ارمغان صافی

در رد فرقه بهائی

حضرت آیة الله آخوند ملامحمدجواد صافی گلپایگانی (قدس سره)

یادمان مولف به قلم

علی اکبر مهدی پور

ص: 2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص: 3

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

مرکز جهانی حضرت ولیّ عصر ارواحنا فداه برای مقابله با این تهاجم فرهنگی اقدام به ایجاد کلاسهای روشنگر ، کتابخانه های تخصّصی ، تشکیل کنفرانسها ، جشنواره ها ، سایت های مهدوی ، مراکز پاسخگویی و همایش های علمی ، در داخل و خارج ، در طول سال ، به ویژه در دهه ی مبارکه ی مهدویّه نموده ، ده ها استاد مبرّز تربیت کرده ، صدها مهدی پژوه متدیّن و متعهّد پرورش داده که در مرکز جهانی اصفهان آموزش دیده ، امتحان داده ، پایان نامه نوشته ، در عرصه ی مهدویّت تلاش نموده ، در زمره ی مدافعان سرسخت و مهاجمان نستوه در برابر مخدوش گران فرهنگ مهدوی قرار گرفته اند .

مرکز جهانی حضرت ولی عصر ارواحنا فداه در طول سالهای گذشته در عرصه ی مهدویّت به خدمات شایسته ای موفق شده که به عنوان دست مریزاد بر تلاشگران این مجموعه به شماری از آنها اشاره می کنیم :

1 . تأسیس شعبه هایی در داخل و خارج ، مجهّز به کتابخانه ، سایت ، سالن همایش ، نشریه ، پوستر ، مسئولین پاسخگو ، برنامه های مفید ، و کلاسهای عقیدتی .

2 . تأسیس ده ها کتابخانه ی تخصّصی در دانشگاه ها ، مساجد ، مدارس و مراکز مهدوی ، در داخل و خارج ، تا سقف 313 مورد ، به لطف پروردگار .

3 . تأسیس دهه ی مهدویه ، از دهم تا بیستم شعبان ، که از اصفهان آغاز شده و اینک در تعدادی از کشورهای عربی ، چون : بحرین ،

ص: 10

کویت و عمان ، و برخی کشورهای غربی ، چون : آمریکا و انگلستان ، و برخی از کشورهای شرقی چون روسیه در حال انجام و گسترش می باشد .

4 . همکاری با همایش ها و کنگره های مهدوی در سطح کشور و در مواردی خارج از کشور .

5 . تأسیس کلاسهای عقیدتی در طول سال ، به ویژه در دهه ی مبارکه ی مهدویه ، در مرکز ، شعبات و برخی دانشگاه ها .

6 . راهپیمائی عظیم مردمی روزهای نیمه ی شعبان از میادین مهم شهر به سوی قائمیّه اصفهان .

7 . همکاری با هیئت امنای قائمیه ی اصفهان که 50 سال قبل توسّط آیه اللّه شهید شمس آبادی تأسیس شده و همه ساله در دهه ی مهدویه برنامه های باشکوهی با شرکت مبلغین ورزیده از سراسر کشور در آن مرکز برگزار می شود .

8 . نصب پوستر ، بنر ، تراکت های تبلیغاتی در میادین شهر ، در ایّام دهه ی مهدویه و دیگر مناسبت ها ، چون سالروز فاجعه ی سامرا و امثال آن .

9 . دعوت از ره یافته ها ، از سرتاسر جهان برای مصاحبه و سخنرانی در مرکز و دیگر شعبه ها در طول سال ، به ویژه در دهه ی فرخنده ی مهدویه .

10 . نشر کتاب ، جزوه ، بروشور ، در عرصه های معرفتی و مهدوی ، که تاکنون ده ها عنوان کتاب از این مرکز انتشار یافته ، که از آن جمله است :

1 ) شرعة التّسمیه ، از مرحوم آیه اللّه میرداماد  رحمه الله

ص: 11

2 ) شرح صحیفه سجادیه ، از ایشان .

3 ) شرح تقدمه ی تقویم الایمان ، از ایشان

4 ) پرتوی از دهه ی مهدویه ، از نگارنده

5 ) وظائف موعودیان، از حجه الاسلام والمسلمین سید محمود بحرالعلوم

6 ) فریاد ، از ایشان

شیخ مهدی فقیه ایمانی در اصفهان محافظت می شود .(1)

2 ) آیه اللّه سید حسن میرجهانی ، متوفّای 1413 ق . صاحب کتاب ارزشمند « نوائب الدّهور فی علایم الظّهور » که در چهار مجلّد بزرگ چاپ شده است .(2)

3 ) آیه اللّه حاج شیخ حیدر علی محقّق ، متوفّای 9/ ج 1 / 1421 ق = 20/5/1379 ش .  از اساتید برجسته ی حوزه ی علمیه ی اصفهان ، که از حسنات دهر بود و شاگردان مبرّزی در عرصه ی مهدویّت پرورش داده است .

برای مرحوم آیه اللّه شیخ حیدرعلی تشرّف بسیار جالبی در مدرسه ی باقریه ( درب کوشک ) اتّفاق افتاده ، که به تقاضای مرحوم نهاوندی آن را به خط خود نوشته و مرحوم نهاوندی آن را از روی دست نوشته ی ایشان در کتاب گرانسنگ « عبقری » ثبت کرده است .(3)

محقق ارجمند مرحوم علامه ی رحمانی صاحب کتاب « فاطمة الزّهراء بهجة قلب المصطفی » در یکی از سال هایی که در مرکز جهانی اصفهان سخنرانی داشتند ، این تشرّف را به نقل از مرحوم آیه اللّه آخوند همدانی نقل کردند ، و چون مطلع شدند که ایشان در قید حیات هستند ، به خدمتشان مشرّف شده و این داستان را دقیقاً همانگونه که در کتاب عبقری آمده ، از ایشان استماع نمودند .

ص: 13

سپس فرمود :

إِنْتِظارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَجِ ؛

انتظار فرج از برترین فرج ها می باشد .(1)

اگر من زمانِ آن حضرت را درک می کردم ، همه ی عمر دامن خدمت به کمر می بستم .(1)

« آتشگاه » نامیده می شد .(1) تعریب شده ی آن : « جُرفاذَقان » می باشد ، که یاقوت آن را « جَرباذَقان » ضبط کرده است .(2) گلپایگان همواره مهد فرهنگ و تشیّع بود ، یکی از خاندان های معروف آن سامان « آل ماکولا » در قرن پنجم هجری بود ، که در عهد آل بویه در بغداد دارای منصب های امارت ، قضاوت و ریاست بودند .

« آل ماکولا » از نسلِ « ابودلف عِجلی » بودند و چهره های سرشناسی داشتند که از آن جمله است :

1 . ابوسعید ، عبدالواحد بن احمد بن ماکولا ، وزیر جلال الدین دیلمی و متوفّای 417 ق .

2. ابوعلی ، حسن بن علی بن جعفر بن ماکولا ، وزیر جلال الدین ، متوفّای 422 ق .

3 . ابوالقاسم ، هبه اللّه بن علی بن جعفر بن ماکولا ، صاحب کتاب « المختلف والمؤتلف » که یاقوت در شرح حالش می نویسد : وی اهل « جرباذقان » ( گلپایگان ) بود و در آن زمان در بغداد برای او نظیر نبود .(3)

ص: 18

4 . ابوعبداللّه ، حسین بن علی بن جعفر بن ماکولا ، متوفّای 447 ق . قاضی القضاة بغداد .

5. ابونصر ، علی بن هبه اللّه بن علی بن جعفر بن ماکولا ، متوفّای 475 ق . نسّابه ، محدّث ، شاعر ، ادیب و رجال شناس .(1)

نسب این خاندان به « ابودلف عجلی » متوفّای 225 ق . می رسد . ابودلف ، قاسم بن عیسی بن ادریس ، امیر کرج بود ، که پدرش عیسی بن ادریس ، کرج را بنیاد نهاد ، سپس پسرش قاسم ، مشهور به

« ابودلف » آن را توسعه داد و در آن به امارت پرداخت .(2) یاقوت در شرح حال « حسن بن احمد العطّار » متوفّای 599 ق . نیز از گلپایگان نام برده می گوید : او یک شبه از « جَرباذَقان » برای اخذ حدیث تا اصفهان رفت .(3) از بررسی تاریخ گلپایگان به این نتیجه می رسیم که این شهر همواره مهد ادب بوده ، شاعران فرهیخته ای از این شهر برخاسته اند . زواره ای در میان مادحان حجّه الاسلام شفتی از شاعر فرهیخته ای به نام « ملا محمّد » متخلّص به « قانع » از اهل گلپایگان نام برده ، نمونه ای از اشعارش را می آورد .(4)

ص: 19

از مرجع اعلای جهان تشیّع ، مرحوم آیه اللّه بروجردی  قدس سره نقل است که می فرمود : وقتی که در اصفهان بودم ، فضلای درجه اوّل حوزه ی اصفهان اهل گلپایگان بودند ، هنگامی که به نجف اشرف مشرّف شدم دیدم که شخصیّت بارز و اوّل فاضلِ حوزه ی پرعظمت آخوند خراسانی ، شیخ عبداللّه گلپایگانی بود .

شیخ عبداللّه گلپایگانی ( 1285 - 1327 ق . ) صاحب کتاب « التّبر المسکوک » ، « فصل القضاء » و تقریرات فقه و اصول مرحوم آخوند .(1) نمونه ی بارز و مصداق روشن فرمایش آیه اللّه بروجردی ، بیت رفیع

صافی گلپایگانی ، آقا جمال گلپایگانی و مرجع عالیقدر جهان تشیّع مرحوم آیت اللّه گلپایگانی  قدس سره می باشد .

*  *  *

ص: 20

بیت رفیع آیه اللّه صافی ، نام خاندان خود را برای تبرّک از غلام با صفای سالار شهیدانْ « صافی » انتخاب کرده اند . مرجع عالیقدر حضرت آیه اللّه حاج شیخ لطف اللّه صافی مدّ ظله العالی این داستان را به نظم درآورده ، در پایان عرضه می دارند :

غلامِ « صافیِ » تو « صافیانند »

 پر از مهر تو از پیر و جوانند

همه از مرد و زن اهل ولایند

 محبّ و جان نثارانِ شمایند

به الطاف شما امّیدوارند

 غلامانِ شما را بنده وارند

به این اسم و به این عنوانِ « صافی »

 ز حق خواهند هر یک فیض وافی(1)

1287 ق . ثبت کرده(1) ولی حجّت تاریخ علامه ی تهرانی ، به نقل از خودش آن را به سال 1288 ق . ثبت نموده(2) و لذا غالب مورّخان به پیروی از ایشان ولادتش را در سال 1288 ق . قید کرده اند .(3) پدر بزرگوارش : آخوند ملاّعباس ، اهل دانش و فضیلت بود ، ولی در کنار خدمات فرهنگی برای تأمین هزینه ی زندگی به تجارت نیز مشغول بود .(4) مادر مکرّمه اش : زهرا خانم ، دخت گرامی ملاّ محمّدباقر ادیب

دائی ارجمندش : ملاّ محمّدرضا قطب ، آشنا با علوم غریبه پدر خانمش : ملاّ محمّدعلی گلپایگانی ، هم حجره ی میرزای شیرازی ، که از این رهگذر به اصحاب سامرّا پیوند می خورد و از چشمه ی زلال

اصحاب سامرا جرعه نوشِ عشق سوزان و ارادت بی کران به جان جانان ، صاحب عصر و زمان ، حضرت بقیه اللّه ارواحنا فداه می باشد .(5)

و فضیلت ( میرزا احمد و ملاّ ابوالقاسم ) و دائی های بافضیلت ( ملاّ محمّدرضا و ملاّ ابوالقاسم قطب ) و دیگر فرهیختگان گلپایگان که تعدادشان در آن ایّام کم نبود ، مدارج ترقّی را به سرعت در نوردید ، از آغاز نوجوانی به تحصیل علوم دینی پرداخت و حوزه ی گلپایگان را برای اشباع خواسته های درونی اش کافی ندید ، برای استفاده از محضر اساتید مبرّز حوزه ی اصفهان ، راهی اصفهان شد .

شده ، از خرمن علمی هر یک از اساتید فن خوشه چینی نموده ، در مدّت کوتاهی به قلّه ی رفیع اجتهاد گام نهاده ، از محضر اساتید بزرگوارش اجازه ی اجتهاد دریافت نموده است . اسامی شماری از اساتید آیه اللّه صافی در اصفهان به ترتیب سال وفاتشان به شرح زیر می باشد :

1 . میرزا محمّدعلی تویسرکانی ، متوفّای بعد از 1311 ق .

2 . سید محمّدباقر صاحب روضات [ 1226 - 1313 ق . ]

3 . ملاّ محمّدباقر فشارکی ، صاحب عنوان الکلام ، متوفّای 1314 ق .

4 . میرزا بدیع درب امامی ، متوفّای 1318 ق .

5 . شیخ محمّدعلی ثقة الاسلام ، برادر آقانجفی [ 1271 - 1318 ق . ]

6 . میرزا محمّدهاشم چهار سوقی ، برادر صاحب روضات [ 1235 -

1318 ق . ]

7 . جهانگیر خان قشقائی [ 1243 - 1328 ق . ]

8 . شیخ محمّدتقی ، مشهور به : آقا نجفی اصفهانی [ 1262 - 1332 ق . ]

9 . میرزا محمّدتقی مدرّس [ 1273 - 1333 ق . ]

10 . آخوند ملاّ محمّد کاشانی [ 1249 - 1333 ق . ]

11 . سید محمّدباقر درچه ای [ 1264 - 1342 ق . ]

12 . آقا نوراللّه اصفهانی ، برادر آقا نجفی [ 1278 - 1346 ق . ]

شاگردان مکتب امام صادق  علیه السلام از محضرش بهره می بردند و از اندوخته های فراوان علمی اش خوشه چینی می کردند . حوزه ی تدریس او در مدرسه ی « نیماورد » اصفهان دایر بود ، وی در این مدرسه به تدریس فقه و اصول می پرداخت و شاگردان برجسته ای تربیت نمود ، که برخی از آنها بر مسند مرجعیت تکیه دادند ، که از آن جمله بود : آیه اللّه حاج سید جمال الدّین گلپایگانی [ 1295 - 1377 ق . ]

متن اجازه ی اجتهاد آیه اللّه حاج آقا نوراللّه اصفهانی برای آیه اللّه حاج ملا محمّد جواد صافی گلپایگانی

ص: 27

تصویر

ص: 28

فرازهایی از اجازه ی اجتهاد حضرت آیه اللّه حاج آقا نوراللّه اصفهانی  قدس سره ، به حضرت آیه اللّه حاج ملاّ جواد صافی  قدس سره :

... ثمَّ إنَّ من جملة من منَّ اللّه تعالی علیه بإحسانه ، واختاره واجتباه من بین أماثله وأقرانه ، جناب العالم العامل ، والمهذّب الفاضل ، العَلَم الغطریف ، والمتبحّر العَریف ، الأریب الأدیب ، والفقیه اللَّبیب ، صاحب الملکة الرّاسخة ، والقوّة القدسیّة الشّامخة ، الغائص فی بحار معرفة اللّه ؛ أخی وخلیلی : الشّیخ محمّدجواد الگلپایگانی ، وفّقه اللّه تعالی لمراضیه ، فإنّه سلّمه اللّه تعالی ، قد إستفاد منّی دهراً من الأوان ، وبرهة من الزّمان ، فوجدته - وله الحمد - بحراً ذخّاراً متلاطماً أمواجه ، أو جبلاً شامخاً صعباً سبیله و منهاجه . فإن تکلّم ؛ تکلّم عن ذهن وقّاد ، وان سکت ؛ سکت عن فهم نقّاد . فبلغ بجودة قریحته واستقامة طریقته إلی أمنع درجة من ملکة الإجتهاد ، وأسنی مدرجة من مدارج الفضل والسّداد ، فله أن یعمل بما إستنبطه من الأحکام ، واستخرجه من مسائل الحلال والحرام ، ویحرم علیه التّقلید .

... ولعمری ما وجدت فی الحاضرین من یقربه فی سعة صدره ونباهة قدره وجودة فهمه ومتانة عزمه وحسن سلیقته واستقامة طریقته . یکشف عن معضلات الدّقایق بذهنه الثّاقب ، ویفتح عن مقفّلات الحقائق بفهمه النّاقب ، عدیم النّظیر فی نباله وفقید البدیل فی أمثاله وأقرانه ...(1)

ص: 29

که از آن جمله است :

1 . شیخ محمّدتقی ، مشهور به آقانجفی

2 . شیخ محمّدعلی ، ثقة الاسلام

3 . شیخ نوراللّه اصفهانی

4 . میرمحمّدتقی مدرسی

5 . میرزا حسین خلیلی تهرانی

و خود از مشایخ اجازه ی آیه اللّه مرعشی نجفی بود ، که متن اجازه اش در کتاب « المسلسلات فی الاجازات » همراه با شرح حال مختصری به طبع رسیده است .(1) اجازه ی روایتی آیه اللّه صافی برای آیه اللّه مرعشی در غرّه ی محرم الحرام 1355 ق . صادر شده است .

ص: 31

اجازه ی روایتی حضرت آیه اللّه حاج ملا محمّد جواد صافی به حضرت

آیه اللّه سید شهاب الدین مرعشی نجفی ، به تاریخ غرّه ی محرم الحرام 1355 ق .

ص: 32

به حفظ هویّت اسلامی آن و به اصطلاح آن روز « مشروعه » بودن مشروطه ، که چون با اندیشه و مقاصد انگلیس و ایادی آنها در تضادّ بود ، و آنها از اشخاصی به نام ملیّون و آزادی خواه حمایت می کردند و مشروطه را در قالب ضدّ اسلامی آن ترویج می کردند ، این گروه از مشروطه خواهان فرنگی مآب با مرحوم شیخ فضل اللّه به معارضه و مقابله پرداختند . آیه اللّه صافی در این اوضاع وارد تهران شد و مورد استقبال و احترام علمای بزرگ آن زمان ، چون میرزا ابوالقاسم صاحب حاشیه ، امام جمعه و مرحوم شیخ فضل اللّه نوری قرار گرفت ، و بر اساس افکار صاف و بی غلّ و غشّ اسلامی ، و درک و شناختی که شیوه ی سیاسی اسلامی داشت و اسلام را جدا از سیاست و حکومت نمی دانست ، با مرحوم شیخ که طرفدارِ مشروطه ی مشروعه بود ، هم صدا شد و مسأله ی مشروطه ی مشروعه ، به اصلاح قانون اساسی در مسیر اسلام منتهی گردید .

شیخ فضل اللّه نوری نفس نفیس خود را در این راه فدا کرد و از داری که یپرم خان ارمنی و دیگر آزادی خواهان قلاّبی و مزدور انگلیس ، سرِ پا کرده بودند استقبال نمود .

آیه اللّه صافی از جمله تعبیرات لطیفی که از مرحوم شیخ فضل اللّه نقل می کرد این بود که : « کسی نیست از این مردم بپرسد که چرا انگلیسی ها این همه پول خرج می کنند تا در کشور ما به اصطلاح مجلس عدالت برپا شود ؟ ! » .

ص: 34

از نمونه های شجاعت ، صلابت و صراحت مرحوم آیه اللّه شیخ فضل اللّه نوری ، تن نه دادن او به پذیرش سلطه ی بیگانه ، به بهای از دست دادن جانش بود . آیه اللّه صافی نقل می فرمودند : در ایّامی که مجاهدین تهران را مسخّر کرده بودند و مستبدّین ، چه آنانکه با مشروطه مخالف بودند ، یا آنها که طرفدار مشروطه ی مشروعه بودند ، مورد آزار و دستگیری و ترور بودند و مرحوم شیخ در منزل خود تحت محاصره بود ، سید

عبداللّه بهبهانی تبعید شده و در مورد شیخ احتمال اعدام به صورت جدّی مطرح بود ، از من پرسیدند : چه باید کرد ؟ گفتم : امروز مشیر السلطنه در بین راه مورد سوء قصد قرار گرفته ، مجاهدین به سوی او شلیک کرده ، او خودش را در کالسکه انداخته ، سورچی او را به منزل رسانیده ، او فوراً از سفارت روس درخواست

کرده ، و آنها پرچم روسیه را بر سر منزلش نصب کردند ، تا از تعرّض مجاهدین مصون بماند . فرمودند : یعنی می گویید من هم به روسیه پناهنده شوم ؟ ! گفتم : مطلب از اینها گذشته ، شما را به ارتباط با سفارت روس متهم کرده اند و به نام شما نامه ای منتشر کرده اند که به سفارت روس نوشته اید ! ! فرمودند : شما آن نامه را دیده اید ؟ گفتم : من می دانم که تهمت و افترا می باشد ، مقصودم این است که در خارج این گونه شایعات هست .

ص: 35

فرمودند : روز عاشورا هنگامی که حضرت سیدالشّهداء در مقام اتمام حجّت برآمد ، فریاد می کردند و هیاهو سر می دادند ، تا نگذارند سخنان آن حضرت شنیده شود . اکنون نیز وضع به همان منوال است ، نمی گذارند من حرفم را بزنم و از تهمت هایی که به من می زنند پاسخ بگویم . آیا جایز است که من برای حفظ نفس خود به کفّار پناهنده شوم ؟ ! و پرچم روس را بالای منزلم بزنم ؟ ! من در نظر کفّار و اجانب از علمای طراز اول اسلام به شمار می آیم - چه باشم یا نباشم - اگر من برای حفظ جان خود پرچم کفّار را بر سرِ خانه ام بزنم مثل این است که اسلام به کفر پناهنده شود ! اگر اینها مرا بکشند برای من آسان تر و گواراتر است از این که از بیم جان خود به کفار پناهنده شوم . پس از شهادت شیخ و دگرگونی اوضاع به نفع دشمنان دین مرحوم آیه اللّه صافی تاب دیدن آن وضعیت و تسلّط یپرم ارمنی ، سردار اسعد

بختیاری و محمّد ولی خان تنکابنی را نداشت ، و لذا تهران را ترک کرده ، از مسیر قم و اصفهان رهسپار گلپایگان شد .(1)

آیه اللّه صافی به زادگاه خود بازگشت و تا پایان عمر در آنجا رحل اقامت افکند و از همه ی مناصبی که در حوزه های علمیّه در انتظار ایشان بود چشم پوشید . آیه اللّه صافی 60 سال تمام در گلپایگان مشغول تألیف ، تدریس ، تحقیق ، تهذیب نفس ، تربیت طلاب ، مبارزه ی بی امان با فرقه های گمراه ، درگیری شدید با حکّام دولتی ، خوانین محلّی ، رویارویی با کشف حجاب و مفاسد دوران رضاخان و احیای شعائر مذهبی ، ترویج مجالس عزاداری در ایّام عاشورا و فاطمیّه ، تأسیس مجالس جشن و سرور در اعیاد مذهبی ، به ویژه در ایّام نیمه شعبان شد . آیه اللّه صافی شخصیتی جامع الاطراف و کثیر الابعاد بود ، شرح خدمات و مبارزات ایشان در این صفحات نمی گنجد ، ولی از باب « ما لا یدرک کلّه لا یترک کلّه » اشاره ای کوتاه به ابعاد مختلف تلاشهای ایشان در عرصه های متفاوت می شود :

3 . اصول فقه منظوم

4 . الأمر بالشّی ء یقتضی النّهی عن ضدّه

5 . بشارت میلادیّه ، چاپ تهران ، 1330 ش . 55 صفحه رقعی

6 . بیع الوقف

7 . التّحف الجوادیّة فی المناقب المهدویّة - عربی -

8 . التّسامح فی ادلّة السّنن

9 . التّعادل والتّراجیح

10 . الجمع بین الدّلیلین

11 . حاشیه بر رسائل شیخ انصاری

12 . حاشیه بر قوانین میرزای قمی

13 . الدّرر البهیّة ، منظومه ای در اصول فقه ، به سال 1323 ق .

سروده ، به سال 1330 ق . بازخوانی نموده ، به سال 1424 ق . در

279 صفحه ی وزیری ، از سوی مؤسسه ی گنج عرفان منتشر شده است .

14 . دیوان شعر ، شامل 15000 بیت در مدایح و مراثی پیشوایان

معصوم ، به ویژه جان جانان حضرت مهدی صاحب الزمان  علیه السلام .

15 . رسالة فی الإجزاء

16 . رسالة فی الخمس

17 . رسالة فی خیار الشرط

18 . رسالة فی خیار العیب

19 . رسالة فی الشبهة التّحریمیّة

20 . رسالة فی الشبهة المحصورة

ص: 38

21 . رسالة فی الظّنّ المطلق

22 . رسالة فی القطع والظّنّ والشّک

23 . رسالة فی المؤون الّتی تصرف فی الغلاّت

24 . صافی نامه ، چاپ تهران ، بنیاد بعثت ، 1360 ش . 64 صفحه رقعی

25 . غنیة الأریب فی شرح التّهذیب(1)

26 . کلمة الحق ، تاریخ منظوم دوران سیاه رضاخان ، چاپ قم ، 1400 ق.

27 . گنج دانش ، شامل 100 پند ، به نظم و نثر ، برگرفته از آیات و

روایات ، به عنوان پند و اندرز برای فرزند دلبندش آیه اللّه حاج آقا علی صافی دام ظلّه

ص: 39

28 . گنج عرفان ، شامل 1000 کلمه ، از کلمات قصار مولای

متقیان  علیه السلام ، به نظم ، چاپ سنگی ، تهران ، 1327 ش . 198 صفحه رقعی

29 . گنجینه ی گهر ، شامل 1000 کلمه ، از کلمات قصار پیامبر اکرم  صلی الله علیه و آله ،

به نظم ، چاپ 1356 ق . تهران ، 226 صفحه رقعی و چاپ سوم آن

1374 ق . قم ، 223 صفحه رقعی .

30 . مراثی پیامبر اکرم و ائمّه ی اطهار  علیهم السلام

31 . مصباح الفلاح ومفتاح النّجاح ، در دو مجلّد ، چاپ سنگی

1322 ق . تهران و چاپ سربی 1374 ق . تهران ، مصطفوی ، 438 +

392 صفحه رقعی

32 . نفایس العرفان ، که جلد دوم آن در امامت و ردّ بهائیّت می باشد .

هزاران بیت در جایگاه رفیع منجی بشریّت ، اظهار اشتیاق به ظهور موفورالسّرور یوسف زهرا ، ناله های جانکاه از طول غیبت ، ابراز سوز و گداز از طول انتظار و دلدادگی و دلباختگی و ثانیه شماری برای رسیدن دوران وصال ، از اعماق دل سروده ، با اشک دیده بر چهره روان ساخته ، با خون دل بر لوح ضمیر ثبت نموده است . این اشعار قسمت اعظم دیوان بزرگ او را تشکیل می دهد که تعداد ابیات آن بالغ بر 15000 بیت می باشد .

نمود ، همانند مادرِ داغ فرزند دیده به حال شیعیان آخرالزمان گریست .(1) آیه اللّه صافی برای شبهه زدایی و پاسخ گویی از شبهاتی که فرقه ی ضالّه و مضلّه ی بهائیت در آن زمان در منطقه پراکنده کرده بود ، دو جلد از آثارش را به نقد گزافه های آنان اختصاص داد :

1 . اشعار شیوا ، در ردّ باب و بهاء

2 . نفایس العرفان - جلد دوم -

در چنین شرایطی آیه اللّه صافی با او درگیر شد و از گسترش نفوذ او در منطقه جلوگیری به عمل آورد و نفوذ او در کمره محدود گشت . امیر مفخّم انتظار داشت که آیه اللّه صافی حداقل سکوت کند و چون نتوانست او را به سکوت وادارد ، در مقام تهدید ، آزار و توهین برآمد . امیر مفخّم شخصی را به نام « شهاب لشکر » با جمعی تفنگدار برای جلب ایشان به گلپایگان فرستاد . ولی برای جلوگیری از شورش ارادتمندان ایشان نامه ای نوشت که حضور شما برای پاره ای از مذاکرات در کمره لازم است ، شهاب لشکر با جمعی از مأموران مسلّح مأموریّت دارد که در خدمت شما باشد . اهالی گلپایگان که از روح سازش ناپذیری آیه اللّه صافی مطّلع بودند به شدّت نگران شدند و احساس خطر جانی نمودند و لذا سعی کردند که شهاب لشکر را چند روزی معطل کنند تا چاره ای بیندیشند . شهاب لشکر شخصاً به در منزل آیه اللّه صافی آمده و پاسخ نامه را مطالبه کرد . آیه اللّه صافی برای جواب ردّ به قرآن کریم متوسّل شد ، با این آیه ی شریفه مواجه شد :

« وَ کَذلِکَ جَعَلْنا لِکُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ وَ کَفی بِرَبِّکَ هادِیاً وَ نَصِیراً » ؛ بدین سان برای هر پیامبری دشمنی از تبهکاران قرار دادیم ، پروردگارت به عنوان هادی و یاور تو را بس است .(1)

ص: 43

با استمداد از آیه ی شریفه شخصاً به درب منزل آمد و گفت : چه می خواهی ؟ ! شهاب گفت : جواب نامه را . آیه اللّه صافی به او و امیر مفخّم کلمات درشتی نثار کرد و به درون خانه رفت . شهاب لشکر آن چنان مرعوب شد که از آنجا بازگشت و دیگر در آنجا دیده نشد . امیرمفخّم تا پایان عمر از او بیمناک بود و بعدها که قدرت قبلی را نداشت و یک خان معمولی بود ، واسطه هایی می فرستاد که با ایشان دیدار کند ، ولی ایشان هرگز نپذیرفت .

کسی که آگاه به زمان باشد ، شبهات بر او هجوم نیاورد .(1) هنگامی که رضاخان با شیطنت خاصی برای خود طرح ریاست

جمهوری می ریخت و می خواست از علمای بلاد با زور و تهدید امضا بگیرد ، آیه اللّه صافی نه تنها امضا نکرد ، بلکه علمای بزرگ دیگر ، چون : شیخ محمّدسعید گلپایگانی و برادرش میرزا محمّدباقر امامی را به مخالفت واداشت ، که مشکلاتی را برای آنها در پی داشت . آیه اللّه صافی همواره پهلوی را دست نشانده ی انگلیس می دانست و بر آن تأکید می کرد و دلایلی اقامه می نمود . هنگامی که رضاخان به لغو قرار داد امتیاز نفت دارسی تظاهر کرد ، رئیس شهربانی گلپایگان فرصت را غنیمت شمرده به خدمت آیه اللّه صافی رسید و از او خواست که تلگراف تبریکی به رضاخان مخابره کند ، ایشان فرموده بود : من هر چه می اندیشم نمی توانم بپذیرم که رضاخان که نوکر انگلیس است و با دسیسه ی آنها به قدرت رسیده ، بدون اذن آنها به چنین کاری اقدام کند . آیه اللّه صافی دسیسه های دولت مکّار انگلستان را به خوبی شناخته و برای آگاهی امّت آنها را به نظم درآورده ، به صورت کتابی به نام : « کلمة الحق » از خود به یادگار نهاد . جالب توجه اینکه پس از فرار رضاخان ، عاقبتِ پسرش را پیش بینی کرده می گوید :

ص: 45

اگرچه رفت آن مردود گمراه

 ولی آوخ که شد فرزند او شاه

نخواهد داشت جز ظلم و ستمْ کار

 مثل باشد : نزاید مار جز مار(1)

ائمه ی اطهار  علیهم السلام را برگزیده به نظم روان برای فرزند بزرگوارش آیه اللّه حاج آقا علی صافی دام ظله به یادگار نهاده است . او نه تنها برای مدایح و مراثی ، نقد فرقه های گمراه و افشای دسیسه های حکّام جور ، زبان شعر را برگزیده ، حتی معضلات علم اصول را نیز با زبان شعر گشوده ، منظومه ای در علم اصول سروده و آن را « الدّرر البهیّة » نام نهاده است . آیه اللّه صافی بالبداهة شعر می سرود ، اشعار ارتجالی او نیز آکنده از نکات ادبی ، هدفمند و در خدمت معارف اهل بیت بود . در آستان ملک پاسبان حضرت ولیّ عصر ارواحنا فداه ، شعر ذوقافیتین با مطلع زیر سروده :

عید گشت و خواهم از شاه فلک دربارْ بار

 تا زفیضش بازیابد طبع گوهربارْ بار

او در همین رابطه شعری به صنعت جمع و تفریق که از مشکل ترین

صنایع شعری است ، به مطلع زیر سروده است :

به فیروزتر زمان     به زیباترین بهار     به نیک---وترین شب--ی     ب-ه روشن ترین نهار

یکی روح خرّمی    یکی جان آدمی     یکی چون صباح وصل    یکی چون رخان یار(1) در همین رابطه برخی از غزلهای حافظ را تضمین کرده ، شاهکاری پدید آورده است .(2)

ص: 47

گمراه ، به ویژه فرقه ی ضالّ و گمراه بهائیت می باشد . با توجه به وضعیّت خاصّ گلپایگان ، به عنوان زادگاه میرزا ابوالفضل مبلّغ بزرگ بهائیان ، صاحب کتاب « فرائد » [ 1260 - 1337 ق ] مورد توجّه خاصّ فرقه ی بهائیّت بود ، آنها می خواستند به هر وسیله ای این شهر به صورت مهد بهائیّت و کانون تبلیغاتی آنان درآید .

میرزا ابوالفضل در مدرسه ی صدر اصفهان مشغول تحصیل علوم دینی بود ، به جهت مسامحه در احکام شریعت از مدرسه اخراج شد ، به تهران رفت ، به جهت فقر اقتصادی توسّط « ابن ورقاد » در جرگه ی بهائیان

درآمد و با استفاده از سواد کمی که داشت به عنوانِ مبلّغ بهایی به همدان رفت ، به سال 1299 ق . در تهران دستگیر و زندانی شد ، پس از رهایی از زندان برای تبلیغ به عکا ، عشق آباد و آمریکا رفت ، سپس در قاهره به صورت منزوی زیست و روز 24 صفر 1337 ق . در قاهره درگذشت . عبدالسلام آخوندزاده ، شیخ الاسلام قفقاز ، کتابی در ردّ فرقه ی بهایی نوشته ، این کتاب به نام : « ردّ بر ایقان » به سال 1314 ق . در تفلیس به چاپ رسیده است . میرزا ابوالفضل گلپایگانی کتابی در ردّ آن نوشت و آن را « فرائد » نام

نهاد ، این کتاب به هزینه ی بهائیان ، به سال 1315 ق . در قاهره به چاپ رسید . نام اصلی او : « فضل اللّه ساوه ای » بود ، ولی خود را گاهی : « ابوالفضل سیّاح » ، گاهی : « ابوالفضایل » ؛ گاهی مقیم قاهره ، گاهی مقیم سمرقند و بخارا ؛ گاهی صاحب کتاب : « فصل الخطاب » و گاهی صاحب کتاب : « الدّرر البهیة » معرفی می کرد .

ص: 49

وی برادر فاضلی داشت به نام : « میرزا هدایت اللّه » و از طرف مادر به امام جمعه ی گلپایگان منسوب بود .

برادر فاضل دیگری داشت به نام « میرزا نصر اللّه » که امام جماعت بود . میرزا هدایت اللّه پسری داشت به نام « شیخ جعفر هدایتی » که در کسوت روحانی بود ، پس از فوت پدر به جای او به امامت پرداخت .

او در اصفهان سابقه ی تحصیل داشت و برای شماری از طلاب کتاب شمسیّه تدریس کرده بود . او بعد از نماز جماعت منبر می رفت و به نکوهش روحانیان در قالب نکوهش از علمای سوء می پرداخت . به این وسیله سر و صدایی ایجاد کرد و جمعیت انبوهی پای سخنرانی اش گرد آمدند ، به طوری که صف های مسجد به بیرون مسجد کشیده می شد . او مخفیانه به تبلیغ بهائیت می پرداخت ، برخی از افراد موجّه و

ساده لوح را دور خود جمع کرده ، از آنها کمک مالی می گرفت . او با دولتی ها نیز سر و سرّی داشت و به هنگام مسافرت رضاشاه به اصفهان به استقبال رفته ، تا کنار کالسکه حضور یافته بود .

یهود منطقه نیز از او حمایت می کردند .(1)

ص: 50

گروهی از بهائیان و در رأس آنها سرلشکر علایی و برادرش ( همسر بانو قدس ایران )(1) با تمام قدرت از او حمایت می کردند ، او نیز با حمایت و پشتیبانی آنها به ترویج افکار خرافی و پوشالی خود ، تحت عنوان نکوهش از علمای سوء می پرداخت .

در آن ایام عالمان خدمتگزار در منطقه کم نبودند ، جز اینکه برخی از آنها حوصله ی درگیری با عوامل دولتی ، به ویژه سرهنگ علایی را نداشتند . برخی دیگر معتقد بودند که « الباطل یموت بترک اسمه » و تصوّر

می کردند که اگر با آنها درگیر شوند ، آنها بزرگ می شوند . آیه اللّه صافی در چنین شرایط سخت و بحرانی تصمیم گرفت که ریشه ی فتنه را بخشکاند و با تمام قدرت با او برخورد فیزیکی کند . در گام اوّل در مجالس رسمی به او بی اعتنایی کرد و برای او بلند نشد ، ولی دیگران هنوز از او تجلیل می کردند . در گام دوّم او را از مسجد بیرون کرد و عالم وارسته ای به نام « حاج آقا کمال » که بسیار متدین و امام زمانی بود به جای او نصب کرد . در گام سوّم به صاحبان حمام های عمومی دستور داد که ایشان را به

ص: 51

حمام مسلمانها راه ندهند . در آن ایام حمام خانگی مرسوم نبود و همه از حمام های عمومی استفاده می کردند . او یکبار به حمام یهودیان رفت ، آنها نیز بعدها به او راه ندادند . سرلشکر علایی سخنرانی کرد و به شدت از محدود کردن حمام ها انتقاد نمود ، پس از این سخنرانی او به حمام رفت ، به حاکم خبر دادند ،

حاکم به معاونش دستور داد که موضوع را بررسی کند . طباطبایی ، معاون حاکم ، آدم تریاکی بود ، حال و حوصله ی برخورد نداشت ، به مردم گفت که الآن دیر شده ، تا من بروم او بیرون رفته است ، اگر یکبار دیگر به حمام مسلمانها برود به من خبر دهید . مردم شخصاً دست به کار شده به حمام رفتند و او را کتک مفصّلی زدند ، او با لنگ به خانه اش فرار کرد ، نامه ای به رئیس شهربانی نوشت که در بدن من جای سالمی نمانده است . رئیس شهربانی دکتری فرستاد و دکتر ادّعای او را تأیید نکرد . در گام چهارم آیه اللّه صافی دستور داد که با خود علایی برخورد فیزیکی بشود ، او هر وقت می آمد بچه ها به او سنگ می زدند ، او به رئیس شهربانی شکایت می کرد ، رئیس شهربانی می گفت : شما هر کسی را می گویید ما دستگیر کنیم . رئیس شهربانی عده ای از ضاربین شیخ جعفر را دستگیر کرد و حاکم کمره فرزندان آیه اللّه صافی را تهدید کرد ، آیه اللّه صافی فرمود : آنچه از دستش برمی آید دریغ نکند .

ص: 52

به همسر آیه اللّه صافی گفته بودند بی گمان آقا را از بین خواهند برد . آیه اللّه صافی فرموده بود : مانعی نیست ، مرا از بین ببرند ، ولی عقیده به مهدویت در منطقه مخدوش نشود . حاکم کمره به تهران تلگراف کرده ، وضع متشنّج منطقه را گزارش داد ، شیخ جعفر را احضار کرده ، از شهر بیرون کردند و زندانی ها را آزاد نمودند . اگر این موضع گیری حادّ و سختگیری شدید آیه اللّه صافی نبود ، گروه زیادی به وی می پیوستند و منطقه ی گلپایگان به صورت دژ محکم فرقه ی ضالّه در می آمد . در پرتو روشنگری ها و پایمردی های ایشان همه ی مریدان شیخ جعفر برگشتند و به طوری از او متنفّر شدند که همه ی نمازهایی که در پشت سرِ او خوانده بودند قضا کردند . به دلیل اهمیّت این شهر ترفند دیگری به کار بسته مبلّغانی آوردند و تحت عناوین اجتماعت هنری ، تجمّع هایی ترتیب داده ، بلیط فروختند و تبلیغ نمودند ، آیه اللّه صافی همه ی نقشه ها را نقش بر آب کرد و پیش از آنکه چنین اجتماعی تشکیل شود ، آنها را از منطقه بیرون کردند . در پرتو این تلاشها ، الحمدللّه منطقه از لوث آنها پاک شد ، حتّی یک نفر بهایی در منطقه باقی نماند . البته خطر بسیار جدّی بود ، حتی برخی از تحصیل کرده ها را به خود جذب کرده بودند که همگی به آغوش اسلام بازگشتند .(1)

ص: 53

برخی از مراجع بزرگ تقلید ، چون آیه اللّه حاج سید محمّدتقی خوانساری ( 1305 - 1371 ق . ) و آیه اللّه شیخ محمّدعلی اراکی ( 1312 - 1415 ق . ) مسیر قم تا مسجد مقدس جمکران را پیاده می رفتند

ولی آیه اللّه صافی ملتزم بود که همواره این مسیر را با پای پیاده طی کند .

مهم شهر چاه عریضه ای باشد و شیعیان عریضه های خود را در آن بیندازند . نگارنده یک سال پیش از زلزله ی بم شب نیمه ی شعبانی در بم برنامه داشتم ، صبح نیمه به دیدن « ارگ قدیم » رفتیم ، اولین غرفه ای که در کنار درِ ورودی بود غرفه ی چاه عریضه بود . روی این بیان چاه عریضه ای که در کنار مسجد مقدس جمکران وجود دارد، یکی از همین چاه ها می باشد که از گذشته ی دور در کنار مساجد وجود داشت.

و اینک متن عریضه ای را که مولای متقیان امیرمؤمنان  علیه السلام به : « ابوالعباس بن کشمرد » در عالم رؤیا تعلیم فرموده و او به برکت این عریضه از قتل نجات یافته ، تبرّکاً در اینجا می آوریم :

بسم اللّه الرّحمن الرّحیم من العبد الذّلیل - فلان بن فلان - الی المولی الجلیل ، الّذی لا اله الاّ هو الحیّ القیّوم ، وسلام علی آل یس ومحمّد وعلیّ وفاطمة والحسن والحسین وعلیّ ومحمّد وجعفر وموسی وعلیّ ومحمّد وعلیّ والحسن وحجّتک یاربّ علی خلقک . اللّهم إنّی لمسلم ، وانّی أشهد أنّک اللّه إلهی واله الأوّلین والآخرین ، لا إله غیرک ، أتوجّه الیک بحقّ هذه الأسماء الّتی اذا دعیت بها أجبت ، وإذا سئلت بها أعطیت ، لمّا صلّیت علیهم وهوّنت علیّ خروجی ، وکنت لی قبل ذلک عیاذاً ومجیراً ممّن أراد أن یفرط علیّ أو یطغی .

ص: 56

آنگاه فرمود : سوره ی یس را بخوان و آنچه می خواهی از خدا بخواه که خدا اجابت می فرماید و غم و اندوهت را برطرف می کند . سپس دستور داد که این عریضه را در داخل گِل قرار بده و آن را به دریا بینداز . ابن کشمرد عرضه داشت ، من اینجا زندانی هستم و به دریا راه ندارم ، فرمود : در چاه و یا چشمه ی آب بینداز

همان روز به اعجاز مولای متقیان و به برکت این عریضه از زندان و اعدام نجات یافت .

نگارنده گوید : داستان ابن کشمرد بسیار جالب و خواندنی است .(1)

شیخ ابوالفضل خلوتی دچار بیماری شدیدی می شود که پزشکان اظهار عجز می کنند ، او همه روزه به زیارت مشهد رأس الحسین می رود ، جز اینکه روزهای سه شنبه را به جهت ازدحام فوق العاده نمی رود .

شبی در عالم رؤیا به خدمت امام حسین  علیه السلام می رسد و توسّط آن حضرت شفا پیدا می کند ، جز اینکه حضرت می فرماید : چرا زیارت مرا در روزهای سه شنبه قطع کردی ؟ مگر نمی دانی

که روز سه شنبه روز عروسی من است ؟(1) مرجع والامقام حضرت آیه اللّه حاج شیخ لطف اللّه صافی فرمودند : در مصر عریضه نویسی بسیار رایج است ، ساکنان قاهره شخصاً به مشهد رأس الحسین  علیه السلام مشرف شده ، عریضه را در ضریح می اندازند ، ساکنان دیگر بلاد عریضه های خود را توسط پست ارسال می کنند ، بسیار جالب توجه ، بلکه موجب شگفت است که در یکی از سالها اداره ی پست مصر اعلام کرد که در یک سال تعداد عریضه هایی که توسط پست به حرم حسینی ارسال شده به یک میلیون رسیده است .

مرحوم آیه اللّه صافی شدیداً به عریضه نویسی معتقد بود و به هنگام مشکلات به پیشگاه حضرت ولیّ عصر ارواحنا فداه عریضه می نوشت . یکبار آیه اللّه صافی به سر درد عجیبی مبتلا می شوند که پزشکان گلپایگان کاری از پیش نمی برند ، به اقوامشان در تهران می نویسند ، آنها

ص: 58

به اطبّای تهران مراجعه می کنند و احوال ایشان را بازگو می کنند و نتیجه ای حاصل نمی شود . یک روز این سردرد به قدری شدّت پیدا می کند که ایشان را به کلی از پا می اندازد . همسرِ مکرّمه شان که اهل دعا و توسّل بود به ایشان پیشنهاد می کند که عریضه ای به محضر مولا و صاحب ما بنویسد . ایشان می فرماید :

کسی به نیابت از من این کار را انجام بدهد ، ایشان اصرار می کند که باید خودتان بنویسید . آیه اللّه صافی با آن حال کسالت عریضه ای می نویسد . دقیقاً مقابل منزلشان مسجدی بوده که در کنار آن چاه عریضه بوده است ، دستور می دهد که آن را در چاه بیندازند . باز همسرشان اصرار می کند که باید به دست خودتان این کار انجام شود . ایشان با زحمت و مشقت فراوان حرکت می کند و به دست خود عریضه

را در چاه مجاور مسجد می اندازد ، به خانه برمی گردد ، هنوز به حیاط خانه و یا اطاق استراحت خود نرسیده بود که درد آرام می شود و به کلی رفع می شود و هرگز تا پایان عمر مبارکشان دچار سر درد نمی شوند .(1)

کرده می گوید : ایشان تمام « مجمع الفصحاء » ، « حبیب السّیر » ، « روضة الصّفا » و تاریخ کامل ایران و اسلام را حفظ بود ، در دقایق زبان و ادب فارسی تسلّط کامل داشت .(1)

او در مسند تدریس به فقه و اصول بسنده نمی کرد ، معارف دینی ، مباحث اخلاقی ، مطالب تفسیری ، موضوعات حدیثی ، آموزه های توحیدی و معرفتی را به شاگردان مکتبش می آموخت . او در کنار مبارزه با خوانین ، نبرد با بی دینی ، درگیری با وابسته های دولتی ، پاسداری از حریم عقیده و مرزداری و مرزبانی از کشور ایمان را در اولویت رفتار خود قرار داده بود . او در کنار آموزش طلاّب ، به تهذیب نفس و تربیت روحی آنان همّت می گماشت . او در کنار اقامه ی جماعت ، تعمیر مساجد ، اعانت به فقرا و مستمندان ، به تعظیم شعائر ، تأسیس مجالس عزاداری سالار شهیدان و محافل جشن و سرور در اعیاد مذهبی ، به ویژه در ایام نیمه ی شعبان پای می فشرد .

مرجع والای جهان تشیّع مرحوم آیه اللّه بروجردی  قدس سره که از دوران تحصیل در اصفهان با ایشان حشر و نشر داشتند ، هر وقت با ایشان دیدار می کردند ، می فرمود : « شبی نیست که من شما را فراموش کنم » .(1)

منظورشان در دعای قنوت نماز وتر می باشد . از شیخ الفقهاء حضرت آیه اللّه بهجت نقل است که فرمودند :

روزی مرحوم آخوند ملامحمّد جواد صافی در مسجد بالای سر به من برخورد کردند ، دست مرا گرفتند و به سوی نقطه ای بردند و فرمودند : در آینده ، در این نقطه ، مرا فراموش نکنید . آن نقطه بعدها محل قبر ایشان شد .(2)

گزید . « عاش سعیداً و مات حمیداً » .(1)

تصویر

آیه اللّه بروجردی بر پیکرشان نماز خوانده ، در جوار بارگاه ملکوتی آن حضرت به خاک سپرده شد . به امر مرجعیّت مجلس ترحیم باشکوهی در مسجد بالای سر منعقد گردید ، آنگاه مجالس متعددی در قم ، تهران ، اصفهان و نجف اشرف برگزار شد . روز ارتحال ایشان در گلپایگان عزای عمومی و تعطیل رسمی شد و

مجالس ترحیم تا چهلم آن فقید سعید ادامه یافت . نیم قرن تمام از ارتحال آن فقید راحل می گذرد ولی آثار ، خدمات ، تألیفات و مساعی جمیله اش زبانزد خاص و عام می باشد .

ابوالقاسم قطب فراگرفت ، در حدود 1350 ق . به حوزه ی علمیه قم مهاجرت نموده ، سطوح عالیه را در محضر آیه اللّه میرزا محمّد همدانی ( 1315 - 1365 ق . ) فراگرفته ، خارج فقه و اصول را در محضر دو مرجع

والامقام آیه اللّه حاج آقا حسین بروجردی ( 1292 - 1380 ق . ) و آیه اللّه سید محمّد حجت ( 1310 - 1372 ق . ) تلمّذ نموده ، به مقام والای اجتهاد نایل آمده به تدریس ، تألیف ، تحقیق و تربیت طلاب پرداخت .

از آثار پربارش :

1 . ذخیرة العقبی ، در شرح عروة الوثقی ، که چهار مجلد آن منتشر شده ، احتمالاً به 40 مجلد برسد .

2 . المحجّة فی تقریرات الحجّة ، تقریرات اصول مرحوم آیه اللّه حجت ، در دو جلد .

3 . در انتظار وصال ، شامل : 59 قصیده ، غزل و مخمّس به مناسبت میلاد مسعود حضرت بقیة اللّه .

4 . رساله ی عملیه و مناسک حج

5 . تقریرات درس آیه اللّه بروجردی و ده ها اثر چاپ نشده ی دیگر . آیه اللّه صافی در علم ، تقوا ، اخلاق ، منش ، تواضع ، صراحت لهجه ، تصلّب در دین ، دفاع از حریم اهلبیت و دیگر ملکات فاضله یادآور

صفات برجسته ی والد معظمشان می باشد .

2 . آیه اللّه حاج آقا لطف اللّه صافی مدظله از مراجع عالیقدر شیعه ، که در 19 جمادی الاول 1337 ق . در گلپایگان

ص: 65

دیده به جهان گشود ، مقدمات و سطوح متوسطه را در خدمت والد معظم و دائی مکرّمشان در زادگاه خود فراگرفت ، به سال 1360 ق . به حوزه ی علمیه ی قم مهاجرت نمود . در قم از محضر حضرات آیات عظام : 1 ) سید محمّدتقی خوانساری ؛ 2 ) سید محمّد حجت ؛ 3 ) سید صدرالدین صدر ؛ 4 ) سید حسین بروجردی ؛ 5 ) سید محمّدرضا گلپایگانی استفاده نمود .

آنگاه به نجف اشرف مشرف شده ، از محضر حضرات آیات :

1 ) شیخ محمّد کاظم شیرازی ؛ 2 ) سید جمال الدین گلپایگانی ؛ 3 ) شیخ محمّدعلی کاظمی بهره برد و به عالی ترین درجه ی اجتهاد نایل آمد . بیش از یکصد اثر از ایشان در تفسیر ، حد یث ، فقه ، اصول ، رجال ،

تراجم ، عقاید ، کلام و ... چاپ و منتشر شده است . اثر جاوید و پر بار « منتخب الاثر » جامع ترین کتاب پیرامون حضرت بقیه اللّه ارواحنا فداه می باشد .(1) دو سال پیش از سوی دانشگاه آزاد اردبیل همایشی به عنوان تجلیل از پدیدآورندگان آثار مهدوی برگزار گردید و از ایشان با 63 اثر در عرصه ی مهدویت به عنوان برترین تلاشگر در حوزه ی مهدویت تجلیل به عمل آمد . 3 . مرحوم آقا فخرالدین که تحصیلات حوزوی را ادامه نداد ، ولی

ص: 66

اهل مطالعه ، به ویژه در تاریخ اسلام بود و خط زیبایی داشت .

*  *  *

به هنگام نگارش این مقدمه به همه ی منابع بالا مراجعه کردیم ، جز اینکه عمده ترین منبع ما متن سخنان حضرت آیه اللّه حاج آقا لطف اللّه صافی بود .

13 رجب 1429 ق .

سالروز میلاد مسعود مولود کعبه امیرمؤمنان  علیه السلام

در حریم کریمه ی اهلبیت حضرت معصومه  علیهاالسلام

علی اکبر مهدی پور

ص: 68

اوقات خود را در گوشه حجره یا پشت بام با ذکر، دعا، نماز، زیارت عاشورا و با نوشتن جزواتی پیرامون این امور و یا در مدح و منقبت اهل بیت عصمت  علیهم السلام گذرانید ؛ به حدّی که کم کم در میان مردم به سیّد ذکر معروف گردید . در بیست و دو سالگی که بساط تجارت را برچید و به شیراز بازگشت، بیکار ننشست و رهسپار عتبات عالیات شد و مدت دو سال یا قدری کمتر و بیشتر در کربلا از درس سیدکاظم رشتی استفاده نمود. پیروان سیّد علی محمّد درس خواندن او را نزد سیدرشتی پائین تر از شأن او یافته و چنین پنداشته اند که اگر دانسته شود او به منظور ادامه تحصیلات به عتبات رفته و مدت دو سال در کربلا به درس سید رشتی حاضر شده دیگر نمی توان گفت اگر گفته های باب از جانب خدا نبود پس چگونه می توانست مرد بی سواد فارسی زبان با واژه های تازی سخن گوید یا چیزی نویسد؟ از این رو ، به چاره جویی برخاسته، گروهی از مسافرت او به عتبات و اینکه وی در این مدت کجا بوده و چه می کرده ، اصلاً سخنی به میان نیاورده اند . البته برخی هم گفته اند مسافرت او به عراق به منظور زیارت اعتاب

مقدسه بوده ، نه تحصیل و درس، و با سیدرشتی نیز بیش از چندبار ملاقات نکرده است . یکی از مریدان متعصب باب به نام حاج میرزا جانی در کتاب خود نوشته است: باب به درس سید رشتی حاضر نمی شد، بلکه به مجلس موعظه او می رفت ؛ آن هم برای افاضه نه استفاضه.

ص: 71

بهاییان باید بدانند استفاده سیّد علی محمّد از سید رشتی چیزی نیست که بتوان آن را انکار نمود . زیرا کسی که از سخنان، سبک تأویلات، مطالب و طرز تفکر شیخ احمد احسایی و سیّد کاظم رشتی

مطلع باشد و نوشته های باب مانند احسن القصص و صحیفه عدلیّه و بیان را خوانده باشد ، خیلی زود می فهمد که بیشتر مطالب این نوشته ها از تفکرات و تخیّلات آنان سرچشمه گرفته و سیّد علی محمّد مرهون و مدیون آن دو نفر بوده است و این خود دلیل روشنی بر استفاده و دنباله روی باب از آنان می باشد.

این موضوع به اندازه ای روشن است که نویسندگان بهایی از ترس رسوایی نه تنها نوشته های او را زینت بخش صفحات کتابهایشان قرار نداده اند، بلکه شرم داشته اند که حتّی چند جمله از آن را به عنوان نمونه نقل کرده ، سند و گواه گفته خویش قرار دهند . اگر شما مقاله شخصی سیاح، الکواکب الدّریه، تلخیص تاریخ نبیل، نظر اجمالی به دیانت بهایی و کتاب فرائد که همه پر از تعریف و تمجید آیات باب است و دیگر کتب بهاییان را بنگرید، یک آیه از آیات باب را نمی توانید در آنها بیابید . جالب تر آنکه شما هیچ فرد بهایی را نمی یابید که از آثار و کتب باب کوچک ترین اطلاعی داشته، یا حداقل آنها را دیده باشد و اگر بپرسید چگونه شما با این کتب و آثار ناآشنایید ، در حالی که پایه آیین شما بر این ها استوار است، زیرا حسین علی بهاء خود را منصوب از سوی باب می داند و مظهریت باب هم بستگی به ثبوت و حجیت این آیات دارد ؛

ص: 72

در پاسخ می گویند : آنها هرچه بود نسخ شده و آیات و احکام بهاء جای آنها را گرفته است، دیگر چه نیازی بدانها داریم . گاهی قدم فراتر نهاده ، در انتساب این کتابها و الواح به باب تردید کرده، یا به کلّی آن را منکر شده ، می گویند : آثار قلمی و آیات و الواح حضرت اعلی (!) در غایله های اوایل بابیه از میان رفته است.

ما ناگزیر کاری را که آنان می بایست انجام دهند انجام داده ، نمونه ای از آیات برجسته باب را به نقل از دلائل سبعه او در اینجا می آوریم:

بسم اللّه الفرد ذی الافراد، بسم اللّه الفرد ذی الفراد، بسم اللّه الفراد ذی الفرده، بسم اللّه ذی الفوارد،بسم ذی الفرادین، بسم ذی المتفارد، بسم الفرداء، باللّه اللّه ذی الفرداء ... .

و قائمیّت و سودای رسالت و پیامبری در سر می پروراند و دنبال موقعیت مناسب می گشته تا آنچه در دل خویش پنهان ساخته علنی و آشکار سازد ، یا چنین منظوری نداشته و در ابتدا همه خواسته اش همان

بابیّت بوده که بر زبان می رانده ، و سرانجام درگیری ها و حوادث پیش بینی نشده این فکر را در وی پدید آورد و مسیر او را عوض نمود ، تا آنجا که خود را قائم، مهدی، نقطه، رب و خدا نامید! آنچه مسلم است وی در اوایل ، فقط مدعی بابیّت بود و خود را از ناحیه حضرت قائم عجل اللّه تعالی فرجه الشّریف مأمور قلمداد

می نمود و همه گفته ها و نوشته های خود را به طور علنی به آن حضرت نسبت می داد و از مهدویت و قائمیت و نسخ احکام اسلام و تأسیس آیین جدید هیچ سخنی به میان نمی آورد . این حقیقت را دلائلی چند به اثبات می رساند .

1 - باب در کتاب احسن القصص که در آن دوره تألیف نموده، در سوره ملک که نخستین سوره آن کتاب است چنین می گوید: «اللّه قد قدر أن یخرج ذلک الکتاب فی تفسیر احسن القصص من عند محمد بن حسن بن علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر بن محمد بن علی بن حسین بن علی بن

ابی طالب علی عبده لتکون حجه اللّه من عند الذکر علی العالمین بلیغا.»

و نیز در پنجاه و هشتمین سوره همین کتاب گوید: «یا سیدالاکبر ما أنا شی ء الا قد اقامتنی قدرتک علی الامر

ص: 74

ما اتکلت فی شی ء الا الیک و ما اعتصمت فی الامر الا علیک. و انت الکافی بالحق واللّه الحق من ورائک المحیط، یا بقیه اللّه قد افدیت بکلی لک و رضیت السب فی سبیلک و ما تمنیت الاّ القتل فی محبتک.»

باب در این گفته با صراحت تمام و بدون هرگونه اجمال و ابهام، خود را مأمور از جانب بقیه اللّه می داند و مطالب و گفته های خود را به وی نسبت می دهد و او را با نام و نام پدر و نیاکان بزرگوارش تا علی

بن ابی طالب  علیه السلام معرفی می نماید.

2 - اشراق خاوری در کتاب تلخیص تاریخ نبیل صفحه 130 می نویسد. باب در مراجعت از مکه چند روزی در بوشهر اقامت نمود و قدوس را پیش از خود فرستاد و رساله ای به او داد و دستور داد به چیزهایی که در آن رساله نوشته شده عمل کند . از جمله دستورها این بود : بر اهل ایمان واجب است در اذان نماز جمعه «اشهد ان علیا قبل نبیل باب بقیه اللّه» را اضافه کنند ؛ یعنی: گواهی می دهم علی پیش از نبیل (چون نبیل و محمّد هر دو به حساب ابجد 92 هستند ،

باب صلاح دانسته از علی محمّد به علی پیش از نبیل تعبیر کند) بابِ بقیه اللّه است.

3 - در صفحه 317 همین کتاب چنین آمده است: « در شب دوم پس از وصول حضرت باب به تبریز ، جناب عظیم را احضار فرمودند و علنا در نزد او قائمیت اظهار نمودند . عظیم

ص: 75

چون این ادعا را شنید در قبول متردد شد، حضرت باب به او فرمودند : من فردا در محضر ولیعهد و حضور علما و اعیان ادعای خود را علنی خواهم کرد و برای اثبات ادّعا به آیات ، تحدّی خواهم نمود و به جز آیات به سایر مطالب متمسّک نخواهم شد، عظیم گفت من آن شب تا صبح نخوابیدم . بالأخره پس از فکر و

تأمل به قائمیت او ایمان آوردم. چون باب چنین دید ، گفت: ببین امر چقدر مهم است که امثال عظیم ها به شک می افتند. آیتی در الکواکب الدّریّه صفحه 49 می نگارد: اینجا لازم است گفته شود که در ابتدای طلوع ، عموما از کلمه باب چنین استنباط می شد که مراد از باب کسی است که واسطه بین آن حجت موعود و خلق است، و نیز از کلمه مبشّر ظهور که گاهی در حق او گفته می شد و در کلمات اولی نیز زیاد گفته شده گمان می رفت که مراد مبشّرِ ظهور محمّد بن الحسن یا اینکه مبشر ظهور مهدی است. وی تا رویداد مجلس ولیعهد در تبریز، یعنی سال 1263 ه .ق ادعایی جز بابیّت نداشت و هیچ کس حتّی نزدیک ترین یاران و اصحاب باب، نه تنها ادعای قائمیت را از وی نشنیده بودند، بلکه احتمال چنین چیزی را هم نمی دادند . چنانکه عظیم در این تاریخ برای اولین بار، آن را شنید و متردد و حیران گردید و هرچه درباره بعثت او در همین کتابها و غیر اینها نوشته شده دروغ، افسانه و کاملاً بی اساس است. به عنوان نمونه یکی از آن دروغها این است که آیتی در الکواکب الدّریّه می نویسد:

ص: 76

«شب جمعه پنجم جمادی الاولی سنه 1260 هجری نقطه اولی بغتةً در منزل خود نزد ملاّ حسین بشرویه ای اظهار مقصد خود نمود ، در حالی که از شب سه ساعت و یازده دقیقه گذشته بود و از سن شریفش بیست و پنج سال و بالجمله نزد ملاّ حسین ، مهدویت و قائمیت اظهار نمود.

دید و از فکر خود به کلی منصرف گشت، به طوری که نه در آنجا سخنی به لب آورد و نه به عتبات مسافرت نمود ، بلکه راه ایران را پیش گرفته، یکسره از راه دریا وارد بوشهر گردید. آیتی در « الکواکب الدّریة » می نویسد: باب نزد خانه کعبه داعیه خود را علنی نموده ، بدین نغمه بدیعه تغنی نمود: انا القائم الذی تنتظرون : ای مردم من همان قائمم که انتظار او را می کشید! و چون این ندا به گوش عام و خاص رسید

در اطراف پیچید! عبدالحمید اشراق خاوری نیز در کتاب خود از این تغنی و همهمه نامی نمی برد و فقط می گوید: باب در نزد حجرالاسود به میرزا محیط کرمانی از تلامذه سیّد رشتی اظهار مقصد خود نمود و او را به دین خود دعوت کرد . او نیز قول داد از باب پیروی کند ، ولی بعدها به وعده اش وفا ننمود. باب نامه ای هم به شریف مکه نوشت و چون شریف مشغول کارهای دنیایی بود به نامه باب توجهی ننمود . ناگفته پیداست زیرگوشی با میرزا محیط سخن گفتن و نامه سر به مهر به شریف مکه نوشتن را - اگر از اصل دروغ نباشد و ما تردید نداریم که این هم یکی از صدها دروغی است که در نوشته ها وارد کرده اند - نمی توان ادعای علنی قائمیت نامید. در تلخیص تاریخ نبیل ، صفحه 142 ، چاپ دوم آمده است: حضرت باب قبلاً در ضمن توقیعی به پیروان خویش فرموده

ص: 78

بودند: پس از سفر مکه هیکل مبارک به عتبات تشریف می آورد. لذا جمعی از مؤمنین در آن اقلیم منتظر بودند. نیز نوشته است: باب به بشرویه ای گفت: پس از اتمام برنامه مسافرت خراسان به عراق مسافرت کن. من هم پس از اتمام اعمال حج به عراق مسافرت می کنم. و سرانجام چنین نوشته است: در مدت قلیلی که از نوروز سال 61 سپری شد ، توقیعی از حضرت اعلی از طریق بصره برای احبابی که در عراق منتظر بودند رسید . در آنجا تصریح کرده بود: آمدن من به عتبات ممکن نیست و احبّاء در اصفهان بمانند تا تعلیمات لازمه به آنها برسد . خلاصه باب از مسافرت عتبات منصرف شد و به سوی شیراز حرکت نمود . چون به بندر بوشهر رسید به دستور والی فارس حسین خان، مأمورین حکومت دستگیرش نموده، تحت الحفظ به شیراز آورده، محبوسش ساختند. سپس با حضور علما مجلسی آراسته، درباره گفته های باب به بازجویی پرداختند و چون جز چند جمله غلط و بی پایه چیزی از وی شنیده نشد، محفلیان به ریشخندش گرفتند و حکومت بنابر تنبیهش گذاشت. باب که اوضاع را نامساعد دید ، چاره را در تسلیم دانست و نخست در مجلس حاکم، سپس در مسجد وکیل بر بالای منبر ، گفته هایش را پس گرفت و همه را انکار نمود و با این تدبیر خود را از چنگ میرغضبان حاکم خلاص کرد و پس

ص: 79

از آنکه قول داد دیگر ساکت و آرام نشیند و دوباره جنجال راه نیندازد به خانه خود شتافت . با همه اینها باز هم آسوده ننشست و پنهانی به کارهای خود مشغول بود.

پرداخت و در نتیجه در اصفهان نیز مانند شیراز سخن او بر سر زبانها افتاد و احساسات مردم مسلمان علیه او تحریک شد . باب در اصفهان به حمایت معتمدالدوله در حرمسرای وی به خوشی می زیست . میزبان همه وسائل آسایش و خوشی را برای میهمان عزیز فراهم ساخته ، با گرمی و صمیمیت از وی پذیرایی می نمود، به طوری که دختر یا زنی را در همان روزها به ازدواج او درآورد . وضع بدین منوال می گذشت تا اینکه پس از چهار ماه معتمدالدوله جان سپرد .

چون ضال و مضل است، برحسب دین و دولت باید مورد سیاست واقع شود . و در آخر نامه می نویسد:

بلی من حقیقت احوال او را بهتر می دانم که گفته های او همه از نشئه حشیش است و در نتیجه مداومت با چرس و بنگ است و من فکری که برای سیاست او کرده ام این است که او را به ماکو بفرستم و در قلعه ماکو حبس مؤبد گردد. در اواخر رجب 1263 باب را در ماکو تحویل علی خان نامی دادند و او هم به دستور مرکز ، وی را در قلعه ای که در کوه و دور از آبادی قرار داشت، زندانی نمود. مؤلّفِ نقطه الکاف مدت اقامت باب را در قلعه ماکو نزدیک به یک سال می نویسد و می گوید: پس به دستور یحیی خان حاکم رضاییه او را از ماکو به چهریق برده ، محبوس نمودند . عبدالبهاء مدت اقامت باب را در قلعه ماکو نه ماه دانسته ، در مقاله سیاح نوشته : پس از نُه ماه او را به قلعه چهریق بردند و پس از سه ماه توقف در قلعه چهریق به

دستور مرکز به تبریزش آوردند. آواره در الکواکب الدریه و اشراق خاوری در تلخیص تاریخ نبیل از میرزا عباس پیروی کرده و نه ماه را تأیید نموده اند. در هر صورت در مدتی که باب در قلعه ماکو و چهریق محبوس بود، مشغول نوشتن کتاب بیان به فارسی و عربی شد، لیکن نتوانست آن

ص: 82

را تکمیل نماید و این خود موجب گفتگو میان بابیان و غیربابیان و همچنین بهاییان و ازلیان شده است.

باب در مدت اقامتش در قلعه ماکو با رئیس زندان که علی خان نام داشت سازش کرد و علی خان به دولت متبوع و ملت خود خیانت ورزیده ، باب را در قلعه آزاد گذاشت، هرکسی می خواست پیش او می رفت و به هر کسی می خواست نامه می نوشت و شب و روز مشغول فعالیت بود. دستیاران خیال پرور و سوداگرش، مانند ملاّ حسین بشرویه ای (باب الباب) حاج ملامحمدعلی بارفروش (قدّوس) ، قره العین، پسران میرزا بزرگ نوری (میرزا حسین علی و میرزا یحیی) و غیر اینها با شور و شوق توصیف ناپذیر، سرگرم تحریک و تهییج مردم بودند. هرج و مرج اوضاع عمومی ایران و سررشته داری حکمرانان نالایق و از خود راضی، شیرازه امور کشور را از هم گسیخته ، زمینه مساعدی برای دخالت همه جانبه سیاست های استعماری فراهم ساخته بود. محمدشاه و حاج میرزا آقاسی خطر را احساس کرده بودند، اما مبارزه با همه مشکلات و سامان دادن به اوضاع را در توان خود نمی دیدند،به ناچار در حوادث جاری کشور و پیش آمدهای نابهنگام با شتاب زدگی و

بدون کمترین دوراندیشی فرمان هایی صادر می نمودند و این گونه دستورهای زیان بار، خود مشکلی بر مشکلات می افزود. از جمله این سیاست های غلط ، رویّه ای بود که درباره باب و بابیان پیش گرفتند. اگر باب را آزاد می گذاشتند و مردم می توانستند با وی

ص: 83

ملاقات کرده، سخنانش را بشنوند رفته رفته معلوم می شد که این مهدی موعود یا پیامبر تازه به دوران سیده یا خدای از عرش فرود آمده، هیچ بهره ای از فضل و کمال ندارد و تنها مزیّتش بر دیگران این است که

جملاتی غلط به عربی می سازد و مهملاتی می بافد . به تدریج دروغ او فاش می شد و زمینه تبلیغ و ماجراجویی وی به کلی از بین می رفت. اگر تردیدی در گفته ما دارید این شما و این مشتی از سخنان باب:

«الحمدللّه الذی قد اظهر ذاتیات الحمدانیات باطراز طرز الطراز الطرزانیة واشرق الکینونات اللذاتیات باشراق

شوارق شراقیة و الاح اللذاتیات البازخیات بطوالع بدایع وقایع منایع مجد قدس متناعیة و اظهر انوار نیات

متلائحات بظهورات آیات فردانیة، استحمده حمدا ما حمده احد من قبل و لایستحمده احد من بعد حمدا اطلع و اضاع و تشعشع و اشرق و انار و برق فابارفارتفع و تسطع و فامتنع حمدا شراقا ذوالاشتراق، براقا ذوالابتراق شقاقا ذوالاشتقاق رقاقا ذوالارتقاق براقا ذوالارتیاق رفاقا ذوالارتفاق حقاقا ذوالاحتقاق سباقا ذوالاستباق فراقا ذوالافتراق حداقا ذوالاحتداق علاقا ذوالاقتداق. مردم هرچه ساده اندیش باشند با این مهملات کسی را امام یا پیغمبر نمی دانند. تنها آن زندانها و تبعیدها بود که باب را در انظار برخی امام مظلوم یا پیغمبر محکوم جلوه داد و کار را به جایی رسانید که انقلاباتی به وقوع پیوست و خونهایی ریخته شد.

ص: 84

شده، به رخ مردم می کشید و زمانی نغمه دیگری ساز کرده ، پیغمبری - یا به تعبیر خود مظهریت - ادعا نموده، دم از تأسیس کیش جدید و پایان یافتن دوران اسلام می زد، و هنگامی که زمینه را مساعد دیده قدم فراتر گذاشته ، خود را ربّ جلیل و خداوند حیّ و قیّوم معرفی می نمود و چنان سماجت به خرج می داد که به هیچ وجه حاضر نبود از گفته هایش دست بردارد. در این آشفتگی ، حکومت مرکزی برای فرونشاندن آتش انقلاب و آرامش مردم سید باب را که از شیراز به اصفهان فرار کرده بود، از اصفهان به ماکو و از ماکو به زندان چهریق فرستاد، تا شاید بتواند با این اقدام جلو هیجانات عمومی را گرفته ، پیروان باب را مرعوب سازد تا دست از آشوبگری بردارند. این اقدامات دور از تدبیر چنانکه گفتیم نه تنها سودی نبخشید، بلکه نتیجه معکوس داد، در مراحل نهایی زمامداران چاره را در این دیدند که محفلی آراسته، علما و دانشمندان و رجال سرشناس را گردآورند و به باب فرصت دهند سخنان خود را بدون هرگونه ترس و واهمه بازگوید و دانشمندان محضر با استدلال و برهان با او روبرو شوند و اغلاط گفته هایش را به او گوشزد کنند و باب به پرسشهای آنان پاسخ گوید، و این بدین منظور بود که باب را از راه دلیل و منطق قانع سازند و سخنان او را در معرض افکار عمومی گذاشته ، صاحبان انصاف را به داوری بخوانند. عالی جنابان آخوند ملاّ محمّد مامقانی و حاج مرتضی قلی مرندی

ص: 86

(علم الهدی) و جناب حاج میرزا علی اصغر (شیخ الاسلام) و حاج ملامحمود نظام العلما و سیدکمال در مجلس حضرت شاهزاده معظم حضور یافته ، و پس از مدتی پرسش آغاز گردید. نظام العلما : حکم اعلی حضرت شاهنشاهی چنان است که شما ادعای خود را در حضور علمای اسلام بیان نمایید تا تصدیق و تکذیب آن محقق گردد. اگرچه من اهل علم نیستم و مقام ملازمت دارم و خالی از غرضم ، تصدیق من خالی از فایده نخواهد بود و مرا از شما سه سؤال است: اولاً: آیا این کتبی که بر سنّت و سیاق قرآن و صحیفه و مناجات در اکناف و اطراف ایران منتشر شده از شماست یا نه؟ و آیا آنها را شما تألیف کرده اید و یا به شما بسته اند؟ باب: از خدا است. نظام العلما : من چندان سواد ندارم، اگر از شما است بگویید آری

والاّ نه. باب: از من است. نظام العلما : آیا معنی کلام شما که گفتید از خدا است این است که زبان شما مثل شجره طور است؟

روا باشد انا الحق از درختی  

چرا نبود روا از نیکبختی

این همه آوازها از شه بود؟ باب: رحمت به شما، همین طور است. نظام العلما : شما را باب می گویند، چه کسی ، کی و کجا بر شما این

ص: 87

اسم را گذاشته است؟ معنی باب چیست؟ و آیا شما به این اسم راضی هستید یا نیستید؟ باب: این اسم را خدا به من داده است. نظام العلما : در کجا؟ در خانه کعبه، بیت المقدس یا بیت المعمور؟ باب: هر کجا باشد اسم خدایی است. نظام العلما: البته در این صورت راضی هم هستید . معنی باب چیست؟ باب: انا مدینة العلم و علی بابها (من شهر علمم و علی در آن است ) . فرموده محمّد بن عبداللّه   صلی الله علیه و آله

نظام العلما : شما باب مدینه علم هستید؟ باب: بلی. نظام العلما : حمد خدا را که من چهل سال است قدم می زنم که به خدمت یکی از ابواب برسم ، مقدور نمی شود، حال الحمدللّه در ولایت خودم بر سر بالینم آمد، اگر چنین شد و معلوم گردید شما بابید، منصب کفشداری را به من دهید. باب: گویا شما حاج ملاّ محمود باشید؟ نظام العلما : بلی. باب: شأن شما اجل است . باید منصب بزرگی به شما داد. نظام العلما : من همین را می خواهم، مرا کافی است. ولیعهد: ما هم این مسند را به شما که بابید تسلیم می نمائیم. نظام العلما : به قول پیغمبر یا حکیم دیگر که فرموده است: العلم علمان علم الابدان و علم الادیان، در علم ابدان عرض می کنم که در معده

ص: 88

چه کیفیتی حاصل می شود که شخص تخمه می شود ؟ بعضی به معالجه رفع می گردد و برخی منجر به سوء هضم می شود یا به مراق منتهی می گردد؟ باب: من علم طب نخوانده ام. ولیعهد: در صورتی که شما باب علوم هستید می گویید علم طب نخوانده ام ! با دعوی شما منافات دارد. نظام العلما : عیب ندارد این علم بی طره است، داخل علوم نیست ، با بابیّت منافات ندارد. پس از باب پرسید: علم ادیان علم اصول است و فروع و اصول مبدأ دارد و معاد، بگویید آیا سمع و بصر و قدرت عین ، ذات هستند یا غیر ذات؟

باب: عین ذات هستند. نظام العلما : پس خدا متعدد شد و مرکب . ذات با علم دو چیزند که مثل سرکه و شیره عین یکدیگر شدند . مرکب از ذات و علم یا از ذات و قدرت علاوه بر این ذات لاضدّله و لا ندّله است، علم که عین ذات است، ضد دارد که جهل باشد، علاوه بر این دو مفسده، خدا عالم است، پیغمبر هم عالم است، من هم عالمم، در علم شریک شدیم، مابه الاشتراک داریم . علم خدا از خودش هست و علم ما از او، پس ما به الامتیاز داریم، در نتیجه خدا مشترک شد از مابه الامتیاز و مابه الاشتراک و حال آنکه خدا مرکب نیست. باب: من حکمت نخوانده ام. نظام العلما: علم فروع مستنبط از کتاب و سنت است و فهم کتاب و سنت موقوف بر علوم بسیاری مثل صرف و نحو و معانی و بیان و منطق،

ص: 89

شما که بابید «قالَ» را صرف کنید. باب: کدام قال؟ نظام العلما : قالَ یَقُولُ قَوْلاً، قالَ قالا قالُوا قالَتْ قالَتا قُلْنَ، آقای باب ، باقی را شما صرف کنید. باب: در طفولیت خوانده بودم فراموش شده. نظام العلما : در هو الّذی یریکم البرق خوفا و طمعا ؛ خوفا و طمعا برحسب ترکیب چیست؟ باب: در نظرم نیست. ظلمت عینا واحدا .

باب: نمی دانم. نظام العلما : مأمون خلیفه از حضرت رضا  علیه السلام پرسید: ما الدلیل علی خلافة جدک؟ قال آیة انفسنا قال لولا نسائنا قال لولا ابنائنا. وجه استدلال امام رضا  علیه السلام چیست و وجه ردّ مأمون بر امام و ردّ امام بر خلیفه چیست؟ باب (باتحیر): این حدیث است؟ نظام العلما : بلی حدیث است. شأن نزول « اِنّا اَعْطَیْناکَ الْکَوْثَرَ » معلوم است. حضرت رسول می گذشت ، عاص گفت: این مرد ابتر است ، عن قریب می میرد و اولادی از او نمی ماند. حضرت غمگین شد، از برای تسلیت آن حضرت این سوره نازل گشت، حال بگوئید این چه تسلیت است؟ باب: واقعا شأن نزول سوره این است؟

ص: 90

نظام العلما : آقایان این طور نیست؟ حضار (همگی): بلی. باب: مهلت دهید فکر کنم. نظام العلما : ما در عهد جوانی به اقتضای سن شوخی می کردیم و این عبارت علاّمه را می گفتیم إذا ادخل الرجل علی الخنثی والخنثی علی الانثی وجب الغسل علی الخنثی دون الرجل و الانثی.» باب: (پس از فکر) این عبارت از علاّمه است؟ حضار: بلی. نظام العلما : از علاّمه نباشد ، از من باشد، معنی آن را بیان فرمایید،

آخر نه شما باب علماید! باب: چیزی به خاطرم نمی رسد. نظام العلما : یکی از معجزات پیغمبر قرآن است و اعجاز آن با فصاحت و بلاغت است . تعریف فصاحت چیست و با بلاغت چه فرقی دارد و نسبت بین آنها چیست؟ باب: در نظرم نیست. نظام العلما : اگر در نماز کسی شکّ کند بین دو و سه چه کند؟ باب: بنا را بر دو بگذارد. ملاّ محمّد مامقانی: ای بی دین ، تو شکیات نماز را نمی دانی ، ادعای بابیّت می کنی؟

باب: بنا را بر سه بگذارد. ملاّ محمّد مامقانی: پیداست دو نشد ، سه است. تو نوشته ای که اول

ص: 91

کسی که به من ایمان آورد نور محمّد و علی است؟ باب: بلی. ملاّ محمّد مامقانی: پس تو متبوع و آنها تابع و تو از آنها افضلی؟ علم الهدی: خداوند در قرآن فرموده پنج یک مال را در راه خدا دهید و تو گفته ای یک سوم مال را دهید ! چرا؟ باب: ثلث هم نصف خمس است، چه تفاوت دارد؟ ( خنده شدید حضار ). نظام العلما: چند ازین الفاظ و اخبار و مجاز  سوز خواهم سوز با آن سوز ساز من در بند لفظ نیستم . کرامتی مطابق ادعای خود بر من بنما تا مرید شوم. باب: چه کرامت می خواهی؟ نظام العلما : اعلی حضرت در پایش مرض نقرس است . او را صحتی ده. ولیعهد: دور رفتی ! همین شما را تغییر حال داده ، جوان کنند، ما این مسند را به او واگذار می کنیم. باب: در قوه ندارم. نظام العلما : عزت بی جهت نمی شود. در عالم لفظ گنگ، در عالم معنی لنگ. چه هنری داری؟ باب: آیات فصیحه می خوانم: « الحمدُللّه ِ الّذی خلقَ السّمواتِ و الأرضَ » - و تاءِ سماوات را با «زبر» خواند. ولیعهد (با تبسم):

و ما بتاءٍ و الفٍ قد جُمِعا  

یُکسر فی الجرّ و فی النّصب معا

ص: 92

باب: اسم من علی محمّد است با رب موافق است. نظام العلما : هر علی محمّد و محمّدعلی چنین است، گذشته از این ، باید شما دعوی ربوبیت کنید نه بابیّت. باب: من آن کسم که هزار سال است انتظار او را می کشید. نظام العلما : یعنی شما مهدی صاحب الامرید؟ باب: بلی. نظام العلما : شخصی یا نوعی؟

باب: شخصی . نظام العلما : نام او محمد فرزند حسن است و نام مادر او نرجس ، صیقل ، سوسن است و نام تو علی محمّد و نام پدر و مادر تو چیز دیگر . زادگاه آن حضرت سامره است و زادگاه تو شیراز است . سن او بیش از هزار سال، سن تو کمتر از چهل سال است . وانگهی من شما را نفرستاده ام. باب: دعوی خدایی می کنید؟ نظام العلما : مثل تو امامی مانند من خدایی می خواهد. باب : من به یکروز دو هزار بیت می نویسم! کی می تواند چنین کند؟ نظام العلما : من در دوران توقف در عتبات، آدمی داشتم که هر

روزی دو هزار بیت می نوشت . آخرالامر کور شد . شما هم این عمل را ترک کنید والا کور خواهید شد.

برخاست و رفت و مأموران ، باب را به منزل خود برگرداندند. پس از این رویداد، نوکران به دستور ولیعهد، باب را احضار کردند و به زمین انداختند و کتک مفصلی به او زدند. باب که سختی کتک و تلخی چوب و شلاق را چشید و نتوانست سخت جانی کند، ناچار از در توبه و انابه وارد شده ، عفو طلبید .

خاصه حضرت حجه اللّه   علیه السلام را محض ادّعای مبطل و این بنده را هیچ ادّعایی نبوده و نه ادعای دیگر . مستدعی از الطاف حضرت شاهنشاهی و آن حضرت چنان است که این دعاگو را به الطاف و عنایات بساط

رأفت و رحمت خود سرافراز فرمایند، والسلام.

چوب مضبوط زده و تنبیه معقول نموده و از غلطهای خود توبه و استغفار کرده و التزام پا به مهری سپرد که دیگر این غلطها را نکند و فعلاً نیز محبوس است . منتظر حکم اعلی حضرت اقدس شهریار روح العالمین فداه است. پس از این جریانات باب را دست بسته به قلعه چهریق برگردانده ، محبوسش ساختند . در دوران زندانی بودن باب، ماجراهایی به دست دستیاران وی به وقوع پیوست و فتنه هایی برانگیخته شد.

میرزا حسین علی پیش از آنکه به باب بگرود در سلک متصوفه و دراویش بود و به قول پسرش عبدالبهاء در مقاله سیّاح بر سر کلاه و بر دوش موی پریشان داشت. بنابه قول برخی هنوز نشانه های دوران درویشی او از قبیل تبرزین، جبه درویشی، کلاه ترمه ای سوزن زده و غیره در خانواده او نگهداری می شود . پس از آنکه آوازه داعیه سیّد علی محمّد را شنید در سلک پیروان او درآمد، ولی تاریخ دقیق و صحیح بابی شدن او در دست نیست. میرزا عباس در مقاله سیّاح همین اندازه نوشته است : چون مسأله باب شیوع یافت آثار میلان در او ظاهر گشت. و از نقطة الکاف استفاده می شود که گرویدن وی به باب در سال 1261 یا 1262 بوده است . زیرا بنابه نوشته حاج میرزا جانی در اوایل داعیه باب ، برادرش میرزا یحیی چهارده ساله بود و پس از اتمام پانزده سالگی به باب ایمان آورد و در آن هنگام حسینعلی به باب گرویده بوده است . چنانکه خود یحیی می گوید: من وقتی که بالغ ( 15 ساله ) شدم خواستم از یکی از علمای اعلام تقلید کنم و در فکر این مطلب بودم . در آن اوان برادرم حسین علی شبها پیروان باب را به خانه می آورد و آنها کلمات باب را می خواندند ؛ تا اینکه یک شب مناجاتی از باب خواندند . من مجذوب شده ، به او ایمان آوردم. مؤلّفِ الکواکب الدّریّه می نویسد: چون به بیست و هفت سالگی رسید به باب ایمان آورد .

ص: 98

ولی ظاهرا یک سال یا یک سال و نیم تاریخ ایمانش را جلوتر گفته است. پس از انتشار خبر مرگ محمدشاه، حسین علی به تهران آمد و در این امر مردد شد که در تهران بماند و از دور تماشاگر انقلاب قلعه شیخ طبرسی باشد - چنانکه تا آن وقت چنین بود - یا به کمک یاران و هم مسلکان بشتابد . البته خود ترجیح می داد که در تهران باشد و راه سلامت پیش بگیرد . ولی چون برادر کوچک او میرزا یحیی عازم رفتن

شد میرزا نیز به همراهی وی ناگزیر گردید. میرزا، به همراهی برادرش یحیی راه مازندران پیش گرفت و در راه حاج میرزا جانی کاشانی هم به آنها ملحق گردید. شاید کسان دیگری هم همراه بوده اند و هنگامی که به نزدیکی های آمل رسیدند به دست مأموران حکومت دستگیر و زندانی شدند. حسین علی پس از چند روز با نیرنگی از دام جسته ، با ندامت به سوی تهران بازگشت و تصمیم قاطع گرفت پس از این، هیچ گاه چنین بی احتیاطی نکند . شاه و مرحوم امیرکبیر ( صدراعظم ) که تصمیم داشتند هر آشوبی را سرکوب کرده ، به هر نحوی اوضاع کشور را سامان بخشند ؛ به کشتار بابیان کمر بستند. 38 نفر از سران آنها که قرّه العین و سلیمان خان نیز در میان آنان بودند، گرفتار تصمیم شاه و صدراعظم شدند. میرزا حسین علی که اوضاع را وخیم دید توقف در ایران را خلاف حکم خرد تشخیص داده، احباب را در چنگ دولتیان گذارده، به هر نحوی بود خود را به عراق رساند و نفس راحتی کشید و به انتظار پایان کار نشست.

ص: 99

چون امیرکبیر از دنیا رفت و میرزا آقاخان نوری همشهری و آشنای حسین علی بهاء به مقام صدارت عظمی ارتقا یافت، میرزا را دعوت نمود و او به ایران بازگشت .

را به دستگیر کردن میرزا یحیی ( صبح ازل ) که در آن هنگام به عنوان سرپرست بابیان شناخته می شد ، واداشت و برای کسی که او را دستگیر کرده تحویل حکومت نماید هزار تومان جایزه معین نمود. با این حال ،

او به دست نیامد و در لباس درویشی به عراق گریخت.

استنساخ کرده و برای ادوارد براون فرستاده بود و او نیز نمونه خط را کلیشه نموده و در نقطة الکاف منتشر کرده بود، بدین قرار است:

اللّه اکبر تکبیرا کبیرا. هذا کتاب من عنداللّه المهیمن القیّوم إلی اللّه المهیمن القیّوم، قل کلّ من اللّه مبدوءن، قل کلّ إلی اللّه یعودون. هذا کتاب من علی قبل نبیل ذکراللّه للعالمین إلی

کلّ من یعدل اسمه اسم الوحید ذکر اللّه للعالمین. قل کلّ من نقطة البیان لیبدوءن ان یا اسم الوحید فاحفظ ما نزل فی البیان وأمر به فانک لصراط حق عظیم.

این نامه ای است از پیش خدای مهیمن و قیوم به سوی خدای مهیمن و قیوم. بگو همه از خدا آغاز شده اند. بگو همه به سوی خدای بازمی گردند. این نامه ای است از علی پیش از نبیل (علی محمّد) که ذکر خداست برای عالمیان به سوی کسی که نام او مطابق نام وحید است (یحیی) که ذکر خدا است بر عالمیان. بگو

همه از نقطه بیان (باب) آغاز می گردند. ای نام وحید (یحیی) چیزهایی را که در بیان نازل شده نگهداری کن و (مردم را) به او، امر نما . پس تو راه بزرگ حق هستی.

این رویدادها سبب شد پس از کشته شدن باب، نام میرزا یحیی که در آن تاریخ بنابه گفته ادوارد براون نوزده سال بیشتر نداشت بر سر زبانها افتاده ، همه بابیان او را به سمت ریاست بشناسند و در زیر پرچم

زعامت او گرد آیند . مطلب به قدری واضح است که حتّی بهاییان با همه دشمنی و ستیزگی که به وی ورزیدند، نتوانستند وصایت او را انکار

ص: 103

کنند و ناچار شدند بگویند این در ظاهر کار بود و حقیقتش یک توطئه بیش نبود که از طرف حسین علی و ملاعبدالکریم و باب به منظور حفظ و حراست جان حسین علی چیده شد . میرزا حسین علی در بغداد خواست به ابتکار تازه ای دست زده ، صبح ازل را دور از انظار مردم نگه دارد و جز در مواقع حساس و بسیار

نادر ، نگذارد مردم با او تماس بگیرند و این کار را در پیش میرزا یحیی و سایر رؤسای بابیان چنین توجیه نمود که می خواهد جان صبح ازل از خطرهای احتمالی مصون مانده، اهمیتش در انظار بیشتر جلوه کند . زیرا اگر صاحب چنین داعیه ای در میان مردم و جلو چشم آنان زیست کند و با هر خودی و بیگانه خلط و ارتباط داشته باشد، رفته رفته از اهمیتش در انظار می کاهد و دیگر مردم حاضر نمی گردند او را به خدایی بستایند. این نقشه در نظر میرزا یحیی و برخی دیگر از صاحب نظران بابی پسندیده آمد . در نتیجه میرزا یحیی خود را تسلیم نظریه میرزا حسین علی کرد و در پرده خفا، جمال کبریایی! خود را پنهان ساخت. او

به آسانی به کسی رخصت نمی داد به حضور باهر النور او مشرف شده، مستفیض گردد و بسیار کم اتفاق می افتاد که جمال بی مثال خود را در مجمعی ظاهر سازد یا کسی بتواند با او تماس بگیرد، مگر پس از

افزایش و شدت درد طلب . بنابراین زمام امور به دست با کفایت میرزا افتاد و او در میان جمع مشغول رسیدگی به امور گردید. البته اوضاع و رویدادهای بعدی روشن ساخت که حسین علی در این کار حسن نیت نداشته است . او می خواست با این دسیسه دست

ص: 104

ازل را از کارها کوتاه کرده، او را از انظار مستور دارد ، تا خود حلّ و فصل امور را در دست گرفته با فراغت خاطر زمینه مساعدی برای آینده خویش فراهم سازد. بنابه نوشته ادوارد براون در مقدمه نقطة الکاف همزمان میرزا اسداللّه تبریزی ( دیّان ) که باب او را کاتب آیات صبح ازل قرار داده بود و زبان عبری و سریانی را نیکو می دانست، دعویِ مَن یُظهره اللهی نمود. بهاء با وی به مباحثه و مجادله بسیاری برخاست تا سرانجام دیان، به صورت مرموزی به دست بابیان کشته شد و به روایت کنت دوگوبینو سنگی به پای وی بسته او را در اروند رود غرق نمودند. بابی ها از سال 1269 ه .ق تا سال 1280 ه .ق در حدود یازده سال در

عراق اقامت داشتند و از هنگامی که در بغداد گرد آمدند ؛ همه روزه میان آنان و مسلمانان اختلاف و کشمکش بود و این اختلاف و نزاع روز به روز سخت تر می شد.

حرکت می نمود و چون به نزدیکی اسلامبول رسیدند، او نیز به جمع ملحق گشت و همه با هم وارد اسلامبول شدند. پس از چهارماه توقف در اسلامبول دولت عثمانی چنین صلاح دید که آنها را از اسلامبول بیرون برده، در ادرنه ساکن سازد . از این رو آنها را به آن شهر منتقل نمود.

به اطاعت یحیی گذاشته ، از میرزا دوری جستند. این دو دسته رفته رفته تشنه خون یکدیگر شدند. تهمت و فحش و ناسزایی نماند که به همدیگر نثار نکنند. اگر کسی کتاب بدیع حسین علی را دیده باشد می داند داستان از چه قرار است. ازلی ، انشعاب ، سخنان و نوشته های میرزا را تأویلی، کارش را فتنه و خودش را ملعون می داند و می گوید: رفته بودیم قدری آسایش حاصل نماییم و از شرّ فتنه ایمن باشیم و فراغتی حاصل شود که وساوس شیاطین به هوای نفس سری برانگیخته، خلل در اعتقادات انداخته، فتنه نوی برپا کرده : الفتنة نائمة لعن اللّه من أیقظها .

و در جای دیگر گوید:

دلم می سوزد که به جهت بعد زمان، امثال ماها به ادیان تأویلی متمسک بوده، چندی خوش کرده ، خون جگر می خوردیم به خیال آنکه از دین تأویلی زورکی فارغ شده ایم. میرزا نیز درباره سیّد محمّد اصفهانی ازلی به میرزامهدی گیلانی چنین می نویسد:

«والذی امرک بما ظهر من قبلک یلعنه کل الذرات ولکن هو لایستشعر فی نفسه لأنّ اللّه ضرب علی قلبه غشاوة النّار ؛ کسی که تو را امر کرده به آنچه نوشته ای (مقصود سّید محمّد اصفهانی است) همه ذرات جهان به او لعن می کنند، ولی او خودش نمی فهمد. زیرا خداوند به قلب او پوشش آتشین گذارده است.

ص: 107

و در جای دیگر گوید: آن عبادتی که منوط به عبادت عِجل باشد (مقصود میرزایحیی است) اصفیاءاللّه از آن منزّه هستند. باز در جای دیگر راجع به سیّد محمّد و میرزایحیی چنین می نویسد:

«قد اتّخذ لنفسه عجلا جسدا له خوار و یدعوالنّاس الیه اعتراضا علی مظهر نفس اللّه و اثبات الریاسة لنفسه ؛ سیّد محمّد برای پرستش خود گوساله صدا داری را (که جز یحیی کسی نیست) برگزیده و مردم را به سوی او می خواند ، به منظور اینکه به مظهر خود خدا اعتراض کرده و برای خود ریاستی بسازد .

از سال 1285 ق که میرزا به عکّا تبعید شد تا تاریخ 1309 در آنجا می زیست و بساط الوهیت و ربوبیت را بدون هیچگونه رقیب و مزاحم پهن کرده، مشغول نوازش بندگان ذلیل و گرفتن وجوه از آنان گردید . برای اینکه این بساط گسترده که به قیمت خون صدها نفر و بی خانمانی صدها نفر دیگر به دست آمده بود، پس از میرزا برچیده نشود و اولاد و نوادگانش نیز از این سفره رنگین بهره مند گردند ؛ پس از خود پسر بزرگش عباس افندی و بعد از او فرزند دیگرش محمّدعلی را ( برادر ناتنی عباس ) جانشین خود ساخت و در « کتاب عهدی » که وصیت نامه میرزا است به این خلافت تصریح نمود و سرانجام در سال 1309 ه .ق در 76 سالگی طومار عمرش برچیده شد و آن خدای ازلی و ابدی مهیمن قهار و ... برای همیشه در زیر خاک مدفون گردید.

من که در دست من است همان انگشتری است که در دست آدم بود و آیه نگین انگشتر من همان آیه نگین انگشتر اوست . ولی مانند این است که آدم در مقام نطفه بود و رفته رفته بلوغ و رشد پیدا کرد . زیرا هر ظهور پسین، درجه اکمل ظهور پیشین است. الآن من که هستم مثل این است که همان شخصم در سنین دوازده سالگی و من یظهره اللّه که پس از من می آید محبوب چهارده ساله جهانیان خواهد بود.

امّا حسین علی او را مقدمه وجود خود و مبشّر دعوت خویش دانسته ، به عنوان حضرت مبشّر از وی نام می برد و گاهی خود را به عیسی و او را به یحیای تعمید دهنده تشبیه می نماید.

عنداللّه و عند الوا العلم ظاهر است و آن دلیل آیات اللّه است که ما علی الارض از اتیان مثل او عاجز می باشند.(1) حضرت حجت ظاهر شد به آیات و بینات به ظهور نقطه

بیان که بعینه ظهور نقطه فرقان است.(2) خداوند عالم - عزّ شانه - در هر کور به آنچه اعلی علوّ اهل آن کور است، تفاخر می نمایند، حجت را نازل می فرمایند ؛ چنانکه در زمان نزول قرآن افتخار کل به فصاحت کلام بود از این جهت خداوند قرآن را به اعلی علوّ فصاحت نازل فرمود و او را معجزه رسول اللّه قرار داد ... و شبهه نیست که در کور نقطه بیان افتخار اولوا الالباب به علم توحید و دقایق معرفت و شؤونات ممتنعه نزد اهل ولایت بود . از این جهت خداوند عالم حجت او را مثل حجت رسول خدا در نفس آیات قرار داده.(3) او که شب و روز می خوانده اللهم اعطنی کتابی بیمینی،

حال که خداوند عطا فرموده، نمی گیرد بلکه معطی را که رسولی است از رسولان او اگر بتواند از آنچه قلم حیا می کند در حق او مرتکب می شود و حال آنکه کتاب، کتاب خدای او بوده و رسول، رسول او.(4)

ص: 111

از این گفته ها به خوبی پیدا است که باب خود را رسول مستقل دارای شریعت ، و نوشته های خویش را آیات خدا و کتاب آسمانی می داند .(1) همچنین مدعی است که رسول اللّه   صلی الله علیه و آله وسلم و مظاهر نفس و ائمه دوازده گانه و حضرت زهرا علیهم السلام و نواب چهار گانه حضرت حجت عجل اللّه تعالی فرجه رجعت نموده اند ، و خود را رجعت رسول اللّه و ظهور حضرت حجت معرفی کرده ، گروندگان اولیه هجده گانه اش را که از آنان به حروف حیّ تعبیر می نماید رجعت ائمه و نواب اربعه می نامد. باید پرسید این اصحاب هجده گانه که با خودِ باب 19 نفرند،

چگونه با رسول اللّه و حضرات معصومین و نواب اربعه که تعدادشان 18 نفر است تطبیق می یابد؟ اگر باب و هر یک از حروف حیّ را رجعت یکی از حضرات معصومان و نواب اربعه حساب کنیم ؛ یکی باقی می ماند و به این قسمت نه باب و نه حروف حیّ راضی نخواهند بود . افزون بر این ، باب که به یک مقام قناعت نورزیده، خود را دارنده دو مقام رجعت رسول اللّه   صلی الله علیه و آله وسلم و ظهور حضرت حجت  علیه السلام می داند. پس آن 18 نفر حروف حیّ چگونه رجعت شانزده نفر را انجام داده اند؟ حل این اشکال به عهده طرفداران باب است . مگر اینکه بگوییم چون رجعت امر مشکل و پرزحمتی است دو نفر دست به دست هم داده و رجعت یک نفر را فراهم کرده اند! باب هم چون حساب را نادرست دیده است فقط اسامی یکایک ائمه علیهم السلام و نواب اربعه را شمرده و گفته است اینان رجوع کرده اند. دیگر از تطبیقشان با حروف حیّ سخنی به میان نیاورده است.

ص: 112

نوشته ها و کتابهای حسین علی نیز آکنده از ادعای نبوت و چگونگی نزول وحی بر وی و آغاز کار و سرانجام او و پیامبران پیشین است که آمدن او را وعده داده اند که پس از او تا هزار سال پیامبری نخواهد آمد و

هر کس چنین ادعایی کند دروغ است و نباید پذیرفت و ...

سوگند به خدا ، بیان نازل نشده است مگر به خاطر من و هیچ بشارتی به مردم نداده است مگر بشارت ظهور مرا . به خداوند که محبوب (سید علی محمّد) به ذکر و نام من خاضع بود، چه رسد به خودم . انصاف دهید و از ظالمین و ستمگران نباشید .(1) این دعوت من همان است که محمّد رسول اللّه   صلی الله علیه و آله وسلم مژده آن را به شما داده است. ای مردم ، بترسید از خدا . این همان است که در قرون و اعصار گذشته همواره به یاد او بودید.(2) ای خدای من، تو حاضر و ناظری ! چگونه در میان بندگانت گرفتار و مبتلا شده ام، در صورتی که چیزی نمی خواهم جز خضوع نزد در رحمتت، چنان در رحمتی که آن را به روی همه موجودات زمینی و آسمانی باز نموده ای، من آنها را امر ننموده ام جز به چیزی که تو فرمانم داده ای و آنان را دعوت نکرده ام جز به چیزی که تو مبعوثم نموده ای، و اگر گفته ام بیایید به سوی من، نظری نداشته ام جز چیزی که تو به او ظاهر ساخته ای و مبعوثم کرده ای.(3) ای پسر سلطان، جناب شما پیش از این مرا دیده بودید. یکی از مردان عادی بودم و اگر امروز بیایی ، مرا با نوری می بینی که هیچ کس نمی داند کی او را ظاهر ساخته و با آتشی می بینی که

کسی نمی داند کی آن را افروخته است ولکن مظلوم خودش می داند و می شناسد و می گوید دست ارادؤ خداوند که پروردگار

ص: 114

جهانیان است او را روشن ساخته است و دست قدرت خداوند که صدایش شنیده نمی شود، او را افروخته است. سوگند به خدا که وعده فرارسید و مکلّم طور در سدره ظهور سخن می گوید و بیشتر مردم از گروه بی خبرانند. ای امیر، من کار خود را پوشانده بودم، خدا آن را برملا ساخت و خوابیده بودم که نسیم خدا بیدارم کرد. چون سرم را بلند کردم از همه جا می شنیدم که گفته می شد : ای سخنگوی سدره ، مبارک باد زمینی که با قدوم تو به شرف رسید و نفسی که به ندای تو لبیک گفت و شخصی که به سوی تو

آمد . برخیز و بگو ای گروه مردم که در روی زمین زندگی می کنید، افکار من مانند افکار شما نیست، راه شما را نمی روم، چیزی را که در کتابهای پیشینیان وعده داده شده اید بیاد آورید.(1)

کوتاه سخن اینکه جای هیچ تردید نیست که این دو نفر خود را از پیامبران شمرده و مردم را به خویشتن دعوت نموده اند . همچنین عباس افندی در کتاب مفاوضات، پس از آنکه از دعوت و تبلیغ و رسالت حضرت ابراهیم  علیه السلام و حضرت موسی  علیه السلام و حضرت عیسی  علیه السلام و حضرت محمّد صلی الله علیه و آله وسلم سخن رانده ؛ علی محمّد باب را در شمار آنان در آورده، ظهور آثار عجیب و مشروعات عظیمه و تأثیر در عقول و افکار عمومیه و... را از جوان تاجری، دلیل بزرگی گرفته بر اینکه او نیز مانند ابراهیم و موسی و غیره مربی کلّ است . سپس او را با همه طمطراقش مبشّر ظهور بهاء دانسته و پدرش (بهاء) را هم از زمره

ص: 115

آنان و افضل و اکمل از همه آنها شمرده است. همچنین در کتابهای دیگر بهاییان به همین مطلب اعتراف شده ؛ مثلاً قاینی در کتاب الدروس الدیانة پس از آنکه همه انبیا را مظاهر خدا و هیاکل نورانیه می داند و فرقی در میان آنان نمی بیند - جز از لحاظ اقتضای زمان و تفاوت اوقات و استعدادها ، و از این جنبه تابش انوار آنان را متفاوت می داند و برخی را بر برخی ترجیح و تفضیل می دهد _ بهاء و باب را از مظاهر خدا می شمارد و آنان را صاحب دین و شریعت و کتاب معرفی می کند. به طوری که پیشتر اشاره کردیم، گلپایگانی در کتاب فرائد، در پاسخ پرسش شیخ الاسلام که می پرسد آیا اینان امام بودند یا پیغمبر، در تنگنا

گرفتار شده نبوت و پیامبری آنان را انکار می کند و می گوید : اینان مقام ربوبیت را دارا می باشند ، نه امامت و نبوت را ! ولی در آخر کلامش گوید : مقام ربوبیت همان مقام شارعیت است و این اعترافی است از وی به شارعیت و پیامبر بودن اینان .

اشاره می نماییم: در سورؤ احزاب آیه 40 چنین آمده است:

« ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبآ أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَل-کِنْ رَسُولَ اللّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیّینَ »(1)

محمّد پدر هیچ یک از مردان شما نیست . همانا او فرستاده خدا و پایان دهنده پیامبران است.

و در سوره مائده آیه 3 می خوانیم: « اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ

لَکُمُ الاْءسْلامَ دیناً »

امروز دین شما را به کمال رسانده، نعمت خود را بر شما تمام نمودم و خشنود شدم که اسلام دین شما (جهان بشریت) باشد.

در سوره انعام ، آیه 115 می فرماید: « وَ تَمَّتْ کَلِمَتُ رَبِّکَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لامُبَدِّلَ لِکَلِماتِه »

سخن راستین و موزون پروردگارت تمام شد. کسی را توانایی تغییر دادن آنها نیست.

توجه به یک نکته، دلالت این آیات بر خاتمیت صریح تر و روشن تر می سازد و آن این که از مسلمات قرآن است که از آغاز تا انجام در جهان

ص: 117

بیش از یک دین نبوده و همؤ پیامبران مردم را به سوی آن خوانده اند . این امر در منطق قرآن ؛ اسلام (تسلیم بودن در برابر خداوند) نامیده شده است، چنانکه در سوره بقره ، آیه 132 می فرماید: یعقوب به فرزندان خود سفارش نمود خداوند برای شما این دین را انتخاب کرده است. پس البته با اسلام از دنیا بیرون روید . در سوره آل عمران ، آیه 67 می فرماید: ابراهیم یهودی و نصرانی نبود، ولکن مسلمان حنیف بود.

همچنین در آیه 13 سوره شوری به مسلمانان چنین خطاب می کند: خداوند برای شما دینی قرار داده است که در پیش، به نوح و عیسی و موسی توصیه نموده بود. هرچند احکام ادیان با هم اختلاف داشته، لیکن از آنجا که ماهیت و هدف و اصول کلی یکی بوده است ؛ این اختلاف در وحدت ادیان تأثیری نداشته است، بلکه اختلاف آنها مانند اختلاف مرتبه ناقص یک چیز است با رتبؤ کامل آن. جای تردید نیست که دین رفته رفته مراحل تکامل خود را پیموده تا اینکه در دوران رسول اکرم  صلی الله علیه و آله وسلم به کمال و تمامیت خود رسیده و دیگر نیازی به آمدن پیغمبر جدید نبوده است . سخنان پیغمبر اکرم برای پیروانش ، حجیت و قطعیت کامل داشت و طبق آیه قرآن ؛ او از روی هوا و هوس سخنی نمی گوید و هر چه گوید از طرف

ص: 118

خدا و به دستور اوست .(1) هرچه می فرمود از طرف خدا می فرمود . ایشان نه تنها اسمی از پیامبر و دین آینده نبرده، بلکه در روایات متعدد به پایان یافتن دوران تشریع و خاتمیت خویش تصریح نموده است. در حدیث منزلت می فرماید: ای علی ، نسبت تو به من مانند نسبت هارون است به موسی، جز اینکه هارون دارای مقام نبوت بود، ولی پس از من پیامبری نخواهد بود . در حدیث دیگر می فرماید: مَثَل من در میان پیامبران مانند آن است که کسی خانه بسیار خوب و زیبا و کاملی بسازد، ولی خشت آخرین را نگذارد . هرکس آن خانه را ببیند می گوید : خانؤ خوبی است، فقط جای

این خشت باقی است. من همان خشت آخرینم و با من پیامبران ختم شدند. علی محمّد و حسین علی با این اصل مسلم اسلامی مخالفت ورزیده و خود را ظهور مستقل خوانده، دوران اسلام را سپری شده دانسته و قرآن را منسوخ معرفی نمودند. سید علی محمّد می گفت: ظهورات را نه ابتدایی است و نه انتهایی. الی ما لانهایة، شمس

ص: 119

حقیقت طالع و غارب می گردد و از برای او بدئی و نهایتی نبوده و نیست ولم یزل ولایزال این شأن بوده و عنداللّه خواهد بود(1) و قبل

از آدم عوالم و اوادم مالانهایة بوده(2) و بعد از من یظهره اللّه ظهورات دیگر خواهد بود مالانهایة .(3) هر ظهور بعدی اشرف از ظهور قبل و مقام بلوغ آن می باشد و هر ظهور بعدی ظهور قبل را دارد با آنچه خود دارد . چنانکه غین دارد نهصد ظاء را ولی ظاء هزار

غین را ندارد.(4) هیئت اولیه در هر ظهور بعدی بنحو اقوی و اکمل از ظهور قبل ظاهر می شود . مثلاً آدم در مقام نطفه بوده و نقطه بیان در مقام جوانی دوازده ساله و من یظهره اللّه در مقام جوانی چهارده ساله . سید علی محمّد برای اینکه راه را برای پیغمبر واپسین هموار سازد ، درباره او بشارتها داده و مدیحه سرایی ها نموده و بارها پیروانش را سفارش می نمود که مواظب باشند هنگام ظهور من یظهره اللّه تأخیر و تعلل نورزند و همگی بی درنگ به او بگروند والاّ نیستِ صرف خواهند بود. او احتمال نمی داد که به این زودی ها کسی پیدا شود و دعوی من

یظهره اللهی کند و دین او را نسخ نماید و نامش را از سر زبانها بیندازد . از این رو می گفت:

ص: 120

پس از این معلمها در مکتب خانه ها بچه ها را نزنند، زیرا من یظهره اللّه در میان آنان خواهد بود. و گاهی می گفت: چون من یظهره اللّه به شکل من در اصلاب پدرانش است خداوند به احترام او همه زمینها را پاک گردانید و گاهی از عدد غیاث (1511) یا مستغاث (2001) یا اسم اللّه الاغیث (1501) سخن می راند.

در باب هفدهم از واحد دوم بیان فارسی چنین گوید: اگر در عدد غیاث ظاهر گردد و کل داخل می شوند ، احدی در نار نمی ماند ، الا آنکه کل مبدل می گردند به نور . نیز در باب پانزدهم از واحد سوم بیان فارسی چنین گوید: امید از فضل خداوند عطوف رؤف این است که در حین ظهور من یظهره اللّه به اوامر عالیه خود در الواح خود، کل عباد خود را از رقد بیدار نماید و نگذارد الی امر محکم بیان که یا غیاث یا مستغاث شده در نار بمانند. غیر از اینها نیز عبارات زیادی در بیان هست که دلالت می کند بر اینکه جناب باب وعده ظهور من یظهره اللّه وعده می داده و می گفته که غیر خدا کسی از وقت ظهور او اطلاعی ندارد. هرچند پیش بینی

می کرده که این فرد پس از سالیان درازی ، مثلاً هزار سال یا دو هزار سال، پیدا شود. برخلاف نظر باب، گروهی از پیروان نگذاشتند آب کفن باب خشک شود و یکی پس از دیگری دعوی من یظهره اللهی کردند. همچون :

ص: 121

میرزا اسداللّه تبریزی که باب او را کاتب آیات ازل قرار داده و او را به اسم اللّه الدیان لقب داده بود، و میرزا عبداللّه غوغا و حسین میلانی و سید حسین اصفهانی و محمّد نبیل زرندی و شیخ اسماعیل و ملاهاشم

و غیر اینها . مؤلّفِ هشت بهشت در صفحه 303 می گوید:

پس از کشتن میرزا اسداللّه ،(1) میرزا عبداللّه متخلص به غوغا، این مقام را ادعا نمود و او یکی از قلندران بی باک و صوفیان چالاک بود. پس از او حسین میلانی ( حسین جان ) در تهران ادعای مقام موعود را نمود و از دنبال او شخص نابینای کاشانی و از پی آن سید حسین اصفهانی و پس از آن میرزا محمد نبیل اخرس زرندی، هر یک چنین ادعا کردند و کار به جایی رسید که هرکس بامدادان از خواب برمی خاست تن را به لباس این دعوی می آراست. حسین علی که بر مسند نبوّت نشست و بر سریر من یظهره اللهی تکیه زد، رقبا و مخالفان را از میدان به در کرد و چون از زندگی باب پند آموخته بود، بهانه به دست کسی نداد و با صراحت کامل گفت: پس از من تا هزار سال هر کس با هر چیزی بیاید، نباید به حالش اعتنا کنند . زیرا تا هزار سال ظهور نخواهد آمد.

ص: 122

میرزا نیازی به پیامبر و آیین گذار نیست و به وسیله او جهان و جهانیان به کمال رسیده اند و مقصود همه پیامبران هم او بوده است. اگر گفته شود که بعدها پس از هزار سال به پیامبر جدید خواهد افتاد ؛ آن وقت معلوم می گردد هنوز عالم امر و خلق به کمال مطلوب خود نرسیده و بایستی حوصله نمود تا جهان به حدّ کمال خود برسد و پیامبر کامل تری ظهور نماید . زیرا هر ظهور پسین ، اکمل از ظهور پیشین است . پس در این صورت مقصود کل، او (آن شخص آینده) می شود و مژده های انبیا بر او تطبیق می یابد ، نه بر این مرد . زیرا اگر بناست این بشارات و اشارات به آخرین ظهور تطبیق شود ؛ میرزا آخرین ظهور نیست، و اگر آخرین ظهور بودن لزومی ندارد، چرا وقتی مسلمین همه آنها را به پیغمبر اسلام تطبیق می کنند، میرزا نمی پذیرد و می گوید مقصود منم؟ حال که بناست به یکی از پیامبران وسطی تطبیق شود، آیا بهتر نیست که همان پیامبر اسلام که نبوّتش را خود آقایان هم می پذیرند تطبیق دهیم و هر روز دنبال کسی نگردیم؟ اگر قبول نمودیم که هر چه از پیامبران درباره ظهور بعدی بیان داشته اند ، مقصود و منظور همه، حضرت بهاءاللّه بوده و بس ؛ چرا درباره این ظهور بعدی که اکمل و اتم از حضرت بهاءاللّه خواهد شد، هیچ یک چیزی نگفته اند و نه بشارت ، که اشارتی هم نکرده اند؟ حتّی بهاءاللّه خود کلمه ای درباره او نگفته و تنها کاری که کرده اجازه آمدن پیش از هزار سال را ، از او سلب نموده است ؟ دیگر اینکه اگر کسی نعره جان خراش انی انا اللّه العزیز الحکیم یا انی

ص: 124

انا اللّه الفرد القدیم یا امثال آن را کشید و دعوی تجدید دور و مظهریت نمود و ما هم سخن میرزا را در دست گرفته، به او عرض نماییم که برطبق نص شریف، جناب عالی تا هزار سنه باید صبر کنی وگرنه کذّاب و مفتری خواهی بود و او به ما پاسخ دهد که حقّ - جلّ جلاله - با علم یفعل ما یشاء و رایت یحکم ما یرید خود ؛ اگر به سماء حکم ارض نماید و به شب ، نام روز گذارد ؛ به کسی نمی رسد فضولی کرده و سخنی

بگوید ، باید چه کرد ؟ یا اگر گفت : ای مطرود، هزار سال در یک لحظه گذشت و نفهمیدی. یا گفت : من اقدس و الواح میرزا را نسخ کرده ام و همؤ آنها هیچ شده و به کسی نمی رسد با آنها به من اعتراض نماید ؛ مردم چگونه به سخنانش پاسخ گویند ؟ اینان در مورد اسلام می گویند چون مقتضیات زمان و مکان مختلف و شرایط زندگی و روابط ضروری عصر در تغییر و تبدیل است، نمی شود یک دین در همه این احوال جاری گردد و بایست بر طبق تغیّرات و تبدّلات دوران، دین هم سپری گشته، دوره جدیدی در دین آغاز گردد ؛ ولی در آیین بهاء می گویند جهانیان باید دست کم تا هزار سال به این دین و شریعت عمل کنند . اگر کسی بگوید دین بهاء که برحسب مقتضیات زندگی صد سال و دویست سال پیش ساخته شده و در این مدت دگرگونی های زیادی حاصل گشته، به طوری که دگرگونی این مدت خیلی بیش از آن دگرگونی ها است که در دوران هزار ساله اسلام حاصل گشته، پس باید دوران این دین نیز سپری شده باشد ؛ حضرات می گویند : حضرت بهاءاللّه صریحا فرموده اند تا هزار سال هر

ص: 125

کسی ادعای مظهریت کند دروغگو و کذّاب است.

و گفته های من از طرف اوست . گواه این سخن آنکه او در همان وقت خود به احکام اسلام عمل می نمود . چنانکه برای ادای مناسک حج به مکه رفت و نمازهای پنجگانه را می خواند . کتاب نقطة الکاف از نمازهای او به هنگام رفتن به آذربایجان داستان ها نقل می کند. همچنین پیروانش مانند ملاّ حسین بشرویه ای - که عقل منفصل او و به اصطلاح باب الباب بود - تا دم مرگ نمازهای شبانه روز را هرچند در ظاهر می خواندند . اولین کتابی هم که از قلم باب صادر شد ، احسن القصص است که در شرح و تفسیر سوره یوسف قرآن نوشته شده، و این خود گواه است بر این که او خود را پیرو قرآن می دانسته ، وگرنه معنی ندارد که کسی خود را پیامبر صاحب شریعت بداند و قرآن را کتاب منسوخ معرفی کند کتابش عبارت باشد از شرح یکی از سوره های قرآن و خود در آن کتاب حتّی یک کلمه درباره نسخ قرآن و رسیدن دوران کتاب دیگر دم نزده باشد. در همان کتاب درباره امام غایب ، ناله ها سر داده و نام او و نام پدرش را طبق معتقدات شیعیان محمّد بن الحسن العسکری  علیه السلام گفته و نیاکان او را تا علی بن ابی طالب  علیه السلام شمرده است. باید دانست که ادعای بابیّت در آن دوره چندان دشوار نبود . زیرا با بدآموزی های شیخ احمد احسایی که به پیروان خود می گفت باید در هر دوره ای شیعه خالصی باشد که به حضور امام برسد و از او کسب فیض کند و آن را به مردم برساند ؛ پذیرش بابیت تا حدّی هموار شده بود . او پیوسته جمله سمعت عن الحجة را می گفت و بدین وسیله به پیروان خود

ص: 127

تلقین می کرد که به حضور حضرت می رسد و کسب فیض می نماید . لیکن این مرد به این ادعا (بابیّت) کفایت نکرد و چنانکه نوشتیم در تبریز باصراحت کامل و سماجت عجیبی مدعی مقام مهدویت شد و

پس از آن بارها می گفت : من همان مهدی موعود آل محمّد هستم که مدت ها انتظار او را می کشیدید . وی می گفت : حضرت حجت  علیه السلام ظاهر شد به آیات و بینات ، به ظهور نقطه بیان که عین ظهور نقطه فرقان است.(1) اگر مؤمنین به رسول اللّه و کتاب او یقین کنند که ظهور قائم  علیه السلام و بیان، همان ظهور رسول اللّه است به نحو اشرف در آخرت، و این کتاب بعینه همان فرقان است که به نحو اشرف نازل شده در آخرت، احدی از مؤمنین به قرآن خارج از دین خود نشده، و اقرب از لمح بصر ایمان آورده و تصدیق بیان می نمودند . آنچه خداوند بر عیسی نازل فرموده ، تحفه ای بود من قبل اللّه از برای محمد رسول اللّه و آنچه بر رسول اللّه نازل فرموده تحفه ای بود من اللّه به سوی قائم آل محمّد  علیه السلام و آنچه در بیان متکون می شود تحفه ای است از قبل نقطه بیان به سوی من یظهره اللّه.(2) حسین علی هم در تأیید این سخن می گوید : نفسی از اهل سنت و جماعت در جهتی از جهات، ادعای قائمیت نموده، الی حین قریب صدهزار نفر اطاعتش نمودند و به خدمتش

ص: 128

قیام کردند. قائم حقیقی به نور الهی در ایران قیام بر امر فرمود، شهیدش نمودند و بر اطفای نورش همت گماشتند.(1) مقصود میرزا از آن نفس ، غلام احمد قادیانی است که در هندوستان ادعای مهدویت کرد و مقصودش از قائم حقیقی سید علی محمّد باب است. میرزا با این سخن خواسته هم حقانیت باب و باطل بودن رقیبش غلام احمد را برساند و هم دلسوزی کند که مردم چگونه سخن شخصی را که باطل است به جان و دل پذیرفتند و حق را تنها گذاشته ، در حقش ستم روا داشتند .

او چون خواسته راه را برای مهدویت حضرت مبشر هموار سازد وارد تحقیقات علمی که تنها شایسته مقام ربوبیت و الوهیت وی می باشد گشته و با یک دلیل دندان شکن وجود حضرت محمّد بن الحسن را از اساس منکر می شود و می گوید : قسم به آفتاب حقیقت که از اعلی افق عالم اشراق نموده ، لوجه اللّه می گویم تو آگاه نیستی . در قبل تفکر نما که راوی وجود قائم یکی از اناث بوده، چند از اهل عمائم با او اتفاق نموده و جعفر را تکذیب نمودند و ناحیه مقدسه جابلقا و جابلسا ترتیب دادند و ناس بیچاره را از نفحات وحی ربانی در ایام الهی محروم نمودند. خود وی در کتاب احسن القصص و تفسیر کوثر و نیز در بیان فارسی،

(محمّد بن الحسن) را در زمره امامان دوازده گانه شمرده و حتّی دوران

ص: 129

غیبت صغرای او و نواب چهارگانه اش را پذیرفته و یکایک را نام برده است. همچنین میرزا جانی کاشانی که از بابیان متعصب و معاصر باب بوده و نامش در این کتاب زیاد ذکر شده است ؛ در کتاب نقطة الکاف، در صفحه 85 می نویسد : خلاصه شمس ولایت در دوازده برج طالع گردید . اول آن شاه ولایت بوده و آخر ایشان محمّد بن الحسن العسکری بوده  علیهم السلام . و در صفحه 86 همین کتاب تصریح کرده که : تاریخ تولد حضرت قائم  علیه السلام عدد «نور»، دویست و پنجاه و شش از هجرت می شود . سپس دوره غیبت صغری و کبری و تاریخ نواب اربعه از حسین بن روح و دیگران را نقل می کند و می گوید: دوره غیبت کبری هزار سال شد. بعد می گوید: علی محمّد همان محمّد بن الحسن العسکری است ! به همین سبب آیتی در کشف الحیل می گوید : بابی های قدیم معتقد بودند که حضرت حسن عسکری فرزند داشت، ولی بعدها منکر شدند. آری ، اول خیال می کردند می شود گفت محمّد بن الحسن العسکری  علیه السلام وجود داشته و او همان علی محمّد باب است که بعدها خروج کرد. لیکن وقتی دیدند این سخن از بی پایگی به حدّ مسخره رسیده است،

ص: 130

ناچار شدند بگویند که حسن عسکری اصلاً فرزندی نداشت و راوی وجود حضرت ، تنها یک زن است .

هر کس اهل اطلاع باشد می داند که راوی وجود قائم یک زن نیست، بلکه روایاتی که تنها در کتابهای سنّیان درباره این موضوع نوشته شده خیلی بیش از همه نوشته های بها است . چنانکه برخی از آنها را بعضی از دانشمندان جمع کرده و فهرست نامه های بزرگی تألیف نموده اند.(1) روایاتی که در کتابها و نوشته های شیعیان است خود چندین برابر روایات اهل تسنن بوده و ده ها مجلد شده است . تنها مطالعه جلد

سیزدهم بحار الأنوار برای پی بردن به حقیقت کافی است .

ص: 131

ص: 133

منعمی را شکرافزون از شمار

 که ز فیض او خرد شد آشکار

داد زیب آفرینش از خرد

 و از خرد کرد آدمی را اختیار

از خرد گردید تحصیل شرف

 شد خرد بر عزت و شوکت مدار

زادِ عُقبا از خرد گردید جمع

 عیش دنیا از خرد شد برقرار

شد خرد شمع طریق معرفت

 شد خرد ره سوی قرب کردگار

ای خوش آنکو رفت در حِصن خرد

 یافت از هوش طبیعی اعتبار

رست از بند هوا و قال و قیل

 بست دل در عقل فطری استوار

ص: 134

گرچه ناشد بی خرد کس آدمی

 نز خرد تنها توان شد رستگار

هم خرد باید که باشد مستقیم

 ورنه از او فتنه ها آید به بار

نیک آموز ار بیاموزی همی

 تا ملک باشد تو را آموزگار

نه ز روی وهم وتَسویلات نفس

 پشت پا بر شرع زن بوجهل وار

امر باطل یافت از نقص خود

 یا زِ وَهم و سَفسَطه رنگ و نگار

یا ز راه اِعوِجاج و شبهه ای

 که نماید مردکی ابلیس سار

زین سبب گشتند بعضی احمقان

 منکر مهدی سلیل هفت و چار

حجّت یزدان امام منتظَر

 سرور دوران شهِ گیتی مدار

مهدی موعود سبط مصطفی

 خسرو مسعود فخر روزگار

داور کَون و مکان قُطب زمان

 شِبل حیدر مصطفی را یادگار

قائم آل محمّد آنکه هست

 بر وجودش قائمْ اینْ نیلی حصار

ص: 135

آنکه آیاتش(1) فزون شد از حساب

 بر وجودش نص قاطع بی شمار(2)

در کتاب خود « نفایس » شمه ای

گفته ام ورچه بود یک از هزار

غیبت مطلق چو نورش مظهر است

در حجاب غیب شد خورشیدوار

غائب است و نفع او چون آفتاب

در وَرای ابر باشد برقرار

دشمنش را گر پدر بودی نبود

منکر خورشید در نصف النّهار

صافیا چون دیدیش با چشم دل

گر کسی شد منکرِ او غم مدار

هم بچشم ظاهر ار داری خلوص

باش اندر دیدنش امیدوار

ص: 136

گر شعاع آفتاب نوربخش

 هست اندر دیده ی خفّاش تار

سهل باشد ، پرتویی زان نور نیست

 نیست سنخیت چه باید کرد کار

نوریان هستند چون جویای نور

 ناریان را دل بود هم سوی نار

ماه را با گِل تواند کس نهفت

 گر بگیرد از نم دریا غبار

موشک کور ار نبیند آفتاب

 یا سگی بر ماه بنماید عوار

نزعَمی آن نقص بیند آفتاب

 نه زعوعو این شود مه لکه دار

دیدن ما هم بقدر بینش است

 فهم کن گر دانِشت آید به کار

هست چون عالم مقام امتحان

 تا تمیز گُل دهد دانا زخار

ابلهی چند از غیابش مغتنم

 گشته و کردند بی شرمی شعار

دعوی باب و نیابت ای عجب

 سر زد از بعضی سبک مغزان خوار

ص: 137

ص: 138

چون شَریعی(1) و نُمَیری(2) بن هلال(3)

 شَلمغانی(4) و جز اینها از شرار

در زمان پادشاهان مغولنیز شیّادان بُدند از هر کنار

قصه عباس شاه و خاکیانهست در تاریخ آن شَه برقرار

ملحدانی دیگر از بس حرص و آزبا همه اخلاق رذل و حال زار

با صنوف عیب و نقص و فرط جهلدم زدند از مهدویت آشکار

ص: 139

قائد هر یک در این حرف سخیف

 شور شهوت حرص جاه و اقتدار

تازگی هم گفت مَصروعی منم(1)

 آنکه او را داشت عالم انتظار

احمقی نادان و عاری از شرف

پست طبعی سست مغزی بی مهار(2)

چون فساد قول و فعلش بُد عیان

لاجرم سوی دَرَک بربست بار

گشت رسوا شد به دار انتقام

و از وجود او نجس شد چوب دار

گر نمی بودی مخبّط از چه روی

هر زمان زو نغمه ای شد آشکار

ص: 140

گفت اول سیّد ذِکرم سپس

 گفت بابِ حجّتم در روزگار

پس بگفتا نائب خاصّم چو دید

 شد به بعضی مردم نادان سوار

بعد از آن گفتا که من خود مَهدِیَم

 قائمیّت یافت بر من انحصار

زان سپس بالا زد و گفتا به من

 کرده حق امر نبوت واگذار

اولین کس بد که شد مؤمن به من

 احمد و پس حیدر والاتبار(1)

تا به آنجا رفت حرف یاوه اش

کز خدایی دم زد آن عاری ز عار

طُرفه تر این بُد که گه از خوف و بیم

ز ادّعای خویش می جستی فرار

گفت در شیراز در مسجد صریح

من نِیَم حجّت نه بابم نه مدار(2)

ص: 141

از برای ناصرالدین شه نوشت(1)

 توبه اش را با کمال انکسار

نقطه ی اولی گر این نادان بود

جهل پس باشد ملاک اعتبار

ور به مکر و حیله کس می شد ولی

پس به شیطان بایدت کرد افتخار

از عبارات سخیفش در بیان(2)

وانهمه اغلاط بی حدّ و شمار

و آنکه گوید بعد داود و زبور

بود موسی در مرور روزگار

ص: 142

من چه گویم هست ممکن امتحان

 بهر آن کو هست حق را خواستار

دین اگر شد اذن دادن بهر زن

 در زنا تا بلکه گردد باردار(1)

ای دو صد لعنت بر این آئین و دین

که از آن چون صاحبش آید ببار

گر بُدی برهان به تطبیق عدد

هر مطابق بُد ولیّی کامکار(2)

ص: 143

ور بود تطبیق را رسم و اثر

 هست اینان را ضررْ کن اختبار

هست تاریخش ضلالت کز خری

 دم زد از اِضلال مردم در جِهار

ساغر حافظ کجا گردد دلیل

 کز ضلالت یافت بی شک انکسار

هست کور بی بها نام و لقب

 از بها کن جمع یابی بی غبار

هم بود اندر شمار گرگ بد

 گشته اغنام ضعیف او را دچار

هست هم عباس وسواس ای پسر

 چون ز الخنّاس آمد یادگار

نیز شوقی هست شیطان پلید

 گر کنی تطبیق گردی شاد خوار

باری او چون رفت ، یارانش ز پس

 مسلکی کردند هر یک اختیار

گفت او را نائبم صبحِ ازل(1)

 بودم او را همچون همیشه مستشار

برخلافش مردکی شیاد دون(2)

نطفه ی شیطان پلید نابکار

ص: 144

دزد مال و دزد جان و دزد دین

 بَد لعاب و بَد شعار و ناگوار

قُرَّة العین ار بها گفتش ، نداشت

 نزد دانایان بها و اعتبار

تا خورد از شیر برخی گوسفند

 تا شود بر پشت مشتی خر سوار

بی حیایی کرد کامل پا نهاد

 در مقامی کش محال آمد گذار

گفت در باطن که نک پیغمبرم

 با کتاب تازه ای از کردگار

باب در « مَن یُظْهِر(1) » ار گفته سخن

نیست قولش را چو بولش اعتبار

ور اَزَل را کرد نائب بر خطاست

کز جنون او را بندگاهی فرار

یعنی از این ره شکر خورده است باب

که مرا تعیین نکرد و داشت خوار

ص: 145

نا گذشته زان پیمبر مدتی

 نسخ دینش داد این یک انتشار

نه به دانش متّکی نه بر دلیل

 از توانایی و معجز برکنار

با چنین حال و چنین اخلاق زشت

 کرد اندر خُفیه دینی برقرار

بی اصول و بی فروع و بی اساس

 نزخرد چیزی مر او را انتصار

لاف معشوقی زدن با روی زشت

 پیش طبع پاک آمد ناگوار

با قد خم بوی بد موی سفید

 راستی شد عشق بازی خنده دار

دین مخفی چیست دام و حُقّه ای

 که از او شد ابلهی در زیر بار

رفت تا جایی که نزد ابلهان

 خواند خود را خالق لیل و نهار

حمق مردم بین که برخی از عوام

 پیروش گشتند ، اُف بر روزگار

زین گروه عامی اَنعام خو

 معنی « بَلْ هُمْ أَضَلّ » شد آشکار

این جهالت نیست امر تازه ای

 ای بسا کس از خرد بیگانه وار

ص: 146

احمقانی چند در عالم هنوز

 گاو را دانند حیّ کردگار

این دَغَل را مردمان با خرد

 بارها کردند هر یک اختبار

از دلیل مُلزِم خصمش نبود

 غیر تلبیس و حِیَل راه فرار

بس که دارد مختلف هر جا سخن

 بس که دارد گفته های او غبار

بر مریدان مدعایش تاکنون

 مانده است اندر حجاب استتار

زین هزاران رنگ بوقلمون صفت

 هر زمان طوری دگر شد آشکار

گاه گفتی من حسینم آنکه سر

 داد در راه رضای کردگار

از تناسخ پای خود برتر نهاد

 با مریدان گفت اینان در جِهار

این سر من آن بود کاندر تنور

 جای دادش خولی ملعون خوار

گاه گفتی من مسیحم من مسیح

 آنکه از دست جهودان شد به دار

گاه گفتی نه حسین و نه مسیح

 من رسولم مُرسَلِ پروردگار

ص: 147

گاه می گفتی که من خود مُرسِلَم

 جسته ام در کسوتِ انسان قرار

من خداوند عزیز قادرم

 کرده ام در عالمِ امکان گذار(1)

گاه گفتی نه من اینها نیستم

مسلمم مرسنّیان را در قطار

از شنیعه(2) بس که بَد بر من رسید

کرده ام لابد سوی عَکّا فرار

گاه می گفتی ازل مولا بود

هست همچون باب بر من شهریار(3)

گاه می خواندیش زندیق فضول

تابعینش را شمردی ز اهل نار

گاه گفتی من همان « مَنْ یُظْهِرَم »

شد مبشّر باب ما را در جِهار

گاه گفتی باب خود آقای ما است

جان و جسم صد چو من بادش نثار

ص: 148

این تَذَبذُب وین دعاوی زین فضول

 وین مریدان خرِ بی ننگ و عار

آدمی را راستی مُدهَش کند

 می شود هر عاقلی آشفته وار

بازگردید از خطا ای جاهلان

 تا شوید اندر دو عالم رستگار

گر پشیزی بُد بهای این بها

 عاقلی کردی ولایش اختیار

ای که هستی عامی و غافل ز راه

 جستجو ز اینان تو را ناید بکار

چون نباشد احتمال راستی

 در کلام این گروه نابکار

از چه گردی گِرد دام و دانه شان ؟

 یَحتَمِل زین جستجویابی ضرار

جمله می گویند موعود رسل

 چون عیان سازد به امر حق عُذار

پر ز عدل و داد می سازد جهان

 یابد از او دین یزدان انتشار

می شود بر شرق تا غرب زمین

 خود به نَفْسِه فاتح و فرمان گذار(1)

ص: 149

نه هر آن کس کرد دعوی این مقام

 ور ندانندش یمینی از یسار

سیَّما آن کس که شد کارش به عکس

 گشت ز اول حبس و آخر شد به دار

قریه ای ناکرده نورانی ز عدل

 روز روشن شد به چشمش شام تار

بالضروره ختم شد پیغمبری

 بر رسول هاشمی کامکار

مهدی مهد دماغت روز و شب

 گوید این بیت متین با اختصار

بی دلیل و مدرک و بی مستند

 ادعا از هیچ کس باور مدار

نزد کل ، خاتَم به معنیِ آخرِ است

 ور جز او باشد مَجاز و مستعار

ص: 150

اهل تفسیر و لغت در مثلِ آن

 مرجعند آخر نه وهم و اعتبار

آخر مکتوب چون خوردی همی

 یافت اندر مُهر این لفظ اشتهار

خاتم آن پس شد که نقش نگینش

 نام صاحب کاین تناسب شد به کار

پس به انگشتر بشد خاتم مقول

 در نگینش مُهر چون شد برقرار

بعد از آن بر مطلق انگشتری

 گفته شد اندر مرور روزگار

پس اگر زان قصد شد زینت بود

 از تجوّز چارمین اندر شمار

هست این سبک مجازی از مجاز

 و از مجازی وین بسی تیره است و تار

نیز ربطش نیست با معنی اصل

 در وضوح و طبع دارد انزجار

زین سبب در هیچ جاش اطلاق نیست

 شاهدی از شعر ونثار ار شد بیار

این تجوّز فرض کن جایز چه سود

 تا نباشد صارِفی یا اضطرار(1)

ص: 151

فضله گلپایگان چون دید نیست

 چاره جز تسلیم پس بیچاره وار

زادَ فِی الطُّنبور اُخری نَغمةً

 تا کند بنیان جهلش استوار

گفت می باشد نبی منباء ز خواب

 زد به نهر ژرف بی راه و گدار(1)

ص: 152

ورنه ناخورده به گوش یک عرب

 این چنین حرفی که شد وهمش مدار

چون عرب عبری نمی داند چسان

 می توان کرد این عبارت اختیار

خاتمیت را فقط این آیه نیست

 مستند تا راه یابد انحصار

هم دلیل اوست آیه « اِبْتِغاء »(1)

 هم بود برهان نصوص بی شمار

هست کافی خطبه یوم الغدیر

و از حدیث منزلت هم آشکار(2)

بُد ضروری و مسلَّم نزد کل

خاتمیّت ز ابتدا همچون نهار

زین گذشته بعث بهر حاجت است

نه جزافی ای عزیز هوشیار

شرح احمد را چه نقصی دیده ای

کز پی تکمیل داری انتظار

وانگهی این گونه دین و مسلکی

کی شود با نوع ادیان همقطار

ص: 153

براساس ظن و تأویل و خیال

 کس ندیده دینی اندر روزگار

شعر شاعر نظم فاتر حرف پوچ

 نقل میلی خواب ناشی از بخار

خود بده انصاف آیا می شوند

 ناسخ دین نبی ذی الفخار

با دو صد من از سریشم یک سخن

 زین گروه آخر نگردد استوار

از رجز خوانی بر عامی چه سود

 وانگهی اندر خِفانه در جِهار

گر هنر داری برِ صاحب هنر

 گوی مردی زن چو مردان آشکار

هست جنگی آنکه در میدان جنگ

 پا نهد بی بیم روز کارزار

اشک چون جاری شود ظاهر شود

 فرق چشم خشک و چشم اشکبار

گر به تأویل کتاب است و خبر

 پس بود فرعونِ ابتر کردگار

گوی در بحر فنا شد غوطه ور

 لاجرم بنمود از الا گذار

یا هر آنچه گفته ام یا گفته اند

 بر علیهت نیست باعث بر نقار

ص: 154

زانکه تأویل تمامی ممکن است

 می توانی گشت با ما یار غار

نصف لوح فاطمه گر شد دلیل

 بعض دیگر از چه نبود پایدار(1)

آیه ی تدبیر امر ، ار شد دلیل(2)

بعد تاویلات و گفتاری قصار

ص: 155

در میان موسی و عیسی چرافاصله شد پانصد بعد از هزار

تا ظهور باب بیش از اَلْف بودچون نه تاریخ است فرع اختیار

فرق ناکرده میان فی و بعدکی کند حق در حجاب استتار

شعر منسوب بِبا طاهر استنیز اینسان با شدت گر ابتصار

از حدیث اَبالُبَید و غیر آنکی شود مقصود ایشان برقرار(1)

ص: 156

اولا نبود سند قطعی و نیست

هر خبر را نزد اهلش اعتبار

وانگهی در اصل دین چون در فروع

بود و می باشد محل گیر و دار

ثانیاً تاریخ با مضمون او

برخلاف آمد ، در او فکرت گمار

ثالثاً مبدأ چرا شد هفت سال

قبل هجرت کر بود عقلت شعار

رابعاً لفظ المرا

از چه کردی در عبارت اختیار

خامساً محجوج باشد این خبر

نزد دانا با نصوص بی شمار

یَظْهَرُ فی شُبْهَةٍ لِیَسْتَبین(1)

سنة السّتّین نباشد هوش دار

ص: 157

هست آیه لَوْ تَقَوَّلَ(1) بعد از آن

که نبوّت شد به معجز آشکار

ص: 158

مقصد از او شد نبی نه هر که او

 نسبتی باطل دهد بر کردگار

لازم آید دَوْر واضح گر بود

 راه صدق این آیه نزد هوشیار

منع ناکردن ز فعل ناکسان

 نیست تقریرش گرت هست افتکار

ورنه شد نقض غرض بی گفت و گو

 برخلاف حکمت آمد اضطرار

هم شود لازم که هر کس ادعا

 کرد چیزی صدق را باشد مدار

لازم آید نیز اِفحام نبی

 بعث می گردد عبث در روزگار

استناد ادعایش بر نفوذ(1)

 جمع ضدّین است روشن چون نهار

بت پرستان را بود بی شک نفوذ

بیشتر ز اینان هزار اندر هزار

انقیاد جمعی ار باشد دلیل

بس بهر مُنقاد باید شد شکار

ص: 159

ور شود تسلیم پس ما بر حقیم

 قول ما زین اصل گردد پایدار

چهار صد میلیون مسلمان این زمان(1)

 بر مسلمانی نمایند افتخار

پیروان حجة بن عسکری

آنکه شد بر ما سوی اللّه شهریار

قرن ها باشد که اندر راه او

جملگی دارند چشم انتظار

مدعی را مستند با ادعا

لازم آمد ورنه یابد انکسار

ز اول امر استقامت یا نفوذ

نیست پس باید نمودن اصطبار

در میانه چیست تکلیف و کدام

مذهبی را مرد سازد اختیار

این دو را کی بود رأیی مستقیم

تا شود هر استقامت را مدار

جز تَذَبذُب در خیال و قول و فعل

کس ندید اندر جِهار و استتار

گر پیمبر پس تقیه از چه رواست

خدعه و کذبش چرا آمد شعار

ص: 160

عقل بیزار است از آن پیغمبری

 کز تقیه نیست او را ننگ و عار

ور بود مُنتج نباشد ورنه هست

 مُقَنَّع(1) و امثال را شرع استوار

هم شریعت نیست ور باشد کدام

جز خرافاتی که باشد خنده دار

گر شریعت هست تحلیل حرام

حق بود با ملحدانِ رود بار(2)

ور به بیت العدل تفویض است حکم

پس چه حاجت بر بها از این قرار

نسخ و تأسیس شریعت در جهان

نیست امر شوروی را در قطار

بود از وضع قوانین چون به عجز

لاجرم گفتا چنین بیچاره وار

در کتاب نامقدس امر چند

کز بیان کرده است آن مردود خوار

با رسول ظاهر و باطن همه

شد مخالف نزد اهل ابتصار

ص: 161

ور مجازات زنا نقدی بُدی

پس زنا بر اغنیا شد واگذار

بلکه باشد بر گدا تفویض امر

زانکه او را نیست مالی مستعار

هر که شد شهوت پرست از مرد و زن

می رود زین حکم طبعاً زیر بار

چون زنا هر گونه شد تجویز شد

کس زن خود را ندارد اختیار

تا شود گستاخ هر جا دختری است

بر زنا اندر مرور روزگار

بکر گر نبود شب اول عروس

حکم او را کرد عفو آن نابکار

از چه واجب گشت سوزاندن کسی

که بسوزانید بیتی را به نار

قتل نفس از بهر مشتی چوب و نی

به به از این حکم و این حکمت مدار

غَمس در بحر طهارت گر نمود

آنچه از اشیا است تا روز شمار

فضله سگ با بها دارد چه فرق ؟

پاک و پاکیزند هر دو زین قرار

سم مُسری شد وَلوغ سگ چرا

ناکند پرهیز زان پرهیزکار

ص: 162

نیز باشد اتفاقاً بول سم

 ز ارتکاب او خرد سازد فرار

ور چنین پس از چه حکم سجده کرد

 در خصوص طاهر این قانونگذار

نقض این حکم ار نماید عیب نیست

 میلی است آخر نباشد عیب و عار

منع تنها از نکاح زن پدر

 کرده این بی شرم بگسسته مهار

شرم از حکم لواطه از چه کرد

 من نگویم سر او را در جهار

شارع احکام و شرم از حکم نیست

 جز تناقض نزد دانا در شمار

از چه شد ممنوع تحصیل علوم

 و از چه باید کور و کر آورد بار

ور بود ممنوع شوقی از چه روی(1)

 در مدارس سالها افکند بار

ص: 163

گر ولی عباس می بودی نبود

 بر « سِری » از انگلیسش افتخار(1)

یا اولی الابصار آخر بنگرید

سوی این دین ساز و این مشتی ...

و این تقلبها و انواع حِیَل

رنگ گوناگون و وضع ناگوار

آری اینسان باشد آن شرع کثیف

که بدست اجنبی شد ابتکار

باری اندر پیش با انصاف مرد

جز ضرر نبود نتیجه زین چهار

ور بود عصمت به فعل ما یَشاء

هست شیطان را طریق اعتذار

ور به صلح کل بدی او رهنما

جز مریدان را چرا خواند اهل نار

با مسلمانان خصوصاً اهل علم

این عداوت از چه باشد وین نقار

مرد دانا را ملاقات از چه کرد

منع سخت ار نیست بر قلبش غبار

زین بها و این بهائیها قلم

گر کند تحریر گردد شرمسار

ص: 164

گر دهم شرح مزخرف ها به من

 خورده می گیرند اهل افتکار

پاره ای گویند کس هرگز ندید

 بر سمند رهزنی چون وی سوار

من همی گویم که کس خرتر ندید

 از مریدان وی اندر روزگار

بس مدارا کرد قهر ایزدی

 تا ز حد خویشتن بگذشت کار

هر چه را رشتند این قوم دغل

 داد بر باد فنایش پود و تار

بهر رسوایی این قوم فضیح

 مردمانی برگزید از هر کنار

باد از اسلام ایشان را جزا

 اجر هر یک باد با پروردگار

خجلتم آید که چرخ دون نمود

 بازی خود را به ما هم برگذار

بهر ترویج چنین بی شرم مرد

 و از برای خنده تا روز شمار

فضله ای را کرد از گلپایگان(1)

کرمکی تا رفته رفته گشت مار

ص: 165

بی بهایی پیرو دین بها

 بر خر نادانی و ذلت سوار

مردکی نادان بعکس نام خویش

 از فضایل چون مرادش برکنار

فاضلش خواندند گر برخی ز جهل

 یا ز روی مصلحت پوچش شمار

فضل کی باشد عبارت بافتن

 یا نمودن باطلی رنگ و نگار

فاضل ار اینْ پس دگر مفضول کیست

 جز بها و هر که او را در قطار

فضل باشد حل اشکالات قوم

 نه به هر مشکل نمودن خود دچار

آنکه از هر علم آمد بهره ور

 فاضلش گویند اهل اعتبار

ص: 166

از بزرگان شهر ما گرد جهان

 داشتی وقتی چو خورشید اشتهار

وا اسف کاین فخر و این نام و نشان

 زین وجود نحس شد در استتار

آب و خاکی کاین چنین کس پرورید

 مر مرا از این وطن ننگ است و عار

صافیا خوش باش کز اهل کمال

 هست سنگین باز طرف این دیار

گر نباشد کس منم بس کز دمم

 زنده گردد قلب مرد هوشیار

این منم کز غایت فضل و هنر

 بر وجودم دانش آرد افتخار

چرخ چون من غائصی در بحر علم

 دیده بس کم در مرور روزگار

این بسم کز روی هوش و معرفت

 رد باطل یابد از من انتشار

قول من خود شاهد حال من است

 چون نسیمی کایدت از لاله زار

خودستایی گرچه گاهی لازم است

 از تو ای صافی نشاید هیچ بار

تو کجا و کیستی و چیستی

 تا شوی با اهل دانش هم قطار

ص: 167

الغرض کوتاه می سازم سخن

 باز گویم نکته ای با اختصار

این عجب باشد که با این ملحدان

 از جهالت برخیا هستند یار

وانگهی آرند در سرو علن

 خویش را از مسلمین اندر شمار

گفت دشمن بر سه قسم است ای پسر

 حیدر صفدر ولی کردگار

دویمی زیشان محب دشمن است

 سیمی باشد عدو دوستدار

بر مفاد نص نقل و حکم عقل

 بغض فی اللّه گشت ایمان را مدار

بایدت صافی تبرّی زین گروه

 خواهی ار باشی به گیتی رستگار

بد مگو و بد مخواه و بد مکن

 پیشه کن نیکی که ماند پایدار

دین بی تحصیلِ زر از کف منه

 تا نگردی در دو عالم خوار و زار

روزی آید کز من و تو نام نیست

 در کجا شد آنکه با ما بود پار

هر که بینی در جهان از نیک و بد

 بر خر خود می شود آخر سوار

ص: 168

کیست هالک آنکه از ره شد برون

 کیست ناجی آنکه شد پرهیزکار

گر بمانی بر صراط مستقیم

 به که ماند از تو قصر زرنگار

از پی مدح ولیّ حق ز طبع

 ریز دایم دُرهای شاهوار

ای شه دین مهدی صاحب زمان

 ای فروغ دیده ی امیدوار

ای خرد مانند من خاک درت

 ای ز جودت هر دو عالم برقرار

ای ولی عصر ای غَوث زمان

 اسم اعظم آخرینِ هشت و چار

رفت دین از دست شاها همتی

 دستی آخر ، ز آستین دستی برآر

صبر ما در انتظارت شد تمام

 جان ما اندر فراقت شد فکار

نیست ما را جز تو کس فریاد رس

 رس به فریاد ای به هر بیچاره یار

ای فدایت آنچه در عالم وجود

 برخی تو آن چه آید در شمار

روزها در هجر رویت گشت شام

 روز کن بهر خدا این شام تار

ص: 169

دیده امید بر در تا به کی

 رفت دیگر تاب و از حد انتظار

از ستم پر گشته اقطار جهان

 مسلمین هستند در رنج و فشار

تا جهان را پُر کنی از عدل و داد

 عدل حقا پای در میدان گذار

صافیا بی خوف برگو حرف حق

 و از توکّل پوش دِرعی استوار

ص: 170

7 . اسناد و مدارک درباره ی بهایی گری . فضل اللّه صبحی مهتدی ( 1382 ق ) ، چاپ تهران ، 1357 ش .

8 . الهام الحجة . سید علی مدرس یزدی ( 1316 ق ) ، چاپ مشهد ، 1346 ش .

9 . انشعاب در بهاییت . اسماعیل رائین ( 1400 ق ) ، چاپ تهران ، 1357 ش .

10 . ایقاظ النائمین . حاج شیخ احمد شاهرودی ( 1350 ق ) ، چاپ تهران ، 1341 ق .

11 . الایقاظ یا بیداری . میرزا صالح اقتصاد مراغی ، تهران ، 1307 ش .

12 . باب و بها در ایران . کینیاز دالگورکی ، چاپ بی تا .

13 . باب و بها را بشناسید . مفتون یزدی ، چاپ حیدرآباد دکن ، 1371 ق .

14 . بابی گری و بهایی گری . محمّد محمدی اشتهاردی ( معاصر ) ، چاپ قم ، 1378 ش .

15 . البابیون والبهاییون . دکتر همایون همتی ( معاصر ) ، چاپ بیروت ، 1413 ق .

16 . بابی ها چه می گویند ؟ . شیخ هبة اللّه هرندی ، چاپ تهران ، 1347 ق .

17 . البابیة والبهاییه . علامه محمّدجواد بلاغی ( 1352 ق ) ، چاپ بیروت ، 1424 ق .

18 . بارقه ی حقیقت . بانو قدس ایران ، چاپ تهران ، 1305 ش .

19 . بهائیت مولود تصوف . سید نصیر سید کماری ( معاصر ) ، چاپ تهران ، 1377 ش .

20 . بهایی از کجا و چگونه پیدا شده ؟ سید حسن کیائی ( معاصر ) ، چاپ تهران ، 1349 ش .

21 . بهاییان . سید محمّدباقر نجفی ( 1423 ق ) ، چاپ تهران ، 1399 ق .

22 . بهاییان دیگر چه می گویند ؟ محمّدعلی خادمی شیرازی ، چاپ شیراز ، 1327 ش .

23 . بهاییت در ایران . دکتر سید سعید زاهد زاهدانی ( معاصر ) ، چاپ تهران ، 1380 ش .

24 . بهاییت دین نیست . ابوتراب هدائی ( 1415 ق ) ، چاپ تهران ، 1339 ش .

25 . بهاییت گمراه را بشناسید . عبدالکریم ملک ( معاصر ) ، چاپ تهران ، 1347 ش .

26 . بهاییت یا پیدایش باب و بها . سید مهدی رضوی قمی ، چاپ 1371 ق .

27 . بهایی چه می گوید ؟ میرزا جواد آقا تهرانی ( 1410 ق ) ، چاپ تهران ، 1334 ش .

ص: 172

28 . البهاییه فی المیزان . سید محمّد کاظمی قزوینی ( معاصر ) ، چاپ صیدا .

29 . البهاییة ، تاریخها و عقیدتها و صلتها بالباطنیة والصهیونیة . عبدالرحمن الوکیل ، چاپ قاهره ، 1381 ق

30 . البهاییة فی خدمة الاستعمار . گروهی از نویسندگان ، چاپ تهران ، 1405 ق .

31 . البهاییة والقادیانیة . دکتر محمّد حسن اعظمی ( معاصر ) ، چاپ بیروت ، 1393 ق .

32 . بیگانه پرورد . گروهی از نویسندگان ، چاپ تهران .

33 . پای سخنان پدر . محمّدجعفر امامی ( معاصر ) ، چاپ تهران ، 1372 ش .

34 . پیام پدر . فضل اللّه مهتدی ( 1382 ق ) ، چاپ تهران ، 1334 ش .

35 . تاریخ باب و بها . ( ترجمه ی مفتاح باب الابواب زعیم الدوله ) ، شیخ حسن فرید گلپایگانی ، چاپ تهران ، 1334 ش .

36 . تاریخ جامع بهاییت . بهرام افراسیابی ( معاصر ) ، چاپ دهم ، تهران ، 1382 ش .

37 . جمال ابهی . آیه اللّه سید عبدالکریم موسوی اردبیلی ( معاصر ) ، چاپ قم ، 1348 ش .

38 . چرا مسلمان شدم ؟ ( سخنی با بهائیان ) مهناز رئوفی ( معاصر ) ، چاپ همدان ، 1378 ش .

39 . چهار شب جمعه . جلال الدین دری ، چاپ تهران ، 1313 ش .

40 . الحجة المنتظر . گروهی از نویسندگان ، چاپ تهران ، 1322 ق .

41 . الحراب فی صدر البهاء والباب . محمّد فاضل مصری ، چاپ قاهره ، 1329 ق .

42 . الحق المبین . شیخ احمد شاهرودی ( 1350 ق ) ، چاپ تهران ، 1323 ق .

43 . حلقه های یک زنجیر . گروهی از نویسندگان ، چاپ تهران ، بی تا .

44 . خاتمیت پیامبر اسلام و ابطال تحلیلی بابی گری ، بهایی گری ، قادیانیگری . علامه یحیی نوری ( معاصر ) ، چاپ تهران ، 1360 ش .

45 . خاتمیت و پاسخ به ساخته های بهاییت . علی امیرپور ( معاصر ) ، چاپ تهران ، 1357 ش .

ص: 173

46 . خاطرات صبحی . فضل اللّه مهتدی ( 1382 ق ) ، چاپ تهران ، 1312 ش .

47 . راه راست ( 2 جلد ) . مسیح اللّه رحمانی ، چاپ مشهد ، 1352 ش .

48 . رجم الشیطان فی رد اهل البیان . حاج شیخ عبدالکریم شایق بروجردی ، چاپ بمبئی ، 1392 ق .

49 . رجوم الشیاطین فی ردّ الملاعین . ملا حبیب اللّه کاشانی ( 1340 ق ) ، چاپ تهران ، 1322 ق .

50 . رد بر ایقان . عبدالسلام آخوندزاده ، شیخ الاسلام قفقاز ، چاپ تفلیس ، 1314 ق .

51 . رد سخیفه . سید حسن حسینی اردکانی یزدی ( 1338 ق ) ، چاپ تهران ، 1325 ق .

52 . الرد علی البابیة . سید هبه الدین شهرستانی ( 1387 ق ) ، چاپ قاهره ، 1329 ق .

53 . الرد علی البابیة والبهاییة . عبدالرسول مدنی کاشانی ( 1366 ق ) ، چاپ تهران ، 1374 ق .

54 . رساله در رد بابیه . میرزا یحیی بن رحیم ارومی ، چاپ نجف ، 1345 ق .

55 . ساخته های بهاییت در صحنه ی دین و سیاست. انور ودود، چاپ تهران ، 1326 ش.

56 . سایه روشن بهائیت . دفتر پژوهشهای مؤسسه کیهان ، 1385 ش .

57 . سحق الدرر . محمّد فاضل مصری .

58 . سیری در کتاب های بهائیان ( 2 جلد ) . رضا سلطان زاده ( معاصر ) ، چاپ یزد ، 1354 ش .

59 . شبهات مهدوی دوران ما ؟ مهدی مهدی پور ( معاصر ) ، چاپ قم ، 1385 ش .

60 . شگفتی در چیست ؟ محمّد صالحی آذری ( معاصر ) ، چاپ مشهد ، 1349 ش .

61 . الشهاب الثاقب فی تفضیح الکاذب . سید عبدالحسین هاشمی همدانی ، چاپ همدان ، 1333 ق .

62 . الشیخ والشاب فی رد البهائی والباب . سید هاشم طعمه ( 1930 م ) ، چاپ بغداد ، 1331 ق .

ص: 174

63 . شیخیگری ، بابیگری از نظر فلسفه ، تاریخ و اجتماع . مرتضی مدرسی چهاردهی ( معاصر ) ، چاپ تهران ، 1345 ش .

64 . صاحب الزمان و مخالفان . هاشم دل خوشنواز ( معاصر ) ، چاپ تهران ، 1356 ش .

65 . فتنه ی باب . اعتضاد السلطنه ( 1298 ق ) ، چاپ تهران ، 1333 ش .

66 . فجایع بهاییت یا واقعه ی قتل ابرقو . حاج شیخ حسین خراسانی ، چاپ تهران ، 1331 ش .

67 . فضاحت بهائیت ، بخوانید و قضاوت کنید . مصطفی خادمی ( معاصر ) ، چاپ یاسوج ، 1377 ش .

68 . فلتات اهل ایمان ، در خطآت متن ایقان . شیخ محمّدرضا تهرانی چال حصاری ( 1372 ق ) ، چاپ تهران ، 1345 ق .

69 . فلسفه ی نیکو . حاج میرزا حسن نیکو (1341 ش) (4 جلد)، چاپ تهران، 1306 ش.

70 . قائم ! پیامبر ! خدا ! کدام یک ؟ گروهی از نویسندگان ، چاپ شیراز ، 1353 ش .

71 . قاطع الوتین . شیخ محمّدحسین تفتی یزدی ( 1357 ق ) ، چاپ بمبئی ، 1344 ق .

72 . قراءة فی وثائق البهائیه . د . عائشه عبدالرحمن بنت الشاطی ء ( معاصر ) ، چاپ قاهره ، 1986 م .

73 . کتاب هوشیاری در رد بابیه و بهائیه . دکتر بهران یاری ( معاصر ) ، چاپ تهران ، 1363 ش .

74 . کشف الحیل . عبدالحسین آواره ( 3 جلد ) ، چاپ ششم ، تهران ، 1326 ش .

75 . کشف الظلمة عن معتقدات البابیة . شیخ حسینقلی داغستانی جدید الاسلام ( 1333 ق ) ، چاپ بغداد ، 1906 م .

76 . گفتار خوش ، یارقلی . شیخ محمّد محلاتی ( 1337 ق ) ، چاپ شانزدهم ، تهران ، 1328 ش .

ص: 175

77 . گفت و شنود سید علی محمّد باب با روحانیون تبریز . میرزا محمّدتقی مامقانی ، چاپ تهران ، 1374 ش .

78 . محاکمه و بررسی باب و بهاء ( 3 جلد ) . حاج شیخ حسن مصطفوی ( 1384 ش ) ، چاپ چهارم ، قم ، 1386 ش .

79 . مسلخ عشق . مهناز رئوفی ( معاصر ) ، تهران ، 1381 ش .

80 . مصلح حقیقی . مهدی کامران ( معاصر ) ، چاپ بابل ، 1356 ش .

81 . مفتاح باب الابواب . میرزا مهدی زعیم الدوله ( 1333 ق ) ، چاپ قاهره ، 1903 م .

82 . مهازل البهاییه علی مسرح السیاسة والدین . انور ودود ، چاپ حیفا ، 1347 ق .

83 . نامه ای از سن پالو . امان اللّه شفا ( معاصر ) ، چاپ تهران ، 1349 ش .

84 . نامه ای برای برادرم . مهناز رئوفی ( معاصر ) ، تهران ، 1382 ش .

85 . نصائح الهدی لمن کان مسلماً فصار بابیاً . علامه محمّدجواد بلاغی ( 1352 ق ) ، چاپ بغداد ، 1339 ه

86 . نصیحت به فریب خوردگان باب و بها . شیخ محمّدجواد بلاغی ( 1352 ق )،

ترجمه سید علی فانی اصفهانی . ( 1409 ق ) ، چاپ اصفهان ، 1331 ش .

87 . الهدیة المهدویة . ملاعلی اصغر یزدی اردکانی ، چاپ تهران ، 1325 ق .