اند. (1)

در جزيرة العرب نيز تشيّع بسيار گسترده است». (2)دربارۀ اهالى بصره آمده است كه:«بيشتر اهل بصره قدرى،شيعى،معتزلى و سپس حنبلى هستند». (3)مردم كوفه نيز در اين قرن به جز كناسه،شيعه بوده اند. (4)در مناطق موصل نيز مشتى شيعه وجود دارد. (5)اهل نابلس،قدس و بيشتر عمان شيعه هستند. (6)مردم بالاى قصبه فسطاط و مردم صندفا شيعى هستند. (7)در سرزمين سند،مردم شهر ملتان شيعه اند و در اذان و اقامه هرجمله را جفت آورند. (8)در اهواز كشاكش بين شيعيان و سنى ها به جنگ مى كشيده است. (9)

مقريزى نيز با اشاره به حكومت آل بويه و فاطميان مصرى مى نويسد:

«مذهب رافضى در بلاد مغرب،شام،ديار بكر،كوفه،بصره،بغداد،جميع عراق،بلاد خراسان،ماوراء النهر و همچنين حجاز،يمن و بحرين منتشر شد و بين آنها و اهل سنت درگيرى هايى به وجود آمد كه قابل شمارش نيست». (10)

در اين قرن شيعيان حتى در بغداد،مركز خلافت عباسيان،تعداد بيشترى بودند به اندازه اى كه مى توانستند در روز عاشورا آشكارا عزادارى كنند؛چنان كه ابن كثير مى گويد:

«به خاطر كثرت شيعيان و همراهى دولت آل بويه با آنان،اهل سنت ياراى جلوگيرى از1.

ص: 126

اين مراسم را نداشتند». (1)

در آن زمان به اندازه اى زمينه براى كوشش شيعيان هموار بوده كه بيشتر سرزمين اسلامى زير سلطۀ حاكمان شيعى بوده اند؛در شمال ايران،گيلان و مازندران،علويان طبرستان حكومت مى كردند.در مصر فاطميان،در يمن زيديان،در شمال عراق و سوريه حمدانيان و در ايران و عراق آل بويه زمام قدرت را در دست داشتند.البته در دوران برخى از خلفاى عباسى چون:مهدى،امين،مأمون،معتصم،واثق و منتصر،شيعيان از آزادى عمل نسبى برخوردار بودند.دست كم در زمان اين خلفا،سخت گيرى هاى گذشته كاهش يافته بود.به نقل يعقوبى،مهدى عباسى طالبيان و شيعيان زندانى را آزاد كرده است. (2)در مدت پنج سال حكومت امين نيز به سبب مشغوليت او به خوش گذرانى و جنگ با برادرش مامون،از پرداختن به شيعيان و سخت گيرى بر آنان ناآگاه مانده بود.مامون،معتصم،واثق و معتضد عباسى نيز گرايشى شيعى داشتند؛اما متوكل از دشمنان سرسخت خاندان پيامبر و شيعيان آنان بود.اگرچه در دورۀ او شيعه قابل كنترل نبود،با اين حال او از زيارت قبر امام حسين عليه السّلام جلوگيرى مى كرد. (3)

ابن اثير مى گويد:

«متوكل خلفاى پيش از خود مامون،معتصم و واثق را كه به على و خاندانش ابراز محبت مى كردند،دشمن مى داشت.كسانى چون على بن جهم شاعر شامى،عمر بن فرج،ابو سمط-از فرزندان مروان بن ابى حفصه و از دوستداران بنى اميه-و عبد الله بن محمد بن داود هاشمى كه ناصبى و از دشمنان على عليه السّلام به شمار مى آمدند،همنشين و نديم او بودند». (4)

در اين دوره شاعران ناصبى و بى دين جرات يافته بودند و براى نزديكى به دستگاه متوكل،ضدّ خاندان پيامبر شعر مى سرودند.ولى جانشين متوكل،منتصر خلاف روش او را در پيش گرفت و به شيعيان آزادى عمل داد و قبر امام حسين عليه السّلام تعمير،و جلوگيرى از زيارتش6.

ص: 127

برطرف شد. (1)از اين رو بحترى شاعر در دورۀ او چنين گفته است:

ان عليا لاولى بكم و از كى يدا عندكم من عمر. (2)(3)

مى كوشيدند رهبران شيعه را كه رقيب آنها بودند،از سر راهشان بردارند.حتى منصور، شخصى به نام ابن مهاجر را با پولى به مدينه فرستاد كه نزد عبد الله ابن حسن و امام صادق عليه السّلام و تعداد ديگرى از علويان برود و بگويد كه از سوى شيعيان خراسانى آنان آمده و پول را تحويل دهد و دست خط بگيرد.امام صادق عليه السّلام به او متذكر شد كه مى داند او را منصور فرستاده و سفارش كرد كه به منصور بگويد:«علويان تازه از دولت مروانيان راحت شده و محتاج هستند.با آنها حيله و نيرنگ نكن». (1)

اسد حيدر مى گويد:«منصور براى اين كه بهانه اى براى از بين بردن امام صادق عليه السّلام داشته باشد،به انواع وسايل تمسك جست،از زبان شيعيانش به او نامه ها نوشت و از سوى آن ها اموالى برايش فرستاد،ولى در هيچ كدام از اين ها موفق نشد». (2)وقتى خبر شهادت امام صادق عليه السّلام به منصور رسيد به حاكم مدينه،محمد بن سليمان،نوشت:

«اگر جعفر بن محمد شخص معينى را وصى خود قرار داده،او را بگير و گردنش6.

ص: 129

را بزن.»

حاكم مدينه در جواب نامه او نوشت:

«جعفر بن محمد اين پنج نفر را وصى خود قرار داده است:ابو جعفر منصور،محمد بن سليمان،عبد الله،موسى و حميده»در اين هنگام منصور گفت:«نمى شود اينها را كشت». (1)

مهدى عباسى در برابر علويان و شيعيان سخت گيرى پدرش را نداشت.يعقوبى نقل مى كند:

«مهدى به محض اين كه به خلافت رسيد،دستور داد زندانيان علويان را آزاد كردند». (2)

از اين رو در زمان او هيچ قيام علوى رخ نداد.ابو الفرج اصفهانى تنها فقط دو تن از علويان را نام برده كه در زمان مهدى درگذشتند،يكى على بن عباس حسنى كه با سم كشته شد و ديگرى عيسى بن زيد كه در خفا از دنيا رفت و از زمان منصور پنهانى مى زيست. (3)

در زمان هادى عباسى،فشار شديدى به علويان و رهبران و بزرگان شيعه وارد مى شد؛ چنان كه يعقوبى مى نويسد:

«هادى در سخت گيرى بر شيعيان و طالبيان پافشارى مى كرد و آنان را به شدت ترسانده بود و حقوقى را كه مهدى براى آنان مقرر كرده بود،قطع كرد و به حاكمان و فرمانداران مناطق و شهرها نوشت كه طالبيان را تعقيب و دست گير كنند.» (4)

در اعتراض به خلافكارى هاى او،حسين بن على از سادات حسنى(شهيد فخ)قيام كرد كه در اين جنگ افزون بر حسين،عده زيادى از علويان كشته شدند. (5)اين جنگ باعث تشديد فشار ضدّ امام كاظم عليه السّلام شد.هادى عباسى حضرت را تهديد كرد و چنين گفت:

«به خدا سوگند حسين(شهيد فخ)به دستور موسى بن جعفر ضد من قيام كرده و از او6.

ص: 130

پيروى نموده است؛زيرا امام و پيشواى اين خاندان كسى جز موسى بن جعفر نيست.

خدا مرا بكشد اگر او را زنده بگذارم». (1)

اما او به سبب فرارسيدن زمان مرگش،موفق به اجراى اين تهديد نشد.در قرن دوم هجرى،بعد از منصور،هارون الرشيد سخت گيرترين خليفه نسبت به علويان و رهبران شيعه بود.هارون نسبت به علويان مستبد بود و با آنان رفتار بى رحمانه اى داشت.او يحيى بن عبد الله،برادر محمد نفس زكيه را بعد از اين كه امان داده بود،به طور بى رحمانه اى در زندان به قتل رساند. (2)همچنين داستانى در عيون اخبار الرضا آمده كه حاكى از نهايت بى رحمى هارون الرشيد است.حميد بن قحطبه طائى طوسى نقل مى كند:

«شبى هارون مرا احضار كرد و به من دستور داد:اين شمشير را بگير و دستور اين خادم را عمل كن.خادم مرا جلوى منزلى آورد كه درش بسته بود،در آن را باز كرد.در آن منزل سه اطاق و يك چاه بود.اطاق اول را باز كرد و بيست سيد بيرون آورد كه موهاى بلند و بافته داشتند.در ميان آنان پيرمرد و جوان ديده مى شد.اين دسته را با غل وزنجير مقيد ساخته بودند.نوكر هارون به من گفت:دستور امير المؤمنين اين است كه اين عده را بكشى.اينها همه از اولاد على و فاطمه هستند.من يكى را پس از ديگرى كشتم و نوكر بدن هاى آنان را با سر در چاه انداخت.سپس اطاق دوم را باز كردم در آن اطاق بيست نفر ديگر از اولاد على عليه السّلام و فاطمه عليها السّلام بودند.با آنان نيز معامله بيست نفر قبل را انجام دادم.سپس اطاق سوم را باز كرد و در آن اطاق بيست نفر سيد ديگر بودند.آنان را نيز به چهل نفر قبلى ملحق ساختم.تنها يك نفر پير باقى مانده بود كه متوجه من شد، گفت:اى مرد شوم!خدا نابودت كند،روز قيامت در پيشگاه جد ما،رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله چه عذرى دارى؟در اين هنگام دست هاى من لرزيد.نوكر با نگاه غضب آلودى به من نگريست و مرا تهديد كرد.من پيرمرد را كشتم و نوكر بدنش را در چاه انداخت». (3)

سرانجام هارون الرشيد،امام كاظم عليه السّلام را در حالى كه اقرار به مقام آن جناب داشت،9.

ص: 131

دستگير و زندانى كرد و در نهايت آن حضرت را با زهر به شهادت رساند. (1)

بعد از شهادت امام كاظم عليه السّلام،هارون الرشيد يكى از فرماندهان خود را به نام جلودى به مدينه فرستاد تا به خانه هاى آل ابى طالب حمله برد و لباس زنان را غارت كند و براى هر زنى فقط يك لباس بگذارد كه امام رضا عليه السّلام جلوى در ايستاد و دستور داد زنان لباس هاى خود را تحويل دهند. (2)

مامون،سياست مدارترين خليفه عباسى،براى كنترل رهبران و امامان شيعه،روش جديدى را نوآورى كرد كه زيرنظر گرفتن ائمۀ اطهار عليهم السّلام بود.يكى از انگيزه هاى مهم مامون در ولايت عهدى امام رضا عليه السّلام همين مطلب بود؛چنان كه مامون اين سياست را به طور ديگرى در مورد امام جواد عليه السّلام به كار گرفت و دخترش را به ازدواج حضرت درآورد،تا در مدينه نيز بر فعاليت هاى ايشان نظارت داشته باشد.خلفاى بعد از مامون نيز همين روش را در پيش گرفتند و پيوسته امامان معصوم عليهم السّلام به اجبار در مراكز خلافت به سر مى بردند.حتى امام دهم و امام يازدهم به دليل زندگى در سامرا كه شهرى نظامى بود به عسكريين معروف بودند.9.

ص: 132

خاندان پيامبر نمى توان انكار كرد،به ويژه كه از قبيله حمدان و از ساكنان كوفه بود. (1)

در ميان قبايل قحطانى سابقه تشيّع در قبيله حمدان از همه جلوتر بود؛چنان كه سيد محسن امين او را جزو وزراى شيعه به حساب آورده است. (2)حتى نخست خود عباسيان نيز از اظهار محبت نسبت به ذريه پيامبر ابايى نداشتند؛چنان كه نوشته اند:

«آن هنگام كه سر مروان بن محمد،آخرين خليفه اموى را نزد ابو العباس سفاح آوردند، سجده اى طولانى كرد.آن گاه سر برداشت و گفت:حمد،خدايى را كه مرا بر تو پيروز كرد.اكنون غم ندارم كه چه زمانى بميرم،چون در مقابل حسين و برادران و يارانش، دويست نفر از بنى اميه را كشتم.در مقابل پسر عمويم،زيد بن على،استخوان هاىن.

ص: 135

هشام را سوزاندم.در مقابل برادرم ابراهيم،مروان را كشتم». (1)

بعد از اين كه حكومت عباسيان تثبيت شد،ميان آنان و خاندان پيامبر و شيعيانشان فاصله افتاد.از زمان منصور عباسى،عباسيان نسبت به ذريه پيامبر،راه و روش امويان را در پيش گرفتند.بلكه در دشمنى با خاندان پيامبر از بنى اميه پيشى گرفتند.

بودند.اگرچه اين مهاجرت ها از زمان حجاج شروع شده بود،در زمان عباسيان به سبب قيام هايى كه از سوى علويان برپا مى شد و بيشتر با شكست مواجه مى گشت،شتاب بيشترى داشت.شمال ايران و مناطق سخت راه گيلان و مازندران و كوهستان ها و سرزمين هاى دور افتاده خراسان،مكان هاى امنى براى علويان به شمار مى رفت.نخستين بار در زمان هارون الرشيد،يحيى بن عبد الله حسنى به مازندران كه در آن زمان طبرستان نام داشت،رفت.

با اين كه او قدرت يافته و كارش رونق گرفته بود،هارون بوسيلۀ وزيرش،فضل بن يحيى با امان نامه اى توانست وى را وادار به پذيرش صلح كند. (1)پس از او علويان زيادى بدان سامان آمدند و تشيّع در آن جا روزبه روز گسترش يافت و مردم آن جا نخستين بار به وسيلۀ علويان پذيراى اسلام شدند،تا اين كه در نيمه دوم قرن سوم هجرى حكومت علويان طبرستان به وسيلۀ حسن بن زيد علوى تشكيل شد.در اين زمان آن جا مكان مناسبى براى سادات به شمار مى رفت؛چنان كه ابن اسفنديار مى گويد:

«..در اين وقت به عدد اوراق اشجار،سادات علويه و بنو هاشم از حجاز و اطراف شام و عراق به خدمت او رسيدند؛در حق همه مبرت و مكرمت فرمود و چنان شد كه هر وقت پاى در ركاب آوردى سيصد نفر علوى شمشير كشيده گرداگرد او بودند». (2)

آن گاه كه امام رضا عليه السّلام بوسيلۀ مامون به ولايت عهدى بزگزيده شد،برادران و نزديكان آن حضرت رو به سوى ايران نهادند؛چنان كه مرعشى مى نويسد:

«سادات از آوازه ولايت و عهدنامه مامون كه بر حضرت امامت پناهى داده بود،روى بدين طرف نهادند و او را بيست و يك برادر ديگر بودند؛اين مجموع برادران و بنو اعمام از سادات حسينى و حسنى به ولايت رى و عراق رسيدند.

و چون سادات خبر غدر مأمون كه با حضرت رضا كرد،شنيدند پناه به كوهستان ديلمستان و طبرستان بردند و بعضى بدان جا شهيد گشتند و مزار و مرقد ايشان مشهور و معروف است و چون اصفهبدان مازندران در اوايل كه اسلام قبول كردند شيعه بودند0.

ص: 137

و با اولاد رسول عليهم السّلام حسن اعتقاد داشتند،سادات را در اين ملك مقام آسان تر بود» (1)

پس از شكست قيام شهيد فخ،حسين بن على حسنى در دوران خلافت هادى عباسى، ادريس بن عبد الله،برادر محمد نفس زكيه به آفريقا رفت و در آن جا مردم اطراف او جمع شدند و او حكومت ادريسيان مغرب را پايه گذارى كرد.هرچند ديرى نپاييد كه بوسيلۀ كارگزاران خلافت مسموم شد،ولى فرزندان او حدود يك قرن در آن جا حكومت كردند. (2)

از اين رو سادات متوجه آن سامان بودند.بدين سبب متوكل عباسى نامه اى به والى مصر نوشت كه سادات علوى را با پرداختن 30 دينار به هر مرد و 15 دينار به هر زن اخراج كند.

اينان به عراق منتقل شدند و از آن جا به مدينه فرستاده شدند. (3)منتصر نيز به والى مصر نوشت:

«هيچ علوى متصدى ملكى نشود،بر اسب سوار نگردد،از پايتخت به نقطۀ ديگرى نرود و بيش از يك برده نداشته باشد». (4)

علويان به سرعت ميان مردم جايگاه ويژه اى پيدا مى يافتند.به اندازه اى كه مى توانستند در مقابل حكومت قد علم كنند؛چنان كه مسعودى نقل مى كند:

«در حدود سال 270 ه.يكى از طالبيان به نام احمد بن عبد الله در منطقه صعيد مصر دست به قيام زد.ولى در نهايت به دست احمد بن طولون شكست خورد و كشته شد». (5)

بدين ترتيب علويان مهم ترين رقيب خلافت عباسى به شمار مى رفتند.در سال 284 معتضد خليفه عباسى تصميم گرفت كه دستور دهد،معاويه را بر منبرها نفرين كنند.در اين زمينه فرمانى نوشت،ولى وزير وى او را از هياهوى عامه ترساند.معتضد گفت:«شمشير در ميان شان مى نهم».وزير پاسخ داد:6.

ص: 138

«آن گاه با اين طالبيان چه خواهى كرد كه از هرسو خروج مى كنند و مردم به سبب دوستى خاندان پيغمبر هواخواهشان هستند؟اين فرمان تو ستايش و پذيرشى از ايشان خواهد بود و چون خلق بشنوند بيشتر طرفدارى شان خواهند كرد». (1)

علويان در هر منطقه اى كه ساكن مى شدند،مورد احترام مردم بودند.بدين سبب مردم پس از مرگشان بر سر قبورشان مزار و بارگاه مى ساختند و در حال حيات شان اطراف شان جمع مى شدند؛وقتى محمد بن قاسم علوى در دورۀ خلافت معتصم به خراسان رفت،در زمان كوتاهى حدود چهل هزار نفر اطرافش گرد آمدند و او را در قلعۀ بسيار محكمى جاى دادند. (2)

از سوى ديگر علويان افزون بر اين كه مردمانى پاكدامن و پرهيزگار بودند،در حالى كه حاكمان اموى و عباسى فسق شان براى مردم روشن بود،از سوى ديگر مظلوميت شان آنان را درون قلبهاى مردم كرده بود؛چنان كه مسعودى نقل كرده است:«در سالى كه يحيى بن زيد شهيد شد،هر نوزادى كه در خراسان بدنيا آمد،نامش را يحيى يا زيد گذاشتند». (3)

«برادران و فرزندان محمد نفس زكيه،در بلاد گوناگون متفرق شدند و مردم را به رهبرى او فراخواندند؛پسرش على بن محمد به مصر رفت و در آن جا به قتل رسيد،پسر ديگرش عبد الله به خراسان رفت و از آن جا نيز روانه سند شد و در سند كشته شد،پسر سومش حسن به يمن رفت و در آن جا به زندان افتاد و در زندان از دنيا رفت،برادرش موسى به جزيره رفت،برادرش يحيى به رى و از آن جا به طبرستان رفت،برادر ديگرش ادريس به مغرب رفت و مردم اطرافش جمع شدند...». (1)

ص: 142

ص: 144

سلسله قيام هاى علويان كه در اواخر حكومت امويان رخ داد،با نهضت عباسيان نوعى رابطه داشتند؛زيرا بنى هاشم اعم از علويان و عباسيان در دوران بنى اميه متحد بودند و اختلافى ميان شان نبود.حتى سفاح و منصور،دو خليفه عباسى،پيش تر با محمد نفس زكيه،از نوادگان امام حسن عليه السّلام،بيعت كرده بودند.ولى پس از پيروزى عباسيان،همين محمد با تعدادى از اعضاى خانواده اش به دست منصور عباسى كشته شدند.در طول قرن دوم هجرى، قيام هاى علويان بيشتر براساس ايدئولوژى زيدى باهم مرتبط بودند.اگرچه عباسيان بيشترين استفاده را از قيام زيد بردند؛چنان كه امير على،يكى از مورخان معاصر در اين باره مى گويد:

«مرگ زيد مبلغان عباسيان را تقويت كرد و تبليغ هايى را كه براى خلافت اولاد عباس در جريان بود،تاييد نمود.چه آن سد رقابت محتمل را از راه آنها برداشت و در جريان همين احوال ابو مسلم عرض اندام كرد كه براى برانداختن خاندان بنى اميه،ساخته شده بود». (1)

فردى بزرگوار و مورد ستايش بود و مدركى قابل قبول دال بر انحراف او در دست نيست.شيخ مفيد دربارۀ او مى گويد:

«عده زيادى از شيعه مذهبان او را امام مى دانند و علتش اين است كه زيد خروج كرد و مردم را به رضاى آل محمد خواند.مردم خيال كردند منظورش خودش مى باشد، در حالى كه منظورش اين نبود؛زيرا مى دانست كه برادرش امام باقر عليه السّلام،امام بر حق است و او نيز به امامت فرزندش امام صادق عليه السّلام سفارش كرده است». (1)

علامه مجلسى نيز پس از نقل روايت ها مربوط به زيد مى نويسد:

«بدان كه اخبار در حالات زيد گوناگون و متعارض است،لكن اخبار حاكى از جلالت قدر و مدح وى و اين كه او ادعاى نادرستى نداشت،بيشتر است و بيشتر علماى شيعه به علوشان زيد نظر داده اند؛بنابراين مناسب است كه نسبت به او حسن ظن داشت و از نكوهش او خوددارى كرد». (2)

آية الله خويى(ره)در مورد زيد مى گويد:

«روايات در مدح زيد و جلالت قدر او و اين كه وى براى امر به معروف و نهى از منكر قيام كرده است،مستفيض اند و روايت هاى قدح او تماما ضعيف مى باشند.» (3)

ادلّه و شواهد فراوانى گواهى مى دهند كه قيام زيد با اجازه و موافقت ضمنى و پنهانى امام صادق عليه السّلام بوده است.از جمله اين شواهد گفتار امام رضا عليه السّلام در پاسخ مامون است كه امام فرمود:

«پدرم موسى بن جعفر نقل كرد كه از پدرش جعفر بن محمد شنيده بود كه مى گفت:

...زيد براى قيامش با من مشورت كرد،من به او گفتم:عمو جان اگر دوست دارى كه همان شخص به دار آويخته در كناسه (4)باشى،راه تو همين است.موقعى كه زيد از3.

ص: 147

حضور امام صادق عليه السّلام بيرون رفت،امام فرمود:واى به حال كسى كه نداى او را بشنود و به يارى او نشتابد». (1)

آرى زيد شيعۀ حقيقى و از معتقدان به امامت امام صادق عليه السّلام بود؛چنان كه مى گفت:

«در هر زمانى يك نفر از ما اهل بيت،حجت خداست و حجت زمان ما برادرزاده ام، جعفر بن محمد است؛هركس از او پيروى كند،گمراه نمى شود و هركس با او مخالفت ورزد،هدايت نمى يابد». (2)

در اين باره كه زيد خود را امام نمى دانست و مردم را به خود نمى خواند،امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:

«خدا عمويم زيد را رحمت كند.هرگاه پيروز مى شد،(به قرار خود)وفا مى كرد.عمويم زيد مردم را به رهبرى شخص برگزيده اى از آل محمد دعوت مى كرد و آن شخص منم» (3)

به ويژه امام صادق عليه السّلام پس از شهادت زيد،خانواده اش را به سرپرستى گرفت (4)و به خانواده هاى كسانى كه همراه زيد شهيد شده بودند رسيدگى مى كرد و در يك نوبت هزار دينار ميان شان پخش كرد. (5)

بنابراين مى توان گفت قيام زيد،مانند قيام هاى توابين و مختار بستر كاملا شيعى و صحيح داشت و در مقابل ظلم و براى امر به معروف و نهى از منكر بود و روش او كاملا از فرقه زيديه جداست.

به خراسان رفت و مدتى در شهر بلخ به صورت ناشناس مى زيست،تا اين كه نصر بن سيّار،او را دست گير كرد و مدتى در زندان بود تا اين كه بعد از مرگ خليفه اموى،هشام از زندان گريخت و مردم زيادى از شيعيان خراسان اطراف او جمع شدند.او به سوى نيشابور آمد و با حاكم آن جا،عمر بن زراره قسرى،جنگيد و او را شكست داد.ولى سرانجام در سال 125 ه.

در جوزجان،هنگام جنگ با سپاه بنى اميه،تيرى به پيشانيش برخورد كرد و در ميدان جنگ كشته شد و نيروهايش پراكنده شدند. (1)

برخلاف قيام زيد،قيام پسرش يحيى كاملا رنگ وبوى زيدى داشته است.اين مطلب از گفت وگويى كه ميان او و متوكل بن هارون،يكى از اصحاب امام صادق عليه السّلام رخ داده برمى آيد كه او به نوعى به امامت پدرش قائل بوده و خود را جانشين پدر مى دانسته.وى افزون بر ساير شرايط،جنگ با شمشير را نيز شرط امامت مى دانسته است. (2)

از اين جاست كه فرقه زيديه شكل مى گيرد و راه شان از راه شيعه اماميه و دوازده امامى به كلى جدا مى شود.آنان حتى در مسائل فقهى نيز به امامان معصوم عليه السّلام رجوع نمى كردند.).

ص: 149

كه حسن بن على حسنى ملقب به اطروش در اين سال در خراسان قيام كرد و به مناطق گيلان و مازندران رفت و توانست كار زيديان را سامان دهد. (1)بدين سبب عباسيان سخت از زيديان مى هراسيدند و مى كوشيدند افرادى را كه صلاحيت رهبرى آنان را داشتند،به ويژه اولاد زيد را نابود سازند و براى دست گيرى چنين افرادى جايزه تعيين مى كردند و جاسوس استخدام مى كردند. (2)چنان كه عيسى بن زيد به طور پنهانى از دنيا رفت و هارون فرزندش احمد بن عيسى را به مجرد بدگمانى بازداشت نموده و زندانى كرد. (3)

البته در اين ميان تعدادى از بزرگان بنى الحسن كه از رهبران قيام ها به شمار مى آمدند،به راه و رسم زيدى نمى رفتند و چندان به مبانى زيدى پايبند نبودند؛بدين سبب در جنگ ها، هنگامى كه وضع جنگ به ضرر آنان تغيير مى يافت و احتمال شكست شان مى رفت،زيديان آنان را در ميدان جنگ تنها مى گذاشتند و قيام شان با شكست روبرو مى شد(همچون يحيى بن عبد الله).

از ميان اينها تنها ادريس برادر يحيى توانست پيروزى نسبى به دست آورد (4)و آن هم به سبب اين بود كه او به آفريقا-كه از دسترس عباسيان دور بود-گريخت،در آن جا ضد عباسيان كوشيد و توانست حكومتى تشكيل دهد. (5)8.

ص: 152

از جمله رهبران قيام ها كه مبانى زيدى را قبول نداشتند و به راه و رسم اهل بيت مى رفتند، يحيى بن عبد الله،برادر محمد نفس زكيه بود كه بعد از شكست محمد،برادرش،به خراسان رفت و از آن جا وارد سرزمين ديلم-كه همان گيلان و مازندران امروزى است-شد،ولى حاكم آن ديار كه هنوز مسلمان نشده بود،به تهديد هارون الرشيد خواست او را دستگير كند و تحويل كارگزاران هارون دهد.در اين هنگام يحيى مجبور شد از فضل برمكى،وزير هارون، امان بخواهد.فضل نيز به او امان داد،اما برخلاف امان،در بغداد زندانى شد تا اين كه در زندان از دنيا رفت. (1)او از شاگردان و تربيت شدگان امام صادق عليه السّلام بود و هرگاه حديثى از امام صادق عليه السّلام نقل مى كرد،مى گفت:

«حبيبم جعفر بن محمد اين گونه فرمود:...» (2)

و چون او در فقه هم به راه و رسم اهل بيت عمل مى كرد،زيديان با او مخالفت كردند و از اطرافش پراكنده شدند و او مجبور شد،خود را تسليم فضل بن يحيى،وزير هارون كند. (3)

مورد پذيرش مردم قرار گرفت؛ولى سرانجام توسط كارگزاران هارون مسموم شد.بعد از او پيروانش پسر خردسالش را به جاى وى نشاندند و نامش را ادريس ثانى نهادند و مدت ها حكومت ادريسيان در شمال آفريقا ادامه داشت.يحيى برادر ديگر محمد(چنان كه گذشت)، به طبرستان رفت.

برادر ديگر محمد به نام موسى بن عبد الله به شمال عراق و جزيره گريخت كرد.فرزندان محمد نفس زكيه نيز به نام هاى على،عبد الله و حسن به مصر،هند و يمن رفتند و مدت ها مايه نگرانى دولت عباسى بودند. (1)

علوى،همدم ابو السرايا،گرويدند و در نامه اى به وى نوشتند كه در انتظار پيكش نشسته اند تا فرمان او را ابلاغ كند. (1)

مردم را دور خويش گردآورده و دست به قيام مى زدند،تا اين كه در سال 270 ه كه حسن بن زيد درگذشت و پس از مرگ،برادرش محمد بن زيد را به جانشينى خويش برگزيد و او تا سال 287 ه.در آن سامان حكم مى راند.سرانجام در اين سال در جنگى كه ميان او و محمد بن هارون،فرمانده سامانى درگرفت،به شهادت رسيد. (1)

در سال 287 ه پس از شهادت محمد بن زيد،ناصر كبير ملقب به اطروش در منطقه گيلان و ديلم ميان مردم به پا خاست و آنان را به اسلام فراخواند و 14 سال در آنجا به حكومت پرداخت. (2)تا اين كه در سال 301 به طبرستان آمد و زمام حكومت آنجا را به دست گرفت. (3)

بود،كه تو كشته خواهى شد؛ (1)بدين جهت زيديان از دور او پراكنده شدند و او با كمتر از 500 نفر،در مقابل سپاه عباسى به فرماندهى سليمان بن ابى جعفر،ايستاد و پايان كار در محلى ميان مكه و مدينه به نام فخ،با عده اى از يارانش به شهادت رسيدند. (2)

امام رضا عليه السّلام فرمودند:

«بعد از كربلا،مصيبتى بزرگتر و عظيم تر از فخ نبود». (3)

به طور كلى،رهبران قيام هاى علويان به جز محمد بن عبد الله نفس زكيه،مقبوليّت عمومى نداشتند.شيعيان امامى و اصحاب ائمۀ اطهار عليهم السّلام جز عده اى اندك در اين قيام ها حضور نداشتند.

شد و به سامرا روانه شده و در آنجا زندانى شد. (1)البته بعد به دست شيعيان و پيروانش آزاد شد.ولى بعد از آن خبرى از او به دست نيامده و در گمنامى از دنيا رفته است. (2)

شكست آنها قابل پيش بينى بود.از اين رو اگر امام معصوم آشكارا آنها را تاييد مى كرد،در صورت شكست قيام،اساس تشيّع و امامت و هسته اصلى نيروهاى شيعه در معرض خطر قرار مى گرفت.

از سويى ديگر،نيروهاى قيام ها،اغلب ناهمگون و ناهماهنگ بودند.اگرچه در ميان آنان افرادى ناب و شيعيان حقيقى بودند و تا سرحد مرگ بر سر هدف پافشارى مى كردند،بيشتر اين افراد،به هدف شان ايمانى نداشتند و يا با رهبران علوى به توافق نمى رسيدند و اغلب در صحنۀ كارزار فرمانده و رهبرشان را تنها گذاشته مى گريختند؛علامه جعفر مرتضى در اين باره مى نويسد:

«سبب و علت اين شكست ها جز اين نبود كه قيام هاى زيديه كه در درجه نخست جنبش هاى سياسى بود و تنها ويژگى آن اين بود كه به پيروى از هركس از خاندان پيامبر صلّى اللّه عليه و اله كه در برابر حكومت شمشير بركشد،فرامى خواند و از اصالت فكرى و باورهاى عقيدتى نيرومند و برخاسته از عمق جان و جوشيده از ژرفاى وجدان، برخوردار نبود؛بر چنان نيروى احساس كند و چنان آگاهى فرهنگى خشك متّكى بود كه به سرحد آميختگى احساس با انديشه و وجدان نرسيده بود،تا زيربناى محكمى از تعهد و رسالت پديد آورد كه به خاطر آن از گرداب ها فرورفته شود و جان ها در راهش ارزانى گردد.بلكه برعكس عوامل بازدارنده اى كه از اندرون خود نيروهاى انقلابى مى جوشيد،اعتماد بر آن چنان نيروى عاطفى و فكرى را همچون اعتماد تشنه بر سراب مى ساخت.

و همين نكته است كه روشن مى سازد كه چگونه مردمى كه با حوادث با قاطعيت و جديت روبرو مى شدند،پس از آنكه آبها از آسياب مى افتاد و زمان ميوه نزديك مى شد، به زندگى بى دردسر و آرام متمايل مى شدند». (1)9.

ص: 161

ص: 164

سوى آنان روانه است،فقط از قبيله ربيعه سه هزار نفر در«ذى قار»به حضرت پيوستند. (1)

همراهى اينان با على عليه السّلام عاملى عقيدتى داشت و به على عليه السّلام به عنوان خليفه منصوب پيامبر صلّى اللّه عليه و اله مى نگريستند؛چنان كه بلاذرى اين گونه تعبير مى كند:«از شيعيان على عليه السّلام از قبيله ربيعه». (2)

پس از اين كه خود على عليه السّلام در رأس حكومت قرار گرفت و به عراق رفت،تاثير فوق العاده اى در گسترش تشيّع،در اين منطقه به جاى گذاشت.همچنين حاكمان و واليان حضرت كه اغلب از ميان شيعيان انتخاب مى شدند،تاثير زيادى در انتشار تشيّع،در ساير مناطق داشتند؛چنان كه سيد محسن امين مى گويد:

«هرجا واليان على عليه السّلام مى رفتند اهل آن جا شيعه مى شدند». (3)

البته در اين دوره،افزون بر شام كه كاملا زير نفوذ امويان بود،مناطق ديگر نيز تمايل عثمانى يافته بودند؛مثل بصره و شمال عراق كه به سبب استقرار نزديكان عثمان در آن جا، اهالى اين مناطق گرايش عثمانى يافته بودند (4)و تا پايان قرن دوم اين تمايل در شمال عراق پابرجا بود.

مكه نيز از زمان جاهليت،گرايش ضدهاشمى و ضدعلوى داشت؛همچنين طائف در جاهليت و اسلام با مكه هماهنگ بود.قريش پيوسته با بنى هاشم رقابت مى كرد و حاضر به پذيرش سرورى بنى هاشم نبود و اين يكى از علل مخالفت قريشيان با پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله بود.

طائفيان نيز هماهنگ با قريش دعوت پيامبر صلّى اللّه عليه و اله را نپذيرفتند.اگرچه بعد از قدرت يافتن اسلام،با تاخير تسليم شدند.

از زمان حجاج،تشيّع از مرزهاى عراق و حجاز به ساير مناطق كشيده شد.در اين دوره شيعيان در اثر فشار و سخت گيرى بيش از اندازۀ حجاج از عراق پراكنده و در ديگر سرزمين هاى اسلامى ساكن شدند؛به ويژه در شرق اسلامى كه رفته رفته با سپرى شدن قرن نخست هجرى،كانون هاى شيعه در ايران تشكيل شدند.در خراسان عباسيان از علاقۀ آنان8.

ص: 166

نسبت به خاندان پيامبر صلّى اللّه عليه و اله استفاده كردند و با شعار«الرضا من آل محمد»آنان را اطراف خويش جمع نمودند و در مبارزه با امويان از آنان سود جستند.

در دوران عباسيان،پراكندگى شيعيان خيلى چشم گير است.شيعيان در شرق افزون بر ايران به آسياى ميانه،هند،قفقاز و...راه مى يابند و با از بين رفتن دولت اموى،نفوذ شيعيان به سوى غرب هم صورت مى گيرد.به ويژه آفريقا كه در قرن دوم،حكومت شيعى ادريسيان در آن تشكيل مى شود.اگرچه حكومت آنها زيدى بود،بسترى براى تلاش شيعيان به شمار مى آمد.

البته ارتباطشان به خاطر وجود دولت اغلبيان در مصر كه براى مقابله با آنان تشكيل شده بود، با مركز و مدينه كمتر بوده است. (1)

بدين ترتيب تشيّع در قرن دوم هجرى،به شرق و غرب جهان اسلام كشيده شد و افزون بر خوزستان،منطقه جبل(مناطق حوالى و اطراف كوه هاى زاگرس)و ايران مركزى،به مناطق دوردستى چون آسياى ميانه،افغانستان امروزى،آذربايجان،مغرب،هند و طبرستان نيز كشيده شد. (2).)

ص: 167

آن گاه كه رسول اكرم صلّى اللّه عليه و اله بدان جا هجرت كرد،نامش به«مدينة النبى»،(شهر پيامبر)تغيير يافت،كه در اثر زياد تكرار شدن لفظ مدينه بر آن غلبه يافت.

مدينه مركز حكومت خلفاى نخستين(ابو بكر،عمر و عثمان)بود و قريشيان كه سرسخت ترين دشمنان اهل بيت پيامبر بودند،آن جا مى زيستند.با اين حال بخش بزرگ اهل مدينه را انصار تشكيل مى دادند كه همواره دوستدار خاندان پيامبر بودند و در كشمكش هاى سياسى جانب اهل بيت را مى گرفتند.صحابيان بزرگوار شيعى كه در اين شهر زندگى مى كردند،پيوسته حقيقت را به مردم مى گفتند.جابر بن عبد الله انصارى،صحابى بزرگوار پيامبر به عصاى خود تكيه مى داد و در كوچه هاى مدينه مى گشت و مى گفت:

«علىّ خير البشر من انكرها فقد كفر؛على بهترين مردم است،هركس نپذيرد كافر شده است.اى گروه انصار!فرزندانتان را بر محبت على تمرين دهيد،هركدام از آنها اين محبت را پذيرا نشود،درباره نطفه اش از مادرش سوال كنيد»! (1)

همين جابر در مسجد النبى مى نشست و مى گفت:«اى باقر العلوم!كجايى؟»مردم مى گفتند:«جابر هذيان مى گويد»جابر مى گفت:«نه،هذيان نمى گويم،بلكه رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله به من فرمود:بعد از من شخصى از خاندان مرا خواهى ديد كه اسمش اسم من و قيافه اش،شبيه قيافه من خواهد بود.او درهاى دانش را به روى مردم خواهد گشود». (2)

او پس از اين كه امام باقر عليه السّلام را ديدار كرد،هرروز دو بار به ديدار حضرت مى رفت. (3)

ابو ذر غفارى بر در مسجد النبى مى ايستاد و مى گفت:

«هركس مرا شناخته كه شناخته و هركس نمى شناسد،پس بداند كه من ابو ذر غفارى، جندب بن جنادة،هستم...محمد وارث علم آدم و تمام فضايل انبياست و على بن ابى طالب وصى محمد و وارث علم اوست». (4)

از سوى ديگر،بيشتر بنى هاشم در اين شهر مى زيستند و در حرم جدشان احترام داشتند.1.

ص: 170

افزون بر اين،امامان معصوم عليهم السّلام در اين شهر بودند و مردم آن جا از تعليمات شان بهره مى بردند.به ويژه در زمان امام باقر و امام صادق عليهما السّلام حلقه هاى درس اين دو بزرگوار به مسجد النبى نيز كشيده شد.ابو حمزه ثمالى مى گويد:

«در مسجد النبى نشسته بودم كه مردى نزديك من آمد و سلام كرد و سراغ ابو جعفر (امام باقر عليه السّلام)را گرفت.پرسيدم:چه كار دارى؟گفت:چهل مسئله آماده كرده ام تا از ابو جعفر سوال كنم؛سخن او تمام نشده بود كه امام باقر عليه السّلام وارد مسجد شد.عده اى از اهل خراسان اطرافش را گرفته بودند و درباره مناسك حج،از آن حضرت مى پرسيدند». (1)

برخى از شاگردان اين دو بزرگوار مثل ابان بن تغلب نيز در مسجد النبى جلسه درس داشتند؛وقتى كه ابان وارد مسجد النبى مى شد در جايگاه پيامبر مى نشست و مردم دورش را مى گرفتند و براى آنها حديث مى گفت.امام صادق عليه السّلام به او مى فرمود:

«در مسجد مدينه بنشين و به مردم فتوا بده؛زيرا من دوست دارم كه در ميان شيعيانم اشخاصى مثل تو ديده شوند». (2)

حمدان ساير قبايل يمن اسلام را پذيرفتند.وقتى اين خبر به گوش مبارك پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله رسيد،سجده شكر بجاى آورد». (1)

نخستين خانه اى كه على عليه السّلام در يمن در آن سكونت گزيد خانه زنى به نام«ام سعد برزخيه» بود كه على عليه السّلام در آن به آموزش قرآن پرداخت؛اين خانه بعدها مسجد شد و نامش را«مسجد على»نهادند.

به ويژه در پايان عمر پيامبر،مردمى از قبايل گوناگون يمن در مدينه با پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله ديدار كردند و در گفت وگويى كه ميان شان برگزار شد،آن حضرت،على عليه السّلام را در مقام جانشين،به آنان معرفى كرد (2)،از اين رو اين مطلب در ذهن آنها بود. (3)و آنان بعد از

ص: 172

درگذشت پيامبر،حكومت مدينه را به رسميت نشناختند و از پرداخت زكات به خليفۀ وقت، ابو بكر خوددارى ورزيدند (1)؛چنان كه در يكى از اشعار آنان چنين آمده است:

أطعنا رسول الله ما دام وسطنا فيا قوم شأنى و شأن ابى بكر (2)

أيورثها بكرا اذا كان بعده فتلك لعمر الله قاصمة الظّهر (3)(4)

در دورۀ خلافت على عليه السّلام افزون بر صدها هزار نفر از يمنيان كه در عراق به سر مى بردند (5)و هزاران نفر از آنان جزو لشكريان آن جناب به شمار مى آمدند،ساكنان يمن نيز بيشترشان شيعه بودند و عثمانيان و طرفداران بنى اميه در آن جا در كمترين تعداد به سر مى بردند و شاهد آن،رفتارى است كه بسر بن ارطاة به سفارش معاويه با آنان داشته است. (6)در حالى كه با مردم مناطقى كه دوستدار قريش و بنى اميه بودند،كارى نداشت؛چنان كه از كنار مكه و طائف گذشت و هيچ دست اندازى به اين دو شهر نكرد. (7)ولى آن هنگام كه به شهرهاى يمن چون ارحب،صنعا و حضرموت رسيد،كشتار به راه انداخت.در صنعاء 100 نفر از بزرگ زادگان ايرانى را سربريد و به نمايندگان مأرب كه براى گرفتن امان آمده بودند،رحم نكرد و همه را كشت و آن هنگام كه به حضرموت رسيد،گفت:

«مى خواهم يك چهارم مردم اين شهر را بكشم» (8)؛

به ويژه در«جيشان»كه به گفته يعقوبى،همه اهل آن شيعه بودند،كشتار بزرگى به راه1.

ص: 173

انداخت. (1)ابن ابى الحديد شمار كشته شدگان به دست بسر بن ارطاة را به 30 هزار نفر مى رساند كه بيشتر از اهل يمن بودند. (2)اين نشان مى دهد جمعيت شيعه در آن زمان قابل ملاحظه بوده است.در هرحال به دنبال يورش بسر به يمن حضرت امير عليه السّلام«جارية بن قدامة» را به تعقيب بسر فرستاد و بسر از يمن فرارى شد،مردم يمن و شيعيان آن جا هرجا عثمانيان و طرفداران بنى اميه را مى يافتند،مى كشتند. (3)

بعد از شهادت على عليه السّلام نيز يمن پيوسته كانون تجمع شيعيان بود و آن گاه كه امام حسين عليه السّلام از مكه به سوى كوفه حركت مى كرد،ابن عباس به حضرت پيشنهاد كرد كه به عراق نرود،بلكه به سوى يمن روانه شود كه شيعيان پدرش در آن جا هستند. (4)

البته بايد خاطرنشان ساخت كه با شروع پيروزى ها و گسترش مرزهاى سرزمين اسلامى، يمن و به طور كلى جزيرة العرب در بن بست قرار گرفت و نقش كمترى در مسائل سياسى و نظامى ايفا كرد؛اگرچه دو شهر مكه و مدينه به سبب جايگاه مذهبى شان نوعى تاثير اجتماعى داشتند؛ولى يمن كه در زمان پيامبر يكى از مهم ترين بخش هاى قلمرو اسلامى به شمار مى آمد،بعد از پيروزى بر كشورهاى هم جوار به وسيلۀ مسلمانان،تقريبا در يك گوشه سرزمين هاى اسلامى قرار گرفت و جنوبى ترين مرز آن بود.با اين حال روحيه تشيّع در آن غالب بود.در پايان قرن دوم هنگام قيام ابو السرايا،ابراهيم بن موسى بدون هيچ مقاومتى وارد آن جا شد و آن جا را تسخير كرد. (5)و در نهايت مذهب زيدى بر سرزمين يمن پيروز شد.

اكنون نيز بيشتر اهالى آن زيدى هستند. (6)

شهر باستانى حيره،مقر حكومت لخميان در نزديكى كوفه قرار داشت. (1)

در سال هفدهم هجرى سعد بن ابى وقاص،فرمانده جبهه ايران،به دستور خليفه دوم اين شهر را بنا نهاد و بعد از آن 80 نفر از صحابه در آن سكنى گزيدند. (2)شهر كوفه در آغاز بيشتر اردوگاه نظامى بود و نيروهاى جبهه شرقى را تامين مى كرد.بيشتر اهالى آن را مجاهدان مسلمان تشكيل مى دادند كه بيشتر از قبايل قحطانى و يمنى بودند.بدين سبب كوفه پيوسته رنگ قحطانى و يمنى داشت. (3)از ميان اصحاب پيامبر بيشتر انصار در آن ساكن شدند كه اصالت يمنى داشتند.خزرجيان،يكى از دو قبيله انصار در كوفه،محله اى ويژۀ به خود داشتند.

ياقوت حموى مى گويد:

«در زمان زياد بيشترين خانه هايى كه در آن آجر به كار رفته بود،خانه هاى خزرج و مراد بود». (4)

البته عده اى از موالى و ايرانيان نيز در كوفه مى زيستند كه در زمان خلافت امير المؤمنين عليه السّلام در بازار كوفه مشغول دادوستد بودند. (5)در جريان قيام مختار همين مواليان بخش بزرگ نيروهاى او را تشكيل مى دادند. (6)

در برترى كوفه احاديث زيادى از اهل بيت عليهم السّلام وارد شده از جمله اين كه على عليه السّلام فرمود:

«كوفه چه شهر خوبى است!خاك آن جا ما را دوست دارد ما نيز آن را دوست مى داريم؛ از بيرون كوفه[قبرستان كوفه كه در بيرون شهر،احداث شده بود]در روز قيامت هفتاد هزار نفر محشور مى شوند؛صورتشان مثل ماه مى درخشد!كوفه شهر ما و جايگاه و محل استقرار شيعيان ماست».1.

ص: 175

امام صادق عليه السّلام مى فرمايد:

«بارخدايا!هركس با كوفه دشمنى كند،با او دشمنى كن». (1)

سابقه تشيّع در كوفه،به پيش از مهاجرت على عليه السّلام به آن شهر برمى گردد،كه علل آن را از دو ناحيه مى توان جست؛يكى اسكان قبايل يمنى در آن جا كه گفتيم اغلب دوستدار خاندان پيامبر بودند و ديگرى وجود صحابيان بزرگوار شيعى چون عبد الله بن مسعود و عمار ياسر در آن جا كه عمر،عمار را در مقام فرماندار و ابن مسعود را در جايگاه معلم قرآن به آن جا فرستاد و ابن مسعود ساليان درازى در آن جا مشغول آموزش فقه و آموزش قرآن به مردم بود. (2)

تأثير آموزش هاى اين بزرگواران را در شروع خلافت على عليه السّلام مشاهده مى كنيم؛خطبه مالك اشتر هنگام بيعت مردم با آن حضرت،حاكى از روحيه تشيّع در ميان مردم كوفه است؛ آن گاه كه مالك مى گويد:

«اى مردم!اين وصى اوصيا،وارث علم انبيا...كسى است كه كتاب خدا به ايمان او گواهى داده و پيامبر به بهشتى بودنش؛كسى است كه فضائل در مورد او كامل شده؛در مورد سابقه علم و فضلش،اواخر و اوايل شك نكرده اند». (3)

آن گاه كه على عليه السّلام فرزندش حسن عليه السّلام و عمار را براى يارى خواستن از مردم كوفه،در جنگ با ناكثان،به آن سامان فرستاد،با اين كه شخصى چون ابو موسى اشعرى حاكم آن جا بود و آنان را از همراهى امير المؤمنين عليه السّلام بازمى داشت،نه هزار نفر به حضرت پيوستند. (4)

با مهاجرت على عليه السّلام به كوفه،اين شهر،تا پايان قرن سوم مهم ترين شهر شيعى بود.دكتر سيد حسين جعفرى در اين باره مى گويد:

«از زمانى كه على عليه السّلام در سال 36 ه ق،به كوفه نقل مكان كرد و حتى زودتر از آن،اين شهر مركز اصلى نهضت ها،الهامات،اميدها و بعضى اوقات كوشش هاى هماهنگ شيعيان شد.در داخل و اطراف كوفه بسيارى حوادث آشفته كه تاريخ صدر تشيّع را2.

ص: 176

مى سازد،واقع شد؛حوادثى نظير تجهيز قواى على عليه السّلام براى جنگ هاى جمل و صفين انتخاب و كناره گيرى حسن بن على عليه السّلام از خلافت،قيام حجر بن عدى كندى،قتل امام حسين عليه السّلام و يارانش،نهضت توابين و قيام مختار از جمله اين حوادث است؛با اين حال كوفه جايگاه نااميدى ها،محروميت ها و حتى خيانت و شكست در آرزوهاى شيعيان از طرف كسانى بود كه نمى خواستند خاندان على را در فرمانروايى جامعه مسلمانان ببينند». (1)

اگرچه كشندگان امام حسين عليه السّلام اهل كوفه بودند، (2)بزرگان شيعه در اين هنگام در زندان ابن زياد به سر مى بردند. (3)از سوى ديگر با شهادت مسلم و هانى،شيعيان در مقابل دشمن قوى پنجه اى چون ابن زياد،بدون فرمانده بودند و در مقابل قدرت ابن زياد در سرگردانى به سر مى بردند؛اما بعد از شهادت امام حسين عليه السّلام به خود آمدند و نهضت هاى توابين و مختار را به راه انداختند.

پيوسته كوفه به دوستى و محبت اهل بيت و دشمنى با امويان شهرت داشته است،حتى مصعب بن زبير براى جلب قلوب كوفيان،به خاندان پيامبر اظهار محبت مى كرد؛از اين رو با دختر امام حسين عليه السّلام ازدواج كرد. (4)با سپرى شدن قرن نخست هجرى،اگرچه كانون هاى جديد شيعه نشين تشكيل شده بودند،باز كوفه مهم ترين شهر شيعه نشين به شمار مى آمد؛چنان كه محمد بن على بن عبد الله بن عباس،رهبر قيام عباسيان،در طليعۀ قرن دوم،در اوائل قيام بر ضد بنى اميه،در ضمن سفارشى به داعيانش گفت:«اما كوفه و نواحى آن،شيعيان على بن ابى طالب هستند». (5)»

ص: 177

در قرن دوم و سوم نيز قيام هاى چند تن از طالبيان در كوفه بوده است.در دوران عباسيان با وجود شهر مهمى چون بغداد در عراق،كوفه اهميت سياسى خود را از دست نداد و مهم ترين قيام علوى نيمه دوم قرن دوم،يعنى قيام ابن طباطبا به فرماندهى نظامى ابو السرايا در اين شهر رخ داد. (1)از اين رو مراقبت شديدى از سوى امويان بر كوفه اعمال مى شد و سفاكانى چون زياد،ابن زياد و حجاج بن يوسف بر حكومت آن جا گمارده مى شدند.حاكمان آن جا همواره بايد گرايش ضدعلوى مى داشتند و احيانا حاكمى مثل خالد بن عبد الله قسرى،اگر اندك ترحمى بر شيعيان مى كرد،فورا بركنار مى شد و حتى به زندان مى افتاد. (2)

كوفه افزون بر جنبه سياسى،از لحاظ علمى نيز مهم ترين شهر شيعى به شمار مى آمد و فرهنگ شيعى در آن حاكم بود.بخش بزرگ شاگردان ائمۀ اطهار عليهم السّلام را شيعيان اين شهر تشكيل مى دادند.خاندان هاى بزرگ شيعى در كوفه مى زيستند؛كسانى كه خدمت هاى چشم گيرى به فرهنگ شيعه كرده بودند،چون آل اعين كه از زمان امام سجاد عليه السّلام تا غيبت صغرى مردان اين خاندان از اصحاب ائمۀ اطهار عليهم السّلام بودند،از اين خاندان 60 محدث بزرگوار بيرون آمد.افرادى مثل زرارة بن اعين،حمران بن اعين،بكير بن اعين،حمزة بن حمران،محمد بن حمران و عبيد بن زرارة كه همين عبيد بعد از وفات امام صادق عليه السّلام،به نمايندگى از اهل كوفه،به مدينه آمده بود تا در امر امامت رفع شبهه كند و به كوفه برگردد. (3)

آل ابى شعبه نيز خاندان بزرگ ديگر شيعه در كوفه بودند كه جدشان ابو شعبه،از امام حسن و امام حسين عليهما السّلام نقل حديث كرده است.نجاشى مى گويد همه آن ها مورد وثوق هستند. (4)0.

ص: 178

همچنين آل نهيك يكى ديگر از خاندان هاى بزرگ شيعى در كوفه بودند كه عبد الله بن محمد و عبد الرحمن سمرى از آنان هستند. (1)

در مساجد كوفه به ويژه مسجد جامع كوفه احاديث ائمۀ اطهار عليهم السّلام تدريس مى شد.حسن بن على وشّاء-از اصحاب امام رضا عليه السّلام-مى گويد:

«در مسجد كوفه نهصد نفر را ديدم كه همه از امام صادق عليه السّلام نقل حديث مى كردند». (2)

در جريان كربلا هم،امام حسين عليه السّلام به چند نفر از بزرگان بصره نامه نوشت كه از ميان آنها، يزيد بن مسعود نهشلى دعوت امام را پذيرفت و به حضرت لبيك گفت و قبايل بنى تميم، بنى سعد و بنى حنظله را گرد آورد و آنان را به يارى امام حسين عليه السّلام فراخواند.آن گاه نامه اى مبنى بر آمادگى قبايل مذكور به امام نوشت،ولى آن هنگام كه آماده شدند تا به امام حسين ملحق شوند،خبر شهادت حضرت را دريافت كردند (1).

در قيام توابين نيز،به نقل مسعودى،عده اى از شيعيان بصره،همراه شيعيان مدائن به سپاه توابين پيوستند.البته هنگامى رسيدند كه جنگ تمام شده بود. (2)

در دوران بنى اميه شيعيان بصره مبتلا به حاكمان خون ريز و سخت گيرى چون زياد و سمرة بن جندب بودند؛زياد در سال 45 ه به بصره آمد و خطبه اى بتراء (3)خواند و چنين گفت:«به خدا سوگند من ولى را به گناه مولى و مقيم را به گناه مسافر،تندرست را به گناه بيمار مى گيرم، تا آن جايى كه وقتى يكى از شما ديگرى را ببيند،بگويد سعد خود را برهان كه سعيد تباه شد؛ مبادا از اين پس كسى شبانه بيرون آيد كه خون او را خواهم ريخت؛...زبان و دست هاى خود را از من بازداريد،تا از دست و زبان من در امان باشيد». (4)بعدها كوفه نيز به قلمرو فرماندارى زياد افزوده شد و او شش ماه در كوفه زندگى مى كرد و شش ماه در بصره.آن گاه كه به كوفه مى رفت،سمرة بن جندب را به جاى خود در بصره مى گماشت؛سمرة شخصى سفاك بود و از خون ريزى ابايى نداشت.او در غياب زياد،هشت هزار نفر را كشت. (5)

با گذشت زمان رنگ شيعى بصره قوى تر مى شود،به اندازه اى كه در آغاز حكومت عباسى دومين قيام علوى،قيام ابراهيم،برادر محمد نفس زكيه در آنجا واقع مى شود. (6)2.

ص: 180

«معاويه نيز ابا ذر را به روستاهاى جبل عامل تبعيد كرد؛ابو ذر در آن جا به ارشاد مردم پرداخت؛لذا مردم آن جا تشيّع اختيار كردند.در روستاى صرفند و ميس جبل عامل دو مسجد است منسوب به جناب ابا ذر؛حتى در زمان امير المؤمنين روستايى به نام اسعار شيعه مذهب بودند». (1)مرحوم مظفر نيز در مورد تشيّع آن جا گفته:

«شروع تشيّع در جبل عامل،به فضل دعوت مجاهد راه خدا ابو ذر غفارى بوده است». (2)كرد على نيز مى گويد سابقه تشيّع در دمشق،جبل عامل و شمال لبنان به قرن نخست هجرى برمى گردد. (3)6.

ص: 182

خراسان و از آن جا به سند رفت و در آن جا كشته شد.فرزند سومش،حسن بن محمد،به يمن رفت و در آن جا به زندان افتاد و در زندان از دنيا رفت.برادرش،موسى،به جزيره رفت.برادرش،يحيى،به رى و از آن جا به طبرستان رفت.برادرش،ادريس،به مغرب رفت.برادرش،ابراهيم،به بصره رفت و در آن جا لشكرى از مردم اهواز،فارس و ساير شهرها گرد آورد.ولى قيامش منجر به شكست شد». (1)

اگرچه اينها اغلب مورد پيگرد ماموران عباسى بودند و نمى توانستند در يك جا بمانند و كشته مى شدند،تأثير خود را مى گذاشتند.گاهى فرزندان آنها در اين مناطق زندگى مى كردند؛ چنان كه عبد الله،پسر محمد نفس زكيه،به نقل مسعودى نتوانسته بود در خراسان بماند و به سند رفته بود. (2)ولى صاحب كتاب منتقلة الطالبيين نقل مى كند كه فرزند عبد الله،ابراهيم در خراسان مانده بود و پسرانى به نام هاى قاسم و محمد داشت. (3)

همچنين در ماوراء النهر گروهى بودند كه خود را به ابراهيم بن محمد نفس زكيه منسوب مى دانستند. (4)

اكنون به بررسى وضع شهرها و مناطقى مى پردازيم كه در قرن دوم شيعيان به صورت متراكم در آنها مى زيستند.

آشكار ساختند.خطيبان آشكارا ظلم و ستم بنى اميه را بر خاندان پيامبر مى گفتند». (1)

تا اين كه يحيى بن زيد به خراسان رفت و مدتى پنهانى زندگى مى كرد و هنگامى كه خروج كرد،مردم زيادى دور او جمع شدند. (2)مسعودى نقل مى كند:

«در سالى كه يحيى كشته شد،هر طفلى كه در خراسان بدنيا شد،نامش را يحيى نهادند». (3)

البته تشيّع اهل خراسان به سبب حضور زيديان و مبلغان عباسى،بيشتر رنگ زيدى و كيسانى داشت؛به ويژه كه عباسيان در آغاز مشروعيت خويش را بر جانشينى محمد بن على از ابو هاشم-پسر محمد حنفيه-بنا نهاده بودند؛چنان كه ابو الفرج اصفهانى در شرح حال عبد الله بن محمد حنفيه مى نويسد:

«اين همان شخصى است كه شيعيان خراسان گمان مى كنند او وارث پدرش بوده كه پدرش امام بود.وارث او نيز محمد بن على بن عبد الله بن عباس بوده و محمد بن على نيز ابراهيم امام را وصى خويش قرار داد.از اين راه جانشينى در عباسيان استوار شد». (4)

خراسانيان پيوسته طرفدار عباسيان بودند و در نزاع ميان علويان و عباسيان،جانب عباسيان را نگه مى داشتند؛چنان كه بيشتر سپاهيان عباسى در جنگ با محمد نفس زكيه خراسانيان بودند و به فارسى صحبت مى كردند.ابو الفرج اصفهانى نقل مى كند:

«وقتى خضير زبيرى-يكى از فرماندهان محمد نفس زكيه-از مدينه به لشكرگاه مى آمد،خراسانيان به فارسى مى گفتند:خضير آمد،خضير آمد» (5)

امامى بود و انحراف به آن راه نيافته است و نه تنها هيچ گاه سنيان در آن ساكن نبودند،بلكه غلات نيز بدان جا راهى نداشتند و اگر به اين شهر مى آمدند،مردم قم آنها را طرد مى كردند. (1)

بسيارى از مردم آن جا خدمت ائمه اطهار عليهم السّلام مى رسيدند و از محضر آن بزرگواران كسب فيض مى كردند و پيوسته با امامان خود رابطه داشتند.

در سال 82 هجرى كه شورش ابن اشعث برضد حجاج،شكست خورد و او به كابل گريخت، (2)در ميان سپاه او عده اى از شيعيان نيز وجود داشتند؛از جمله عبد الله،احوص، نعيم،عبد الرحمن و اسحاق فرزندان سعد بن مالك بن عامر اشعرى كه بعد از شكست ابن اشعث به ناحيه قم آمدند.در آن جا هفت روستا بود كه نام يكى از آنها كمندان بود.بعد از اين كه اين برادران در اين روستا ساكن شدند،نزديكان و خويشان آنها به آنان ملحق شدند و در همه روستاهاى هفت گانه مستقر شدند.رفته رفته روستاها به هم پيوست و مانند هفت محله گشت كه به همه كمندان گفتند.قم عربى شده و مرخم شده كمندان است. (3)

از اين زمان به بعد قم يكى از مهم ترين تجمع گاه هاى شيعى شد و شيعيان به ويژه علويان از هرسو بدان جا آمدند و ساكن قم شدند. (4)در پايان قرن دوم هجرى،قدوم بانو،بى بى فاطمۀ معصومه عليها السّلام،نقطۀ عطفى در تاريخ اين شهر محسوب مى شود و سبب بركت هاى زيادى در قم شده است.

عموى هارون براى فرونشاندن خشم مردم،پابرهنه در آن شركت كرد؛ (1)بغداد در عراق بنيان گذارى شد و بيشتر مردم عراق شيعه بودند.اگرچه بغداد در آغاز شهرى نظامى و سياسى بود، با گذشت زمان مركزيت علمى جهان اسلام نيز بدان جا منتقل شد و شيعيان شهرهاى اطراف چون كوفه،بصره،مدائن و...در آن ساكن شدند و با گذشت اندك زمانى جمعيت انبوهى را تشكيل دادند.رفته رفته بعد از غيبت صغرى مركزيت علمى و مذهبى شيعه نيز به بغداد منتقل مى شود و در پرتو حكومت شيعى آل بويه در آن،تشيّع در آن جا رونق بيشترى مى گيرد،تا اين كه شيخ طوسى مركزيت شيعه را به نجف منتقل مى كند.

سوم،كوفه از رونق افتاد و بغداد رفته رفته جاى آن را گرفت و با آمدن آل بويه به آن جا و با وجود بزرگانى چون شيخ مفيد،سيد مرتضى،سيد رضى و شيخ طوسى حوزه علمى بغداد شكوفا شد.

آدام متز دربارۀ نفوذ شيعه در بغداد،در قرن چهارم هجرى مى نويسد:«اما در بغداد كه به همه معانى پايتخت اسلام بود و امواج تمام جريان هاى فكرى،در آن جا تلاطم داشت،همۀ مذاهب طرفدارانى داشتند كه دو گروه از همه قوى تر و متعصب تر بودند:حنبليان و شيعيان.

طرفداران تشيّع به گونه ويژه اى در اطراف بازار كرخ متمركز بودند و تنها در پايان قرن چهارم،اين سوى پل بزرگ در باب الطاق نيز سكنا گزيدند.در محلات غرب دجله،به ويژه باب البصره هاشميان[سادات عباسى]يك دارودسته نيرومند تشكيل مى دادند،با دشمنى شديدى برضد شيعه.

ياقوت مى نويسد:

«ساكنان محله باب البصره-بين كرخ و قبله-همگى سنى حنبلى اند و دست چپ و جنوب محله كرخ نيز سنى اند.اما مردم كرخ به تمامى شيعه امامى اند و بين ايشان سنى يافت نمى شود».

...به نوشته مورخان،نخستين بار شيعيان بغداد به سال 313 ه ق.در مسجد براثا اجتماع كردند،خبر به خليفه رسيد كه گروهى براى نفرين خلفا در آن جا گرد مى آيند.دستور داد روز جمعه هنگام نماز آن جا را محاصره كردند و سى تن نمازگزار را دست گير و تفتيش كردند.نزد ايشان مهرهايى از گل سفيد منقوش به نام امام يافتند...در سال 321 ه ق،على بن يلبق سردار ترك فرمان داد معاويه و يزيد را بر منبرها نفرين كنند.عامه هياهو كردند و سرنخ شورش ها در دست بربهارى،پيشواى حنابله و ياران او بود.به سبب فتنه انگيزى ها و رفتارى هاى حنابله با مردم،در سال 323 ه ق.در تمام بغداد جار زده شد كه دو تن حنبلى باهم ديده نشوند و راضى خليفه دست خطى صادر كرد كه در آن خطاهاى حنبليان و مجازاتى كه خواهند ديد گوش زد شده بود». (1)6.

ص: 189

«از اصحاب پيامبر تنها چهار نفر در ركاب آن حضرت به شهادت رسيدند كه اين چهار تن نيز از انصار بودند». (1)

انتساب انصار هم به قبايل يمنى معلوم است.

در مقابل،سران و اشراف قريش دشمن على عليه السّلام و خاندانش بودند؛(همان طور كه با پيامبر دشمنى مى كردند)و دوستداران حضرت نيز،در ميان ايشان به غايت اندك بودند.حتى قبايلى كه با قريش رابطه نزديك داشتند،همواره در صف مخالفان على عليه السّلام قرار مى گرفتند؛مثل قبيله ثقيف و اهل طائف كه هنگام جنگ صفين و بعد از آن طرفدار معاويه بودند؛چنان كه وقتى معاويه بسر بن ارطاة را براى غارت شهرهاى حجاز و يمن فرستاد،آن گاه كه نزديك طائف شد،مغيرة بن شعبة به استقبالش رفت و گفت:

«خدا به تو جزاى خير دهد!خبر سخت گيرى تو نسبت به دشمنان و احسانت به دوستان،به من رسيده».بسر گفت:«اى مغيره!مى خواهم به اهل طائف فشار بياورم تا اين كه با امير المؤمنين معاويه بيعت كنند».مغيره گفت:«بسر!چرا كارى را كه با دشمنانت كردى،با دوستانت نيز مى خواهى بكنى؛اين كار را نكن،تا همه دشمن تو شوند». (2)»

در كنار امير المؤمنين عليه السّلام از قريش،غير از بنى هاشم،عده اندكى بودند؛مثل محمد بن ابى بكر و هاشم مرقال.اگرچه از ميان تيره هاى قريش و مخالف على عليه السّلام نيز تنى چند همراه ايشان بودند،مثلا خالد بن وليد كه از دشمنان امير المومنين بود،پسرش مهاجر بن خالد در صفين در ميان سربازان امير المومنين بود.يا عبد الله بن ابى حذيفه،پسردايى معاويه،از شيعيان مخلص على عليه السّلام بود و در نهايت به دست ماموران معاويه به شهادت رسيد.

على در ميان تمام قبايل يمن دوستدار و شيعه داشت؛مثل قبايل كنده،نخع،ازد،جهينه، حمير،بجيله،خثعم،خزاعه،حضرموت،مذحج،اشعر،طى،سدوس،حمدان و ربيعه؛ (3)اما در اين مورد 2 قبيلۀ حمدان و ربيعه پيشتاز بودند.حمدانيان در زمان پيامبر به دست على عليه السّلام3.

ص: 192

اسلام آورده و مسلمان شده بودند و پيوسته دوستدار آن حضرت بودند و از شيعيان مخلص ايشان به شمار مى آمدند؛مسعودى مى گويد:

«در صفين حتى يك نفر از اينها هم در سپاه معاويه نبود». (1)

على عليه السّلام درباره حمدان فرموده است:

و لو كنت بوّابا على باب الجنّة لقلت لحمدان ادخلوا بسلام (2)(3)

معاويه دل پرخونى از حمدانيان داشت.او در يكى از روزهاى صفين به ميدان آمد و اين شعر را خواند:

لا عيش الاّ فلق الهام من أرحب و يشكر شبام (4)

قوم هم اعداء اهل الشام كم من كريم بطل همام (5)

و كم قتيل و جريح ذام كذلك حرب السّادة الكرام (6)

در اين هنگام سعد بن قيس حمدانى با خواندن اين رجز:

لا هم رب الحلّ و الحرام لا تجعل الملك لا هل الشّام (7)

در حالى كه نيزه خود را به طرف جلو گرفته بود،بر معاويه حمله كرد و معاويه از برابر او فرار كرد و وارد لشكر شام شد.و ذو الكلاع(يكى از فرماندهان شام)را به مقابله با سعيد بن قيس فرستاد و تا شب جنگ ميان آنها ادامه داشت كه در نهايت اهل شام شكست را پذيرفتند و گريختند.در اين هنگام امير المؤمنين اين اشعار را در تشويق آنها فرمودند:

فوارس من حمدان ليسوا بعزل غداة الوغى من شاكر و شبام (8)

يقودهم حامى الحقيقة ماجد سعيد بن قيس و الكريم محام (9)د.

ص: 193

جزى الله حمد ان الجنان فانهم سهام العدى فى كلّ يوم حمام (1)(2)

از اين رو اشعارى را از طرف سپاه شام،برضد حمدان به ويژه در صفين مى بينيم؛مثلا عمرو عاص در يكى از روزهاى صفين قبيله حمدان را مورد خطاب قرار داد و گفت:

الموت يغشاه من القوم الانف يوم لحمدان و يوم للصّدف (3)

و فى سدوس نحوه ما ينخرف نضربها بالسّيف حتى ينصرف (4)

و لتميم مثلها او يعترف (5)(6)

عده اى از زنان قبيله حمدان نيز در صفين،ياران و سربازان امير المومنين را برضد معاويه تحريك مى كردند.از جمله آنان سودۀ حمدانيه و زرقاء حمدانيه دختر عدى بن قيس اند. (7)

سوده پدرش را مورد خطاب قرار داد و گفت:

شمر كفعل ابيك يابن عمارة يوم الطّعان و ملتقى الاقران

و انصر عليا و الحسين و رهطه و اقصد لهند و ابنها بهوان

ان الامام اخا النبى محمد علم الهدى و منارة الايمان

فقدم الجيوش و سرامامهم لوائه قدما بابيض صارم و سنان (8)

از اين رو معاويه دل پرخونى از آنها داشت.و بعد از شهادت على عليه السّلام آنها را به شام فراخواند و در مورد اشعارشان توضيح خواست و آنان را سرزنش كرد. (9)

دومين قبيله يمنى كه شيعيان على عليه السّلام در آن زياد حضور داشتند،قبيله ربيعه بود؛چنان كه برقى در شمارش ياران و شيعيان على عليه السّلام،بخشى را به اصحاب على عليه السّلام از قبيله ربيعه اختصاص داده،در حالى كه ساير شيعيان يمنى را در يك بخش آورده است. (10)7.

ص: 194

على عليه السّلام وقتى كه شنيد عده اى از قبيله ربيعه در بصره به دست سپاه عايشه شهيد شده اند، فرمود:

يا لهف نفسى على ربيعة ربيعة السّامة المطيعة (1)(2)

مسعودى نيز مى گويد:

«على عليه السّلام درباره ربيعه و تمجيد از آنها سخنان زيادى دارد؛زيرا آنان انصار،اعوان و ركنى از اركان او بودند».

از جمله سخنان آن حضرت دربارۀ ربيعه،اشعار زير است كه در جنگ صفين فرمود:

لمن راية سوداء يخفق ظلها اذا قيل قدمها حضين تقدما (3)

فيوردها فى الصف حتى يعلها حياض المنايا تقطر الموت و الدّما (4)

جزى الله قوما قاتلوا فى لقائه لدى الموت قدما ما اعروا كرما (5)

و اطيب أخبارا و اكرم شيمة اذا كان اصوات الرجال تغمغما (6)

ربيعه أعنى انّهم اهل نجدة و بأس اذا لاقو،خميسا عرمرما (7)(8)

يكى از بزرگان ربيعه،جميل بن كعب ثعلبى بود كه از شيعيان و ياران على عليه السّلام به شمار مى رفت.آن گاه كه به دست معاويه اسير شد،معاويه گفت:

«چه نعمتى بزرگ تر از اين كه خدا مرا بر مردى مسلط كرد كه در يك ساعت عده زيادى از ياران مرا كشته بود»! (9)

شقيق بن ثور سدوسى هم،در صفين خطاب به قبيله ربيعه مى گفت:«اى گروه ربيعه!عذرى0.

ص: 195

نداريد،اگر على كشته شود و يك نفر از شما زنده بماند. (1)»بعد از مرگ يزيد هم كه اهل كوفه عامل بنى اميه را از شهر راندند و خواستند كسى را براى خود امير كنند،برخى از مردم پيشنهاد كردند كه عمر بن سعد امير باشد.مسعودى نقل مى كند كه در اين هنگام،زنان حمدان،كهلان، انصار،ربيعه و نخع آمدند و وارد مسجد جامع شدند؛در حالى كه بر امام حسين مى گريستند و مى گفتند:

«بس نيست كه عمر بن سعد،حسين را كشت و اكنون هم مى خواهد امير ما شود؟»

با اين سخنان مردم را به گريه آوردند و آنان را وادار ساختند تا از عمر بن سعد دست بردارند. (2)9.

ص: 196

ص: 198

ص: 200

زيديه:معتقدان به امامت زيد بن على.

ناووسيه:قائلان به غيبت و مهدويت امام صادق عليه السّلام.

فطحيه:كسانى كه به امامت عبد الله افطح،فرزند امام صادق عليه السّلام قائل بودند.

سمطيه:معتقدان به امامت محمد ديباج،فرزند ديگر امام صادق عليه السّلام.

اسماعيليه:كسانى كه به امامت اسماعيل،فرزند امام صادق عليه السّلام معتقدند.

طفيه:كسانى هستند كه معتقدند امام صادق عليه السّلام به امامت موسى بن طفّى سفارش كرده است.

اقمصيه:كسانى كه مى گويند امام صادق عليه السّلام به امامت موسى بن عمران اقمص سفارش كرده است.

يرمعيه:كسانى كه مى گويند:امام صادق عليه السّلام به امامت يرمع بن موسى سفارش كرده است.

تميميه:گروهى كه قائل هستند امام صادق عليه السّلام به امامت عبد الله بن سعد تميمى سفارش كرده است.

جعديه:كسانى كه مى گويند جانشين امام صادق عليه السّلام در امامت،شخصى به نام ابى جعده بوده است.

يعقوبيه:منكران امامت موسى بن جعفر عليه السّلام كه مى گويند امامت در غير فرزندان امام صادق عليه السّلام مى تواند باشد؛بزرگ شان شخصى به نام ابو يعقوب بود.

ممطوره:كسانى كه در مورد امام كاظم عليه السّلام توقف كرده و گفتند ما نمى دانيم آن حضرت از دنيا رفته يا نه. (1)

واقفيه:كسانى كه قائلند امام كاظم عليه السّلام نمرده و تا قيامت نخواهد مرد. (2)

البته برخى از اين فرقه ها به فرقه هاى كوچك ترى نيز منشعب شده اند؛مثلا كيسانيه در مورد امامت محمد حنفيه 2 گروه بودند:

عده اى قائل بودند كه محمد حنفيه بعد از امام حسين عليه السّلام به امامت رسيده است؛گروهى ديگر مى گفتند،كه محمد حنفيه پس از پدرش على عليه السّلام امام بوده است؛و بعد از اين كه امامت0.

ص: 202

را به پسرش،ابو هاشم،نسبت مى دهند نيز چند گروه شده اند:

گروهى معتقد بودند كه ابو هاشم به امامت محمد بن على عباسى سفارش كرده است؛گروه دوم قائل بودند،كه ابو هاشم به امامت برادرش على بن محمد حنفيه سفارش كرده است؛گروه سوم مى گفتند،كه ابو هاشم برادرزاده اش،حسن بن على را جانشين خود كرده است؛گروه چهارم نيز معتقد بودند سفارش ابو هاشم در امامت عبد الله بن عمرو كندى بوده است. (1)

زيديه نيز به سه گروه اصلى تقسيم مى شوند:

جاروديه: (2)كسانى كه بعد از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله،على عليه السّلام را سزاوار خلافت مى دانستند و عقيده داشتند پيامبر صلّى اللّه عليه و اله آن جناب را با وصف به مردم شناساند،نه با اسم.مردم در عدم شناسايى ايشان كوتاهى كردند و ابو بكر را اختيار برگزيدند و با اين كار كفر ورزيدند.

سليمانيه: (3)قائل هستند امامت با شورا تعيين مى شود و امامت مفضول را باوجود افضل جايز مى شمارند و از اين راه مشروعيت خلافت ابو بكر و عمر را اثبات مى كنند و امت را در عدم اختيار على عليه السّلام خطاكار مى دانند كه خطايشان به درجۀ فسق نمى رسد.عثمان را نيز تكفير مى كنند.

بتريه: (4)عقايد اينان نيز،مانند عقايد سليمانيه است،با اين تفاوت كه در مورد عثمان توقف مى كنند. (5)

فرقه اسماعيليه نيز به 3 دسته تقسيم شدند:

فرقه اى قائلند كه امام بعد از امام صادق عليه السّلام فرزندش،اسماعيل است و او نمرده و زنده است و مهدى موعود مى باشد.

فرقه دوم قائل شدند كه اسماعيل مرده و امامت به پسرش محمد رسيده و او غايب است و ظاهر خواهد شد و زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد.

فرقه سوم نيز مثل فرقۀ دوم قائل به امامت محمد بن اسماعيل هستند،با اين تفاوت كه2.

ص: 203

مى گويند محمد مرده و امامت در نسل او باقى مانده است. (1)

البته بيشتر اين فرقه ها عمر چندانى نداشتند و به سختى مى شود نام فرقه بر آنان اطلاق كرد.

بلكه گروه هايى بودند كه با مرگ رهبران شان نابود مى شدند و در صحنه هاى سياسى-اجتماعى نمودى نداشتند.از ميان اين فرقه ها سه فرقه كيسانيه،زيديه و اسماعيليه در قرن نخست،دوم و سوم پايدارى و ظهور داشتند.البته فرقه اسماعيليه،اگرچه در قرن دوم و بعد از شهادت امام صادق عليه السّلام از پيكر تشيّع جدا شد،ولى تا نيمه قرن سوم هجرى نمودى نداشت و به اصطلاح،ائمۀ آن در حال پنهانى به سر مى بردند. (2)

در قرن نخست هجرى،پس از شيعه اماميه،تا خروج زيد،كيسانيه مؤثرترين فرقه شيعه بوده است.كيسانيه در قيام مختار نمود و ظهور داشت و اگر خود مختار را كيسانى ندانيم بسيارى از نيروهايش بر مذهب كيسانى بودند. (3)اين فرقه تا پايان قرن نخست،كوشش سياسى داشت و ابو هاشم،عبد الله بن محمد حنفيه كه رهبر اين فرقه بود،براى نخستين بار واژه هاى داعى و حجت را بر مبلغانش اطلاق كرد و بعدها بوسيلۀ ساير فرق چون عباسيان،زيديان و اسماعيليان مورد استفاده قرار گرفت.هم او بود كه سازمان سرى دعات را به راه انداخت كه بعدها عباسيان از آن بهره جستند. (4)خليفه اموى،سليمان بن عبد الملك،وقتى از جانب او احساس خطر كرد،وى را به شام فراخواند و مسمومش كرد.آن گاه كه ابو هاشم دريافت كارش تمام است،به حميمه،محل زندگى عموزادگانش از عباسيان،رفت و محمد بن على عباسى را جانشين خود كرد و مبلغان و نيروهايش را به او شناساند. (5)از اين به بعد بنى عباس رهبرى كيسانيان را برعهده گرفتند و فعاليت هاى خود را در خراسان متمركز كردند؛چنان كه ابو الفرج اصفهانى مى گويد:

«خراسانيان معتقدند،كه ابو هاشم جانشين پدرش بود،و پدرش وصايت را از پدرش8.

ص: 204

(على عليه السّلام)به ارث برده بود؛او نيز محمد بن على عباسى را جانشين خود كرد و محمد بن على،پسرش ابراهيم امام را.از اين رو جانشينى را در بنى عباس اثبات مى كنند». (1)

حتى شهرستانى معتقد است كه ابو مسلم خراسانى در آغاز كيسانى بوده است،ولى بعد از اين كه عباسيان پيروز شدند،مشروعيت خود را بر جانشينى جدشان عباس،از رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله بنا نهادند.

واپسين نمود سياسى-اجتماعى كيسانيان را مى توان در قيام عبد الله بن معاويه-از تبار جعفر طيار-جست؛چنان كه شهرستانى مى گويد:

«عده اى از كيسانيان معتقد به جانشينى عبد الله بن عمرو كندى بودند و آن گاه كه از او كذب و خيانت مشاهده كردند،به امامت عبد الله بن معاوية بن عبد الله بن جعفر طيار قائل شدند...ميان اصحاب عبد الله بن معاويه و اصحاب و پيروان محمد بن على اختلاف شديدى در امامت بود». (2)

بعد از كيسانيه دومين فرقه اى كه در صحنه سياسى و اجتماعى فعال بود،فرقه زيديه است كه بعد از قيام زيد ايجاد شد و سياسى ترين فرقه شيعه بوده است و از همه فرقه هاى شيعه به اصول اهل سنت نزديك تر بود؛چنان كه فرقه بتريه زيديه افزون بر پذيرش خلافت ابو بكر و عمر و عثمان،عايشه طلحه و زبير را نيز تكفير نمى كردند. (3)بدين لحاظ تعداد زيادى از فقهاى اهل سنت قيام محمد نفس زكيه را-كه زيدى بود-تاييد مى كردند. (4)مسعر بن كدام -از بزرگان مرجئه-به ابراهيم،برادر محمد نفس زكيه،نامه نوشته بود كه به كوفه بيايد. (5)

ابو حنيفه،امام مذهب حنفى،در قيام محمد نفس زكيه شركت داشت و مردم را به يارى او تشويق مى كرد. (6)سعد بن عبد الله اشعرى قمى در مورد فرقه«زيديه بتريه»مى گويد:«آنان ولايت على عليه السّلام را با ولايت ابو بكر و عمر مخلوط كرده اند». (7)به ويژه اين كه در اصول دين،0.

ص: 205

پيرو معتزله هستند و در فروع دين،از ابو حنيفه و اندكى از شافعى پيروى مى كنند. (1)

مذهب زيدى،يعنى تشيّع به معناى اعم،چندان تعارضى با اعتقادهاى اهل سنت نداشت، بدين سبب در برخى از قيام هاى زيدى چون قيام محمد نفس زكيه و برادرش ابراهيم تعدادى از بزرگان و عالمان اهل سنت شركت داشتند.همچنين شيعيانى كه در قيام هاى زيدى شركت مى جستند،احتمالا بر اين باور بودند كه رهبران علوى قيام ها،منصوب از طرف امام معصوم هستند و شايد پراكندگى شيعيان از دور اينان،بدين سبب بود و در نهايت فقط زيديان در كنار اين رهبران باقى مى ماندند؛مثلا ابراهيم بن عبد الله،برادر محمد نفس زكيه،به گفته مسعودى در پايان كار،با چهارصد نفر از زيديه مى جنگيد كه اين عده همراه او كشته شدند. (2)

سومين فرقه اى كه در صحنه هاى اجتماعى-سياسى فعال بوده اند و نمود داشتند،فرقۀ اسماعيله است.اين فرقه در نيمۀ دوم قرن دوم هجرى از پيكره تشيّع جدا شده است.ولى تا پايان قرن سوم هجرى چندان نمودى در اجتماع نداشته است و رهبران آنها تا سال 296 هجرى يعنى سال ظهور عبيد الله مهدى-نخستين خليفۀ فاطمى در مغرب-به طور پنهانى به سر مى بردند؛بدين سبب مراحل تكوين اين فرقه كاملا مجهول ماند؛نوبختى كه در قرن سوم مى زيسته حركت هاى نخستين آنان را به غلات و پيروان ابى الخطاب ربط مى دهد. (3)

عقايد آنان نيز در هاله اى از ابهام مانده است.مسعودى در اين مورد مى نويسد:

«متكلمين فرق گوناگون:شيعه،معتزله،مرجئه و خوارج،كتبى درباره فرق و نيز در رد مخالفين خود نگاشته اند...اما كسى از آنها متعرض عقايد فرقه قرامطه نشده.كسانى نيز كه بر آنها رد نوشته اند امثال قدامة بن يزيد النعمانى،ابن عبدك الجرجانى،ابى الحسن زكريّا الجرجانى،ابى عبد الله محمد بن على بن الرزام الطائى الكوفى و ابى جعفر الكلابى هركدام كه عقايد اهل باطن را شرح مى دهند،كسان ديگر آن مطالب را نمى گويند،تازه خود اهل اين فرقه مطالب اين افراد را انكار كرده و آنها را تأييد نمى كنند». (4)1.

ص: 206

اين مطلب سبب شد كه آنان را در مناطق گوناگون به نام هاى متفاوتى بخوانند؛خواجه نظام الملك در اين باره نوشته:

«آنها را به هر شهرى و ولايتى به نامى مى خوانند؛به حلب و مصر اسماعيلى،به قم و كاشان و طبرستان و سبزوار سبعى،و به بغداد و ماوراء النهر قرمطى و به رى خلفى و به اصفهان...» (1).

قبل از تشكيل دولت فاطمى،اسماعيليان كمتر به كوشش هاى سياسى مى پرداختند و بيشتر روى تبليغ و جذب و تربيت نيرو تمركز داشتند،از اين رو شاهد سفر رهبران اسماعيلى از جمله محمد بن اسماعيل،عبد الله بن محمد،احمد بن عبد الله و حسين بن احمد به مناطقى چون رى،نهاوند،منطقه دماوند،سوريه،جبال قندهار،نيشابور،ديلم،يمن،همدان،استانبول و آذربايجان هستيم كه در اين مناطق داعيان و مبلغان خويش را پراكنده مى كردند. (2)

باتوجه به اين زمينه ها بود كه قرمطيان خود را به اسماعيليه منسوب كردند و با چنان گستردگى مى كوشيدند كه لشكريان عباسى نتوانستند آشوب آنان را خاموش كنند. (3)

در سال 296 هجرى نيز دولت فاطمى براساس مذهب اسماعيلى در مغرب شكل گرفت و بخش گسترده اى از سرزمين هاى اسلامى را از قلمرو عباسيان خارج ساخت.7.

ص: 207

جابر هذيان مى گويد.جابر مى گفت:

«نه هذيان نمى گويم،بلكه پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله به من خبر داده كه مردى از خاندان من،هم نام من،و هم شكل مرا درخواهى يافت كه علم را مى شكافد». (1)

امامان معصوم عليهم السّلام نيز با براهين و معجزه هاى آشكار حقانيت خود را به اثبات مى رساندند.با اين حال يك سلسله علل و عواملى سبب مى شد كه امر بر برخى از شيعيان مشتبه شود و عده اى از آنها از جاده مستقيم منحرف گردند.اين عوامل را مى توان به شرح زير بيان كرد:

هادى عباسى آن جناب را زندانى و پس از مدتى آزاد كرد.هارون چهار مرتبه امام را بازداشت كرد و از رفت وآمد و ديدارهاى او با شيعيان جلوگيرى نمود (1)و شيعيان سرگردان و بى سرپرست ماندند و زمينه براى مبلغان اسماعيليه و فطحيه فراهم شد.در اين زمان،شيعه كسى را نداشت كه به شبهه هاى آنها جواب گويد.كنترل حكومت عباسى و جاسوسى آنان از كوشش هاى امام كاظم عليه السّلام به اندازه اى بود كه على بن اسماعيل،برادرزاده آن حضرت نيز به ضرر عمويش سخن چينى مى كرد. (2)

آرى بيشتر شيعيان،در آن وقت نمى دانستند امام كاظم عليه السّلام زنده است يا خير؛چنان كه يحيى بن خالد برمكى مى گفت:

«من دين رافضى ها را از بين بردم،چون آنها گمان مى كردند كه دين بدون امام زنده و استوار نمى ماند،در صورتى كه نمى دانند امروز امامشان زنده است يا مرده». (3)

هنگام شهادت حضرت هيچ كدام از شيعيان حاضر نبودند.گويا همين مسئله سبب شد كه واقفيه مرگ آن جناب را انكار كنند؛اگرچه مسائل مالى در انشعاب واقفيه مؤثرتر بود.

آرى امامان معصوم عليهم السّلام پيوسته زير كنترل حاكمان عباسى بودند،حتى امام هادى و امام عسكرى عليهما السّلام را در قرارگاه نظاميان سامرا ساكن كرده بودند،تا نظارت دقيق ترى بر آن دو بزرگوار داشته باشند.پس از شهادت امام عسكرى عليه السّلام براى شناسايى جانشين او(حضرت ولى عصر)كنيزان و همسران امام عسكرى عليه السّلام را زندانى كردند،حتى جعفر بن على،معروف به جعفر كذاب برضد برادرش امام عسكرى عليه السّلام كوشش مى كرد،از اين رو عقايد غلات به وسيله نصيريه،محمد بن نصير فهرى منتشر مى شد؛عده اى اطراف جعفر را گرفته بودند و او ادعاى امامت مى كرد. (4)

تقيه عبارت است از اظهار خلاف حقيقت،هنگام ترس بر جان كه شيعه آن را به پيروى از شرايع قبلى و شريعت اسلام،از شرع و عقل گرفته است؛از جمله مؤمن آل فرعون،از ترس فرعون و فرعونيان ايمان خود را پوشيده نگه مى داشت.از ميان اصحاب رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله نيز عمار در اثر شكنجه و آزار مشركان تقيه كرد و اقرار به كفر نمود،آن گاه كه گريه كنان نزد پيامبر آمد،حضرت فرمود:

«اگر دوباره شكنجه ات دادند باز اين كار را بكن». (1)

شيعيان چون پيوسته در كمترين اندازه بودند،براى حفظ موجوديت خويش تقيه مى كردند و اين روش سبب حفظ مكتب تشيّع شد؛چنان كه خانم دكتر سميره مختار الليثى مى نويسد:

«از عوامل استمرار حركت شيعه،تقيه و دعوت سرى است كه فرصتى داد تا حركت نوپاى شيعه،دور از چشم خلفاى عباسى و واليان آنها رشد كند». (2)

اما از سوى ديگر،تقيه يكى از عوامل انشعاب در شيعه بوده است؛زيرا شيعيان از ترس جباران روزگار،عقايد خود را پنهان مى داشتند،حتى امامان نيز چنين مى كردند و ائمه اطهار عليهم السّلام بر اثر اختناق،نوعا از تصريح به امامت خويش خوددارى مى كردند.از گفت و گويى كه ميان امام رضا عليه السّلام و چند نفر از واقفيان رخ داد،اين مطلب به وضوح روشن مى شود.

على بن ابى حمزه كه واقفى مذهب بود،از امام رضا عليه السّلام پرسيد:پدرت چه شد؟امام فرمود:درگذشت.ابن ابى حمزه گفت:چه كسى را پس از خود جانشين خويش قرار داد؟امام فرمود:مرا.گفت:پس تو امام واجب الاطاعة هستى؟فرمود:آرى.ابن سراج و ابن مكارى(دو نفر از واقفيان)گفتند:پدرت آن را براى تو تعيين كرده است؟امام رضا عليه السّلام فرمود:واى بر شما،لازم نيست كه بگويم:مرا تعيين كرده است؛آيا شما مى خواهيد كه من به بغداد بروم و به هارون بگويم:من امام واجب الاطاعة هستم؟به خدا سوگند كه من چنين وظيفه اى ندارم.ابن ابى حمزه گفت:تو چيزى را اظهار كردى كه هيچ يكى از پدرانت آن را اظهار نكرده بودند.امام فرمود:به خدا سوگند آن را بهترين نياكانم،يعنى پيامبر وقتى كه آيه نازل شد و خداوند دستور بيم دادن خويشان نزديكش4.

ص: 212

را داد،اظهار فرمود. (1)

در زمان امام باقر عليه السّلام به سبب تقيه اى كه آن جناب در جواب مسئله اى كردند،عده اى از شيعيان از اعتقاد به امامت حضرت برگشتند و در زمره زيديه بتريه درآمدند. (2)

از سوى ديگر،برخى از مردم مصلحت تقيه را نمى فهميدند و ائمۀ اطهار عليهم السّلام را در عدم اظهار امامت خويش تخطئه مى كردند،به اصطلاح تندرو و افراطى بودند.اين انگيزه در ايجاد مذهب زيدى موثر بوده است.

از اين رو آن گاه كه فشار و خفقان كاهش يافت و زمينه اندكى مساعد شد و ائمه اطهار عليهم السّلام توانستند اقامه حجت كنند،انشعاب گروه هاى شيعى كاهش يافت.در زمان امام صادق عليه السّلام كه به سبب كشمكش امويان و عباسيان فرصتى پديد آمده بود و امام صادق عليه السّلام آزادى عمل داشت، شاهد كمترين انشعاب هستيم،ولى بعد از شهادت آن جناب كه فشار و اختناق منصور،خليفه مقتدر عباسى،حاكم بود،فرقه هاى ناووسيه،اسماعيليه،خطابيه،قرامطه،سمطيه و فطحيه منشعب شدند. (3)

در زمان امام رضا عليه السّلام باز وضع مساعد شد و حتى در زمان هارون آن حضرت آزادى عمل نسبى اى داشت و در اين زمان عده اى از بزرگان واقفيه مثل:عبد الرحمن بن حجاج، رفاعة بن موسى،يونس بن يعقوب،جميل بن دراج،حماد بن عيسى و...از عقيده خود برگشتند و به امامت حضرت قائل شدند.

همچنين بعد از شهادت آن جناب با اين كه امام جواد عليه السّلام از لحاظ سنى كوچك بود،ولى به سبب كوشش هاى امام رضا عليه السّلام و شناساندن فرزندش به عنوان جانشين او،كمتر انشعاب در شيعه رخ داد.

جواب يكى از اصحاب كه از اختلاف احاديث مى پرسيد،فرمود:

«عده اى هستند كه با تأويل احاديث ما مى خواهند به دنيا و رياست برسند». (1)

بدين سبب در قرن دوم هجرى و بعد از آن كه تشيّع گسترش يافته بود،بعد از شهادت امام صادق عليه السّلام و امام كاظم عليه السّلام و امام حسن عسكرى عليه السّلام اين گونه افراد سودجو و رياست طلب، ميان شيعيان زياد پيدا مى شدند و با انگيزه هاى مالى و رياستى فرقه هايى را ايجاد مى كردند؛ بعد از امام باقر عليه السّلام،مغيرة بن سعيد ادعا كرد كه او امام است و امام سجاد و امام باقر عليهما السّلام به او سفارش كرده اند؛از اين رو طرفدارانش مغيريه ناميده مى شدند.

بعد از شهادت امام صادق عليه السّلام فرقه هاى ناووسيه و خطابيه پديد آمدند كه رهبران آنها به منظور جذب مردم به سوى خود،از نام امام صادق و فرزندش،اسماعيل،استفاده مى كردند؛ ابن ناووس رهبر فرقه ناووسيه است؛آنان مرگ امام صادق عليه السّلام را انكار كردند و او را مهدى انگاشتند و خطابيه مرگ اسماعيل فرزند امام صادق عليه السّلام را منكر شدند و رهبران شان خود را بعد از اين دو بزرگوار،امام معرفى كردند. (2)

اوج انگيزه هاى مالى در ايجاد فرقه،بعد از شهادت امام كاظم عليه السّلام است.يونس يكى از اصحاب امام كاظم عليه السّلام نقل مى كند كه وقتى ابو الحسن امام كاظم عليه السّلام از دنيا رفت،هريك از نوّابش پول و مال فراوانى در اختيار داشتند،از اين رو بر حضرت توقف كردند و منكر وفات وى شدند؛به طور نمونه نزد زياد قندى انبارى هفتاد هزار دينار و نزد على بن حمزه سى هزار دينار بود؛يونس مى گويد:

«وقتى كه من آن وضع را ديدم و حقيقت برايم روشن شد و نيز جريان امامت حضرت رضا عليه السّلام را دانستم،شروع كردم به بازگو كردن حقايق و مردم را به سوى آن حضرت دعوت كردم،آن دو نفر دنبالم فرستادند و گفتند:چرا مردم را به امامت رضا دعوت مى كنى؟اگر مقصود تو رسيدن به پول است،ما تو را بى نياز مى كنيم و ده هزار دينار به من پيشنهاد كردند؛اما من قبول نكردم.آنها بر من خشم گرفتند و اظهار دشمنى و عداوت با من كردند». (3)

سعد بن عبد الله اشعرى نيز مى گويد:6.

ص: 214

«بعد از شهادت امام كاظم عليه السّلام،فرقه هسمويه معتقد شدند:امام كاظم عليه السّلام نمرده و زندانى نشده،بلكه غايب شده و همان مهدى است؛رهبرشان محمد بن بشير بود كه ادعا مى كرد امام هفتم او را جانشين خود كرده و انگشترى و تمام چيزهايى را كه مردم در امر دين و دنيا به آن نيازمند هستند،به او عطا كرده و اختيارهاى خود را به او واگذار نموده و او را به جاى خود نشانده است،پس او امام بعد از كاظم عليه السّلام است و هنگامى كه همين محمد بن بشير مى خواست بميرد،پسرش سميع بن محمد را به جاى خود نشاند و اطاعت او را تا خروج كاظم عليه السّلام واجب گردانيد و به مردم سپرد كه هرچه را بخواهند در راه خدا عطا كنند،به سميع بن محمد بدهند؛اينان ممطوره نام گرفتند». (1)

را مى پذيرفتند.بلكه او باتوجه به روحيه پيروانش چنين ادعاهايى مى كرد.اصولا فرقه هاى غلات در چنين بسترهايى ايجاد شدند.

ننمايند (1)امام صادق عليه السّلام تعدادى از سران غاليان را چون مغيرة بن سعيد،بيان،صائد نهدى، حارث شامى،عبد الله بن حارث،حمزة بن عمار بربرى و ابو الخطاب نام برده و بر آنان نفرين كرده است. (2)اينان در اثر نفرين ائمۀ اطهار عليهم السّلام به درد و عذاب دچار مى شدند و به بدترين حالتى كشته مى شدند؛چنان كه امام رضا عليه السّلام مى فرمايد:

«بنان بر امام سجاد عليه السّلام دروغ مى بست،خدا تيزى شمشير را به او چشاند.مغيرة بن سعيد بر امام باقر عليه السّلام دروغ مى بست كه او نيز تيزى شمشير را چشيده است،محمد بن بشير بر ابو الحسن امام كاظم عليه السّلام دروغ مى بسته كه او را نيز خداى تعالى به شمشير زوال دچار نموده است.ابو الخطاب به ابو عبد الله امام صادق عليه السّلام دروغ مى بست كه به شمشير گرفتار شده است.و كسى كه به من دروغ مى بندد،محمد بن فرات است». (3)

دورۀ امام حسن عسكرى عليه السّلام از جمله دورانى بوده كه جريان غلات به شدت گسترش داشته است.بدين سبب آن حضرت افرادى را چون:قاسم يقطينى،على بن حسكه قمى،ابن بابا قمى فهرى،محمد بن نصير نميرى و فارس بن حاتم قزوينى كه از سران و رهبران غلات به شمار مى آمدند،نفرين كرده است. (4)

از اين رو در مناطق شيعه نشين چون قم همواره جو ضد غلو بوده است و به غاليان اجازه سكونت در آن جا را نمى دادند؛بدين سبب ابن داود در شرح حال حسين بن عبد الله محرر گفته است:«روايت شده كه او را همراه كسانى كه متهم به غلو بودند،از شهر قم بيرون كردند». (5)

به نقل از ابن حزم،ابو الحسن محمد بن احمد،از فرزندان امام كاظم عليه السّلام كه در قرن سوم، در منطقه آذربايجان زندگى مى كرده و آن جا جايگاه خوبى داشته است،بر مبلغان فرقه هاى غلات سخت مى گرفته به اندازه اى كه آنان ابزار قتل او را فراهم آوردند و مفلح غلام ابن ابى الساج حاكم آذربايجان را وادار كردند،تا او را به قتل برساند. (6)3.

ص: 217

ص: 220

تعدادى ديگر از صحابه نيز،مجموعه هايى از سخنان و احاديث پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله را گرد آورده بودند كه به آنها«صحيفه»مى گفتند؛چنان كه بخارى از ابو هريره نقل كرده:

«من در ميان اصحاب پيامبر،از همه بيشتر حديث پيامبر را نقل مى كنم،به جز عبد الله بن عمرو زيرا او آنچه را كه از پيامبر مى شنيد،مى نوشت،ولى من نمى نوشتم». (1)

ولى بعد از درگذشت پيامبر،خليفه دوم،عمر از نوشتن حديث جلوگيرى كرد. (2)تا اين كه عمر بن عبد العزيز در آخر قرن نخست هجرى،اين جلوگيرى را برداشت و به ابو بكر بن حزم نوشت كه احاديث رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله را بنويسد. (3)اين كار تا اواخر نيمه نخست قرن دوم هجرى عملى نشد؛زيرا براساس نقل غزالى،نخستين مؤلفان كتاب هاى حديثى در ميان اهل سنت عبارت بودند از:ابن جريح،معمر بن راشد،مالك بن انس و سفيان ثورى (4)كه مربوط به نيمه دوم قرن دوم بودند و سال هاى وفات شان به ترتيب سالهاى 150،152،179 و 161 است؛ اما اين روند ميان شيعه از حركت باز نايستاد و صحابيان بزرگ شيعى چون سلمان فارسى، ابو ذر غفارى و ابو رافع قبطى قدم هاى نخستين را در امر تأليف و تصنيف برداشتند؛ابن شهر آشوب مى گويد:«غزالى معتقد است،نخستين كتابى كه در جهان اسلام نگاشته شده،كتاب ابن جريح در آثار و حروف تفاسير است كه از مجاهد و عطاء در مكه نقل كرده اند.بعد از كتاب او،كتاب معمر بن راشد صنعانى در يمن است،سپس كتاب موطّأ مالك بن انس در مدينه،پس از وى نيز كتاب جامعه سفيان ثورى است.ولى صحيح اين است كه نخستين كتاب را در جهان اسلام،امير المؤمنين عليه السّلام نوشته كه قرآن را جمع آورى كرده است.پس از حضرت نيز سلمان فارسى،ابو ذر غفارى،اصبغ بن نباته و عبيد الله بن ابى رافع در تاليف و تصنيف قدم برداشتند و پس از آنها صحيفه كامله،را امام زين العابدين عليه السّلام تاليف كرده است». (5)

ابن نديم نيز،پيشينۀ تاليف در ميان شيعه را مربوط به قرن نخست مى داند. (6)باتوجه به تقدم7.

ص: 222

شيعه در تاليف و تصنيف و جمع آورى آثار نبوى،ذهبى در شرح حال ابان بن تغلب مى گويد:

«اگر وثاقت اشخاصى چون ابان به سبب گرايش به تشيّع رد شود،بسيارى از آثار و احاديث نبوى از بين مى رود». (1)

از اين رو فقيهان و محدثان نخستين اهل سنت به ويژه ائمه مذاهب چهارگانه افزون بر استفاده باواسطه يا بى واسطه از پيشگاه امام صادق عليه السّلام،پيوسته نزد محدثان شيعه نيز شاگردى كرده اند و از آنان دريافت حديث مى كرده اند. (2)

اما دربارۀ تعداد كتاب هايى كه در 3 قرن نخست هجرى،در ميان شيعيان نگارش يافته، صاحب وسايل گفته:

«دانشمندان و محدثان هم عصر ائمۀ اطهار عليهم السّلام از زمان امير المومنين عليه السّلام تا زمان امام حسن عسكرى عليه السّلام،شش هزار و ششصد كتاب به رشته تحرير درآورده اند». (3)

شيعيان در اين دوران در رشته هاى گوناگون علوم روزمرۀ آن دوره،چون:ادبيات،لغت، شعر،علوم قرآن،تفسير،حديث،اصول فقه،كلام،تاريخ،سيره،رجال،اخلاق كوشش هاى فراوانى كرده و نوشته ها و تأليف هاى فراوانى از خود برجاى گذاشته اند و در بيشتر علوم، پيشتاز بوده اند.ابو الأسود دوئلى شاعر شيعى پايه گذار علم نحو بود. (4)وى براى نخستين بار قرآن را نقطه گذارى كرده است. (5)نخستين كتاب لغت ميان مسلمانان،كتاب العين،است كه آن را خليل بن احمد نگاشته است. (6)كه او از دانشمندان شيعه بوده است. (7)

در سيره و مغازى پيامبر نيز نخستين كتاب را ابن اسحق نوشته،كه به گواهى ابن حجر شيعه بوده است. (8)2.

ص: 223

پس از اين نگاه گذرا،در اين جا در مورد علوم حديثى،فقهى و كلامى كه مكتب تشيّع باتوجه به مبانى و اصولش در اين زمينه ها،براى خود مشرب ويژه اى داشته است،اندكى توضيح مى دهيم.

«در مسجد مدينه بنشين و به مردم فتوا بده؛زيرا من دوست مى دارم در ميان شيعيانم امثال تو ديده شوند». (1)

نجاشى مى گويد:

«ابان بن تغلب رحمه الله در فنون گوناگون علوم اعم از قرآن،فقه،حديث،ادب،لغت و نحو از پيشتازان بود».

ابان كتاب هايى را در اين فنون به تحرير درآورده از جمله تفسير،غريب القرآن و كتاب الفضائل. (2)

همچنين ابو حمزه ثمالى كه امام صادق عليه السّلام در حق او فرموده است:«ابو حمزه در دورۀ خويش،مثل سلمان بود». (3)

از جمله كتاب ها و تأليف هاى او عبارتند از:كتاب نوادر،كتاب زهد و تفسير قرآن. (4)

مراجعه آنان قرار مى گرفتند. (1)

البته در اين دوره،شيعيان در مسائل فقهى و عموم معارف اسلامى به امامان معصوم عليهم السّلام و پيشوايان اهل بيت مراجعه مى كردند؛از اين رو فقه و اجتهاد به معناى مصطلح امروزى آن مطرح نبود.ولى بعد از پايان گرفتن دوران صحابه،تعدادى از تابعين به سبب بروز مسائل تازۀ فقهى،به كاوش در فقه پرداختند و عنوان فقيه بر آنان اطلاق شد.از جمله آنها«فقهاى هفت گانه»مدينه اند. (2)

بودن نص،به اجتهاد كه بيشتر به دلايل ظنى وابستگى دارد،نياز چندانى احساس نمى شد.

فقه شيعه برپايۀ اجتهاد،براى نخستين بار بوسيلۀ ابن ابى عقيل عمانى(متوفاى اوايل قرن چهارم هجرى)معاصر كلينى بنياد نهاده شد.پس از او محمد بن جنيد اسكافى(متوفاى اواسط قرن چهارم)راه او را دنبال كرد و پايه هاى اجتهاد و استنباط فقهى را محكم تر كرد.اينها به قديمين معروف هستند.شيخ مفيد(م 413 ه)و سيد مرتضى علم الهدى(م 436 ه)نيز راه اجتهاد را هموار كردند،تا اين كه نوبت به شيخ طوسى(م 460 ه)رسيد.فقه شيعه به وسيله اين مرد بزرگ به مرحله شكوفايى رسيد؛او افزون بر تاليف 2 كتاب حديثى معتبر تهذيب و استبصار،به تدوين كتاب هاى فقهى و اجتهادى همت گماشت و كتاب هاى نهاية،مبسوط و خلاف را در فقه به رشته تحرير درآورد.

البته اين گونه نبوده كه اجتهاد و فقه در دوران حضور ائمۀ اطهار عليهم السّلام اصلا مطرح نبوده باشد،بلكه مردم به سبب بعد مكانى و وضعيّت ويژه،به ائمۀ اطهار عليهم السّلام دست نمى يافتند.از اين رو ائمۀ اطهار عليهم السّلام در اين مورد با مردم هم كارى مى كردند و معيارهايى را براى شناسايى فقها كه لازم بود به آنان مراجعه شود،ارائه مى كردند و آنها به نوعى از اجتهاد ابتدائى مى پرداختند و پاسخ مردم را مى دادند؛چنان كه در مقبوله عمر بن حنظله كه او از امام صادق عليه السّلام دربارۀ دو نفر از شيعيان كه در مسئله شرعى چون دين و ميراث اختلاف و اشكال داشته باشند،پرسيده است كه آن حضرت مى فرمايد:

«به دنبال كسى برويد كه احاديث ما را روايت كند و در حلال و حرام ما نظر كند و احكام ما را بلد باشد كه چنين شخصى را من براى شما قاضى و حاكم قرار دادم». (1)

گاهى نيز ائمۀ اطهار عليهم السّلام اشخاصى را براى مراجعه هاى فقهى و شرعى شيعيان برمى گزيدند؛چنان كه براساس گفتۀ شيخ طوسى،على بن مسيّب به امام رضا عليه السّلام عرض مى كند:«راه دور است و من نمى توانم هروقت خواستم خدمت شما برسم،از چه كسى احكام دين خود را سوال كنم؟امام فرمود:از زكريا بن آدم قمى كه امين بر دين و دنياست». (2)همچنين امام باقر عليه السّلام به ابان بن تغلب دستور مى دهد كه در مسجد مدينه نشسته و به مردم فتوا دهد. (3)0.

ص: 231

احمد بن محمد بن ابى نصر. (1)ابن نديم نيز در بخش اخبار فقهاى شيعه و كتاب هاى نوشته شده بوسيلۀ آنان،تعدادى از فقهاى اصحاب ائمه اطهار عليهم السّلام را نام برده و گفته است:اينها مشايخى هستند كه فقه را از امامان روايت كرده اند.بعد آنان را نام برده است كه عبارت اند از:صالح بن ابى الأسود،على بن غرّاب،ابى يحيى ليث مرادى،زريق بن زبير،ابى سلمه بصرى،اسماعيل بن زياد،ابى احمد عمر بن الرضيع،داود بن فرقد،على بن رئاب،على بن ابراهيم معلى،هشام بن سالم،محمد بن حسن عطار،عبد المومن بن قاسم انصارى،سيف بن عميره نخعى،ابراهيم بن عمر صنعانى،عبد الله بن ميمون قداح،ربيع بن ابى مدرك،عمر بن ابى زياد ابزارى،زيكار بن يحيى واسطى،ابى خالد بن عمرو بن خالد واسطى،حريز بن عبد الله ازدى سجستانى، عبد الله حلبى،زكرياى مؤمن،ثابت ضررى،مثنى بن اسد خياط،عمر بن اذينه،عمار بن معاوية دهنى عبدى كوفى،معاوية بن عمار دهنى،حسن بن محبوب سراد،كه براى هركدام از اين بزرگان يك كتاب در فقه آورده است. (2)8.

ص: 233

اما اختلاف در ساير اصول و مبانى دينى از اواخر قرن نخست هجرى و اوائل قرن دوم هجرى پديد آمد؛چنان كه شهرستانى مى گويد:

«اختلاف در اصول در آخر ايام صحابه رخ داد از جمله معبد جهنى،غيلان دمشقى و يونس اسوارى در قول به قدر،نسبت خير و شر به قدر بدعت گزاردند.واصل بن عطا، شاگرد حسن بصرى و عمرو بن عبيد چيزهايى را به مسائل قدر اضافه كردند». (1)

از جمله فرقه هاى كلامى كه در اين دوران بودند،عبارتند از:وعيديه،خوارج،مرجئه و جبريّة.

البته بحث هاى كلامى از زمانى داغ شد كه واصل بن عطا از مجلس حسن بصرى جدا شد و مذهب معتزله را بنيان گذارى كرد. (2)بدين ترتيب مكتب معتزله كه بيشتر بر استدلال هاى عقلى متكى بود،در مقابل اهل حديث كه به آنان حشويّه مى گفتند،قرار گرفت.تا اين كه در پايان قرن سوم هجرى ابو الحسن اشعرى از مكتب معتزله جدا شد و با چارچوب هاى عقلى از مذهب اهل حديث به دفاع پرداخت كه مذهب او به مذهب اشعرى موسوم شد. (3)بعد از اين، مذهب معتزلى پيشرفتى نداشته،و پيوسته در مقابل اهل حديث عقب نشينى كرده،به اندازه اى كه حالا كلام رسمى ميان اهل سنت،كلام اشعرى است.

كلام شيعه،با سابقه ترين مكتب كلامى در ميان مسلمانان است؛على عليه السّلام نخستين امام معصوم شيعيان دربارۀ مسائل اعتقادى چون توحيد،قضا و قدر،جبر و اختيار و صفات خدا گفت وگو كرده و اين گونه مباحث در نهج البلاغه از زبان حضرت جمع آورى شده است.

اما گفت وگوهاى كلامى در مورد امامت،ميان شيعه بدون فاصله بعد از درگذشت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله به سبب دفاع از حقانيت امير المؤمنين شروع شد.به نقل شيخ صدوق،نخستين كسانى كه در مقابل برپاكنندگان سقيفه،از حق على عليه السّلام دفاع كردند،12 نفر از بزرگان اصحاب پيامبر بودند؛آنان چند روز پس از رخداد سقيفه،در مسجد پيامبر با ابو بكر احتجاج كردند و او در جواب آنها ناتوان ماند. (4)بعد از آنان نيز شخصى چون ابو ذر غفارى پيوسته در مقابل5.

ص: 236

غاصبان حق امير مومنان ساكت نمى نشست،تا اين كه عثمان وادار شد او را به شام و ربذه تبعيد كند.

ابن عباس پسرعموى پيامبر شاگرد على عليه السّلام،مفسر قرآن،دانشمند و سياست مدار برجسته هاشمى،يكى از مدافعان مكتب تشيّع بود و پيوسته از حقانيت على عليه السّلام جانبدارى مى كرد،به اندازه اى كه عمر از او ايراد مى گرفت،چرا همواره مى گويد:«حق ما غصب شده است؟»او كه در پايان عمر نابينا شده بود،روزى شنيد عده اى در جايى به امير المومنين ناسزا مى گويند،به پسرش على گفت:«دست مرا بگير و آن جا ببر»وقتى به آنان نزديك شد،آنان را مخاطب قرار داد و گفت:«كدامتان خدا را دشنام مى داد؟!»گفتند:«هيچ كدام.»گفت:«كدامتان پيامبر را دشنام مى داد؟»گفتند:«هيچ كدام،پرسيد:«كدامتان على را دشنام مى داد؟»اين بار گفتند:«ما».

گفت:«شاهد باشيد كه من از رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله شنيدم:هركس به على ناسزا بگويد،به من ناسزا گفته و هركس به من ناسزا بگويد،به خدا ناسزا گفته و هركس به خدا ناسزا بگويد،خدا او را وارونه وارد جهنم مى كند».آن گاه برگشت و در حال رفتن به پسرش گفت:«آنان را در چه حالى مى بينى؟».پسرش اين شعر را گفت:

نظروا اليك باعين محمره نظر التيوس الى شفار الجارز (1)

ابن عباس گفت:«ادامه بده»گفت:

خزر الحواجب ناكسى اذقانهم نظر الذّليل الى العزيز القادر (2)

ابن عباس گفت:«باز بگو!»پسرش گفت:«ديگر چيزى نمى توانم بگويم».خود ابن عباس اين شعر را گفت:

احياؤهم خزى على امواتهم و الميتون فضيحة للغابر (3)(4)

از ميان اصحاب امير المومنين نيز بزرگانى چون صعصعة بن صوحان،ميثم تمّار،كميل بن زياد،اويس قرنى،سليم بن قيس،حارث حمدانى و اصبغ بن نباته به دفاع از حق امير المومنين پرداختند و در اين باره با دشمنان آن حضرت احتجاج نموده اند.7.

ص: 237

اما در مورد اين كه از شيعيان چه كسى نخستين بار در علم كلام،كتاب نوشت،ابن نديم و ابن شهر اشوب،على بن اسماعيل بن ميثم تمّار را نخستين مصنف در كلام شيعه مى دانند كه در اين باره او كتاب امامت و كتاب استحقاق را نوشته است. (1)ولى مرحوم سيد حسن صدر، نخستين مصنف شيعى را در علم كلام،عيسى بن روضه مى داند. (2)البته قديمى ترين كتاب كلامى شيعى كه اكنون در دست است،كتاب الايضاح فضل بن شاذان نيشابورى(م 260 ه) است كه او از اصحاب امام هادى و امام عسكرى عليهما السّلام بوده است.

در دورۀ امام صادق عليه السّلام علم كلام نيز مثل ساير علوم شكوفايى بيشترى يافت و تعدادى از شاگردان آن حضرت چون هشام بن حكم،هشام ابن سالم،مؤمن طاق،فضال بن حسن،جابر بن يزيد جعفى...در اين رشته برجسته شدند و كتاب ها و تصنيف هايى در اين باره از خود بر جاى گذاشتند.اينان با دانشمندان ساير مكاتب،گفت وگو و مناظره هايى داشته اند.

فضل بن شاذان نيشابورى(متوفاى 261)از برجسته ترين متكلمان شيعى بوده است.او امام رضا،امام جواد،امام هادى عليهم السّلام را درك كرده است و در زمينه كلام و عقايد و مذاهب انحرافى كتاب هاى زيادى نوشته است. (3)

حسن بن نوبختى(متوفاى 310)از متكلمان شيعه بود و از جمله كتاب هاى او فرق الشيعة است. (4)3.

ص: 238

ص: 240

ص: 242

تمايل ضدشيعى داشته است،بخشى از اين اشعار را ذكر كرده است.از جمله اشعار عتبة بن ابى لهب است كه اين گونه سروده است:

ما كنت احسب ان الامر منصرف عن هاشم ثم منها عن ابى حسن! (1)

اليس اولى من صلى لقبلتكم و اعلم الناس بالقرآن و السنن؟ (2)

و اقرب الناس عهدا بالنبى و من جبريل عون له فى الغسل و الكفن؟ (3)

ما فيه و ما فيهم لا يمترون به و ليس فى القوم ما فيه من الحسن (4)

ماذا الذى ردهم عنه فتعلمه ها ان ذاغبنا من اعظم الغبن (5)(6)

ائمۀ اطهار عليهم السّلام نيز كه به كاربرد و نفوذ شعر كاملا آگاه بودند،از شعراى شيعه تكريم و تجليل كافى مى كردند.روزى كميت اسدى خدمت امام باقر عليه السّلام رسيد و قصيده ميميّه اش را سرود،تا رسيد به اين بيت:

و قتيل بالطف غودر منهم بين غوعاء امّة و طغام (7)

امام باقر عليه السّلام گريست و فرمود:

«اى كميت!اگر ما ثروتى داشتيم،به تو عطا مى كرديم؛ولى آنچه را رسول خدا صلّى اللّه عليه و اله به حسّان بن ثابت فرمود،به تو مى گويم:تا مادامى كه از ما اهل بيت دفاع مى كنى از طرف روح القدس تاييد شده اى». (8)

همچنين امام صادق عليه السّلام مى فرمود:4.

ص: 244

«اى گروه شيعيان!به فرزندانتان اشعار عبدى (1)را بياموزيد كه او بر دين خداست». (2)

بدين سبب شاعران حقيقت گوى شيعه،نزد شيعيان و دوستداران خاندان پيامبر،داراى اعتبار و احترام بودند؛چنان كه ابن المعتز نقل كرده است:

«مردم قم،ساليانه مبلغ پنجاه هزار درهم به دعبل خزاعى،شاعر شيعه،مقررى پرداخت مى كردند». (3)

از اين رو شاعران شيعه،پيوسته مورد آزار و اذيت حاكمان دشمن اموى و عباسى بودند.

كميت بن زيدى اسدى به سبب اشعارى كه در ستايش بنى هاشم و دردهاى خاندان پيامبر سروده بود،مورد تعصب امويان قرار گرفت و زندانى شد. (4)سديف بن ميمون (5)به سبب اشعارى كه در تاييد محمد نفس زكيه (6)گفته بود،مورد غضب منصور عباسى قرار گرفت و عبد الصمد بن على والى مدينه،به دستور او سديف را زنده به گور كرد. (7)

همچنين ابراهيم بن هرمه،يكى از شاعران شيرين سخن شيعى بود كه در ستايش اهل بيت، اشعار زيبايى داشت.وقتى كه به دربار منصور عباسى وارد شد،منصور به او تندى كرد و3.

ص: 245

گفت:«اگر بعد از اين اشعارى را كه ما نمى پسنديم،بسرايى تو را مى كشم». (1)

اگرچه شاعران از جان گذشته اى چون دعبل كمتر به اين خطرها توجه داشتند.دعبل مى گفت:«پنجاه سال است كه چوبه دارم را با خود حمل مى كنم و كسى را نمى يابم كه مرا بر آن آويزان كند». (2)

شيعه در دوران عباسيان گسترش يافته بود،كنترل كمترى نسبت به دوران امويان به كار گرفته مى شد.آهسته آهسته كه عباسيان ضعيف شدند،شاعران بيشترى در ميدان دفاع از مكتب تشيّع ظهور يافتند؛چنان كه دكتر شوقى ضيف مى گويد:

«در دورۀ دوم عباسى اشعار شيعى زيادى گفته شد و شاعران شيعى اين دوره تقريبا دو دسته بوده اند؛شاعران علوى و شاعران غيرعلوى». (1)

اما دربارۀ تعداد شعراى شيعه،دانشمندان و بزرگانى چون ابن شهر آشوب،على خان شيرازى و مرحوم علامه امينى،قلم زده اند.ولى جامع ترين كار را در اين باره مرحوم سيد محسن امين انجام داده كه تعداد شعراى شيعه را برحسب سال هاى وفات شان تا سال 329 هجرى،يعنى پايان غيبت صغرى برشمرده است. (2)

ص: 247

ص: 248

مقامى بس والا نزد شيعيان داشت و در مسجد كوفه جايگاهى ويژه به خود داشت. (1)

در دورۀ عباسى نخست،2 شاعر بزرگ منصور نمرى و دعبل خزاعى زبان تيز و گوياى شيعه بودند.هارون الرشيد دستور قتل نمرى را داد،ولى پيش از مرگش به او دست نيافتند. (2)

دكتر مصطفى شكعه دربارۀ دعبل مى گويد:

«دعبل اهل بيت پيامبر را مدح مى كرد و در اشعارش آنان را آن گونه كه اهلش بودند توصيف مى كرد و به امويان و عباسيان حمله مى كرد و اگر او را از اين كار مى ترساندند، مى گفت:من پنجاه سال است كه چوبه دارم را با خود حمل مى كنم و كسى را نمى يابم كه مرا بر آن بياويزد». (3)

دكتر شوقى ضيف در اين باره مى گويد:

«در دورۀ عباسى دوم (4)شعر شيعى زيادى گفته شده كه برخى از اين اشعار را شاعران علوى سروده اند و برخى را نيز ساير شاعران شيعى.از مهم ترين شعراى علوى در اين دوره محمد بن صالح علوى حمّانى و محمد بن على از نوادگان عباس ابن على بودند كه اين محمد بن على در ايام متوكل،در اشعارش به پدران و پدربزرگانش افتخار مى كرد و نظريه شيعه را منعكس مى نمود». (5)6.

ص: 250

وسط مسجد ايستاد و اين اشعار را خواند:

ما كنت احسب ان الامر منتقل عن هاشم ثم منها عن ابى الحسن. (1)

اليس اول من صلى لقبلتهم و اعرف الناس بالاثار و السنن. (2)(3)

همچنين تعداد ديگرى از شاعران بنى هاشم از صحابه و تابعان در دفاع از حق حضرت شعر گفته اند؛از جمله فضل بن عباس در ضمن اشعارى چنين گفته:

الا ان خير الناس بعد محمد وصى النبى المصطفى عند ذى الذكر. (4)

و اول من صلّى و صنونبيه و اول من اردى الغواه لدى بدر. (5)(6)

مغيرة بن نوفل بن حارث بن عبد المطلب،در جنگ صفين خطاب به ياران امير المؤمنين در ضمن اشعارى چنين گفته:

فيكم وصى رسول الله قائدكم و صهره و كتاب الله قد نشرا. (7)(8)

فضل بن عباس بن عتبة بن ابى لهب،از شاعران مشهور پايان قرن نخست هجرى بوده است.7.

ص: 253

ابن عبدربه نقل كرده:

«هنگامى كه وليد بن عبد الملك كعبه را طواف مى كرد،فضل بن عباس در حالى كه از چاه زمزم آب مى كشيد،اين اشعار را مى گفت:

يأيها السائل عن علىّ تسأل عن بدر لنا بدرىّ. (1)

مردّد فى المجد ابطحى سائلة غرّته مضيّى». (2)(3)

از جمله نخستين كسانى كه در دفاع از حق امير المومنين على عليه السّلام شعر گفته اند،زنى است با نام«ام مسطح بن اثاثه»،مورخان نقل كرده اند:«بعد از اين كه ابو بكر و عمر به سبب تحميل بيعت به على بر آن حضرت سخت گرفتند،ام مسطح به مسجد آمد و رو به قبر پيامبر ايستاد و اين اشعار را سرود:

قد كان بعدك انباء و هينمة لو كنت شاهدها لم تكثر الخطب. (4)

انا فقدناك فقد الارض و ابلها فاختل قومك فاشهدهم و لا تغب» (5)(6)

از جمله شاعرانى كه زبان به احتجاج مى گشودند و از حق على عليه السّلام دفاع مى كردند،شاعر و اديب بزرگ عرب،«ابو الأسود دوئلى»بود كه در بصره و در محله قبيله بنى قشير كه عثمانى بودند،زندگى مى كرد.آنان در سخن،حريف ابو الاسود نبودند؛از اين رو به اذيت و آزار او مى پرداختند و شبانه به خانه اش سنگ پرتاب مى كردند.او اين چنين جواب آنان را داده است:

يقول الارذلون بنو قشير طوال الدهر لا تنسى عليّا! (7)

فقلت لهم و كيف يكون تركى من الأعمال مفروضا عليّا؟ (8)

أحب محمدا حبا شديدا و عباسا و حمزة و الوصيّا (9)ا.

ص: 254

بنى عم النبى و اقربيه احب الناس كلهم إلينا (1)

فان يك حبّهم رشدا اصبه و لست بمخطىء ان كان غيا (2)

هم اهل النصيحه غير شك و اهل مودتى ما دمت حيّا (3)

رايت الله خالق كل شى هداهم و اجتبى منهم نبيّا (4)

و لم يخصص بها احدا سواهم هنيئا ما اصطفاه لهم مرّيا (5)(6)

تا اين كه سرانجام در پايان دوران بنى اميه شاعران بزرگ و معروفى چون كميت اسدى، كثيّر عزّه و سيد حميرى كه در ولايت على عليه السّلام ذوب بودند،در دفاع از حق آن حضرت اشعار زيادى مى سروده اند.

بنى هاشم كيف التودد منكم ابن اروى فيكم و حرائبه (1)(2)

در اين هنگام عبد الله بن ابى سفيان بن حارث بن عبد المطلب جواب او را داده و در ضمن اشعارى چنين گفته است:

فلا تسألونا سيفكم ان سيفكم اضيع و القاه لدى الروع صاحبه (3)

و شبهته كسرى و قد كان مثله شبيها بكسرى هديه و ضرائبه (4)

منا علىّ الخير صاحب خيبر و صاحب بدر يوم سالت كتائبه (5)

و كان ولى الامر بعد محمد علىّ و فى كل المواطن صاحبه (6)

وصى النبى المصطفى و ابن عمه و اول من صلى و من لان جانبه (7)(8)

اشعار او ضد امير المؤمنين عليه السّلام نوبت دوم وقتى بود كه او نامه اى به برادرش عمارة بن وليد كه در كوفه به سر مى برد،نوشت و او را ضد حضرت تحريك كرد و چنين سرود:

ان يك ظنّى فى عماره صادقا ينم و لا يطلب بذحل و لا وتر (9)

يبيت و اوتار ابن عفان عنده مخّيمة بين الخورنق و القصر (10)

تمشى رخىّ البال متشزر القوى كانك لم تسمع بقتل ابى عمر (11)

الا انّ خير الناس بعد ثلاثة قتبل التجيبى الذى جاء من مصر (12)(13)

در اين هنگام،جواب او را فضل بن عباس بن عبد المطلب داده و چنين سرود:4.

ص: 256

أتطلب ثارا لست منه و لاله و ما لابن ذكران الصفورى و الوتر. (1)

كما افتخرت بنت الحمار بامّها و تنسى اباها اذا تسامى او لو الفخر. (2)

الا ان خير الناس بعد نبيهم وصى النبى المصطفى عند ذى الذكر. (3)

و اول من صلى و صفونبيّه و اول من اردى الغواه لدى بدر. (4)(5)

در لابه لاى جنگ جمل كه طرفداران بنى اميه و به اصطلاح عثمانيان رجزهايى را در تاييد حركت خويش و تهييج ياران خود مى گفتند،اصحاب امير المؤمنين عليه السّلام نيز متقابلا جواب آنها را مى دادند؛از جمله اين اشخاص عمار ياسر و مالك اشتر بودند.مثلا؛تعدادى از افراد قبيله بنى ضبّه كه دور شتر عايشه را گرفته بودند،لجام شتر را مى گرفتند و كشته مى شدند؛آخرين نفرى كه افسار شتر را گرفت چنين گفت:

نحن بنو ضبّه اصحاب الجمل ننعى ابن عفان باطراف الاسل (6)

ردّوا علينا شيخنا ثم بجل (7)(8)

مالك اشتر به مقابل او شتافت و چنين گفت:

كيف نردّ نعثلا و قد قخل سارت به أمّ المنايا و رحل (9)

آن گاه ضربه اى به او زد و او را كشت. (10)

در جنگ صفين به سبب طولانى شدن مدت جنگ،افزون بر مقابله و پيكار نظامى،مقابله شعرى به تمام معنى ميان دو سپاه برقرار بود.نصر بن مزاحم اشعار بزرگانى چون مالك اشتر، خزيمة بن ثابت،فضل ابن عباس،قيس بن سعد،عدى بن حاتم،عمرو بن حمق خزاعى،حجرن.

ص: 257

ابن عدى كندى،نعمان بن عجلان انصارى،محمد بن ابى سبره قريشى،مغيرة ابن حارث بن عبد المطلب،جندب بن زهير،ابو زبيد طائى،احمر شاعر عراق،ابو حبة بن غزية انصارى و...

آورده كه در مقابل شاعران اهل شام،شعر سروده اند.خود امير المومنين در جواب افرادى چون عمرو عاص شعر گفته است.

ابن ابى الحديد مى گويد:

«نجاشى از جمله شاعران اهل عراق در صفين بود كه على عليه السّلام به آنها دستور داده بود با شعراى اهل شام مثل كعب بن جعيل و ديگران مقابله كنند». (1)7.

ص: 258

زنان داغ ديده بنى هاشم،از نخستين كسانى بودند كه در رثاى عزيزان از دست رفته شان مرثيه سرايى كرده اند؛آن گاه كه خبر شهادت امام حسين عليه السّلام به مدينه رسيد،زينب بنت عقيل ميان زنان بنى هاشم،شيون كنان بيرون آمد در حالى كه اشعار زير را مى گفت:

ماذا تقولون اذ قال النبى لكم ماذا فعلتم و انتم آخر الامم (1)

بعترتى و باهلى بعد مفتقدى نصف اسارى و نصف ضرّجوا بدم (2)

ما كان هذا جزائى إذ نصحت لكم أن تخلفونى بشرّ فى ذوى رحمى (3)(4)

از جمله دل خراش ترين مراثى كه دربارۀ شهداى كربلا گفته شده،مراثى ام البنين مادر حضرت ابو الفضل است.ابو الفرج اصفهانى نقل كرده است كه ام البنين دست عبيد الله فرزند حضرت عباس را مى گرفت و به بقيع مى رفت،مردم مدينه دور او جمع مى شدند و به مرثيه اش مى گريستند.حتى دشمنى چون مروان بن حكم نيز به مرثيه اين بانو مى گريست. (5)ام البنين چنين مى گفت:

يا من رأى العباس كر على جماهير النقد (6)

و ورائه من أبناء حيدر كل ليث ذى لبد (7)

انبئت أن ابنى اصيب براسه مقطوع يد (8)

ويل على شبلى اما ل براسه ضرب العمد (9)

لو كان سيفك فى يد يك لمادنا منك احد (10)(11)

وقتى كه كاروان اسيران كربلا،به سوى مدينه رهسپار شد و به نزديكى مدينه رسيد،امام1.

ص: 261

زين العابدين عليه السّلام بشير بن جذلم را پيش تر از خودشان به مدينه فرستاد و بشير با اين اشعار ورود آنان را به مردم خبر داد:

يا اهل يثرب لا مقام لكم بها قتل الحسين فادمعى مدرار (1)

الجسم منه بكربلإ مضرّج و الرأس منه على القناة يدار (2)(3)

از ميان شاعران خالد بن معدان،عقبة بن عمرو،ابو الرميح خزاعى،سليمان بن قتة عدوى، عوف بن عبد الله احمر ازدى و عبيد الله بن حرّ از شاعران مرثيه سراى قرن نخست هجرى هستند كه در مصيبت امام حسين عليه السّلام شعر سروده اند؛نقل كرده اند:وقتى خالد بن معدان در شام سر آن حضرت را بر نيزه ديد،اين اشعار را سرود:

جاؤا برأسك يا ابن بنت محمد مترملا بدمائه ترميلا (4)

و كانّما بك يا ابن بنت محمد قتلوا جهارا عامدين رسولا (5)

قتلوك عطشانا و لم يترقبوا فى قتلك التنزيل و التأويلا (6)

و يكبرون بان قتلت و أنّما قتلوا بك التكبير و التهليلا (7)(8)

از جمله نخستين شاعرانى كه در مرثيۀ امام حسين عليه السّلام شعر گفته،عبيد الله بن حر است كه قصيده اش با اين شعر شروع مى شود.

يقول امير غادر اى غادر ألا كنت قاتلت الشهيد بن فاطمه (9)

وقتى كه ابن زياد اين اشعار را شنيد،به پيگرد عبيد الله پرداخت و او سوار بر اسبى گريخت و خود را نجات داد. (10)5.

ص: 262

سليمان بن قتة عدوى از جمله مهم ترين مرثيه سرايان در مصيبت امام حسين عليه السّلام بوده است.

اشعار زير منسوب به اوست:

مررت على ابيات آل محمد فلم أرها كعهدها يوم حلّت (1)

و كانوا رجاء ثم صاروا رزيّة و قد عظمت تلك الرزايا و جلّت (2)

ألم تر أن الشمس اضحت مريضه لفقد حسين و البلاد اقشعرت (3)

و قد اعولت تبكى السماء لفقده و انجمها ناحت عليه و صلّت (4)(5)

اما پس از پايان قرن نخست هجرى كه اختناق حاكمان اموى به سبب درگيرى آنان با نهضت عباسيان و شورش هاى ديگر كاهش يافت و در پايان به دست عباسيان برافتادند،ائمۀ اطهار عليهم السّلام مرثيه سرايى امام حسين عليه السّلام را زنده كردند و شاعران بزرگى چون كميت اسدى، سيد حميرى،سفيان بن مصعب عبدى،منصور نمرى و دعبل خزاعى در حضور آنان اشعارى در مصيبت امام حسين عليه السّلام مى خواندند؛چنان كه سفيان بن مصعب عبدى نقل مى كند:

«خدمت امام صادق عليه السّلام رسيدم،امام به خادمانش فرمود:به ام فروه بگوييد:بيايد و بشنود كه به سر جدش چه آمده است.ام فروه آمد و پشت پرده نشست؛آن گاه امام صادق به من فرمود:بخوان.شروع كردم به خواندن قصيده اى كه با اين بيت شروع مى شود:

فرو جودى بدمعك المسكوب (6)

در اين هنگام صداى ام فروه و ساير زنان به گريه بلند شد». (7)

همچنين ابو الفرج اصفهانى از اسماعيل تميمى نقل مى كند:

«خدمت امام صادق عليه السّلام بودم كه سيد حميرى اذن خواست و وارد شد،امام به اهل خانه فرمود كه پشت پرده بنشينند؛آنگاه از سيد حميرى خواست كه در رثاى امام5.

ص: 263

حسين عليه السّلام شعر بگويد؛سيد اين اشعار را خواند:

امرر على جدث الحسين فقل لا عظمه الزكيه (1)

يا اعظما لا زلت من و ظفا و ساكبه رويّه (2)

فاذا مرت بقبره فاطل به وقف المطيّه (3)

و ابك المطهّر للمطهّر و المطهرة النقيه (4)

كبكاء معوله اتت يوما لواحدها المنيّه (5)

راوى مى گويد:ديدم كه اشك هاى امام به گونه هايش جارى است و صداى گريه از خانه برخاسته است. (6)

گاهى نيز كسان ديگر چون فضيل رسان و ابو هارون مكفوف اشعار سيد حميرى را در رثاى امام حسين عليه السّلام نزد امام صادق عليه السّلام مى خواندند و حضرت را مى گرياندند؛چنان كه به گفتۀ ابن قولويه امام صادق عليه السّلام از يكى از اصحابش به نام ابو عمار خواست كه اشعار عبدى را در مرثيه امام حسين عليه السّلام براى او بخواند. (7)

شاعرى چون دعبل خزاعى كه در مرثيه امام حسين عليه السّلام اشعار زيادى سروده بود نزد،امام رضا عليه السّلام به مرثيه سرايى جدش مى پرداخت. (8)

اذا كنت لا تدرين ما الموت فانظرى الى هانى فى السوق و ابن عقيل (1)

الى بطل قد هشّم السيف وجهه و آخر يهوى فى طمار قتيل (2)

اصابها امر الامير فاصبها احاديث من يسعى بكل سبيل (3)

ترى جسدا و قد غيّر الموت لونه و نضج دم قد سال كل مسيل (4)

ايترك اسماء المهايج آمنا و قد طلبته مذحج بذحول (5)(6)

شاعرى چون اعشى حمدان،در ضمن قصيده اى طولانى در رثاى شهداى توابين چنين مى گويد:

توجه من دون ثنية سائرا الى ابن زياد فى الجموع الكتائب (7)

فياخير جيش للعراق و اهله سقيتم روايا كل اسحم ساكب (8)(9)

همچنين شاعران شيعى در رثاى زيد بن على،پسرش يحيى و فرزندان امام حسن عليه السّلام كه در دوران عباسيان قيام مى كردند و به شهادت مى رسيدند،شعر مى سرودند.

همچنين شاعرانى چون على بن عبد الله خوافى،مشيع مدنى،اشجع بن عمرو سلمى و ابو طالب قمى در رثاى امام رضا عليه السّلام شعر سروده اند. (10)

اما بعد از امام حسين عليه السّلام،در ميان كشتگان آل ابى طالب بيشترين مرثيه شعرى،در رثاى يحيى بن عمر طالبى سروده شده است.او در سال 248 ه قيام كرد و به دست محمد بن عبد الله ابن طاهر كشته شد. (11)مسعودى مى گويد:

«دور و نزديك در مورد او مرثيه گفتند و بزرگ و كوچك بر او گريستند». (12)2.

ص: 265

ابو الفرج اصفهانى مى گويد:

«از فرزندان ابى طالب كه در عصر عباسيان كشته شده اند،كسى را نيافتم كه به اندازه يحيى بن عمر طالبى درباره او شعر و مرثيه گفته شده باشد». (1)

ان الذى ينساهم فى مجلس حتى يفارقه لغير مسدد (1)(2)

همچنين روزى يكى از امراى كوفه،اسبى و پيش كشى به او داد.سيد سوار اسب شد و پيش كش را برداشت و به محله كناسه كوفه آمد و شيعيان را مورد خطاب قرار داد و گفت:

«اى كوفيان!اگر كسى فضيلتى از فضايل على بن ابى طالب را بياورد كه من دربارۀ آن شعرى نسروده باشم،اين اسب و پيش كش را به او مى بخشم».

مردم از هرسو برترى هاى امير المومنين را مى گفتند و او اشعارى را كه دربارۀ آن سروده بود،يادآورى مى كرد.تا اين كه شخصى گفت:

«روزى على عليه السّلام خواست كفش خود را بپوشد و از خانه بيرون رود،يكى از كفش هايش را پوشيده بود كه عقابى آمد و كفش ديگر را بر منقار گرفت و به آسمان برد و از آن جا انداخت كه مارى سياه از كفش بيرون آمد و به سوراخى خزيد و على عليه السّلام كفش خود را پوشيد».

در اين هنگام سيد حميرى اندكى به فكر فرورفت و گفت:

«من تابه حال در اين باره شعرى نگفته ام».از اين رو اسب و پيش كش را به آن مرد بخشيد و اشعار زير را سرود:

الا يا قوم للعجب العجاب لخفّ ابى الحسن و للحباب (3)

عدو من عداة الجن وغد بعيد فى المراده من صواب (4)

اتى خفا له انساب فيه لينهش رجله منه بناب (5)

لينهش خير من ركب المطايا امير المؤمنين ابا تراب (6)

فخرّ من السّما له عقاب من العقبان او شبه العقاب (7)

و دوفع عن ابى حسن على نقيع سمامه بعد انسياب (8)». (9)2.

ص: 267

سفيان بن مصعب عبدى از جمله شاعرانى است كه عمر خويش را در ذكر مناقب امير المومنين سپرى كرده است.علامه امينى مى گويد:

«در مدح غير آل محمد صلّى اللّه عليه و اله از او شعرى نيافتم».

احاديث منقبت و فضيلت خاندان پيامبر را از امام صادق عليه السّلام مى آموخت و بدون فاصله آنها را به شعر درمى آورد. (1)بدين سبب ابن شهر آشوب نقل مى كند كه امام صادق عليه السّلام فرمود:

«اى گروه شيعيان!به فرزندانتان شعر عبدى را بياموزيد كه او بر دين خداست».

اجاع الله من اشبعتموه و اشبع من بجوركم اجيعا (1)

بمرضىّ السياسه هاشمى يكون حيا لامّته ربيعا (2)(3)

دكتر شوقى ضيف مى گويد:

«شيعيان در عراق،خراسان و حجاز اشعار كميت را به همديگر منتقل مى كردند؛بدين سبب امويان و والى آنها در عراق يوسف بن عمر ثقفى از سوى كميت شديدا احساس خطر كردند». (4)

ابو الفرج اصفهانى دربارۀ كميت گفته است:

كميت اسدى شاعر بزرگ شيعى در دوران اختناق بنى اميه به هر صورتى بود،از جواب شاعرانى كه دشمن على عليه السّلام بودند و به بنى اميه دل بسته بودند و برضد خاندان پيامبر شعر مى گفتند،بازنمى ماند؛از جمله شاعرى به نام حكيم بن عباس كلبى كه على عليه السّلام را هجو كرده بود و از قحطانيان به شمار مى آمد،كميت به شدت به او حمله كرد و در اشعارش او را رودرروى بزرگان قريش و عدنانيان قرار داد؛از اين راه او را هجو نمود و مغلوبش كرد. (5)

گاهى نيز شاعران بدون اين كه نام شان را فاش كنند،پاسخ شاعران حكومتى را مى دادند و آنان را هجو مى كردند و مى كوبيدند؛از جمله سعيد بن حميد كه در دورۀ حكومت مستعين،از دشمنان امير المومنين و خاندان پيامبر صلّى اللّه عليه و اله بود،در موارد گوناگونى از سوى شاعران شيعه هجو شده است.

همچنين در اين عصر شاعرى به نام على بن جهم كه از دشمنان امير المؤمنين و ناصبى بوده است،از سوى على بن محمد بن جعفر علوى،شاعر شيعى هجو شده است،او نسب على بن جهم را انكار كرده و نسبت او را به سامة بن لوى مخدوش دانسته است.

ابو الأسود دوئلى در هجو ابن زياد گفته است:6.

ص: 269

اقول و ذاك من جزع و وجد از الله ملك بنى زياد (1)

و ابعدهم بما غدروا و خانوا كما بعدت ثمود و قوم عاد (2)(3)

سيد حميرى يكى از قضات بنى عباس را كه شهادت او را به سبب تشيّع اش نپذيرفته بود، هجو كرده و چنين گفته است:

ابوك ابن سارق عنز النبى و انت ابن بنت ابى جحدر (4)

و نحن على رغمك الرافضون لاهل الضلاله و المنكر (5)(6)

ابو نعامه دقيقى كوفى،از جمله شاعران قرن سوم هجرى است كه بزرگان دولت عباسى را با اشعارش هجو كرده و آنان را به ارتكاب كارهاى زشت نسبت داده است؛تا اين كه به دست يكى از فرماندهان ترك عباسى،به نام مفلح به قتل رسيده است. (7)8.

ص: 270

16-ابن سعد،محمد.الطبقات الكبرى،دار بيروت،1405 ه.

17-ابن شهر آشوب مازندرانى.معالم العلماء،منشورات مطبعة الحيدرية،نجف،1380 ه.

18-ابن شهر آشوب مازندرانى.مناقب آل ابى طالب،دار الاضواء،بيروت،1405 ه.

19-ابن طاووس،على بن موسى.اللهوف على قتلى الطفوف،ترجمه.محمد طاهر دزفولى،انتشارات بصيرتى،قم،1378 ه ش.

20-ابن طباطبا،ابو اسماعيل بن ناصر.منتقلة الطالبيين،ترجمه محمد رضا عطائى،انتشارات آستان قدس رضوى،ط اول،1372 ه ش.

21-ابن عبد البرّ،يوسف بن عمر.الاستعياب فى معرفة الاصحاب،(در حاشيه الاصابه).

22-ابن عبد ربه،احمد بن محمد.العقد الفريد،دار احياء التراث العربى،بيروت،1409 ه.

23-ابن عساكر.تاريخ دمشق،ترجمة الامام على بن ابى طالب تحقيق محمد باقر محمودى،موسسة المحمودى للطباعة و النشر،بيروت.

24-ابن عنبه.عمدة الطالب فى انساب آل ابى طالب،انتشارات الرضى،قم.

25-ابن قتيبه،ابو محمد عبد الله بن مسلم.المعارف،تحقيق ثروة عكاشه،منشورات الشريف الرضى، قم،ط اول،1415 ه.

26-ابن كثير،اسماعيل بن عمر.السيرة النبوية،تحقيق مصطفى عبد الواحد،دار احياء التراث العربى، بيروت،(بى تا).

27-ابن ميثم البحرانى،ميثم بن على.النجاة فى القيامة فى تحقيق الامامة،مجمع الفكر الاسلامى،قم، ط اول،1417 ه.

28-ابن نديم.الفهرست،دار المعرفة،بيروت(بى تا).

29-ابن واضح،احمد بن ابى يعقوب.تاريخ يعقوبى،منشورات الشريف الرضى،قم،1414 ه.

30-ابن هشام،ابو محمد عبد الملك.السيرة النبوية،دار المعرفة،بيروت(بى تا).

31-ابو الفرج اصفهانى،على بن الحسين.الاغانى،دار احياء التراث العربى،بيروت.

32-ابو الفرج اصفهانى،على بن الحسين.مقاتل الطالبيين،منشورات الشريف الرضى،قم،1416 ه.

33-ابو حنيفه دينورى،احمد بن داود.اخبار الطوال،منشورات الشريف الرضى،قم،(بى تا).

34-ابو مخنف.مقتل الحسين عليه السلام،تحقيق حسن غفارى،قم،1364.

35-ابو نعيم.تاريخ اصفهان،دار الكتب العلمية،بيروت.

ص: 274

36-احمد بن حنبل.المسند،دار صادر،بيروت.

37-اخطب خوارزم.المناقب،منشورات المكتبة الحيدرية،نجف،1385 ه.

38-آدام متز.تمدن اسلامى در قرن چهارم هجرى،ترجمه عليرضا ذكاوتى قراگزلو،موسسة انتشارات امير كبير،تهران،1364 ه.ش.

39-اردبيلى الغروى الحائرى،محمد بن على.جامع الرّواة،منشورات مكتبة آية الله العظمى المرعشى النجفى،قم.1403.

40-اشعرى،سعد بن عبد الله.المقالات و الفرق،مركز انتشارات علمى و فرهنگى،تهران،ط دوم، 1360 ه.ش.

41-البراقى النجفى.تاريخ الكوفة،دار الاضواء،بيروت.

42-البغدادى،ابو منصور عبد القادر بن طاهر بن محمد.الفرق بين الفرق،قاهره،1367 ه.

43-الحر العاملى،محمد بن الحسن.وسائل الشيعة،مكتبة اسلامية،تهران،ط 6،1403 ه ق.

44-الحسينى الواسطى الزبيدى الحنفى،ابو فيض السيد مرتضى.تاج العروس،دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع،بيروت.

45-الرازى،ابى غالب.رسالة فى آل اعين،مطبعة ربانى،اصفهان،1399 ه.

46-الشيرازى،سيد على خان.الدرجات الرفيعة فى طبقات الشيعة،موسسة الوفاء بيروت.

47-الفراهيدى،الخليل بن احمد.ترتيب كتاب العين،انتشارات اسوه،تهران.

48-المبرّد،ابو العباس محمد بن يزيد.الكامل فى اللغة و الادب،منشورات دار الحكمة،دمشق.

49-المنقرى،نصر بن مزاحم.وقعة صفين،منشورات مكتبة آية الله العظمى المرعشى النجفى،1404 ه .ش.

50-النميرى البصرى،ابو زيد عمر بن شبه.تاريخ المدينة المنورة،تحقيق فهيم محمد شلتوت، منشورات دار الفكر،قم 1410 ه.

51-امير على.تاريخ عرب و اسلام،ترجمه فخر داعى،انتشارات گنجينه،ط سوم،1366 ه.ش.

52-امين،سيد محسن.اعيان الشيعة،دار التعارف للمطبوعات،بيروت(بى تا).

53-امينى،عبد الحسين.الغدير فى الكتاب و السنّة و الادب،دار الكتاب الاسلامية،تهران 1366 ه ش.