هدايت طلبان و دليل رهروان طريق حق و وارث انبيا و مصداق اتم و اكمل عباد الرحمن است. امام، ابر پر باران و ماه تابان و خورشيد درخشان هدايت است و راه روشن سعادت.

امام، رهبر سياسى و فكرى جامعه و خليفه خدا در روى زمين و حاكم و ولىّ امر مؤمنان است. امام، معدن قداست و طهارت و پارسايى و زهد و علم و عبادت است. امام عليه السّلام، مخزن علوم الهى و از راسخان در علم است كه همه تشنگان علوم و معارف اسلامى از آبشار خروشان دانشش سيراب مى شوند. امامان پاك به دليل وسعت علمى كه داشتند، خاصه آن علمى كه منشأ الهى داشته در جامعه اسلامى، مرجعيت علمى داشتند و خلفا، امرا، فرهيختگان در بسيارى از مشكلات فقهى، كلامى و دينى خويش به آنها رجوع مى كردند. «1»

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 10

امام امير مؤمنان على عليه السّلام بارها مى فرمود:

سلونى قبل ان تفقدونى.

پيش از آن كه مرا از كف دهيد از من بپرسيد. «1»

به شهادت تاريخ، احدى از صحابه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلم جز على بن ابى طالب عليه السّلام چنين ادعايى نكرده بود.

در روايتى در باره علوم گسترده و بيكران ائمه هدى عليهم السّلام از لسان در باره حضرت صادق عليه السّلام آمده است: من به آنچه در آسمان ها و زمين و بهشت و جهنم است، علم دارم و از دقايقى كه قبلا اتفاق افتاده، و بعدا روى مى دهد، اطلاع دارم. «2»

با توجه به آنچه به عنوان نمونه ذكر شد، جاى هيچ تعجبى نيست كه ببينيم از آن مخزن علم الهى، علومى تراوش كند كه به اصطلاح

اين عصر، جزو معارف تجربى است.

از جمله آثارى كه در اين زمينه از لسان مبارك امام صادق عليه السّلام صادر شده و هم اينك در دست است روايتى طولانى است در توحيد، معروف به «توحيد مفضل» كه به واسطه يكى از شاگردان ممتاز امام صادق عليه السّلام به جاى مانده است.

راوى اين كتاب يكى از تربيت يافتگان حوزه شكوفاى شيعه، مفضل بن عمر جعفى كوفى است. اين دانشمند نامى كمال و فضيلت فراوان داشته و عمرى با حضور در محفل امام صادق و امام كاظم عليهما السّلام از مكتب سعادتبخش ايشان درس معرفت آموخت. مفضّل در زمره اصحاب خاص امامان بوده و در نزد آنان از موقعيت ويژه اى برخوردار بوده است. اين راوى نور آثار ماندگارى داشته است.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 11

بر اساس آنچه در كتب رجال و تاريخ آمده است، امامان شيعه در بزرگداشت و گرامى داشت مفضل سخن ها گفته و درها سفته اند. «1» از مجموع اين روايات بخوبى روشن مى شود كه مفضّل مورد لطف و عنايت و وثوق ائمه عليهم السّلام بوده است. با دقت در متن حديث و معارف بلندى كه امام عليه السّلام بيان فرموده مقام علمى مفضّل نيز آشكار مى شود؛ زيرا پيامبران و امامان با هر مخاطبى به ميزان فهم و دانش آنان سخن گفته اند. «2»

خوشبختانه توحيد مفضل از دير باز مورد توجه علما و بزرگان بوده و حتى به زبانهاى ديگر ترجمه شده است. و براى بهره گيرى فارسى زبانان دانشمند بزرگ و احياگر ميراث شيعه، علامه نامى محمد باقر مجلسى (قده) اين كتاب پر ارزش را به فارسى ترجمه و در جاى جاى كتاب نكات ارزشمندى را تحت

عنوان «مترجم گويد» بدان افزوده است. از اين كتاب چاپهاى متعدد نشر يافته است. از آنجا كه اغلب چاپهاى موجود داراى غلطها و اشتباهات چاپى و فاقد فهرست هاى فنى و حروفچينى و چاپ مناسب و درخور بود، به دليل ويژگى ممتاز اين كتاب به نظر رسيد به مناسبت برگزارى كنگره بزرگداشت علامه مجلسى، چاپ مصحح و تحقيق شده اى از اين اثر عرضه شود.

براى آن كه متنى درست و درخور از ترجمه توحيد مفضل در دسترس طالبان قرار گيرد از نسخه هاى خطى و چاپى خاصه نسخه اى كه توسط

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 12

عالم فرزانه عبد الصمد فيروزآبادى استنساخ شده و به شماره 2051 در كتابخانه عظيم مرحوم آيت اللَّه العظمى مرعشى نجفى (ره) نگاهدارى مى شود، استفاده شده اما چون مخاطبان اين اثر عامه مردم هستند از ذكر تفاوت نسخ و بحثهاى مربوط به اين امر ذكرى به ميان نيامد تا خوانندگان اثرى روشن و پيراسته براى مطالعه داشته باشند.

ما علاوه بر مقدمه و ويرايش صورى و تيترگذارى و فهرست هاى فنى لازم و استخراج آيات و روايات در پانوشت اعلام كتاب را به اجمال معرفى كرده و پاورقى هاى استاد علامه طباطبايى (ره) و مقدمه ارزنده محقق رجالى آيت اللَّه حاج شيخ محمد تقى تسترى را بر اين كتاب افزوده ايم.

هدف از اين خدمت ناچيز نه اظهار كمال بوده و نه كسب عنوان، بلكه مراد مشاركت در گرامى داشت و اداى دين بود نسبت به علامه بزرگوار مجلسى و بقاى اثر كه سعدى شيرازى گويد:

بماند سالها اين نظم و ترتيب ز ما هر ذرّه خاك افتاده جايى غرض، نقشى است كز ما باز ماند كه هستى را نمى بينم بقايى مگر

صاحب دلى روزى به رحمت كند در كار درويشان دعائى در پايان ضمن درود بر روان مؤلف بزرگ و بى همتاى كتاب، و ستايش عظمت كار وى، به ناچيزى كار و قصور خود در تصحيح اين اثر ارزنده اعتراف مى كنم. اميدوارم كه اين كتاب مقبول دوستداران آثار علامه مجلسى واقع گردد و براى احياى نام و آثار زنده ياد مجلسى مؤثر و سودمند افتد.

و الحمد للَّه اولا و آخرا و ظاهرا و باطنا قم- باقر بيدهندى توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 13

شَيْ ءٍ قُبُلًا ما كانُوا لِيُؤْمِنُوا.»

يعنى: (اشخاصى هستند كه نفوس خبيثه دارند كه اگر ملائكه از آسمان بر ايشان نازل گردد، و مردگان از قبرها بيرون آمده با ايشان سخن گويند، و هر چه هست به زبان آمده و به ايشان بگويند كه ايمان به صانع عالم بياوريد حاضر نيستند ايمان بياورند).

خواه ناخواه با ديدن و خواندن اين كتاب اعتراف به وجود صانع حكيم قادر لطيف عليم خبيرى خواهد نمود و گذشته از آن كه آن حضرت به مفضل تعليم نمود كه با مطالب اين كتاب آن دهرى ها را مفحم و مجاب نمايد خودش در چند مجلس ايشان را منكوب فرمود. و نيز فرمايشات ديگر داشته كه ثابت مى كند به اهل عالم غير از وجود صانع حقانيت اصل اسلام و از فرق آن اماميه شيعه اثنى عشريه را كه چون مطالبى فرموده كه محال است غير از كسى كه با مبدأ اتصال داشته باشد آن مطالب را بگويد.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 15

اما آن مجالس را شيخ صدوق در كتاب توحيدش روايت مى كند از ابى منصور متطبّب كه گفت: يكى از اصحابم برايم نقل كرد كه من و «ابن ابى العوجاء» و «ابن مقفّع» در مسجد الحرام بوديم، ابن مقفّع گفت: «اين خلق را مى بينيد (و اشاره كرد به جماعتى كه در مسجد دور خانه خدا طواف مى كردند) در اينها كسى نيست كه لياقت اسم انسانيت را داشته باشد مگر آن شخصى كه آنجا نشسته (و اشاره به حضرت صادق عليه السّلام نمود) و باقى همه اين مردم حيوانات و حشرات اند!» رفيق او ابن ابى العوجاء به او گفت: چگونه براى اين شخص اين امتياز را

قائل شدى؟

گفت: چون نزد او ديده ام چيزهايى كه نزد هيچ كس غير از او نديده ام.

ابن ابى العوجاء در جواب گفت: بايد او را امتحان كرد ببينيم اين طور است كه مى گويى يا خير.

ابن مقفّع به او گفت: اين كار را نكن مى ترسم اگر نزد او بروى و محاجه كنى طورى به تو كند كه تو دست از مسلك خود (يعنى دهرى بودن) بردارى.

ابن ابى العوجاء به او گفت: بلكه مى ترسى كه من او را امتحان كنم و معلوم شود حرفى كه در باره او زده اى درست نبوده.

ابن مقفّع به او گفت: حال كه اين خيال را كرده اى پس بلند شو و به نزد او برو و هر چه مى توانى پاينده خود باش كه تو را به زانو در نياورد،

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 16

پس ابن ابى العوجاء به طرف آن حضرت روان شد.

راوى مى گويد: من و ابن مقفّع مانديم تا برگردد، طولى نكشيد كه برگشت و به ابن مقفّع گفت: «اين شخص از جنس بشر نيست و اگر در دنيا يك روحانى مجرّد باشد كه هر وقت خواسته باشد مجسم شده و آشكار گردد و هر وقت خواسته روح محض و در باطن باشد اين شخص است كه گفتى.»

من رفتم و پهلوى او نشستم، جماعتى نزد او بوده گذاشت تا همه رفتند رو به من كرد و گفت: اگر مطلب اين طور است كه اين مردم كه دور خانه طواف مى كنند مى گويند كه صانعى دارند- و البته اين طور است-، پس اينها اهل سلامت و شما اهل هلاكتيد كه قائل به صانع خود نشده ايد، و اگر مطلب اين طور است كه شما مى گوئيد- و البته

اين طور نيست- پس آنها ضرورى نكرده اند.

من به او گفتم: مگر ما چه مى گوئيم و اين مردم چه مى گويند ما و اين مردم حرفمان يكى است.

گفت: چگونه حرفتان يكى است؟ اينها قائلند صانعى دارند كه ايشان را آفريده و مى ميراند و دو مرتبه براى ثواب و عقاب بر حسب عمل، ايشان را زنده مى كند و شما عقيده تان اين است كه عالم بى صانع است.

ابن ابى العوجاء گفت: من اين كلمه را از او غنيمتى دانسته، گفتم:

فرصت را از دست ندهم. به او گفتم اگر اين طور است كه تو مى گوئى، پس اين صانع چرا خودش را براى خلقش ظاهر نكرد كه اختلاف از

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 17

بين برداشته شود؟ چرا خود را از خلق پنهان كرد و رسول فرستاد؟ اگر خود را پنهان نكرده بود مردم بهتر به او ايمان مى آوردند.

يك مرتبه به من توپيد و گفت: چگونه خدا خود را پنهان كرده؟

چگونه پنهان است از تو كسى كه تو نيست بوده اى و تو را هست كرده، و كوچك بودى تو را بزرگ كرد، و ضعيف بودى تو را قوت داده، چگونه پنهان است از تو خدائى كه تو تندرست بودى تو را بيمار كرده، بيمار بوده تندرست مى كند، چگونه پنهان است از تو كسى كه پيوسته هر طور بخواهد در وجود تو تصرفات مى نمايد از چيزى غضبناكى، تو را از آن خوشنود مى كند، از چيزى خوشنودى تو را از آن غضبناك مى كند و گاهى كه شاد هستى تو را محزون مى كند و گاهى كه محزونى تو را شاد مى كند، كسى را مبغوض داشته تو را به او محبت مى دهد و كسى را كه محبت

داشته مبدل به بغض مى نمايد، و گاهى از كارى اباء و امتناع داشته تصميم به جا آوردن آن به تو مى دهد و به چيزى تصميم داشته به تو اباء و امتناع از آن مى دهد، گاهى از چيزى ترسيده تو را به آن رغبت مى دهد، گاهى به چيزى رغبت داشته به تو ترس از آن مى دهد، گاهى به چيزى اميدوار بوده به تو يأس مى دهد، گاهى از چيزى يأس داشته به تو اميدوارى مى دهد، گاهى چيزى كه هيچ وقت در دلت نبوده در خاطرت خطور مى دهد و بر عكس چيزى كه كاملا آن را دانسته از خاطر تو محو مى نمايد كه هر چه خواسته باشى آن را به خاطر خود بياورى به خاطرت نمى آيد.

ابن ابى العوجاء گفت: اين شخص (يعنى جعفر بن محمّد عليه السّلام)

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 18

آن قدر از آثار قدرت خداى خود كه در نفس خودم هست برايم شمرد و ديدم نمى توانم هيچ كدام را انكار كنم تا آن كه به خود گفتم: الآن است كه خداى خود را ما بين خود و من مجسم مى كند به ناچار از نزدش جستم. «1»

و نيز در آن كتاب روايت كرده از هشام بن حكم كه گفت:

«ابن ابى العوجاء» و «ابو شاكر ديصانى» و «عبد الملك بصرى» و «ابن مقفّع» در خانه خدا جمع شدند و بنا كردند به استهزاء نمودن به حاجيان و طعن زدن بر قرآن، پس به ايشان گفت: ابن ابى العوجاء بيائيد ما چهار نفر سعى كنيم هر يك ربع قرآن را نقض و باطل كنيم كه همگى كل قرآن را باطل كرده باشيم. وعده گاه ما سال ديگر همين موقع همين

جا باشد كه جمع شده و قرآن را نقض كرده ايم، و قرآن كه نقض شد نبوت محمّد كه آن را معجزه خود قرار داده نقض كرده ايم، و نبوتش كه نقض شد اسلام باطل شده، و اسلام كه باطل شد حرف ما كه عالم را صانعى نيست ثابت مى شود.

اين قرار داد را با هم بستند و هر كدام به طرف وطن خود رفت. سال توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 19

آينده هر چهار نفر نزد خانه خدا جمع شدند كه هر يك بنا بود باطل كردن ربع قرآن را بياورد ولى اولى آنها ابن ابى العوجاء گفت: اما من از پارسال تا الآن تمام فكرم در اين آيه بود در مورد برادران يوسف كه وقتى كه يوسف در مصر به آن تدبير، برادر ابوينى خود يعنى «بنيامين» را از ايشان گرفت تمام همّ خود را صرف چاره كردن نمودند و آيه اين است. «فَلَمَّا اسْتَيْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِيًّا». «1» گفت: هر چه فكر كردم كه مانند آن بياورم كه داراى آن فصاحت و جمع معانى باشد نتوانستم و فكر در اين يك آيه نگذاشته مرا فكر براى آيه ديگر بنمايم! دومى ايشان عبد الملك گفت: من هم از وقتى كه پارسال از نزد شما رفته ام همه فكرم در اين يك آيه بوده كه مى گويد: اى مردم! مثلى براى شما زده گوش دهيد اينها را كه شريك خدا قرار مى دهيد، اگر همه جمع شوند كه يك مگس بيافرينند نمى توانند! و آن آيه اين است.

«يا أَيُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ يَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ يَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَيْئاً

لا يَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ». «2»

هر چه فكر مى كنم مى بينم نمى توانم مثل اين آيه درست كنم.

سومى ايشان ابو شاكر ديصانى گفت من هم از وقتى كه از نزد شما

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 20

رفته ام همه فكرم در اين بوده كه مى گويد اگر غير از خداى يگانه خدايان ديگر كه شما مى گوئيد بودند زمين و آسمان فاسد مى شدند و اين است آيه «لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا». «1»

چهارمى ايشان ابن مقفّع گفت: رفيقان اين قرآن از جنس كلام بشر نيست من هم وقتى كه از نزد شما رفته ام تمام فكرم در اين آيه كه پس از طوفان نوح و هلاك مردمان به غرق گفته شد به زمين كه آب خود را بلع كن و به آسمان كه از آب ريختن دست نگهدار و آيه اين است.

«وَ قِيلَ يا أَرْضُ ابْلَعِي ماءَكِ وَ يا سَماءُ أَقْلِعِي» «2». هر چه فكر كرده ام گذشته از آن كه نمى توانم مثل آن بياورم تمام نكات و محسنات آن را نفهميده ام.

هشام بن حكم راوى قصه مى گويد: در اين بين كه آنها با هم مشغول اين مذاكرات در امر قرآن بودند حضرت صادق عليه السّلام بر ايشان گذشت و اين آيه را براى ايشان خواند:

«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلى أَنْ يَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا يَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِيراً» «3».

معناى آيه اين است: يعنى: بگو اگر جمع شوند همه انس و جن بر آن كه مثل اين قرآن بياورند نمى توانند اين كار را بكنند و لو آن كه پشتيبان همديگر باشند.

ايشان كه حضرت را ديدند و اين آيه را از او شنيدند نگاهى

به توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 21

همديگر كرده و حالشان دگرگون شد و گفتند: اگر اسلام حقيقتى داشته باشد بايد جانشينى محمد پيغمبر امروز به اين شخص منتهى شود ما هيچ وقت نشده او را ببينيم كه بدنهاى ما از هيبتش به لرزه نيفتد! اين را گفتند و از نزد هم متفرق شدند و اعتراف كردند كه ما نمى توانيم مثل اين قرآن بياوريم. «1»

و اما آن فرمايشات، پس در كتاب مغز متفكر جهان شيعه امام جعفر صادق عليه السّلام كه بيست و پنج نفر از استادان دانشگاه اروپا و امريكا اصل انگليسى آن را نوشته اند و ذبيح الله منصورى به اين اسم آن را ترجمه كرده و در صفحه 9، 10 آن كتاب اسم آن بيست و پنج نفر را كه استاد دانشگاه چه شهر و مملكتى بوده ذكر مى كند فقط دو نفر آنها ايرانى بوده آقاى حسين نصر استاد دانشگاه تهران، و آقاى موسى صدر مدير مؤسسه علمى مطالعات اسلامى در صور لبنان.

مى نويسد: اول كسى كه خبر به گردش زمين به دور خود داد جعفر صادق بود. آن وقت در صفحه 117 كتاب مى نويسد: گردش زمين به دور خود، به طور محسوس، ثابت نشد مگر بعد از آن كه نوع بشر قدم به كره ماه گذاشت و از آنجا زمين را ديد.

حتى در اول سالهاى فضانوردى فضانوردان، نمى توانستند گردش زمين را به چشم خود ببينند چون [در آن سالها فضانوردان پايگاه ثابت نداشتند در سفينه هائى بودند كه هر يك از آنها در [هر] نود

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 22

دقيقه يا قدرى بيشتر اطراف زمين مى گرديدند و نمى توانستند در حالى كه خود با آن سرعت

اطراف زمين مى گرديدند به حركت وضعى زمين پى ببرند.

اما روزى كه در كره ماه قرار گرفتند و در آنجا دوربين فيلم بردارى خود را متوجه زمين كردند در عكسها ديدند كه زمين آهسته، به دور خود مى گردد و در آن روز گردش زمين به دور خود به طور مرئى به ثبوت رسيد.

تا آن كه در صفحه 120 مى گويد:

چه شد كه جعفر صادق عليه السّلام در دوازده قرن قبل از اين توانست پى ببرد كه زمين اطراف خود مى گردد و در نتيجه روز و شب به وجود مى آيد؟

و در صفحه 125 گفته: «در فيزيك امام جعفر صادق عليه السّلام چيزهايى گفته كه قبل از او، كسى نگفته و بعد از وى، تا نيمه دوم قرن هيجدهم و قرن نوزدهم و بيستم، به عقل كسى نرسيده كه آنها را بگويد.

يكى از قوانينى كه جعفر صادق در فيزيك ابراز كرد قانون مربوط به كدورت اجسام و شفاف بودن آنها مى باشد.

او گفت هر جسمى كه جامد و جاذب باشد كدر است و هر جسمى كه جامد و دافع باشد كم يا بيش شفاف جلوه مى نمايد.

از او پرسيدند جاذب چه مى باشد؟

گفت: [جاذب حرارت.

اين نظريه فيزيكى كه امروز مى دانيم با يك الحاق، يك قانون توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 23

علمى است و بقدرى جلب توجه مى نمايد كه آدمى حيرت مى كند چگونه در نيمه دوم قرن هفتم ميلادى و نيمه اول قرن دوم هجرى، مردى توانسته يك چنين نظريه بديع را ابراز نمايد.

امروز اگر از يك صد نفر از افراد عادى بپرسند كه چه مى شود يك جسم كدر مى گردد و جسم ديگر شفاف به نظر مى رسد نمى تواند پاسخ بدهد يعنى بگويد به

چه علت آهن تيره است و بلور درخشان [مى باشد.]

قانون فيزيكى امروز مى گويد: هر جسم كه امواج حرارت به سهولت از آن عبور كند. (يعنى هادى حرارت باشد) و امواج (الكترومانيه تيك) از آن عبور نمايد (يعنى هادى الكتريسيته و امواج مانيه تيزم باشد) تيره است.

اما اجسامى كه حرارت به خوبى از آنها عبور نمى كند. «1» و امواج الكترومانيه تيك را عبور نمى دهد. «2» درخشندگى دارند.

منصورى مترجم در پاورقى گفته: امواج الكترومانيه تيك امواجى است كه ما به كمك آنها صداى راديو را مى شنويم و تصاوير تلويزيون را مى بينيم.

نظريه كلى جعفر صادق در مورد علت تيره بودن اجسام و درخشنده بودن آنها بر اساس جاذب بودن است و بعد از آن كه از او توضيح خواسته اند گفته است اجسامى كه جاذب حرارت توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 24

مى شوند «1» تيره مى شوند و اجسامى كه جاذب حرارت نمى شوند كم يا بيش شفافيت دارند.

مسأله جاذب بودن، هم مثل دو قطب متضاد در نظريه جعفر صادق، خيلى جالب توجه است و همين موضوع سبب گرديده كه نظريه اش با قوانين فيزيكى امروزى در مورد علت كدورت و شفاف بودن اجسام، مطابقت نمايد.

در صفحه 266 در عنوان (نظريه جعفر صادق عليه السّلام به ساختمان بدن انسان) گفته:

جعفر صادق مثل ساير مسلمين مى گفت كه انسان از خاك آفريده شده [است . فرق او با مسلمين ديگر اين بود كه راجع به آفرينش انسان از خاك چيزهايى مى گفت كه به عقل هيچ يك از مسلمين در آن عصر نمى رسيد.

در اعصار بعد هم هيچ مسلمانى نتوانست راجع به ساختمان بدن انسان، استنباطى چون امام جعفر صادق داشته باشد و اگر كسى چيزى مى گفت، مستقيم يا غير مستقيم از

شاگردان جعفر صادق شنيده بود. او مى گفت تمام چيزهائى كه در خاك هست در بدن آدمى وجود دارد. اما به يك اندازه نيست و بعضى از آنها در بدن انسان خيلى زياد است و بعضى از آنها خيلى كم و در بين چيزهايى كه در بدن انسان كم و زياد است، مساوات وجود ندارد بعضى از آنها از بعض ديگر كمتر مى باشد.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 25

او مى گفت چهار چيز است كه در بدن انسان زياد مى باشد و هشت چيز است كه در بدن انسان كم مى باشد و هشت چيز ديگر در بدن انسان خيلى كم است.

اين نظريه كه راجع به ساختمان بدن آدمى از طرف آن مرد ابراز گرديده آن قدر غرابت دارد كه گاهى انسان فكر مى كند آيا همان طور كه شيعه عقيده دارند جعفر صادق داراى علم امامت بوده و اين نظريه را از علم امامت استنباط كرده نه از علوم بشرى. زيرا ادراك ما نمى پذيرد كه يك عالم عادى كه از معلومات بشرى برخوردار مى باشد در دوازده قرن و نيم قبل بتواند به يك چنين واقعيت پى ببرد.

تا آن كه نوشته: جعفر صادق اعم از آن كه به عقيده شيعه علم امامت داشته يا بنا بر نظريه قائلين به شعور باطنى با شعور باطنى خود مربوط بوده يا بنا بر نظريه «برگسون» «1» از جهش حياتى قوى خود استفاده مى نموده چيزى گفته كه ثابت مى كند در بين مردم زمان خود، و مردم اعصار بعد، در علم بدن شناسى شخص منحصر به فرد، به شمار مى آمده است. زيرا بعد از دوازده قرن و نيم، امروز نظريه جعفر صادق از لحاظ علمى به ثبوت

رسيده و در صحت آن، ترديد وجود ندارد «2».

تا آن كه مى گويد: آن هشت چيز كه بنا بر گفته جعفر صادق در بدن توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 26

انسان خيلى كم است اين عناصر مى باشند: 1- «موليبدن».

2- «سيليسيوم». 3- «فلوئور». 4- «كوبالت». 5- «مانگانز». 6- «يد».

7- «مس». 8- «روى». و آن هشت چيز ديگر كه در بدن انسان نسبت به عناصر فوق النسبه زيادتراند عبارت اند از: 1- «منيزيم». 2- «سديم».

3- «پتاسيم». 4- «كلسيم». 5- «فسفر». 6- «كلر». 7- «گوگرد». 8- «آهن».

آن چهار عناصر كه در بدن انسان خيلى زياد مى باشد عبارت اند از:

1- «اوكسيژن». 2- «كربن». 3- «هيدروژن». 4- «ازت».

و پى بردن به اين عناصر در بدن انسان، كار يك روز و دو روز نبوده از آغاز قرن هيجدهم ميلادى اين كار با كالبد شكافى شروع شده و دو ملت فرانسه و اطريش در كالبد شكافى پيش قدم گرديدند. «1»

تا آن كه مى گويد: و مطالعات و تجزيه هاى صد و پنجاه ساله يا بيشتر، صحت نظريه جعفر صادق را در مورد چيزهائى كه بدن انسان را تشكيل مى دهد تأييد مى نمايد. «2»

در صفحه 70 مى نويسد: جعفر صادق هزار و يك صد سال قبل از علماى قرن هيجدهم ميلادى اروپا كه اجزاى هوا را كشف و از هم جدا كردند گفت كه باد (يا هوا) يك عنصر نيست بلكه از چند عنصر به وجود آمده است.

و در صفحه 71 مى گويد: بعد از آن كه لاووازيه اوكسيژن را از گازهاى ديگر هوا جدا كرد و نشان داد آنچه سبب حيات جانداران توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 27

مى شود اكسيژن است، دانشمندان گازهاى ديگر را كه در هوا وجود دارد از لحاظ

حفظ حيات بى فائده دانستند.

اين نظريه مخالف با نظريه امام جعفر صادق بود كه گفت: تمام اجزائى كه در هوا هست براى تنفس ضرورى است.

اما در نيمه قرن نوزدهم ميلادى دانشمندان نظريه خود را راجع به اكسيژن از لحاظ تنفس تصحيح كردند. چون مسلّم شد كه اوكسيژن گر چه مايه حيات جانداران است و بين تمام گازهاى هوا يگانه گازى است كه خون را در بدن تصفيه مى نمايد اما موجودات جان دار نمى توانند اوكسيژن خالص را براى مدتى تنفس كنند زيرا سلولهاى جهاز تنفس مى سوزد.

اوكسيژن خود نمى سوزاند «1» اما كمك به سوزاندن مى كند و وقتى با جسمى كه قابل سوختن باشد تركيب گردد آن جسم مى سوزد و هر گاه سلولهاى ريه انسان يا جانداران «2» ديگر مدتى اوكسيژن خالص تنفس كنند چون اين گاز با آنها تركيب مى شود، مى سوزند و انسان يا جانورى كه ريه اش سوخته مى ميرد. بنا بر اين بايستى در هوا گازهاى ديگر هم با اكسيژن وارد ريه انسان و جانداران ديگر شود تا آن كه ريه موجودات جاندار بر اثر تنفس از اكسيژن خالص، در مدتى طولانى نسوزد. بعد از آن كه دانشمندان نظريه خود را در مورد اوكسيژن از لحاظ تنفس تصحيح كردند معلوم شد كه نظريه جعفر صادق درست توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 28

است و تمام گازهائى كه در هوا وجود دارد براى تنفس مفيد مى باشد مثلا گاز موسوم به (اوزون) كه خواص شيميائى آن مثل اوكسيژن مى باشد و هر مولكول آن از سه اتم اوكسيژن به وجود آمده به ظاهر در تنفس نقش ندارد در صورتى كه اوكسيژن را در هنگام ورود به خون تثبيت مى كند.

و براى فهم مطلب مى گوئيم

كه نگهبان اوكسيژن هنگام ورود آن گاز به خون مى باشد و نمى گذارد كه اوكسيژن شانه را از زير بار [وظيفه خالى كند.

اين است كه نظريه جعفر صادق عليه السّلام مبنى بر آن كه تمام اجزاى باد (هوا) براى تنفس ضرورت دارد از نيمه قرن نوزدهم به بعد، تا امروز تأييد شده است.

و مى دانيم كه اوكسيژن در فضا در حال تركيب نيست بلكه مخلوط با هوا مى باشد و چون از هوا سنگين تر است بر حسب قاعده بايستى ته نشين شود. اگر اين طور مى شد، سطح زمين را تا ارتفاعى معين، اوكسيژن مى پوشانيد و گازهاى ديگر كه در هوا موجود است بالاى اوكسيژن قرار مى گرفت. در نتيجه جهاز تنفّس تمام جانداران مى سوخت و نسل جاندار منقرض مى گرديد، و نيز ديگر گياه به وجود نمى آمد زيرا گرچه گياه هم مثل جانداران براى زنده ماندن احتياج به اوكسيژن دارد، لكن محتاج كربن هم هست و اگر سطح زمين را تا ارتفاعى معين، اوكسيژن مى پوشانيد چون كربن به سطح زمين نمى رسيد گياه به وجود نمى آمد. اما گازهائى كه در هوا هست مانع از

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 29

اين مى شود كه اوكسيژن ته نشين گردد و به زندگى حيوانى و گياهى خاتمه داده شود.

جعفر صادق اولين كسى است كه عقيده به عناصر اربعه را كه مدت يك هزار سال غير قابل تزلزل به نظر مى رسيد متزلزل كرد آن هم وقت گفتنش اين نظريه را هنوز يك نوجوان نشده طفل به شمار مى آمد ولى نظريه مربوط به هوا را بعد از آن كه به سن رشد رسيد و به تدريس شروع كرد، بر زبان آورد.

امروز اين موضوع، در نظر ما عادى جلوه مى كند براى

آن كه مى دانيم يك صد و دو عنصر وجود دارد. اما در قرن هفتم ميلادى و اول هجرى، يك نظريه بزرگ انقلابى بود و عقول بشرى در آن قرن، نمى توانست بپذيرد كه هوا يك عنصر بسيط نباشد. و باز مى گوئيم كه در آن عصر و اعصار بعد، تا قرن هيجدهم ميلادى اروپا، ظرفيت تحمل آن عقيده علمى انقلابى و چيزهاى ديگر را كه جعفر صادق گفته و در فصول آينده ذكر خواهد شد نداشت.

تا آن كه در اواخر صفحه 73 مى گويد: اول كسى كه پى برد اوكسيژن مولد الحموضه است يعنى (توليدكننده ترشى) است جعفر صادق بود.

تا آن كه گفته: براى آن كه شبهه اى توليد نشود مى گوئيم كه اسم (مولد الحموضه) از دهان جعفر صادق خارج نشد ولى در محضر درس خود گفت هوا دارى چند جزء است و يكى از اجزاى هوا در بعضى از اجسام دخالت مى كند و آنها را تغيير مى دهد و از بين اجزاى توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 30

هوا همان است كه كمك به سوزاندن مى نمايد و اگر كمك آن نباشد اجسامى كه قابل سوختن اند نمى سوزند.

اين نظريه از طرف خود جعفر صادق انبساط پيدا كرد و او باز در دروس خود گفت: آنچه در هوا كمك به سوزانيدن اجسام مى نمايد اگر از هوا جدا شود، و به طور خالص به دست بيايد طورى از لحاظ سوزانيدن اجسام نافذ است كه با آن مى توان آهن را سوزانيد بنا بر اين هزار سال قبل از پريستلى و پيش از لاووازيه جعفر صادق اوكسيژن را به خوبى وصف نمود و فقط نام اوكسيژن يا مولد الحموضه را روى آن نگذاشت.

پريستلى با آن كه

اوكسيژن را كشف كرد نتوانست بفهمد كه آن را مى سوزاند. و (لاووازيه) با آن كه قسمتهايى از خواص اوكسيژن را با آزمايش استنباط كرد نتوانست بفهمد كه آن گاز، سوزاننده آهن است ولى جعفر صادق هزار سال قبل از او به اين موضوع پى برد.

امروز مى دانيم كه هر گاه يك قطعه آهن را به طورى داغ كنيم كه قرمز بشود و بعد آن را در اكسيژن خالص فرو ببريم با شعله اى درخشنده مى سوزد، همان طور كه در چراغهاى روغنى يا نفتى قديم، فتيله را با روغن يا نفت مشتعل مى كردند و در نور آن شب را به سر مى بردند، مى توان چراغى ساخت كه فتيله آن از آهن باشد و آن، در اكسيژن مايع فرو برود و اگر فتيله را طورى حرارت بدهند كه قرمز بشود، با نور بسيار درخشان، شب را روشن خواهد كرد.

و روايت مى كنند كه يك روز محمد باقر عليه السّلام پدر جعفر صادق در

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 31

محضر درس گفت (با كمك علم به وسيله آب، كه خاموش كننده آتش است مى توان آتش افروخت) اين گفته اگر چون يك تعبير شاعرانه جلوه گر نمى شد بى معنى جلوه مى كرد و تا مدتى آنهائى كه آن روايت را مى شنيدند فكر مى كردند كه محمد باقر تعبيرى شاعرانه را بر زبان آورده ولى از قرن هيجدهم به بعد محقق شد كه به وسيله آب با كمك علم مى توان آتش افروخت آن هم آتشى كه گرم تر از آتش چوب يا ذغال باشد زيرا حرارت (هيدروژن) كه يكى

و عليهم من الصّلوات و التحيات ما يليق بلطفه و مزيده.

اما بعد: قاصر از نيل معالى و مفاخر، ابن الواصل الى رحمة اللَّه و غفرانه، محمد باقر ابن محمد تقى صانهما اللَّه من المعاثر بر الواح ضماير خجسته سراير برادران ايمانى مى نگارد كه چون حديث شريفى در اثبات صانع قدير و توحيد و ساير صفات كماليه اوجلّ شأنه و تعالى سلطانه و عظم برهانه، شيخ جليل، مفضّل بن عمر جعفى كه از خواص اخيار سلاله اطهار، امام المغارب و المشارق، ابى عبد اللَّه جعفر بن محمّد الصادق عليهما السّلام بوده و از آن حضرت روايت توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 44

كرده مشتمل است بر دلائل ساطعه بر ابطال مذاهب ملاحده «1» قائلين به تعطيل و اهمال، و ثنويّه بد آمال، و براهين قاطعه بر اثبات وجود و علم و قدرت و لطف و حكمت قادر ذو الجلال و محتوى است بر بيان غرايب حكم و مصالح كه حكيم عليم در خلق آسمان و زمين و كواكب و نيّرات و عناصر و مواليد از انسان و حيوان و جماد و نبات مرعى داشته و بناى نظام عالم كبير و صغير را بر آن گذاشته. و رشاقت مضامين و وثاقت براهينش شهادت مى داد و مى دهد كه از منبع وحى و الهام جارى گرديده، و از مطلع انوار علوم سيّد انام دميده. و سيد رفيع الشأن على بن طاوس- نور اللّه ضريحه- بر حقيقت شهادت داده، «2» و كافّه شيعيان در تقويت يقين و ايمان به آن محتاج بودند، و اكثر اهل [ديار] عجم به اعتبار عدم معرفت لغت عرب از منافع بيّنه، و قواعد جليله آن محروم

بودند.

و ايضا به فصلى از فقرات كثير الثمراتش محتاج به تبيين بود، لهذا آن را به لغت فارسى ترجمه كردم و در بعضى از مطالب آن فى الجمله متعرّض توضيح و تنقيح شدم تا از اين خورشيد سپهر هدايت كه از افق امامت طالع گرديده و از جويبار اسرار كه از منبع علوم سيّد ابرار و ائمه اطهار- عليهم صلوات اللَّه الملك الغفّار- جارى شد، كافّه طالبان زلال تحقيق، و مقتبسان انوار توفيق را بهره شامل و نفع كامل حاصل گردد.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 45

و چون ميسّر اين امر جليل القدر را از بركات بلا نهايت عهد خجسته سلاطين زمان شايسته سلطان آفاق، و ملاذ «1» خواقين «2» به استحقاق، مالك ممالك قلوب ارباب عرفان، سالك مسالك اصحاب ايقان، پادشاه معنى و صورت، بانى مبانى ملك و ملّت، كشتزار آمال هم كنان از جداول انامل سخايش سيراب، و از صفير عندليب خوش الحان خامه عدالت نگارش غم و الم در خاطرها ناياب، آب تيغش طراوت انهار خاطر دوستان جود بخش جوى ملت و دين، برق شمشيرش آتش حيات مخالفين بد آئين و به ذكر عطايش دهان صدف در افشان، و به وصف سخايش لب دريا تر و زبان لطف بى پايانش با قهر سوزان مانند خنده برق و گريه ابر توأمان، گشادگى كف دريا نوالش سحاب مزارع آمال خرّم و خندان در عهد همايونش [هر كه تيغ خلاف از نيام كين بر كشيد چون بيد بر خود بلرزيد، و در جويبار انفاق كدام سرو بالا كشيد كه زمانه چون گل بروى نخنديد و دستهاى داعيان رفعتشان كه در آستان رفيع البيانش بلند گرديده با كفّ

الخضيب هم دستان صوفيان صافى جنان هر صبح و شام به زمزمه دعاى خلود دولت ابد توأمان با عندليبان قدسى نشان اغصان سدرة المنتهى هم داستان، تيغ آبدارش براى سرهاى كفار نهرى است به سوى دار البوار، و حسام آتش بارش براى خرمن حيات اشرار به توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 46

مصداق «يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ». سليمان شأنى كه طيور ارواح و وحوش قلوب ذوى ارتباح در دام تسخير اطاعت اوست و ابواب رياح صباح حبوب به امر علام غيوب متكفّل الطيب و تطهير رفعت و جلالت او أعنى السّلطان، بن السّلطان، الخاقان بن الخاقان، السّلطان سليمان الموسوى الصفوى بهادر خان- شدّاللّه اطناب دولته باوتاد الخلود و زيّن سلطنته بدار العز و السعود به پايه سراير اعلى مرفوع گردانيد و به اوج رفعت و شرف رسانيد. اگر عز قبول افتد از فضل نمايان و لطف بيكران سلاله رسول كريم و مبعوث به خلق عظيم چه عجب فقد ورث محاسن الاخلاق و مكارم الشريعة من آبائه الكرام، سادات العرب و العجم صلوات اللَّه عليه ما نهار اضاء و الليل اظلم.

اكنون شروع مى نمايم در ترجمه اصابه حديث كثير الفوائد بعون الملك الماجد.

آن از آنچه نمى داند آنها را جمهور امّت و جاهلند و نمى دانند آن چه را حق تعالى به او عطا كرده است از فضيلت و عظم منزلت و

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 47

بزرگى مرتبت، در اين فكر بودم كه ناگاه «ابن ابى العوجاء» «1» كه يكى از ملاحده آن زمان بود آمد و نشست در جايى كه من كلام او را مى شنيدم، چون قرار گرفت مردى از اصحاب او آمد و نزديك او نشست، پس ابن ابى العوجاء اشاره كرد به ضريح مقدس حضرت رسالت پناه صلّى اللَّه عليه و آله و گفت: «به تحقيق كه صاحب اين قبر به كمال مراتب عزّت رسيد و جميع خصلتهاى شرف كه در او مجتمع گرديد و در همه احوال منزلت او به تضاعف مى انجاميد».

رفيقش گفت كه: «او فيلسوفى بود كه دعواى مرتبه ها بلند و منزلت ارجمند كرد، و براى اثبات آن معجزه چند آورد كه بر عقل ها غالب توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 48

آمده و فهم ها در آن كم شده و خردها در درياهاى تفكّر فرو رفتند و باز مانده برگشتند و چون استجابت كردند دعوت او را عقلاء و فصحاء و خطباء، داخل شدند مردم در دين او فوج فوج، پس مقرون گردانيد نام خود را به نام خداى خود در اذان كه ندا مى كنند به آن بر صومعه ها و مسجدها در جميع شهرها و مواضعى كه دعوت او به آنها رسيده است. و آوازه در آنجا بلند شده است، و حجّت او ظاهر گرديده است در كوه و دشت و دريا و صحرا و در هر شب و روز پنج نوبت تكرار مى كنند در اذان

و اقامه تا آن كه نامش هر ساعت تازه گردد و پيغمبريش پنهان نماند.»

ابن ابى العوجاء گفت: بگذار نام محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و سلم را كه عقل من در آن حيران است و فكر من در كارا و درمانده است و سخن بگو در اصلى كه محمّد صلّى اللَّه عليه و آله و سلم خود را به او بلند كرده است.»

پس سخن در وجود صانع عالم تعالى شأنه گفتند و حرف را به جايى رسانيدند كه اين عالم را صانعى و اين كارخانه را مدبّرى نيست، بلكه همه چيز به طبع خود متكوّن مى شوند بى مدبّرى و صانعى و پيوسته چنين بوده و چنين خواهد بود.

نيستى با تو سخن گفتن سودى ندارد، و اگر از اصحاب جعفر بن محمّد صادقى او خود با ما چنين مخاطبه نمى كند و به اين نوع دليل با ما مجادله نمى كند، و از سخنان ما زياده از آن چه تو شنيدى مكرر شنيده است و دشنام نداده در خطاب ما و او از اندازه سخن به در نرفته و در جواب ما! و او صاحب حلم و رزانت و خداوند عقل و متانت است. او را طيش و سفاهت و غضب از جا به در نمى آورد گوش مى دهد سخنان ما را و مى شنود حجت هاى ما را تا آن كه ما آنچه در خاطر داريم مى گوئيم و گمان مى كنيم كه حجت خود را بر او تمام كرديم، آنگاه باطل مى كند حجت هاى ما را به اندك سخنى و حجت بر ما تمام مى كند به مختصرترين كلامى، و نمى توانيم سخنان معجز نشان او در مقام جواب برآئيم، اگر تو از اصحاب اوئى به طور شايسته او با ما سخن بگو.»

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 50

مفضّل گفت: از مسجد بيرون آمدم اندوهناك و متفكر در آنچه مبتلا شده اند به آن اسلام و مسلمانان از كفر اين گروه ملحد بى دين، و شبهات ايشان در انكار صانع آسمان و زمين، پس رفتم به خدمت مولاى خود امام جعفر صادق- صلوات اللَّه عليه-، چون مرا شكسته خاطر يافت، پرسيد كه چيست تو را؟

چون سخن آن ملحدان و دهريان را به خدمتش عرض كردم فرمود كه: بيان خواهم كرد براى تو از حكمت حضرت صانع جلّ و علا در خلق عالم و درندگان و حيوانات و مرغان و حشرات و هر صاحب روحى

از چهار پايان و گياه ها و درختان ميوه دار و غير ميوه دار و سبزى هاى مأكول و غير مأكول آنچه عبرت گيرند از آن عبرت گيرندگان و زياده گردد به سبب آن معرفت مؤمنان، و متحيّر گردند در آن ملحدان و كافران، فردا بامداد نيز به نزد ما بيا.

مفضّل گفت: از اين مژده عديم المثال «1» شاد و خوش حال به منزل خود مراجعت نمودم و براى آن وعده دلنواز شب بر من دراز گشت.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 51

را [كه راه حق واضح به كدام سو مى روند. «1»

پس ايشان در ضلالت و كورى و حيرت خود مانند كورى چندند كه داخل شوند در سرائى كه در نهايت استحكام و نيكوئى بنا شده باشد و فاخرترين فرشها در آن گسترده باشند و آنچه در كار باشد از انواع مأكول و مشروب و پوشيدنى و ساير چيزها كه آدمى به آن محتاج است در آن مهيّا كرده باشند، و هر چيزى را در محل خود و جاى مناسب خود قرار داده باشند به اندازه نيكو و تدبير درست، پس آن كوران در آن سراى رفيع البنيان به جانب راست و چپ تردد كنند و

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 53

داخل بيوت آن شوند با ديده هاى بسته كه نه بناى سرا را مشاهده نمايند و نه آنچه در آنجا براى اهلش مهيّا كرده اند و بسا باشد كه كورانه پازنند بر ظرفى يا چيزى كه در موضع خود گذاشته، شده و غايت احتياج به او داشته باشند و ندانند كه به چه جهت در آن موضع گذاشته اند و براى چه مهيّا كرده اند و به اين سبب به خشم آيند و غضبناك شوند و مذمت كنند سرا و بناكننده سرا را.

سبب آن را نداند و عقلش به حكمت آن نرسد مبادرت مى نمايد به مذمت آن و وصف مى كند آن را به خطا و قلّت تدبير چنانچه اصحاب «مانى «2»» نقاش، و ملاحده فسقه «3» كه از دين به در

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 54

رفته اند و اشباه ايشان از اهل ضلال كه به خيال محال ترك بندگى خداوند ذى الجلال كرده اند.

پس لازم است بر كسى كه خداوند بر او انعام كرده باشد به معرفت خود و هدايت كرده باشد به سوى دين خود و توفيق داده باشد او را كه تأمل كند در تدبيرى كه در خلايق به كار رفته و دريابد كه براى چه آفريده شد و تعبير و تقرير نمايد به براهينى كه دلالت مى كند بر صانع ايشان آن كه بسيار حمد كند خدا را و مولاى خود را بر اين نعمت عظمى و تضرّع كند به درگاه خدا كه او را ثابت بدارد بر اين موهبت كبرى، و زياده گرداند هدايت او را زيرا كه حق تعالى مى فرمايد:

لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابِي لَشَدِيدٌ. «4»

يعنى: اگر شكر كنيد البته زياده مى كنم نعمت شما را، و اگر كفران نعمت ما كنيد به درستى كه عذاب من سخت است.

خير و خوبى كه در عالم هست از نور مى دانست و هر شر و بدى را به ظلمت نسبت مى داد و مى گفت درندگان و موذيات و عقارب و حيّات را ظلمت آفريده، به سبب آن كه حكمت خلق را نمى دانست و گمان مى كرد كه خلق اينها عبث است و در اينها منفعتى نيست و حكيم نمى بايد اينها را خلق كند. و در كلام معجز نظام امام عليه السّلام بطلان اين قول ظاهر خواهد شد.»

واضح است بر آن كه عالم مخلوق است به تقدير و حكمت و نظام و مصلحت و آن كه خالق همه يكى است كه اين اصناف مخلوقات را با يك ديگر الفت داده و بعضى را به بعضى مربوط و محتاج گردانيده- جلّ قدسه، و تعالى جده، و كرم وجهه، و لا إله غيره، تعالى عمّا يقول الجاحدون و جلّ و عظم عمّا ينتحله الملحدون. «1»

مترجم گويد: كه «اين دليل كه در آخر كلام امام عليه السّلام به آن اشاره شد، اقوى دلايل توحيد است، زيرا كه چون انتظام اجزاى عالم و ارتباط آنها به يك ديگر و احتياج هر يك به ديگرى معلوم شد، ظاهر شد كه همه لازم يك ديگرند و به برهان ثابت شده است كه متلازمان يا

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 57

مى بايد احدهما علّت ديگرى باشند، يا هر دو معلول يك علت باشند. و چون اجزاى عالم همه ممكنند و به علت محتاجند بايد كه همه به يك علت منتهى شوند.

و ايضا عقل به وجدان خود حكم مى كند كه علت يك نظام شخصى، يك كس مى باشد و اگر در خانه دو كدخدا باشد، احوال خانه مختل مى شود، «1» چه جاى اين عالم كبير.

و ايضا عالم كبير نظير عالم صغير است كه انسان باشد و هر چه در عالم كبير است، در عالم صغير نظير آن هست، و چنانچه عالم بديهة حكم مى كند كه در بدن انسان دو نفس مدبّر نمى تواند بود، هم چنين حكم مى كند كه در اين عالم دو مدبّر نمى تواند بود و در تطبيق اجزاى عالم صغير بر عالم كبير كتابها نوشته شده، و اين ترجمه گنجايش ذكر آنها

را ندارد.

مردم. و حق تعالى اولاد را عوضى كرامت فرمايد با آن كه بر خداوند بعد از نعمت ايجاد، حسن صورت لازم نيست و از عدم آن جورى لازم نمى آيد.

و محتمل است كه مراد آن باشد كه چون حق تعالى به علم كامل خود مى دانست كه از ايشان احوال قبيحه صادر خواهد شد، ايشان را بر اين حالت خلق كرد.

متولد شود، مذلّتى در خود خواهد يافت از آن كه نتواند به راه رفتن و او را بر دوش گيرند و در خرقه ها پيچند و در گهواره خوابانند و بر رويش جامه افكنند، و حال آن كه ناچار است براى او اين امور براى رقّت بدن و رطوبتى كه در اعضاى او است در هنگام متولد شدن.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 64

و ايضا اگر دانا و كامل متولد مى شد، آن شيرينى و وقعى كه كودكان را در دلها مى باشد او را نخواهد بود لهذا اول كه به دنيا مى آيد نادان و غافل است از آنچه اهل دنيا در آن هستند و اشياء را ملاقات مى كند با ذهن ضعيفى و معرفت ناقص و روز به روز اندك اندك در ديدن هر چيز و ورود هر حال معرفتش زياد مى شود، و به امور غريبه الفت مى گيرد، و بر احوال مختلف معتاد مى شود، و به تدريج از حد تأمل و حيرت به مرتبه مى رسد كه به عقل خود تصرّف و تدبير و چاره امور معاش خود مى كند و عبرت مى گيرد از احوالى كه مشاهده مى نمايد و به سهو و غفلت مبتلا گردد و به طاعت و معصيت مكلّف مى شود.

و ايضا اگر در حين ولادت عقلش كامل و اعضايش قوى مى بود و در كار خود مستقل مى بود، حلاوت تربيت اولاد زايل مى شد و مصلحتى كه پدر و مادر را در تربيت فرزندان هست به عمل نمى آمد.

و حكمتى كه در اين تربيت است كه بعد از احتياج پدر و مادر به تربيت ايشان مكافات حقوق آباء و امّهات بكنند برطرف مى شد، و پدران و فرزندان به يك ديگر الفت نمى گرفتند

زيرا كه فرزندان از تربيت و محافظت ايشان مستغنى مى بودند، پس در همان ساعت كه از مادر متولد مى شدند از ايشان جدا مى شدند، و كسى پدر و مادر خود را نمى شناخت و نمى توانست احتراز كرد از نكاح و خواستگارى مادر و خواهر و محرمان خود و كمتر قباحتى بلكه شنيع تر و قبيح تر از همه توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 65

آنست كه اگر با عقل از شكم مادر بيرون آيد خواهد ديد چيزى كه حلال و نيكو نيست ديدن آن، يعنى عورت مادر. آيا نمى بينى چگونه هر امرى از امور خلقت را باز داشته با نهايت صواب و حكمت و خالى گردانيده خورد و بزرگ امور خود را از شوائب خطا و زلل.

نيست به سبب آن كه حكمت آن را ندانند زيرا كه بسيارى از آنها را كه منكران نمى دانند عارفان مى دانند و بسى از آنها كه علم مخلوق از آن قاصر است و علم حق تعالى به آن احاطه كرده است.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 66

تعالى عما يشركون؟

در زمين براى آب مهيّا كنند تا به همه زمين جارى گردد و آنچه خبائث و زيادتى هاست جارى مى شود به سوى اوعيه اى كه براى آنها خلق شده است و آنچه از صفرا است به سوى زهره «1» مى رود و سودا به سوى سپرز مى رود، و رطوبت ها به سوى مثانه جارى مى شود.

پس تأمل كن حكمت تدبير حق تعالى را در تركيب بدن و گذاشتن هر يك از اعضاء در جاى خود و مهيّا كردن اوعيه و ظرفها در آن براى فضول اغذيه و اخلاط تا آن كه اين زيادتى ها و كثافتها در بدن پهن نشوند كه مورث فساد بدن و دردها شوند «2».

پس صاحب بركت و نعمت است خداوندى كه نيكو كرده است تقدير را و محكم گردانيده است تدبير را و او را است حمد و ستايش چنانچه اهل و مستحق آن است.

آمد مى بينى چگونه نمو مى كند با همه اعضاء بر يك شكل و هيئت و يك نسبت كه هر نسبتى كه هر عضوى با ساير اعضاء داشته در كودكى در بزرگى تفاوت نمى كند تا آن كه به حد اشدّ كه نهايت قوّت بدن است برسد. اگر عمرش به آن حد برسد يا آن كه پيش از آن حد مدّت عمر خود را تمام كند آيا مى تواند بود چنين امرى مگر از لطف حكمت و تدبير خداوند قدير.

كه بشنود، آفريدن صدا بى نفع بود.

و هم چنين است ساير حواس. اگر محسوسات مى بودند و حواس نبودند، خلق آنها بى فايده بود و از آن جانب نيز چنين است.

و اگر ديده مى بود و صاحب رنگ كه ديده مى شود نمى بود، ديده را فايده نبود.

و اگر گوش مى بود و شنيدنى نمى بود، گوش بى فايده بود.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 72

پس نظر كن كه چگونه هر چيزى را براى چيزى آفريده و براى هر حاسّه محسوسى و براى هر محسوسى حاسّه مقرر ساخته.

و ايضا در هر حسّى امرى چند مقرر گردانيده كه متوسط باشند ميان حاسّه و محسوس كه احساس بدون آنها حاصل نمى شود مانند روشنى و هوا براى ديدن و شنيدن. اگر روشنى نباشد كه رنگ براى ديده ظاهر شود ديده ادراك آن نمى كند. و اگر هوا نباشد كه صدا را به سامعه برساند، سامعه ادراك صدا را نمى كند. آيا مخفى مى ماند بر كسى كه صحيح باشد نظرش و بكار فرمايد فكرش را آن كه مانند آنچه من وصف كرده ام از تهيّه حواس و محسوسات كه هر يك با ديگرى مطابق و موافق است و آن چه احساس حواس بر آنها موقوف است همه مهيّاست نمى باشد مگر به عمد و تقدير از خداوند لطيف و خبير.

و هيچ صنعتى از او متمشّى نمى شود مانند كتابت و درودگرى و زرگرى حتى توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 73

آن كه اگر نه تندى فهم او باشد، به منزله سنگى خواهد بود كه افتاده باشد.

اين بلاها را حتى آن كه اگر ايشان را بعد از مرگ مردد گردانند ميان آن كه به دنيا برگردند، صحيح باشند يا مبتلا، هر آينه اختيار بلا را خواهند كرد براى آن كه مثوبات ايشان مضاعف گردد.

نمى توانند آورد.

آن كه نسيم از خارج به شش برسد و ترويح كند دل را و بادزنى باشد براى آن به آن نفس كه پياپى پيوسته بر آن وارد مى شود كه اگر اندك زمانى آن نسيم حبس شود و به دل نرسد البته آدمى هلاك مى شود.

و به زبان مزه هاى مختلف مى چشد و ميان آنها تميز مى كند كه كدام تلخ است و كدام ترش و شيرين و كدام آب شور است و كدام شيرين و كدام گنديده و كدام پاكيزه و با اين منافع، زبان ياورى است بر فرو بردن طعام و آب.

و دندانها خورد مى كند غذا را كه آسان شود فرو بردن آن. و دندانها با اين منفعتها پشتيبانى است براى لبها كه از اندرون دهان نگاه مى دارد آنها را كه سست نشوند و نياويزند.

به سبب علوّ منزلت و بلندى درجه و علو مرتبت كه نسبت به ساير اجزاى بدن دارد.

هم آورند و هر وقت كه بخواهند بگشايند كه هر دو فضله دفع شوند؟ و اگر چنين نبود، هميشه اين دو فضله جارى و متقاطر مى بودند و عيش آدمى فاسد مى شد، آدمى چه قدر از اين نعمتها را وصف تواند كرد. بلكه آنچه احصاء نمى كنيم زياده است از آن كه كرديم و آنچه مردم نمى دانند بيشتر است از آن كه مى دانند.

كى معده را عضوى عصبى در نهايت صلابت گردانيده از براى آن كه طعامهاى غليظ را هضم تواند كرد؟

و كى جگر را نرم و نازك گردانيده براى آن كه قبول نمايد خالص غذاى لطيف را تا آن كه در آنجا هضم ديگر يابد لطيف تر از هضم معده مگر خداوند قادر؟

آيا گمان مى برى كه بى مدبّرى و مقدّر حكيم عليم چنين امور كه توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 80

مشتملند بر انواع حكمتها و مصلحتها به عمل تواند آمد؟ كلّا و حاشا، متمشّى نمى شود مگر از خداوند قادرى كه عالم است به اشياء پيش از آفريدن آن ها و هيچ چيز از قدرت او بيرون نيست و لطيف و خبير است.

زندانها و دخمه ها؟ مگر براى آن كه آواز از در آن جارى شود، تا به پرده گوش كه محل قوه سامعه است برسد و سورت آن شكسته باشد كه به آن پرده جراحتى و ضررى به هم نرسد.

چرا خداوند اين گوشت را بر رانها و نشستگاهش قرار داده؟ مگر براى آن كه در نشستن آزار به وى نرسد چنانچه كسى كه بدنش در بيمارى يا غير آن كاهيده شده باشد اگر چيز نرمى حايل نباشد ميان او

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 81

و زمين كه صلابت زمين به او نرساند آزار مى كشد.

كى گردانيده است آدمى را نر و ماده، و مگر كسى كه او را براى تناسل آفريده؟

و كى او را نسل آورنده آفريد؟ مگر آن كسى كه او را صاحب امل و آرزو قرار داده كه براى آن آرزوها تحصيل نسل نمايد.

و كى داده است به او آلات عمل، مگر آن كه او را كار كن آفريده.

و كى او را كار كن آفريده مگر آن كه او را محتاج گردانيده؟

و كى او را محتاج گردانيده مگر آن كه اسباب رفع حاجت او را مهيّا گردانيده و كى او را به فهمانيدن ميان ساير حيوانات مخصوص گردانيده؟

مگر آن كه مكلف گردانيده و پاداش عمل نيك و بد براى او مقرر گردانيده.

و كى به او چاره بخشيده مگر آن كه او را قوت چاره عطا كرده است.

و كى قوت چاره او را عطا كرده است. مگر آن كه حجت را بر او تمام كرده.

و كى متكفّل امرى چند شده كه چاره اش به آنها نمى رسد مگر آن خداوندى كه به نهايت شكر نعمتهاى او نمى تواند رسيد.

فكر كن: و

تدبير نما در آنچه از براى تو وصف كردم آيا بى صانعى چنين او را حاصل مى تواند شد و چنين كارخانه منظم مى تواند بود؟

تبارك اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ.

اين قباحت منظر بايست هميشه شهوت بر مردان و زنان هر دو غالب باشد.

پس حق تعالى چنين مقرر گردانيده كه در اكثر اوقات خوابيده باشد و در هنگام احتياج برخيزد براى مصلحت دوام نسل.

هفته تا مو و ناخن زودتر بلند شوند و به بيرون آمدن آن دردها از بدن بيرون رود، و چون بلند شوند و نبريدند ديرتر دراز مى شوند و دردها و مواد آنها در بدن محتبس مى شوند و باعث بيمارى ها و علت ها مى گردند.

اشغال بدنى مانع گردد كه او را از طغيان و فسادى كه لازم فارغ بودن آدمى است از اشتغال زيرا كه مانع مى شود او را بسيارى از غرور و ارتكاب معاصى و شرور.

آنها به اين آسانى مى بود، هر آينه مردم را ترس از مرگ و بيمارى نبود و علم به بقاى خود به هم مى رسانيدند و به سلامت و صحت خود مغرور مى گرديدند و موجب طغيان و فساد ايشان مى شد.

و مفسده ديگر اين كه پيوسته رطوبات شكم مترشح مى بود و هر جايى كه مى نشست و مى خوابيد ملوّث مى گردانيد و جامه اش هميشه تر و كثيف مى شد و عيش بر او فاسد مى گرديد.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 88

و مفسده ديگر اين كه معده و جگر و دل افعالى كه از اينها صادر مى شود به حرارت غريزى مى شود كه حق تعالى در جوف آدم محتبس گردانيده اگر در شكم فرج ها و رخنه ها مى بود كه توان گشود و اندرون شكم را ديد و دست را داخل جوف توان كرد، هر آينه برودت هوا به جوف مى رسيد و با حرارت غريزى مخلوط مى شد و عمل احشاى جوف باطل مى گرديد و آدمى هلاك مى شد. پس بدان كه هر چه اوهام به سوى آن مى رود به غير نحوى كه خالق حكيم اشياء را بر آن طريقه آفريده خطا و باطل است.

بدنى به آن است. و شهوت، محرّك بر جماع است كه دوام نسل و بقاى نوع انسانى به آن است. و اگر گرسنگى نبود و غذا خوردن براى آن بود كه آدمى مى داند كه بدن به آن محتاج است و در طبع آدمى حالتى نبود كه آدمى را مضطر گرداند به خوردن، هر

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 89

آينه در بسيارى از اوقات كسالت و سستى مى ورزيد از خوردن غذا تا بدنش به تحليل مى رفت و هلاك مى شد، چنانچه گاهى آدمى محتاج مى شود به دوائى براى اصلاح بدن خود و مدافعه مى نمايد تا منجر شود به امراض مهلكه و مرگ.

و هم چنين اگر خواب رفتن به آن بود كه مى دانست كه بدن و قواى آن براى استراحت به آن محتاج اند، هر آينه ممكن بود كه از روى تثاقل يا حرص در اعمال مدافعه نمايد تا بدنش بكاهد.

و اگر حركت جماع براى محض هم رسانيدن فرزند بود، بعيد نبود كه سستى ورزد و نكند تا نسل كم شود يا منقطع گردد زيرا كه هستند بعضى مردم كه رغبت به فرزند و اعتنائى به شأن آن ندارند.

پس نظر كن كه مدبّر عليم براى هر يك از اين افعال كه صلاح و قوام بدن به آنهاست محرّكى از نفس طبيعت براى آن مقرر گردانيده كه آن را بر آن تحريص نمايد و به فعل آن مضطر گرداند.

بدان كه در آدمى چهار قوه است:

اول: «جاذبه» كه قبول غذا مى كند و وارد معده مى گرداند.

دوم: «ماسكه» كه طعام را نگاه دارد در معده و غير آن تا طبيعت فعل خود را در آن به عمل آورد.

سوم: «هاضمه» كه غذا را در معده

طبخ مى دهد. و خالص آن را جدا مى كند و در جميع بدن پهن مى كند.

چهارم: «دافعه» كه دفع مى كند آنچه از ثقل غذا مى ماند بعد از اخذ هاضمه خالص آن را به قدر حاجت منحدر مى سازد.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 90

پس تفكّر كن در تدبير اين چهار قوّت كه در بدن و كارهاى آنها براى آن كه بدن به همه محتاج است و آنچه از حكمت و تدبير در آن مرعى شده.

و اگر جاذبه نمى بود، چگونه حركت مى كرد آدمى براى طلب غذا كه قوام بدن به آن است؟

و اگر ماسكه نبود، چگونه طعام در جوف مى ماند تا معده آن را هضم كند؟

و اگر هاضمه نمى بود، چگونه غذا طبخ مى يافت تا جدا شود از او آنچه خالص است و غذاى بدن مى شود و بدل آنچه از بدن به تحليل مى رود مى شود؟

و اگر دافعه نمى بود، چگونه دفع مى شد به تدريج ثقل آنچه از هاضمه مانده است.

پس نمى بينى چگونه موكّل گردانيده است حكيم قدير براى تو به صنع لطيف و حسن تقدير خود اين قوّتها را به بدن، و قيام نمودن آنها به آنچه صلاح بدن در آن است، از براى تو مثلى بيان كنم:

به درستى كه بدن به منزله خانه پادشاه است. و او را در اين خانه حشم، و غلامان و نوكران و خادمان هستند، و قوام و مدبّران كه موكلند به مصالح ايشان، يكى از براى رسانيدن ما يحتاج حشم و ملازمان به ايشان، و ديگرى براى قبض آنچه وارد مى شود و ضبط كردن تا هنگام حاجت و ديگرى براى به عمل آوردن آن و مهيا كردن،

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 91

و به هر يك حصه

او را رسانيدن و ديگرى براى پاك كردن آن خانه از كثافتها.

پس بدان كه «پادشاه»، خلاق حكيم است كه پادشاه عالميان است، و «خانه»، اين بدن است و «حشم»، اعضاء و جوارحند و «مدبران»، چهار قوه اند كه مذكور شدند.

و احوال اين قوا را بر وجهى كه ما ذكر كرديم و به اين توضيح شافى مبرهن ساختيم، مخالف آن طورى است كه اطبا در كتب خود بيان كرده اند زيرا كه ايشان بر وجهى ذكر كرده اند كه در آن اعمال ادويه و معرفت امراض به كار ايشان آيد، و ما به نحوى ذكر كرده ايم كه مرض شك و شبهه را از نفوس خلايق دفع كند و غشا و كورى و سبل حق ناشناسى را از پيش ديده ايشان بردارد تا از روى يقين و اذعان اقرار كنند به وجود و حكمت پروردگار عالميان.

رباط و امثال اينها تا زياد شوند در طول و عرض و عمق تا به حدى برسند كه مناسب هر شخص است. و اين قوّه تا سى سال عمل مى كند و بعد از بيست چندان عملش ظاهر نيست و از سى سال كه گذشت از عمل باز مى ماند و بعد از آن فربه مى شود اما نموّ نمى كند. و چون مرگ آدمى را ضرور است اگر توالد و تناسل نشود

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 93

نوع به زودى بر طرف مى شود. پس قوه مولّده در بدن قرار داده كه منى از آن به عمل آيد كه ماده وجود شخص ديگر شود.

اعضاء اصليّه مى گرداند كه بعضى استخوان شود و بعضى رباط.

و اما قوّتهائى كه مخصوص حيوان است كه در نباتات نمى باشد بر دو قسمند: محركه و مدركه.

اما محركه، منقسم مى شود به باعثه و فاعله. و باعثه قوه اى است كه هر گاه مرتسم شود در خيال صورت امرى كه مطلوب باشد حصول وى. يا مطلوب باشد دفع وى، باعث شود قوه فاعله را بر تحريك اعضاء، پس اگر باعث بر تحريك به جهت طلب امر مطلوب الحصول باشد «قوه شهويه» خوانند و اگر به جهت دفع امر مهروب عنه باشد «قوه غضبيه» خوانند.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 95

و فاعله قوه اى است كه عضلات و ادوات تحريك را مهياى تحريك گرداند.

و اما مدركه پس ده قوه است: پنج در ظاهر، پنج در باطن.

النورين و از آن منتقل گردد به حس مشترك.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 96

مذهب دوم معرف است به مذهب طبيعيّين.

و اصحاب اقوال اول دو گروهند: جمعى قائل اند به خروج شعاع از بصر بر شكل مخروطى كه سرش در مركز بصر باشد و تهش منطبق بر سطح مرئى و تابش اين شعاع بر مرئى سبب انكشاف و ظهور ذات مرئى گردد در نزد نفس ناطقه. و اين مذهب رياضيين است. «1»

و جمعى ديگر قائل به خروج شعاع نيستند، بلكه گويند كه از هواى ما بين رائى و مرئى متكيّف گردد و به كيفيّت شعاعى كه در بصر است سبب ذات مرئى شود.

و قول به انطباق اشهر است و از بعضى احاديث نيز ظاهر مى شود.

دوم: سامعه است و آن قوه اى است كه حامل آن روحى است كه در عصبه مقعر صماخ است و نفس به اين قوّه ادراك كند جميع اصوات و صداها را. و صوت كيفيّتى است كه حادث شود در هوا به جهت تموجى كه پيدا و حاصل شود از خوردن دو چيز به هم از روى عنف يا از جدا شدن دو چيز از هم به طريق عنف به شرط مقاومت هر دو به هم و آن تموّج مخصوص تا در هوا باقى باشد صوت موجود بود و چون آن تموج مستمر گردد تا به هواى راكد در گوش منتهى شود به مقعر صماخ كه عصبه مذكوره در آنجا مفروش است صوت متأدّى شود به قوه كه سپرده به روح آن و مدرك نفس گردد.

سوم: شامه است و آن قوه اى است كه حامل آن روحى است كه در

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 97

«برآمدگى شبيه

به پستان كه در ميان بينى از مقدم دماغ رسته سارى است و نفس به اين قوّه ادراك كند جميع بوها را به سبب وضوح هواى متكيّف به كيفيّت رايحه به خيشوم.

چهارم: ذائقه است و آن قوه اى است كه حامل آن روحى است كه در عصبه جرم زبان سارى است و نفس به اين قوّه ادراك كند جميع مزه ها را به واسطه رطوبت لعابيه متكيّف به كيفيّت طعم و يا مخلوط به اجزاى ذى طعم شود على الخلاف.

پنجم: لامسه است و آن قوه اى است كه حامل آن روحى است كه سارى است در اكثر اعضا و نفس به اين قوه ادراك كند جميع كيفيات ملموسه را مانند حرارت و برودت و رطوبت و يبوست و ملاست و خشونت و لينت و صلابت و سبكى و سنگينى.

آن قوّه اى است در مؤخّر بطن اوسط از دماغ كه ادراك معانى جزئيه متعلقه به محسوسات به آن حاصل مى شود مانند عداوت جزئيّه كه گوسفند مثلا از گرگ ادراك كند و سبب ميل آن به آن شود و مراد از معانى آن است كه به حواس ظاهره مدرك نشود و صور امورى را مى گويند كه به حواس ظاهره مدرك شوند.

چهارم: حافظه است و آن قوه اى است در مقدم بطن اخير از دماغ كه حفظ معانى جزئيّه كند و نسبتش به وهم چون نسبت خيال است به حسّ مشترك.

پنجم: متخيّله است و آن قوه اى است در مقدم باطن اوسط از دماغ كه تركيب كند صور محسوسه جزئيّه را بعضى با بعضى و جدا كند بعضى را از بعضى چنانچه ظاهر شود از تخيل انسان كه دو بال داشته باشد، يا آدم بى سر، يا تخيّل كردن ملوّنى را صاحب طعمى كه در واقع ندارد يا خالى از طعمى كه در واقع دارد و يا تصور كردن دوست را غير دوست و دشمن را غير دشمن الى غير ذلك.

مخصوص انبياء و اوصياء- صلوات اللَّه عليهم اجمعين- است.

به ترجمه حديث.

از مصيبتى تسلّى حاصل نمى شد، و حسرت احدى منقضى نمى شد، و كينه هيچ كس از سينه اش زايل نمى شد، و به هيچ يك از نعمت هاى دنيا متمتّع نمى شد براى آن كه آفاتى كه بر او وارد شده هميشه در برابر او بود و اميد نداشت كه پادشاهى كه دشمن او است از احوال او غافل گردد، يا حسودى لحظه از فكر او بپردازد، پس نمى بينى كه خداوند حكيم حفظ و نسيان را در آدمى قرار داده و هر دو ضد يك ديگرند، در هر يك مصلحتى هست كه وصف نمى توان كرد و هر دو در انتظام احوال آدمى ضرور است.

پس اگر تفكّر كنى اين امور متضادّه موجب اقرار به وحدت صانع است نه تعدّد چنانچه مجوس از اينجا به غلط افتاده اند و به دو خدا قائل شده اند تَعالَى اللَّهُ عَمَّا يقولون زيرا كه همچنان كه در بدن آدمى اين دو ضد، هر دو در كار است و صانع بدن بايد كه هر دو را قرار دهد تا صنعتش تمام باشد، هم چنين در عالم كبير، اشياء متضادّه كه بعضى را خير و بعضى را شر مى نامند و وجود هر دو ضرور است و

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 103

هر دو براى نظام كل، خير است و در كار است و آن جاهلان نمى دانند.

از امور واجبه را مردم از براى حيا به عمل مى آورند، زيرا كه بعضى از مردم هستند كه اگر از مردم شرم نمى كردند رعايت حق پدر و مادر نمى كردند. و صله رحم و احسان به خويشان نمى كردند و امانت هاى مردم را پس نمى دادند و ترك معاصى نمى كردند، پس نمى بينى كه خدا چگونه عطا كرده است به آدمى هر خصلتى را كه صلاح او در آن است و امر دنيا و آخرتش به آن تمام مى شود.

به لغتهاى مختلف سخن مى گويند و هم چنين كتابت مختلف مى باشد مانند خط عربى و سريانى و عبرانى و رومى و غير اينها. و هر امّتى و گروهى به زبانى سخن مى گويند، و به خطى مى نويسند.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 105

جواب مى گوئيم كه: هر چند آدمى را في الجمله در گفتن و نوشتن فعلى چاره و تدبيرى هست. اما آنچه به آن به عمل مى آيد اين چاره ها و تدبيرها از صنعت كامله حق تعالى است و عطيّه اى است از خزاين رحمت او، زيرا كه اگر خدا به آدمى زبان گويا، و ذهن ادراك كننده امور نداده بود مانند ساير حيوانات قدرت بر سخن نداشت، و اگر كف و انگشتان كه آلت كتابت است به او نمى داد چگونه كتابت مى كرد چنانچه ساير حيوانات قدرت بر نطق و كتابت ندارند، پس اصل اينها همه از فطرت حكيم قدير است و تفضّلى است كه بر خلق خود كرده است، پس هر كه اين نعمتها را شكر كند، ثواب مى يابد و هر كه كفران كند خدا بى نياز است از شكر عالميان و طاعت ايشان. «1» «2»

و حكمت و لطف و عدالت و رحمت و مغفرت او. و معرفت آنچه واجب است بر مردم دانستن آنها از عدالت بر كافه مردم، و نيكوئى كردن با پدر و مادر، و خيانت نكردن امانت را و رعايت فقرا و مساكين نمودن، و اشباه اينها كه معرفت اينها و اقرار و اذعان به لزوم اينها در طبع و فطرت همه امم است و عقل حكم مى كند به نيكى و لزوم اينها، خواه مسلمان و خواه كافر، خواه مخالف و خواه مؤالف.

اما آنچه صلاح دنيا در دانستن آن و آدمى را راه علم به آن داده مانند زراعت كردن و درخت كشتن و آباد كردن زمين ها و بيرون آوردن قناتها و نگاهداشتن چهارپايان و معرفت گياهها و ريشه ها كه به آن استشفا مى نمايند از انواع بيماريها و دردها و بيرون آوردن معدن ها كه انواع جواهر را بيرون مى آورند، و علم سوار شدن كشتيها و غوص كردن در درياها و انواع حيل ها در صيد كردن وحشيان و مرغان و ماهيان و تصرّف در صنعت ها و وجوه متاجر و مكاسب و غير آنها كه شرحشان به طول مى انجامد، و تعداد آنها دشوار است، و صلاح امور دنياى مردم در آنهاست.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 107

در اقطار عالم هست، و آنچه در دلهاى مردم است، و در رحمهاى زنان است و اشباه اينها از آنچه علم آنها از خلق محجوب است.

و طايفه دعوى دانستن اين امور مى كند و خطاهائى كه از ايشان صادر مى شود در آنچه خبر مى دهند و حكم مى كنند، دعواى ايشان را باطل مى گرداند و دروغ ايشان را ظاهر مى سازد.

پس تفكّر كن كه چگونه داده اند به آدمى علم آنچه آدمى در دين و دنيا به آن محتاج است و علم ما سواى آنها را از او منع كرده اند تا قدر خود را بشناسد و نقص خود را بداند و هر دو مقتضاى مصلحت او است.

در مى يابم و در آخر عمر تائب مى شوم. و اين مذهب و طريقه را خدا از بندگان خود نمى پسندد و قبول نمى كند. آيا نمى بينى كه اگر بنده داشته باشى و چنان با تو معامله كند كه يك سال به خشم آورد و يك روز يا يك ماه تو را خشنود گرداند از او اين را قبول نمى كنى؟ و از جمله بندگان شايسته تو نخواهد بود و از او نمى خواهى مگر آن كه در دل داشته باشد اطاعت و خير خواهى تو را در همه امور و در جميع احوال.

اگر گوئى كه گاه هست مردى سالها به معصيت مى گذارند و در آخر توبه مى كند و توبه اش مقبول مى شود.

جواب مى گوئيم كه: اين امرى است كه آدمى را عارض مى شود بنا بر غلبه شهوت و بر نيامدن با نفس و خواهشهاى آن، بى آنكه در نفس خود اين مخالفت را قرار بدهد و بناى امر خدا را بر آن گذارد،

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 109

پس به اين سبب خداوند غفور مى بخشد و تفضّل مى كند بر او به آمرزش. و اما كسى كه بناى كار خود را بر اين گذارد كه در اكثر عمر خود معصيت مى كنم و در آخر عمر توبه خواهم كرد، پس خواهد فريب دهد كسى كه او را فريب نمى تواند داد او را به آن كه در عاجل هر لذتى را كه مى خواهم در مى يابم به اميد آن كه در آخر توبه خواهم كرد.

و ايضا معلوم نيست كه وفا به اين وعده خواهد كرد يا نه، زيرا كه ترك ترفه و لذت نمودن و مشقت توبه را متحمّل گرديدن خصوصا در پيرى و ضعف بدن، امرى

است به غايت صعب و ايمن نيست آدمى به مدافعه توبه از آن كه مرگ او را دريابد و از دنيا بيرون رود بى توبه چنانچه كسى را بر مردى قرضى باشد و اجلى از براى آن قرار داده باشد و پيش از اجل قادر بر اداى دين باشد و پيوسته مداهنه نمايد تا اجل دين برسد و مالش تهى شده باشد و قرض بر او بماند.

پس معلوم شد كه بهترين اشياء براى آدمى آن است كه قدر عمر از او مستور باشد كه در تمام عمر خود منتظر مرگ بوده باشد و به اين سبب ترك معاصى كند و اختيار طاعات نمايد.

اگر گوئى كه: در اين وقت كه مدت زندگانى از او مستور است و در هر ساعت مترصّد مرگ است باز مرتكب فواحش مى شود و انتهاك محرمات مى نمايد، جواب گوئيم كه وجه تدبير در اين باب آن است كه به عمل آمده است، اگر آدمى با اين حال ترك منهيات و بديها نكند

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 110

از زيادتى طغيان و مزيد قساوت قلب او خواهد بود نه از خطاى تدبير چنانچه طبيب گاهى براى بيمار وصف مى كند دوائى را كه منتفع گردد به آن، اگر مريض مخالفت قول طبيب نمايد و به امر و نهى او عمل ننمايد و از تدبير او منتفع نگردد، تقصير از طبيب نخواهد بود، بلكه كوتاهى از بيمار است كه به گفته طبيب عمل نكرده و نفع از تدبير او نبرده.

و ايضا هر گاه آدمى با آن كه هر ساعت مترقّب مرگ باشد نفس خود را از معاصى منع ننمايد، هر گاه اعتماد بر طول عمر خود داشته

سزاوارتر خواهد بود كه كباير فظيعه از او به ظهور رسد، پس ترقّب مرگ در هر حال بهتر است از براى او از اعتماد بر بقا داشتن.

و ايضا اگر صنفى از مردم به سبب ترصد مرگ غافل مى شدند و پندپذير نمى گرديدند گروهى متعظ مى شوند و ترك معاصى مى نمايند و به اين سبب به اعمال شايسته رغبت مى نمايند و نفايس اموال و اسباب و امتعه و حيوانات تصدّق بر فقرا و مساكين مى نمايد، پس از عدالت دور بود كه اين گروه را از اين منفعت محروم گرداند به سبب آن كه ديگران از آن بهره مند نمى گردند.

هم مى كند كه توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 112

بدون تدبير مدبّرى و به غير تقدير مقدّرى به عمل آمده باشد؟ پس چگونه تجويز مى توان كرد كه عالم با اين وسعت كه در هر امرى از آن انواع مصلحت جارى شده بى مدبّرى حكيم و صانعى عليم به وجود آيد.

اى مفضّل! عبرت بگير به چيزى چند كه آفريده شده اند براى حوائج آدمى و آنچه در آنها به ظهور آمده از تدابير كثيره حسنه چنانچه آفريده است حبوب را كه طعام او باشد و او را مكلّف گردانيده كه آسيا كند و خمير نمايد و نان به عمل آورد، و كرك را براى پوشش او آفريده و او را مكلف گردانيده كه ندّافى كند و بريسد و ببافد، و درخت را براى او خلق كرده و او را تكليف نموده كه غرس نمايد و آب بدهد و قيام به تربيت او نمايد. و عقاقير را براى دواى او آفريده و او را تكليف نموده كه در محالش پيدا كند و با ديگرى مخلوط سازد و دواها را براى امراض ترتيب دهد. و هم چنين ساير اشياء بر اين مثال است.

و بطر و طغيان و به اين سبب مرتكب مى شد امرى چند را كه موجب طلب نفس او باشد.

و ايضاً اگر جميع ما يحتاج انسان را كفايت مى كردند، هر آينه گوارا نبود ايشان را زندگانى، و لذت از تعيّش نمى يافتند نمى بينى كه اگر كسى مهمان شود نزد گروهى كه متكفّل جميع امور او شوند از خوردنى و آشاميدنى و خدمات هر آينه از فراغت دلتنگ شود و نفس او با او منازعه كند كه به امرى مشغول گردد، پس چگونه باشد حال او اگر در تمام عمر كفايت جميع امور او كنند كه به هيچ امرى و عملى محتاج نباشد، پس از تدبير صواب در اين اشياء كه براى آدمى آفريده شده آن بود كه در آنها براى او شغلى و عملى بماند تا آن كه بطالت او را دلتنگ نگرداند و اشتغال او را مانع گردد از آن كه متوجه تحصيل امورى چند شود كه شدنى نيستند و اگر بشود خير آن در آن نباشد.

فراوان گردانيده كه نبايد خريد تا آن كه آدمى را در تحصيل آن كلفتى و مشقتى نبوده باشد، و نان را چنان مقرّر فرموده كه به چاره و حركت تحصيل آن بايد كرد تا آدمى را آن شغل از طغيان و ارتكاب به امور باطله باز دارد، نمى بينى كه كودكى را كه هنوز به حد فهم و ادراك و تعلّم نرسيده به معلّم مى دهند كه از بازى و ارتكاب امورى چند كه موجب فساد خود و اهل او مى شود باز دارد؟

و هم چنين آدمى كه اگر از شغل خالى باشد هر آينه از اندازه خود بيرون رود و مرتكب امرى چند گردد كه ضررش بر نفس او و ديگران عظيم باشد.

عبرت بگير براى اين از حال كسى كه در رفاهيت و كفايت و نعمت و فراغ بال و حسن حال نشو و نما كرده باشد چگونه است حال او در طغيان و فساد؟ عبرت بگير كه چرا شبيه نيست احدى از مردم به ديگرى چنانچه وحشيان و مرغان و غير اينها به يك ديگر شبيه اند چنانچه- گله از آهو و اسفر و دراكه همه به يك ديگر شبيه اند چنانچه فرق ميان هر يك از ايشان و ديگرى نمى توان گذاشت و بنى آدم را نمى بينى كه صورت ها و خلقت هاى ايشان مختلف است كه دو تاى ايشان بر يك صفت نيستند، و علّت و حكمتش آن است كه مردم محتاجند كه يك ديگر را به حالها و صفت ها بشناسند براى معاملاتى كه در ميان ايشان جارى مى شود و در ميان بهايم و مرغان اينها نمى باشد كه يك ديگر را بشناسند، نمى بينى كه مشابهت طيور و

توحيد مفضل-ترجمه علامه

مجلسى، ص: 115

وحوش به يك ديگر هيچ ضرر به احوال ايشان نمى رساند و اگر دو توأم از بنى آدم به يك ديگر شبيه باشند بر مردم كار در معامله ايشان بسيار دشوار مى شود به مرتبه كه آنچه را كه به يكى از ايشان بايد داد به ديگرى مى دهند و يكى را كه بايد به گناهى مؤاخذه كنند ديگرى را به عوض او مؤاخذه نمايند. و گاه است كه مثل اين اشتباه در مشابهت رخوت و البسه شخصى با ديگرى به هم مى رسد. «1»

پس كى لطف كرده است به بندگانش به اين دقايق حكمتها كه به هيچ خاطرى خطور نكرده و همگى موافق مصلحت است مگر خداوندى كه رحمتش همه چيز را فرا گرفته. اگر ببينى صورت انسانى را كه بر ديوارى كشيده اند و كسى گويد به تو اين، بى مصوّرى و نقاشى خود به هم رسيده البته قبول نخواهى نمود، پس چگونه انكار مى كنى اين را در صورت جمادى كه بر ديوار نقش كرده اند و انكار نمى كنى در آدمى زنده سخنگو.

چرا بدن آدمى به خصوص از ميان ساير حيوانات مانده مى شود از حركتها و راه رفتن و دشوار است بر او صنعت هاى لطيف مگر براى آن كه مئونه عظيم باشد در آنچه مردم به آن محتاجند براى پوشيدن و رخت خواب و كفن كردن و اشباه اينها قوّتى به هم رسد و احوال منتظم گردد.

ماده هر دو به وجود آيند، چرا در هنگامى كه مرد و زن به حد بلوغ رسيدند موى درشت بر زهار ايشان مى رويد. و بر روى مرد ريش مى رويد و بر روى زن نمى رويد؟

براى آن كه حق تعالى مرد را قيّم و كار فرماى زن گردانيده و زن را جفت او گردانيده و براى او آفريده، پس به اين سبب مردم را ريش داده كه موجب عزت و جلالت و مهابت او گردد و به زن نداده تا از نازكى رو و حسن و جمال كه مناسب حال اوست و براى التذاذ همخوابگى مرد ادخل است براى او باقى ماند.

پس نمى بينى كه حكيم عليم در هر امرى آنچه به عمل آورده همه موافق حكمت است و راه خطا در آن نيست.

مفضّل گفت: چون سخن بدينجا رسيد وقت زوال شد و مولاى من به نماز برخاست و فرمود: برو فردا بامداد به نزد من بيا، پس من توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 118

شاد و خوشحال برگشتم به آنچه از معرفت مرا حاصل شد و خدا را حمد كردم بر آنچه مولاى من به من تعليم و تفضّل نمود و شب را به سر آوردم شاد و با نعمت به آنچه مولاى من به من تعليم كرده بود.

را به اضعاف آنچه به عمل آورده اند، براى عدالت او، مقدّس است نامهاى او، و بزرگ است نعمتهاى او، و هيچ گونه ستم نمى كند مردم را و ليكن مردم بر خود ستم مى كنند چنانچه خود فرموده: «فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ. وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ» «1».

يعنى: هر كه بكند به قدر سنگينى ذرّه كار خيرى مى بيند او را، و هر كه كند به قدر سنگينى ذرّه كار بدى مى بيند آن را. با آيات بسيار كه در

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 120

اين باب خداوند عليم در كتاب حكيم فرستاده، لهذا حضرت رسالت پناه صلّى اللَّه عليه و آله و سلم فرموده كه: همين اعمال شماست كه در قيامت بر مى گردد به سوى شما.

بعد از اين سخنان ساعتى سر به زير افكند پس فرمود:

اى مفضّل! اين خلق همه حيرانند و كورانند و مستانند و در طغيان خود تردّد مى كنند. و به طواغيت و شياطين خود اقتدا مى نمايند، بينايان اند در ظاهر، و كورانند در باطن كه هيچ نمى بينند، سخن گويانند و ليكن در حق گفتن لالند كه هيچ نمى فهمند. و شنوايانند اما در شنيدن حق كرانند كه هيچ نمى شنوند، راضى شده اند به دنياى دون و گمان مى كنند كه هدايت يافتگان اند ميل كرده اند از راه اصحاب زيركى و كياست و چريده اند در مراعى ارباب رجاست و نجاست، گويا ايشان از ناگاه رسيدن مرگ ايمنانند و از جزا و پاداش عمل بر كرانند، واى بر ايشان! چه بسيار خواهد بود شقاوت و محنت ايشان! و بسى دور و دراز خواهد بود عنا و مشقّت و محنت ايشان! و چه بسيار خواهد بود بلا و مصيبت ايشان در

روزى كه فايده نبخشد يارى به يارى و يارى كرده نشود مگر كسى كه خدا رحم كند او را.

مفضّل گفت: چون اين مواعظ شافيه را از مولاى خود استماع نمودم بگريستم. فرمود كه: گريه مكن! كه چون حق را قبول كردى خلاص شدى و چون پيشوايان خود را شناختى نجات يافتى. پس فرمود كه: ابتدا مى كنم براى تو به ذكر حيوان تا واضح گردد براى تو از

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 121

غرايب حكمت هاى خلقت حيوان مثل آنچه دانستى از عجايب صنعت هاى غير آن.

جايز خواهد بود كه آن مثال بى جان بى صانعى به عمل آمده باشد، و هر گاه عقل در صورت بى جان تجويز ننمايد كه بى صانعى به وجود آيد به طريق اولى در حيوان صاحب احساس و ادراك تجويز نخواهد نمود. پس توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 122

بعد از اين، تفكّر نما در بدن چهار پايان كه مانند بدن انسان از گوشت و پوست و استخوان آفريده شده و شنوائى و بينائى به او داده كه آدمى در حاجت خود او را به كار تواند فرمود زيرا كه اگر كر و كور مى بود آدمى از آن منتفع نمى شد و به هيچ كار او نمى آمد و ذهن و عقلى كه به انسان عطا فرموده به آن نداده تا ذليل انسان و فرمان بردار او گردد و در هنگامى كه خواهد بارهاى گران بر او بار كند و او را به امور شاقّه باز دارد امتناع ننمايد.

اگر كسى گويد كه، آدمى را غلامان هستند كه با وجود عقل و شعور فرمان او مى برند و امور شاقّه را به امر او متحمل مى شوند، جواب گويم كه: اين صنف از مردم بسيار كمند. و اكثر مردم متحمّل نمى شوند امرى چند را كه چهارپايان رو بر نمى تابند از بار كشيدن و آسيا گردانيدن و اشباه آنها و قيام به اين امور نمى توانند نمود.

و ايضاً اگر آدميان متحمّل امورى شوند كه چهار پايان متحمّل آنها هستند، هر آينه از ساير كارهاى خود باز مانند زيرا كه به جاى هر شترى و استرى جماعت بسيار از آدميان مى بايد كه كار آن را متحمّل شوند. پس همه مردم بايد متوجه اعمال چهار پايان گردند و از

صنعتها و اعمال خود باز مانند و تعبهاى عظيم كه بر ايشان وارد شود و تنگدستى و اضطرارى كه در معاش ايشان روى دهد.

فكر كن اى مفضّل! در اين سه صنف از حيوان يعنى انسان و چهار پايان و مرغان هر يك را آنچه مناسب حكمت وجود او است به او عطا كرده، پس آدميان را مقدّر ساخته كه صاحب عقل و زيركى توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 123

باشند و متوجه صنعتهائى شوند مانند بنّائى و زرگرى و نجّارى و غير اينها، لهذا خلق كرده است از براى ايشان دست هاى بزرگ با انگشتان غليظ قوى كه تواند چيزها را به دست گرفتن و اين صنعت ها را به عمل آوردن.

و حيوانات گوشت خوار را مقدّر گردانيده كه معاش ايشان از شكار باشد، براى ايشان دست ها آفريده در نهايت استحكام با ناخن ها و چنگال ها كه براى گرفتن شكار مناسب است و براى صنعت هاى بشر به كار نمى آيد.

و حيواناتى كه علف خورند چون نه براى صنعت آفريده شده اند و نه براى شكار كردن براى ايشان سم ها آفريده كه در چراگاه ها كه چرند ناهموارى زمين به ايشان ضرر نرساند و از براى چهارپايان سم ها آفريده گودى دارند مانند گودى كف پاى آدمى كه بر زمين منطبق مى شود تا براى سوارى و بار كردن مهيّا باشند.

تأمل كن تدبير حكيم قدير را در خلقت حيوانات درنده و شكاركننده كه چگونه آفريده است از براى ايشان نيشهاى تند و برنده و چنگالهاى محكم سخت و دهانهاى گشاده، تا مناسب آن حالتى باشد كه براى آن خلق شده اند و ايشان را اعانت كرده است به اسلحه و ادواتى چند كه براى شكار شايسته

باشد.

و هم چنين مى يابى مرغان درنده را صاحب منقارها و چنگالها كه موافق كار ايشان است. اگر وحشيان علف خوار را چنگال مى داد هر آينه به ايشان داده بود چيزى را كه به آن محتاج نيستند زيرا كه توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 124

شكار نمى كنند و گوشت نمى خورند. و اگر به درندگان سم ها مى داد، هر آينه به ايشان داده بود چيزى را كه به آن محتاج نبودند و از ايشان منع كرده بود چيزى را كه به آن محتاجند يعنى حربه كه به آن غذاى خود را شكار نمايند و تعيّش كنند، آيا نمى بينى كه از خزانه قدرت كامله خويش عطا كرده است به هر يك از اين دو صنف حيوان آنچه مشاكل و مناسب صنف او و طبقه اوست بلكه بقاء و صلاح او در آن است.

مى چينند، و آنها كه ضعيفند و قدرت پرواز و رفتار ندارند مانند جوجه كبوتر اهلى و صحرائى و اشباه ايشان، خالق منّان در مادران ايشان زيادتى مهربانى توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 125

قرار داده كه دانه را در چينه دان خود جمع مى كنند و در دهان جوجه هاى خود مى ريزند تا هنگامى كه خود به پرواز آيند. پس به اين سبب خداى تعالى جوجه بسيار به ايشان نداده چنانچه به ماكيان و امثال ايشان داده تا مادر از عهده تربيت آنها تواند بر آمد و فاسد نشوند و نميرند، پس هر يك بهره لايق و مناسب حال خود از تدبير حكيم لطيف خبير يافته اند.

آنها براى آدمى مگر آن كه صاحب عقل و تدبير نيستند، زيرا كه اگر اينها صاحب عقل و رويت «1» مى بودند هر آينه امتناع مى نمودند. از اكثر حوائج بنى آدم تا آن كه شتر اطاعت نمى كرد كسى را كه سرش را مى كشد، و گاو اگر عاصى مى شد بر صاحبش، و گوسفندان پراكنده مى شدند از نزد شبان خود، و هم چنين ساير حيوانات اطاعت صاحبان خود نمى كردند.

نگردند.

ديگر در آن هست كه در اوقات احتياج معلوم مى شود چنانچه در هنگامى كه در گل فرو مى رود و چاره اى براى بيرون آوردن آن بهتر نيست از آن كه دمش را بگيرند و آن را بيرون آورند.

و در موى دمش منفعت هاى بسيار هست كه مردم در حوائج خود به كار مى برند.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 130

پس پشت چهار پايان را مسطّح گردانيده كه بر رو افتاده باشند و بر چهار پا بايستند تا به آسانى سوار توان شد، و فرج ماده را از پس پشتش ظاهر گردانيده كه نر به آسانى با او مجامعت تواند كرد و اگر در پائين شكمش مى بود مانند فرج زنان هر آينه نر نمى توانست با او مجامعت نمايد زيرا كه نمى تواند كه آن را به روش انسان بر پشت بخواباند و با آن مجامعت نمايد.

در خور جثّه آن نداده؟ جواب گوئيم كه: سر فيل و گوشهاى آن امرى است عظيم و بارى است گران، اگر اين بار را بر گردنى حمل مى كردند هر

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 131

آينه آن گردن را در هم مى شكست و خراب مى كرد، پس سر فيل را ملصق به بدنش گردانيده كه اين تعب آن را نباشد و به جاى گردن، خرطوم را به او عطا فرموده كه غذاى خود را به آن برگيرد، پس بدون بار كردن، حاجت آن را بر آورده و امورش را منظم گردانيده.

اكنون نظر كن كه چگونه فرج فيل ماده را در زير شكمش آفريده كه هر گاه شهوت مجامعت بر آن غلبه مى نمايد بلند و ظاهر مى گردد كه مقاربت نر با آن به آسانى ميسّر گردد.

پس عبرت بگير كه چگونه فيل را خداوند جليل به خلاف ساير حيوانات چهار پا آفريده و به نحوى آفريده كه امور غذا و مجامعت آن چنانچه بايد و شايد ميسّر است.

آن از سى ذرع بيشتر مى باشد.

حضرت فرمود كه: گروهى از جاهلان گمان برده اند كه مجامعت چند نوع از حيوان با يك ماده چنين حيوانى متولد مى شود، گفته اند سببش آن است كه چون اصناف حيوانات صحرائى بر سر آب جمع مى شوند، چند صنف آنها با يك ماده مقاربت مى نمايند و اين حيوان به وجود مى آيد، و هر عضوى از آن به حيوانى شبيه مى گردد! و اين سخن از جهالت قائلش ناشى شده و از قلّت معرفت او به قدرت خالق عالم جلّ شأنه زيرا كه هيچ صنفى از حيوان با غير صنف خود جمع نمى شود چنان كه مى بينى اسب بر شتر نمى جهد، و شتر با گاو جفت نمى شود، بلى اگر حيوانى در شكل با حيوانى شبيه باشد گاهى بر آن مى جهد مانند درازگوش كه بر اسب مى جهد و از ميان ايشان «استر» به هم مى رسد، و گرگ با كفتار جفت مى شود و از ايشان حيوانى به وجود مى آيد كه آن را «سمع» مى گويند، و حيوانى كه از ميان ايشان به هم مى رسد اگر چه به هر دو حيوان شباهتى دارد اما چنان نيست كه مانند زرّافه هر عضوى از آن شبيه به حيوانى باشد، بلكه مجموعش به مجموع آن دو حيوان شبيه است چنانچه استر سر و دم و گوشها و سم هايش حد وسطى است در ميان اين اعضاء از اسب و درازگوش حتّى آوازش گويا ممزوج گرديده از آواز آن دو حيوان، و اين دليل است بر آن كه زرّافه از اين حيوانات مختلفه به وجود نيامده، بلكه خلقى است از خلق هاى غريب صانع بى چون تا

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 133

مردم را دلالت كند بر

قدرت كامله اش كه هيچ ممكن از آن بيرون نيست، و بدانند كه خالق جميع اصناف حيوانات يكى است. اگر خواهد اعضاى چند حيوان را جمع مى تواند كرد و اعضاى حيوانات را متفرّق مى تواند ساخت، و در خلقت، هر چه خواهد مى افزايد و آنچه اراده نمايد مى كاهد. و آنچه را اراده نمايد قدرتش از آن عاجز نيست.

و سبب درازى گردن آن، آن است كه منشأ و مولد و مرعى و چراگاه آن در بيشه ها است كه درختهاى بلند بسيار مى باشد، پس محتاج است به گردن بلند كه به دهان خود برگ از درختان بسيار بلند بگيرد و از ميوه هاى آن غذاهاى خود را تحصيل نمايد.

با آن كه در جسم بوزينه زيادتى چند هست كه آن را از انسان ممتاز مى گرداند مانند پوزه، دم و موئى كه بدنش را فرا گرفته و با اينها اگر حق تعالى او را عقل انسان و گويائى او مى داد در نوع انسان داخل مى بود، پس فرق ميان او و انسان حقيقت نيست مگر به عقل و ادراك حقايق و نطق فايق.

و عمامه ها و موزه ها و كفش ها و تبديل كردن جامه ها، موجب زينت و جمال او مى گردد.

چهارم: آن كه انواع كسب ها و معيشت ها به سبب صنايعى كه متعلّق به اينهاست براى مردم به هم مى رسد و قوت ايشان و عيال ايشان به اين صنعت ها حاصل مى شود و در حيوانات ديگر پشم و مو و كرك به جاى لباس و سم به جاى كفش و موزه است.

را متعفّن گرداند و طاعون ها و بيمارى ها به سبب آن در ميان مردم به هم رسد.

پس نظر كن كه دفن كردن مردگان كه بنى آدم در اول عالم در قصّه كشتن قابيل، هابيل را و پيدا شدن دو مرغ كه يكى ديگرى را كشت و در خاك پنهان كرد آموختند حق تعالى چگونه آن را طبيعى حيوانات گردانيده تا مردم از مفسده جيفه ايشان نجات يابند.

كه ساير درندگان دارند در مغالبه و معارضه با شكار خود مانند شير و ببر و پلنگ و امثال آنها ندارد، پس حكيم عليم به عوض آن توانائى، مزيد فطنت و زيركى به او ارزانى داشته كه معاش خود را تحصيل تواند نمود.

و حقير.

نظر كن: به سوى «موران» و جمعيتى كه مى كنند در جمع كردن و مهيّا كردن قوّت خود كه گروهى از آنها متّفق شوند براى نقل كردن دانه ها به خانه هاى خود چنان چه جمعى از مردم متفق شوند در نقل طعام يا غير آن، بلكه جدّ و اهتمامى كه موران در اين امر مى نمايند زياده از آدميان است، نمى بينى كه چگونه يارى يك ديگر مى نمايند در نقل دانه به سوراخها چنانچه آدميان در كارها معاونت يك ديگر مى نمايند، پس دانه ها را به دو نيم مى كنند كه نرويد و ضايع نشود و چون رطوبتى در آنها به هم رسيد يا آبى در سوراخ آنها داخل شد، دانه ها را بيرون مى آورند و به آفتاب مى ريزند تا خشك شود و باز سوراخهاى خود را در زمين هاى بلند مى سازند كه محل عبور سيل نباشد كه غرق شوند! اينها همه بدون عقل و تفكّر از ايشان به عمل مى آيد به الهام خالقى كه ايشان را آفريده و به مصالح خود راهنمايى نموده و از محض لطف كامل و مرحمت شامل.

گرفت بر مى جهد و آن را مى گيرد، و چون گرفت آن را به تمام پاهاى خود نگاه مى دارد كه مبادا از آن نجات يابد و پيوسته آن را چنين دارد تا هنگامى كه احساس نمايد كه ضعيف و سست شده آنگاه او را از هم مى درد و طعمه خود مى گرداند.

شده است كه: «إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيِي أَنْ يَضْرِبَ مَثَلًا ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها» «1» يعنى: خدا شرم نمى كند از آن كه مثل زند در امرى از امور به پشه يا خردتر از آن را.

و پختن در اندك زمانى مى گدازد چنانچه مى بينى كه دانه انگور و غير آن از جوف آدمى درست بيرون مى رود و در جوف مرغان چنان مضمحل مى گردد كه اثرى از آن نمى ماند.

معلوم مى شود كه خداوندى كه او را آفريده، در طبع آن ميل به هم رسانيدن و تربيت كردن جوجه قرار داده و آن را مجبول بر اين امور گردانيده بى علتى كه خود داند و بدون تفكرى كه در عاقبت آن نمايد براى آن كه نسلش باقى ماند و نوعش برطرف نشود و اينها همه از لطف خداوند حكيم است.

نظر كن: به سوى ماكيان كه چگونه مست مى شوند و به هيجان مى آيند براى گرد آورى تخم و جوجه بر آوردن و حال آن كه تخم جمع توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 144

شده و آشيان مهيّائى براى خود ندارند، بلكه بر انگيخته مى شود و باد مى كند و فرياد مى كند و چيزى نمى خورد تا آن كه صاحبش به ناچار براى آن تخم جمع مى كند و آن را در زير بال خود مى گيرد و جوجه بر مى آورد، پس حكيم عليم اين حالت را در آن قرار داده براى آن كه نسلش باقى بماند و آن را بى تفكّر و رويت بر اين امر مجبول گردانيده.

اعتبار بگير با آفريدن تخم مرغ و آب غليظ زرد و آب رقيق سفيد كه در ميان آن آفريده، بعضى را براى آن كه جوجه از آن به هم رسد، و بعضى براى آن كه غذاى آن جوجه باشد تا هنگامى كه از تخم مرغ بيرون آيد.

تأمل كن كه چون بايد جوجه در ميان پوست محكمى تربيت يابد كه راهى نباشد براى دخول چيزى در آن براى غذاى آن در آن مدت، در ميان تخم چيزى آفريده كه تا هنگام بيرون آمدن، غذاى آن باشد مانند كسى كه او را در قلعه حصين حبس كنند كه

از بيرون چيزى نتوان به اندرون قلعه فرستاد بايد كه از آذوقه آنقدر در آن قلعه تهيه كنند تا موقع بيرون آمدن او را كافى باشد.

اگر پايش بلند و گردنش كوتاه مى بود، نمى توانست چيزى از زمين به سهولت بردارد و گاه هست كه او را با گردن دراز و منقار بلند اعانت كرده كه بر او كار آسانتر باشد، پس هر جزو از اجزاى خلقت را كه در آن تأمل مى نمايى در نهايت صواب و حكمت مى يابى.

اگر اينها در هوا نباشند پس از كجا مى آيند؟ اگر كسى گويد كه از صحراها و

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 149

بيابانها مى آيند، جواب مى گوئيد كه: در اين زمان قليل چگونه اين مسافت بعيد را طى مى كنند؟ چگونه مى بينند از مواضع به اين دورى چراغى را كه در ميان خانه افروخته شده و خانه ها بر دور آن احاطه كرده كه متوجه آن چراغ شوند با آن كه مشاهد و محسوس است كه از نزديك آن چراغ هجوم مى آورند، پس اين دليل است بر آن كه اين قسم جانوران در همه موضع در هوا مى باشند، و آن مرغان كه در شب بيرون مى آيند و پرواز مى كنند و دهان مى گشايند و اين جانوران را در ميان هوا مى ربايند و قوت خود مى گردانند.

پس نظر كن براى مرغانى كه در شب پرواز مى كنند چنين روزى از اين جانوران هوا براى ايشان مهيّا گردانيده.

و گاه باشد كه كسى گمان كند كه در خلق جانوران هوا منفعتى نيست و از اين مصلحت عظيم غافل باشد.

از دو وجه باطل است:

اول: آن كه از آن بول و فضله جدا مى شود، و از نسيم چگونه بول و سرگين متولد مى شود؟

دوم: آن كه خدا براى آن دندان آفريده، اگر غذائى كه محتاج به خائيدن باشد نداشت آفريدن دندان براى آن بى فايده بود و هيچ جزوى از اجزاى خلق بى فايده نيست.

اين امر دليل است در نهايت وضوح بر آن كه صواب و حكمت در اين صنعت از زنبور نيست، بلكه از عالم به جميع امور و مقدّر كل مقدور است كه طبع آن حيوان را بر اين صنايع غريبه مجبول گردانيده و براى مصالح بنى آدم آن را مسخّر گردانيده.

پا دو بال محكم به او داده كه در دو پهلوى خود بر آب مى زند چنانچه ملّاح از دو جانب كشتى مجازيف قرار داده كه به حركت آنها كشتى جارى مى شود. و جسمش را فلسها پوشانيده كه در ميان يك ديگر داخل شده اند مانند حلقه هاى زره براى آن كه او را از آفتها محافظت نمايد و چون بينائى آن ضعيف است و آب مانع ديدن وى است شامّه قوى به آن عطا فرموده كه بوى طعمه خود را از مسافت بعيد احساس مى نمايد و طلب مى كند. اگر او را چنين شامّه نمى بود به روزى خود نمى توانست توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 154

رسيد. و از دهانش به سوى گوش هايش منفذها هست و دهان را از آب پر مى كند و از گوش هايش بيرون مى كند و به اين راحت مى يابد چنانچه حيوانات ديگر در نفس كشيدن به نسيم راحت مى يابند.

اكنون تفكّر كن در بسيارى نسل ماهى، چنانچه در جوف هر ماهى تخمهاى بسيار مى بينى كه از بسيارى احصا نمى توان كرد و علّت اين كثرت آن است كه اكثر اصناف حيوان غذاى آنها ماهى هست، حتى درندگان كه در نيستانها مى باشند و در كنار آب مى ايستند و در كمين ماهى مى باشند كه چون پيدا شوند به ربايند، و چون آدميان و درندگان و مرغان همه ماهى مى خورند و ماهى نيز ماهى مى خورد، تدبير ملك قدير مقتضى آن بود كه با اين كثرت آن را بيافريند، اگر خواهى وسعت حكمت خالق عالميان و كوتاهى علم آدميان را بدانى نظر كن به سوى آنچه در درياها از انواع ماهيان و حيوانات آبى و صدفها و اصناف مخلوقات آفريده كه عدد آنها

را كسى احصا نمى تواند كرد و نمى توان دانست منافع آنها را مگر نادرى از مردم كه به مرور ازمنه و حدوث اسباب بر آن اطلاع به هم رسانده. مانند قرمز كه مردم رنگ كردن به آن را از آن يافتند كه سگى در كنار دريا مى گرديد و از اين كرم خورد و دهانش رنگين شد به خون آن، و چون مردم دهان آن سگ را مشاهده نمودند، آن رنگ را پسنديدند و به اين رنگ پى بردند. و اشباه آن بسيار است كه مردم گاه گاه بر آن واقف مى گردند و به مصالح آن پى مى برند.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 155

مفضّل گفت: چون سخن بدينجا رسيد وقت زوال شد و مولاى من به نماز برخاست و فرمود: فردا بامداد بيا إن شاء اللَّه! پس برگشتم شاد و مسرور و مبتهج و محبور به آنچه مولاى من مرا از لطايف علوم و غرايب حكم بر من افاضه فرمود و خدا را بر اين نعمت عظمى حمد و ثنا گفتم و شب به غايت شادى و سرور خفتم.

هدايت ما جا گيرد، بهشت مثواى او باشد.

اى مفضّل! شرح كردم براى تو خلقت انسان را و آنچه حق تعالى از بدو خروج از جزاير خالدات عدم تا دخول در عرصه تسعين هرم از احوال مختلفه كه بر او وارد ساخته و آنچه در صفحه تصوير او پرداخته. و هم چنين بيان كردم براى تو عجائب حكمتهاى رحمان را در خلق و تصوير و تقدير ساير انواع حيوان.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 158

اكنون ابتدا مى كنم به ذكر آسمان و آفتاب و ماه و ستارگان و فلك دوّار و ليل و نهار و سرما و گرما و عناصر چهارگانه كه زمين است و آب و هوا و آتش و باران و سنگ ها و كوه ها و معادن و نباتات و درخت ها و آن چه در آنها ظاهر گردد از عبرتها.

آن مى يابى حكمت بالغه الهى در همه چيز ظاهر است، كه عبرت گيرندگان از آن عبرت گيرند و تفكّر نمايند در اين امر ملحدان.

كه گاهى براى اهل خانه برافروزند كه حوائج خود را به آن تمشيت دهند و گاهى برگيرند كه ايشان قرار گيرند و استراحت نمايند، پس نور و ظلمت كه ضد يك ديگرند هر دو را براى نظام عالم و انتظام احوال بنى آدم آفريده.

عقرب و قوس و جدى و دلو و حوت و تدبير صانع قدير در آن، به درستى كه به اين دور تمام مى شود سال و به عمل مى آيد فصول چهارگانه، يعنى بهار و تابستان و پائيز و زمستان و در اين مقدار از حركت آفتاب غلّه ها و ميوه ها مى رسد و كارشان تمام مى شود و باز در سال ديگر نشو و نما از سر مى گيرند. نمى بينى كه سال شمسى مقدارش حركت آفتاب است از اول حمل تا اول حمل؟ و به اين سال و امثال آن پيمايند زمان ها را از زمانى كه حق تعالى عالم را آفريده تا هر عصر و زمانى كه خواهد. و به اين ها حساب مى كنند مردم عمرهاى خود را و وقت هاى قرض ها و اجارات و معاملات و ساير امور خود را و به يك دوره آفتاب، يك سال تمام مى شود و به اين حساب مضبوط مى گردد.

نظر كن در چگونگى تابيدن آفتاب كه به چه نحو تدبير كرده است حكيم وهّاب، به درستى كه اگر در يك موضع آسمان ايستاده بود و تجاوز از آن نمى نمود هر آينه بسيارى از جهات از نور آن بهره ور نمى گرديدند و كوه ها و ديوارها و سقفها مانع مى گرديد تابش آن را و چون مى خواست فيضش عام و نفعش تمام باشد چنان مقدّر ساخته كه در اول روز از مشرق بر آيد و بر آنچه مقابل آن است از جهت مغرب بتابد و پيوسته حركت كند و بگردد به جاهاى مختلف الاوضاع از نور خود بهره رساند تا به مغرب منتهى گردد و به جانب مشرق كه در اول روز نتابيده بتابد، پس هيچ موضعى از مواضع نمى ماند

كه بهره خود را

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 162

از نور خورشيد نيابد زهى منعمى كه در خوان احسانش گرده خورشيد را به ذرات بر جميع ساكنان معموره امكان از جماد و نبات و انسان و حيوان قسمت كرده و هيچ يك را بى بهره نگذاشته.

پس فرمود كه: اگر آفتاب يك سال يا كمتر تخلف مى ورزيد و بر اهل جهان نمى تابيد حال ايشان ابتر مى بود، بلكه ايشان را در آن حال ثبات و بقا محال مى نمود، پس مردم نمى بينند كه اين قسم امور جليله كه نزد ايشان در تحصيل آنها چاره و حيله نيست چگونه بر مجارى خويش جارى گرديده اند و جهت صلاح عالم و بقاى نوع بنى آدم از اوقات خود تخلّف نورزيده اند.

استدلال كن به ماه كه در آن دلايلى است نمايان بر وجود خداوند عالميان كه عامّه ناس در معرفت ماه ها به كار مى فرمايند، و سال قمرى را به آن مى شناسند اما با سال شمسى كه مبنى بر حركت آفتاب است موافق نيست زيرا كه سال قمرى جميع چهار فصل را فرا نمى گيرد و نشو و نماى ثمار و اشجار در آن مدت تمام نمى شود و به اين سبب ماه ها و سال هاى قمرى از ماه ها و سال ها شمسى تخلّف مى ورزند و ماهى از ماه هاى قمرى مانند ماه مبارك رمضان گاه در زمستان گاه در تابستان مى باشد.

كه هميشه در نهايت ظلمت باشد كه هيچ روشنى در آن نباشد و هيچ عمل از اعمال در آن متمشّى نگردد، زيرا كه بسيار است كه مردم محتاج مى شوند كه در شب كار كنند براى تنگى وقت بر ايشان به جهت اتمام اعمال در روز، يا براى شدّت گرمى هوا در روز پس شب از جهت نور ماه بسيارى از اعمال را به عمل مى آورند مانند شخم كردن زمين و خشت ماليدن در شب و چوب بريدن و اشباه اين اعمال، پس مدبّر ليل و نهار و خالق ظلمت و انوار نور ماه را ياورى گردانيده است براى مردم در معاش ايشان در هنگامى كه محتاج به آن گردند و انسى گردانيد براى مسافران كه در شب ها حركت كنند.

و باز چنان مقرر گردانيده كه در بعضى از شب ها در تمام شب باشد و در بعضى مطلقا نباشد و نورش را كمتر از نور آفتاب گردانيده كه اگر مانند آفتاب مى بود منفعت شب بر طرف مى شد و مردم مانند روز در معاش خود به حركت خواهند بود و سكون و راحت بر ايشان حرام مى شد و موجب هلاك ايشان مى گرديد. و در تغيير احوال ماه كه گاه بدر است و گاه هلال و گاه در بوته محاق و گاه در عقده خسوف و وبال و در حينى زايد و در زمانى ناقص، تنبيهى است بندگان را بر قدرت خداوندى كه خالق و مقدر وى است و بر وفق مصالح عباد به هر نحو كه مى خواهد او را مى گرداند.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 164

جاى خود حركت نمى كنند و با يك ديگر سير مى نمايند و از هم جدا نمى شوند و بعضى مطلق العنانند و از برجى به برج ديگر حركت مى كنند و در حركت از يك ديگر جدا مى شوند و هر يك را دو حركت مختلف مى باشد يكى عام، كه همه كواكب به آن متحركند و آن حركت شبانه روزى است كه از مشرق به مغرب حركت مى كنند و ديگرى حركت خاصه است كه هر يك براى خود دارند كه آن حركت از مغرب به سوى مشرق است مانند مورى كه بر روى آسيا به جانب چپ حركت كند و آسيا را به جانب راست متحرك سازند. پس مور دو حركت مختلف مى كند يكى به اراده كه از پيش روى خود حركت مى كند و يكى به كراهت و جبر كه آسيا آن را به جبر پس مى گرداند.

پس سؤال كن از آن گروه كه دعوى مى كنند كه اين ستارگان به طبايع خود متحركند بى مدبّرى و بدون تقدير، صانعى، اگر چنين باشد كه ايشان مى گويند چرا همه ساكن نمى باشند، يا چرا همه از برجى به برجى منتقل نمى شوند. زيرا كه اهمال يك معنى است، پس چگونه از آن دو حركت مختلف به وزن معلومى و اندازه مقرّرى كه به عمل مى آيد، پس از اين ظاهر مى شود كه بناى اين دو حركت مختلف متّسق بر عمد و تقدير مدبّر خبير است و به بخت و اتفاق نيست چنانچه ملاحده مى گويند.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 165

يك ديگر نمى بود، هر آينه دلالتى كه اوضاع نجوم مى كند بر حوادث آينده و يكى از اسباب علوم انبياء و اوصياء- عليهم السّلام- است، برطرف مى شد و چنانچه استدلال منجّمان به انتقال آفتاب و ماه و ستارگان در بروج و منازل و اختلاف اوضاع ايشان نسبت به يك ديگر از مقابله و مقارنه و تثليث و تربيع و تسديس بر امورى كه در عالم بعد از اين حادث شود، و اگر همه منتقل مى بودند و به حركات سريعه حركت مى كردند براى سير سيّارات منازل و بروج معلوم به هم نمى رسيد و نام ها و علامت هاى بروج برطرف مى شد، زيرا كه انتقال سيّارات را به محاذات صورى كه از ثوابت انتزاع كرده اند مى توان دانست، مانند مسافرى كه از منزلى به منزلى رود و از شهرى به شهرى منتقل گردد. و اگر همه ستارگان با هم حركت مى كردند يا حركات همه سريع مى بود اين معنى به عمل نمى آمد و مصالحى كه در اين انتقادات منظور است فوت مى شد و در آن وقت كسى مى توانست گفت كه چون حركات همه بر يك نسق است، بسا باشد كه مستند به طبيعت عديم الشعور باشد.

پس اختلاف اين حركات با اتساق و انتظام و موافق حكم و مصالح دليل است بر آن كه به اهمال و اتّفاق نيست بلكه به تقدير قادر خلّاق است.

را ثوابت ناميده اند و بعد از آن به ارصاد حركت قليلى يافته اند و در رصد اخير كه اكنون بناى احكام بر آن است چنان يافته اند كه فلك ثوابت در هر هفتاد سال يك درجه قطع مى كند، و در بيست و پنج هزار و دويست سال يك دوره تمام مى كند. و آفتاب در سالى يك دوره قطع مى كند، و ماه در ماهى، و زحل در سى سال دورى تمام مى كند، و مشترى در دوازده سال، و مريخ در دو سال الّا يك ماه و نيم «2»، و زهره و عطارد در قريب به يك سال، پس محتمل است كه بناى اين كلام بر اين باشد كه عرب انتقال بروج را به محاذات كواكبى مى دانسته اند كه صور بروج از آنها منتزع شده و ظاهر آن است كه احتراز از بودن قمر در عقرب كه در تزويج و سفر در احاديث وارد شده نيز مراد محاذات ستاره هاى عقرب باشد زيرا كه اصطلاحات منجّمان در آن زمان ها متداول نبود و آن در اين زمان بعد از خروج از برج عقرب مى شود.

و محتمل است كه مراد آن باشد كه نسبت آن ستاره ها با يك ديگر مختلف نمى شود و اين معنى نيز نزديك به معنى اول است و وجوه توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 167

ديگر در كتاب بحار الانوار مذكور شده كه ذكرشان در اينجا مناسب نيست و آنچه فرموده اند كه از اهمال دو حركت مختلف به عمل نمى آيد ممكن است كه مراد آن باشد كه طبيعت و دهرى كه ايشان مى گويند اشياء به آنها منسوبند و مؤثر در عالم مى دانند و شعور و اراده ندارند و از طبيعت بى شعور به

غير از يك فعل نمى آيد چنانچه از آتش سوختن و از آب سرد كردن، يا مراد آن باشد كه افعال مختلفه كه منطبق بر قانون حكمت باشد معلوم است كه از طبيعت عديم الشعور نمى آيد چنانچه آتش چيزى كه بايد بسوزاند و سوختن آن ضررى به كسى نرساند بسوزاند و چيزى را كه نبايد بسوزاند نسوزاند طبيعت چنين نمى باشد، پس اين دو حركت مختلف كه اختلافش موافق حكم عظيمه و مصالح جليله باشد از طبيعت يا زمان كه هيچ يك اراده و شعور ندارند صدورش محال است. برگشتيم به ترجمه حديث. [انتهى كلام المترجم

هدايت مى يابند و در آن دو امر مختلف در هر يك مصلحتى عظيم هست كه اگر يكى به عمل نمى آيد مصالح بسيار فوت مى شود.

نباشد كسى را در شب ها حركتى ضرور شود به نور اينها منتفع گردد. و اگر انوار اينها نبودى آدمى در شب تار نمى توانست از جاى خود حركت كند.

پس تأمّل كن در لطف و حكمت عليم قادر كه تاريكى را از براى مصلحت در قدرى از زمان مقرّر ساخته براى آن كه مردم به آن محتاجند و مخلوط به قدرى از نور گردانيده كه كار بر ايشان دشوار نشود.

تفكّر كن در اين فلك كه با آفتاب و ماه و ستارگان و برج هاى خود

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 170

چگونه پيوسته بر دور عالم مى گردد به حركت مضبوطى كه اختلاف در آن نمى شود و فصول چهارگانه به آن منتظم مى گردد و اصناف حيوانات و نباتات به اين تدبير تربيت مى يابند و به غايت كمال خود مى رسند آيا چنين تدبير كه جميع عالم با اين وسعت به او صلاح يابد و نظام پذيرد بدون تدبير مقدر حكيم مى تواند بود؟

شصت و نه فرسخ تقدير كرده اند و حركت آن در شبانه روزى دويست هزار بار و هزار فرسخ است هر نقطه از آن اين مسافت را در روزى طى مى كند. از اينجا قياس كن كه سرعت در چه مرتبه است ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ. [انتهى كلام المترجم

به جهت آن كه در اين مدت طويل قرار نمى گرفتند و ساكن نمى شدند و چهارپايان در روز به اين درازى مشغول چرا مى گرديدند و آدميان در تمام اين مدت مشغول عمل و حركت مى شدند معلوم است كه اينها باعث هلاك ايشان مى شد.

و اما نباتات از حرارت آفتاب در اين زمان طويل خشك مى شد و مى سوخت و هم چنين شب اگر صد ساعت يا دويست ساعت ممتد مى شد حيوانات در اين مدت از حركت باز مى ماندند و طلب معاش نمى توانستند كرد و از گرسنگى هلاك مى شدند و حرارت طبيعيه نباتات كم مى شد و فاسد و متعفن مى شدند چنانچه بعضى از گياه ها اگر در مكانى برويد كه آفتاب بر آن نتابد هر آينه فاسد مى گردد.

فرط سرما ممكن نيست كه حيوانى در آن تواند بود و مبدأ عمارت از جانب مشرق موضعى است كه آن را كنك وز گويند و از جانب مغرب جزيره هايى است كه اكنون خراب است و آن را جزائر خالدات نامند و از آنجا تا ساحل درياى مغرب ده درجه است.

و معظم معموره را در عرض به هفت قسمت كرده اند هر قسمتى در طول از مشرق تا مغرب و در عرض چندان كه غايت درازى روز نيم ساعت تفاوت كند و در خط استواء درازى روز دوازده ساعت زياده نمى شود.

و بعضى مبدأ اقليم اول را از خط استوا گيرند و بعضى از جايى كه درازى روز دوازده ساعت و نصف و ربع ساعتى بود. و مبدأ اقليم دوم به اتفاق آنجا بود كه نهار اطول سيزده ساعت و ربع باشد. و مبدأ سوم آنجا بود كه سيزده ساعت و سه ربع ساعت باشد. و مبدأ چهارم چهار ده ساعت و ربع. و مبدأ پنجم چهارده ساعت و سه ربع. و مبدأ ششم توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 174

پانزده ساعت و ربع. و مبدأ هفتم پانزده ساعت و سه ربع و آخر اقليم هفتم كه منتهاى معموره است موافق مشهور جايى بود كه درازى روز به شانزده ساعت و ربع رسد و چون در آخر معموره چندان عمارتى نيست و مردم او از قبيل حيواناتند حضرت عليه السّلام طول آنها را نسبت به عمده معموره حساب كرده اند و نهايتش را پانزده ساعت فرموده اند.

مى باشد حتى جدى و فرقدين و در آن بلاد هشت فصل باشد و تابستان و دو زمستان، دو پائيز و دو بهار و مواضعى كه بر خط استوا است مانند سودان مغرب و اسافل بربر و بلاد حبش و جنوب سرانديب همه گرمسير و به غايت گرم است و اهل آن بقاع سياهان و جعدمويانند و از اعتدال مزاج و خلق نيك دور افتاده اند. و بلادى كه عرض شمالى دارند هر چند عرض بيشتر مى شود قطب شمالى كه جدى نزديك به آن است بلندتر مى شود و قطب جنوبى از افق پست تر مى شود و آنچه عرضشان به كمتر از ميل كلى است مانند مكه معظمه سالى دو مرتبه آفتاب در وقت زال به سمت رأس ايشان مى رسد كه در آن وقت هيچ چيز سايه ندارد و آنچه مساوى ميل كلى است سالى يك مرتبه چنين مى شود و آنچه زياده از ميل كلى است مثل اين بلاد و

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 175

اكثر معموره آفتاب به سمت رأس نزديك مى شود در تابستان و دور مى شود در زمستان اما به سمت رأس نمى رسد و چندان كه دورى از خطّ استوا بيشتر مى شود تفاوت در ميان شب و روز بيشتر مى شود تا به جايى مى رسد كه روز به يك ساعت رسد يا كمتر و هم چنين شب چنانچه نقل كرده اند كه تيمور در دشت قبجاق به جايى رسيد كه نماز شام كردند صبح طالع شد، فرصت نماز خفتن نيافتند و باز به جايى مى رسد كه بيست و چهار ساعت روز باشد و آن روز را شب نباشد و هم چنين شب بيست و چهار ساعت شود و آن شب

را روز نباشد تا آن كه عرض به نود درجه برسد و آن را عرض تسعين گويند و در آنجا معدل النّهار بر افق منطبق شود و قطب شمالى كه نزديك ستاره جدى است محاذى به سمت الرأس شود و دور فلك در آنجا رحوى باشد يعنى به روش آسيا گردد و شش ماه تمام روز باشد و شش ماه تمام شب و شبانه روزى يك سال باشد و مشرق و مغرب معينى نباشد اما در آنجاها از كثرت برودت و جهات ديگر كسى تعيّش نمى تواند كرد.

برگشتيم به ترجمه حديث. [انتهى كلام المترجم

اين تدريج را در سرما و گرما مقرّر فرموده براى مصلحت بندگان حقير. و اين يك دليل است براى وجود حكيم قدير.

[استدلال به بطوء حركت خورشيد بر صانع اگر كسى گويد كه اين تدريج و تأنى از جهت ابطاء حركت خاصّه شمس است در پست شدن و بلند شدن، مى پرسيم كه علت ابطاء حركت شمس چيست؟ اگر گويند كه علت او بزرگى دايره اى است كه آفتاب آن را به حركت خاصّه قطع مى كند باز از علّت آن مى پرسيم تا آن كه منتهى شود به آن كه از حكمت صانع قادر عليمى است كه به قدرت كامل و حكمت شامل اين حركت را بر قانون مصلحت منطبق گردانيده، زيرا كه ترجيح بلا مرجح محال است و تسلسل علل، ممتنع توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 177

و اشتمال صنعت بر حكمت دليل قاطع است بر علم و حكمت او و بدان كه اگر گرما نمى بود ميوه هاى تلخ پخته و شيرين نمى شدند كه مردم از تر و خشك آنها منتفع گردند و اگر سرما نمى بود زراعت در زير زمين بسيار نمى ماند كه جوجه بسيار كند و آنقدر حاصل به عمل آيد كه وفا به قوت انسان و حيوان كند و تخم زياد آيد كه بار ديگر زراعت نمايند. پس نمى بينى كه در هر يك از گرما و سرما چه منفعتها هست و هر يك با نفع عظيمى كه دارند بدنها را مى گزند و آدمى از آن متأثر و آن نيز موجب صلاح دين و دنياى خلق است.

و نفس ها را مى گيرد و بيماران را مى گدازد و ميوه ها را فاسد مى گرداند و بقول و سبزى ها متعفّن مى شوند و احداث مواد وباء و طاعون در ابدان مى كند و آفت در غلّات پديد مى آيد، پس معلوم شد كه وزيدن باد از حسن تدبير خالق عباد است.

شامه مى رساند. نمى بينى كه از هر طرف كه باد از آن طرف مى آيد بوى خوش و صدا از آن طرف بيشتر مى رسد و حامل اين سرما و گرما كه هر يك موجب صلاح عالمند هوا است و بادها كه مى وزد و هوا حادث مى شود و باد باعث ترويج بدن ها است و ابرها را از موضعى به موضعى مى برد و بر يك ديگر مى چسباند كه همه افق را فرا گيرد و بعد از باران باد ابر را از هم مى پاشد و درخت ها را آبستن مى گرداند و آب ها را سرد مى كند و كشتى ها را جارى مى سازد و

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 179

طعام ها و ميوه ها را لطيف مى گرداند و آتش را مى افروزد و چيزهاى تر را مانند جامه و غير آن را خشك مى كند. مجملًا حيات اشياء به باد است و اگر باد نمى بود گياه ها پژمرده مى شدند و حيوانات مى مردند و چيزها گرم و فاسد مى شدند

چول «1» كه در وقتى محل قصور و بساتين گرديده و مردم به آنجا نقل كرده اند و وطن ساخته اند.

و اگر اين وسعت زمين نبود مردم مانند جمعى بودند كه در حصار

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 180

تنگى باشند كه نتوانند بيرون رفت و قدرت بر تغيير اماكن نداشته باشند.

و باز قادر حكيم چون اين زمين را از براى تعيش انسان و حيوان قرار داده و ساكن گردانيده تا ممكن باشد مردم را بر روى آن راه رفتن براى اعمال خود و نشستن به جهت استراحت و خوابيدن به رفاهيّت و اعمال را نيكو و محكم به عمل آوردن و اگر پيوسته زمين در زير ايشان متحرك و لرزان مى بود، نمى توانستند ابنيه و صناعات و تجارات و اشباه اينها را نيك به عمل آورند، بلكه عيش بر آنها گوارا نبود. اگر پيوسته زمين در زير ايشان حركت مى كرد.

براى اين حال عبرت بگير به آنچه به مردم مى رسد در هنگام زلزله با آن كه اندك وقتى مى ماند تا آن كه ترك منازل خود مى كنند و مى گريزند.

اگر كسى گويد: پس چرا گاهى زلزله مى شود؟ جواب گوئيم كه:

زلزله و اشباه آن موعظه و تخويفى است كه خدا مردم را به آن مى ترساند تا منزجر گردند از معاصى و هم چنين آنچه نازل مى گردد به ايشان از بلاها در بدن هاى ايشان و اموال ايشان براى صلاح و استقامت ايشان است در دنيا و اگر صلاح يابند به عوض آنچه از ايشان فوت شده است در آخرت چيزى چند به ايشان مى دهد كه هيچ چيز از امور دنيا معادل آن نمى تواند بود، و اگر مصلحت او و ساير خلق در آن باشد

كه عوض را در دنيا به او بدهد مى دهد.

روى زمين توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 182

مى ايستاد و مردم را مانع مى شد از اعمال ايشان و راه ها را مسدود مى گردانيد. و اگر اين وفور آب در مجارى زمين و انهار نبود كار تنگ مى شد زيرا كه محتاجند به آب در آشاميدن خود و چهار پايان خود و آب دادن زراعات و درخت ها و اصناف غلات ايشان و آشاميدن وحشيان و مرغان و درندگان و تعيّش ماهيان و حيوانات آب است. و در آن منفعت هاى ديگر هست كه مى دانى، و اعظم منفعتش را نمى دانى زيرا كه به غير آن نفع معلوم كه همه كس مى داند كه حيات هر چه بر روى زمين است از حيوانات و نباتات به آب است.

و منافع ديگر دارد مثل آن كه ممزوج مى سازند با اشربه و نرم و گوارا مى گردد براى آشاميدن آن، و به آن بدن ها و جامه ها را از چرك پاك مى گردانند، و به آن خاك را گل مى سازند براى عمارت، و ضرر آتش افروخته را به آن دفع مى كنند، و حمام ها به آن داير است كه مردم را از كلال و ماندگى باز مى آورد، و منافع ديگر در آب هست كه در هنگام احتياج معلوم مى گردد.

و اگر شك دارى و در منفعت اين آب هاى بسيار كه در درياها بر روى يك ديگر نشسته و گمان كنى كه چندان منفعتى ندارد، پس بدان كه مقر و مأوا و محل تعيّش اصناف ماهيان و حيوانات درياست و معدن مرواريد و مرجان و ياقوت و عنبر است. و بسيارى از ادويه و جواهر از دريا بيرون مى آورند و در سواحل بحار عود بخور و انواع گياه هاى خوشبو و عقاقير و

ادويه به عمل مى آيد.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 183

و ايضاً دريا محلى است براى تجارات كه از بلاد بعيده مى آورند مثل آنچه از چين به عراق و از بصره به كوفه و از بلاد هند به بلاد ديگر مى برند، و اگر اين تجارات را محملى به غير از چهار پايان نبود، هر آينه بسيارى از حبوب و امتعه و عقاقير و ادويه و غير آنها در بلاد خود مى ماند و فاسد مى شد و كسى از آنها منتفع نمى شد زيرا كه اجرت حملش از ثمنش زياد مى شد، و هيچ كس متعرض حملش نمى شد و در اين دو مفسده مى بود يكى ناياب بودن بسيارى از اشياء در اكثر بلاد با شدت احتياج مردم به آنها و ديگرى منقطع شدن معيشت تجّارى كه اين امتعه را نقل مى كنند و به ارباح آنها تعيّش مى نمايند.

كنند و به فتيله و روغن و

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 184

هيزم آن را نگاه دارند مادام كه محتاج به ابقاى آن باشند پس اگر هميشه مى بايست آتش را به فتيله و روغن و يا به هيزم و پوش نگاهدارند، كار بر مردم دشوار مى شد، و اگر مانند آب و هوا منتشر مى بود عالم را مى سوخت، پس به نحوى تقدير آن فرموده كه به منافع آن منتفع گردند و از مفاسد آن محترز باشند و باز تحصيل آتش را مخصوص انسان گردانيده براى شدت احتياجى كه به آن دارد در معاش خود.

و اما بهايم و ساير حيوانات، پس ايشان را به آتش تمتّعى نيست و در مصالح خود به كار نمى فرمايند و چون حق تعالى چنين مقدّر كرده است لهذا براى آدمى كف ها و انگشتان براى تحصيل آتش و استعمال آن عطا كرده است و به ساير حيوانات اينها را نداده و ليكن اعانت كرده است ايشان را به صبر بر مشقت ها و سرماها تا به ايشان نرسد از نيافتن آتش آنچه به آدميان مى رسد.

و تو را خبر دهم از منافع آتش به امر صغيرى كه منفعتش عظيم است و آن چراغى است كه مردم مى افروزند و شب ها در حوائج خود به كار مى برند، اگر اين نبود مردم در شب ها از باب مردگان قبرها بودند و در شب تار نمى توانستند كتابت و خيّاطى و نسّاجى كردن و چگونه مى شد حال كسى كه او را دردى عارض شود در وقتى از اوقات شب و محتاج شود به ضمادى، يا سفوفى، يا دوائى ديگر كه به آن استشفا نمايند. و منافع آتش در پختن طعامها و گرم

كردن بدن ها و خشكانيدن توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 185

جام ها و تحليل اشياء زياده از آن است كه احصاى آن توان نمود و از آن ظاهرتر است كه محتاج به بيان باشد بلكه از آتش روشن تر است.

مزاجش به هم رسيده است زايل گرداند، و هم چنين اگر روح او را شر و طغيانى عارض شود محتاج مى شود به امرى چند كه گزنده و الم رساننده باشد تا او به درد خود مشغول گردد و از فتنه و فساد باز ايستد و وادارد او را به امرى چند كه موجب صلاح دنيا و عقباى اوست.

اى مفضّل! اگر پادشاهى از پادشاهان قسمت نمايد بر اهل مملكت خود چندين هزار از هميان درهم و دينار، هر آينه در نظر مردم عظيم مى نمايد و آوازه كرم او به اطراف جهان مى رسد و اين بخشش در جنب يك باران سيراب كننده چه نمايد. زيرا كه به آن شهرها معمور مى گردد و نموى كه از آن در غلّات به هم مى رسد و در اقاليم زمين اضعاف اضعاف قناطير ذهب و فضه است. آيا نمى بينى كه يك باران چگونه قدرش بزرگ است و به آن نعمت بر مردم عظيم است و ايشان غافلند از آن و با اين نعمت هاى عظيم اگر كسى را اندك حاجتى در درگاه خدا باشد و دير به عمل آيد به خشم مى آيد و آن را فراموش مى كند و نمى داند كه خير او در اين است و به حصول اين لذت حقير منفعت هاى خطير از او فوت مى شود و اين نفع عاجل خسران اجل او مى گردد.

از جهت ديگر مى آمد هر آينه كوه ها و تل ها و مواضع رفيعه را احاطه نمى كرد و زراعت هاى زمين كم مى شد. نمى بينى كه زراعتى كه به آب روان به عمل مى آيد كمتر از زراعتى است كه به آب باران به عمل مى آيد؟ و چون باران هر كوه و دشت و هامون را مى گيرد و زراعت ديم در دشت ها و دامن هاى كوه و سر تل ها به عمل مى آيد و نمو عظيم مى كند، و از مردم در بسيارى از بلاد مشقت جارى كردن آب از موضعى به موضعى ديگر برداشته شده و نزاعى كه ميان مردم در اجراى قنوات مى باشد در ميان ايشان نيست و تعدّى كه ارباب قوّت و عزّت مى كنند كه آبها را متصرّف مى شوند و ضعفا را محروم مى گردانند در آن بلاد نمى باشد.

و چون مقرّر فرموده كه باران از بالا بريزد مقدّر ساخته كه قطره قطره بيايد تا به قعر زمين برسد فرو رود و باران ارض را سيراب گرداند، اگر به يك دفعه مى ريخت بر روى زمين جارى مى شد و به اعماق ارض فرو نمى رفت، و ايضاً زراعتها و درختان را مى شكست اكنون كه به تدريج و تأنى و قطره قطره مى آيد زمين را سيراب مى گرداند، و زراعات را مى روياند، و زمين را آبادان مى گرداند و به زراعت ايستاده ضرر نمى رساند.

و در نزول مطر مصالح ديگر بسيار است زيرا كه: بدن ها را نرم و ملايم مى كند، و هوا را از كدورت جلا مى بخشد، وبا و طاعون و امراضى كه از فساد هوا به هم مى رسد زايل مى گردند و آفتى كه در

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 188

برگ درختان و زراعت ها به هم مى رسد كه آن

را «يرقان» مى نامند مى شويد و مى برد. و امثال اين منافع بسيار است كه ذكرش موجب تطويل كلام است.

و اگر كسى گويد كه: در بعضى از سنوات از كثرت نزول امطار و ثلوج آفت ها در زراعات به هم مى رسد و برودتى يا فسادى و عفونتى در هوا احداث مى نمايد كه موجب حدوث امراض بر بدن ها و آفت ها در زراعت ها مى شود سبب اين چيست؟

جواب گوئيم كه: چنين است اما گاه هست كه حق تعالى صلاح اديان ايشان را هم مى شمارد از وفور اموال و استقامت ابدان ايشان، و مردم را به اينها مبتلا مى گرداند تا موجب انزجار ايشان گردد از معاصى چنانچه در كلام مجيد مى فرمايد: وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ. «1»

اعادى مى سازند.

و ديگر آن كه سنگ ها از آنها مى برند و مى تراشند براى عمارت ها و آسياها.

و ايضاً معادن انواع جواهر و فلزات مى باشند.

و در جبال و تلال منفعتى چند است كه به غير از قادر ذو الجلال كه خالق آنهاست كسى ديگر نمى داند.

ساختن شبه از مس و آبگينه از ريگ و بيرون آوردن نقره از سرب و اشباه اين صنعت ها كه مضرّتى در دانستن آنها براى مردم نيست.

پس نظر كن كه حق تعالى چگونه داده است براى آدميان مراد ايشان را در امرى كه ضررى در آن نيست و منع كرده است از ايشان امرى چند را كه مضرّ است براى ايشان.

و كسى كه معادن را بسيار فرو برد منتهى مى شود به رود عظيمى كه پيوسته جارى است و غور آن را نمى توان دانست و چاره در عبور از آن نهر نمى توان كرد، و در جانب ديگر نهر كوه هاى نقره هست.

خلد آشيان- اسكنه اللَّه فراديس الجنان- يكى از وزراى ذى شأن كه تفحص معادن مى كرد شخصى از مهره صنّاع را كه به ديانت موصوف بود و به وقوف مشهور، فرستاد به كوهى كه در حوالى دار العباده يزد واقع است و مشهور است كه يكى از اتابكان يزد در آنجا نقبى فرو برده و غارى عظيم ظاهر گرديده و در ميان عوام شهرت دارد كه در آنجا كيميا به عمل مى آورده اند و امر كرد او را كه حقيقتى از آن معلوم كند.

آن مرد براى فقير نقل كرد كه دو شخص با خود برداشتم و بر سر آن نقب رفتم و در چاه عميقى داخل شدم و يك رفيق با خود بردم و ديگرى را بيرون باز داشتم كه تا شام انتظار ما را ببرد، چون به قعر چاه رسيديم نقبهاى مختلف به جهات مختلفه ظاهر شد و به يكى از آن راهها كه رفتيم در منتهاى آن، چاه عمق ديگر بود و در آنجا فرو رفتيم و باز به نقب هاى وسيعى بسيار رسيديم كه آب بسيار از سقف آن توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 192

مى ريخت، و در يك طرفش درياچه عظيمى بود كه در آنجا جمع مى شد و در طرف ديگر، گودال بسيار عظيمى بود و اين آب به آنجا مى ريخت و از صداى آب معلوم بود كه عمق بسيار دارد اما تهش را نتوانستيم ديد و در كنار آب، راه باريكى بود به مشقت بسيار از آنجا عبور كرديم و به نقب ديگر رسيديم و هم چنين مى رفتيم تا به جايى رسيديم كه استخوانى چند و جام هاى پوسيد، در كنارى بود كه معلوم بود

جمعى آمده بودند و در اينجا مرده بودند. و در آنجا هر چند سعى كرديم نتوانستيم چراغ افروخت، باز جرأت كرديم دست مى ماليديم و مى رفتيم تا به چهار صفه وسيع رسيديم و در آنجا روشنائى قليلى از سقف ظاهر مى شد و سوراخ معينى نبود و هر چند دست ماليديم رخنه و نقبى ظاهر نشد و از يك طرفش سنگ عظيمى از سقف جدا شده بود و بر دور آن كه دست ماليديم چنان ظاهر شد كه چاهى بود و اين سنگ روى آن را گرفته، نااميد شديم و به آلت ساعتى كه همراه داشتيم دست ماليديم، معلوم شد كه اول زوال است و پيش از طلوع آفتاب داخل نقب شده بوديم و در آنجا نماز ظهر و عصر را اداء كرديم و بر قادر بى نياز توكل كرده اراده معاودت نموديم و از راهى كه رفته بوديم به گمان و تخمين برگشتيم تا آن كه به هدايت قادر ذو المنن در هنگام نماز خفتن بر سر نقب رسيديم، و آن رفيق در آن وقت از ما نااميد شده بود اراده معاودت داشت و گفت در عرض راه يكى از نقبها كه مى رفتيم دست بر ديوارش كه ماليديم نرم مى نمود به ناخن گرفتيم قدرى در جيب نهاديم و دامان را پر كرديم و در بيرون ملاحظه توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 193

كرديم لاجورد نفيسى بود. و در وقتى كه به آن چهار صفه رسيديم فرياد بسيار كرديم آن مرد كه در بيرون گذاشته بوديم گفت چون شما رفتيد من به آن طرف كوه رفتم در اول زوال صداى ضعيفى از زمين شنيدم.

و چون به قريه تفت برگشتيم

مرد بسيار معمر صالحى از اهل آن قريه به ما رسيد، چون بر حال ما اطلاع يافت گفت كه من نيز در عنفوان شباب به اين خيال محال با چند نفر متوجه آن نقب شديم و آنچه ديده بود نقل كرد همه مطابق بود و گفت چون به آن چهار صفه وسيع رسيديم در آنجا چاهى يافتيم و در آن چاه بسيار فرو رفتيم تا به قعر چاه رسيديم، در قعر آن چاه راهى به قدر آن كه دو آدم تواند رفت پيدا شد و در آن راه قريب ربع فرسخى رفتيم تا به چهار صفّه وسيع ديگر رسيديم و در آنجا روشنائى از يك جانب مى نمود زياده آن كه در غار اول ديده بوديم و برق و لمعان طلا و نقره بسيار از برابر مى نمود چون به نزديك رفتيم آب عميقى پيدا شد، يكى از رفقا اراده كرد كه به شنا عبور كند غرق شد و ما ترسيديم و معاودت كرديم. و معلوم شد كه اين معدن عظيمى بوده و هر رگى كه پيدا مى شده كار مى كرده اند و چون به آخر مى رسيد به راه ديگر مى رفته اند تا به آن آب منتهى شده و دست باز داشته اند.

و مؤيد اين آن كه مى گفت كه در اكثر جاها اثر كوره و سندان و اسباب اعمال ظاهر بود.

چون اين نقل غرابتى و با مضمون حديث موافقتى داشت به توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 194

تقريب بر سيبل اجمال مذكور شد العهدة على الراوى برگشتيم به ترجمه حديث. [انتهى

ساخته، پس ميوه ها را براى غذا آفريده و كاه ها را براى علف حيوانات و هيزم را براى برافروختن آتش و چوب را براى اصناف نجّارى ها و پوست درختان و برگ و ريشه و ساق و صمغ آنها را براى انواع منفعت ها.

اگر ميوه ها كه مى خوريم براى ما بى درخت بر روى زمين به هم مى رسيد و بر شاخ درختان نمى بود هر آينه خلل بسيار در امور معاش ما به هم مى رسيد هر چند از فواكه منتفع مى شديم زيرا كه منافع چوب و هيزم و علف و كاه و غير ذلك از ما فوت مى شد. و اينها منفعت هاى عظيم است قطع نظر از التذاذى كه آدمى را از ديدن گياه هاى سبز و درختان خرم و گل هاى الوان و شكوفه هاى گوناگون حاصل مى شود كه هيچ لذتى را با آن برابر نمى توان كرد.

مدبّر حكيم به عمل آمده، پس زراعت را آن مقدار ريع كرامت كرده كه وفا به تخم ايشان و قوت زارعان بكند.

و هم چنين درخت خرما و ساير ميوه ها از دور خود جوجه ها بر مى آورد و بسيار مى شود كه آنچه مردم قطع كنند براى آن كه در جاى ديگر غرس نمايند يا از براى حوائج ديگر به كار برند اصل درخت باقى باشد. و اگر آفتى به اصل درخت برسد بدلى داشته باشد و صنفش برطرف نشود.

از بسيار خوردن مى مردند، و زارعان به دستى تهى برمى گشتند، پس حق تعالى اين وقايه ها را مقرّر فرموده كه دانه ها را قدرى محافظت نمايند و اندكى از آن را بعد از به عمل آوردن مرغان بخورند و اكثرش براى آدميان بماند زيرا كه ايشان احقند به آن و تعب كشيده اند و زحمت ها برده اند تا دانه را به عمل آورده اند. و ايضاً احتياج ايشان زياده از احتياج مرغان است.

امثال آن برداشته اند زيرا كه خلقت بر صنعت مقدم است.

آن است كه قائم مقام درخت است كه اگر آفتى به آن برسد بكارند تا درخت ديگر برويد چنانچه چيزهاى نفيس را در دو جا ضبط مى كنند كه اگر به يكى آفتى برسد ديگرى باقى باشد.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 199

و حكمت ديگر آن است كه به اعتبار صلابتى كه دارد ميوه ها را به آن لطافت و نرمى نگاه مى دارد و اگر آن نمى بود ميوه لطيف از هم مى پاشيد و فاسد مى شد و بعضى دانه ها را مى خورند و از بعضى روغن بيرون مى آورند و در مصالح بسيار به كار مى برند.

و چون فائده دانه هاى ميوه ها را دانستى، اكنون تفكّر نما در آنچه در بالاى دانه ها از رطب و انگور به عمل مى آيد، ميوه اى در نهايت لذّت و حلاوت اگر مانند ميوه سرو و چنار مى بود آن لذتها كه بنى آدم از اين ميوه مى يابند فوت مى شد، پس حكيم عليم اين مطاعم لذيذه را در ميوه ها براى تمتّع انسان و التذاذ او مقرر ساخته.

و نزد تو داشته اند كه هر يك را خواهى بگيرى اگر عقل دارى چرا ميزبان خود را نمى شناسى؟

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 200

و اگر هوشيارى چرا اصناف اين لطايف را نمى فهمى و شكر ولى نعمت خود را نمى گذارى؟

اين همه اطمعه و ثمار و رياحين و انهار و فواكه الوان و اطمعه فراوان در باغ و بستان و كوه و هامان براى تو مهيّا كرده و تو منكر احسان و عاصى فرمان اوئى و به جاى شكر، كفران و با نعمت، عصيان به جا مى آورى؟

آفات سرما و گرما و غير اينها محفوظ بماند.

آنچه گفتيم اندكى است از بسيار در حكمت هاى خلق انار و زياده از اين بسيار است براى كسى كه اطناب در كلام نمايد و آنچه گفتيم كافى است براى دلالت و اعتبار.

امثال آن از آن نمى توانست ساخت. و از مصالح عظيمه كه در چوب و تخته است، آن است كه بر روى آب مى ايستد و از آن كشتى ها به عمل مى آيد كه مانند كوه از بارهاى گران در آن جا مى دهند و از شهر به شهر نقل مى كنند با نهايت خفّت مئونه و آسانى، و اگر اين نمى بود، كار بر مردم دشوار مى شد در حمل و نقل بسيارى از امتعه كه بدون كشتى نقل آن ها ميسّر نيست يا بسيار دشوار است.

بعضى پوستها را دبّاغى مى كنند و به بعضى متاعها را رنگ مى كنند و اشباه اينها از مصلحت ها بسيار است مگر نمى دانى كه خسيس تر و بى قدرتر از گياه ها پيزر است و مانند آن و در آن انواع منفعت ها است مثل آن كه كاغذ از ايشان مى سازند، و پادشاهان و رعايا به آن محتاجند و حصير از آن مى سازند كه هر صنف از مردم آن را به كار مى فرمايند. و غلافها را براى محافظت ظروف آبگينه و غير آن مى سازند و ظروف كه در صندوق ها گذارند در ميانش پر مى كنند كه نشكند و اشباه اين از منافع در آن بسيار است.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 205

منفعت دارد از براى آنها، هر آينه بخرند آن را به گرانترين ثمن ها.

بر آل بى مثال او باد. صلوات طيّبات و زاكيات و تحيات ناميات و سلام و رحمت و بركات ابد الابدين و دهر الداهرين. و ايشانند سزاوار هر تحيّت و كرامت.

شرح كردم براى تو اى مفضّل! دليل ها براى وجود و علم و حكمت خالق اشياء و شواهد بر تدبير و تقدير ملك قدير در خلق انسان و حيوان و شجر و گياه و غير آن آن قدر كه عبرت گيرد هر عاقلى.

و اكنون شرح مى كنم براى تو آفت ها را كه حادث مى شود در بعضى از زمان ها و آنها را گروهى از جاهلان وسيله گردانيده اند براى انكار خلق و خالق و تدبير و تقدير و آنچه انكار مى كنند و مخالف توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 209

حكمت مى دانند وقوع آنها را در اين عالم ملاحده كه به صانع قائل نيستند و اتباع مانى نقّاش كه به دو خدا قائلند از مكاره و آلام و مصائب و مرگ و فنا. و آنچه طبيعيّان حكماء مى گويند كه اشياء به طبايع خود مى آيند و مى روند بى مدبّرى و صانعى، در اين امور سخن مى گوئيم تا ردّ اقوال ايشان بر تو آسان گردد.

مثل آن كه آسمان بر زمين بيفتد يا زمين به آب فرو رود، يا آفتاب از طلوع تخلّف نمايد و هرگز طالع نشود، و نهرها و چشمه ها خشك شوند به نوعى كه يك قطره آب در آنها به هم نرسد، و هوا راكد شود كه مطلقاً باد حركت نكند تا همه اشياء فاسد گردد، يا آب دريا بر زمين جارى گردد كه عالم را غرق كند.

و باز اين آفت ها كه گاهى مى رسد از طاعون و ملخ و امثال اينها،

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 210

چرا دايم و ممتدّ نمى گردد تا آنچه در عالم هست مستأصل گرداند، بلكه گاهى به هم مى رسد و زود برطرف مى شود؟

نمى بينى كه عالم از اين احداث جليله كه موجب بوار و هلاك اهل عالم است محفوظ و مصون است و گاهى ايشان را به آفات قليلى مى گزد و مى ترساند براى تأديب و تقويم ايشان و باز به زودى از ايشان زايل گرداند تا وقوع آنها پندى و نصيحتى باشد براى ايشان و ازاله اش رحمتى و نعمتى باشد بر ايشان.

را كه به ناز و نعمت بر آمده اند و در امنيت و توانگرى و رفاهيت نشو و نما كرده اند به مرتبه از طغيان و كفران مى رسند كه گويا فراموش كرده اند كه از جنس بشرند يا مربوب مدبّر قضا و قدرند، يا محتمل است كه ضررى به ايشان برسد يا مكروهى بر ايشان نازل گردد، و به توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 211

خاطر ايشان نمى رسد كه ضعيف را رحم كنند، يا فقيرى را دستگيرى نمايند، يا اگر مبتلائى را بينند بر او رقّت كنند، يا نسبت به بيچاره مهربانى اظهار نمايند، يا تعطّفى براى مكروهى به عمل آورند و چون مكروهى ايشان را گزيد و شدّت مصيبتى يا دردى را يافتند پند پذير مى گردند، و بسيارى از آنها را كه جاهل و غافل بودند مى فهمند و از كثرت معاصى و فسادها كه كه مرتكب بودند تائب و منزجر مى گردند.

و گروهى كه موذيات را در عالم نمى پسندند، مانند كودكانند كه مذمّت مى نمايند دواهاى تلخ ناگوار را و به خشم مى آيند از منع كردن ايشان از اطعمه لذيذ كه ضرر مى رساند به ايشان، و كسب آداب و علوم و صنعت ها را دشمن مى دارند، و دوست مى دارند كه پيوسته احوال خود را به لهو و لعب و بطالت بگذرانند و هر طعام و شرابى كه خواهند بخورند و بياشامند و نمى يابند كه به بطالت نشو و نما كردن چه ضررها به دين و دنيا مى رساند، و اطعمه و اشربه لذيذه ضاره چه دردها در ابدان ايشان احداث مى نمايد، و نمى فهمند كه در تحصيل آداب حسنه و عواقب حميده منظور است، و در آشاميدن دواهاى تلخ منافع پسنديده مى شود، بسا

المها كه راحت ها در عقب دارد، و بسا تلخى ها كه شيرينى ها بار مى آورد.

بدون عصمت مردم را تكليف نمايد و به هر حال ايشان را به بهشت برد و هر كه خواهد كه نعيم اخروى با استحقاق بيابد، اطاعت كند و هر كه نخواهد و به نعيم بى سعى راضى باشد بدون عمل ثواب بيابد.

جواب گوئيم كه: اگر اين راه بر مردم گشوده شود كه با وجود گناه ثواب يابند و بيم عقاب نداشته باشند هر آينه در ارتكاب فواحش و معاصى اكثر خلق چندان مبالغه نمايند كه فساد در زمين پيدا شود و يك ديگر را بكشند و ظلم و بيداد كنند و حكمت عدل حق تعالى باطل گردد و تدبير به تعطيل مبدّل شود و فساد اين امر در غايت ظهور است.

معاصى و فواحش. و اگر از آن بلا سلامتى يافتند براى دو صنف نفع مى بخشد، زيرا كه صلحا در بر و نيكى و صلاح مى افزايند و بصيرت ايشان زياده مى گردد، و فجّار و اشرار رأفت و رحمت پروردگار خود را مى دانند و احسان ملك منّان بدون استحقاق ايشان، ترغيب مى كند ايشان را بر نيكى و عفو نسبت به كسى كه بدى كند به ايشان.

و شايد كسى گويد كه: آنچه گفتيم (در تلف شدن اموال است، پس چه مى گويد در آنچه مردم در بدن هاى خود به آن مبتلا مى شوند و موجب تلف شدن ايشان مى گردد مانند: سوختن و غرق شدن به سيل و زلزله؟

در جواب مى گوئيم كه: در اينها نيز رعايت مصلحت هر دو صنف شده است، اما نيكان و ابرار زيرا كه در مفارقت دنيا راحت مى يابند از تكاليف آن و نجات مى يابند از مكاره آن. و امّا اشرار و فجّار زيرا كه كفّاره بعضى از گناهان ايشان مى شود و ايشان را مانع مى گردد از ازدياد معاصى.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 215

و مجمل سخن آن است كه: خالق عليم و قادر حكيم هر يك از اينها را بر وجه مصلحت و از براى خير و منفعت عباد به عمل مى آورد و آنچه به ظاهرش مى نمايد به جهت خير جارى مى گرداند چنانچه اگر باد درخت عظيمى را بيندازد و صانع دانا آن را در منافع عظيمه مانند در و پنجره و ستون و غير اينها به كار برد ضرر را به نفع مبدّل گردانيده، هم چنين مدبّر حكيم آفاتى كه در ابدان و اموال مردم عارض مى گردد همه را خير و منفعت مى گرداند.

اگر كسى گويد كه

اگر اين مفاسد در ابدان و اموال عارض نمى شد چه مى شد و چه مفسده لازم مى آمد؟

جواب گوئيم كه: اگر اينها نمى شد، مردم به سبب امتداد سلامت و رفاهيّت و نعمت ميل مى كردند به سوى معاصى، و فجّار در ارتكاب گناهان مبالغه مى كردند، و صلحا در عبادت و طاعت و نيكى سست مى شدند و غالب حال خلق آن است كه در راحت حال و وفور نعمت آن دو حالت ايشان را عارض مى گردد و اين حوادث كه بر ايشان حادث مى شود ايشان را مى ترساند و مانع مى گردد ايشان را از معصيت و متنبّه مى گرداند ايشان را كه ميل كنند به سوى امرى كه موجب رشد و صلاح ايشان باشد. و اگر اينها بر ايشان وارد نشود هر آينه از حد به در خواهند رفت در طغيان و معصيت، چنانچه طاغى شدند در زمان هاى گذشته تا واجب شد بر ايشان هلاك و بوار به طوفان و لازم شد پاك گردانيدن زمين از ايشان.

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 216

و از جمله چيزهائى كه ملاحده انكار مى كنند، مرگ و فنا است و گمان آن است كه اگر مردم در اين دنيا هميشه مى بودند نمى مردند و به بلاها مبتلا نمى شدند بهتر بود.

چون به غايت اين امر نظر كنى مى دانى كه خطا است، زيرا كه اگر هر كه داخل عالم شده و خواهد شد بمانند و نميرند، هر آينه زمين بر ايشان تنگ شود و مزارع و اقوات كمى كند. اكنون كه مرگ ايشان را فانى مى كند در مساكن و مزارع با يك ديگر معارضه مى كنند كه جنگ ها ميان ايشان به هم مى رسد و خون ها ريخته مى شود، و اگر متولّد مى شدند

و نمى مردند چگونه مى شد حال ايشان؟ البته بر ايشان غالب مى شد شر و حرص و قساوت و سنگينى دل. و اگر از مرگ نمى ترسيدند و اميد حيات ابد به خود مى داشتند، به هيچ چيز در دنيا قانع نمى شدند و به كسى چيزى نمى دادند و امرى كه بر ايشان واقع مى شد هرگز فراموش نمى كردند و تسلّى نمى يافتند زيرا كه به ياد مرگ مصائب و محن گوارا مى شود و از زندگانى و ساير امور دنيا ملال به هم مى رسانند، چنانچه مى بينى كه جمعى كه عمرشان دراز شد، از زندگى ملول مى شوند و آرزوى مرگ مى كنند كه از مشقت هاى دنيا راحت يابند.

اگر گويند ملال از حيات به سبب مكاره و تعب هاى دنيا است، اگر تعب ها و الم ها را از ايشان بردارند آرزوى مرگ نخواهند كرد.

جوابش آن است كه گفتيم كه: اگر چنين مى بودند ايشان را طغيانى توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 217

به هم مى رسيد كه ضرر به دين و دنياى ايشان و ديگران داشت.

و اگر گويند كه: بايد توالد و تناسل ميان ايشان نشود تا به نمردن، مساكن و معاش بر ايشان تنگ نشود.

جواب گوئيم: در اين صورت اكثر خلق از نعمت حيات و تمتّع به نعمت هاى دنيوى و اخروى واهب خيرات و مفيض بركات محروم مى ماندند و جميع نعمت ها مخصوص جماعت قليلى مى بود كه اول از بيداى عدم به سراى وجود داخل شدند، و نعمت خداوند بى منّت بايد كه عام باشد هر يك از مواد قابله ممكنات به قدر قابليت و استمداد بهره مند گردند.

زنده بدارد.

جواب گوئيم كه: همان مفسده تنگى مساكن و معايش عود مى كرد.

و ايضاً اگر توالد و تناسل نبود، انس گرفتن خويشان به يك ديگر و اعانت ايشان كردن يك ديگر را نزد شدايد بر طرف مى شد و لذّت تربيت فرزندان و سرور به ايشان نمى بود و رعايت حقوق پدر و مادر و اقارب و ثواب ها كه بر اينها مترتّب مى شد مفقود مى شد، پس آنچه گفتيم دليل است بر آن كه آنچه در خاطرها گذرد از احتمالات به توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 218

غير آنچه تقدير كرده است مدبّر ارضين و سماوات همه سفاهت رأى و محض خطاست.

به مثوبات اخروى داشته باشند و بدين جهت اتيان به طاعات و ترك منهيات نمايند برطرف مى شد، و مردم مانند چهار پايان مى بودند كه ايشان را ساعت به ساعت به تخويف عصا و تازيانه و تطميع علف و دانه كار فرمايند، و هيچ كس توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 219

از روى يقين به ثواب و عقاب آخرت كار نمى كرد و به اين سبب ايشان از حدّ انسانيّت بيرون مى رفتند و به منزله چهارپايان و بهايم مى شدند، و مدار عمل ايشان بر نفع و ضرر عاجل مى شد و از ثواب آجل غافل مى گرديدند.

و ايضاً صالحان عمل شايسته نمى كردند مگر براى فراخى روزى و وسعت دنيا و كسى ترك ظلم و فواحش و معاصى نمى كرد مگر از ترس عقوبتى كه همان ساعت بر او نازل شود تا آن كه جميع اعمال عباد به طاعات عبّاد بر امر حاضر جارى مى شد و به يقين آخرت مطلقاً مثوب نبود و مستحق ثواب عقبى و نعيم دايم روز جزا نمى شدند با آن كه اين امورى كه طعن كننده ذكر كرد از فقر و غنا و عافيت و بلا چنان نيست كه هميشه بر خلاف قياس او جارى باشد، بلكه گاهى بر وفق گمان او جارى مى شود چنانچه مى بينى بسيارى از صالحان مال فراوان دارند و به رفاهيّت زندگانى مى كنند براى آن كه مردم گمان نكنند كه كفّار هميشه در نعمتند و ابرار پيوسته در زحمت، و اين باعث شود كه مردم اختيار فسق بر صلاح كنند و بسيارى از فسّاق چون فسق ايشان به نهايت رسيد و ضرر ايشان بر مردم و برخورد بسيار شد در دنيا با ايشان عقوبات عظيمه

نازل مى شود، چنانچه نيز «فرعون» و اصحابش را به غرق هلاك كرد، و «بخت النصر «1»» را به سرگردانى توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 220

هلاك نمود و «بلبيس» را كشت.

و اگر عقوبت بعضى از اشرار و مثوبت جمعى از اخيار را براى مصالح بسيار تأخير كند به دار القرار، موجب بطلان تدبير عزيز جبار نيست زيرا كه بعضى از پادشاهان زمين گاه است كه انتقام بعضى از نافرمانان و انعام گروهى از مطيعان را براى مصلحتى چند تأخير مى كنند و منافى تدبير ايشان نيست، بلكه عقلا اينها را از تدبيرات حسنه ايشان مى شمارند. و هر گاه براهين قطعيه و دلايل يقينيه دلالت كند بر آن كه اشياء را خالق حكيم قادرى هست بايد كه آنچه بينند حمل بر حسن تدبير او كنند زيرا كه صانع خلق خود را مهمل و ضايع نمى گذارد مگر به يكى از سه وجه:

اول- آن كه عاجز باشد.

دوم- آن كه جاهل باشد به كيفيت تدبير.

سوم- آن كه شرارت او مانع باشد از ايصال خير و نفع به عباد، و جميع اينها در حقّ خالق عالم جلّ و علا محال است زيرا كه خالق چنين خلقى با اين عظمت و وسعت و كمال عاجز نمى باشد و نظام چنين كه در عالم مشاهده مى شود و مصالحى كه در هر چيز به عمل آمده از جاهل به وجود نمى آيد و چنين صانعى را به جهل نسبت نمى توان كرد و خداوند با اين كمال و رفعت و با اين لطف و رحمت و منعم به اين جلايل نعمت به شرارت و خسّت منسوب نمى باشد.

پس معلوم شد كه صانع اين خلق به حسن تقدير تدبير خلق

خود

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 221

مى نمايد و هر چند عقل ما به مصالح بسيارى از آن نرسد زيرا كه بسيارى از تدابير ملوك و حكمت هاى افعال ايشان را عامّه رعايا نمى فهمند و اسباب آنها را نمى دانند كه بر وجه حكمت واقع شده بود، و از بعضى احوال ملوك استدلال بر افعال و اعمال ملك الملوك مى توان كرد.

و اگر دوائى را دو مرتبه يا سه مرتبه به كار برند و اثر حرارت يا برودت از آن مشاهده نمايند حكم مى كنند كه حارّ است يا بارد است و شك نمى كنند در آن، چرا اين جاهلان آنقدر شواهد حكمت و صواب در هر چيز مشاهده مى كنند كه عقل از احصاى عشرى از اعشار آن به عجز و قصور معترف است و حكم به صواب تدبير و وجود مدبّر قدير خبير نمى كنند. اگر به فرض محال، نصف آنچه در عالم موجود است وجه حكمت در آنها مخفى باشد، هر آينه عاقل نبايد حكم به اهمال و عدم مدبّر ذو الجلال كند زيرا كه وجوه حكمت و صواب كه در نصف ديگر ظاهر است، كافى است براى حكم به حسن تدبير و علم به وجود صانع قدير، پس چگونه اين توهّم توان كرد با آن كه هر چه را تفتيش نمائى و به عقل صحيح در آن نظر كنى بر نهايت استقامت و كمال يابى و هر وضعى كه براى عالم تقدير كنى چون تأمل آن وضعى كه هست بكنى از آن نيكوتر است.

بدان اى مفضّل! كه نام اين عالم به زبان يونانى كه جارى و معروف است نزد ايشان «قوسموس» است. و تفسيرش در لغت ايشان زينت توحيد مفضل-ترجمه علامه

مجلسى، ص: 222

است. و فلاسفه و مدّعيان حكمت عالم را چنين نام كرده اند براى حسن تقدير و ثواب انتظامى كه در آن مشاهده كرده اند، پس راضى نشدند به آن كه تقدير و نظام نام كنند تا آن كه او را زينت ناميدند تا خبر دهند كه با اتقان و احكامى كه دارد در غايت حسن و بها و زينت است.

تعجب كن اى مفضّل از گروهى كه حكم نمى كنند بر صناعت طب و به خطا با آن كه مى بينند كه طبيبان خطاى بسيار مى كنند و حكم مى كنند بر عالم به اهمال با آن كه هيچ چيز آن را مهمل نمى يابند! بلكه تعجّب كن از اخلاق گروهى كه دعوى حكمت مى كنند و چون وجه صواب در امرى از امور عالم بر ايشان مخفى ماند زيان مى گشايند به مذمت خالق حكيم! و عجب است از «مانى» مخذول كه دعوى اسرار مى كند و چون بعضى از شواهد حكمت در خلق اشياء بر او مخفى مانده نسبت داده است خلق را به خطا و خالق را به جهل تبارك اللَّه الحكيم الكريم و سبحان اللَّه العلى العظيم.

و از همه عجب تر، ملاحده معطله اند كه مى خواهند به حسّ ادراك كنند چيزى را كه به عقل در نمى آيد و چون حق تعالى را به حواس ادراك نمى توان كرد انكار مى كنند و مى گويند كه آن چه را به حواس ظاهر ادراك نكنيم اقرار به وجودش نكنيم و چون گويند به ايشان كه خدا به عقل مدرك نمى شود، مى گويند كه: چون مى تواند بود كه چيزى به عقل مدرك نگردد؟

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 223

جواب گوئيم كه: او بالاتر از مرتبه ادراك عقل است چنانچه ديده

مرتبه از ادراك دارد و بالاتر از مرتبه خود ادراك نمى تواند كرد و بدون شرايط رويت نمى تواند ديد، هم چنين عقل بالاتر از مرتبه خود را ادراك نمى تواند كرد به درستى كه اگر سنگى ببينى در هوا بلند شده مى دانى كه شخصى او را انداخته است و اين علم نه از راه ديده است بلكه عقل حكم مى كند كه سنگ به خودى خود بالا نمى رود.

نمى بينى كه بصر در اينجا عاجز است و عقل حكم مى كند و هم چنين عقل در معرفت خالق حدّى دارد كه از آن نمى توان گذشت، چنانچه مى داند كه جايى دارد و آن را نديده است و به حاسه از حواس، ادراك آن نكرده است و حقيقت آن را نمى داند.

و هم چنين به عقل مى داند كه صانعى دارد كه او را ايجاد كرده اما احاطه به كنه ذات و صفات او نكرده.

اگر گويند كه: چگونه بنده ضعيف را مكلّف ساخته كه به عقل لطيف او را بشناسد و حال آن كه عقل او قاصر است از احاطه به او؟

گوئيم كه: معرفت خود را آن قدر به ايشان تكليف نموده كه در وسع ايشان هست و از عهده آن بر مى آيند و آن معرفت آن است كه يقين كند به وجود او و امر و نهى او را اطاعت نمايند، و تكليف نكرده است ايشان را كه او را به كنه ذات و صفات بشناسند. چنانچه پادشاه تكليف نمى كند رعيّت خود را كه بدانند كه او دراز است يا كوتاه، يا سفيد است يا سياه، بلكه ايشان را مكلّف مى سازد كه اذعان كنند به توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 224

پادشاهى او و قبول

كنند فرمان او را. نمى بينى اگر مردى به در خانه پادشاه بيايد و بگويد كه خود را به من بنما كه خوب تو را بشناسم و گر نه طاعت تو را نمى كنم، هر آينه مستحق عقوبت پادشاه خواهد شد. هم چنين اگر كسى گويد كه: من اطاعت خالق نمى كنم تا او را به كنه بشناسم، هر آينه خود را در معرض سخط او در آورده خواهد بود.

اگر گويند كه: ما او را وصف مى كنيم كه عزيز است و حكيم و جواد است و كريم؟

جواب گوئيم كه: اينها همه صفات اقرار است نه صفات احاطه، زيرا كه اذعان مى كنيم كه حكيم است و كنه حكمت او را نمى دانيم بلكه به وجهى تصور كرده ايم. و هم چنين «قدير» و «جواد» و ساير صفات كماليه او را اثبات مى كنيم اما آن صفات را به كنه ندانسته ايم چنانچه آسمان را مى بينيم و حكم به وجودش مى كنيم اما حقيقت و جوهرش را نمى دانيم و دريا را مى بينيم اما عمقش را و منتهايش را نمى دانم و امر او بالاتر است از اين مثال ها و مثل ها قاصر است از او و اما عقل را راهنمائى مى كند به سوى معرفت او.

اگر گويند كه: چرا مردم اختلاف كرده اند در ذات و صفات او؟

گوئيم: براى آن كه اوهام و عقول قاصراند از رسيدن به ساحت و جلالت و عظمت او، چون از اندازه خود تجاوز كرده اند و طلب معرفت او نموده اند و مى خواهند احاطه به كنه او كنند با آن كه عاجزند از ادراك امرى چند كه در خفا از او پست ترند، لهذا حيران توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 225

شده اند و هر يك به نادانى

سخنى گفته اند.

از جمله چيزهائى كه پست تر از ذات اقدس اوست و عقل عاجز است از معرفت آن، اين آفتاب است كه مى بينى كه بر عالم طالع مى شود و كسى حقيقت او را نمى داند و به اين سبب فلاسفه در حقيقت آن سخن هاى مختلف گفته اند: بعضى گفته اند كه: فلكى است ميان تهى و مملو از آتش است و دهانى دارد كه اين حرارت و شعاع از آن ساطع مى شود.

و بعضى گفته اند: مانند ابر است «1» و بعضى گفته اند: از آبگينه است و قبول ناريّت از عالم مى كند و شعاعش را بر عالم مى افكند.

و بعضى گفته اند: جسم لطيفى است كه از آب دريا منعقد مى شود، و بعضى گفته اند: اجزاى بسيار است كه از آتش مجتمع شده.

و بعضى گفته اند: جوهر پنجم است به غير از عناصر چهارگانه.

باز در شكلش اختلاف كرده اند: بعضى گويند: صفحه عريضى است.

و گروهى گويند كه: كره مدحرجه اى است.

هكذا در مقدارش اختلاف دارند: بعضى گمان كرده اند كه به قدر زمين است، و بعضى گفته اند كمتر از زمين است، و بعضى گفته اند كه از جزيره عظيمه بزرگتر است، و اصحاب هندسه مى گويند كه: صد و

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 226

هفتاد برابر زمين است، پس اختلاف اقوال در آفتاب دليل است بر آن كه حقيقتش را درست نيافته اند و به گمان، سخنها گفته اند:

هر گاه كه آفتاب ديده مى شود و حسّ ادراك آن مى كند و عقول حكماء از حقيقت آن عاجزند، چگونه توانند يافت حقيقت خداوندى را كه به حس در نيايد و عقل و وهم به ساحت عزّتش راه نيابد؟

مترجم گويد: كه آن كه در حقيقت شمس ميان متأخرين حكماء كه اقوال ايشان متداول است مشهور است

آن است كه جوهر ديگر است غير عناصر اربعه. و در شكلش، مشهور كروى بوده است. و در مقدارش آن كه صد و شصت برابر زمين و ربع و ثمنى است. و اقوال مذكوره اقوال قدماى حكماست كه در اين زمان متروك است. [انتهى پس حضرت فرمود كه: اگر كسى گويد كه: چرا از خلق پنهان شده؟

جواب گوئيم كه: مستتر و پنهان شدن ذات مقدس نه به آن معنى است كه به اراده خود را مستور گردانيده، چنانچه پادشاهان يا ديگران بدرها و پرده ها و ديوار پنهان مى شود از رعيّت خود، بلكه معنيش آن است كه ذات مقدس از آن لطيف تر و رفيع تر است كه عقل ادراك او تواند كرد، چنانچه «نفس ناطقه» كه يكى از مخلوقات او است ادراك آن به فكر و نظر ميسّر نيست.

اگر گويند كه: چرا لطيف و متعالى گرديده است از ادراك اوهام.

گوئيم كه: چون چيزى كه خالق هر چيز باشد مى بايد كه در صفات توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 227

مباين همه باشد و بلندتر از همه چيز باشد.

اگر گويند: چه معنى دارد لطيف بودن و متعالى بودن او؟

جواب گوئيم كه: سؤالى كه در اشياء كنند و طلب معرفت او نمايند به چهار وجه مى تواند بود:

اول: آن كه بدانند كه موجود است يا نه.

دوم: آن كه بدانند كنه حقيقت ذاتش را.

سوم: آن كه بشناسند چگونگى و صفات او را.

چهارم: آن كه بدانند علت و غايت وجودش را.

و هيچ يك از اين وجوه را در خالق نمى توان دانست به غير آن كه موجود است، و اما كنه ذات يا كنه صفات، پس دانستن آنها را محالات است و طلب معرفت در

اين مقام ساقط است زيرا كه خالق جلّ شأنه علّت همه چيز است و او را علّت نيست، و غايت در چيزى مى باشد كه معلول علّت باشد و علم آدمى به آن كه خدا موجود است، مستلزم آن نيست كه كنه حقيقت و چگونگى او را بداند، بلكه در تصديق به وجود، تصوّر به وجهى از وجوه كافى است. و هم چنين امور روحانيه لطيفه را مى دانيم كه موجودند و حقيقت آن را نمى دانيم.

اگر گويند كه از قصور علم به او چنان وصف مى كنيد او را كه گويا به هيچ وجه معلوم نيست.

جواب گوئيم كه: از جهت كنه معرفت چنين است و احاطه به كنه توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 228

ذات و صفات او ميسّر نيست، اما از جهت ديگر به ما از هم چيز نزديك تر است و آثارش در ما از همه چيز واضح تر است و به دلائل و براهين وجودش از همه چيز هويداتر است، پس او به يك جهت چنان واضح است كه بر هيچ كس مخفى نيست، و به يك جهت چنان غامض است كه احدى را به ساحت معرفتش راه نيست. و عقل نيز چنين است كه: به شواهد، ظاهر است و به ذات، مستور است.

و اما اصحاب طبايع مى گويند كه: طبيعت كارى را بى فايده نمى كند و سعى مى كند كه هر چيزى را به منتهاى كمالش برساند.

جواب ايشان اين است كه: طبيعت را كى جنين حكمتى عطا كرده و وقوف بر حقايق اشيا و كمال ايشان داده كه تجاوز از حدّ قابليّت هيچ چيز نكند و عقول بعد از تفكّر بسيار و تجارب بى شمار به اين نمى تواند رسيد.

اگر طبيعت را

چنين شعور و ادراكى كه و راى عقول كافّه خلق است قرار مى دهند، پس اقرار كردند به آنچه انكار كرده اند و به صانع حكيم عليم قائل شده اند و ليكن در نامش خطا كردند. و اگر طبيعت را بى شعور و اراده مى دانند چنانچه ما مى دانيم، پس نسبت اين افعال منطبقه بر قوانين حكمت به طبع عديم الشعور، امرى است واضح البطلان و هر ذرّه از ذرّات ممكنات به زبان حال فرياد مى كنند كه من صانع حكيم قديم عليمى دارم.

و طايفه از قدما، انكار عمد و تدبير در اشياء كردند و گمان كردند كه توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 229

به اتّفاق واقع مى شود و عالم را مدبّر حكيمى نيست و از جمله چيزها كه حجّت خود قرار مى دادند آن بود كه گاه هست از اناث، كه فرزندان بر خلاف مجراى عادت متولد مى شوند، مانند: آدمى كه يك عضوش ناقص است، يا يك عضوش زايد است، يا با خلقت مشوه و قبيح متولد مى شود و بر خلاف خلقت انسان به وجود مى آيد، پس اينها را دليل مى كردند بر ابطال مدبّر حكيم و «ارسطاطاليس» «1» حكيم رد كرد بر ايشان و گفت:

چيزى كه گاهى بنا بر عارضى چند كه در رحم حادث شود به عمل آيد، منافات ندارد با آن كه عقل حكم كند كه چون اكثر امور بر قانون حكمت واقع مى شود البته مدبّر حكيمى مى بايد. و تو اى مفضّل:

مى بينى كه اصناف حيوانات اكثر ايشان بر يك مثال و بر يك نهج توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 230

مى آيند كه دو دست و دو پا و پنج انگشت مى دارند و آنچه نادراً بر خلاف اين واقع مى شود به سبب

علتى است كه در رحم حادث مى شود، يا در مادّه كه جنين از آن به هم مى رسد عارض مى گردد چنانچه بلا تشبيه صانعى كه خواهد صنعتى را به عمل آورد و به اعتبار نقصى و علّتى كه در آلات و ادوات او هست نوع ديگر شود و اين منافات با حكمت و تدبير صانع ندارد.

و اگر گويند كه: خدا قادر بود كه اين علّت را از رحم و از ماده زايل گرداند كه مستوى الخلقه فرزند متولد شود.

جواب گوئيم كه: براى آن نكرد كه مردم بدانند كه اشياء به محض طبيعت به عمل نمى آيد كه هميشه بر يك نهج باشد و غير آن نتواند بود، بلكه به تقدير و عمد صادر مى شود از خالق حكيم مبين كه گاه چنان مى كند گاه چنين و استدلال كنند بر آن كه همه محتاجند به ايجاد خالق و قدرت او به نهايت كمال برسند فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِينَ.

اى مفضّل! بگير آنچه به تو دادم، و حفظ كن آنچه به تو بخشيدم، و حمد كن نعمت هاى او را و شكر پروردگار خود را و مطيع دوستان او باش. به تحقيق كه شرح كردم براى تو از ادله بر خلق و شواهد بر صواب تدبير اندكى از بسيار و جزوى از كل، پس تدبّر كن در آن و عبرت بگير از آن.

من گفتم به يارى تو اى مولاى من! قوت بر فهم و حفظ اينها مى يابيم، پس دست مبارك خود را بر سينه من گذاشت و فرمود كه:

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 231

حفظ كن به مشيّت خدا و فراموش مكن ان شاء اللَّه تعالى، پس غشى بر من عارض شد و

افتادم، چون به هوش آمدم فرمود: چگونه مى يابى خود را اى مفضّل؟

گفتم: به يارى و تقويت و تأييد مولاى خود غنى شدم از كتابى كه نوشته بودم و همه در نزد من چنان حاضر است كه گويا از كف خود مى خوانم. و مولاى خود را حمد و شكر مى گويم چنانچه سزاوار است.

پس فرمود: اى مفضّل! فارغ گردان دل خود را و جمع كن به سوى خود ذهن و عقل و اطمينان خود را و به زودى القا خواهم كرد به سوى تو از علم ملكوت آسمانها و زمين و آنچه خدا خلق كرده است در آنها از عجايب مخلوقات و اصناف ملائكه و صفوف و مقامات و مراتب ايشان تا سدرة المنتهى و ساير خلق از جنيان و آدميان از زمين هفتم و آنچه در زير ثرى است تا آنچه اكنون فرا گرفته اى جز وى از اجزاى آن باشد. هر وقتى كه خواهى برو و بيا با ما مصاحبى و در حفظ و حمايت خدائى و تو را نزد ما مكان بلند هست و دلهاى مؤمنان تو را مى طلبند مانند آن تشنه كه آب طلب كند و آنچه را به تو وعده دادم از من سؤال مكن تا خود بگويم به تو اى مفضّل.

مفضّل گفت: پس برگشتم از نزد مولاى خود با نعمتى و كرامتى كه هيچ كس با چنين حالى بر نگشته بود. «1»

توحيد مفضل-ترجمه علامه مجلسى، ص: 232

[تصوير نسخه خطى [تصوير نسخه خطى به اينجا منتهى شد رساله به دست مؤلف حقير، محمّد باقر، بن محمّد تقى عفى اللَّه عن سيئاتهما- في شهر رجب الاصب من شهور سنة اربع و تسعين بعد الالف

الحجرية. و الحمد للَّه وحده، و صلى اللَّه على سيّد المرسين محمّد و عترته الاقدمين الاكرمين الاعلمين.