ص:2

تقدیم به پیشگاه: ناموس دهر و امام عصر حضرت مهدی

ص: 3

ای عزیز ! هر لبّیکی که به نفس خود می گویی، زنجیری بر پایت می افکنی. اگر نفس خود را آزاد بگذاری، خویشتن را در بند کرده ای، و اگر با خواسته های نفس خود به مخالفت برخیزی، در جهت آزادی خود گام برداشته ای!

ص: 4

تصویر

ص: 6

تصویر

ص: 7

تصویر

ص: 8

ص: 10

ص: 11

اندیشمندان، آگاهان و فرزانگان جوامع بشریِ این دوران نیز - در عین اعتراف به نقش مهم تکنولوژی، پیشرفت دانش و حکومت قانون در تأمین امر معاش و سلامت همگانی - انسانِ عصر حاضر را بیش از هر زمان دیگر نیازمند ایمان، رشد اخلاقی، تعالی روحی و اعتلای معنوی دانسته، و افسار گسیختگی هوس های سرکش، غرایز حیوانی، امیال نفسانی، و هزاران درد بی درمان دیگر را که گریبان گیر او گشته و حیات انسانی او را با خطر نابودی مواجه ساخته، مولود فقدان پاسخ صحیح به این نیاز معرفی کرده اند.

آنان در عین حال، با همه وجود این حقیقت را لمس کرده اند که برای جلوگیری از گسترش حیرت انگیز مفاسد اجتماعی و سر و سامان بخشیدن به ناهنجاری های خطرناک رفتاری و اخلاقی، بدون پشتوانه اخلاق و ایمان، از «دانش و قانون» کاری ساخته نیست، و تا قلب های تیره و غیر مهذّب از آلودگی های اخلاقی شستشو داده نشود، نه قانونْ انسانِ اسیر شهوت و غضب را کنترل می کند، و نه دانشْ توان جلوگیری از طغیان غرایز سرکش و امیال حیوانی را داراست.

چه آنکه، قانون های بشری حتّی بر فرض صحّت اساس آنها، عمدتاً در دایره امور سازگار با منافع مادیِ افراد، و در سایر موارد نیز تنها در سایه حکومت زور و در محدوده قلمرو قدرتِ اِشراف و نظارتِ مُجریان اِعمال می گردد.

بر این نیز باید افزود که انسان به واسطه محدودیت معلومات و عدم شناخت کامل خویش قادر به نگرشی همه جانبه به ابعاد مختلف مادی و معنوی خود نبوده و هرگز نخواهد توانست قوانینی جامع و فراگیر برای پاسخگویی به همه نیازهایش وضع نماید. تجدید نظرهای مکرّر در قوانین وضع شده حتّی قانون های اساسی کشورهای مختلف جهان، گواه روشنی بر این مدعاست.

پیشرفت دانش، توسعه صنعت و گسترش امکانات رفاهی نیز تا زمانی که

ص: 13

مبتنی بر ایمان و اخلاق نباشد، نه تنها ثمر بخش نیست بلکه سبب افزایش حجاب های ظلمانی و نفوذ هر چه بیشتر خوی های حیوانی در نفس و روح آدمی می گردد.

به همین دلیل نیاز انسان در این دوران خصوصاً نیاز مراکز علمی، دانشگاهیان و حوزویان به آموزش های اخلاقی و معنوی به مراتب از قرون گذشته بیشتر بوده، و خطر فقدان تربیت اخلاقی نیز به دلیل نامحدود بودن قلمرو فساد و تباهی و مرز ناشناسیِ عواقب ویرانگر و هلاکت بار آن از گذشته بیشتر خواهد بود.

طرّاحان مدینه های فاضله، قانون گذاران، سیاست مداران، مدیران و کارگزاران امور مملکتی در سراسر دنیا با مکتب های متفاوت و سلیقه های گوناگون عملاً دریافته اند که علی رغم تلاش های فراوانِ صورت گرفته برای رفع ناهنجاری های رفتاری و اخلاقی انسان ها، تا زمانی که قوانین الهی و اصول و ارزش های متعالی با پشتوانه ایمان و اخلاق بر جوامع انسانی حکم فرما نگردد، از بهداشت روان و آسایش و نیک بختی خبری نبوده و امنیت همگانی و عدالت اجتماعی رؤیایی است که هرگز تعبیر نخواهد گردید!

پیروزی شگفت انگیز اسلام و ظهور حیرت آور امتی زنده، پرشور، پویا و پای بند به اصول و ارزش های انسانی نیز به برکت ایمان و اخلاق و تنها در سایه همین پشتوانه نیرومند امکان پذیر گشته است.

جان دیون پورت - دانشمند معروف انگلیسی - می نویسد:

«محمّد (صلی الله علیه وآله) یک نفر عرب ساده! قبایل پراکنده کوچک و برهنه و گرسنه کشور خود را مبدّل به جامعه ای فشرده و مطیع نمود و در میان ملّت های روی زمین، آنها را با صفات و اخلاق تازه ای معرفی کرد و در کمتر از سی سال، این طرز و روش، امپراطور قسطنطنیه را مغلوب ساخت و سلاطین ایران را از بین برد؛ سوریه و بین النهرین

ص: 14

و مصر را تسخیر کرد و دامنه فتوحاتش را از اقیانوس اطلس تا کرانه دریای خزر و تا رود سیحون بسط داد.».(1)

با این همه، جهان امروز به گونه ای حیرت آور از سازندگی معنوی و تربیت اخلاقی گریزان و حتی در مقام فکر و اندیشه نیز از آن بیگانه است.

علم و صنعت، اندیشه و هنر، و کار و سرمایه همه در خدمت اقتصاد؛ و اقتصاد تنها در استخدام مطامع نفسانی، ثروت اندوزی و حرص بی پایان است! عواطف انسانی بی رحمانه نادیده گرفته می شود. پیوندهای اجتماعی و روابط خانوادگی به طور بی سابقه متزلزل، و اختلاف طبقاتی به شکل غیر منطقی و غیر مقبول بر جوامع انسانی حکم فرما است. بی بند و باری، انحرافات، ناملایمات، جنگ و خون ریزی، پایمال شدن انسان و انسانیّت، و انبوهی از دردهای بی درمان جهان را تهدید می کند.

حقایق و واقعیت ها از طریق رسانه های گروهی دنیا به گونه ای شگفت انگیز وارونه جلوه داده می شود. تهمت و افترا و بی عدالتی مرز نمی شناسد. و در یک کلام، مدینه فاضله در گورستان ذهن ها به خاک سپرده شده، و فقر اخلاقی به شدّت، جهان امروز را در معرض سقوط معنوی قرار داده است!

متأسفانه بی توجهی به مرزهای اخلاقی و مسائل معنوی در میان جوامع اسلامی نیز مشهود گشته است. اغلب مسلمانان به گواهی اعمال و رفتارشان از آن همه تعالیم والا که در اختیار دارند بهره ای نمی برند! و به همین جهت به انواع گرفتاری ها و نابسامانی ها مبتلا گشته اند.

و اینک ماییم با این همه نیاز، و این همه درد! با بضاعتی بس اندک، و عجزی بیرون از حدّ و مرزْ و پوزشی در خور شأن جوانان غیرت مند این مرز و بوم!

ص: 15

و به راستی تا به اصل خویش باز نگردیم و به تعالیم انسان ساز شریعت پاک محمّدی صلی الله علیه وآله روی نیاوریم، و به قرآن و عترت علیهم السلام چنگ نزنیم و از اخلاق و عرفان ابر مرد دهر، پیشوای پرهیزکاران، سر سلسله حقیقی عارفان، مولای فرهیختگان و امیر مؤمنان علیه السلام جرعه ای ننوشیم، عزّت، شکوه و عظمت خویش را باز نیافته، تشنه کام، سرگشته و حیران از نیک بختی دنیوی و سعادت اخروی برای همیشه محروم خواهیم ماند!

به لطف حضرت پروردگار و عنایات ویژه پیشوای انس و جان، مهدی صاحب زمان نجات بخش انسان ها، رساله «فرهنگ اخلاق» به عنوان دومین بخش از سلسله بحث های تربیت و اخلاق تقدیم می گردد. امید آنکه سومین و آخرین قسمت نیز نه چندان دیر، با عنوان «فرهنگ صفات» در اختیار علاقه مندان این مباحث قرار گیرد.

از سروران و اساتید ارجمندی که حقیر را در ارائه این بضاعت اندک یاری کرده اند، خصوصاً برادر گرامی جناب آقای ناصر غفر اللهی که بازنویسی رساله حاضر را به انجام رسانده اند، بی نهایت سپاسگزارم.

ایّام بزرگداشت خاطره رحلت جانگداز کریمه اهل بیت حضرت فاطمه معصومه علیها السّلام.

دهم ربیع الثانی 1424 ق

عباس اسماعیلی یزدی

ص: 16

ص:17

دانشمندان و فرزانگان بر این باورند که اخلاق و روحیات اشخاص کاملاً قابل تحوّل و دگرگونی بوده، راه خودسازی و تهذیب نفس برای جمیع انسان ها گشوده، و دستیابی به کمالات انسانی و تخلّق به صفات پسندیده برای همگان امکان پذیر می باشد.

ص: 19

مبادی علم اخلاق

زشت و افعال ناپسند از آنها سرچشمه بگیرد.(1)

البته تعریف های دیگری نیز برای اخلاق ذکر کرده اند که بر اساس آنها عنوان اخلاق بر اعمال و رفتارهای انسان اعم از نیک و بد، و یا تنها بر افعال پسندیده اطلاق گردیده است. به عنوان نمونه:

برخی، هر کاری را که متصف به حسن یا قبح بوده و صاحب آن مستحقّ مدح یا نکوهش باشد اخلاق نامیده اند.(2)

دانشمندان اروپا غالباً هر کار نیک و عمل پسندیده را اخلاق دانسته، و اعمال زشت و رفتارهای شرورآمیز را خلاف اخلاق معرّفی کرده اند.(3)

اشکال عمده این تعریف این است که تنها به شکل و قالب عمل توجه گردیده و نقش نیّت و انگیزه در آنها نادیده گرفته شده است. لذا رفتارهای فریبکارانه و اعمالی که با انگیزه ارتکاب جنایات با ظاهری زیبا صورت می پذیرد نیز، اخلاق نیک به حساب می آید.

برخی نیز مانند هگل، اخلاق را عبارت از پیروی و اطاعت از قوانین می دانند. به نظر آنان انسانِ اخلاقی کسی است که در نیّت مطیع قانون باشد و عملاً نیز مقرّراتش را به کار بندد.

البته اگر جامعه بخواهد در رفاه و آسایش زندگی کند و از نعمت امنیّت برخوردار باشد باید قانون را محترم شمرده، رفتار خود را بر اساس درستی و دادگری استوار سازد و حقوق دیگران را رعایت نماید. لیکن فضایل اخلاقی و سجایای انسانی، عالی تر از پای بندی به قانون و بسیار برتر از آن چیزی است که هگل و امثال او تصور کرده اند. بسیارند افرادی که رفتارشان طبق مقررات

ص: 21

اجتماعی است و از مرز قانون قدمی فراتر نمی گذارند، امّا اخلاقاً خشن و تندخو، بی گذشت و سخت گیر، کینه توز و انتقام جو، مغرور و متکبّرند و بر خلاف گفته آنها، فاقد مکارم اخلاق و ملکات انسانی هستند.(1)

ص: 22

اسلام با واقع بینی و عنایت ویژه به ابعاد مختلف معنوی و مادی، و توجّه خاصّ به خواسته های فطری و نیازهای فردی و اجتماعی انسان، هیچ یک از مسائل انسانی را در ارتباط با فرد و جامعه از نظر دور نداشته، برای هر یک در چارچوب اوامر الهی طرح و برنامه دارد.

در شکل برخورد با سایر موجودات و نحوه تماس با جهانِ پیرامون خویش نیز به ما می آموزد که آنها را آفریده محبوب حقیقی و تحت تدبیر و نفوذ بی منازع پروردگار جهانیان دانسته، در راه رسیدن به کمال مطلوب و نیل به وصال محبوب، به عالی ترین شکل از آنها بهره مند گردیم.

بنابراین قلمرو دین، گستره رابطه بنده و خالق است؛

قلمرو دین، اعماق وجود انسان و ابعاد پیچیده اوست؛

قلمرو دین، پهنه روابط نامحدود آدمی با سایر همنوعان اوست؛

و بالاخره قلمرو دین، وسعتِ پهن دشت جهان هستی است؛ و از همین منظر، با عنایت به رابطه نزدیک اخلاق و دین، چنانچه اخلاق را لباس دین، یا متد و روش اجرای برنامه های دینی و یا بنا بر فرمایش رسول مکرّم اسلام صلی الله علیه وآله آن را ظرف دین بدانیم، (1) قلمرو اخلاق را می توان قلمرو دین به حساب آورد.

ص: 24

و زیبایی ها، و جز به میمنت ارتباط با معدن و منبع تمامی صفات کمال میسّر نمی گردد، از اینرو افعال و صفاتی که سبب ارتقای آدمی در مدارج قرب و اعتلای روحی و معنوی او گشته، و با مطلوب نهایی وی ذاتاً مرتبط اند - گرچه هر یک از آنها تنها به اندازه ای از ارزش برخوردارند که در راه رسیدن به کمال نهایی ایفای نقش می کنند لیکن - اموری نسبی و قرار دادی نبوده، ردّ و قبول افکار عمومی نمی تواند میزان سنجش و ارزیابی آنها باشد.

مدّعیان اخلاق نسبی چنین پنداشته اند که ارزش های اخلاقی بر حسب شرایط زمان و مکان دگرگون گشته و معیار حسن و قبح اخلاق، فضائل و اعمال، قبول یا ردّ جامعه است؛ اخلاقی که مورد پذیرش و قبول جامعه قرار گیرد، نیک و پسندیده، و افعال و صفاتی که مورد انکار افکار عمومی باشد مردود و ناپسند است!

گرچه ممکن است این نظریه در مورد آداب و رسومی که نقشی تعیین کننده در سعادت و کمال آدمی ندارد مقبول باشد، امّا همچنان که گذشت، ساحت سجایای اخلاقی از هر گونه دگرگونی و محدودیت به دور بوده و خوب و بدهای اخلاقی و حسن و قبح صفات و اعمال را نمی توان با معیار رأی همگانی و پذیرش و انکار جامعه ارزیابی کرد.

آیا طرفداران نسبی بودن ارزش های اخلاقی چنانچه خود را در زمان جاهلیت فرض کنند، عمل غیر انسانی زنده به گور کردن دختران بی گناه را که مورد پذیرش جاهلانه افکار عمومی آن زمان قرار گرفته بود، یک ارزش حساب کرده، خود را از نظر اخلاقی موظّف به انجام آن می دانند؟!

آیا اینان اعراب جاهلی را به خاطر پای بندی به این عمل ناجوانمردانه که از یک پندار نادرست ناشی می گشت - به بهانه گرامی داشتِ یاد کسانی که از فضیلت های انسانی در زمان خود دفاع کرده اند! - قابل تکریم و تمجید

ص: 26

می دانند؟!

سیّئات اخلاقی، بیماری های جان آدمی است و همان طور که نفی و اثبات مردم کوچه و بازار، واقعیتِ بیماری های جسمانی را تغییر نمی دهد، ردّ و قبول آنها ماهیت سیّئات اخلاقی را نیز دگرگون نمی سازد. همچنین است نقش افکار عمومی در ارزش فضیلت های اخلاقی.

بر همین اساس است که ادیان الهی به دور از تحریفاتی که در آنها به عمل آمده، همگی دارای نظام اخلاقی واحد و مشترکی بوده اند و هیچ گونه تفاوت بنیادی در اصول آنها وجود نداشته است.

خداوند متعال می فرماید:

«بگو به خدا ایمان آوردیم و به آنچه بر ما و بر ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و اسباط نازل گردیده، و آنچه به موسی و عیسی و سایر پیامبران، از سوی پروردگارشان داده شده است. ما میان هیچ یک از آنها فرقی نمی گذاریم و در برابر (فرمان) او تسلیم هستیم».(1)

دین جز اسلام نبوده، و آنچه که آنان برای امّت های خود آورده اند تنها اسلام بوده است.

خداوند می فرماید:

« وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دِیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ... ».(2)

«هر کس جز اسلام، آیینی برای خود انتخاب کند از او پذیرفته نخواهد شد».

حتی حضرت ابراهیم علیه السلام را مسلمان معرّفی کرده می فرماید:

« ما کانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصْرانِیًّا وَ لکِنْ کانَ حَنِیفاً

ص: 27

مُسْلِماً. . . ».(1)

روشن است که حضرت ابراهیم علیه السلام مانند یکی از مسلمین زمان پیامبر صلی الله علیه وآله نیست، بنا بر این منظور آن است که نصرانیّت و یهودیت، انحرافی از اسلام حقیقی بوده، و دین در نزد خدا یک حقیقت واحد است و آن جز اسلام نمی باشد.

« إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ ».(2)

اعتقاد به نسبی بودن اخلاق مبتنی بر انکار سرشت و فطرت واحد برای آدمی و نادیده گرفتن خواسته های فطری اوست و لازمه آن انکار ضرورت وجود قانون و برنامه ثابت جهت رشد و تعالی انسان، و اعتقاد به بی نیازی نسبت به مکتب پیامبران و ادیان الهی و از یک دیدگاه، خط بطلان کشیدن بر تمامی فضیلت ها و سجایای فاضله اخلاقی و صحّه گذاردن بر جمیع افکار و رفتار ضدّ انسانی آدمیان در طول حیات و هموار نمودن راه توجیه و فرار از زیر بار تکالیف الهی و مسئولیت های انسانی خواهد بود.

ص: 28

آغاز، هر کدام از آنها حجابی و مانعی است که او را از مطالعه ملکوت و مشاهده جمال حق و ذوق مخاطبه و شَرف اُنس باز می دارد.

او از اعلا علیینِ قرب به اسفل السافلینِ چاه طبیعت آمده و در این زندان سرای، قربِ چند هزار ساله، و محرومیتِ خلوت خانه خاص را فراموش کرده، و امروز هرچه بیندیشد از آن عالم چیزی به خاطر نیاورد! آری او حقیقتاً در عالم اُنس بوده و از همین جهت نامش را «انسان» نهاده اند، اما سرانجام فراموش کار شده و به همین لحاظ وی را «ناس» خوانده اند. باشد که از فراموشی باز گردد و ایّام انس را یاد کند.».(1)

ای عزیز، تحصیل حیات ابدی و رسیدن به کمالات عالیه و کسب فضائل و سجایای اخلاقی، امری است ضروری و اجتناب ناپذیر، و انسانیت آدمی در گرو برطرف ساختن رذائل باطنی و زدودن همین حجاب های سنگین و استخراج همان ارزش ها و گنجینه های نهفته در وجود وی، و شکوفا ساختن آن استعدادهای بالقوّه در پرتو تعلیم و تربیت صحیح، و تهذیب نفس می باشد.

اگر نفس را از آلودگی ها، رذائل اخلاقی و زشتی های نفسانی تزکیه نساختی، و اگر پیش از هر اقدامی به معالجه بیماری های باطنی و رفع حجاب های درونی خویش نپرداختی، فرضاً در مقام کسب فضائل و کمالات اخلاقی باشی و در این راه زحمات فراوانی را نیز متحمّل گردی، اما این همه بسان افشاندن بذری است گرانبها در زمینی نا مساعد، که نه تنها تو را سودی حاصل نمی گردد و بذر و زحمات خویش را نیز بیهوده از کف می دهی بلکه در برابر طوفان سهمگین امیال نفسانی، غرایز و شهوات بنیان برانداز نفس سرکش از نیروهای خدادادی خود

ص: 30

بهره ای نبرده، از سرمایه بزرگ عقل نیز منتفع نمی گردی و نهایتاً نفس خویش را تباه می سازی. امّا اگر برای پاک ساختن نفس از این حجاب های تاریک همّت ورزیدی و مردانه این موانع نابودگر را یکی پس از دیگری پشت سر نهادی البته مالک خویشتن خواهی گشت.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

4«مَنْ لَمْ یُهَذِّبْ نَفْسَهُ لَمْ یَنْتَفِعْ بِالْعَقْلِ».(1)

«هر کس (با خود سازی) نفس خویش را تهذیب ننماید از عقل بهره مند نگردد».

همچنین آن بزرگوار می فرمایند:

«مَنْ أَصْلَحَ نَفْسَهُ مَلَکَها، مَنْ أَهْمَلَ نَفْسَهُ أَهْلَکَها».(2)

«هر کس نفس خویش را اصلاح کند آن را مالک گردد. هر کس نفس خویش را وا گذاشته، رها سازد آن را هلاک خواهد ساخت.».

این ها گوشه هایی از آثار و پی آمدهای خود سازی و اصلاح و تهذیب نفس از یک سو و پیروی غیر معقول و غیر منطقی از خواسته ها و امیال نفس از سوی دیگر است که برای بیدار ساختن من و تو از این خواب گران کافی است.

علاوه بر آنچه یادآور گشتیم، رشد اخلاق در جامعه سبب حاکمیت قانون و گسترش قانون مندی است. کسی که متخلّق به اخلاق پسندیده و متّصف به صفات شایسته باشد، بیش از دیگران حرمت قانون را پاس می دارد و به اقتضای مناعت طبع و خوی بزرگواری، بیش از هر کس در ترک کارهای ناروا کوشاست.

قانون، ضامن اجرا می طلبد و ضامن اجرای قوانین نیز به اعتبار سطح بینش

ص: 31

و رشد فرهنگی و کمالات معنوی افراد، مختلف خواهد بود. اجرای قوانین و تأمین امنیّت در میان ملل و اقوامی که از رشد کافی برای همزیستی انسانی برخوردار نیستند، در سایه حکومت رعب و وحشت، و مقررات خشن کیفری میسّر می گردد. در حالی که در جوامع و مللی که مردم کم و بیش به کمالات روحانی و تعالی فرهنگی نائل گشته اند، عوامل تربیتی، معنویات، نیروی خرد، وجدان اخلاقی، و صفات و اخلاق پسندیده است که نقش اساسی را در حسن اجرای مقررات عمومی ایفا می نماید.

اساساً اطاعت از قوانین عادلانه و احترام به حقّ و فضیلت، آنگاه افتخارآمیز و موجب مباهات است که - در اثر تعالی روحی و ارتقای علمی و تخلّق به سجایای اخلاقی - از ضمیر پاک و از اعماق وجود آدمی نشأت گیرد. از همین روست که مکتب حیات بخش اسلام بر پایه های محکم ایمان به خداوند و روز رستاخیز و بر اساس پرورش سجایای اخلاقی و فضیلت های انسانی استوار گشته و بسیاری از آیات و روایات اسلامی در زمینه ایمان، تقوا، تربیت، وظیفه شناسی، سجایای پسندیده و خُلقیات متعالیه و تعالی روح و روان وارد شده است.

قدرت ایمان و معنویات و فضیلت های انسانی در ضمانت و حسن اجرای قوانین و انجام تکالیف و ترک اعمال ناروا از هر عامل دیگری نیرومندتر است و نقش آن - بر خلاف راه کارها و وسائل دیگر که در شرائط نامساعد و برخورد با موانع و طغیان غرایز و هوی و هوس ها و شهوات، بی اثر یا کم اثر می گردند - هرگز کم رنگ نگشته، و انسان مؤمن در ظاهر و باطن، آشکار و پنهان، فقر و غنی سلامتی و بیماری و جمیع حالات، همواره خدا را حاضر و ناظر خود دانسته، و خویشتن را در محضر جنابش می نگرد، و پیوسته خود را موظف به انجام وظائف دینی و تکالیف انسانی و پرهیز از هر عمل ناشایست و رفتار ناپسند می داند.

ص: 32

سهل انگاشتن تربیت اخلاقی و پشت پا زدن به ارزش ها و فضیلت های معنوی نه تنها اجرای قوانین را با مشکل جدّی مواجه ساخته، و آن را از یک پشتوانه بسیار نیرومند بی بهره می سازد، بلکه منشأ بسیاری از مفاسد فردی و اجتماعی - که در جوامع بشری دامنگیر انسان می شود، وقتی ریشه یابی گردد - چیزی جز زیر پاگذاردن سجایای انسانی نیست. و حتی می توان گفت: در اثر بی توجهی به امر اخلاق، زمینه سست شدن ارکان اعتقادی فراهم گشته، و سیل بنیان برانداز انحرافات، پایه های ایمان و عقاید را درهم شکسته، و آدمی را به سقوط و خسران همیشگی فرو می کشاند.

با مطالعه برخی از آیات و روایاتی که در این زمینه وارد شده، بیش از پیش به اهمیت پرداختن به این امر مهم واقف خواهیم گشت.

انگیزه بعثت انبیا و فرستادن کتب آسمانی، تهذیب اخلاق و تزکیه نفوس بوده است:

« لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَی الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ إِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ ».(1)

«به یقین خداوند بر مؤمنان منّت نهاد که پیامبری از خودشان در میان آنان برانگیخت، تا آیات خود را برایشان بخواند و تزکیه (2) و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت را به آنان بیاموزد، گرچه پیش از آن در

ص: 33

گمراهی آشکاری بودند».

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله انگیزه بعثت خود را چنین بیان می فرمایند:

«إِنَّما بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ الْأَخْلاقِ.».(1)

«تنها به خاطر تکمیل مکارم اخلاق و صفات عالی انسانی مبعوث گردیده ام.».

اخلاق نیکوتر نشان از ایمان برتر دارد:

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرموده اند:

«أَفْضَلُکُمْ إِیماناً أَحْسَنُکُمْ أَخْلاقاً.».(2)

«برترین شما از لحاظ ایمان، کسانی هستند که اخلاق آنها نیکوتر باشد.»

خُلق های نیک، وسیله ارتباط با خداوند است:

امیر مؤمنان علیه السلام به فرزند بزرگوار خود می فرمایند:

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ جَعَلَ مَحاسِنَ الْأَخْلاقِ وُصْلَةً بَیْنَهُ وَ بَیْنَ عِبادِهِ، فَنُحِبُّ أَحَدَکُمْ أَنْ یَتَمَسَّکَ بِخُلْقٍ مُتَّصِلٍ بِاللَّهِ تَعالی ».(3)

«خدای بزرگ خلق های کرامت نشان را رشته ارتباط خود و بندگانش قرار داده است. از اینرو ما دوست داریم که هر یک از شما به خصلتی از خلق های مربوط به خدا چنگ زند.».

ص: 34

خداوند متعال خُلق کریمانه حبیب خود را با وصف عظمت و بزرگی توصیف نموده، می فرماید:

« إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ ».(1)

«به راستی تو دارای خُلقی عظیم هستی.»

شخصی از حضرت علی علیه السلام درخواست کرد تا از اخلاق پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله برایش سخن گویند، حضرتش فرمودند:

«تو نعمت های دنیا را برشمار تا من از اخلاق آن جناب برایت بگویم!

عرض کرد: چگونه ممکن است نعمت های دنیا را برشمارم با آنکه خداوند در قرآن می فرماید: « وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لا تُحْصُوها ».(2) «اگر نعمت های الهی را شماره کنید از عهده آن بر نخواهید آمد.»

حضرت فرمودند:

«خداوند تمام نعمت های دنیا را اندک می داند و می فرماید: « قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ ».(3) ولی اخلاق پیامبرش را عظیم و بزرگ شمرده، چنانکه می فرماید: « إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ » اینک تو چیز کم را نمی توانی بشماری، چگونه من چیز بزرگ را توصیف نمایم؟!»

آنگاه فرمودند:

«بدان که اخلاق نیکوی تمام پیامبران به حضرت محمّد صلی الله علیه وآله تمام و تکمیل گردید. هر یک از پیامبران به یکی از خُلق های حمیده، آراسته (و مظهر یکی از آنها) بودند. چون نوبت به آن جناب رسید، همه

ص: 35

اخلاق (نیک) توسط ایشان تکمیل گردید.».(1)

عطای خداوند تنها به یُمن خلق پسندیده است:

مولا علی علیه السلام می فرمایند:

«ما أَعْطَی اللَّهُ سُبْحانَهُ الْعَبْدَ شَیْئاً مِنْ خَیْرِ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ إِلّا بِحُسْنِ خُلْقِهِ وَ حُسْنِ نِیَّتِهِ.».(2)

«خداوند سبحان خیری از دنیا و آخرت به بنده عطا نمی فرماید مگر به واسطه اخلاق نیکو و نیّت پاکش.»

امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند:

«خدای بزرگ پیامبرانش را به اخلاق عالی انسانی اختصاص داده است. شما خود را بیازمایید، اگر آنها را در وجود خویش یافتید، خدا را سپاس گویید و بدانید که به خیر بزرگی نائل شده اید و چنانچه چیزی از آن در شما نبود، از خداوند درخواست کنید و نسبت به آن ابراز علاقه نمایید...».(3)

اخلاق نیکو هدیه ای است از جانب خداوند که به دوستان خود ارزانی می دارد:

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده اند:

«اَلْأَخْلاقُ مَنائِحُ مِنَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَإِذا أَحَبَّ عَبْداً مَنَحَهُ خُلْقاً حَسَناً...».(4)

ص: 36

«اخلاق نیکو بخشش و عطایایی از جانب خداوند است. هر گاه بنده ای را دوست بدارد به او خلق نیکو عطا می فرماید...».

کفّار نیز از اخلاق نیکو بهره مند می گردند:

در حدیث است که جناب موسی علیه السلام عرض کرد:

«پروردگارا ! فرعون را چهار صد سال مهلت دادی با آنکه « أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی »(1) می گفت و انکار رسولت می نمود و آیات تو را تکذیب می کرد؟!

خداوند بر او وحی فرستاد: چون خُلقش نیکو بود و دیدارش به راحتی میسّر می گشت، دوست داشتم او را (به خاطر این دو صفت نیکو) پاداش دهم.».(2)

همچنین مرحوم صدوق از یحیی فرزند جناب زید، و او از پدر بزرگوار خود حضرت سجّاد علیه السلام روایت می کند که رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز صبح را خوانده، آنگاه فرمودند:

«ای گروه مردم! کدام یک از شما در باره آن سه نفری که برای کشتن من به دو بت لات و عزّی سوگند خورده اند، اقدام می کند؟

کسی پاسخ نداد! حضرت فرمودند:

گویا علیّ بن ابی طالب در میان شما نیست؟

عامر بن قتاده عرض کرد: آن جناب دیشب تب داشت و برای نماز تشریف نیاورد، اجازه می فرمایید به آن حضرت خبر دهم؟

عامر به اذن پیامبر صلی الله علیه وآله حضرتش را خبر دار نمود.

امیر مؤمنان علیه السلام با شتاب تشریف آورده، عرض کردند: یا رسول اللَّه ! چه خبر است؟

ص: 38

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند:

فرستاده خدا از قیام سه نفر برای کشتن من خبر داده است! حضرت علی علیه السلام عرض کردند: اکنون لباسم را پوشیده، و خود به تنهایی به سراغ آنان خواهم رفت.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند:

این لباس من و این هم زره و شمشیرم! آنگاه زره را بر تن آن حضرت کرده، عمامه بر سر (مبارکشان) بستند. شمشیر را نیز بر کمر (استوار قامت آن عزیز) آویخته و بر اسب خود سوار نمودند.

امیر مؤمنان علیه السلام حرکت کردند. امّا تا سه روز نه از آن بزرگوار اثری و نه توسط جبرئیل خبری به رسول خدا صلی الله علیه وآله رسید.

حضرت فاطمه با امام حسن و امام حسین علیهم السلام به حضور آن حضرت آمده، عرض کردند: (پدر جان) بسا این دو فرزند، پدر بزرگوار خود را از دست داده باشند؟!

اشک از دیدگان رسول خدا صلی الله علیه وآله سرازیر شد و فرمودند: هر کس از علی برایم خبر آورد، او را مژده بهشت دهم.

مردم برای خبر آوردن، به این طرف و آن طرف پراکنده شدند. ناگهان عامر بن قتاده خبر مسرّت بخش سلامتی وجود اقدس آن بزرگوار را به حضور پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله رساند. و در همان هنگام جناب جبرئیل گزارش کار آن حضرت که اسارت دو تن و کشته شدن فرد سوم و غنیمت سه شتر و سه اسب بود را به خدمت رسول خدا صلی الله علیه وآله عرضه داشت.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند:

یا ابا الحسن! ... خود از کار خویش گزارش ده تا بر این مردم گواه باشی!

امیر مؤمنان علیه السلام عرض کردند: هنگامی که به آن وادی رسیدم، این سه

ص: 39

تن را که بر شتری سوار بودند دیدم. فریاد کنان پرسیدند: کیستی؟ گفتم: علی بن ابی طالب پسر عمّ رسول خدایم. گفتند: ما رسولی برای خدا نمی شناسیم، کشتن تو با کشتن محمّد نزد ما یکسان است. سپس این کشته بر من حمله کرد و چند ضربت میان من و او ردّ و بدل گردید. ناگاه باد سرخی وزیدن گرفت که آوای خوش حضرت عالی را از آن شنیدم که می فرمودید: گریبان زره اش را چاک زدم، به شانه اش بزن!... سپس باد زردی وزید و شما فرمودید: زره از ران او برگردانیدم، به رانش بزن! بدین ترتیب سر از تنش جدا ساختم.

این دو مرد گفتند: رفیق ما با هزار پهلوان برابر بود! آنگاه گفتند: شنیده ایم که محمّد (صلی الله علیه وآله) رفیقی دلسوز و مهربان است، ما را نزد او ببر و در کشتن ما شتاب مکن.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند:

یا علی! آواز اوّل که شنیدی از جبرئیل و ندای دوم از میکائیل بود.

آنگاه به یکی از آن دو فرمودند: بگو «لا إله إلّا اللَّه و به رسالت من گواهی ده» عرض کرد: از جا کندن کوه ابوقبیس برایم از گفتن این کلمه آسان تر است! حضرت دستور دادند: او را کناری برده، گردن بزن.

سپس به دیگری فرمودند: بگو «لا إله إلّا اللَّه و رسالت مرا تصدیق نما». عرض کرد: مرا به رفیقم ملحق ساز! پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: ای علی! او را نیز گردن بزن.

چون امیر مؤمنان علیه السلام اراده فرمود گردن او را بزند، جبرئیل نازل شد و عرض کرد: ای محمد (صلی الله علیه وآله)! پروردگارت سلام می رساند و می فرماید: او را مکش، زیرا خلقش نیکو و با سخاوت است!

آن مشرک پرسید: این فرستاده پروردگار تو است که چنین خبر می دهد؟

ص: 40

فرمودند: آری. عرض کرد: به خدا هرگز در برابر برادرم مالک درهمی نبودم (و همواره با او مواسات می کردم. و اخلاقم به گونه ای بود که حتّی) در میدان جنگ هم چهره درهم نمی کشیدم! شهادت می دهم که معبودی جز خدا نیست و تو پیامبر خدایی.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند:

این مرد از کسانی است که حسن خلق و سخاوتش، او را به بهشت پر نعمت سوق داد.».(1)

رقابت در خصلت های بزرگوارانه مطلوب عقل و دین است:

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«إِنْ کُنْتُمْ لا مَحالَةَ مُتَنافِسِینَ، فَتَنافَسُوا فِی الْخِصالِ الرَّغِیبَةِ وَ خِلالِ الْمَجْدِ.».(2)

«اگر ناگزیر از رقابت با یکدیگر هستید (که البته هستید!) پس در کسب خلق های پسندیده و خصلت هایی که موجب بزرگواری و سروری است به رقابت بپردازید.»

خصلت های عالی انسانی وجه امتیاز انسان از حیوان است:

اساس امتیاز انسان از سایر حیوانات، ملکات فاضله و اخلاق پسندیده است. اگر کسی باطنش را با تزکیه نفس و تحصیل کمالات معنوی صفا نبخشد، و رذائل نفسانی را از خود دور نگرداند به صورت، انسان ولی در سیرت و باطن، حیوانی بیش نخواهد بود. در باره چنین افرادی مولا علی علیه السلام می فرمایند:

«فَالصُّورَةُ صُورَةُ إِنْسانٍ وَ الْقَلْبُ قَلْبُ حَیَوانٍ لا یَعْرِفُ بابَ الْهُدی فَیَتَّبِعَهُ

ص: 41

وَ لا بابَ الْعَمی فَیَصُدَّ عَنْهُ فَذلِکَ مَیِّتُ الْأَحْیاءِ...».(1)

«چهره، چهره آدمی ولی دل، دل حیوان است. باب هدایت (و صاحب ولایت کبری) را نمی شناسد تا از او پیروی نماید، و نه باب کوری (و پیشوای گمراهی) را شناخته تا از آن دوری گزیند. او مرده ای است در میان زنده ها!...».

دنیا برای آدمی بسان مدرسه است و انسان ها شاگردان این مدرسه بزرگ اند. آنچه را تحصیل کرده و پیوسته بدان عمل می کنند انیس آنان گشته، و سرانجام به صورت ملکاتی نفسانی جزء لا ینفکّ وجود آنها خواهد گشت. و آنچه که قرار آدمی را گرفته و او را سخت به هراس وا می دارد - همچنان که عارفان و عالمان دینی فرموده اند - همین است که انسان با این ملکات محشور می گردد؛ ملکاتی که اگر از پاکی، صفا و لطافت برخوردار نباشد، هیولایی است که به صورت حیوانی وحشتناک پیوسته با او خواهد بود.

آیات قرآنی و خصوصاً روایاتی که از ائمّه معصومین علیهم السلام رسیده به خوبی بر این مطلب، دلالت دارد. قضایای فراوانی نیز به صورت مکاشفه یا رؤیا توسّط برخی از بزرگان نقل شده که همگی بیانگر این حقیقت است که انسان با ملکات و صفات خویش همراه بوده و با آنها محشور خواهد گشت.

خواجه نظام الملک گوید:

«شبی در عالم رؤیا شخصی زشت رو و بد هیکل را دیدم که نزد من نشست. پس از آن عده ای دیگر که آنها نیز بسیار زشت و بد منظر، و هر یک از دیگری بدبوتر بودند و از بوی تعفّن آنها نزدیک بود روح از بدنم مفارقت کند ظاهر شدند! وحشت زده و مضطرب از خواب بیدار

ص: 42

شدم.

شب بعد نیز آن اشخاص ظاهر گشته، و آن چنان متعفّن و بدقیافه بودند که از دیدن آنها نزدیک بود جان دهم!

شب سوّم از ترس خوابم نمی برد، ناگهان خواب بر من غلبه نمود و مجدّداً آنها را دیدم! امّا در آن شب گروهی دیگر نیز که بسیار زیباروی و نیکوسیرت و خوش سخن بودند پیدا شدند و با ورود هر یک از آنها، یکی از زشت رویان بیرون رفته و تنها آنان در کنارم باقی ماندند. من که از همنشینی آنها بسیار خرسند شده بودم از یکی از آنان پرسیدم: شما کیستید؟ پاسخ داد: ما صفات نیک تو هستیم و آنها که تو را ترک کردند صفات ناپسند تو بودند! اگر همنشینی آنها را می خواهی آنان را اختیار کن و چنانچه آنها را دوست نداری ما را به دوستی برگزین که مدّت همنشینی ما با تو همیشگی خواهد بود.(1)

همچنین قاضی سعید قمی در کتاب «اربعینیّات» خود مکاشفه عجیبی را از مرحوم شیخ بهائی قدس سره - که روزی برای ملاقات با یکی از بزرگان اهل معرفت به مقبره ای در اصفهان رفته، و از زبان آن مرد عارف شنیده - چنین نقل می کند:

«روز گذشته پس از آنکه عده ای جنازه ای را به این قبرستان آورده و در فلان مکان دفن کرده و آن جا را ترک کردند، جریان شگفت انگیزی را مشاهده کردم:

ناگهان بوی خوشی به مشامم رسید که از بوهای دنیوی نبود، شگفت زده به اطراف نظر نمودم تا بدانم این بوی خوش از کجاست! ناگاه جوانی را دیدم که در لباس پادشاهان، و بسیار خوش صورت بود و پس از آن که

ص: 43

به آن قبر رسید از دیدگانم پنهان گشت! طولی نکشید که بوی گندی به مشامم رسید که آن نیز از بوهای دنیوی نبود و از هر بوی گندی بدبوتر بود. و در پی آن سگی را دیدم که به طرف آن قبر رفته و از نظرم ناپدید گردید!

حیران و شگفت زده بودم، ناگهان آن جوان را مجروح و بدحال مشاهده کردم که بر می گشت. خود را به او رسانده، حقیقت آن جریان را از وی جویا شدم. گفت: من اعمال شایسته این میّت ام و مأمور بودم با او باشم. آن سگ نیز اعمال ناشایسته وی بود و چون کردارهای ناروایش بیشتر بود بر من غالب گشت، مرا مجروح ساخته، بیرونم نمود و نگذاشت با او باشم.».(1)

آری، این ها و جز این ها به منزله هشداری است برای آنان که خواهان زندگی جاوید و حیات طیّب و متعالی اند و از صفات ناپسند و رذائل اخلاقی موجود در نفس خویش رنج می برند. باید با تلاشی پیوسته و جهادی مستمر در راه پیراستن نفس از خصلت های ناروا و ناشایسته و آراستن آن به سجایای فاضله و صفات نیک و پسندیده، آنی از پای نایستاد، چه همان طور که قرآن می فرماید، تنها از این طریق می توان به کمال حقیقی و سعادت ابدی و فلاح و رستگاری نائل گشت:

« قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکَّیها ».(2)

«به یقین هر کس نفس خود را پاک و تزکیه کرده، رستگار شده است.».

آری باید از همین محیط مادی و اجتماعی، از همین کار و تلاش و درس خواندن ها، و از راه همین تغذیه و ازدواج و... سکّویی برای پرواز به اوج

ص: 44

کمال و حرکت به سوی مراحل اعلا به وجود آورده، در راه فلاح و رستگاری گام برداشت.

سلمان فارسی - رضوان اللَّه علیه - از نظر ظاهر نسبت به دیگران چندان امتیازی نداشت، آنچه او را از سایر مردم ممتاز ساخته و به مقامات عالیه رسانید، تزکیه نفس و تلاش پیگیر در راه خدا، پاکی درون و صفای باطن، و دارا بودن صفات عالی و اخلاق متعالی بود. و همین ها بود که او را شایسته افاضه روح ملکوتی و مفتخر به تاج کرامت و خلعت گوهر نشانِ «سَلْمانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ» (1) ساخته بود.

سهل انگاری در این امر خطیر و غفلت از تیرگی های نفس و آلودگی های آن به رذائل و صفات ناپسند و انواع خودکامگی ها، کینه توزی ها، حسادت ها و سایر اخلاق ناروا نیز دستاوردی جز زیان و خسران ابدی و حسرت و اندوه همیشگی نخواهد داشت.

« وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّیها ».(2)

«آن کس که نفس خود را (با گناه و پیروی از هواها) آلوده ساخته، نومید و محروم گشته است».

حاج امام قلی نخجوانی استاد معارف مرحوم سید حسن قاضی پدر مرحوم میرزا علی آقا قاضی - که اخلاقیات و معارف الهیه را نزد مرحوم آقای سید قریش قزوینی آموخت - گوید: پس از آنکه به سن پیری رسیدم شیطان را در حالی که هر دو بالای کوهی ایستاده بودیم، دیدم! دست بر محاسن خود گذارده، به او گفتم: مرا سنّ پیری و کهولت فرا رسیده، اگر ممکن است از من درگذر! شیطان گفت:

ص: 45

این طرف را نگاه کن. چون نظر نمودم، درّه بسیار عمیق و ترسناکی را دیدم که عقل بیننده از شدّت بیم و هراس مبهوت می ماند. شیطان گفت: در دلم رحم و مروّت و مهر قرار نگرفته، اگر چنگالم بر تو بند گردد، جای تو در اعماق درّه ای است که تماشا می کنی!(1)

رفتم که خار از پا کنم محمل ز چشمم دور شد یک لحظه من غافل شدم صد سال راهم دور شد

ص: 46

و پیش گیری از بیماری های روانی چه باید کرد؟ به عبارت دیگر؛ زمینه خود سازی و تهذیب نفس را در انسان فراهم آورده، آگاهی های لازم را - برای نابود کردن صفات ناپسند و رذائل اخلاقی، و برخوردار شدن از خُلق های شایسته و صفات عالی انسانی - در اختیار آدمی قرار می دهد تا با به کار بستن دستور العمل ها و اجرای برنامه های آن به کمال شایسته خود نائل گردد.

آری علم اخلاق، تنها علمی است که انسان را از عاقبت زشت و دردناک پیروی از هوی و هوس آگاه ساخته و روش مبارزه با آن و نیز راه تهذیب نفس و سیر و سلوک را به آدمی آموخته، و از حضیض حیوانیّت به اوج عالم روحانیت فرا می خواند و بالمآل انسان خاکی را ملکوتی می سازد.

مولا امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«رَأْسُ الْعِلْمِ التَّمْیِیزُ بَیْنَ الْأَخْلاقِ وَ إِظْهارُ مَحْمُودِها وَ قَمْعُ مَذْمُومِها.».(1)

«اساس و ریشه علم ، تشخیص اخلاق نیک از بد، و به ظهور رساندن و شکوفا ساختن خصلت های پسندیده، و ریشه کن ساختن خلق و خوی ناپسند می باشد.»

این است که گفته اند:

«یاد دادن و یاد گرفتن و نشر و انتقال علم، توسعه و تعمیق ابعاد فرهنگ و فکر، نیاز به دل هایی پاک و جان هایی مهذّب دارد تا این مهم به گونه ای شایسته انجام یابد. در میان مردمی که نفس آنان پیراسته نباشد و خِردشان پاک و جانشان آکنده از فروغ های پاکی نباشد، هیچ پرتو علمی و هیچ فروغ دانشی نمی تابد و اگر تابید نمی پاید. این است که

ص: 48

دانایان بزرگ همواره تدریس و تعلیم اخلاق را در رأس برنامه های خویش جای می داده اند.».(1)

گرچه برخی از صاحب نظران، تغییر ماهیت و دگرگونی روحیات را امری محال پنداشته و معتقدند بدگوهران و ناپاک دلان برای همیشه به بیماری های روحی و اخلاقی خود مبتلا خواهند ماند، ولی اکثریت دانشمندان و فرزانگان بر این باورند که اخلاق و روحیات اشخاص کاملاً قابل تحوّل و دگرگونی بوده، راه خودسازی و تهذیب نفس برای جمیع انسان ها گشوده، و دستیابی به کمالات انسانی و تخلّق به صفات پسندیده برای همگان امکان پذیر می باشد.

تجربیات فراوانی که از تربیت افراد ناشایست و ناصالح به دست آمده نیز این حقیقت را به خوبی اثبات می کند که محیط سالم، معاشرت سازنده، به کارگیری برنامه های تهذیب نفس و تلاش در زمینه خودسازی، نقش فراوانی در اصلاح روان و تحوّل روحیات آنان داشته، بسیاری از آنها نیز عملاً متحوّل و اصلاح گشته اند.

علاوه بر آن، انکار این واقعیت به مثابه لغو پنداشتن دستورات آسمانی پیامبران الهی و پیشوایان دینی و برنامه های تربیتی مربیان بزرگ اخلاقی خواهد بود.

ص: 49

معیار و تقسیم بندی ناقص و ناتمام است ؛ چه آنکه دلیل روشنی برای آن در دست نیست، و درج پاره ای از صفات همچون نوع دوستی و فداکاری در هیچ یک از اصول چهارگانه به سادگی میسّر نبوده، و شمول قوای سه گانه نسبت به بعضی از فضیلت های اخلاقی مثل ایثار و شهادت طلبی که از مرز اعتدال فراتر است، نیز بسیار دشوار می باشد. به علاوه همه مسائل اخلاقی مورد توجّه قرار نگرفته و از آنها ذکری به میان نیامده است؛ بسیاری از فضائل نیز که فوق العاده دارای اهمیت بوده و در ساختار اخلاقی انسان نقش اساسی دارند از فروعات شمرده شده است.

گروهی نیز انسان را - از این جهت که به ضعف و قوّت متّصف می گردد - موضوع علم اخلاق دانسته، برخورداری نفس از قدرت و قوّت را تا حدود زیادی در گرایش به اخلاق نیک و صفات شایسته دخیل می دانند و آنرا برای ارزیابی و ترجیح اخلاق و صفات از یکدیگر میزانی مناسب قلمداد کرده اند.

از نظر آنان قدرت نفس، یک امتیاز بسیار مهم محسوب می گردد و کسی که از قدرت نفس بیشتری بهره مند باشد، به طور طبیعی از سایر افراد جلوتر بوده و از سرمایه بیشتری برخوردار می باشد. و نظر به اینکه بسیاری از رذائل اخلاقی از ضعف نفس سرچشمه می گیرد، ضمن مراقبت شدید نسبت به خطورات ذهنی و تطوّرات و حالات گوناگون نفس، با دستور العمل های خاص و برنامه های ویژه و متناسب به تقویت آن می پردازند.

لیکن بسیاری از عالمان و دانشمندان علوم اخلاقی ضمن اینکه قدرت نفس را به عنوان یک امر مثبت تلقّی کرده اند، میزان بودن آن را برای ارزیابی فضیلت های پسندیده و سجایای فاضله مورد تردید و انکار قرار داده اند. چه آنکه قرب به خداوند متعال، الزاماً مبتنی بر قدرت نفس نبوده، تکویناً ملازمه ای بین این دو نیست.

ص: 51

حرکت در جهت تقویت نفس گرچه آثار و مزیّت های فراوانی نیز به همراه دارد، امّا به لحاظ انگیزه و مقصد، حرکتی است عَرْضی - نه در طول - و بسا از عالم قرب و تقرّب به ساحت اقدس حقّ کاملاً بیگانه باشد. نشانه روشن این امر، عوارض خطرناکی چون «خود محوری» و محرومیت از خصلت های والائی چون رقّت قلب و انعطافات انسانی است که به طور واضح و شایع در پیروان این معیار و روش، مشهود است.

و بالاخره گروهی از آشنایان با معارف و نفوس با برگزیدن راه دیگری برای بررسی مسائل اخلاقی، موضوع علم اخلاق را «انسانِ سالک» دانسته و با عنایت به طبیعتِ سیر و سلوک، برای او نقطه آغازی در نظر گرفته اند که از آن، به سوی مقصدی پایان ناپذیر در حرکت است.

میزان ارزیابی از دیدگاه اینان «حرکت»، و ارزش آدمی عمدتاً به «سیر و سلوک» است. روح آدمی نیز همچون گیاه یا کودکی است که کمالش در رشد و نمو وی می باشد و سالک در این حرکت، منازل و مراحل رشد خود را با آیینی خاص، یکی پس از دیگری پشت سر گذارده، همواره در حال طی نمودن مدارج کمال و دستیابی به فضیلت های معنوی و سجایای عالی انسانی و سعادت ابدی است تا سرانجام به مقصد اصلی و نهایی که جز لقای پروردگار متعال نیست نائل گردد.

علاوه بر موارد یاد شده، روش ها و معیارهایی هم وجود داشته یا هست که البته بطلان آنها به خوبی هویدا است:

گروهی معیار تشخیص اخلاق نیک از بد را صرفاً قدرت و قوّت پنداشته، و بدون توجّه به پی آمدهای اندیشه نادرست خود معتقدند که آدمی آنگاه از اخلاق خوش و پسندیده برخوردار است که دارای نفسی قوی باشد، و حتی بسیاری از خصلت های شایسته همچون حیاء را به عنوان یک صفت ناپسند تلقی

ص: 52

کرده، و آن را ناشی از ضعف نفس به حساب آورده اند.

پذیرش این پندار به منزله انکار ارزش بسیاری از فضیلت های متعالی و صفات عالی انسانی است. حیاء، نوع دوستی، گذشت و ایثار، رقّت قلب، احساسات و عواطف پاک که در زمره عالی ترین جلوه های انسانیت و از شاخص های مهم سجایای اخلاقی و صفات پسندیده محسوب می گردد، هنگامی که با این معیار نادرست ارزیابی گردد به عنوان ارزشی منفی تلقّی خواهد شد.

توسعه خشونت، درنده خوئی و انواع مفاسد اجتماعی که امروزه دامن گیر جوامع پیشرفته گردیده، ره آورد طبیعی فقر عاطفی و بیگانگی از مزایای فراوان صفات و فضیلت هایی است که به زعم این گروه، از ضعف نفس سرچشمه می گیرد.

چه بسیارند ستمگران و متکبّرانی که از نفوسی بسیار قوی برخوردارند، و کم نیستند قوی مردانی که وجودشان سرشار از حیاء و رقّت قلب است.

برخی دیگر همچون کمونیست ها و مارکسیست ها که امروزه جز نامی از آنان باقی نمانده، نیروی محرّک جامعه را اقتصاد دانسته، ضمن نادیده گرفتن ارزش و نقش فرد، جامعه ای را برخوردار از اخلاق نیکو تلقّی می کردند که در آن اثری از سرمایه داری باقی نمانده، ثروت ها تعدیل، و چرخش حکومت در دست کارگران باشد. آنان با برداشتی نادرست از مفاهیمی همچون زهد، توکّل، رضا، صبر و تسلیم، آنها را از ره آوردهای استعمارگران پنداشته، و با نادیده گرفتن کرامت والای انسانی، آدمی را تا سر حدّ حیوان تنزّل می دادند.

هر یک از مفاهیم یاد شده آنچنان که با برداشتی درست از قرآن و احادیث به دست می آید، سرشار از تحرّک و پویایی، و لبریز از شور و نشاط و سازندگی است. بسیاری از حرکت ها و تحوّلات فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، آنگونه که تاریخ اسلام گویای آن است از سوی کسانی رهبری و هدایت گردیده که

ص: 53

از همه زاهدتر و شکیباتر، و توکّل و رضای آنان از همه بیشتر بوده است.

پیشتر یادآور گشتیم که ارزش های اخلاقی ریشه در فطرت انسان دارد و طبیعتاً نه شرائط مختلف زمان و مکان، نه افکار عمومی، نه دیدگاه های خواصّ، و نه بینش ها و فرهنگ ها هیچ یک در فضیلت و ارج و منزلت آنها دخیل نبوده، تأثیری در کاستن از قدر و ارزش آنها نیز نخواهند داشت. همچنان که هیچ یک از معیارهای مطرح شده از سوی این و آن نمی تواند آن طور که شایسته است بیانگر ریشه ها، بنیان ها و اصول فضائل اخلاقی بوده، محک و میزان درستی برای ارزیابی فضیلت ها و سجایای فاضله انسانی باشد.

شناخت حسن و قبح هایی نیز که به عنوان ثانوی و در زمان یا مکانی خاص مطرح می گردد و تشخیص مصداق و مورد آنها بر دوش مکلفین نهاده شده است - همچون حرمت صداقت در مواردی که منجر به مفسده ای نظیر هدر رفتن خون بی گناه می شود که به مراتب از مفسده کذب و دروغ بزرگتر است - نوعاً از قلمرو توان انسان خارج بوده و باید از سوی شارع مقدّس تبیین گردد. و البته این ها هرگز به معنای دگرگونی در فضیلت یا قباحت ذاتی ارزش ها و ضد ارزش ها نخواهد بود.

برای خواسته ها و نیازهای فطری، حدّ و مرزی متصوّر نیست و به اقتضای آن، آگاهی نسبت به نیک و بدهایی که مرتبط با این نیازها و خواسته ها بوده، و ریشه در طبیعت آدمی دارد، همچون شناخت حقیقت نامتناهی انسان به طور کامل کاری است دشوار، و بدون استمداد از مکتب وحی و راهنمایی رسولان و پیامبران آفریدگار جهان و انسان، ناممکن خواهد بود.

برنامه ریزی، ارائه قانون، معرفی معیارهای اخلاقی و تبیین درست اخلاق نیک و خلق و خوی ناروا و تعیین حدّ و مرز آنها و بالاخره تشخیص حقّ از باطل و راه سیر و سلوک، هیچ یک در حیطه قدرت و آگاهی آدمی نبوده، و باید از جانب

ص: 54

خداوند متعال - که آفریننده انسان و آگاه به ابعاد وجودی، استعدادها و نیازهای حقیقی اوست - و به وسیله پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و جانشینان معصوم آن بزرگوار علیهم السلام صورت گرفته، و با هدایت و ارشاد آن بزرگواران و راهنمایی عقل و الهام از فطرت و اعانت وجدان اخلاقی، در راه خیر و صلاح و رستگاری مورد بهره برداری قرار گیرد.

ص: 55

این است که مؤمنین، خصوصاً در این دوران که روزگار غیبت حضرت ولیّ عصر - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف -، و هنگامه امتحان بزرگ شیعه است، بیش از سایر مردم و غالباً از طریق همین بلاها و گرفتاری ها مورد آزمایش قرار می گیرند، تا جان و روحشان بیش از پیش از دنیا و زخارف آن منزجر، ریشه های غیر خدا به طور کامل از دل آنان منقطع، و با تمام وجود متوجّه حق تعالی و امر آخرت گردند.

ص: 57

«مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ».(1)

«آنکه نفس خویش را بشناسد بی تردید پروردگارش را شناخته است».

انسان تا از استعدادها و سرمایه های نهفته در خود به حدّ کافی آگاهی نیابد و با صفات و گرایش های متعالی وجود خویش آشنا نگردد، هرگز برای رشد و اعتلای معنوی و شکوفا ساختن قابلیت ها و احیاء ذخائر خدادادی موجود در نفس خویش قدمی بر نخواهد داشت. همچنان که بی توجهی نسبت به صفات و ملکات ناپسند، و واقعیت های ناسازگار با ندای فطرت، و ناآگاهی از عیب و نقص ها و غفلت از ناخالصی های نفس، سبب بروز شور و نشاط کاذب در آدمی گشته، زمینه ای برای احساس درد و نیاز در انسان باقی نمی گذارد.

از همین روست که واقع گرایی را از اساسی ترین پایه های کسب معرفت، و از ضروری ترین و مهم ترین ارکان و لوازم دستیابی به خودشناسی برشمرده اند.

گرایش به واقع و واقع بینی تا آن اندازه از اهمیت برخوردار است که از یک دیدگاه می توان گفت: حقیقت بعثت انبیا و ثمره تلاش برگزیدگان الهی نیز جز ترسیم خط اعتدال، تفسیر حقیقت جهان، و تبیین مقام و منزلت واقعی انسان نبوده است. از همین جا به بزرگی فاجعه دور شدن از این صراط روشن، و خطر عظیم انحراف از این خط مستقیم پی خواهیم برد. انحرافی هولناک و فاجعه ای عمیق که آدمی را از اوج شرافت انسانی و مرتفع ترین قلّه فضیلت تا مرز عالم حیوانیّت بلکه پست تر از آن تنزّل داده است!

خدای متعال می فرماید:

« ... لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِکَ هُمُ

ص: 59

الْغافِلُونَ.».(1)

«... آنان دل هایی (عقل هایی) دارند که (از آن استفاده نکرده و) با آن نمی فهمند، چشمانی که با آن (واقع را) نمی بینند و گوش هایی که (حقایق را) با آن نمی شنوند، آنها همچون چارپایانند بلکه گمراه ترند، اینان همان غافلانند».

آنچه که اینان را از صفات انسانی محروم ساخته، جز این نیست که از خرد انسانی خود بهره نگرفته، و چشم و گوش را نیز واقع بینانه بر حقایق عالم نگشوده اند و طبیعتاً نه جهان را آنچنان که هست می بینند و نه به حقیقت انسانی خویش کمترین شناختی پیدا خواهند کرد. و چه غفلتی از این تاریک تر؟ و چه جهلی از این سیاه تر؟!

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«أَعْظَمُ الْجَهْلِ جَهْلُ الْإِنْسانِ أَمْرَ نَفْسِهِ».(2)

«بزرگ ترین نادانی آن است که انسان نسبت به امر نفس خود نادان باشد».

آنکه از فیض عظیم معرفت نفس محروم بماند، استعدادهای سرشار خدادادی را تباه ساخته، راه حیات انسانی را باز نشناخته، و از شرفِ دانش و هدایت محروم گشته است. از خود و محیط اطراف خویش بیگانه، از مقام و منزلت انسانی به دور! و پیوسته با جهل و گمراهی خویش دست به گریبان خواهد بود.

ص: 60

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«مَنْ لَمْ یَعْرِفْ نَفْسَهُ بَعُدَ عَنْ سَبِیلِ النَّجاةِ وَ خَبَطَ فِی الضَّلالِ وَ الْجَهالاتِ».(1)

«کسی که خود را نشناسد، از راه رستگاری و نجات دور گشته، در گمراهی و نادانی ها در می افتد».

علم و عرفان حقیقی نیز تنها از آنِ کسی است که به فیض عظیمِ شناخت نفس نائل گشته، آن را از اسارت گرایش های خوار کننده آزاد، و از تاریکی و ظلمت جهل و آلودگی، پاک و پاکیزه گردانیده باشد.

آن حضرت می فرمایند:

«اَلْعارِفُ مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَأَعْتَقَها وَ نَزَّهَها عَنْ کُلِ ّ ما یُبَعِّدُها وَ یُوبِقُها».(2)

«عارف کسی است که نفس خود را بشناسد و از هر چه که آن را (از حق) دور ساخته و هلاک می سازد، آزاد و پاکیزه گرداند».

با این همه، دستیابی به این گوهر گرانقدر و معرفت تامّ و کامل نسبت به حقیقت این درّ گرانمایه را نباید چندان سهل پنداشت، بلکه بسا توان گفت که نیل به وصال عزّت آن عزیز یگانه و گشودن باب تقرّبِ این دُرج شرف، در این عالم حتّی برای أحدی از خاصّان درگاه اله نیز میسور نباشد، لیکن همچنان که فرموده اند:

«بعد از آنکه ساحت نفس انسانی از اخلاق ناپسند پاک و به صفات ارجمند آراسته گردید، مستعدّ قبول فیض های غیر متناهیه ربّ الارباب گشته، بلکه به سبب آن، رفع حجاب می شود...

ص: 61

بالجمله به قدری که آیینه نفس از زنگ کدورتِ عالم طبیعت پاک می شود، صُوَر موجوداتِ عوالم قدس در آن ظاهر می گردد و به همان مقدار سزاوار قرب بساط پروردگار می شود.».(1)

قدر و منزلت عظیم و آثار شگفت انگیزی نیز که حضرات معصومین علیهم السلام برای معرفت نفس عنوان فرموده اند، به لحاظ طهارت و پاکی نفس از صفات ناپسند و کدورت های عالم طبیعت، و به اعتبار همین سیر معنوی و مهیّا شدن برای دریافت همین فیض های غیر متناهیه الهی بوده است، و گرنه همچنان که تربیت اخلاقی و تخلّق به اخلاق پسندیده تنها با صرفِ آموختن علم اخلاق ممکن نمی گردد، شایستگی لازم برای معرفت حقّ و تقرّب به ساحت اقدس ربوبی - که زمینه آن به میمنت الطاف ویژه الهی و عنایات بی دریغ صاحبان ولایت کبرای الهیه فراهم می آید - نیز جز به مدد جهاد پی گیر، تلاش خستگی ناپذیر، مبارزه مداوم با رذائل اخلاقی و خصلت های حیوانی، و افزایش مراتب و درجات قلبی میسّر نگشته، ادلّه عقلی و اصطلاحات علمی هرگز باب شناخت و معرفتی را که به مثابه شناخت و معرفت «ربّ» است بر روی کسی نخواهد گشود.

در عین حال، همچنان که گذشت، انسان بدون آگاهی کافی از ارجمندی، علوّ شأن، بلندی مقام و ارزش حقایق موجود در ذات آدمی، قدمی برای پاسداری از سرمایه های نهفته در خویش و باز داشتن آنها از به هدر رفتن در مسیر خواسته های پست حیوانی بر نخواهد داشت.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«مَنْ عَرَفَ شَرَفَ مَعْناهُ صانَهُ عَنْ دَنائَةِ شَهْوَتِهِ وَ زُورِ مُناهُ».(2)

ص: 62

«کسی که گوهر انسانی و شرافت باطنی خویش را باز شناسد، آن را از خواسته های پست و آرزوهای باطل نگه می دارد».

از این روست که:

«مربیان آگاه و اساتید بزرگ اخلاق، قبل از هر گونه اقدامی جهت تربیت افراد، آنان را از ارزش بزرگ انسان و سرمایه های بسیار ارزشمند انسانی واقف و آگاه نموده، مشعل توکّل و امید را در نفس پیروان خویش شعله ور می سازند.».(1)

آگاهی از منزلت فوق العاده معرفت نفس و مطلع شدن از آثار و پی آمدهای آن - ولو اجمالاً - خود، نقش تعیین کننده ای در ایجاد شوق در زمینه حرکت در مسیر این امر حیاتی ایفا می نماید.

پیشوای تربیت یافتگان مکتب توحید حضرت علی علیه السلام، از جایگاه ویژه و موقعیت ممتاز معرفت نفس این چنین خبر داده اند:

«أَفْضَلُ الْمَعْرِفَةِ مَعْرِفَةُ الْإنْسانِ نَفْسَهُ».(2)

«برترین دانش و معرفت آن است که انسان نفس خویش را بشناسد.».

و نیز فرموده اند:

«نالَ الْفَوْزَ الْأَکْبَرَ مَنْ ظَفَرَ بِمَعْرِفَةِ النَّفْسِ».(3)

«کسی که به شناخت نفس دست یابد، به رستگاری و پیروزی بزرگ نائل گشته است».

ص: 63

همچنین فرموده اند:

«مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ فَقَدِ انْتَهی إِلی غایَةِ کُلِ ّ مَعْرِفَةٍ وَ عِلْمٍ».(1)

«هر کس نفس خویش را بشناسد، حقیقتاً به منتهی درجه هر معرفت و علمی رسیده است».

کدام خردمندی است که برای نیل به این هدف گرانمایه، و دستیابی به این مطلوب ارزشمند، از هر آنچه در اختیار دارد مایه نگذاشته، و همه سرمایه های معنوی و مادی خویش را در راه به دست آوردن این فیض عظیم هزینه ننماید؟

کیست که جرعه ای از شربت ناب خردمندی و عقل را نوشیده باشد، و برای بهره بری از این تجارت بی مثال، با تمام دارایی و امکانات خویش پای به عرصه تلاش و مجاهده ننهاده، و شرف و عزّت ابدی را با بهای اندک جاه و مقام، و متاع بی مقدار دنیا خریداری ننماید؟

آدمی برای تحصیل کمترین استفاده مادی، خواب و راحت را بر خود حرام می کند، از وقت و آسایش خویش می گذرد، لذّت شیرین آرمیدن در کنار اهل و عیال و شهر و خانه خویش را نادیده می گیرد، از این شهر به آن دیار، و از این کوی به آن برزن؛ هر آن در برابر این و آن کرنش، هر لحظه از این در به آن آستان خواهش، و هر ساعت از این سوی به آن جانب التماس، تا مگر در برابر این همه محرومیت و آن همه درد و رنج و مشقت، به خیال خام خویش، بهره ای ناقابل و سودی اندک را - که حقیقتاً هم معلوم نیست روزیِ چه کسی باشد و در حلقوم کدام جنبنده ای فرو رود - به چنگ آورد، به این امید که شاید از پرتو آن، گوشه ای از نابسامانی ها و بخشی از تنگناها و گرفتاری ها را که نوعاً عامل اصلی پیدایش آنها نیز خود اوست، گشایشی حاصل گردد.

ص: 64

این، شرح حالِ بخش کوچکی از تلاش های شبانه روزی اوست که برای تحصیل متاع دنیا و رسیدن به مال و منال آن صرف می نماید، دنیایی که هر روز هزاران مثلِ او را به کام مرگ و نیستی و تباهی فرو می بلعد، و استمرار خوشی هایش هر اندازه هم که دراز و طولانی باشد، برای من و تو و این و آن، هر قدر هم خوش اقبال باشیم، بیش از یک قرن! نخواهد بود.

ای عزیز ! سفره این عالم را برای تو گسترده اند (1)، کتب آسمانی هم برای هدایت و راهنمایی تو ارسال گشته، رسولان و پیامبران نیز برای یاری و دستگیری تو آمده اند؛ این همه، برای تو و به خاطر تو فراهم آمده، تا مگر - با توجّه به نعمت های فراوان، موهبت ها و الطاف بی کران، و استعدادها و قابلیت های سرشار، و عنایت ویژه به کمر خمیده ات از بار سنگین رذائل اخلاقی و صفات ناپسند، بازماندنت از همراه شدن با کاروان مردان و زنان بلند همّتی که هدف والای انسانی خود را به هیچ چیز نفروخته و در راه رسیدن به آن از هیچ کوششی دریغ نورزیده اند، و بالاخره توشه اندکی که جهت عبور از عقبه های نفس و گردنه های صعب العبور آن و برای طی نمودن این راه دراز برگرفته ای - به خود آمده و کمر همّت، مردانه ببندی و بیش از این، در این خواب گران و این سستی و کاهلی حیرت آور فرو نمانی.

-این گوی و این میدان؛ زنهار که به خوشی های زودگذرِ بین راه، چون کودکان دل مبندی، که تربیت و اخلاق و سیر و سلوک و درس و مجاهده، همه و همه تا آن اندازه از ارزش برخوردارند که تو را به هدف بزرگ معرفت نفس نزدیک می نمایند.

ص: 65

و کنار جهان و در طول تاریخ همواره بر این باور بوده و معترفند که آفریدگار جهان و پروردگار مهربان، برای رشد و کمال انسان، آنچه را که مورد نیاز وی بوده، بدون کمترین کاستی، در جهان به ودیعت نهاده، و عالم هستی ذاتاً و بالطبع، یک دست و یک پارچه، همساز و همنوا، هماهنگ و همگام، در جهت کمال مطلوب و خدمت به انسان، در حال چرخش است.

خدای متعال می فرماید:

« تَبارَکَ الَّذِی بِیَدِهِ الْمُلْکُ وَ هُوَ عَلی کُلِ ّ شَیْ ءٍ قَدِیرٌ ا اَلَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْغَفُورُ ا اَلَّذِی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً ما تَری فِی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ ا ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کَرَّتَیْنِ یَنْقَلِبْ إِلَیْکَ الْبَصَرُ خاسِئاً وَ هُوَ حَسِیرٌ ».(1)

«خجسته و مبارک است آنکه حکومت جهان به دست اوست و او بر هر چیز تواناست همان که مرگ و حیات را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک از شما بهتر عمل می کنید و او ارجمند و آمرزنده است همان که هفت آسمان را بر فراز یکدیگر بیافرید، در آفرینش خدای رحمان هیچ (تضادّ یا) زیادت و نقصانی نمی بینی، بار دیگر نگاه کن، آیا هیچ خللی مشاهده می کنی؟ باز بنگر! (مطمئناً جز نظم و کمال، چیزی نمی یابی و سرانجام) چشمانت خسته و ناتوان به سوی تو باز می گردد».

هرگز نباید فشارها، ناملایمات، بیماری ها، مصیبت ها، گرفتاری ها، فقر و پریشانی و فراز و نشیب های زندگی را - که ابزار این آزمون است و در پیشبرد

ص: 67

هدف بزرگ رشد و تعالی انسان نقش اساسی ایفا می نماید - به حساب نقص و عیب آفرینش گذارده، و آنها را صرفاً از دیدگاه مزاحم و مانع، مورد توجّه قرار داد. گرچه انسان به اقتضایِ طبیعت لذّت خواهی و راحت طلبی، دوست دارد همه چیز این عالم مطابق میل و در جهت خواسته او بوده، و کمترین مانع و مزاحمی فراراه خویش نبیند، لیکن کمال معنوی، تعالی روحی، و رشد و پیشرفت او در گرو برخورد صحیح و منطقی با همین عواملِ به ظاهر مزاحم است.

وجود این عوامل و مزاحمت آنها برای آدمی نه تنها عیب و نقصی برای نظام آفرینش به حساب نمی آید، بلکه با یک نگاه درست و آگاهانه، به خوبی می توان به نقش حیاتی آنها در جهت بهبود سیر معنوی و تقویت جسمی و روحی آدمی پی برده، فقدان آنها را یک خلل جدّی و یک نقصان اساسی برای آن به حساب آورد.

نظام آفرینش حقیقتاً به مثابه مدرسه بسیار بزرگ و کاملاً بی عیب و نقصی است که خدای قادر منّان، آن را با عالی ترین امکانات آموزشی و زیباترین جلوه های تربیتی، برای ارتقای علمی، رشد معنوی و تعالی روحی انسان بنا فرموده، و آن را با همه امکانات، به مقصود یک آزمون جدّی و همگانی در اختیار وی قرار داده است.

این آزمون و آزمایش که در اصطلاح دینی با تعبیر «ابتلاء» و «فتنه» از آن یاد شده، یک سنّت الهیِ همیشگی است که در طول تاریخ، در همه امّت ها و بر همه افراد پیوسته جاری بوده و خواهد بود.

خدای متعال می فرماید:

« الم ، أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ ا وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ

ص: 68

الْکاذِبِینَ ».(1)

«آیا مردم چنین پنداشتند که چون بگویند ایمان آوردیم، به حال خود رها گشته و آزمایش نخواهند شد؟ در حالی که ما پیشینیان آنان را نیز مورد آزمایش قرار دادیم. البته باید علم خدا در باره راستگویان و دروغگویان محقّق گردد».

از انبیا و اولیای الهی گرفته تا سایر گروه ها، طبقات و اقشار مختلف مردم، مرد و زن، پیر و جوان، مؤمن و کافر، دارای هر رتبه و منزلت اجتماعی، و برخوردار از هر موقعیت و مقام معنوی، هر کس به تناسب استعداد و قدرت، و متناسب با شأن و منزلت خویش مورد آزمایش قرار می گیرد.

خوشی و ناخوشی، سلامتی و بیماری، فقر و بی نیازی، مال و منال دنیا، پریشان حالی و تهی دستی، حوادث تلخ و ناگوار و پیش آمدهای شیرین و شادی بخش، خیر و شرّ، زن و فرزند، دوست و دشمن، معاشران و همسایگان، روش ها و سلیقه ها، مرام ها و اندیشه ها، کتب آسمانی، پیامبران الهی، و در یک کلمه: مرگ و زندگانی و حتی فراز و نشیب های زندگی دیگران، همه و همه ابزار این آزمایش، و وسیله ای برای سنجش اعمال ماست که با هدفِ تربیت و پرورشِ آدمی صورت می پذیرد.

خدای متعال می فرماید:

« وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ ءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ ».(2)

ص: 69

«قطعاً شما را با چیزی همچون ترس، گرسنگی، کاهش اموال، و (از دست دادنِ) جان ها و (از بین رفتن حاصل زحمات و) ثمرات، آزمایش می کنیم. و (تو ای رسول ما!) بشارت ده استقامت پیشگان را».

امام صادق علیه السلام نیز می فرمایند:

«مَا مِنْ قَبْضٍ وَ لا بَسْطٍ إِلّا وَ لِلَّهِ فِیهِ مَشِیئَةٌ وَ قَضاءٌ وَ ابْتِلاءٌ.».(1)

«هیچ تنگی و گشایشی نیست جز آنکه خدا را در آن، خواست و حکم و آزمایشی است».

آری، جهان با همه گستردگی و تمامی امکانات، به مثابه بوته آزمایشی است برای سنجش آدمی، تا آنچه در اوست، از صفات عالی انسانی، تا رذائل زشت اخلاقی ظاهر، و حقّ از ناحقّ، و پاک از آلوده متمایز گردد.

بروز و ظهور استعدادها و قابلیت ها - از صبر و شکیبایی، استقامت و بردباری، مجاهدت و پایداری، ایمان و فداکاری، سخاوت و جوانمردی، عدالت و نوع دوستی و مردانگی، تا بخل و حسادت، ترس و زبونی، خیانت و کینه توزی، و کفر و دو روئی - تنها از پرتو وجود فراز و نشیب های زندگی و برخورد با همین خوشی ها و ناخوشی ها میسّر می گردد و البته از این، گریزی نیست.

امیر مؤمنان علیه السلام در مقام بیان ناگزیری انسان از وقوع در فتنه و آزمایش، مردم را از پناه بردن به خدا از فتنه، بر حذر داشته، و به این دلیل که هیچ کس از آزمایش الهی معاف نیست، می فرمایند:

«کسی که پناه می برد، باید از فتنه های گمراه کننده پناه ببرد».

آنگاه با اشاره به کلام خدا که اموال و فرزندان را وسیله آزمایش معرفی

ص: 70

کرده،(1) به بیان فلسفه آزمایش پرداخته، می فرمایند:

«معنی این فرمایش این است که خداوند سبحان، آنان را به دارایی ها و فرزندان، مورد آزمایش قرار می دهد، تا کسی که از (کمبودِ) روزی خود خشمگین است، از آنکه به روزیش راضی است متمایز و آشکار گردد. گر چه خداوند سبحان، از آنان به خودشان داناتر است، ولی آزمایش برای آن است که رفتار و کردارهایی که شایسته پاداش و کیفر است، آشکار گردد...».(2)

همچنین به هنگام بیعت مردم مدینه با آن جناب فرموده اند:

«وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِ ّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَةً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَةً وَ لَتُساطُنَّ سَوْطَ الْقِدْرِ حَتَّی یَعُودَ أَسْفَلُکُمْ أَعْلاکُمْ وَ أَعْلاکُمْ أَسْفَلَکُمْ.».(3)

«سوگند به آن کسی که پیامبر را به حقّ فرستاد، درهم آمیخته شوید، و از هم غربال و جدا گردید. و چونان که کفگیر، طعام را در دیک بر هم می زند، زیر و رو خواهید شد، تا آنکه پست ترین شما به مقام بلندترین شما باز گردد، و بلندترین تان به منزلت و جایگاه پست ترین تان بازگشت نماید».

امام باقر علیه السلام نیز می فرمایند:

« ... إِنَّهُ لا بُدَّ مِنْ أَنْ یَکُونَ فِتْنَةٌ یَسْقُطُ فِیها کُلُّ بِطانَةٍ وَ وَلِیجَةٍ حَتَّی یَسْقُطَ فِیها مَنْ یَشُقُّ الشَّعْرَ بِشَعْرَتَیْنِ حَتَّی لا یَبْقَی إِلّا نَحْنُ وَ شِیعَتُنا».(4)

ص: 71

«... ناگزیر باید آزمایشی پیش آید که هر فرد خصوصی و محرم رازی در آن سقوط کند، تا آن جا که آن کس که (از کمال دقت و باریک بینی) مو را دو نیمه می کند، ساقط گردد! به طوری که جز ما و شیعیان ما کسی باقی نمی ماند.».

کم نبوده اند افرادی که به واسطه ابراز پاره ای از اعمال یا گفتار در شرایطی ویژه، به صورت جدّی مورد توجه مردم قرار گرفته و منزلت اجتماعی قابل توجهی پیدا کرده اند، و بسیار بوده اند کسانی که در عرصه های فداکاری و در مراحلی از زندگی، قابلیت های فراوانی از خود نشان داده اند و گفتار و کردار آنان دلیل ایمان استوار و اخلاص کامل آنان به حساب آمده است - گرچه ماهیّت حقیقی گفتار و کردار آنها از نگاه مؤمنان تیزبین و نفس شناسان ظریف اندیش، مخفی نبوده - لیکن آنگاه که به واسطه این سنّت حتمی الهی، مورد آزمایش قرار گرفته اند، حقیقت امرشان بر همگان آشکار، و به صورت حیرت انگیزی سقوط کرده اند.

زبیر صحابی رسول خدا صلی الله علیه وآله که روزگاری در حضور آن حضرت سوگند یاد می کند: من علی علیه السلام را دوست می دارم، و بنا به فرمایش امیر مؤمنان علیه السلام، شمشیرش غصّه های فراوانی را از چهره پیامبر صلی الله علیه وآله زدوده، با آنکه شخصاً از زبان رسول خدا صلی الله علیه وآله خبر هولناک جنگ با امیر مؤمنان علیه السلام را شنیده، دیری نمی پاید که با انگیزه خون خواهی عثمان، در مقابل حضرتش شمشیر می کشد!

و ابن ملجم که روزگاری به عنوان یکی از ده برگزیده عامل یمن، با خطاب «أَیُّهَا الْإمامُ الْعادِل» بر آن امام مظلوم سلام کرده و بر منکرین مقام آن بزرگوار لعنت فرستاده و عرض می کند: شمشیرهای ما برای از بین بردن دشمنان شما آماده است، در جنگ صفین در خدمت آن حجّت خدا بوده، در جنگ نهروان پیکار شدیدی از او ظاهر گشته، و خبر مراجعت پیروزمندانه سپاه حضرت را به خیال

ص: 72

خود برای رضای خدا مشتاقانه به مردم کوفه رسانده، و خود بارها از زبان آن بزرگوار شنیده که تو کشنده من هستی!

با این همه، سر انجام دل پلید خویش به هوای زنی زیبا می بازد، و با ارتکاب فجیع ترین عمل ظالمانه و هولناک ترین جنایت تاریخ، محراب مسجد کوفه را از خون مطهّر سرور اصفیا، پیشوای پرهیزکاران و امیر مؤمنان رنگین، بشریت را از پرتو خورشید وجود بی بدیلش برای همیشه محروم، و خویشتن را هم زنجیر پی کننده ناقه صالح، و إلی الأبد گرفتار عذاب الیم دوزخ می سازد.(1)

البته استقامت مردم در برابر امتحانات گوناگون یکسان نیست؛ همه مردم نیز با تمام ابزارهای امتحان مورد آزمایش قرار نمی گیرند. هر کس به تناسب معرفت، ایمان، روحیه، کردار و موقعیتی که در آن به سر می برد آزموده می شود.

آزمایشات برگزیدگان الهی، پیامبران، اوصیای آنان، رهبران و پیشوایان مردم نیز که مسئولیت خطیر هدایت و ارشاد عموم مردم را بر عهده دارند، به مراتب از ابتلاءات سایرین، بیشتر و دشوارتر خواهد بود.

امام باقر علیه السلام می فرمایند:

«أَشَدُّ النَّاسِ بَلاءً الْأَنْبِیاءُ ثُمَّ الْأَوْصِیاءُ ثُمَّ الْأَماثِلُ فَالْأَماثِلُ».(2)

«گرفتاری و بلای پیامبران از جمیع مردم شدیدتر است. سپس اوصیای آنان، و بعد، نیکانِ مردم به تناسب نیکی آنها.».

تعداد قابل توجّهی از آیات قرآنی، یادآور دشواریِ امتحانات بسیار سخت کسانی است که با اتّکا به خدا و ایمان استوار، یک تنه در برابر انبوه دشمنان، کثرت مخالفین، و لجاجت های جاهلانه ایستاده، و از راه درست و هدف متعالی

ص: 73

خود دفاع کرده اند.

حضرت نوح علیه السلام بیش از نهصد سال در میان قوم خود درنگ کرده، آنان را به خدا پرستی دعوت می نماید، امّا جز اندکی به او ایمان نمی آورند، و سرانجام، طوفان قهر الهی آنان را در خود فرو می بلعد.

حضرت ابراهیم علیه السلام آنگاه به مقام بلند امامت - که فراتر از نبوت و رسالت است - نائل می گردد که از شگفت انگیزترین و سخت ترین آزمایشات الهی سربلند بیرون می آید.(1)

حضرت موسی علیه السلام از یک سو با دشمن سر سختی چون فرعون مواجه است، و از سوی دیگر با قوم بهانه گیر، جاهل، و لجوجی همچون بنی اسرائیل روبرو است.

حضرت شعیب علیه السلام مردم را به خدا پرستی و پرهیز از فساد و کم فروشی دعوت می کند، اما اشراف زورمند و متکبّر قومش او را تهدید می کنند که اگر دست از خدا پرستی نشوید و به آیین باطل آنان نپیوندد، او و پیروانش را از شهر و دیار خود بیرون خواهند کرد.(2)

حضرت سلیمان علیه السلام مبتلا به حکومت بی نظیری است که در آن، شیاطین و باد مسخّر اویند، امّا در برابر قدرت حیرت انگیزی که در اختیار او قرار گرفته، متوجّه آزمایش الهی است:

« ... هذا مِنْ فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَ أَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ... ».(3)

«این از فضل پروردگار من است تا مرا بیازماید که آیا سپاسگزار او خواهم بود یا کفران می کنم».

ص: 74

وجود اقدس رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله در خلال بیست و سه سال دوران ابلاغ پیام وحی به مردم و انجام تکلیف بزرگ رسالت، از جانب دوست و دشمن متحمّل چنان آزار و اذیّتی گردید که خطاب:

« طه ، ما أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی ».(1)

تسلّی بخش جان نازنین آن جناب گشت.

حضرت علی علیه السلام در مورد آزمایش اوصیای پیامبران علیهم السلام می فرمایند:

«... خداوند بزرگ، جانشینان پیامبران را در زمانی که زنده اند در هفت موضع امتحان می کند تا طاعت و پیروی آنان را بیازماید. هنگامی که از اطاعت و آزمایش آنان خشنود باشد، به پیامبران فرمان می دهد که آنها را در حیات خود ولیّ و دوست، و برای بعد از وفاتشان وصیّ و جانشین خود قرار دهند و اطاعت از آنان را بر امّت هایی که پیرو آنهایند واجب گردانند.

پس از ارتحال آنها نیز جانشینان آنان را در هفت موضع مورد آزمایش قرار می دهد تا صبر و شکیبایی آنها را بیازماید. اگر امتحانشان رضایت بخش باشد، پایان کارشان را سعادت و خوشبختی قرار می دهد تا آنها را کامل و سعادتمند به پیامبران ملحق سازد...».(2)

سایر اقشار و گروه های مردم نیز هر یک متناسب با ایمان و کردار خود مورد آزمایش قرار می گیرند.

امام صادق علیه السلام به نقل از جدّ بزرگوار خود حضرت رسول صلی الله علیه وآله در حدیثی می فرمایند:

ص: 75

«... وَ یُبْتَلَی الْمُؤْمِنُ بَعْدُ عَلی قَدْرِ إِیمانِهِ وَ حُسْنِ أَعْمالِهِ فَمَنْ صَحَّ إِیمانُهُ وَ حَسُنَ عَمَلُهُ اشْتَدَّ بَلاؤُهُ وَ مَنْ سَخُفَ إِیمانُهُ وَ ضَعُفَ عَمَلُهُ قَلَّ بَلاؤُهُ.».(1)

«(بعد از انبیا و اولیا) مؤمن به اندازه ایمان و نیکی اعمالش آزمایش می گردد. هر که ایمانش سالم و کردارش نیکو باشد گرفتاریش سخت، و هر که ایمانش سست و عملش ضعیف باشد گرفتاریش اندک است.».

کیفیت ابتلاء و نوع آزمایش نیز برای همگان یکسان نمی باشد. همچنان که فقر و محرومیت، ضعف و بیماری، حوادث تلخ زندگی، مصائب ناگوار، جنگ و خونریزی، قحط و خشک سالی، ناسازگاری همسر و همسایه، آزار و اذیّت همکار و معاشر و مفاسد گمراه کننده محیط زندگی از ابزارهای شایع این آزمون به حساب می آید، غنا و بی نیازی، امکانات مادی گسترده، استعداد سرشار، حُسن و جمال، موقعیّت ممتاز اجتماعی و... نیز هر یک می تواند ابزار مناسبی برای آزمایش گروهی از مردم باشد.

البته نفس آدمی به اقتضای طبیعتِ راحت طلبی، همواره خواهان غنا و بی نیازی و رفاه و آسایش بوده، از فقر و محرومیت، و درد و رنج و مصیبت، بیزار و متنفّر است، لیکن هرگز نباید پنداشت وجود شرایط ملایم با طبع، و فراهم بودن مشتهیات نفس، الزاماً به سود آدمی، و سبب تسهیل حرکت به سوی کمال خواهد گشت، چه آنکه برای نوع انسان ها، فراهم بودن اسباب عیش و لذّت، و بر وفق مراد بودن همه اوضاع و شرایط، نه تنها کمال خواهی و حرکت در جهت رشد و تعالی را آسان نمی کند، بلکه ضمن اینکه مسئولیت سنگین تری را نسبت به داده ها - که به منزله امانتی در دست ماست - متوجّه ما خواهد نمود،

ص: 76

علاقه و حبّ نفس را به دنیا شدیدتر و ریشه دارتر، و دل کندن از آن را به مراتب، سخت تر و دشوارتر خواهد نمود.

تجربه ثابت کرده، شواهد زنده روزگار و نمونه های پیرامون ما نیز گواه بر این است که هر قدر توجّه نفس به دنیا و زخارف آن عمیق تر و بیشتر، و هر اندازه وسائل راحتی و رفاه آدمی فراهم تر و گسترده تر باشد، به همان میزان، توجّه به حضرت حقّ و میل و رغبت به تلاش برای عالم آخرت کمتر و محدودتر خواهد بود.

البته حساب انسان های بلند همّت و برگزیدگان دریا دل - و شیفتگان خداپرستی که کانون وجودشان مرکز تجلّی شکوه و عظمت حقّ و ژرفای جان و قلب آنان از پرتو نور حقّ آکنده گردیده، و روح و نفس بزرگ خویش به یکباره از دنیا و ما فِیها برکنده اند - را از کسانی که دل در گرو زندگی مادی خود دارند جدا باید دانست.

از آن سوی، مشکلات، گرفتاری ها و کاستی های زندگی، با همه آلام، محنت ها، و درد و رنج هایی که به هŘјǙǠدارد - با چشم پوشی از اثر انگشت دنیاپرستانِ حرام خوارِ زر مدار و اغماض از ردّ پای سردمداران جنایت پیشه زورمند - چنانچه به گونه ای صحیح و منطقی با آنها برخورد شود، از علاقه و دل بستگی آدمی به دنیا و زرق و برق آن می کاهد، و میل به کمال، علاقه به رشد و اعتلای معنوی، محبّت به حقّ، و توجّه به عالم آخرت را در وجود آدمی افزایش داده، سبب ایجاد انگیزه و پیدایش حال راز و نیاز و تضرّع بیشتر با پروردگار مهربان می گردد.

این است که مؤمنین، خصوصاً در این دوران که روزگار غیبت حضرت ولیّ عصر - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف -، و هنگامه امتحان بزرگ شیعه است، بیش از سایر مردم و غالباً از طریق همین بلاها و گرفتاری ها مورد آزمایش قرار می گیرند،

ص: 77

تا جان و روحشان بیش از پیش از دنیا و زخارف آن منزجر، ریشه های غیر خدا به طور کامل از دل آنان منقطع، و با تمام وجود متوجّه حق تعالی و امر آخرت گردند.

امام باقر علیه السلام در پاسخ به جابر جعفی که در باره زمان فرج حضرت سؤال کرده، می فرمایند:

«هَیْهاتَ هَیْهاتَ ! لا یَکُونُ فَرَجُنا حَتّی تُغَرْبَلُوا ثُمَّ تُغَرْبَلُوا ثُمَّ تُغَرْبَلُوا - یَقُولُها ثَلاثًا - حَتّی یَذْهَبَ الْکَدْرُ وَ یَبْقَی الصَّفْوُ.».(1)

«دور است ! دور است ! فرج ما نخواهد شد تا آنکه غربال شوید ! باز غربال شوید ! باز هم غربال شوید ! تا هر آنچه تیره (ناخالص و ناپاک) است نابود گشته و هر چه صاف (و پاکیزه) است باقی بماند.».

هم آن بزرگوار در مقام بیان دشواری و شدّت امتحان و سرعت تحوّلاتِ آن زمان می فرمایند:

«شما ای گروه شیعه ! ای شیعیان آل محمّد صلی الله علیه وآله ! (در اثر طول غیبت و هجوم گرفتاری ها و ناملایمات، از یکدیگر جدا و) خالص خواهید شد... (به طوری که) برخی از شما صبح می کند در حالیکه خود را بر دین و روش ما می بیند، امّا شامگاه (بدون اینکه خود بفهمد) از آن خارج می گردد ! و یا شب هنگام بر شریعت ماست، چون بامداد شود، از آن خارج گشته است !».(2)

امام صادق علیه السلام نیز طول عمر حضرت ولیّ عصر - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف - و سختی امتحان در زمان غیبت آن حضرت را به تأخیر نزول عذاب

ص: 78

بر قوم حضرت نوح علیه السلام تشبیه کرده، می فرمایند:

قوم نوح می گفتند: اگر ادّعا و گفته های نوح حقّ بود، در وعده های پروردگارش تخلّفی صورت نمی گرفت...

و هر بار که نزول عذاب تأخیر می افتاد، گروهی از آنان از دین آن بزرگوار بر می گشتند... تا آنکه خدای عزّوجلّ به او فرمود:

اگر در مرحله نخست، کفّار را به هلاکت می رساندم و گروه های دیگری را که بعد از آن از دین بر گشتند، باقی می گذاشتم، وعده سابقم به مؤمنینِ خالص در باره جانشینی آنان در زمین و... محقّق نمی گشت... و آنان خبث باطن و سوء سریره و نفاق قلبی خود را پس از نجات آشکار ساخته، با مؤمنین برای حکومت و ریاست به جنگ و دشمنی بر می خاستند.

آنگاه حضرت صادق علیه السلام می فرمایند:

همچنین ایام غیبت قائم علیه السلام به درازا می کشد تا حقّ از ناحقّ خالص، و ایمان از نفاق متمایز گردد...».(1)

ای عزیز ! آنچه بر ما وارد می شود - قطع نظر از منشأ و ریشه پیدایش آن - خارج از قلمرو قدرت و اختیار فعلی ماست، امّا آنچه از ما صادر می گردد، و نوع برخورد و عکس العمل ها، تا حدّ زیادی در اختیار ما و در حیطه توان و قدرت ما خواهد بود. رمز موفّقیت مردان و زنان بلند همّتی که توانسته اند پیروزمندانه از این گذرگاه سخت عبور کرده، سربلند بیرون آیند نیز پس از لطف خدا، عمدتاً در همین شکل عکس العمل و نوع برخورد آنان خلاصه می شود.

در سایه ایمان به پروردگار مهربان و استمداد از الطاف و عنایات بی دریغ

ص: 79

اولیای دین که عروة الوثقی و محکم ترین دستاویز مؤمن است، و با مطالعه تاریخ گذشتگان که از راه کارهای مهم استحکام بنیه معنوی و تربیت شالوده اخلاقی و تقویت ارکان ایمان است، و با برشماری بخش هایی از نعمت های بی شمار الهی که وسیله جلب محبّت، و توجّه بیشتر به الطاف بی انتهای پروردگار مهربان است، و با عنایت به گذرا بودن همه حوادث تلخ و شیرین دنیا که ابزار مهمی برای پیشگیری از دل بستن به دنیاست، و با تقویت روح صبر و استقامت به وسیله مناجات با خدای متعال، خصوصاً نماز که عالی ترین وسیله تحکیم ارکان پایداری در برابر سختی های زندگی است، خواهیم توانست در برابر انبوه ناملایمات، فشارها، گرفتاری ها، مصائب و مشکلات روزگار، همچون کوه های مقاوم، سربلند و استوار ایستاده، آرام و مطمئن، و به دور از یأس و حیرت و سرگردانی، به نزول برکات و فیوضات همیشگی خداوند منّان، و پیروزی در آزمایشات دشوار الهی امیدوار باشیم.

ص: 80

ص: 81

دلی که از عشق و محبت لبریز نیست، سینه ای که سرشار از دشمنی و کینه توزی با مردم است، و نفسی که بی امان از نیکی و پاکی و یگانگی ممانعت، و پیوسته به شرّ و پلیدی و تفرقه دعوت می نماید، حقیقتاً نیازمند تهذیب، و به راستی محتاج پالایش است.

ص: 83

مسائل علم اخلاق

سلوک

و خواست و انگیزه ای بسیار قوی است. و تنها در آن صورت است که انسان در برابر کوبنده ترین مشکلات، و سخت ترین موانع، در جسم و تن خویش احساس ناتوانی نکرده، آنی از پای نخواهد نشست.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«ما ضَعُفَ بَدَنٌ عَمَّا قَوِیَتْ عَلَیْهِ النِّیَّةُ».(1)

«هیچ بدنی از انجام کاری که نیّت و انگیزه انسان بر آن نیرومند گشته (و مورد توجّه جدّی نفس واقع شده) ناتوان و ضعیف نخواهد بود».

برگزیدن راه سلوک و حرکت در مسیر کمال و کوشش در راه حقّ، به لحاظ ارجمندیِ هدف و به تناسب شأن و منزلت مقصد، نیازمند شور و شوقی زائد الوصف، خواست و اراده ای بی پایان، و اشتیاقی بی حدّ و مرز است، تا در پرتو آن، پوینده راه حقّ و مشتاق وصال محبوب، سر از پای نشناخته، از همه چیز و همه کس جز مطلوب حقیقی بگذرد و در پی گیری مقصود والای خویش لحظه ای درنگ نکرده، کوچک ترین تردیدی به خود راه ندهد.

دست از طلب ندارم تا کام من برآید

یا تن رسد به جانان یا جان زتن برآید

بگشای تربتم را بعد از وفات و بنگر

کز آتش درونم دود از کفن برآید

مولی الموالی امیرمؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«مَنْ بَذَلَ جُهْدَ طاقَتِهِ، بَلَغَ کُنْهَ إِرادَتِه»ِ.(2)

«کسی که (در راه رسیدن به هدف) نهایت تلاش و کوشش خود را نماید، به حقیقت خواسته خود خواهد رسید».

البته گرچه تلاش در جهت تقویت اراده و تعمیق انگیزه، برای پی گیری

ص: 85

هر هدف مادی یا معنوی، از اصول اساسی و از امور بسیار مهمی است که غفلت از آن به مثابه سست شدن پایه های حرکت در مسیر آن هدف، و به منزله فروریختن ارکان هرگونه فعالیت و کار و کوشش در آن زمینه است، لیکن آنچه که طریق سالک راه حقّ را از طرق مادی و فعالیت های روز مره سایر مردم متمایز ساخته، و مسئولیت خطیر وی را جهت حفظ و حراست از آن بسیار دشوار می گرداند، ضرورت تلاشی خستگی ناپذیر و کوششی پیوسته و لحظه به لحظه برای تصحیح انگیزه، و تطهیر نیّت از هرگونه ناخالصی و رنگ و بوی غیر الهی است.

ارزش و اعتبار تلاش های معنوی و اعمال عبادی - بر خلاف فعالیت های مادی که پاکی نیّت در انجام بی عیب و نقصِ آنها چندان نقشی ایفا نمی کند - علاوه بر وابستگی کامل به درستی و تمامیت اجزاء و شرائط، عمدتاً منوط به پاکی انگیزه، و خالی بودن نیّت از هر گونه گرایشی است که به نوعی توجّه انسان را از کمال مطلوب و وصال محبوب باز می دارد.

آرزوی نجات از عذاب الهی، دستیابی به اجر و پاداش فوق العاده اُخروی، وصول به عالم کشف و کرامت، نیل به مقامات بلند معنوی و نمونه های دیگری از این امور، گرچه در جای خود می تواند به عنوان یک ارزش، مدّ نظر قرار گیرد و در راستای ترغیب و تشویق نوع مردم، از عوامل و راه کارهای پسندیده و مناسبی است که بعضاً از طرف شارع مقدس نیز مورد تأکید قرار گرفته، لیکن از آن جا که ارزش هر کس به قدر همّت اوست، و آنچه که همّت را از ارج و منزلت حقیقی برخوردار می سازد، شرافت، ارجمندی و عظمت هدفی است که به آن، سمت و سوی و جهت می بخشد، سالک را خواهشی جز دیدار یار و آرزویی جز وصال محبوب نیست.

در مقام عرض حال به پیشگاه معبود لایزال، به پیشوای سالکان و زینت

ص: 86

عبادت کنندگان حضرت سجّاد علیه السلام تأسّی کرده، عرض می کند:

«فَیا مُنْتَهی أَمَلِ الْآمِلِینَ وَ یا غایَةَ سُؤْلِ السَّائِلِینَ وَ یا أَقْصی طَلِبَةِ الطَّالِبِینَ وَ یا أَعْلَی رَغْبَةِ الرَّاغِبِینَ.».(1)

«ای منتهای آرزوی آرزومندان! و ای مقصود نهایی نیازمندان! و ای عالی ترین مطلوب طالبان! و ای بالاترین خواهش رغبت کنندگان!».

ای مقصد همّت بلندان

مقصود دل نیازمندان

ای عقل مرا کفایت از تو

جُستن زمن و هدایت از تو

از ظلمت خود رهاییم ده

با نور خود آشنائیم ده

إِیَّاکَ أَدْعُو أَنْتَ السَّمِیع

إِیَّاکَ أَرْجُو أَنْتَ الشَّفِیع

همّت بلندم ، کوتاه دستم

أَنْتَ الرَّفِیعُ ، أَنْتَ الْمَنِیع

او طلب و عطش درونی خود را با گریه های طولانی، تضرع و زاری و ناله های جان سوز ابراز داشته، پیوسته از پیشگاه حضرت حقّ، تقاضای توفیق، معرفت و لقای جنابش را دارد.

من ندارم حاجتی جز روی تو

من نجویم مقصدی جز کوی تو

از تو غیر از تو ندارم حاجتی

جز به ذکر تو نبینم راحتی

آری، سالک را خواهشی جز هوای محبوب، و مقصدی جز بندگی او نباشد، گمشده ای دارد که شمع جانش پیوسته در جستجوی او می سوزد، دردی در خود احساس می کند که درمانش تنها اوست، و عطشی که جز به شربت وصال او مرتفع نگردد.

مولای عارفان امام سجّاد علیه السلام در مقام مناجات با پروردگار خود عرضه می دارد:

ص: 87

«فَقَدِ انْقَطَعَتْ إِلَیْکَ هِمَّتِی وَ انْصَرَفَتْ نَحْوَکَ رَغْبَتِی فَأَنْتَ لا غَیْرُکَ مُرَادِی وَ لَکَ لا لِسِوَاکَ سَهَرِی وَ سُهادِی وَ لِقاؤُکَ قُرَّةُ عَیْنِی وَ وَصْلُکَ مُنَی نَفْسِی وَ إِلَیْکَ شَوْقِی وَ فِی مَحَبَّتِکَ وَلَهِی وَ إِلَی هَوَاکَ صَبابَتِی وَ رِضاکَ بُغْیَتِی وَ رُؤْیَتُکَ حاجَتِی وَ جِوَارُکَ طَلَبِی (طَلِبَتِی) وَ قُرْبُکَ غایَةُ سُؤْلِی وَ فِی مُناجاتِکَ رَوْحِی (أُنْسِی) وَ رَاحَتِی وَ عِنْدَکَ دَوَاءُ عِلَّتِی وَ شِفاءُ غُلَّتِی وَ بَرْدُ لَوْعَتِی وَ کَشْفُ کُرْبَتِی.».(1)

«(خدای من!) توجّهم از همه منقطع و همّتم تنها به سوی توست، رغبت و اشتیاقم در تو خلاصه گشته؛ تنها تویی مقصود و مرادم. بیداری و کم خوابیم تنها از شوق توست. لقایت نور دیدگانم، و مقام وصالت تنها آرزوی من است. شوقم منحصر به تو، و در راه دوستی تو سرگردان و واله هستم. دلباخته هوای توام. غرض و مقصدم خشنودی توست. به مشاهده تو نیازمندم و نعمت جوارت مطلوب من است؛ و مقام قربت منتهای خواهش من باشد. مناجات با تو فرح و آرامش خاطر من است، و دوای بیماری و شفای قلب سوزانم و تسکین حرارت دل و برطرف کننده گرفتاری و غم و اندوهم نزد توست.».

روز محشر عاشقان را با قیامت کار نیست

کار عاشق جز تماشای جمال یار نیست

از سر کویش اگر سوی بهشتم می برند

پای ننهم گر در آن جا وعده دیدار نیست

تا انسان دل از غیر خدا نپرهیزد، به مقصد اعلای انسانیّت - که چیزی جز معرفت و قرب حقّ تعالی نیست - نخواهد رسید. تلاش برای قدرت یافتن بر انجام امور خارق العاده، آرزوی باز شدن چشم برزخی و دیدن خواب های پرزرق و برق، فعالیت برای رسیدن به عالم کشف و کرامت و... هر یک به نوعی آدمی را

ص:88

از هدف اصلی خویش باز می دارد. بلکه بسا هدف قرار دادن تخلّق به اخلاق پسندیده، نیل به کمال، و دستیابی به حالاتی چون مستجاب شدن دعا و... نیز به مراتب، انسان را از مرحله قرب جوار حقّ دور سازد!

سالک را با کشف و کرامت و امور خارق العاده چه کار؟ عمر، شریف تر از آن است که آن را در راه غیر قرب و معرفت از کف دهیم.

چه شکرهاست در این شهر که قانع شده اند

شاه بازانِ طریقت به مقام مگسی؟

برگزیدن هر مقصدی جز بندگی و قرب به ساحت حقّ برای سالک دستاوردی جز حسرت و ندامت به بار نخواهد آورد. ندامتی بی حاصل که حکایات و روایات تکان دهنده بسیاری بر آن گواه است.(1)

البته اخلاص نیز مانند بسیاری از فضیلت های انسانی و مقامات معنوی از نظر ارزش، دارای درجات و مراتبی است، و چنانکه بزرگان فرموده اند:

«ادنی مرتبه اخلاص آن است که بنده، آنچه قدر طاقت اوست به جا آورد و نزد خدا، قدری و مرتبه ای از برای عمل خود قرار ندهد.».(2)

ص: 89

بدون آنکه او بفهمد.».

همچنین آن حضرت می فرمایند:

«اَلْعامِلُ عَلَی غَیْرِ بَصِیرَةٍ کَالسَّائِرِ عَلَی غَیْرِ الطَّرِیقِ لا یَزِیدُهُ سُرْعَةُ السَّیْرِ إِلاَّ بُعْداً».(1)

«کسی که بدون بصیرت و آگاهی عمل نماید، مانند کسی است که در بیراهه حرکت می کند، هر چه شتاب کند، از مقصد خود دورتر می گردد».

امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«... إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ لَوْ شاءَ عَرَّفَ النَّاسَ نَفْسَهُ حَتّی یَعْرِفُوهُ وَحْدَهُ وَ یَأْتُوهُ مِنْ بابِهِ وَ لکِنَّهُ جَعَلَنا أَبْوابَهُ وَ صِراطَهُ وَ بابَهُ الَّذِی یُؤْتی مِنْهُ...».(2)

«خدای بزرگ اگر می خواست، البته خود را به مردم می شناسانید تا اینکه او را که یگانه است شناخته، و (بدون واسطه) به درگاهش روی آورند، لیکن ما را باب های (فیض و رحمتِ) خود و صراط خود، و بابِ (علمِ) خود قرار داد که از آن، بر (پیشگاه و ساحت اقدس) او وارد گردند».

همچنین می فرمایند:

«اَلْعَمَلُ بِغَیْرِ عِلْمٍ ضَلالٌ».(3)

«فعالیت (معنوی و دینی) بدون علم (صحیح و دانشی که از اهلش گرفته شده باشد) گمراهی است.».

امام باقر علیه السلام نیز می فرمایند:

«کُلُّ مَنْ دَانَ اللَّهَ بِعِبادَةٍ یُجْهِدُ فِیها نَفْسَهُ وَ لا إِمامَ لَهُ مِنَ اللَّهِ، فَسَعْیُهُ غَیْرُ

ص: 91

مَقْبُولٍ وَ هُوَ ضالٌّ مُتَحَیِّرٌ وَ اللَّهُ شانِئٌ لِأَعْمالِهِ...».(1)

«هر که عبادت و طاعت خدا را با زحمت بر خود تحمیل نماید و آن را وسیله دینداری خود قرار دهد، ولی پیشوایی از جانب خدا برای خود نداشته باشد، کوشش وی پذیرفته نیست و او گمراه و سرگردان است، و خدا دشمن اعمال وی خواهد بود !».

آری، اساسی ترین رکن دینداری و شرط مهم دین مداری، دریافت دانش دینی از اسوه ها و پیشوایانی است که صاحب اصلی دین، آنان را برای تضمین صحّت راه، و تحکیم پایه های دینداری معرّفی فرموده است.

البته در این دوران که وجود مطهّر امام عصر - عجّل اللَّه فرجه الشریف - در پس پرده غیب، و به ظاهر دست شیعیان و دوستان آن بزرگوار از دامان کبریایی آن عزیز دوران کوتاه است، نقش علمای ربّانی، تربیت یافتگان مکتب اهل بیت، آشنایان به احکام دین و آگاهان به دقایق و اسرار نفوس، و پیروان حقیقی حضرات معصومین علیهم السلام را نباید از نظر دور داشت. گرچه چون کبریت احمر نادر، و بسان اکسیر اعظم کمیابند، امّا درد آشنایند و راه درمان را نیز به خوبی می دانند. وجودشان تسلّی بخش دل های مضطرب، و قلب های پاکشان محلّ نزول سکینه؛ فرشتگان الهی آنان را احاطه نموده، و محافل و مجالس انس و کرامت، در مقامی که جز خدای متعال، احدی از آن آگاه نیست برای آنان مهیّا گشته است. آنان به راستی طبیبان روحانی بشرند.

امام سجّاد علیه السلام ناگزیر بودن انسان از داشتن آموزگاری آگاه و پاکدل را این چنین یادآور گشته اند:

ص: 92

«هَلَکَ مَنْ لَیْسَ لَهُ حَکِیمٌ یُرْشِدُهُ».(1)

«کسی که حکیمی (فرزانه و عالِمی ربّانی) نداشته باشد تا او را راهنمایی و هدایت نماید، هلاک خواهد شد».

طی این مرحله بی همرهی خضر مکن

ظلمات است بترس از خطر گمراهی

امام صاق علیه السلام نیز می فرمایند:

«وَ اطْلُبْ مُؤاخاةَ الْأَتْقِیاءِ وَ لَوْ فِی ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ إِنْ أَفْنَیْتَ عُمُرَکَ فِی طَلَبِهِمْ، فَإِنَّ اللَّهَ لَمْ یَخْلُقْ عَلی وَجْهِ الْأَرْضِ أَفْضَلَ مِنْهُمْ بَعْدَ الْأَنْبِیاءِ وَ الْأَوْلِیاءِ، وَ ما أَنْعَمَ اللَّهُ عَلیَ الْعَبْدِ بِمِثْلِ ما أَنْعَمَ بِهِ مِنَ التَّوْفِیقِ بِصُحْبَتِهِمْ...».(2)

«برادری (و مؤانستِ) با پرهیزکاران را پیوسته طالب باش، گرچه آنان در (دور دست ترین) نقاط تاریک زمین بوده، و عمر (عزیز) خود را در طلب آنان صرف نمایی، زیرا خداوند، بعد از پیامبران و اولیا بر روی زمین، بهتر از آنان نیافریده، و خدا هیچ نعمتی همچون نعمت توفیقِ همنشینی با آنان را به کسی ارزانی نداشته است».

ص: 93

خَیْرٌ مِنَ الْمَلائِکَةِ وَ مَنْ غَلَبَتْ شَهْوَتُهُ عَقْلَهُ فَهُوَ شَرٌّ مِنَ الْبَهائِمِ».(1)

«خدای بزرگ در ملائکه عقل بدون شهوت را قرار داد، و در حیوانات شهوت بدون عقل را نهاد، و در انسان عقل و شهوت هر دو را موهبت فرمود. بر این اساس هر کس که عقلش بر شهوتش پیروز گردد از ملائکه برتر باشد، و آنکه شهوت او بر عقلش غالب آید از حیوانات بدتر خواهد بود».

امام باقر علیه السلام نیز می فرمایند:

«طبیعت بشر با شهوت و میل و حرص و ترس و خشم و لذت آمیخته شده است ولی در بین مردم کسانی هستند که این کشش طبیعی را با نیروی تقوا و حیا و عزّت نفس مهار کرده اند. هنگامی که نفس، تو را به گناهی فرا می خواند چشم خود را به آسمان افکن (و به عظمت پروردگار آسمان ها و خلقت شگفت انگیز آن لختی بیندیش) اگر از آن کس که بر آسمان ها مشرف است نترسیدی به زمین نظر افکن، بسا باشد که از مردم شرم کنی! چنانچه نه از او که بر آسمان ها مسلّط است می ترسی و نه از اینان که در زمینند شرم داری خود را در زمره حیوانات برشمار».(2)

رستگاری و نیل به فضیلت های معنوی و سجایای اخلاقی در گرو تهذیب نفس و تطهیر روان از تیرگی ها و آلودگی های درونی است و این خود بدون تلاشی خستگی ناپذیر و مبارزه ای همیشگی با خواسته ها و امیال ضد ارزش های انسانی میسّر نمی گردد. و همین واقعیت است که جهاد با نفس را به عنوان اصلی مهم

ص: 95

و حرکتی دائمی در برابر سالک قرار داده، اهتمام جدّی و دائمی وی را در این زمینه می طلبد.

تا انسان در کوران حوادث قرار نگیرد و با مشکلات دست و پنجه نرم نکند ورزیده و آبدیده نمی شود. مخالفت با خواسته های حیوانی و مجاهدت و تلاش پی گیر برای تعدیل شهوات و تمایلات نفسانی از یک سو نفس را از تیرگی ها و صفات رذیله پاک ساخته، به آن نور و صفا می بخشد، و از سوی دیگر آن را از صلابت، قدرت و قوّت روز افزون - که برای عبور از سنگلاخ ها و موانع بزرگتر راه کمال، و صعود به قلّه های فلاح و رستگاری امری حیاتی و اجتناب ناپذیر است - برخوردار می سازد.

در مقابل، قصور و کوتاهی از پرداختن به این امر خطیر، به منزله رها کردن مرزهای کشورِ وجود و غفلت از تهاجمات ویرانگر دشمنان داخلی و خارجی نفس و ابلیس و سرانجام تسلّط نیروهای شیطانی بر قوای عقلانی و سقوط حتمی از عالم انسانیّت به ورطه حیوانیّت و حرمان همیشگی از جوار قرب محبوب حقیقی است و ثمره آن چیزی جز حسرت و ندامت ابدی نخواهد بود.

ای عزیز ! کمر همّت محکم ببند و با تأسّی به اولیای دین، پیشوایان دلسوز، و عالمان و فرزانگان فرهیخته که سرمایه عمر گرانبهای خود را در طبق اخلاص نهاده، و در راه جهاد با نفس که انگیزه بعثت انبیا است سر از پای نشناختند، مردانه به پا خیز، و با لبّیک به دعوت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله برای پرداختن به جهاد اکبر و تهذیب نفس از آلودگی ها و رذائل اخلاقی، و تعدیل غرایز و کنترل هواها و تمایلات نفسانی، از خدای بزرگ طلب توفیق نموده، با استمداد و استعانت از نفوس شریف و ارواح پاک ائمّه معصومین علیهم السلام قیام کن تا با تطهیر نفس از لوث قوای شیطانی و تسلّط بخشیدنِ شرع و عقل و قوای معنوی و روحانی بر تن و جان و روان خویش، شایسته خطاب « یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ »

ص: 96

گشته، در زمره بندگان صالح خدا به افتخار « فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی » نائل گردی.

با مطالعه برخی از آیات قرآنی و گفتار معصومین علیهم السلام که بیانگر جایگاه بلند و بسیار حسّاس جهاد با نفس و مجاهده در راه تهذیب آن در فرهنگ آیین حیات بخش اسلام است بیش از پیش به اهمیّت فوق العاده این امر حیاتی پی خواهیم برد:

آن - و در یک جمله به همه هستی از جهان تا انسان و خالق آنها - سوگند یاد کنند!

آری، رستگاری از آنِ کسی است که نفس خویش را در پرتو ایمان و عمل صالح، با مجاهدت های سخت و پی در پی، از آلودگی به خلق و خوی ناشایست، و تیرگی گناهان و هوی و هوس های تباه گر پاک سازد. نومیدی و خسران، و زیان و حرمان دائمی نیز نصیب کسی است که نسبت به این امر خطیر سهل انگاری کرده، از طریق مستقیم و راه تهذیب و مسیر تقوا منحرف گشته، نفس را با همه پی آمدهای خطرناکش رها نموده، از آن غفلت ورزد.

در حدیث آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله هنگامی که آیه مذکور را تلاوت می فرمودند، توقّف نموده و این چنین دعا می کردند:

«اَللَّهُمَّ آتِ نَفْسِی تَقْواها، أَنْتَ وَلِیُّها وَ مَوْلاها، وَ زَکِّها وَ أَنْتَ خَیْرُ مَنْ زَکَّیها».(1)

«پروردگارا ! به نَفْسم تقوایش را مرحمت فرمای، تو سرپرست و مولای آن هستی، آن را تزکیه فرما که تو بهترین کسی هستی که آن را (برای رشد) از آلودگی ها تطهیر می فرمایی».

آری، جهاد با نفس و پیمودن راه طولانی، دشوار و پرپیچ و خم تزکیه نفس، همّتی بلند، تلاشی مردانه، و گام هایی استوار می طلبد و این خود جز به توفیق الهی و عنایات خاصّه حضرات معصومین علیهم السلام ممکن نخواهد گشت.

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ».(2)

ص: 98

«ای کسانی که ایمان آورده اید از خدا پروا کرده، پرهیزکاری نمایید و برای تقرّب به خدا به اولیای او توسّل جویید و در راه او جهاد نمایید، باشد که رستگار گردید».

حقّ تقوا جز با پرهیز از محرّمات الهی و انجام وظایف شرعی ادا نمی گردد. و از آن سوی، ادای این مسئولیت خطیر، زمینه را برای مجاهده ای سخت و حیاتی فراهم آورده، انسان را برای حرکتی دشوار مهیّا می سازد، لیکن تحقّق این مهم نیز جز به مدد تضرّع به درگاه پروردگار متعال و توسّل به ذیل عنایت صاحبان ولایت و استمداد از نفوس عالیه پیامبر خدا صلی الله علیه وآله و اهل بیت طاهرین آن سرور - سلام اللَّه علیهم - میسّر نخواهد شد.(1)

« وَ ما أُبَرِّءُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلّا ما رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ ».(2)

«من خود را تبرئه نمی کنم زیرا نفس به بدی ها بسیار امر می کند، مگر در مواردی که پروردگارم (مرا) رحم نماید. قطعاً پروردگار من آمرزنده و مهربان است».(3)

کسی که پیوسته در صدد توجیه عیوب خویش برآمده و خود را از هر نقص و عیبی مبرّا می پندارد، در واقع راه درک صحیح واقعیات را بر خود می بندد،

ص: 99

و این خود بزرگ ترین آفت و خطرناک ترین مانع راه تهذیب نفس و خودسازی است.

به تعبیری دیگر، غفلت و تغافل از عفریت نفس امّاره - که مرتبه ای است از مراتب نفس - و نتیجتاً بی بهره شدن از آگاهی کافی نسبت به ناخالصی ها، نقص ها و عیب های درونی - که ثمره طبیعی خوش بینی نسبت به خویشتن است - راه هر نوع سازندگی و اصلاح جدّی را مسدود می سازد. و از همین جا می توان به راز کلام گهر بار مولا امیر مؤمنان علیه السلام بیش از پیش واقف گردید که می فرمایند:

«بدترین (و زیان بارترین) امور، از خود راضی بودن و خشنودی از خویش است».(1)

« وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباکُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ ...».(2)

«در راه خدا به شایستگی و آنگونه که سزاوار جهاد (در راه) اوست تلاش و مجاهده نمایید، او شما را برگزید و در دین (و در مقام تکلیف) کار سخت و پر رنج و مشقّت بر دوش شما ننهاد...».(3)

ص: 100

آری، مجاهده ای خدا پسندانه و کوششی در خور و شایسته؛ و این نخواهد شد مگر با رعایت جمیع شرایط، چه از نظر کیفیّت و کمیّت، و چه به لحاظ خصوصیات زمان و مکان، و از همه مهم تر، حراست آن از هر گونه ناخالصی و آلودگی و انگیزه های ناپاک غیر الهی که جز از چشمان هشیار و تیز بین بندگان خالص خدا پنهان مانده و رهایی از آنها نیز تنها به مدد الطاف خاصّ الهی و امدادهای غیبی و عنایات ویژه اولیاء کرامش و در سایه مراقبت های فشرده و دقیق و پیوسته امکان پذیر خواهد بود.

« وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ ».(1)

«قطعاً کسانی را که در طریق ما مجاهده می کنند به راه های (حقّ) خود هدایت خواهیم کرد، و به راستی خدا با نیکوکاران است.».

اعمال انسانی همانند غرایز و گرایش های طبیعی، خود به خود دارای ارزش مثبت یا منفی نبوده، تا هنگامی که به واسطه نیّت و انگیزه درست یا نادرست، در جهت و سمت و سوی حق یا باطل قرار نگرفته، نمی تواند به صلاح و نیکی یا ناشایستگی و ناپسندی متّصف گردد.

عمل شایسته و کار نیک، حرکت و فعلی است که هماهنگ با حرکت فطرت و نظام آفرینش، و با انگیزه ای مرتبط با کمال حقیقی و در راستای مطلوب نهایی

ص: 101

و در جهت ارتقای معنوی و اعتلای روحی انجام می پذیرد و طبیعتاً دیگران را از ثمرات مثبت و ارزشمند آن بهره مند می سازد. همین خصایص است که کار و تلاش آدمی را رنگ و بوی الهی بخشیده، زمینه شایستگی برای دریافت عنایات ویژه و الطاف خاص، و هدایت به راه های حق را در او فراهم آورده، وی را به افتخار صفت احسان و تأیید« إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ » نائل خواهد ساخت.

البته این امر به سادگی میسّر نخواهد گشت. دشواری شناخت شرایط و مناسبت های زمانی و مکانی، کشش ها و گرایش های منحرف کننده نفس، وسوسه ها و جاذبه های فریبنده شیاطین، تبلیغات گمراه کننده دشمنان راه حقّ و سنگ اندازی آنان، و ضعف ایمان و فقدان امکانات مادی و معنوی، ضمن اینکه انجام عمل شایسته و تلاش در راه خدا و مجاهده با نفس را بسیار دشوارتر می نماید، هر یک می تواند آدمی را از دستیابی به این توفیق بزرگ الهی محروم و ناامید سازد. از اینرو حمایت و وعده نصرت الهی و هدایت به راه های حقّ برای کسانی که در راه خدا به مجاهده پرداخته و متحمّل مشکلات آن گشته، و در برابر سختی ها و دشواری های آن شکیبایی می کنند، بسیار امیدوار کننده، اطمینان بخش و نیرو آفرین خواهد بود.

بنا بر وعده حتمی الهی، با تکیه بر مجاهده آگاهانه و تلاش خالصانه در راه خدا، می توان به هدایت و نصرت قطعی، و سرانجام به رستگاری و پیروزی در این راه دشوار امیدوار و مطمئن بوده، و از آن سوی، هر گونه شکست و ناکامی را معلول قصور یا تقصیر در یکی از دو عامل مهم « مجاهده و اخلاص » دانست.

و به عبارتی دیگر، منشأ شکست ها و ناکامی های خود را باید در یکی از عوامل زیر جستجو نمود:

یا در جهاد و تلاش در صحنه های علمی و فرهنگی و سیاسی و اقتصادی کوتاهی کرده ایم و یا حبّ نفس و علاقه به دنیا و اغراض شخصی بر ما چیره شده

ص: 102

و در واقع اخلاصی در کار نبوده است.

در پایانِ آیه به گروه دیگری که از مجاهدان برترند اشاره می شود. آنان محسنین هستند که علاوه بر تلاش و کوشش در راه نجات خود، دارای مقام ایثار و احسان بوده، و برای دیگران هم تلاش می کنند.

« وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ إِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ ».(1)

«(البته باید دانست) کسی که جهاد و مجاهده می کند در واقع برای خود تلاش کرده (و ثمره این کوشش، از آن خود اوست زیرا) حقیقتاً خداوند از جهانیان بی نیاز است».

فرمودند: جهاد با نفس.

آنگاه فرمودند: برترین جهاد از آنِ کسی است که با نفس خویش که (از هر دشمنی به او نزدیک تر است و) بین دو پهلو و در درون سینه اش جای دارد مبارزه نماید».

مبارزه با دشمنان خارجی و بیگانگان، گرچه کاری است دشوار، و تن دادن به آن با انواع سختی ها و مشکلات همراه است، و پیروزی در آن نیز بدون فداکاری و متحمّل شدن رنج و زحمت های فراوان و گذشتن از مال و جان میسّر نمی گردد، در عین حال در مقایسه با جهاد نفس و دشمن درونی بسیار کوچک به حساب می آید. چه آنکه این جهاد، هر آنش جان دادنی و هر لحظه اش مرگ سرخی است که جز بندگان برگزیده و مخلص، از پسِ آن برنیایند و جز اولیای خدا آن هم به نصرت و یاری و عنایت خاصّ وی بر آن چیره نگردند. از همین جاست که رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله آن را «جهاد اکبر» نام نهاده اند.

امام کاظم علیه السلام در جای دیگری به هشام فرموده اند:

«بر تو باد که به پروردگارت پناه برده، بر او توکّل نمایی. با نفس خویش مجاهده کن تا آن را از هوایش باز داری، زیرا جهاد با نفس همچون مبارزه با دشمن واجب است.

هشام گوید: عرض کردم: مبارزه با کدام دشمن لازم تر است؟

فرمودند: آنکه از همه به تو نزدیک تر و دشمنی اش با تو بیشتر است، زیانش از همه افزون تر، و دشمنی او با تو عظیم تر، و با آنکه به تو نزدیک است از همه آنها مخفی تر است! (علاوه بر آن باید مراقب دشمن دیگری نیز باشی و او) کسی است که دشمنان را بر تو تحریک می کند، او همان ابلیس است، کارش وسوسه کردن در دل هاست! باید دشمنی

ص: 104

خود را نسبت به او تشدید نمایی...».(1)

آری، در مقابل این دشمن غدّار و حیله گر باید هم شدّت عمل نشان داد و هم با استعانت از الطاف الهی و عنایات اولیای کرامش به خدا پناه برد که بدون آن کسی را یارای مقاومت و مجاهده با او نخواهد بود. این است که آن حضرت به هشام می فرمایند:

«إِذا أَنْتَ اعْتَصَمْتَ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیتَ إِلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ».(2)

«هرگاه به خدا پناه بردی، البته (از شرّ نفس و شیطان در امان بوده و) به راه راست هدایت یافته ای».

مولا امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«اَلنَّفْسُ مَجْبُولَةٌ عَلی سُوءِ الْأَدَبِ وَ الْعَبْدُ مَأْمُورٌ بِمُلاْزَمَةِ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ النَّفْسُ تَجْرِی بِطَبْعِها فِی مَیْدانِ الْمُخالَفَةِ وَ الْعَبْدُ یَجْهَدُ بِرَدِّها عَنْ سُوءِ الْمُطالَبَةِ، فَمَتی أَطْلَقَ عِنانَها فَهُوَ شَرِیکٌ فِی فَسادِها وَ مَنْ أَعانَ نَفْسَهُ فِی هَوی نَفْسِهِ فَقَدْ أَشْرَکَ نَفْسَهُ فِی قَتْلِ نَفْسِهِ».(3)

«نفس آدمی با سوء ادب و تربیت ناپسند آمیخته (و طبعاً به آن مایل) است در حالی که انسان به ملازمت و همراهی ادب و تربیت نیکو موظّف است. نفس به اقتضای طبع خود در میدان مخالفت (با صلاح و فضیلت) می تازد و بنده خدا می کوشد تا مسیر او را از خواسته های ناروا بگرداند. پس هرگاه عنان نفس سرکش خود را رها سازد، در تباه ساختن آن شریک گردیده و کسی که نفس خویش را در خواسته های آن یاری رساند، خویشتن را در نابودی خود شریک ساخته است».

ص: 105

امام صادق علیه السلام در حدیثی کوتاه، جامع و کامل به شخصی فرموده اند:

«إِنَّکَ قَدْ جُعِلْتَ طَبِیبَ نَفْسِکَ وَ بُیِّنَ لَکَ الدَّاءُ، وَ عُرِّفْتَ آیَةَ الصِّحَّةِ، وَ دُلِلْتَ عَلَی الدَّواءِ فَانْظُرْ کَیْفَ قِیامُکَ عَلی نَفْسِکَ».(1)

«به راستی تو را طبیب خود قرار داده اند، درد را نیز برایت بیان کرده اند، نشانه صحّت و سلامتی هم تعریف شده، آن را به تو شناسانده اند و تو را به دارو و راه درمان راهنمایی کرده اند، اکنون بنگر چگونه در باره نفس خویش (و برای اصلاح آن) اقدام می نمایی!».

مرحوم علامه مجلسی - رضوان اللَّه علیه - در شرح این حدیث فرموده است:

«درد همان اخلاق زشت و گناهان کشنده است، نشانه سلامتی همان نشانه هایی است که خدا و رسول و ائمّه اطهار علیهم السلام بیان کرده اند... دارو هم توبه، استغفار، هم نشینی با نیکان، دوری از اشرار، زهد و بی رغبتی به دنیا، تضرّع به سوی خدای متعال، توسّل و توکّل به او و تحقیق در باره بیماری ها و عیوب نفس خواهد بود. و مداوای هر یک به ضدّ خودش می باشد...».(2)

آری نجات از دام های ابلیس لعین و وسوسه های نفس حیله گر، و تقرب به ساحت اقدس الهی و نیل به کمالات معنوی و دست یابی به اسرار عالم هستی تنها در پرتو تهذیب نفس و تخلّق به اخلاق و صفات انسانی میسّر است و بس! باید دردها را شناخت و با مطالعه استعدادها و قابلیّت هایی که خالق مهربان در وجود ما نهاده، برای بارور ساختن آنها از همه نعمت ها و موهبت های الهی

ص: 106

بهره گرفت و در این مسیر از هیچ کوششی دریغ نورزید، که چشمان همیشه بیدار ملکوتیان نظاره گر اعمال ماست! «فَانْظُرْ کَیْفَ قِیامُکَ عَلی نَفْسِکَ».

امام باقر علیه السلام ضمن سفارشات خود به جابر جعفی می فرمایند:

«به راستی مؤمن به مبارزه با نفسش همّت می گمارد تا بر هوای آن پیروز گردد. (در این میان) گاهی در اثر محبّت خداوند، کژی و کج روی نفس را جبران کرده، با هوای خویش مخالفت می نماید. و گاهی نفسش او را زمین زده (مغلوب آن می گردد و نتیجتاً) از هوایش پیروی می کند، (امّا تفضّلاً) خداوند او را یاری نموده، از هلاکتش نجات می بخشد و از خطا و لغزشش در می گذرد، پس (همین لطف خاص باعث می گردد که) متذکّر گشته، به توبه روی می آورد و بیم و هراس وجودش را فرا می گیرد و در اثر افزایش خوف و نگرانی، بصیرت و معرفتش فزونی می یابد. این همان است که خداوند می فرماید:

« به راستی پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان می شوند به خود آمده، خدا را یاد می کنند و بی درنگ بینا می گردند! » (1) ».(2)

آری مؤمن با اراده ای پولادین و با عزمی راسخ و استوار برای عبور از سنگلاخ های صعب العبور و فتح دشوار قلّه های مرتفع انسانیّت و اعتلای معنوی، کمر همّت را با استحکام هرچه بیشتر بر بسته، و در این راه پر نشیب و فراز گرچه بارها و بارها در اثر ضعف و غفلت، مغلوب نفس حیله باز گردد، هرگز غبار یأس و ناامیدی بر چهره همیشه شاداب او ننشسته، و با اتّکاء به الطاف بی دریغ الهی و عنایات ویژه اولیاء کرامش و به برکت یاد خدا و صلابت ایمانی

ص: 107

خویش به زودی متذکّر گشته، با عبرت از خطاها و لغزش های گذشته خویش، همواره بیناتر و با معرفت بیشتر به سوی هدف عالی خود گام برداشته، پیش می رود.

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«أَعْدی عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْکَ».(1)

«دشمن ترین دشمنانت نفس تو است که بین دو پهلو و میان سینه تست (و از هر چیز و هر دشمنی به تو نزدیک تر است)».

امیر مؤمنان علیه السلام نیز می فرمایند:

«إِنَّ الْمُؤمِنَ لا یُمْسِی وَ لا یُصْبِحُ إِلّا وَ نَفْسُهُ ظَنُونٌ عِنْدَهُ فَلایَزالُ زارِیاً عَلَیْها وَ مَسْتَزِیداً لَها».(2)

«به راستی مؤمن پیوسته شب و روز به نفس خویش بد گمان است و همواره از آن عیب جویی کرده، و زیادتر از آنچه انجام داده از وی می طلبد».

همه انبیا و اولیا و مربیان تربیتی و اهل سیر و سلوک اتفاق نظر دارند که نفس و خواهش های نفسانی پیوسته در تمامی مراحل سیر و در طول مسیر حرکت به سوی کمال، مزاحمی جدّی برای آدمی بوده، تبعیت و پیروی از آن که از حسن ظنّ و خوش بینی به خویش آغاز می گردد، نهایتاً به سلطنت وی بر تار و پود افکار و اعمال آدمی می انجامد، و سینه و قلب او را به پایگاهی مناسب برای تاخت و تاز ابلیس لعین مبدّل می گرداند و سرانجام موجب سقوط حتمی انسان به ورطه هلاکت و محرومیت ابدی از عالم روحانیت و جوار قرب حقّ خواهد

ص: 108

گشت.

از اینرو آنان همواره پیروان خود را به مخالفت با نفس دعوت کرده، تلاش و مجاهده در راه تهذیب آن و تعدیل شهوات و تمایلات نفسانی را امری ضروری و لازم دانسته اند. به همین لحاظ است که در برخی احادیث، پرهیز از پیروی از نفس را از ارکان اساسی اطاعت از حقّ برشمرده، تقرّب به ساحت اقدس الهی و رضای خداوند متعال و انس و ارتباط با او را تنها از همین طریق ممکن دانسته اند. چنانکه در حدیث وارد شده است که مردی به نام مجاشع به محضر رسول خدا صلی الله علیه وآله شرفیاب گردید و عرض کرد:

«یا رسول اللَّه! راه شناخت حقّ کدام است؟ آن حضرت فرمودند: (از طریق) شناخت نفس. عرض کرد: یا رسول اللَّه! راه موافقت حقّ چیست؟ فرمودند: مخالفت با نفس. پرسید: یا رسول اللَّه! رضا و خشنودی خدا در چیست؟ پاسخ دادند: در خشم نسبت به نفس. سؤال کرد: یا رسول اللَّه! راه ارتباط با خدا چیست؟ جواب دادند: دوری گزیدن از نفس.

عرض کرد: یا رسول اللَّه! اطاعت حقّ چگونه است؟ فرمودند: از طریق فرمان نبردن از نفس. پرسید: یا رسول اللَّه! یاد خدا در چیست؟ پاسخ دادند: در فراموش کردن نفس. گفت: یا رسول اللَّه! راه تقرّب به خداوند کدام است؟ فرمودند: دوری گزیدن از نفس. عرض کرد: یا رسول اللَّه! راه انس با حقّ چیست؟ فرمودند: فرار از نفس. پرسید: یا رسول اللَّه! راه رسیدن به این امور چیست؟ پاسخ دادند: یاری خواستن از خداوند علیه (فعالیّت های زیان بار) نفس.».(1)

ص: 109

برای راه یابی به فضیلت های انسانی و دستیابی به خُلق های پسندیده و کمالات متعالیه و نیل به حیات طیّب و وصول به عالم نورانیّت باید مبارزه ای پی گیر و سخت با نفس سرکش داشته، پیوسته با آن کارزار نمود و در این راه از هیچ کوششی دریغ نباید کرد. البته نباید چنین پنداشت که سالک، خود از عهده این کار برآید، و این مهم به سادگی صورت پذیرد، بلکه حلّ این معمّای پیچیده و گشودن این گره کور تنها به دست توانای صاحبان اصلی ولایت کبرای الهی ممکن خواهد بود. و سالک را راهی جز تضرّع و انابه نیست.

گرچه وصالش نه به کوشش دهند

آنقدر ای دل که توانی بکوش

ثمره همین کوشش و تلاش است که اندک اندک او را با تیرگی ها و پرده های تاریک نفس آشنا ساخته، خود را در زندان طبیعت محبوس می بیند و دوری خویش را از جوار قرب حقّ در می یابد و بسان گنجشکی که در دام صیّاد افتاده و با تمام توان، خود را به این سو و آن سو می زند، هر دری را می کوبد و به هرچه و هر که امید دارد متوسّل گشته، و از هیچ کوششی دریغ نمی کند تا آنکه سرانجام خود را ناتوان دیده، و به عجز و بیچارگی خویش پی می برد. اینجاست که خود را تسلیم می کند و کار را به صاحبش وا گذاشته، گریان و نالان، با تضرّع و شکستگی، عاجزانه دست نیاز بالا برده، و از خداوند متعال و اولیای بزرگوارش استعانت و یاری می طلبد.

این همه و جز این ها نیز تنها گوشه ای از کلام گهربار رسول خدا صلی الله علیه وآله است که راه دستیابی به اطاعت از حق، یاد و رضای خدا و انس با حقّ را استعانت از خداوند مهربان در برابر نفس طغیانگر و سرکش بیان فرموده اند.(1)

خدای متعال در حدیث معراج به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرمایند:

ص: 110

«یَمُوتُ النَّاسُ مَرَّةً وَ یَمُوتُ أَحَدُهُمْ فِی کُلِ ّ یَوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّةً مِنْ مُجاهَدَةِ أَنْفُسِهِمْ وَ مُخالَفَةِ هَواهُمْ وَ الشَّیْطانِ الَّذِی یَجْرِی فِی عُرُوقِهِمْ».(1)

«مردم یک بار می میرند ولی هر یک آنان (اهل خیر و آخرت) در اثر مجاهده با نفس خود و مخالفت با هوای خویش و مبارزه با شیطان که (چون خون) در رگهای آنان جاری است در هر روز هفتاد بار خواهند مرد».

مولا امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«إِنَّ المُجاهِدَ نَفْسَهُ عَلی طاعَةِ اللَّهِ وَ عَنْ مَعاصِیهِ، عِنْدَ اللَّهِ سُبْحانَهُ بِمَنْزِلَةِ بَرٍّ شَهِیدٍ».(2)

«به راستی آنکس که در راه اطاعت خداوند و دوری از گناهان با نفس خویش مبارزه می کند، نزد خداوند سبحان به منزله شخص نیکوکاری است که در راه خدا به شهادت رسیده است».

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«خوشا به حال بنده ای که برای خدا با نفس و هوای خویش به جهاد برخیزد. (چه آنکه تنها) در این صورت است که با فراری دادن هوایِ نفس خویش، به رضای خداوند دست می یابد، و آنکه با کوشش و شکستگی، خاضعانه در میدان وسیع خدمتگزاری به خدای بزرگ گام نهاده، (و از این طریق) عقل بر نفسش - که پیوسته به بدی ها و کارهای ناشایست فرمان می دهد - چیره گردد، بی تردید به رستگاری بزرگ نائل

ص: 111

آمده است. (البته) میان خداوند بزرگ و بنده اش هیچ حجابی تاریک تر و وحشتناک تر از نفس و هواپرستی نیست و برای کشتن و غلبه بر آن دو، هیچ سلاحی برنده تر از اظهار نیاز به خدای سبحان و خشوع و گرسنگی و تشنگی در روز، و بیداری در شب نیست. اگر کسی در این حال بمیرد شهید از دنیا رفته، و اگر زنده بماند و در این راه پایداری کند، سرانجام او را به رضوان اکبر نائل می گرداند».(1)

نفس به اقتضای طبیعت خود با جلوه دادن کارهای ناشایست و رفتارهای ناپسند به صورت زیبا و پسندیده، همواره آدمی را در جهت مفاسد و شرور فرا می خواند، از اینرو برای در امان ماندن از دسیسه های آنان هرگز نباید آن را رها کرده و از وی غافل گردید.

امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«إِنَّ هذِهِ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ فَمَنْ أَهْمَلَها جَمَحَتْ بِهِ إِلَی الْمآثِمِ».(2)

«به راستی که این نفس بسیار به بدی ها فرمان می دهد، هر کس عنان آن را رها کند، او را (بر مرکب هواها سوار کرده) به سرعت به طرف گناهان سوق خواهد داد».

در عین حال، دست یابی به حیات انسانی و نیل به مقامات رفیع معنوی جز به برکت تصفیه همین گوهر گرانبها و شستشوی آن از آلودگی ها و رذائل اخلاقی میسّر و ممکن نخواهد گشت. چه آنکه خداوند حکیم از راه لطف و به اقتضای حکمت بالغه خویش آن را برای هدف بزرگی که جز اطاعت و بندگی نیست خلق فرموده است.

ص: 112

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«إِنَّ النَّفْسَ لَجَوْهَرَةٌ ثَمِینَةٌ، مَنْ صانَها رَفَعَها وَ مَنِ ابْتَذَلَها وَضَعَها».(1)

«به راستی نفس گوهر گرانبهایی است که هر کس آن را (از آلودگی ها و صفات ناپسند) حراست نماید، بلندش سازد و هر که (سختیِ نگهداری از آن را متحمّل نگشته) آن را (با هواها و امیال ناروایش) رها سازد وی را ساقط نموده، (از عالم انسانیّت) فرو افکند».

آری، ارتقای معنوی و زنده شدن به حیات طیّب جز به مدد تهذیب نفس و صیانت آن از هواها و خواهش های ناپسند و ضد ارزش های انسانی امکان پذیر نخواهد بود.

نیز آن حضرت فرموده اند:

«رَدْعُ النَّفْسِ وَ جِهادُها عَنْ أَهْوِیَتِها یَرْفَعُ الدَّرَجاتِ وَ یُضاعِفُ الْحَسَناتِ».(2)

«جهاد با نفس و باز داشتن آن از هواها و آرزوهایش، درجات انسان را بالا می برد و حسنات را دو چندان می گرداند».

در حدیث وارد شده که مولا امیر مؤمنان علیه السلام میل به جگر پیدا کرده، و این حالت یک سال ادامه داشت، روزی در حالی که روزه بودند جریان را برای فرزند بزرگوار خویش امام مجتبی علیه السلام بازگو نمودند. امام حسن علیه السلام هنگام افطار جگری آماده کرده خدمت پدر آوردند. همزمان نیازمندی در را کوبیده، درخواست کمک نمود. آن جناب به امام حسن علیه السلام فرمودند:

«جگر را به او ده! نمی خواهم روز قیامت (مانند اهل عذاب) در نامه

ص: 113

عمل خویش چنین بنگرم: « أَذْهَبْتُمْ طَیِّباتِکُمْ فِی حَیاتِکُمُ الدُّنْیا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها »(1)

شما بهره خود را از طیّبات و لذائذ در زندگی دنیای خود برده، و از آن بهره مند شده اید».(2)

همچنین می فرمایند:

«لَنْ یَحُوزَ الْجَنَّةَ إِلّا مَنْ جاهَدَ نَفْسَهُ».(3)

«هرگز به بهشت دست نیابد مگر آن که با نفس خویش مجاهده کند».

و نیز فرموده اند:

«جِهادُ الْهَوی ثَمَنُ الْجَنَّةِ».(4)

«مبارزه با هوای نفس بهای بهشت است».

البته این بهای گرانقدر نیز خود موهبتی است والا و توفیقی است بس ارزشمند که هر کس را عطا کنند راه رضای خداوند و طریق سعادت را یافته است. حقیقتاً خوشا به حال چنین بنده ای و طُوبی لَه.

بدبخت نیز کسی است که از دست یابی به این توفیق عظمی بازمانده، محروم از سعادت در دنیا و بی نصیب از رستگاری در آخرت گردد. و وای به حال کسی که پیش از پرداختن به اصلاح خود، مورد توجّه جامعه قرار گرفته، در صدد ارشاد و اصلاح آنان برآید، که بدون شک همواره سرگردان در تاریکی ها و غوطه ور در باتلاق غرور و گمراهی خواهد ماند.

ص: 114

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«مَنْ شَغَلَ نَفْسَهُ بِغَیْرِ نَفْسِهِ فَقَدْ تَحَیَّرَ فِی الظُّلُماتِ وَ ارْتَبَکَ فِی الْهَلَکاتِ».(1)

«هر کس خود را به غیر (اصلاح) نفس خویش سرگرم سازد، بی تردید در تاریکی ها سرگردان گشته، و در طریق نابودی و محل هلاکت فرو خواهد افتاد».

قدرت و قوّت جوانی پایدار نیست و صلابت و نشاط آدمی برای همیشه باقی نخواهد ماند، تا دیر نگشته و گرد پیری سر و روی ما را سفید نساخته، از این نیروی خدا دادی بهره بگیریم و برای عبور از این راه دشوار و پر نشیب و فراز، عزم خود را جزم کرده، کمر همّت محکم سازیم که فرصت ها چون ابر می گذرند و از آن پس، نه نیرویی برای جبران می ماند و نه امیدی برای مداوا خواهیم یافت!

مولا امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«مَنْ لَمْ یَتَدارَکْ نَفْسَهُ بِإصْلاحِها أَعْضَلَ دَواءُهُ وَ أَعْیی شِفاءُهُ وَ عَدِمَ الطَّبِیبَ».(2)

«هر کس در صدد رفع بیماری های نفس خویش بر نیاید درمانش دشوار، شفایش سخت، و دسترسی به طبیب برایش ناممکن خواهد گشت».

همچنین می فرمایند:

«أَقْوَی النَّاسِ أَعْظَمُهُمْ سُلْطاناً عَلی نَفْسِهِ.

أَعْجَزُ النَّاسِ مَنْ عَجَزَ عَنْ اِصْلاحِ نَفْسِهِ».(3)

ص: 116

«تواناترین مردم کسی است که از جهت تسلّط بر نفس از همه آنان بزرگتر باشد.

ناتوان ترین مردم نیز کسی است که از اصلاح نفس خویش ناتوان و عاجز باشد».

رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز می فرمایند:

«إِنَّ الشَّدِیدَ لَیْسَ مَنْ غَلَبَ النَّاسَ وَ لکِنَّ الشَّدِیدَ مَنْ غَلَبَ نَفْسَهُ».(1)

«به راستی شجاع آن نیست که بر مردم چیره گردد، بلکه شجاع کسی است که بر نفس خویش فائق آید».

البته توان جسمی و قوّت بازو خود امتیازی است که آدمی را از این جهت از سایر مردم متمایز می سازد لیکن در فرهنگ اهل بیت علیهم السلام این ویژگی جسمی نمی تواند نشانگر شجاعت فرد باشد. چه بسا پهلوانانی که در میدان رزم، توانسته اند پشت بسیاری از قوی مردان روزگار را بر خاک بنشانند امّا کمترین نشانی از انسانیّت و مردانگی در آنان یافت نمی گردد.

شجاعت پیش از آنکه حاکی از قدرت و قوّت جسم باشد نشان از صلابت روح دارد. قصّه آن مرد بزرگ و آن پهلوان نامی را نشنیده ای که چگونه قدم بر نفس خویش نهاد و با آن همه توان جسمی و قدرت تن و تسلّط بر حریف، به خاطر التماس پیر زنی که از آینده خود و خویشانش نگران بود از خود گذشت و با شجاعت تمام خود را مغلوب حریف ساخت؟ او به راستی از شجاعت بهره مند بود و همین شجاعت که ناشی از تسلّط او بر نفس امّاره بود، درهای رحمت را بر روی او گشود و او را که نامش «پوریا» بود، به «پوریای ولیّ» معروف ساخت.

نوشته اند که او همواره آیینه ای بر سر زانو داشت که خبر از آن می داد که کسی

ص: 116

حریف او نبوده و تاکنون مغلوب نگشته است. هنگامی به اصفهان رفت و همه پهلوانان آن دیار را بر زمین زد و همگی بازوبندش را مهر کردند. تا آنکه نوبت به پهلوان مخصوص پادشاه رسید و مقرّر شد تا روز جمعه در میدان قدیم اصفهان که میدانی بزرگ بود در حضور پادشاه و انبوه مردم، کشتی بین این دو پهلوان انجام پذیرد.

منزل پوریا در یکی از اطاق های آن میدان بود، چون شب جمعه فرا رسید پیر زنی را با طبقی از حلوا دید که از مردم برای برآورده شدن حاجتش التماس دعا دارد. پوریا پرسید: حاجت تو چیست؟ پیر زن گفت: فرزندم پهلوان مخصوص پادشاه است و فردا با پهلوانی که به این شهر آمده کشتی می گیرد. عده ای از جمله من و زن و فرزند و برادرش نان خور او هستیم، می ترسم مغلوب گشته و حقوقش قطع شود. حاجتم این است که فرزندم بر این پهلوان پیروز گردد.

خواهش پیر زن غوغایی در سر پوریا انداخت. در طول آن شب و روز پیوسته باخود دست و پنجه نرم می کرد.

وقت موعود فرا رسید. در حضور سلطان و طبقات مختلف مردم که برای تماشا حاضر شده بودند، دو کشتی گیر در مقابل یکدیگر قرار گرفتند. پوریا او را برانداز کرد و متوجّه شد که به راحتی و بدون زحمت از سدّ او خواهد گذشت، امّا سخن آن پیر زن را از یاد نبرده بود. با خود گفت: ای پوریا! خدا را خوش نیاید که به واسطه زور بازویت نان جماعتی قطع گردد، اگر جوانمردی، خود را به زمین بزن!

این را گفت و با نهیبی بر سر نفس که از قدرت ایمان و تسلّط بر نفس خبر می داد، نفس خود خواه را بر جای خویش نشانده، خود را بر زمین انداخت!!

چون جهاد اکبرت آمد به پیش

تیغ باطن کش به قتل نفس خویش

تیغ باطن را ندانی گر تو چیست

جز خلاف آرزوی نفس نیست

ص: 117

نفس را تا آرزویی در سر است

هر دمش فوج وسپاهی دیگر است

هان میفکن تیغ باطن را ز دست

تا سپاه نفس بتوانی شکست

پهلوان مخصوص پادشاه به خیال خام خود بر پوریا پیروز گشته، بر سینه اش نشست و با زانوان خویش بر سینه و شکم پوریا کوبید! خداوند مهربان در همین حال پرده ها و حجابها را از دیدگان پوریا زدود و به عالم بالا روشن ساخت.(1)

امام صادق علیه السلام از امیر مؤمنان علیه السلام نقل می کنند که آن حضرت فرمودند:

«أَشْجَعُ النَّاسِ مَنْ غَلَبَ هَواهُ».(2)

«شجاع ترین مردم کسی است که بر هوای خویش پیروز گردد».

امّا ای عزیز! این مهم به سادگی میسّر نمی گردد، و این قلّه بلند و مرتفع به راحتی فتح نخواهد شد. همّتی مردانه، عزمی جزم، اراده ای پولادین و استوار، جهادی مستمر و مبارزه ای دائمی می طلبد تا در پرتو آن و به یمن عنایات حقّ و توجّهات بی دریغ اولیای الهی - سلام اللَّه علیهم - گام به گام و قدم به قدم، موانع فراوان آن را یکی پس از دیگری پشت سر گذارده، سرکشی و طغیان نفس را که در مقام ادعای خدایی است، سرکوب کرده، به مدد الطاف ویژه و عنایات خاص، آن را در جای خود نشانده، مطیع و منقاد پروردگار خود نمایی و خلعت فوز و رستگاری را بر قامت خویش بپوشانی.

ص: 118

«خدای بزرگ فرموده است: کسی که بنده مؤمن مرا خوار سازد، آشکارا به جنگ با من برخاسته است».

در عین حال، تأکید فراوان آیات و روایات، و پافشاری شگفت انگیز مربیان بر لزوم مجاهده و مبارزه با نفس، این سؤال را بر می انگیزد که آیا مخالفت قاطعانه با امیال و خواسته های نفسانی، سبب انهدام روح خود باوری و اعتماد به نفس، و عامل تحقیر ذلّت بار و متلاشی شدن پایه های عزّت نفس آدمی نمی گردد؟ و آیا اساساً مخالفت پیوسته و بی چون و چرا با نفس، با پاسداری از عزّت و شرافت آدمی سازگار است؟

همچنان که پیشتر نیز یادآور گشتیم، وجود انسان آمیزه ای از دو بُعد روحانی و جسمانی، و ترکیبی از دو جنبه ملکوتی و حیوانی است. گُل حقیقت انسان با گِل طبیعت او آمیخته، و از ترکیب این دو، موجودی شگفت انگیز به نام انسان پدید آمده است. گاهی در جذبه جنبه روحانی و حرکت به سمت عالم ملکوت، و زمانی متأثر از بُعد حیوانی و متمایل به عالم ناسوت است.

در اثر تابش پرتو ملکوتی حقیقت بر او، موجودی کمال خواه، حقیقت جو، عدالت طلب، نوع دوست، و به جانب منبع کمال و مبدأ نور و خیر و فضیلت مایل؛ و به واسطه جنبه مادی که از عالم خاک و سرشت طبیعت است، با حق و عدالت و رعایت حقوق دیگران در ستیز، از اعتلای معنوی و اهداف انسانی بیگانه، و نسبت به ظلم و خیانت و تمایلات حیوانی راغب است.

البته همچنان که هیچ عضوی از اعضای بدن بی جهت خلق نشده، و فقدان هر یک از آنها، نوعی کاستی و منقصت برای آدمی به حساب می آید، بلکه بسا او را در انجام فعالیّت های مادّی و انسانی دچار مشکل جدّی می سازد، جوارح روحی، غرایز انسانی، و خواهش های طبیعی نیز بی هدف به وجود نیامده، و نقش آنها را در رشد و حرکت انسان به سوی کمال نمی توان انکار کرد.

ص: 120

لیکن اعضای بدن و جوارح روح و نفس آنگاه برای تأمین کمال و سلامتی، و تضمین رشد و تعالی مفید و مؤثّرند که از هدایت کافی، کنترل منطقی و تعادل کامل برخوردار، و در راستای حرکت به سوی رشد علمی، اعتلای معنوی، نیک اندیشی، حق طلبی، خیرخواهی، و رفتار و کردار نیک، در خدمت انسان و مطیع و فرمانبردار او باشند.

آزاد گذاردن دستی که ناجوانمردانه بر سر مظلومی فرود می آید، و رها کردن گامی که در راه خیانت به حقوق مردم برداشته می شود، رفتاری شایسته و کاری منطقی به حساب نمی آید.

دلی که از عشق و محبت لبریز نیست، سینه ای که سرشار از دشمنی و کینه توزی با مردم است، و نفسی که بی امان از نیکی و پاکی و یگانگی ممانعت، و پیوسته به شرّ و پلیدی و تفرقه دعوت می نماید، حقیقتاً نیازمند تهذیب، و به راستی محتاج پالایش است.

«انسان در هر مرتبه و مقامی که باشد پیوسته از ناحیه تمایلات و هواهای نفسانی و طغیان غرایز و بیراهه رفتن عواطف و احساسات در معرض خطر است. و این خطر بیش از همه متوجّه کسانی است که غرایز و احساسات در آنان، از بیشترین و بالاترین قوّت و قدرت برخوردار بوده، و امیال، کشش ها، خواسته ها، و شهوات گوناگون، آنان را از جمیع جوانب مورد هجوم کوبنده خود قرار داده است....

تعدیل تمایلات نفسانی و رام کردن غرایز، نه تنها از شروط اساسی سعادت و تکامل، و از ضروریات مهمّ تعالی و رشد معنوی است بلکه امروزه حتّی بنابر اعتقاد دانشمندان، آگاهان، و دست اندرکاران امور فرهنگی غرب نیز که از نزدیک شاهد انحطاط تکان دهنده اخلاقی جوامع خود هستند، از اصول بسیار مهمّ همزیستی، و از ارکان اصلی

ص: 121

تمدّن بشری به حساب می آید».(1)

اگر با بهره گیری از طوفان نیروی خشم و ستیزه گری در برابر تجاوز و چپاول بیدادگران و ستمگران آرام نگرفته، به دفاع از حقوق پایمال شده خود و دیگران بر می خیزیم، با انحراف آن از مسیر طبیعی، و تبدیل شدن به ابزاری در اختیار نفس طغیانگر، نه تنها در برابر بیداد و ظلم و جنایت دم نخواهیم زد، بلکه خود از عوامل اصلی ستم بر دیگران گشته، و در زندگی اجتماعی، چون حیوانی درنده، به هیچ حدّ و مرزی پای بند نخواهیم بود.

«اگر به یمن وجود غریزه حبّ نفس، زمینه فعالیت های شبانه روزی فراهم آمده، و زندگی رونق می یابد،

اگر انگیزه صیانت نفس، انسان را به دفاع از خویش برانگیخته، و در مقابل ظلم و جنایت، پایداری می بخشد،

اگر در سایه گرایش کمال جویی، دستیابی به صفات عالی انسانی امکان پذیر گشته، و زمینه تکامل و تعالی روحی و معنوی انسان فراهم می گردد،

اگر زمینه حرکت به سوی ذات مستجمع جمیع زیبایی ها و تلاش برای تعالی معنوی که از عالی ترین جلوه های زیبایی برخوردار است، به وسیله غریزه زیبا پسندی فراهم می گردد،

اگر بقای زندگی و تأمین سلامتی آدمی به برکت وجود غریزه گرسنگی و تشنگی میسّر می گردد،

و اگر تشکیل خانواده و به جریان افتادن طبیعی تولید نسل و بقای نوع انسان از پرتو وجود غریزه جنسی و به میمنت این کشش نیرومند

ص: 122

امکان پذیر گشته، خودخواهی، خودپسندی، تکبّر، ستمگری، جرم و جنایت، سر و دست شکستن برای نیل به مقامات مادّی دنیوی، پرداختن به تزیینات و تجملات بی حدّ و حصر که آسایش و امنیت زندگی را در معرض نابودی قرار داده، قساوت قلب و بیماری های روزافزون روانی، گسترش فساد اخلاقی، مفاسد نکبت بار بی بند و باری و پایمال شدن شرافت و عزّت انسانی نیز از پی آمدهای خطرناک انحراف همین گرایش های طبیعی، و از تبعات حتمی ارضای نادرست آنها به حساب می آید».(1)

مبارزه با هواهای نفسانی و مخالفت با خواسته های نفس، نه تنها مغایرتی با ارجمندی و عزّت نفس ندارد، بلکه صیانت آن نیز در گرو مخالفت بی امان با آنها خواهد بود.

واگذاردن بی قید و شرط نفس در برآوردن همه خواسته ها و تمایلات درونی، علاوه بر آنکه با پاسداری از شرافت آدمی ناسازگار است، او را از هدف والایی که برای وصول به آن آفریده شده، به طور جدّی دور ساخته، و تا حدّ یک حیوان تنزّل خواهد داد. و در آن صورت، نه از عزّت نفس و ارجمندی آدمی اثری می ماند، و نه از رعایت حقوق دیگران خبری خواهد ماند.

خواسته ها و تمایلات نفس، پیوسته با مصالح فردی و اجتماعی انسان ها در ستیز و تعارض است. منطقی نیست که مصالح حیاتی خود و دیگران را - به بهانه تحکیم اعتماد به نفس و حراست از شرافت آدمی - قربانی امیالی نماییم که نوعاً اثری از ارزش های متعالی و فضیلت های انسانی در آن ها نمی یابیم.

باید جانب مصالح را گرفت و به هواهای حیوانی و وساوس شیطانی - که

ص: 123

عزّت، شرافت، خود باوری، ایمان، و دین و دنیای انسان ها را در معرض نابودی قرار می دهد - به هیچ وجه تن نداد، تا علاوه بر بهره مند شدن از مزایای بی شمار آن، به نظام حیات اجتماعی، رعایت حقوق دیگران و بقای تمدّن بشری که عزّت و گرانمایگی حقیقی انسان ها نیز در گرو آن است، خدشه ای وارد نگردد.

غالب جنگ های بزرگی که میلیون ها انسان را قربانی خود کرده است، ریشه در خودخواهی و پیروی از هواهای نفسانی داشته است.

چه بسیار افرادی که به خاطر یک لحظه هوسرانی، نه تنها عرض و آبروی خویش را دستخوش حوادث بسیار تلخ نموده، و عمری را در پشیمانی گذرانده اند، بلکه خانواده ها و سرمایه های فراوانی را به دست نابودی سپرده اند.

نفس انسانی عزیزتر از آن است که مُشک معطّرش به گند متعفّن خواسته های حیوانی و هواهای نفسانی آلوده گردد.

منظور از جهاد با نفس آن است که انسان عزیز، تسلیم امیال حیوانی نگردد و در برآوردن خواسته های درونی، با پیروی از مکتب وحی و با معیار عقل - که تمیز دهنده حق از باطل و خیر از شرّ است - حرکت کرده، عقل را در مُلک وجود خویش بر کرسی حکومت بنشاند.

تنها از این طریق است که می توان خود را از بند اسارت آمال و آرزوهای خوار کننده و هوی و هوس های ذلّت بار رهایی بخشیده، از عزّت، شرف و حیثیت انسانی خویش پاسداری نمود.

مبارزه با نفس از اصول مهم همزیستی، و از ارکان و پایه های اساسی کمال خواهی است. آسایش و رفاه اجتماعی، سلامت و امنیت زندگی، حفظ حقوق مردم، تحکیم اعتماد به نفس، تأمین رشد و تعالی، و نیل به مقام شامخ انسانیّت، در گرو تزکیه نفس و تهذیب اخلاق است، و این جز به مدد مخالفت با هواهای نفسانی میسّر نمی گردد.

ص: 125

با مبارزه با هوای نفس، چراغ عقل فروزان تر و دامنه تابش آن وسعت می یابد. پیروی از هواهای نفسانی چراغ عقل را تدریجاً بی فروغ ساخته، انسان را در برابر طوفان غرایز از فیض راهنمایی مشاوری امین محروم می سازد.

مولا علی علیه السلام می فرمایند:

«مَنْ لَمْ یُهَذِّبْ نَفْسَهُ لَمْ یَنْتَفِعْ بِالْعَقْلِ».(1)

«هر کس نفس خویش را تهذیب نکند و خود سازی ننماید، از عقل و خرد بهره مند نمی گردد».

ای عزیز ! هر لبّیکی که به نفس خود می گویی، زنجیری بر پایت می افکنی. اگر نفس خود را آزاد بگذاری، خویشتن را در بند کرده ای، و اگر با خواسته های نفس خود به مخالفت برخیزی، در جهت آزادی خود گام برداشته ای!

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«مَنْ تَرَکَ الشَّهَواتِ کانَ حُرّاً».(2)

«کسی که خواسته ها و امیال نفسانی را واگذارد آزاد است».

جهاد با نفس، تو را بر هواهای نفسانی، و شهوت و غضب شیطانی چیره، روح و قلبت را از رذائل اخلاقی و تیرگی های نفسانی پاک، چراغ عقلت را فروزان، و حجاب های تاریکی که تو را از جوار قرب پروردگار مهربان و خالق زمین و آسمان دور ساخته برطرف، و سرانجام تو را مالک بر خویش می گرداند.

مولا علیّ علیه السلام می فرمایند:

«مَنْ أَصْلَحَ نَفْسَهُ مَلَکَها. مَنْ أَهْمَلَ نَفْسَهُ أَهْلَکَها».(3)

ص: 125

«هر کس نفس خویش را اصلاح کند آن را مالک گردد. آنکه نفس خود را رها نماید آن را هلاک سازد».

البته مبارزه با هواهای نفسانی و جهاد با نفس نیز مانند هر عمل دیگری، آنگاه از ارزش واقعی و آثار مثبت کامل برخودار است که با انگیزه صحیح، و در راستای اوامر الهی و دستورات شرع صورت گیرد.

ریاضت های شاقّه، شکنجه های طاقت فرسا، پرداختن به عبادت های ساختگی، تن دادن به امور بسیار پر مشقّت و ذلّت آور، و ترک معاشرت با مردم که از روش های متداول مرتاضان و راهبان و گروه های دیگری است که مخالفت با نفس از سوی آنان، بدون انگیزه الهی، و صرفاً به منظور تحصیل آثار وضعی آن انجام می پذیرد، با همه آثار خیره کننده و پی آمدهای شگفت انگیزی که به ارمغان می آورد، به مراتب از اهداف اسلامی - که اعتلای معنوی و قرب به جوار حقّ، از شاخص ترین آنهاست - به دور است.

اسلام برترین ریاضت و مجاهده را تقوا و پرهیزکاری معرفی می نماید که با انگیزه الهی صورت گیرد.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«وَ إِنَّما هِیَ نَفْسِی أَرُوضُها بِالتَّقْوَی لِتَأْتِیَ آمِنَةً یَوْمَ الْخَوْفِ الْأَکْبَرِ، وَ تَثْبُتَ عَلَی جَوَانِبِ الْمَزْلَقِ».(1)

«همّت و اندیشه ام تنها در این است که نفس خود را با تقوا و پرهیزکاری تربیت نموده، رام گردانم تا در روزی که ترس و بیم آن فراوان است، آسوده باشد و بر اطراف لغزشگاه استوار ماند».

ص: 126

عثمان بن مظعون پس از آنکه فرزند خویش را از دست داد، در اثر شدت ناراحتی، سوگند یاد کرد که هرگز با همسر خویش آمیزش ننماید. از مردم کناره گرفت و گوشه ای از منزل خود را به عنوان مسجد برای عبادت برگزید.

هنگامی که رسول خدا صلی الله علیه وآله از کار او با خبر شدند او را منع کرده و فرمودند:

«یا عُثْمانُ! إِنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی لَمْ یَکْتُبْ عَلَیْنَا الرُّهْبانِیَّةَ، إِنَّما رُهْبانِیَّةُ أُمَّتِی الْجِهادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ...».(1)

«ای عثمان! خدای متعال ترک دنیا را بر ما واجب نفرموده؛ رهبانیت امّت من جهاد در راه خداست».

خطاب به مردم نیز فرمودند:

«چیست که گروهی از مسلمانان، روزی های حلال و نعمت های پاکیزه را بر خود حرام می کنند؟ آگاه باشید که من شب ها می خوابم، و با زنان آمیزش می کنم. روزها غذا می خورم، هر کس از روش و سنّت من روی گردان باشد از من نیست!».(2)

امیر مؤمنان علیه السلام نیز خطاب به عاصم بن زیاد حارثی که گلیمی پوشیده و از دنیا کناره گرفته بود فرمودند:

«شیطان پلید خواسته است که تو را سرگردان نماید؛ آیا به زن و فرزندت رحم نکردی؟ آیا اعتقاد داری که خداوند، روزی های پاکیزه را برای تو حلال کرده، ولی دوست ندارد از آنها بهره مند گردی؟...».

آنگاه در توجیه زهد شگفت انگیز خویش فرمودند:

«من مانند تو نیستم، زیرا خدای بزرگ بر پیشوایان حقّ واجب فرموده که

ص: 127

خود را با مردمان تنگدست برابر کنند تا پریشانیِ تهیدستان بر آنان فشار نیاورده، آنان را نگران نسازد».(1)

ص: 128

حتی موضوعات مهمی همچون علم و دانش را نیز در صورتی دارای ارزش حقیقی دانسته که در مسیر ایمان و تقوا و ارزش های اخلاقی قرار گیرد.

انسان را از هواهای نفسانی و گناهان باز می دارد.

یَذَّکَّرُونَ ».(1)

«لباس تقوا و پرهیزکاری بهتر است این (نکته) از نشانه های خداست، باشد که آنان متذکّر شوند».

در اهمیت تقوا همین بس که خداوند، خود را اهل تقوا معرفی فرموده است.

« هُوَ أَهْلُ التَّقْوی وَ أَهْلُ الْمَغْفِرَةِ ».(2)

«او اهل تقوا و آمرزش است».

تعداد دیگری از این آیات نیز - با توجّه به آیات قبل و بعد آنها - نشان می دهند که دل بستن به دنیا، پیروی از هواهای نفسانی، ارتکاب گناهان و اعمال ناپسند و - در یک کلمه - نداشتن تقوا، از عوامل مهم تکذیب پیامبران الهی بوده، و آن بزرگواران همواره مردم را به تقوا و پرهیزکاری به عنوان یکی از نخستین اصول و برنامه های خود دعوت کرده اند:

« وَ إِلی عادٍ أَخاهُمْ هُوداً قالَ یا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرُهُ أَفَلا تَتَّقُونَ ».(3)

ص: 132

«به سوی قوم عاد، برادرشان هود را فرستادیم (هود به آنها) فرمود: ای قوم من! خدا را پرستش کنید که جز او معبودی برای شما نیست. آیا پرهیزکاری پیشه نمی کنید؟».

رابطه تقوا و عمل به فرمانهای الهی، یک رابطه متقابل است: پای بندی به تقوا و پرهیزکاری، احساس مسئولیت را در انسان تحکیم بخشیده و او را به انجام تکالیف الهی و رعایت حقوق انسان ها وادار می سازد، و در مقابل، انجام وظایف دینی، پایه های تقوا را در انسان استحکام بخشیده، روح پرهیزکاری را در وی تقویت می نماید. برخی از آیات به خوبی نشان می دهند که دستورات الهی و برنامه های دینی، وسیله ای برای احیای این خصلت مهم در آدمی بوده و با همین هدف از سوی شرع مقدس مورد ترغیب قرار گرفته است:

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ».(1)

«ای اهل ایمان! روزه بر شما واجب گردید همچنان که بر امّت های پیش از شما نوشته شد، تا پرهیزکار شوید.».

گروهی از آیات نیز به ذکر نشانه های پرهیزکاران پرداخته، ضمن بر شمردن آثار پُر برکت تقوا و نتایج ثمربخش آن، آنان را با اوصاف ویژه ای که دارا هستند به گونه ای معرفی کرده است که از ملاحظه آنها به دست می آید که تحصیل همه خیرات و برکات و کمالات در گرو پرهیزکاری و تقوا پیشگی است. با ذکر تعدادی از این آیات، نسبت به بخشی از آثار گرانقدر تقوا آشنا می شویم:

ص: 133

پرهیزکاران اهل عبادتند:

« إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُیُونٍ ا آخِذِینَ ما آتاهُمْ رَبُّهُمْ إِنَّهُمْ کانُوا قَبْلَ ذلِکَ مُحْسِنِینَ ا کانُوا قَلِیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ ا وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ ا وَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ ».(1)

«پرهیزکاران در باغ های بهشت و در میان چشمه ها هستند و آنچه پروردگارشان به آنها بخشیده دریافت می دارند زیرا پیش از این، از نیکوکاران بودند آنان اندکی از شب را می خوابیدند و در سحرگاهان استغفار می کردند و در اموالشان حقّی برای سائل و محروم بود».

امّا آنان هرگز به این امور اکتفا نکرده، به خوبی می دانند که برای عبور از تنگناها و گردنه های پر خطر سیر معنوی، نیازمند توجّهات دائمی مربیان حقیقی نفوس و الطاف پیوسته واسطه های فیض الهی، حضرات معصومین علیهم السلام هستند، از این رو ضمن پای بندی به اصول تقوا و پرداختن به لوازم پرهیزکاری می کوشند تا با نزدیک شدن به نفوس عالیه و چنگ زدن به دامان صاحبان ولایت مطلقه علیهم السلام و جهاد پی گیر، مراحل دشوار سیر و سلوک معنوی را یکی پس از دیگری پشت سر گذارند.

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ».(2)

ص: 134

«ای اهل ایمان! تقوای الهی پیشه کنید و وسیله ای برای تقرّب او برگزینید و در راه او جهاد نمایید، باشد که رستگار شوید.».

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ ».(1)

«ای اهل ایمان! از خدا پروا کنید و با صادقین باشید.».

تقوا پیشگان هدایت پذیرند:

« ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ ».(2)

«آن کتاب باعظمت که در آن شک راه ندارد، مایه هدایت تقوا پیشگان است».

گرچه آیات الهی برای ارشاد و راهنمایی جمیع انسان ها نازل گردیده و همه موظف اند از دریای بی کران آیات هدایت گر این فیض عظمی بهره مند گردند، لیکن تنها پرهیزکارانند که - به واسطه نورانیتی که در اثر انتخاب راه درست و مناسب به دست آورده اند - شایسته پذیرش هدایت ویژه الهی گشته و از معارف بلند آیات قرآنی به خوبی بهره مند می گردند.

به تعبیر دیگر؛ انسان ها از دو نوع هدایت بهره مند می شوند: هدایت فطری و هدایت اکتسابی. بهره مند شدن از هدایت اکتسابی آنگاه برای آدمی میسر است که به خوبی از هدایت فطری برخوردار باشد. تقوا و پرهیزکاری مشعل تابناک فطرت را پر فروغ تر ساخته و زمینه را برای بهره مندی کامل از راهنمایی پیامبران و برخورداری از هدایت اکتسابی فراهم می آورد. کسی که چراغ فطرت خود را در اثر عدم پای بندی به تقوا و پرهیزکاری خاموش نموده و از خیر هدایت فطری

ص: 135

بی بهره است، در واقع انسانیت خویش را از دست داده و طبیعتاً نمی تواند از تعلیمات انبیای الهی بهره مند گردد.

پرهیزکاران، تیزبین و اهل بصیرت اند:

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیمِ ».(1)

«ای اهل ایمان! اگر از خدا پروا کنید برای شما نیروی تشخیص (خوب از بد و حقّ از باطل) قرار می دهد، و گناهانتان را از شما می زداید و شما را می آمرزد، خداوند دارای فضل و بخشش بزرگ است.».

در مسیر انسان همواره پرتگاه ها و بیراهه های فراوانی وجود دارد که چنانچه آنها را به نیکی نشناسد دیر یا زود سقوط کرده و از صراط مستقیم گمراه می گردد. از اینرو شناخت حقّ از باطل، نیک از بد، سود از زیان و دوست از دشمن را می توان از ارکان اساسی گام نهادن در مسیر و طریق معنوی بلکه زندگی مادی دانست. انسان پیوسته در تشخیص خود دچار اشتباه می شود و چه بسا باطل را حقّ انگارد و دشمن را به جای دوست برگمارد. پرهیز از این خطر جدّی، نیازمند درکی نیرومند و نورانیتی فوق العاده است تا به واسطه آن بتوان به سلامت از این گذرگاه پر خطر عبور کرده، موانع و لغزشگاه ها را یکی پس از دیگری پشت سر گذارد.

تقوا به عنوان نیرویی توان مند و به مثابه چراغی روشنگر است که در پرتو ممارست و تمرین فشرده تقویت می گردد و از ثمرات مهم آن، دستیابی به نورانیتی است که انسان را در تشخیص حقّ و باطل یاری کرده، او را قادر می سازد با قضاوت صحیح و درک درست از واقعیات پیرامون خود برای دوری جستن

ص: 136

از گناهان و کسب کمالات و بالمآل، تملّک خویش، با اطمینان خاطر گام بردارد.

آری فرد با تقوا به واسطه دریافت «فرقان» که نوعی روشن بینی و آگاهی باطنی است، چشم دلش باز شده و حقایق عالم را به شکل صحیح و واقع بینانه درک می کند و از این رهگذر قادر است وظایف دینی خود را - که در برخی شرایط، تشخیص آن از دشوارترین مشکلات مؤمن است - از طریق هدایت مخصوص الهی و الهام باطنی شناخته، حق را از باطل، نور را از ظلمت، هدایت را از گمراهی، نیک را از بد و بالأخره راه را از بیراهه به خوبی تشخیص دهد.

اهل تقوا سریع التذکّر هستند:

« إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ ».(1)

«کسانی که تقوا پیشه کرده اند هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان شوند متذکر گشته و بی درنگ بینا می گردند.».

پرهیزکاران از نصرت الهی برخوردارند:

« وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا لا یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً... ».(2)

«و اگر صبر کنید و پرهیزکاری پیشه سازید نقشه های آنان به شما زیانی نمی رساند.».

« وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِینَ ».(3)

«و از خدا پروا کنید و بدانید که خدا با تقوا پیشگان است.».

« وَ اللَّهُ وَلِیُّ الْمُتَّقِینَ ».(4)

ص: 137

«خداوند ولی و یار پرهیزکاران است».

افراد با تقوا اهل کرامت و بزرگواری اند:

« إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ ».(1)

«گرامی ترین شما نزد خداوند پرهیزکارترین شماست».

انسان از یک سو دارای کرامت ذاتی است و همان گونه که قرآن تصریح می کند، به لحاظ همین کرامت ذاتی است که بر بسیاری از موجودات جهان برتری دارد.(2) از سوی دیگر از کرامت اکتسابی برخوردار است که اگر راه سیر و سلوک را برگزیند و تقوا و پرهیزکاری را پیشه سازد به فوز عظمای کرامت اکتسابی دست یافته، در پیشگاه خداوند متعال از گرامی ترین مردم خواهد شد، و چنانچه راه طغیان و سرکشی در پیش گیرد و از هواهای نفسانی پیروی کند از هر حیوانی پست تر می گردد.(3)

تقوا پیشگان محبوب خداوند متعال اند:

« إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَّقِینَ ».(4)

«خداوند پرهیزکاران را دوست می دارد!».

و چه افتخاری از این برتر و کدامین مقام از این ارجمندتر که آدمی محبوب پروردگار لایزال و ایزد بی مثال گردد؟

خداوند برای پرهیزکاران، راه گریز مقرّر فرموده:

« وَ مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً ا وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ

ص: 138

لا یَحْتَسِبُ... ».(1)

«هر کس تقوای الهی پیشه کند، برایش راه نجاتی فراهم می سازد و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد.».

گشایش برکات آسمان برای تقوا پیشگان:

« وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ... ».(2)

«اگر اهل شهرها و آبادی ها ایمان آورده و تقوا پیشه می کردند برکات آسمان و زمین را بر آنها می گشودیم.».

تنها از پرهیزکاران پذیرفته می شود:

« إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ ».(3)

«خداوند تنها از پرهیزکاران می پذیرد.».

برترین زاد و توشه در سفر طولانی و روحانی به سوی حضرت حق پرهیزکاری است:

« وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی وَ اتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْبابِ ».(4)

«برای خود زاد و توشه برگیرید که بی شک بهترین توشه پرهیزکاری است، و از من پروا کنید ای خردمندان!».

خداوند به پرهیزکاران بشارت می دهد:

« اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ ا لَهُمُ الْبُشْری فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ فِی

ص: 139

الْآخِرَةِ... ».(1)

«برای کسانی که ایمان آورده و تقوا پیشه می کردند در زندگانی دنیا و آخرت بشارت است.».

پرهیزکاری وسیله اصلاح اعمال و بخشش گناهان است:

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدِیداً ا یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمالَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فازَ فَوْزاً عَظِیماً ».(2)

«ای اهل ایمان! تقوای الهی پیشه کنید و سخنی استوار گویید تا اعمال شما را اصلاح نماید و گناهانتان را ببخشاید هر کس از خدا و پیامبرش فرمان برد قطعاً به رستگاری بزرگی نائل آمده است.».

نجات از عذاب دوزخ در سایه پرهیزکاری میسر خواهد بود:

در قیامت همه مردم از دوزخ عبور داده می شوند و تنها پرهیزکاران نجات پیدا کرده به سلامت می گذرند ولی ستمگران و گنه کاران در دوزخ سقوط خواهند کرد.(3)

پرهیزکاران داخل بهشت می شوند و در جوار حضرت حق از نعمت های بی شمار الهی بهره مند می گردند.(4)

ص: 140

«بدانید ای بندگان خدا! تقوا دژی است مستحکم و غیر قابل نفوذ... و آگاه باشید که به وسیله تقوا نیش زهرآگین گناهان قطع می گردد.».

همچنین نقش آن را در پاسداری از دین یادآور شده، می فرمایند:

«أَمْنَعُ حُصُونِ الدِّینِ التَّقْوی .(1)

«بازدارنده ترین (نفوذناپذیر ترین) دژ دین پرهیزکاری است».

و همین بازدارندگی است که از تقوا سپری در برابر عذاب قهر الهی ساخته است. آن حضرت می فرمایند:

«اَلتَّقْوی آکَدُ سَبَبٍ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ إِنْ أَخَذْتَ بِهِ، وَ جُنَّةٌ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ».(2)

«تقوا - چنانچه بدان چنگ زنی - استوارترین وسیله ارتباط بین تو و خدا، و سپری در برابر عذاب دردناک است».

بلکه استخوان بند ایمان، تقوا و پرهیزکاری است. مولا امیرمؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«مُخُّ الْإِیمانِ التَّقْوی وَ الْوَرَعُ».(3)

«پرهیزکاری و پارسایی مغز (پایه و وسیله قوام) ایمان است.».

و در مورد مقام اهل تقوا می فرمایند:

«سادَةُ أَهْلِ الْجَنَّةِ الْأَتْقِیاءُ الْأَبْرارُ».(4)

«سروران اهل بهشت، پرهیزکاران نیکو کردارند».

هنگامی که آن حضرت از جنگ صفین باز می گشتند، گذرشان به قبرستان

ص: 142

بیرون کوفه افتاد. در آن جا به گونه ای شگفت انگیز با مردگان سخن گفته، فرمودند:

«ای کسانی که در سراهای خوف ناک و مکان های بی آب و گیاه و خالی از سکنه و گورهای تاریک ساکن گشته اید! ای به خاک خفتگان! ای غریبان! ای وحشت زدگان! شما از ما پیشی گرفته اید و ما پیروان شماییم و (عن قریب) به شما خواهیم پیوست.

(بدانید که) خانه هایتان را ساکن شدند! با زنان شما ازدواج کردند! دارایی هایتان را نیز تقسیم نمودند! این است خبر آنچه که نزد ماست! (اینک باز گویید که) چیست خبر آنچه نزد شماست!».

آنگاه متوجّه همراهان خود شده، فرمودند:

«أَمَا لَوْ أُذِنَ لَهُمْ فِی الْکَلامِ لَأَخْبَرُوکُمْ أَنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی».

«بدانید که اگر به آنان اجازه سخن داده می شد، به شما خبر می دادند که بهترین توشه، تقوا و پرهیزکاری است».(1)

و نیز حضرتش می فرمایند:

«شما را به تقوای الهی سفارش می کنم... زیرا تقوای الهی داروی درد قلب ها، بینایی کوری دل ها، بهبودی و شفای امراض بدن ها و اصلاح بیماری سینه های شماست. (همچنین) پاکیزگی آلودگی جان ها، روشنی بخش کم نوری دیده ها، ایمنی ترس دل ها و نور سیاهی تاریکی شما خواهد بود.».(2)

همچنین می فرمایند:

«تقوای الهی کلید هدایت و رستگاری، اندوخته برای روز رستاخیز،

ص: 143

سبب آزادگی از هر بندگی و رهایی از هر هلاکت و تباهی است. با پرهیزکاری حاجت درخواست کننده روا می گردد، گریزان (از عذاب و سختی و گرفتاری) رهایی می یابد و عطاها و بخشش های بسیاری (از جانب خداوند) دریافت می شود.».(1)

آن حضرت در مورد آثار و پی آمدهای تقوا می فرمایند:

«هُوَ أَنَّهُ لَوْ وُضِعَ عَمَلُکَ عَلی طَبَقٍ وَ لَمْ یُجْعَلْ عَلَیْهِ غِطاءٌ وَ طِیفَ بِهِ عَلی أَهْلِ الدُّنْیا لَما کانَ فِیهِ شَیْ ءٌ تَسْتَحْیِی مِنْهُ».(2)

«پرهیزکاری آن است که اگر اعمالت را بدون سرپوش بر طبقی گذارده، در میان اهل دنیا بگردانند، در آن چیزی نباشد که موجب شرمساری تو گردد».

و نیز می فرمایند:

«بدانید هر کس از خدا پروا کند، خداوند راه بیرون رفتن و گریز از فتنه ها را به او می نمایاند و نوری به وی عطا کند که از تاریکی ها (ی جهل و حیرت) رهایی یابد و او را (در بهشت) در جایی که خواهان آن است، جاودانه نگاهش داشته، و نزد خویش در سرای برگزیده اش کریمانه وارد نماید. (در سرایی که) سایه آن، عرش او و نور و روشنایی آن، خشنودیش، زیارت کنندگان آن ملائکه، و دوستانش پیامبران خدا خواهند بود.».(3)

تأثیر تقوا در آبادانی دین و استحکام باورهای دینی و نقش حساسی که در

ص: 144

راه یابی به صلاح و رستگاری دارد را نیز این چنین بیان فرموده اند:

«إِنَّ تَقْوَی اللَّهِ عِمارَةُ الدِّینِ وَ عِمادُ الْیَقِینِ وَ إِنَّها لَمِفْتاحُ صَلاحٍ وَ مِصْباحُ نَجاحٍ».(1)

«تقوای الهی آباد ساختن دین و رکن یقین است. و البته کلید صلاح و درستی و چراغ (روشنگر راه) رستگاری است».

آری، پرهیز از گناه و رعایت تعظیم پروردگار متعال و پافشاری بر پاسداری از حرمت دستورات دینی و توجّه به اصول اخلاقی که تبلور همه آنها در تقوا و پرهیزکاری است، دین و دنیا را آباد ساخته، ممارست بر آن عامل مهمی در تهذیب نفس، پیدایش نور ایمان و یقین در آن، و شناخت درست راه رستگاری خواهد بود. و در مقابل، کسی که از روح تقوا و ملکه پرهیزکاری بهره ای نداشته باشد به هر نکبتی گرفتار گشته، وبال ویرانگر آن، دنیا و آخرت او را تیره و تار خواهد ساخت.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«إِنَّ مَنْ فارَقَ التَّقْوی أُغْرِیَ بِاللَّذَّاتِ وَ الشَّهَواتِ وَ وَقَعَ فِی تِیهِ السَّیِّئاتِ وَ لَزِمَهُ کَثِیرُ التَّبِعاتِ».(2)

«کسی که از تقوا جدا گردد، فریب لذائذ و خواسته ها(ی خویش) را خورده و در وادی گناهان سرگردان شود، و پی آمدهای فراوان (و عواقب شوم آن) دامن گیر او گردد.».

تقوا و پرهیزکاری، وسیله تحکیم ایمان، و تقویت آن سبب افزایش نور ایمان در جان آدمی می گردد، و در مقابل، به هر اندازه چراغ تقوا کم فروغ گردد روح

ص: 145

ایمان از انسان فاصله گرفته و نقش آن در تصحیح اعمال و اصلاح رفتار بی رنگ تر خواهد گشت، به طوری که بسا ایمان نیز به کلّی نابود، و چراغ آن در دل خاموش گردد.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«لا یَنْفَعُ الْإِیمانُ بِغَیْرِ تَقْوی».(1)

«ایمان بدون پرهیزکاری سود نمی بخشد».

بلکه پذیرش سایر اعمال و مقبولیت آنها در پیشگاه حضرت حقّ - جلّ جلاله - نیز مستقیماً وابسته به دارا بودن ملکه تقوا و در گرو برخورداری از روح پرهیزکاری است.

آن حضرت می فرمایند:

«صِفَتانِ لا یَقْبَلُ اللَّهُ سُبْحانَهُ الْأَعْمالَ إِلّا بِها: اَلتُّقی وَ الْإِخْلاصُ».(2)

«خداوند سبحان، اعمال را جز به دو صفت نمی پذیرد: پرهیزکاری و اخلاص».

آری تقوا و اخلاص بسان دو بال حقیقی اند که پرواز آدمی و ارتقاء منزلت و مقام انسانی او را در عالم معنا امکان پذیر ساخته و زمینه بالا رفتن اعمال و پذیرش آنها را فراهم می آورد. چنین عملی به راستی ارزشمند و حقیقتاً از بزرگی و عظمت برخوردار است.

امام باقر علیه السلام به نقل از حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«لا یَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ تَقْوَی وَ کَیْفَ یَقِلُّ ما یُتَقَبَّلُ!».(3)

«عملی که با تقوا همراه است اندک نیست، چگونه کم باشد آنچه که

ص: 146

مقبول خداوند است!».

مفضل بن عمر از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرموده اند:

«... إِنَّ قَلِیلَ الْعَمَلِ مَعَ التَّقْوَی خَیْرٌ مِنْ کَثِیرِ الْعَمَلِ بِلا تَقْوَی...».

«عمل اندک همراه با تقوا البته از عمل فراوان بدون تقوا بهتر است.

مفضل گوید: عرض کردم: چگونه عمل فراوان بدون تقوا می باشد؟

حضرت فرمودند: همچون مردی که از غذای خویش به مردم می خوراند و با همسایگان خود مهربانی کرده، درِ خانه اش (بر میهمانان و واردین) باز است، اما هنگامی که دری از حرام بر او باز شود بدان داخل گردد. این (نمونه ای از) عمل بدون تقوا است ؛ و شخص دیگری (از این کارهای به ظاهر نیک) بی بهره است ولی چون باب حرامی بر او گشوده شود (به واسطه ملکه تقوا) به آن وارد نمی گردد».(1)

چنین کسی گرچه از نظر مقدار عمل، پایین تر از دیگری است، امّا از جهت ارزش و منزلت البته به مراتب برتر از او خواهد بود.

بر عکس، چه بسیار اعمالی که با همه زیبایی ظاهر و بزرگی حجم، از کمترین ارزش و فضیلتی نیز بی بهره است.

انجام وظایف ابتدایی تقوا و سایر امور دینی به لحاظ آنکه اساس باورهای دینی بر آنها استوار است به مراتب از تلاش های بعدی مهم تر و از حساسیت بیشتری برخوردار است و در واقع سعی و اهتمام نخستین سالک است که آرام آرام او را در این راه دشوار یاری رسانده، گام هایش را استوار و ایمانش را تحکیم و دلش را از غیر حقّ گریزان نموده و تلاش و ریاضتش را حقیقتاً جنبه الهی می بخشد، و استحکام همین پایه های ایمانی است که به واسطه تقوا و عمل به وظایف، او را به مرحله ای از کمال می رساند که حتی به وعده های بهشت و حور و قصور قانع نگشته و او را مطلوبی جز دیدار محبوب نباشد.

لیکن تقوا نیز همانند سایر ملکات انسانی و نفسانی دارای مراتب گوناگونی است که صاحبان تقوا و پرهیزکاران به اعتبار همین اختلاف مراتب، هر یک از رتبه و جایگاه ویژه ای برخوردار می گردند.

تعبیر «أتقی» (پرهیزکارتر) و نیز عبارت «حَقَّ تُقاتِهِ» (شایسته تقوای الهی) در آیات قرآن (1) نیز به خوبی بر این نکته دلالت دارد. در روایاتی هم که از حضرات معصومین علیهم السلام به ما رسیده، برای تقوا درجات و مراتبی مطرح گردیده است، چنانکه امام صادق علیه السلام تقوا را سه گونه و در واقع دارای سه مرحله، و هر یک از آنها را مربوط به گروه مخصوصی دانسته اند.(2)

بر این اساس، کسی که خود را از گناهان باز می دارد و تلاش می کند تا تکالیف الهی را انجام دهد از شخصی که نه تنها از شبهات می پرهیزد، بلکه با کمال مراقبت، قلب خویش را از توجّه به غیر حضرت حقّ باز داشته و آنی از نفس و وسوسه های آن غافل نیست، از نظر تقوا به مراتب فاصله دارد.

ص: 148

مرحوم علامه مجلسی می فرماید:

«تقوا دارای مراتب سه گانه است:

مرتبه نخست آن؛ نگهداری نفس از عذاب جاویدان از راه تحصیل اعتقادات صحیح.

مرتبه دوّم: خودداری از گناهان که تنها این مرتبه نزد اهل شرع معروف است.

مرتبه سوّم: خویشتن داری در برابر آنچه که قلب را از حضرت حق مشغول داشته و منصرف می نماید و این درجه مخصوص خواص افراد بلکه خاص الخاص است.».(1)

آری، آنکه از معرفت بالاتر بهره مند گردد ایمانش قوی تر است و چنین کسی طبیعتاً از گفتار و رفتار خویش بیش از دیگران مراقبت کرده و تقوای او شدیدتر خواهد بود.

در مورد شدّت تقوا و مراقبه مرحوم محدّث قمی قدس سره و کوشش دائمی او در امر اخلاص نوشته اند:

«هر زمان جمعیت کثیری در نماز خود مشاهده می کرد و یا به واسطه کثرت جمعیت، مکبّری تکبیر می گفت، پس از آن روز، دیگر به نماز حاضر نمی شد! و پیوسته مراقب احوالات خود بود».(2)

و در شرح حال عالم ربّانی و فقیه بزرگوار جناب حاج میرزا علی آقا شیرازی قدس سره نیز نوشته اند:

«از امامت جماعت پرهیز داشت. سالی در ماه مبارک رمضان با

ص: 149

اصرار زیاد او را وادار کردند که آن یک ماه را در مدرسه صدر اصفهان اقامه جماعت کند، با آنکه مرتب نمی آمد و قید منظّم آمدن سر ساعت معین را تحمل نمی کرد، جمعیت بی سابقه ای برای اقتدا شرکت می کردند، به طوری که جمعیت های جماعات اطراف خلوت گردید. ایشان هم چون متوجّه این قضیه شد، دیگر به جماعت حاضر نگردید».(1)

در شرح حال عالم بزرگوار مرحوم شیخ انصاری هم آمده است:

«مادر شیخ زن صالحه ای بود و خودش متحمل نان پختن و غذا پختن می شد. روزی به شیخ زبان اعتراض گشود و گفت: با این همه وجوهاتی که شیعیان از اطراف نزد شما می آورند، چرا برادرت منصور را کمتر رعایت می کنی و به او به اندازه احتیاجش خرجی نمی دهی؟ شیخ در این هنگام بی درنگ کلید اتاقی را که وجوه شرعیه در آن محافظت می شد به مادر داد و گفت: هر قدر صلاح می دانی به فرزندت بده، ولی روز قیامت مسئولیتش با خودت باشد!

امّا آن زن صالحه چون خودش را در مقابل یک محذور بزرگ مشاهده کرد، از این کار امتناع ورزیده، گفت: هیچ گاه برای رفاه چند روزه فرزندم خود را در روز قیامت مبتلا و گرفتار نخواهم نمود.(2)

همچنین یکی از شاگردان مرحوم شیخ انصاری می گوید:

شبی شیطان را در خواب دیدم که طناب های متعددی در دست

ص: 150

داشت، از شیطان پرسیدم: این بندها چیست؟ گفت: این ها را به گردن مردم انداخته و آنها را به دام می اندازم. روز گذشته یکی از این طناب های محکم را به گردن شیخ مرتضی انصاری انداختم و او را از اتاقش تا اواسط کوچه کشیدم ولی افسوس شیخ از قید رها شد و برگشت.

فردای آن روز به حضور ایشان شرفیاب شدم و خواب خود را برای ایشان گفتم. شیخ فرمود: شیطان راست گفته است، زیرا آن ملعون دیروز می خواست مرا فریب دهد که به لطف پروردگار از دامش گریختم.

جریان از این قرار بود که دیروز پول نداشتم و چیزی در منزل لازم شد، با خود گفتم: این مال اندک (یک ریال) از سهم مبارک امام علیه السلام نزدم موجود است آن را به عنوان قرض برمی دارم و سپس ادا خواهم کرد. آن را برداشته، همین که خواستم چیز مورد نیاز را بخرم با خود گفتم: از کجا که (زنده باشم و) بتوانم این قرض را ادا کنم؟ از تصمیم خود برگشتم و آن پول را سر جایِ خود گذاشتم.».(1)

در شرح حال مرحوم میرزا حبیب اللَّه رشتی که از اجلاّء شاگردان مرحوم شیخ انصاری بوده نیز می نویسند:

مرحوم میرزای رشتی فتوا نمی داد و وجوه شرعیه قبول نمی کرد. حتی وقتی از حاج شیخ جعفر شوشتری وجهی را قبول کرده بود، بعدها همان مقدار به فقرا رد کرد. مواظبت تمام در مستحبات داشت و عبادتش بسیار، و دائم الطهاره بود. وقتی وی در حال نزع

ص: 151

بود هرچه پای او را رو به قبله دراز می کردند او پای خود را جمع می کرد و چیزی نمی گفت! چون چند بار این کار را کرد از وی علّت این کار را پرسیدند. به زحمت گفت: به واسطه بیماری خاصی که دارم پایم را رو به قبله دراز نمی کنم.(1)

از عالمان دینی نیز جز این انتظار نمی رود که بیش از همه مراقب احوال خویش باشند و تقوای الهی را آنگونه که شایسته است روش و منش خویش قرار دهند.

بدیهی است که آثار و مزایای دنیوی و اخروی هر یک از مراتب تقوا نیز طبیعتاً شامل کسانی است که به آن مرحله از پرهیزکاری نائل گشته اند، چنانکه در حدیث شریف قدسی که در مورد مرحله بالایی از تقوا وارد شده، به خوبی این نکته ظاهر است.

خداوند می فرماید:

«یَا ابْنَ آدَمَ! أنا غَنِیٌّ لا أَفْتَقِرُ أَطِعْنِی فِیما أَمَرْتُکَ أَجْعَلْکَ غَنِیًّا لا تَفْتَقِرُ.

یَا ابْنَ آدَمَ! [خَلَقْتُکَ لِلْبَقاءِ] أَنا حَیٌّ لا أَمُوتُ أَطِعْنِی فِیما أَمَرْتُکَ [بِهِ وَ انْتَهِ عَمَّا نَهَیْتُکَ عَنْهُ] أَجْعَلْکَ [مِثْلِی] حَیّاً لا تَمُوتُ.

یَا ابْنَ آدَمَ! أَنا أَقُولُ لِلشَّیْ ءِ کُنْ فَیَکُونُ أَطِعْنِی فِیما أَمَرْتُکَ بِهِ]أَجْعَلْکَ [مِثْلِی]تَقُولُ لِلشَّیْ ءِ کُنْ فَیَکُونُ.».(2)

«ای فرزند آدم! من بی نیازم و هرگز نیازمند نخواهم شد. آنچه به تو فرمان داده ام اطاعت کن تا تو را بی نیاز گردانم، به طوری که هرگز نیازمند نگردی.

ص: 152

ای فرزند آدم! تو را برای باقی ماندن آفریدم، (چه آنکه) خود همیشه زنده ام و هرگز نمی میرم. آنچه به تو فرمان داده ام اطاعت کن و از آنچه نهیت کرده ام بپرهیز تا تو را همانند خود همیشه زنده بدارم.

ای فرزند آدم! من به آنچه که (اراده کنم) می گویم باش، (بی درنگ) موجود می شود، آنچه را فرمانت داده ام اطاعت کن تا تو را همانند خود قرار دهم که چون به چیزی گویی: موجود باش، موجود شود.».

همچنین روایت شده که خداوند به حضرت داود علیه السلام وحی فرستاد:

«به پیروان خود ابلاغ کن که بنده ای نیست که از من اطاعت کند جز آنکه خواسته اش را بر آورده سازم و او را بر طاعت خویش یاری نمایم. چنانچه از من سؤال کند به او عطا کنم و اگر مرا بخواند اجابتش نمایم. هنگامی که به من اعتصام ورزد او را نگاه دارم. اگر در کارهایش به من بسنده کند او را کفایت کنم. اگر بر من توکّل نماید و امور خویش را به من واگذارد به هنگام لغزش هایش او را حفظ می کنم و چنانچه همه بندگان من با او مکر و حیله کنند، پشتیبان او خواهم بود.».(1)

در مورد حضرت سلمان علیه السلام نقل شده:

هنگامی که حاکم مدائن بود میهمانی بر او وارد شد. به اتفاق هم از شهر خارج شدند، در بین راه عبورشان به آهوان و پرندگانی افتاد. حضرت سلمان فرمود: آهو و پرنده فربهی از شما نزد من حاضر گردد تا از میهمان خود پذیرایی کنم!

ناگهان آهو و پرنده فربهی نزد آن جناب حاضر شدند! میهمان تعجّب کرد و گفت: سبحان اللَّه! پرندگان آسمان مسخّر شما هستند! جناب

ص: 153

سلمان فرمود: تعجّب می کنی؟ آیا گمان داری که بنده ای از خداوند اطاعت نماید و حضرتش خواهش او را اجابت ننماید؟ [مگر نه این است که هر کس اطاعت مولای خویش نمود همه چیز از او اطاعت می کند؟] (1)

از نیکان پندارد!

از همین جا به ضرورت آشنایی با معیارها و نشانه های شناخت پرهیزکاران حقیقی از نااهلان پی می بریم.

در فصل «تقوا در قرآن» برخی از آیات قرآنی را که اهل تقوا را با اوصاف ویژه ای معرفی کرده است یادآور شدیم. حضرات معصومین و پیشوایان بزرگ اسلام علیهم السلام نیز جهت شناخت درست پرهیزکاران و اهل تقوا، نشانه هایی را بیان کرده اند تا پیروان آنان بتوانند خود را با آن نشانه ها محک زده، و ایمان و تقوای خویش را بیازمایند، و نسبت به دیگران نیز فریب ظاهر را نخورده، پرهیزکاران حقیقی را از هواپرستان ریاکار باز شناسند.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«لا یَغُرَّنَّکَ بُکاؤُهُمْ فَإِنَّ التَّقْوی فِی الْقَلْبِ».(1)

«گریه آنان (که طریق حقّ را ترک کرده اند) نباید تو را فریب دهد، چه آنکه تقوا در قلب است».

حقایق قلبی به وسیله اعمال ظاهری - که ممکن است با انگیزه فریب کاری و ریا صورت پذیرد - شناخته نمی شود، بلکه باید از طریق پی آمدها و آثار حتمی آن خصوصاً در شرایط ویژه ای که امکان تظاهر و ریاکاری ضعیف می گردد، به آن پی برد.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«عِنْدَ حُضوُرِ الشَّهَواتِ وَ اللَّذَّاتِ یَتَبَیَّنُ وَرَعُ الْأَتْقِیاءِ».(2)

«پارسایی پرهیزکاران، هنگام رو به رو شدن با خواسته های نفسانی

ص: 155

و (جاذبه های) لذّت بخش، روشن می گردد.».

کسی که حقیقتاً تقوا ندارد، با مواجه شدن صحنه های شهوت انگیز، قدرت خودداری و کفّ نفس ندارد و دیر یا زود ریاکاری او بر همگان ظاهر خواهد شد. امّا آنکه در اثر ممارست بر خویشتن داری، مالک نفس و خواسته های نفسانی گشته است، به لطف خداوند و توجّه و اعانت اولیای بزرگوار او می تواند در برابر وسوسه های نفس و شیطان ایستادگی کرده و بر آنها فائق آید، چنین کسی به معنای حقیقی با تقوا است.

امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«مَنْ مَلَکَ شَهْوَتَهُ کانَ تَقِیّاً».(1)

«هر کس بر شهوت خویش غالب آید، پرهیزکار است».

چرا که حقیقت تقوا، خودداری از امیال نفسانی و ترک شهوات حیوانی است.

آن حضرت می فرمایند:

«رَأْسُ التَّقْوی تَرْکُ الشَّهْوَةِ».(2)

«اساس و ریشه پرهیزکاری، ترک شهوت و خودداری از خواسته های نفسانی است».

محبّت به دنیا نیز مانند شهوات نفسانی، با پرهیزکاری سرِ ستیز دارد.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«حَرامٌ عَلی کُلِ ّ قَلْبٍ مُتَوَلِّهٍ بِالدُّنْیا أَنْ یَسْکُنَهُ التَّقْوی .(3)

«بر هر دلی که شیفته دنیاست، حرام است که تقوا در آن جای گیرد».

فرد با تقوا به موازات پرهیز از خواسته های حیوانی می کوشد تا شاخ

ص: 156

و برگ های محبت دنیا را که به صورت دون همتی، ضعف و زبونی، چاپلوسی در برابر دنیاداران، سر و دست شکستن برای دستیابی به مقامات دنیوی و... جلوه می کند، به طور کامل از قلب خویش قطع نموده و خود را از آن خلاص و آزاد نماید.

آن حضرت فرموده اند:

«عقل و خرد درختی است که ریشه آن پرهیزکاری و برگ آن حیا و ثمره آن پارسایی است.

پرهیزکاری سه خصلت در خواست می کند: بصیرت در دین، زهد و بی رغبتی به دنیا، و انقطاع به سوی خداوند.

و حیاء سه خصلت می طلبد: یقین و خلق نیکو و فروتنی.

ورع نیز سه خصلت درخواست می کند: راستگویی، سرعت در انجام نیکی ها، و ترک شبهات.».(1)

پیشوای اهل تقوا حضرت امیر علیه السلام می فرمایند:

«لِلْمُتَّقِی ثَلاثُ عَلاماتٍ: إِخْلاصُ الْعَمَلِ وَ قَصْرُ الْأَمَلِ وَ اغْتِنامُ الْمُهَلِ».(2)

«پرهیزکار سه نشانه دارد: اخلاص در عمل، کوتاهی آرزو، و غنیمت شمردن فرصت».

و نیز فرموده اند:

«اَلْمُتَّقِی مِیتَةٌ شَهْوَتُهُ، مَکْظُومٌ غَیْظُهُ، فِی الرَّخاءِ شَکُورٌ، وَ فِی الْمَکارِهِ صَبُورٌ».(3)

ص: 157

«پرهیزکار خواسته های نفسانیش مرده، خشمش فرو برده، در آسایش شکرگزار، و در گرفتاری ها شکیباست.».

همچنین می فرمایند:

«اَلْمُتَّقُونَ أَنْفُسُهُمْ عَفِیفَةٌ وَ حَوائِجُهُمْ خَفِیفَةٌ وَ خَیْراتُهُمْ مَأْمُولَةٌ وَ شُرُورُهُمْ مَأْمُونَةٌ».(1)

«پرهیزکاران نَفْس هایشان پاک و عفیف و خواسته هایشان اندک است. مردم به خیر و نیکی آنان امید بسته، و از شرّ و بدی آنها در امان می باشند.».

امام باقر علیه السلام نقل می کنند که پیوسته امیر مؤمنان علیه السلام می فرمودند:

«اهل تقوا نشانه هایی دارند که به آنها شناخته می شوند: راستی در گفتار، ادای امانت، وفای به عهد و پیمان، اندک داشتن عجز و بخل، پیوند با خویشان، ترحم نسبت به ضعیفان، با زنان کمتر معاشرت کردن، بخشش خوبی ها، خلق نیکو، دامنه دار بودن بردباری، پیروی از علم در آن چیزهایی که وسیله قرب انسان به خدا می شود.».(2)

و سکنات خویش، فرد فرد اعضا و جوارح خود را مورد مراقبت دقیق قرار داده، آنی از آنها غافل نماند. گرچه هر عضوی از اعضای آدمی نقش تعیین کننده ای در سعادت و شقاوت وی ایفا می کند و کوچک ترین غفلت از هر یک از آنها به منزله غفلت از کلّ اعضا و جوارح محسوب می گردد، لیکن برخی از اعضا و جوارح مثل زبان، چشم، گوش، فکر و... از حساسیّت ویژه ای برخوردارند.

در این میان، زبان به عنوان عضوی کوچک از اعضای آدمی، از چنان حساسیتی برخوردار است که گفته اند: ایمان و کفر، خوشبختی و بدبختی، عزّت و ذلّت و صلاح و فساد او در گرو صلاح و فساد زبان وی بوده، و مراقبت دائمی از آن از شروط مهم پرهیزکاری و سلوک إلی اللَّه محسوب گشته، و کنترل آن در پاک سازی آیینه دل نقش مؤثری ایفا می نماید.

سخن گفتن، از شاهکارهای خلقت انسان و از ظریف ترین اعمال انسان است که نقش مهمی در تکامل معنوی و پیشرفت مادی انسان ها دارد، در عین حال خطرهای سهمگین و آفات فراوانی به همراه دارد که غفلت از آن، جان و مال، دین و دنیا، حیثیت و آبرو، و آرامش و امنیّت خود و دیگران را مورد تهدید جدّی و دائمی قرار داده است.

هیچ عضوی از اعضای آدمی به اندازه زبان مرتکب گناه و خطا نمی گردد. گناهان کبیره و صغیره فراوانی مانند: دروغ، بهتان، غیبت، شماتت، استهزا، سخن چینی، مدح یا سرزنش بی مورد، غنا، دشنام، جدل و صدها خلاف و اعمال ناشایسته دیگر - که به مراتب از آفات و مفاسد سایر اعضای انسان بیشتر بوده و وبال نکبت بار آنها دل را تیره، نفس را آلوده، امنیت و آرامش خود و جامعه را دستخوش ناملایمات، و بدتر از همه، عذاب سخت اخروی را دامنگیر آدمی خواهد ساخت - از اعمال شایع بسیاری از مردم توسّط این عضو کوچک می باشد.

ص: 159

ابن مسعود نقل می کند که رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمودند:

«إِنَّ أَکْثَرَ خَطایَا ابْنِ آدَمَ فِی لِسانِهِ».(1)

«به راستی بیشترین خطایای انسان از زبان اوست».

از این رو بیش از هر چیز باید نسبت به آن حساس بوده و با استعانت از پروردگار و جهادی پی گیر، از آزادی و رهایی آن جلوگیری نماییم.

خدای متعال می فرماید:

«ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلاَّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتِیدٌ».(2)

«انسان هیچ سخنی را بر زبان نمی آورد مگر آنکه (برای ثبت و ضبط آن) فرشته ای مراقب و آماده نزد او است.».

با اینکه در آیه قبل متذکّر مراقبت دو ملک از راست و چپ (نسبت به تمام رفتار آدمی) است، در این آیه خصوص زبان را به خاطر اهمیت فوق العاده و نقش مؤثر آن در سرنوشت او یادآوری می نماید. گویا نوع مردم، سخنان خود را از اعمال خویش نمی پندارند، لذا آزادانه هرچه را بر آن جاری می شود ظاهر ساخته، و غافل از خطرات و آثار و پی آمدهای آن، حساسیتی نسبت به آن نشان نمی دهند.

امام صادق علیه السلام نقل می کنند که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرموده اند:

«مَنْ لَمْ یَحْسِبْ کَلامَهُ مِنْ عَمَلِهِ کَثُرَتْ خَطایاهُ وَ حَضَرَ عَذَابُهُ».(3)

«کسی که گفتارش را از عمل خویش نشمارد، خطاهایش زیاد گشته و عذابش فرا رسد.».

ص: 160

همچنین رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«نَجاةُ الْمُؤْمِنِ فِی حِفْظِ لِسانِهِ».(1)

«نجات مؤمن در نگه داشتن زبان اوست».

ابو بصیر نیز گوید: از امام باقر علیه السلام شنیدم که می فرمودند:

«ابوذر پیوسته می گفت: ای جوینده علم ! بی شک این زبان، کلید خیر و کلید شرّ است، پس زبانت را مُهر کن، چونانکه طلا و نقره ات را حراست می کنی».(2)

امام سجّاد علیه السلام می فرمایند:

«در هر بامداد زبان آدمی به جمیع اعضای وی خطاب کرده، گوید: چگونه هستید؟ آنها گویند: اگر تو ما را رها کنی، خوب هستیم!

همچنین گویند: خدا را! خدا را در مورد ما به یاد آور. و آن را سوگند داده، گویند: ما به سبب تو پاداش و کیفر می بینیم.».(3)

مردی حضور پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله آمده، عرض کرد: ای رسول خدا! مرا سفارشی فرما. آن حضرت فرمودند:

«زبانت را حراست کن.

عرض کرد: یا رسول اللَّه! مرا توصیه بفرمایید. فرمودند:

زبان خویش را پاس بدار.

باز عرضه داشت: به من وصیتی کنید. فرمودند:

زبانت را نگهدار! وای بر تو! آیا مردم را چیزی جز دِرو شده های

ص: 161

زبانشان، به رو در آتش می افکند؟!».(1)

امیر مؤمنان علیه السلام فرموده اند:

«حَدُّ اللِّسانِ أَمْضی مِنْ حَدِّ السِّنانِ».(2)

«بُرندگی زبان از تیزی نیزه بیشتر است.».

امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می کنند که آن حضرت فرموده اند:

«خداوند زبان را عذابی کند که هیچ یک از اعضا را آن چنان کیفر نکرده باشد. زبان گوید: پروردگارا! مرا عذابی نمودی که چیزی را آنگونه عذاب نکرده ای؟! به او گفته شود:

کلامی از تو سرزد که به شرق و غرب زمین رسید و به خاطر آن، خون محترم بر زمین ریخت، مال محترم به غارت رفت، و ناموس محترم مورد تجاوز قرار گرفت! به عزّت و جلالم سوگند! تو را به عذابی کیفر دهم که هیچ یک از اعضا را آن چنان عذاب نکرده باشم».(3)

پیشوای تقوا پیشگان حضرت علی علیه السلام به فرزند بزرگوار خود امام مجتبی علیه السلام می فرمایند:

«اَیْ بُنَیَّ! اَلْعافِیَةُ عَشَرَةُ أَجْزاءٍ تِسْعَةٌ مِنْها فِی الصَّمْتِ إِلّا بِذِکْرِ اللَّهِ و

ص: 162

وَواحِدٌ فِی تَرْکِ مُجالَسَةِ السُّفَهاءِ».(1)

«فرزندم! عافیت و سلامتی دارای ده جزء است: نُه جزء آن در سکوت است مگر آنکه به ذکر خدا مشغول باشد، و جزء دیگر آن در ترک معاشرت با نادانان است.».

آری کلام زیاد، ضمن آنکه سبب افزایش خطاهای آدمی گشته، عافیت و سلامت او را به مخاطره می افکند، مانع تدبّر و تفکر او شده، از عمق گفتارش می کاهد. بر عکس، هرچه عقل کامل تر، و انسان از قدرت تأمل و اندیشه بیشتری برخوردار گردد، حرص او در سخن گفتن کمتر و علاقه اش به سکوت بیشتر خواهد گشت.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«إِذَا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْکَلامُ».(2)

«هنگامی که عقل به مرتبه کمال رسد، گفتار اندک می گردد.».

و نیز می فرمایند:

«لِسانُ الْعاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسانِهِ».(3)

«زبان خردمند پشت قلب اوست (تا نیندیشد سخن نمی گوید) و قلب احمق پشت زبان وی می باشد (نخست سخن می گوید، آنگاه به آن می اندیشد!».

ص: 163

و بسا در صدد توجیه خطاهای خویش برآمده، سخن باطلی را که بدون فکر بر زبان جاری ساخته، به صورت کلامی حقّ جلوه داده و خود نیز به آن معتقد شود! این است که اصلاح حقیقی قلب و اندیشه تا حدود زیادی در گرو اصلاح زبان آدمی است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«لا یَسْتَقِیمُ اِیمانُ عَبْدٍ حَتّی یَسْتَقِیمَ قَلْبُهُ وَ لا یَسْتَقِیمُ قَلْبُهُ حَتّی یَسْتَقِیمَ لِسانُهُ.».(1)

«ایمان آدمی پابرجا نگردد تا دلش صفای کامل یابد و دل او صلاح کامل نیابد تا اینکه زبانش اصلاح گردد.».

بدین ترتیب آن کس که در صدد اصلاح زبان خویش برآمده، گویا در مقام تکمیل ایمان و صفای باطن و جلای نفس خویش است و چنین کسی در واقع به همه برنامه های دینی جامه عمل پوشانده است.

رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«مَنْ حَفِظَ لِسانَهُ فَکَأَنَّما عَمِلَ بِالْقُرآنِ».(2)

«کسی که زبانش را نگه دارد، گویا به (همه) قرآن عمل کرده است.».

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام از قول رسول خدا صلی الله علیه وآله به هشام می فرمایند:

«هنگامی که مؤمن را ساکت و کم سخن یافتید، نزد او آیید ؛ زیرا (در چنین حالتی) سخن حکیمانه می گوید. مؤمن گفتارش اندک و عملش زیاد است، ولی منافق کلامش زیاد و عمل او اندک می باشد.».(3)

ص: 164

زمانی که فرزندان و نوادگان حضرت آدم علیه السلام زیاد شده، گرد آن جناب سخن می گفتند، آن بزرگوار ساکت بود، سبب آن را از وی جویا شدند. آن حضرت فرمود:

«فرزندم! هنگامی که خداوند جلّ جلاله مرا از جوار خویش براند، با من عهد کرده، فرمود: گفتارت را کم کن تا به جوارم باز گردی».(1)

حضرت نوح علیه السلام به هنگام عبور از کنار سگ بد شکلی فرمود:

«این سگ چقدر زشت است! (به قدرت خداوند) سگ بر زانوی خود نشست و با زبان فصیح عرض کرد:

إِنْ کُنْتَ لا تَرْضی بِخَلْقِ اللَّهِ فَحَوِّلْنِی.

اگر به آفرینش خداوند خشنود نیستی (شکلِ) مرا تغییر ده!

آن حضرت حیران شده و به خاطر آن کلام، خود را ملامت می فرمود و تا چهل سال نالید و گریه کرد! تا آنکه خداوند به او خطاب کرده، فرمود:

إِلی مَتی تَنُوحُ یا نُوحُ؟! فَقَدْ تُبْتُ عَلَیْکَ.

ای نوح! تا کی ناله و گریه می کنی؟ من تو را آمرزیده و توبه ات را پذیرفتم.».(2)

امام صادق علیه السلام به نقل از اجداد طاهرین خود نقل کرده اند:

«رسول خدا صلی الله علیه وآله بر زنی گذشتند که در سوگ فرزندش گریه می کرد و می گفت: سپاس خدای را که شهید از دنیا رفت.

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: تو چه می دانی؟ شاید او از کسانی بوده که از

ص: 165

آنچه (که پرداختِ آن به نیازمندان) برای وی زیان نداشته، بخل می ورزیده و گفتار بی فایده داشته است!».(1)

همچنین در روایت دیگری آمده که در جنگ احد جوانی از صحابه، در حالی که از گرسنگی قطعه سنگی بر شکم خود بسته بود شهید گردید، مادرش کنار او آمده، گرد و خاک از صورتش پاک نموده و گفت: فرزندم! بهشت بر تو گوارا باد!

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند:

«تو چه می دانی؟ شاید او از کسانی بوده که سخن بی فایده داشته و از آنچه به حال وی زیان نداشته بخل می ورزیده است.».(2)

ص: 166

نسبت به این موجود پر رمز و راز، تلاش بی وقفه خود را در راه تأمین ما یحتاج زندگی و رفع نیازهای ناشناخته آدمی متمرکز ساخته است! امّا چگونه ممکن است نیازهایی را که از آن آگاه نیست مرتفع سازد؟ و چگونه خواهد توانست به خواسته هایی که نسبت به آن جاهل است جامه تحقق بپوشاند؟

« وَ أَنَّی لَهُمُ التَّناوُشُ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ ».(1)

«چگونه می توانند از فاصله دور به آن دسترسی پیدا کنند؟»

این آرزویی است که دست یازیدن به آن ناممکن، و این رؤیایی است که هرگز تعبیر نخواهد شد.

در میان پدیده ها و موجودات جهان، انسان از استعدادهای حیرت آور و قابلیت های فراوان و بی نظیری برخوردار است که جز از طریق مکتب انبیا شناخته نمی گردد. و به تناسبِ همین قابلیت ها، نیازهایی دارد که شناخت آنها بدون استمداد از پیامبران الهی و جز به مدد وحی میسّر نیست.

هرگز نباید نیازهای او را در خوراک و پوشاک و مسکن و بهداشت و نهایتاً تعلیم و تربیت و امنیت خلاصه کرد.

در جهان کم نیستند کسانی که در زمینه این نیازمندی ها در استغنای کامل به سر می برند، امّا نه خنده شادی دارند، و نه دلی آرام! لبخند به ظاهر شادشان، تلخ تر از زهر، و قلب به ظاهر سالمشان بیمارتر از عضوهای بیمار دردمندان شب بیدار! نه حقیقتاً درد خود را می شناسند و نه از داروی شفابخش دل بیمار و نفس متلاطم خویش خبری دارند.

مدام در رنجند و پیوسته در اندوه، و لحظه ای از این جهنم سوزان و غم جان کاه که روح و روان آنان را می آزارد، احساس خلاصی نمی کنند.

ص: 168

و شگفت آنکه داروی شفابخش این درد آزار دهنده را چون زهر کشنده پنداشته و از آن گریزانند!

انسان حقیقتاً طالب آرامش است و از تشویش، اضطراب و نگرانی به شدّت رنج می برد. روح بی نهایت سرشار از پاکی و لطافت او تشنه معنا و حقیقت است و با وحشی گری، درنده خویی، قساوت، خودخواهی و خشونت سرِ سازگاری ندارد.

خواهان خلوت اُنس است و از غبار غفلت، نفاق، بدخواهی و دوری از ساحتِ دوست، به شدّت هراسان! نیازی دارد که آن را از سویدای جان احساس می کند؛ احساس بازماندن از کمال، محرومیت از حیات طیّب، و دورماندن از جوار دوست!

او نگران است که مبادا روحش تا بلندترین قلّه تکامل و تعالی اوج نگیرد و خلعت شایستگیِ بقاء و خلود را بر تن او نپوشانند. نگران است که مبادا پای همّتش سستی کرده، و در نیمه راه رهگذری که به نقطه شرف و عزّتِ وصال محبوب، و سرمنزل مقصود می انجامد فرو افتاده، و بر لب دریای حقیقت به حسرت جان سپارد.

و دعا راه کاری است برای ابراز این نیاز و درد! دردی که جز با نیایش آرام نمی پذیرد، و غم و اندوهی که جز به مدد دعا و راز و نیاز مرتفع نمی گردد.

است برای ابراز قدردانی و شکرگزاری، راهی است برای تضرّع و ناله مضطربانه جهت تقویت ایمان، ارتقای معرفت و تحکیم ارتباط با ساحت اقدس حضرت احدیت.

دعا و نیایش مظهر دوست داشتن، عشق ورزیدن و تجلّی پرستش است. و آیینه ای است برای آنکه انسان خود را در آن، مرهون آفریدگار خویش ببیند و خویشتن را از اریکه غرور و کبر و خودپسندی که سرچشمه همه زشتی ها، پلیدی ها و نقص ها است فرود آورده، و در برابر آفریننده جهان و خالق انسان و خدای مهربان خضوع و خشوع نماید.

اموری که غالباً با بررسی تحلیلی و تفکّر علمی و فلسفی به چنگ نمی آید، با احساس ساده و دوست داشتن بی ریا، اخلاص درون و عشق پاک، تخلیه نفس از غیر معشوق حقیقی، و پیوستگی روح به ساحت دوست حاصل می گردد.

اگر زندگی انسان بدون تأمین خواسته ها و رفع نیازهای مادی میسر نیست، حیات روح آدمی نیز مستقیماً به دعا و نیایش وابسته است. نیایش از نیرومندترین عواملی است که روحِ تربیت پذیریِ معنوی را در جامعه بشری تقویت نموده، انسان ها را از مرزهای خودپرستی و فردیت گذرانده، و اندیشه و احساس را از گرایش به پستی و پلیدیِ رذالت آمیز باز داشته، برای آنان بزرگواری و کرامت را به ارمغان می آورد.

دعا و نیایش از اساسی ترین نیازهای انسانی است، و در مسیر حرکت تکاملی معنوی، عمیق ترین تأثیرات را بر جان و روان نیایش گر وارد ساخته، نوع دوستی، صمیمیت و فداکاری را جایگزین قساوت، نفاق و خودخواهی نموده، حصار محیط و مرز وراثت را در نوردیده، و آدمی را از زندان نفس و طبیعت رهایی می بخشد.

و بالاخره دعا و نیایش از سازنده ترین راه کارهای تأمین بهداشت روان، و مولّد

ص: 170

شور و نشاط و امید در انسان است، و ضمن آنکه روح را لطافت، قلب را اطمینان، و نفس را آرامش و صفا می بخشد، عامل مؤثری برای جلب دوستی و تحکیم محبت نسبت به پروردگار مهربان می باشد.

آری، در دورانی که همه چیز به خشونت منجر می شود، در عصری که تمدّن، علم، صنعت، و حتی هنر و اخلاق به سرعت به نوعی وحشی گری رو آورده، و حرکت همه چیز در جهت خودپرستی و منفعت طلبی است، و در نتیجه آن، قساوت، خشونت و بی رحمی جایگزین مهر، صفا، صمیمیت، فداکاری و پرهیزکاری گردیده، ضرورت روی آوردن به دعا و نیایش، و ارضای این خواسته فطری و نیاز طبیعی بیش از پیش احساس می شود.

در عین حال، متأسفانه بشر امروز، با در اختیار داشتن همه گونه وسایل راحتی و امکانات مادی، به علت محروم ماندن از برکات نیایش و مناجات و ارتباط با خداوند، به گرگی در صورت انسان تبدیل گشته، و با اینکه پیوسته در نگرانی و اضطراب به سر می برد، از این گنج گرانبها بهره مند نمی گردد؛ کسانی هم که نوعاً روی عادات خانوادگی یا تأثّر از محیط زندگی و اطرافیان خود به آن دل بسته اند، عموماً به درخواست های مادی و تقاضای رفع احتیاجات روزمره بسنده کرده اند! در صورتی که نیایش، تنها وسیله کسب نیازمندی های مادی نیست.

تخلّق به صفات نیک، خلق های پسندیده و فضیلت های والای انسانی، دوری از دون همّتی، ذلّت، پستی و آلودگی های نکبت بار، و درخواست هرآنچه که وسیله سعادت و تکامل ما و خانواده و جامعه ماست، از جمله اموری است که باید در زمره خواسته های نیایشگر قرار گیرد، همچنان که شیوه و روش بزرگان دین و رهبران مکتب تشیّع چنین بوده و نمونه های بلند آن را در دعاهای مولا امیر مؤمنان و فرزندان بزرگوارشان همچون حضرت امام حسین و عزیز دلبندشان امام سجّاد علیهم السلام می توان مشاهده کرد.

ص: 171

صرف نظر از پی آمدهای خارجی دعا و آثار شگفت انگیز آن بر روح و روان آدمی، متون ادعیه و مناجات های ائمه معصومین علیهم السلام و پیشوایان بزرگ تشیّع از جهت محتوا و مضامین، خود فرهنگی است پُربار و غنی که در آن جمیع نیازمندی های انسان در زمینه های مختلف فکری، اعتقادی، اخلاقی فردی و اجتماعی مطرح گردیده است:

خداشناسی و ارتقای معرفت از طریق بیان مظاهر قدرت و زیبایی های بی شمار آفریدگار.

انسان شناسی با طرح مسائل اخلاقی و عرفانی و بیان نیازها، استعدادها و عوامل رشد و انحطاط و سعادت و شقاوت آدمی.

درخواست توفیق و فراهم شدن شرایط و اسباب، جهت تلاش در زمینه رشد معنوی و پرهیز از آنچه که انسان را از این حرکت متعالی باز می دارد.

خضوع و خشوع و تسلیم در برابر حق، (1) و استمداد از ساحت اقدس آفریدگار جهت خالص شدن نیّت و نهایتاً تفویض جمیع امور خویش به پروردگار جهان (2) نمونه هایی از مضامین بلند ادعیه و مناجات های به یادگار مانده آن

ص: 172

بزرگواران است.

آری نیایش فراتر از مطالبه آب و نان و عمیق تر از درخواست مایحتاج روزمره زندگی مادی است، و نیایشگر بیش از آنکه به فقر و بی نیازی، و بیماری و تندرستی خویش بیندیشد با اصرار و سماجت، ملتمسانه برای رشد و تعالی معنوی، و ارتقای بینش و معرفت خود، بستگان، هم کیشان بلکه هم نوعان خویش، دعا می کند.

و در مقابل، چنانچه دعا با جمیع شرایط آن صورت پذیرد، خصوصاً اگر با توجّه، اخلاص، اصرار و الحاح کافی همراه باشد چه بسا قضا و قدر را نیز تغییر داده به هدف اجابت نشیند.

رسول خدا صلی الله علیه وآله وسعت قلمرو تأثیر و نقش شگفت انگیز آن را در دگرگون ساختن آنچه که با نگاه ابتدایی، حتمی و لا یتغیّر به نظر می آید، این چنین تبیین می فرمایند:

«لا یَرُدُّ الْقَضاءَ إِلّاَ الدُّعاءُ».(1)

«قضا و قدر را هیچ چیز جز دعا بر نمی گرداند.».

و امام صادق علیه السلام نقش و تأثیر درخواست مصرانه از خدای متعال را اینگونه یادآور شده اند:

«الدُّعاءُ تُرْسُ الْمُؤْمِنِ وَ مَتَی تُکْثِرْ قَرْعَ الْبابِ یُفْتَحْ لَکَ».(2)

«دعا سپر مؤمن است و هرگاه دری را بسیار بکوبی به رویت باز خواهد شد.».

گفت پیغمبر که گر کوبی دری

عاقبت زان در برون آید سری

همچنین به یکی از دوستان خود می فرمایند:

«ای میسر! دعا کن و مگو که کار از کار گذشته و آنچه مقدر شده همان خواهد شد! به راستی که نزد خدای بزرگ مقام و جایگاهی است که جز به وسیله دعا و درخواست به چنگ نمی آید. اگر کسی دم فرو بندد و درخواست نکند چیزی به او داده نخواهد شد. (بنا بر این چنانچه طالب مقامات عالیه هستی) درخواست کن تا به تو ارزانی گردد.

ص: 174

ای میسر! هیچ دری نیست که کوبیده شود جز آنکه امید می رود به روی کوبنده آن باز گردد.».(1)

و اهمیت دعا را به نقل از رسول خدا صلی الله علیه وآله این چنین بازگو فرموده اند:

«الدُّعاءُ سِلاحُ الْمُؤْمِنِ وَ عَمُودُ الدِّینِ وَ نُورُ السَّماوَاتِ وَ الْأَرْضِ».(2)

«دعا سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمان ها و زمین است».

و به نقل از امیر مؤمنان علیه السلام هم می فرمایند:

«اَلدُّعاءُ مَفاتِیحُ النَّجاحِ وَ مَقالِیدُ الْفَلاحِ...».(3)

«دعا کلیدهای نجات و گنجینه های رستگاری است».

همچنین از دعا به عنوان بهترین وسیله برای تقرب به ساحت اقدس الهی یاد کرده، می فرمایند:

«عَلَیْکُمْ بِالدُّعاءِ فَإِنَّکُمْ لا تَقَرَّبُونَ إِلیَ اللَّهِ بِمِثْلِهِ...».(4)

«بر شما باد به دعا و نیایش، زیرا با هیچ چیز به مانند دعا به خدا نزدیک نمی شوید.».

این است که پیامبر خدا صلی الله علیه وآله از دعا به عنوان حقیقت و استخوان بند عبادت یاد کرده اند:

«اَلدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَةِ».(5)

«دعا و نیایش مغز (حقیقت و اساس) عبادت است».

اساساً در زندگی انسان حوادثی رخ می دهد که از نظر اسباب ظاهری، او را در

ص: 175

یأس و نا امیدی فرو می برد. و دعا و نیایش می تواند به انسان اعتماد به نفس دهد و دریچه ای باشد به سوی امید به پیروزی و وسیله مؤثری برای مبارزه با یأس و نومیدی، تا در مقابل طوفان های سهمگین و پیش آمدهای ناگوار بتواند به کمک خداوند و استمداد از آن نیروی بی زوال پایداری کرده خود را نبازد.

دعا به هنگام حوادث سخت و طاقت فرسا به انسان قدرت، نیرو، امیدواری و آرامش می بخشد و از نظر روانی اثر غیر قابل انکاری بر روح و جان آدمی دارد. آنان که از این عبادت محروم اند پناهگاه محکمی در برابر مشکلات ندارند و در واقع در میدان نبرد زندگی بی سلاحند.

به علاوه، همچنان که از فرمایش مولا علی علیه السلام استفاده می شود، دعا در برطرف ساختن گرفتاری ها و بلاها نقش مؤثری ایفا می نماید:

«...وَ ادْفَعُوا أَمْوَاجَ الْبَلاءِ بِالدُّعاءِ».(1)

«امواج بلا را با دعا و نیایش برطرف سازید».

و نیز حضرتش می فرمایند:

«إِنَّ لِلَّهِ سُبْحانَهُ سَطَواتٍ وَ نَقِماتٍ، فَإِذا نَزَلَتْ بِکُمْ، فَادْفَعُوها بِالدُّعاءِ، فَإِنَّهُ لا یَدْفَعُ الْبَلاءَ إِلّاَ الدُّعاءُ».(2)

«از جانب خداوند سبحان سخت گیری ها و گرفتاری هایی است (که به خاطر اعمال بد مردم بر آنها نازل می گردد) پس هنگامی که بر شما فرود می آید، آنها را با دعا و نیایش برطرف سازید، زیرا بلا را جز دعا برطرف نمی سازد.».

ص: 176

همچنین می فرمایند:

«هرگاه کسی از شما خواهان آن باشد که آنچه را که از پروردگارش درخواست می کند به او عطا نماید. باید از مردم مأیوس گشته و جز به خدا امید نداشته باشد. هنگامی که خداوند بزرگ این حقیقت را در دلش یافت، هر چه از وی بخواهد به او عطا می نماید.».(1)

در روایت دیگری آمده است که در یک روز جمعه مولا امیر مؤمنان علیه السلام خطبه بلیغی ایراد فرمودند ... شخصی برخاست و آن حضرت را ثنا گفته، عرض کرد:

در باره آیه «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» (2) از شما سؤالی دارم، چرا ما دعا می کنیم، مستجاب نمی شود؟! حضرت فرمودند:

«دل های شما نسبت به هشت چیز خیانت کرده است:

اوّل: خدا را شناختید ولی حقّش را آنگونه که بر شما واجب بود ادا نکردید، از اینرو معرفت (سطحی) شما به کارتان نیامد.

دوّم: به پیامبر خدا ایمان آوردید سپس با سنت (گفتار و روش) ایشان مخالفت ورزیدید و شریعت او را از بین بردید، پس ثمره ایمان شما کجاست؟

سوم: کتاب خدا قرآن را که بر شما فرود آمد خواندید ولی به آن عمل نکردید، گفتید: به گوش جان پذیرفتیم! لیکن با آن به مخالفت برخاستید.

چهارم: با آنکه می گفتید از آتش دوزخ ترسانیم، در همه حال به واسطه گناهان خود به سوی آتش در حرکت هستید! پس ترس شما کجاست؟

ص: 178

پنجم: ادّعا می کردید ما راغب بهشتیم ولی در تمام اوقات کارهایی انجام می دهید که شما را از بهشت دور می سازد، پس علاقه شما نسبت به بهشت کجاست؟!

ششم: از نعمت های آفریدگار خود بهره مند گشتید لیکن سپاسگزاری نکردید.

هفتم: خداوند به دشمنی با شیطان دستور داده، فرمود: « شیطان دشمن شماست، او را دشمن گیرید.» (1) ولی شما به زبان با او دشمنی کرده و در عمل به دوستی با او برخاستید.

هشتم: عیوب مردم را در برابر دیدگانتان قرار دادید ولی عیب های خود را نادیده گرفتید. کسی را ملامت می کنید که خود به آن سزاوارترید!

با این حال چه دعایی از شما مستجاب گردد که شما درهای دعا و راه های آن را به روی خود بسته اید؟ تقوای الهی پیشه کنید و کارهایتان را اصلاح نمایید، باطن و درون خود را خالص کرده، امر به معروف و نهی از منکر نمایید تا خداوند دعاهای شما را مستجاب فرماید.».(2)

آری، نیایشگر پیش از هر کاری باید از گناهان خویش که مانع استجابت دعاست، توبه کند و در تهذیب نفس و تطهیر قلب از آلودگی های معصیت و تیرگی های صفات ناپسند بکوشد و با دلی پاک و نیتی خالص آنچه را نیاز دارد از خدای مهربان طلب نماید تا نتیجه بگیرد، که جز او برآورنده حاجات نیست.

امام باقر علیه السلام می فرمایند:

ص: 179

«شخصی از خدا حاجتی می خواهد که مقتضی است دیر یا زود برآورده گردد، لیکن او گناهی مرتکب می شود، پس خدای متعال به ملک می فرماید: حاجتش را روا مکن و او را از آن محروم دار! زیرا خود را در معرض خشم من قرار داده و سزاوار محرومیت از درگاهم گردید.».(1)

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«اَلْمَعْصِیَةُ تَمْنَعُ الْإِجابَةَ».(2)

«گناه از اجابت دعا جلوگیری می کند».

امام صادق علیه السلام هم می فرمایند:

«خدای بزرگ دعایی را که از غفلت دل باشد اجابت نمی کند. هرگاه دعا می کنی به دل توجّه کن و یقین داشته باش که مستجاب می شود.».(3)

و نیز حضرتش می فرمایند:

«به راستی خدای بزرگ دعای توأم با قساوت دل را مستجاب نمی گرداند».(4)

هم آن بزرگوار می فرمایند:

«در میان بنی اسرائیل شخصی سه سال دعا می کرد که خداوند به او پسری عطا فرماید. چون دید که خدا دعایش را مستجاب نمی کند، عرض کرد: پروردگارا! آیا من از تو دورم و سخن مرا نمی شنوی، یا به من نزدیکی و پاسخم نمی دهی؟

کسی در خواب نزد او آمده گفت: سه سال است که خدا را با زبانی

ص: 180

هرزه، دلی سرکش و ناپرهیزکار، و نیتی نادرست می خوانی! باید از هرزه گویی به در آمده، دلت پرهیزکار و نیتت نیکو گردد. آن مرد به دستورش عمل نموده، سپس دعا کرد به او پسری داده شد».(1)

البته به موازات اصلاح زبان و تهذیب باطن، بلکه پیش از آن باید با مراقبت تمام از خوردن اموال نامشروع اجتناب کرده، تا حدّ امکان از غذای شبهه ناک نیز پرهیز نمود.

رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«هر کس دوست دارد دعایش مستجاب گردد باید خوراک و کسب خود را پاک نماید».(2)

و در حدیث دیگری می فرمایند:

«کسب و کار خود را پاکیزه کن تا دعایت مستجاب گردد، زیرا انسان لقمه حرامی را در دهانش می گذارد (در نتیجه) تا چهل روز دعایش مستجاب نمی گردد».(3)

همچنین باید دانست که دعا و نیایش جای کار و فعالیت را نمی گیرد. کسی که دعا می کند و از خداوند بزرگ چیزی را درخواست می نماید، باید در کنار دعا، استعداد، قدرت و توانایی خویش را در راه بندگی خدا به کار گیرد و حدّاکثر تلاش و کوشش خود را در اموری که بر عهده اوست به کار بندد و هرگز دعا و نیایش را ابزاری برای فرار از مسئولیت های مربوط به خود قرار ندهد.

حضرت امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرمایند:

ص: 181

«الدَّاعِی بِلا عَمَلٍ کَالرَّامِی بِلا وَتَرٍ».(1)

«دعا کننده ای که تکالیف عملی خود را انجام نمی دهد بسان تیراندازی است که بدون چله کمان تیر می اندازد.».

امام صادق علیه السلام نیز فرموده اند:

«دعای چهار گروه مستجاب نمی شود:

مردی که در خانه بنشیند و بگوید: خدایا! به من روزی بده، خداوند به او گوید: مگر دستور ندادم که به طلب روزی بروی؟

و مردی که زنی در خانه دارد (و از رفتار او به تنگ آمده، برای نجات از شرّش) او را نفرین می کند. خداوند به او فرماید: مگر امر او را به تو واگذار نکردم؟

و نیز کسی که مالی دارد و آن را بیهوده خرج کرده، از بین ببرد، آنگاه بگوید: خدایا! به من روزی بده! خداوند به او می فرماید: مگر دستور ندادم که میانه رو باشی؟ مگر تو را به رفتاری درست نسبت به مالت امر نکردم؟ ...

و بالاخره کسی که مالی را بدون شاهد (و سند) به دیگری قرض بدهد (و او انکار کند) پس به او گفته شود: آیا دستور ندادم که شاهد بگیری؟».(2)

علاوه بر همه این ها شایسته است تا جایی که ممکن است برای بیان خواسته ها و نیازهای خود، از الفاظی بهره گیریم که پیشوایان معصوم و رهبران بزرگ مکتب، دعاهای خویش را در قالب آن الفاظ ابراز کرده اند. چه آنکه ادعیه

ص: 182

آن بزرگواران که در مقام مناجات با پروردگار، مخاطبی جز خدای متعال نداشته اند، (1) نازل منزله کلام خداست، و به قول برخی از بزرگان، قرآن کلام اللَّه نازل و ادعیه آن عزیزان درگاه اله، کلام اللَّه صاعد است. و روشن است که چه از نظر نورانیتِ کلام و چه به لحاظ محتوا، الفاظ و عبارات ادعیه نسبت به احادیث از حال و هوای دیگری برخوردار است.

همچنین مناسب است که پیش از دعا خداوند را به بزرگی یاد کرده، آن بزرگواران را واسطه قرار داده و از نفوس قدسی آنان استمداد جوئیم، و قبل و بعد از دعا بر محمّد و آل محمّد صلوات و درود فرستاده، دعای خود را ما بین دو دعای مستجابِ حتمی قرار دهیم.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«لا یَزَالُ الدُّعاءُ مَحْجُوباً حَتَّی یُصَلَّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».(2)

«دعا پیوسته در حجاب است و مستجاب نمی گردد تا آنکه بر محمّد و آل محمّد صلوات فرستاده شود».

و نیز حضرتش فرموده اند:

«هر کس به درگاه خدای بزرگ حاجتی دارد، نخست باید بر محمّد و آل او صلوات فرستد، آنگاه حاجت خویش را درخواست نماید و در پایان نیز صلوات فرستد. چه آنکه خدای بزرگ، کریم تر از آن است که دو جانب دعا را بپذیرد و وسط آن را واگذاشته، به اجابت نرساند، زیرا صلوات بر محمّد و آل محمّد محجوب نیست.».(3)

ص: 183

داود رقی گوید:

«کراراً از امام صادق علیه السلام می شنیدم که هنگام دعا بیشترین چیزی که بر آن اصرار داشتند این بود که خدا را به حقّ پنج تن یعنی رسول خدا و امیر مؤمنان و حضرت فاطمه و امام حسن و امام حسین صلوات اللَّه علیهم می خواندند.».(1)

از حضرت رضا علیه السلام نیز نقل شده که فرموده اند:

«هرگاه سختی و گرفتاری به شما روی آورد، به وسیله ما در پیشگاه الهی استعانت جویید، و همین منظور خداوند است که فرموده: « وَ لِلَّهِ الْأَسْماءُ الْحُسْنی فَادْعُوهُ بِها » (2) ).

آنگاه فرمودند:

«امام صادق علیه السلام فرموده اند: سوگند به خدا أسماء حُسنی (که خداوند با آنها خوانده می شود) ما هستیم - و البته از هیچ کس جز با معرفت ما پذیرفته نیست - پس خدا را (تنها) به وسیله آنها بخوانید.».(3)

با این همه، نظر به اینکه ما به مصالح و مفاسد امور خود و دیگران به تمام معنا آگاه نیستیم و بسا اگر حاجت ما برآورده شود به زیان ما تمام شده و مفاسد عظیمی را به دنبال داشته باشد، به طوری که اگر حقیقت امر بر ما آشکار گردد، از خواسته خویش منصرف و پشیمان می شویم، و یا برآورده شدن آن منع عقلی در بر داشته باشد، در چنین مواردی گرچه از نظر ظاهر جمیع شرایط دعا نیز موجود باشد لیکن خدای مهربان مصلحت اهمّ را ترجیح داده، انسان را از طریق دیگر به خیر بهتری می رساند.

ص: 184

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«حضرت ابراهیم علیه السلام به عابد (ی که سی سال انتظار ملاقات آن حضرت را داشت و دعایش مستجاب نشده بود) فرمودند:

«إِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ إِذا أَحَبَّ عَبْداً احْتَبَسَ دَعْوَتَهُ لِیُناجِیَهُ وَ یَسْأَلَهُ...».(1)

«به راستی خداوند بزرگ هنگامی که بنده ای را دوست داشته باشد، دعایش را نگهدارد تا با او راز و نیاز کرده و از او خواهش و درخواست نماید.».

امام باقر علیه السلام می فرمایند:

«در بنی اسرائیل شخصی دو دختر داشت، یکی از آنها را به کشاورزی شوهر داده و دیگری را به ازدواج با کوزه گری درآورده بود. روزی عازم دیدار دختران خود شده، نخست به دیدن زن کشاورز رفت و از حال وی جویا شد. دختر گفت: شوهرم زراعت فراوانی کرده، اگر خداوند بارانی بفرستد، حال ما از همه بنی اسرائیل بهتر خواهد شد.

آن مرد از آن جا به دیدن دختر دیگرش رفته و از حال او سؤال نمود. دختر پاسخ داد: شوهرم کوزه زیادی ساخته، اگر خداوند (چند روزی) از آسمان باران نبارد، حالمان از جمیع بنی اسرائیل بهتر خواهد بود!

آن مرد از نزد وی بیرون آمده و عرض کرد:

«اَللَّهُمَّ أَنْتَ لَهُما». «خداوندا! تو خدایِ هر دو (و تقدیر کننده امور آنها) هستی (آنچه خیر آنهاست خود مقدّر فرما!).(2)

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه وآله می فرمایند:

ص: 185

«ما مِنْ مُسْلِمٍ یَدْعُو اللَّهَ بِدُعاءٍ إِلّاَ یَسْتَجِیبَ لَهُ فَإِمَّا أَنْ یُعَجِّلَ فِی الدُّنْیا وَ إِمَّا أَنْ یَدَّخِرَ لِلْآخِرَةِ وَ إِمَّا أَنْ یُکَفِّرَ مِنْ ذُنُوبِهِ».(1)

«هیچ مسلمانی از خداوند درخواست نمی کند جز آنکه دعایش را اجابت می فرماید: یا در دنیا به او عطا فرماید، یا ذخیره آخرتش می گرداند، و یا کفّاره گناهانش قرار خواهد داد.»

یک زمینه کاملاً لازم روحی به شمار می رود، و احساس عرفانی و احساس اخلاقی را همراه با هم تقویت می کند. در چهره کسانی که به نیایش می پردازند تا حدود تقریباً ثابتی حسّ وظیفه شناسی و کمی حسد و شرارت، و حس نیکی و خیرخواهی نسبت به دیگران خوانده می شود.

مسلم به نظر می رسد که در صورت تساوی قدرت مغزی و علمی میان دو نفر، سجایا و فضایل اخلاقیِ آنکه حتی به صورت بسیار معمولی و متوسّط نیایش می کند، تکامل یافته تر از آن دیگری است. نیایش هنگامی که مداوم و پرشور و حرارت است تأثیرش بهتر آشکار می شود.».(1)

دیل کارنگی روان شناس مشهور آمریکایی می گوید:

«امروز جدیدترین علم یعنی روان پزشکی همان چیزهایی را تعلیم می دهد که پیامبران تعلیم می دادند، چرا؟ به علّت اینکه پزشکان روحی دریافته اند که دعا و نماز و داشتن ایمانِ محکم به دین، نگرانی، تشویش، هیجان و ترس را که موجب بیشترین ناخوشی های ماست، برطرف می سازد...

ویلیام جیمز پدر روان شناسی جدید در نامه ای که به یکی از دوستانش نوشته است یادآور شده که هرچه بیشتر از سال های عمرش می گذرد، کمتر می تواند بدون اعتقاد به خداوند زندگی کند.».(2)

ص: 187

همچنین می نویسد:

«گاندی رهبر هند که پس از بودا بزرگ ترین پیشوای هندیان بود، چنانچه از نیروی استقامت بخش دعا و عبادت الهام و مدد نمی گرفت، به طور یقین از پا درآمده بود. من این مطلب را از کجا می دانم؟ که او خود می گفت: اگر دعا و نماز نبود من مدت ها قبل دیوانه و مجنون شده بودم.».(1)

دکتر کارل در باره نقش دعا در مداوای بیماران می گوید:

«پزشک هنگامی که بیماری را دید که دست به دامان دعا و توسل شده است، می تواند خرسند باشد چه، آرامشی که نیایش به ارمغان آورده است کمک شایانی در مداوای وی به شمار می آید.».(2)

همچنین می نویسد:

«هیچ کس هیچ گاه نیایش نکرده مگر آنکه چیزی دستگیرش شده است... کسی که دعا می کند تا خدا او را از یک بیماری عضوی شفا دهد و بیمار می ماند، در عوض یک تحوّل عمیق و تفسیرناپذیر روحی و اخلاقی به وی دست می دهد».(3)

در جای دیگر می گوید:

«در اینجا نباید نیایش را با مرفین هم ردیف دانست، زیرا نیایش در همین حال که آرامش را پدید آورده است، به طور کامل و صحیحی در فعالیت های مغزی انسان یک نوع شکفتگی، انبساط باطنی و گاه قهرمانی و دلاوری را تحریک می کند...

ص: 188

ما نباید نیایش را بهانه ای برای تن دادن به ضعف های اخلاقی، فقر و زبونی ها و سستی های خود قرار دهیم.».(1)

بلکه بر عکس اراده های قوی، تلاش های سازنده، و کوشش های خستگی ناپذیر کسانی را نیز که همواره برای احیای ارزش های اخلاقی، ارتقای معرفت، و تکامل روحی و معنویِ جوامع انسانی می کوشیدند، و در راه تلاش برای از بین بردن عوامل فساد و تباهی، آنی از خود ضعف و سستی نشان نمی دادند تا حدود زیادی باید مرهون مناجات، دعا و نیایش و ارتباط معنوی آنان با آفریدگار جهان دانست.

نمونه های روشن این حقیقت را می توان در شرح حال زندگی پرشور و همیشه بیدار کسانی جستجو کرد که متون مناجات ها و ادعیه آنان در اختیار ماست و ضمن آنکه مسئولیت هدایت و تربیت امت را بر عهده داشتند، خود بیش از همه و در حساس ترین اوقات شریفشان به دعا و نیایش و مناجات با پروردگار خود اشتغال داشتند.

دکتر کارل می گوید:

«اجتماعاتی که احتیاج به نیایش را در خود کشته اند معمولاً از فساد و زوال مصون نخواهند بود. این از آن جهت است که متمدنین بی ایمان نیز همچون مردم دین دار وظیفه دارند که به مسأله رشد فعالیت های باطنی و درونی خود که لازمه وجود انسانی است دلبستگی پیدا کنند.».(2)

بلکه به جرأت می توان گفت: عامل اصلی سقوط و زوال امت هایی که اینک

ص: 189

جز نام ننگی از آنان باقی نمانده است، تنها همین بوده که آنان با ترک ارتباط با خدا و رها ساختن دعا و نیایش، در واقع از فرهنگ هماهنگ با ندای فطرت خویش فاصله گرفته، و با هموار ساختن زمینه سقوط فضیلت های اخلاقی - که ضامن بقای حیات انسانی آنان بوده است - اسباب هلاکت و نابودی خود را فراهم ساخته اند.

ص: 190

سلسله اسباب و عواملی است که خداوند بزرگ در مخلوقات قرار داده، برای برآورده شدن خواسته های معنوی خود نیز که به مراتب حسّاس تر و مهم تر از نیازهای مادی است، به اعانت و یاری کسانی که از قدرت و توان کافی در این زمینه ها برخوردارند، احتیاج داشته و ناگزیر از تن دادن به قانونِ «جریان امور از طریق اسباب» می باشد.

تلاش برای شکوفا ساختن توانمندی های درونی، زوال صفات ناشایسته، ظهور خُلق های پسندیده و رشد حقیقی و تکامل معنوی نیز آنگاه نتیجه بخش خواهد بود که انسان در سایه یک زندگی اجتماعی و مبتنی بر مساعدت جمعی، از سلسله اسباب معنوی بهره مند، و از مدد و یاری عواملی که به همین منظور برگزیده شده اند برخوردار باشد.

همان عواملی که به تعبیر توقیع شریف ناحیه مقدسه،

(... وُلاةُ أَمْرِکَ، الْمَأْمُونُونَ عَلَی سِرِّکَ، الْمُسْتَبْشِرُونَ بِأَمْرِکَ، الْوَاصِفُونَ لِقُدْرَتِکَ، الْمُعْلِنُونَ لِعَظَمَتِکَ، أَسْأَلُکَ بِما نَطَقَ فِیهِمْ مِنْ مَشِیَّتِکَ، فَجَعَلْتَهُمْ مَعادِنَ لِکَلِماتِکَ، وَ أَرْکانا لِتَوْحِیدِکَ وَ آیاتِکَ وَ مَقاماتِکَ الَّتِی لا تَعْطِیلَ لَها فِی کُلِ ّ مَکانٍ یَعْرِفُکَ بِها مَنْ عَرَفَکَ، لا فَرْقَ بَیْنَکَ وَ بَیْنَها إِلا أَنَّهُمْ عِبادُکَ وَ خَلْقُکَ، فَتْقُها وَ رَتْقُها بِیَدِکَ، بَدْؤُها مِنْکَ وَ عَوْدُها إِلَیْکَ... فَبِهِمْ مَلَأْتَ سَمَاءَکَ وَ أَرْضَکَ حَتَّی ظَهَرَ أَنْ لا إِلَهَ إِلا أَنْتَ.(1) )

صاحبان امر پروردگارند و بر اسرار او امین، به امرش بشارت دهنده، به شرح

ص: 192

توصیف قدرتش در کار، و به بیان عظمتش پیوسته مشغول اند. او را به اراده و مشیّتی می خوانیم که در وجود مبارک آنان گویاست و خداوند متعال، آنها را معدن اسرار کلمات و ارکان توحید و آیات و مقامات خویش در هر مکان قرار داده و توقّف و تعطیل در کارشان نیست. هر کس او را شناخت به وسیله آنهاست، فرقی بین او و آنها نیست مگر اینکه آنها بنده او و آفریده وی هستند. همه کارهایشان به دست اوست. از وی آغاز شده اند و به او باز می گردند. و زمین و آسمان را از وجودشان پُر ساخته تا آشکار شود که جز خدای یگانه و یکتا خدایی نیست.

اصبغ بن نباته نقل می کند که حضرت امیر مؤمنان علیه السلام فرمودند:

«... داخل بهشت نمی شود مگر کسی که ما را بشناسد و ما او را بشناسیم و وارد آتش نمی گردد مگر کسی که ما را نشناسد و ما او را نشناسیم.».

آنگاه حضرت به فلسفه این امر اشاره کرده، می فرمایند:

«این بدان سبب است که خداوند بزرگ اگر اراده کرده بود، خود را به مردم معرفی می کرد تا آنان خود، او را به یگانگی بشناسند و به ساحتش وارد گردند، لیکن (چنین نخواسته و) ما را درهای خود و راه و باب خود قرار داده، همان بابی که از آن (بر خدا) وارد می شوند.».(1)

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«أَبَی اللَّهُ أَنْ یُجْرِیَ الْأَشْیاءَ إِلّا بِأَسْبابٍ فَجَعَلَ لِکُلِ ّ شَیْ ءٍ سَبَباً وَ جَعَلَ لِکُلِ ّ سَبَبٍ شَرْحاً وَ جَعَلَ لِکُلِ ّ شَرْحٍ عِلْماً وَ جَعَلَ لِکُلِ ّ عِلْمٍ باباً ناطِقاً،

ص: 193

عَرَفَهُ مَنْ عَرَفَهُ وَ جَهِلَهُ مَنْ جَهِلَهُ، ذَاکَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله علیه وآله وَ نَحْنُ».(1)

«خداوند امتناع و ابا فرموده که کارها را بدون اسباب فراهم آورد. از اینرو برای هر چیزی سبب و وسیله ای قرار داده و برای هر سبب، شرح و گشایشی مقرّر فرموده و برای هر شرحی نشانه ای و برای هر نشانه، دری گویا نهاده است. کسی که آن در را شناخت حقیقتاً به معرفت رسید، و کسی که آن را باز نشناسد، به راستی نادان است. آن درِ گویا، رسول خدا صلی الله علیه وآله و ماییم.».

آری، اراده و مشیت الهی بر این استوار گشته که چرخش نظام آفرینش و جریان امور زندگی از طریق عوامل و اسبابی صورت پذیرد که خداوند بزرگ، آنان را به عنوان مجریان اراده بی منازعش در زمین و آسمان به ودیعه گذارده است.

در زیارت حضرت سید الشهداء علیه السلام می خوانیم:

«إِرَادَةُ الرَّبِ ّ فِی مَقادِیرِ أُمُورِهِ تَهْبِطُ إِلَیْکُمْ وَ تَصْدُرُ مِنْ بُیُوتِکُمْ، وَ الصَّادِرِ عَمَّا فُصِّلَ مِنْ أَحْکامِ الْعِبادِ.».(2)

«اراده پروردگار در مورد مقدّرات امور خلق (از آسمان مشیّتش) بر شما فرود می آید و از منازل شما (برای خلق) صادر می گردد، و آنچه از احکام بندگان تبیین و روشن می گردد از منازل شما و به دست شماست.».

اگر ریزش گرما و انرژی بر پهن دشت گیتی به وسیله خورشید آسمان صورت

ص: 194

می پذیرد و این فیض مادی از طریق تابش آفتاب بر بندگان خدا فرو می ریزد، برکات معنوی و الطاف الهی نیز توسّط خورشید آسمانِ رسالت و ستارگان آسمان امامت و ولایت، بر بندگان نیازمند نازل می گردد و جهان هستی و جمیع مخلوقات چه در زمینه نزول فیوضات معنوی و چه در رابطه با سرازیر شدن برکات مادی، همه و همه به یک سنخ، با رعایت سلسله مراتب، از طریق شریف ترین و کامل ترین عوامل و اسبابی که خداوند متعال، آنها را به همین منظور برگزیده، بهره مند می گردند. و تردیدی نیست که وجود شریف حضرت خاتم الأنبیاء صلی الله علیه وآله و جانشینان معصوم آن بزرگوار علیهم السلام اشرف و اکمل موجوداتِ این عالَم اند و به همین سبب، پیوسته وجود مبارکشان واسطه دریافت فیوضات از ساحت اقدس ربوبی است، و سایر موجودات نیز خواسته یا ناخواسته، به فراخور نیاز و قابلیت خود، از طریق آن بزرگواران از برکات مادی و فیوضات معنوی خدای متعال بهره مند خواهند گشت.

و به روشنی ثابت است که هیچ موجودی را یارای آن نیست به دور از نظر و اختیار سلسله عوامل و بدون واسطه اسباب، به مقصد اعلا و هدف اقصای خویش نائل گشته و از ساحت ربّ الأرباب درک فیض نماید.(1)

مفهوم توسّل نیز جز این نیست که رهروان مکتب تشیّع و پیروان آیین ولایت، وجود شریف آن بزرگواران را - آنچنان که هست - واسطه نزول برکات آسمانی ببینند و برای برآورده شدن حاجات خویش خصوصاً جهت تقرب به پیشگاه ربوبی و پیشبرد مقاصد عالی انسانی، آگاهانه از مجریانِ مشیّت خداوندی استمداد و استعانت جویند.

ص: 195

در زیارت امام حسین علیه السلام ملتمسانه عرض می کنیم:

«أَنا عَبْدُ اللَّهِ وَ مَوْلاکَ وَ فِی طاعَتِکَ وَ الْوَافِدُ إِلَیْکَ أَلْتَمِسُ کَمالَ الْمَنْزِلَةِ عِنْدَ اللَّهِ...».(1)

«من بنده خدا و دوستار شما و پیرو ولایت و در مسیر اطاعت از شمایم، و بر شما وارد می شوم در حالی که برترین جایگاه در نزد خدا را خواهانم.».

درخواست حاجت از حضرات معصومین علیهم السلام نه تنها با یکتاپرستی و توحید خالصانه منافات ندارد، بلکه ضمن اینکه روح اطاعت و پیروی از پیامبر خدا صلی الله علیه وآله را در دل و جانِ توسّل کننده زنده نگه داشته و - به خاطر احساس خضوعی که در وجود او نسبت به پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله پدید می آورد - وی را بیش از پیش آماده می سازد تا فرمان خداوند را در مورد « أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ » (2) از صمیم دل عمل نماید، علاوه بر آن؛ سالک را در مسیر تطهیر روان و پاک سازی نفس و جان یاری نموده، دل های زنگار گرفته را صفا می بخشد و یاد خدا را در دل های غفلت زده زنده نگه می دارد.

البته ممکن است چنین پنداشته شود که خیل عظیم آدمیان در سراسر گیتی و در طول زمان با مسلک های گوناگون و آیین های مختلف، همواره توانسته اند از مواهب طبیعی و امکانات بالقوه و بالفعلِ مادی بلکه معنویِ عالم وجود بهره گرفته و ضمن اینکه به پیشرفت های خیره کننده نائل گشته اند، عمر خویش را سپری کرده، بدون اینکه در وجود خود کمترین نیازی نسبت به عنایات ویژه اولیای الهی احساس نمایند. لیکن ناگفته روشن است که اولاً: هیچ یک از

ص: 196

فعالیت های بی شمار آنان حتی در یک مورد ولو در یک لحظه، خارج از سلطنت قوانین طبیعی و بیرون از سلسله علل و اسباب موجود در اشیا نبوده است.

اگر انسان توانسته است از حکومت جاذبه زمین بگریزد این بدان معنا نیست که وی به سببیّتِ علل و اسباب، پشت پا زده است، بلکه این خود به مدد بهره گیری از گروه دیگری از عوامل و اسبابی است که در نهاد اشیا نهفته، و انسان در این پیروزی، در واقع نانِ کنجکاوی و تحقیق و پژوهش خویش را می خورد.

ثانیاً: بهره گیری از مواهب مادی، مشروط به دارا بودن اعتقاد صحیح نسبت به مبدأ و معاد، و مقیّد به جهان بینیِ درست فلسفی و باورهای واقع بینانه دینی نیست، بلکه آفریدگار جهان سفره عالَم را برای بهره مند شدن خاصّ و عامّ گسترده، و آن را در محدوده سلطنت قوانین طبیعی و سلسله اسباب و علل موجود در نهاد اشیا، در اختیار بشر نهاده، (1) و انسان بدون هیچ مانعی می تواند برای رفع نیازهای مادی و تأمین سلامت جسمانی خویش از این خوان گسترده بهره مند گردد.(2)

ثالثاً: همچنان که کبر و نخوت بشر کوچک ترین خللی در ایفای نقش قوانین حاکم بر جهان و سلسله اسباب و علل طبیعی وارد نمی سازد، إعمال ولایت تکوینیِ صاحبان امر، و نقش حیاتی آن بزرگواران در تدبیر جهان، گردش ستارگان،

ص: 197

نزول باران، سرازیر شدن برکات، و به جریان انداختن امور - که به اراده خالق توانا در اختیار آن برگزیدگان و مقرّبان درگاه إله نهاده شده - نیز با انکار بشر لجوج متوقّف نخواهد شد.

رابعاً: اساس سخن در فیوضات روحانی و برکات معنوی است. انسان گرچه در زمینه حفظ و اداره حیات مادی، آنچه را نیازمند است از بدو تولّد داراست، و در مواردی نیز که مانند قدرتِ تکلّم، راه رفتن، و دفاع از خویش ناتوان است، تدریجاً به طور جبری و بدون اینکه اختیاراً نقشی در آن داشته باشد، به کمال مطلوب نائل خواهد گردید، امّا در بُعد انسانی و روحانی، اندام روانی وی - که چون بذرهایی است که در درون او افشانده شده، و از بزرگ ترین ظرفیت های ممکن برخوردار است و از آن به خصلت ها، خُلق ها، و ملکات اخلاقی و نفسانی تعبیر می شود و در اثر تربیت و پرورش، به صورت ارزش های والای انسانی درخواهد آمد - عمدتاً و در مقیاس بسیار وسیع، اختیاراً ساخته می شود.

و از آن جا که وی پیوسته تحت تأثیر جاذبه ها و کشش های ویرانگری است که چنانچه کنترل نشوند هر لحظه ممکن است او را از صراط مستقیمِ انسانیت منحرف نموده و در دره های هوی و هوس و خودخواهی ساقط کرده، به هلاکت برسانند، به گونه ای که برای همیشه انسانیت خویش را فراموش نماید، باید امیال و خواسته های خود را کنترل کرده، موانع تربیتی را از سر راه خود بردارد تا زمینه پرورش بذرهای والای انسانی و شکوفا شدن استعدادهای درونی و ظهور خُلق های پسندیده و ملکات شایسته فراهم آید، و این ممکن نیست مگر با استعانت از ذات اقدس الهی و عنایات خاصّ حضرت ربوبی، که به صورت نزول فیوضات معنوی و سرازیر شدن رحمت، غفران، و برکات آسمانی محقّق می گردد.

ص: 198

امّا همان گونه که مکرّراً گذشت، عالَم، عالم اسباب است و کسی را یارای گریز از این سنّت الهی نباشد و اراده پروردگاری بر این استوار گشته که برای راه یابی به رحمت و غفران بی دریغش از طریق پیوند با نفوس مطهر حضرات معصومین علیهم السلام و وسیله قرار دادن آن مقامات برگزیده وارد شده، و با توسّل به ساحت اقدسشان به این مقصد مهم نائل گردیم.

خداوند متعال می فرماید:

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسِیلَةَ وَ جاهِدُوا فِی سَبِیلِهِ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ».(1)

«ای اهل ایمان! تقوای الهی پیشه کنید و برای تقرّب به خدا وسیله را (که جز توسّل و تمسّک به خاندان وحی نیست) برگزینید، و در راه او جهاد نمایید، باشد که رستگار گردید.».

گرچه برخی از مفسرین مفهوم «وسیله» را تعمیم داده، علاوه بر توسّل به حضرات معصومین علیهم السلام، هر کار خیری را که سبب تقرب به ساحت اقدس الهی شود، از مصادیق آن برشمرده اند، لیکن با توجه به صدر و ذیل آیه که دربردارنده ایمان و عمل صالح و جهاد در راه خداست، اختصاصِ وسیله به «توسّل به خاندان وحی» بسیار روشن تر و با بلاغت آیات قرآنی سازگارتر خواهد بود.

جز معصومین، شایسته امر الهی نیست، روایات نیز بر اینکه مصادیق حقیقی «صادقین» جز خاندان وحی نیستند تأکید دارد.

در زیارت مولا امیر مؤمنان علیه السلام می خوانیم:

«بِکَ أَتَوَسَّلُ إِلیَ اللَّهِ فِی بُلُوغِ مَقْصُودِی».(1)

«برای رسیدن به هدف و مقصودم در راه خدا شما را وسیله خود قرار می دهم.».

و در زیارت سرور شهیدان مولا امام حسین علیه السلام خطاب به آن حضرت عرض می کنیم:

«أَتَوَسَّلُ إِلَی اللَّهِ بِکَ فِی جَمِیعِ حَوائِجِی مِنْ أَمْرِ آخِرَتِی وَ دُنْیایَ وَ بِکَ یَتَوَسَّلُ الْمُتَوَسِّلُونَ إِلَی اللَّهِ فِی حَوائِجِهِمْ.».(2)

«در جمیع حاجات اخروی و دنیوی خود به سوی خدا، متوسّل به شما می گردم. (نه تنها من بلکه) همه آنان که برای حاجاتشان به سوی خدا، متمسّک به وسیله اند فقط به شما متوسّل می شوند.».

و بر همین اساس است که سید و مولای عارفان و سرور عبادت کنندگان امام سجّاد علیه السلام با آنکه خود از وسیله های الهی و پیشوایان معصوم اند، روز عرفه در مقام راز و نیاز با خدای یگانه حضرات معصومین علیهم السلام را وسیله خویش قرار داده، عرض می کنند:

«... أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ نَبِیِّکَ صلی الله علیه وآله وَ بِآلِهِ الطَّاهِرِینَ وَ أَتَوَسَّلُ إِلَیْکَ بِالْأَئِمَّةِ الَّذِینَ اخْتَرْتَهُمْ لِسِرِّکَ وَ اطَّلَعْتَهُمْ عَلی وَحْیِکَ وَ اخْتَرْتَهُمْ بِعِلْمِکَ... أَتَوَسَّلُ بِهِمْ إِلَیْکَ فِی مَوْقِفِی الْیَوْمَ أَنْ تَجْعَلَنِی مِنْ خِیارِ

ص: 200

وَفْدِکَ...».(1)

«خدایا به حقّ محمد صلی الله علیه وآله پیامبرت و به حقّ آل پاک او از تو می خواهم و به سوی تو به امامان متوسّل می شوم، همانها که برای سرّ خود برگزیده و بر وحی خویش آگاه کردی و آنان را به علم خود انتخاب فرمودی... امروز در این موقف و جایگاه خود به سوی تو به آنان توسّل می جویم که مرا از بهترین وارد شوندگان بر خود قرار دهی.».

البته توسل به اولیای خدا و حرکت از طریق عوامل برگزیده الهی اختصاص به امت اسلام ندارد. امت های پیشین نیز مأمور و موظّف بوده اند که در مسیر کمال و تقرّب به خداوند متعال و برآورده شدن حاجات خویش، به دامان پیشوایان معصوم خود چنگ زده، از طریق آنان به مقاصد خویش نائل گردند.

در روایت است که امام باقر یا حضرت صادق علیهما السلام فرمودند:

«مَثَل شما (شیعیان) مَثَل آن اهل بیتی است که در بنی اسرائیل بودند و در میان آنان مقرر بود که هرگاه یکی از آنها چهل روز عبادت پروردگار خود می کرد و پس از آن دعا کرده و حاجتی از خدا می طلبید، حق تعالی دعایش را مستجاب می فرمود.

یکی از آنها (بر اساس همان روش مرسوم) چهل روز خدا را عبادت کرده و حاجت خویش را مسألت نمود، اما اثری بر آن مترتّب نگشت. از اینرو به نزد حضرت عیسی بن مریم علیهما السلام آمده، از حال خود شکایت کرد و از حضرت درخواست نمود که سبب آن را از خدای متعال جویا شود. حضرت عیسی علیه السلام تجدید وضو نموده، آنگاه از خدا درخواست کردند تا علّت مشکل آن مرد را روشن فرماید.

ص: 201

خداوند بزرگ وحی فرستاد که ای عیسی! بنده من بر من وارد می گردد از غیر از بابی که باید وارد شود. او مرا می خواند در حالی که نسبت به نبوّت تو تردید دارد! اگر با این حال، آن قدر دعا کند و مرا بخواند تا اینکه گردنش جدا شود و انگشتانش فرو ریزد، دعای او را مستجاب نخواهم کرد.

حضرت عیسی علیه السلام متوجّه آن مرد گردیده، فرمود: پروردگار خود را می خوانی در حالی که نسبت به پیامبر خود شک داری؟ عرض کرد: یا روح اللَّه! آنچه فرمودی درست است، از خدا مسألت نما تا شک را از من دور سازد. حضرتش دعا نمود و خدای متعال از او پذیرفت و آن مرد مجدّداً در زمره اهل بیت خویش درآمد.

آنگاه امام علیه السلام می فرمایند:

«وَ کَذلِکَ نَحْنُ أَهْلَ الْبَیْتِ لا یَقْبَلُ اللَّهُ عَمَلَ عَبْدٍ وَ هُوَ یَشُکُّ فِینا».

ما اهل بیت نیز چنین هستیم که خداوند عمل بنده ای را که نسبت به ما شکّ دارد نمی پذیرد».(1)

متأسفانه امّت اسلامی روز به روز از فرهنگ غنیّ خود فاصله گرفته و به مادیات راغب می گردند و طبیعتاً از معنویات - که ارتباط با خاندان وحی از شاخص ترین آنهاست - دور گشته، ضمن آنکه به غفلت و قساوت قلب مبتلا می گردند، دعاها و توسّلات آنان کمتر مؤثر واقع می شود.

از این روایت به خوبی روشن می شود که سبب برآورده نشدن بسیاری از حاجات مردم ریشه در اشکالاتی دارد که در وجود خود آنان است. شناخت درست معصوم و باور قلبی نسبت به مقام و منزلت کسی که او را در دعاها

ص: 202

و توسّلات، واسطه خود قرار می دهیم، از شرایط اساسی دریافت حاجت است.

گرچه گاهی موانع دیگری همچون گناه و آلودگی فراوان نیز سبب می شود که انسان از سیر روحی و گرفتن برکات معنوی باز مانده و نتواند به راحتی با آن بزرگواران ارتباط قلبی پیدا کند، همچنان که بسا ممکن است مصالحی که از نظر انسان پوشیده است باعث شود که خدای متعال اجابت دعا و توسل را به تأخیر اندازد. اما همان طور که در مبحث دعا گذشت انسان از دعا و توسل خویش بی بهره نمانده و از آنچه که حقیقتاً برای او مفید است بهره مند خواهد شد.

در عین حال، بسیار اتفاق می افتد که افرادی به خاطر قرار گرفتن در شرایط بسیار سخت و اضطرار فوق العاده، علیرغم همه آلودگی های اخلاقی و تیرگی های قلبی، زنجیرهای گران باطنی را پاره کرده، و با قلبی محزون و دلی شکسته با اولیای الهی پیوند معنوی برقرار نموده حاجات خود را بگیرند.

آری آن بزرگواران واسطه های حقیقی خدا و خلق اند و خلق را جز از طریق آنان به خدا راهی نیست، عقلا، اندیشمندان، فرزانگان و عارفان بزرگی که در مسیر کمال معنوی و ارتقای علمی، گوی سبقت را از سایر خلق ربوده اند بلکه پیامبران پیشین و اولیای آنان نیز این حقیقت را به خوبی دریافته و سیره و روش آنان چنین بوده که برای دستیابی به اهداف عالی و مقاصد بلند خویش، خصوصاً به هنگام بروز مشکلات و حوادث ناگوار و در مقام انابه و استغفار در پیشگاه خدای متعال، به مقام نورانی ذوات مقدسه حضرات معصومین، محمد و اهل بیت طاهرین آن بزرگوار علیهم السلام متوسّل می شده اند.(1)

ص: 203

اگر مشاهده می کنیم بزرگانی از عالمان ربّانی، عارفان برجسته، و فرزانگان بی نظیر در طول تاریخ تشیّع به مقامات عالی رسیده و قله های بلند سعادت و کمال را فتح کرده و در راه کسب علم و فضیلت و در مسیر سلوک إلی اللَّه، گام های اساسی برداشته اند، همه و همه به مدد همین توسّلات، و به یمن فیوضات و برکاتی است که از این طریق نصیب آنان گردیده است.

بسیاری از آنان حتی برای کشف مجهولات علمی و پی بردن به مسائل پیچیده، دست به توسل زده و گره مشکلات علمی خود را می گشودند.

آنان خود بارها و بارها اعتراف می کرده اند که آنچه داریم به یُمن توسل و تمسک به ذیل عنایات پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و اهل بیت گرامی آن بزرگوار علیهم السلام بوده است. و با آنکه در این گونه مطالب بنای آنان بر کتمان بوده، در عین حال، آن چنان گسترده و فراوان بوده که بسیاری از آنها در کتب معتبره ضبط شده است.

ای عزیز! زندگی دریای موّاج و پُرتلاطمی است که هر آن خطر غرق شدن، آدمی را تهدید می کند، آنگاه که فتنه ها و آشوب ها، انسان را فرا می گیرند تنها پناهگاه مطمئن و تنها کشتی نجاتی که آدمی را به کرانه خوشبختی می رساند، وجود چهارده نور مقدس است که خدای متعال، آنان را از راه لطف و مرحمت برای نجات خلق نیازمند برگزیده است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«إِنَّما مَثَلُ أَهْلِ بَیْتِی (فِیکُمْ) کَمَثَلِ سَفِینَةِ نُوحٍ، مَنْ رَکِبَها نَجی وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْها غَرِقَ...».(1)

ص: 204

«مثل اهل بیت من در میان شما همچون مثل کشتی نوح است، هر کس بر آن سوار شود نجات یابد و کسی که از آن باز ماند، غرق می گردد.».

امیر مؤمنان علیه السلام ناخدای کشتی ایمان می فرمایند:

«مَنْ رَکِبَ غَیْرَ سَفِینَتِنا غَرِقَ».(1)

«آنکه بر غیر کشتی ما سوار گردد غرق می شود».

اسفا! که امت اسلامی تا چه اندازه خود را فراموش کرده است! غفلت تا کجا؟ و خود باختگی تا کی؟ آیا سزاوار است که پیشتازان اخلاق و انسانیت و طلایه داران فرهنگ و معنویت به جای سوار شدن به کشتی های نجات و تمسک به خاندان وحی و رسالت، در پیروی از بیگانگان و فرومایگان از یکدیگر سبقت گیرند و پیروی از پیشوایان شرک و بت پرستی را توحید و تبعیت از رهبران معصوم را شرک انگارند! « أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ ».(2)

ذکر این نکته لازم است که از نظر شیعه توسل به حضرات معصومین علیهم السلام پس از وفات آن بزرگواران با زمان حیات ظاهری آنان تفاوتی ندارد. چه آنکه گذشته از روایات فراوانی که خصوصاً مربوط به بعد از وفات می باشد، از نظر قرآن و احادیث، پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و اهل بیت آن بزرگوار پس از مرگ از حیات برزخی که بسیار وسیع تر از حیات در عالم دنیا است برخوردارند، حیاتی که در اثر آزاد شدن روح از محدودیت حیات مادی، فعالیت آن بسیار گسترده تر از حیات دنیوی است.

قرآن در باره شهدا تصریح دارد که آنان زنده اند و از نعمت های الهی

ص: 205

برخوردارند:

« وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ ».(1)

«هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند.».

و روشن است که مقام والای آن بزرگواران که خود نیز از خیل شهیدان، بلکه سرور و سالار آنان بوده اند، به مراتب برتر و بلندتر از مقام آنان خواهد بود.

گرچه برخی اندک از اهل تسنن تلاش کرده اند که احادیث وارد شده در زمینه توسل را تضعیف کنند و یا مقام و منزلت رسول خدا صلی الله علیه وآله را به زمان حیات ظاهری آن حضرت اختصاص دهند لیکن اولاً ؛ روایات توسل آن چنان زیاد است که فراتر از حد تواتر می باشد. و ثانیاً ؛ بسیاری از بزرگان اهل سنت، اختصاص منزلت رسول خدا صلی الله علیه وآله را به زمان حیات مردود شمرده، و روایاتی را مبنی بر یکسان بودن مقام پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در زمان حیات و پس از آن نقل کرده اند.

به عنوان نمونه: آلوسی از مفسرین معروف سنی، برخی از روایات را نقل کرده و پس از تجزیه و تحلیل طولانی و حتی سخت گیری در باره آنها، سرانجام ناگزیر به اعتراف شده و می گوید:

«من مانعی در توسل به پیشگاه خداوند به مقام پیامبر صلی الله علیه وآله نمی بینم، چه در حال حیات آن حضرت و چه پس از رحلت او».

آنگاه پس از بحث مشروحی در این زمینه اضافه می کند:

«توسل جستن به مقام غیر پیامبر صلی الله علیه وآله نیز مانعی ندارد مشروط به

ص: 206

آنکه حقیقتاً در پیشگاه خداوند مقام و منزلتی دارا باشند.».(1)

سمهودی که از نویسندگان اهل سنت است می گوید:

«مدد گرفتن و شفاعت خواستن در پیشگاه خداوند، از پیامبر صلی الله علیه وآله و از مقام و شخصیت او، هم پیش از خلقت او جایز است و هم پس از تولد، همچنان که بعد از رحلت و در عالم برزخ و در روز رستاخیز نیز بی مانع خواهد بود.

آنگاه روایت معروف توسّل حضرت آدم علیه السلام به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را از عمر بن الخطاب نقل کرده و یادآور شده که آدم علیه السلام بر اساس آگاهی از آفرینش پیامبر صلی الله علیه وآله در آینده، به پیشگاه خداوند عرضه داشت: «خداوندا! به حقّ محمّد صلی الله علیه وآله از تو مسألت دارم که مرا عفو فرمایی».(2)

ص: 207

می دارد.».

« وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْداداً یُحِبُّونَهُمْ کَحُبِ ّ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ... ».(1)

«برخی از مردم، معبودهایی غیر از خدا را برای خود بر می گزینند و آنها را همچون خدا دوست می دارند، اما آنان که ایمان دارند عشقشان به خدا شدیدتر است.».

انسان خردمند هرگز به نیستی و کاستی دل نمی بندد بلکه پیوسته در جستجوی کمال و هستی است. اساساً محبّت و دوستی آنگاه از ارزش حقیقی برخوردار است که به وجود و کمال تعلّق پیدا کند، به همین سبب، آن کس که هستی و کمالش از همه برتر است - بلکه حقیقت وجود و کمال مطلق، تنها از آنِ اوست - از هر چیز و هر کس به عشق ورزیدن سزاوارتر است.

مؤمن بدان جهت که عشق و علاقه اش از عقل و معرفت و دانش نشأت می گیرد، هرگز ذات پاک خداوند متعال که منبع همه کمالات است را رها نمی کند و به غیر او علاقه ورزد. چه آنکه هر میل و محبّتی در برابر عشق به خدا در نظرش بی ارزش است و اساساً غیر او را شایسته محبّت نمی بیند و هر چه و هر که را دوست بدارد تنها به خاطر او و برای اوست.(2)

« قُلْ إِنْ کانَ آباؤُکُمْ وَ أَبْناؤُکُمْ وَ إِخْوانُکُمْ وَ أَزْواجُکُمْ وَ عَشِیرَتُکُمْ وَ أَمْوالٌ اقْتَرَفْتُمُوها وَ تِجارَةٌ تَخْشَوْنَ کَسادَها وَ مَساکِنُ تَرْضَوْنَها

ص: 210

أَحَبَّ إِلَیْکُمْ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ جِهادٍ فِی سَبِیلِهِ فَتَرَبَّصُوا حَتَّی یَأْتِیَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ ».(1)

«بگو اگر پدران، فرزندان، برادران، همسران و خویشاوندان شما و اموالی که گرد آورده اید و تجارتی که از کم شدن رونق آن بیم دارید و خانه هایی که مورد علاقه شماست، در نظرتان از خداوند و پیامبرش و از جهاد در راه او محبوب تر است پس منتظر باشید تا خدا فرمانش را به اجرا درآورد (و عذابش را نازل فرماید) و خداوند گروه فاسقان را هدایت نمی کند.».

حدّ فاصل میان ایمان راستین و شرک و نفاق، و مرز بین مؤمنان واقعی و افراد ضعیف الإیمان را نیز جز با این میزان نمی توان ترسیم نمود.

آنچه که به گرایش، تلاش و حرکت آدمی رنگ خدایی می بخشد، و ایمان حقیقی و روح خدا پرستی خالصانه را برای وی به ارمغان می آورد، و او را حقیقتاً از دنیاداران و دنیا پرستان متمایز می سازد، جز این نیست که سرمایه های هشتگانه زندگی مادی را - که در آیه به آنها اشاره گردیده، با همه نقشی که ظاهراً برای پیشبرد اهداف مادی و تأمین مایحتاج زندگی دنیا ایفا می کند - بیش از یک ابزار ندیده، و در مقام ارزیابی و عمل، خدا و پیامبر صلی الله علیه وآله و جهاد در راه او را بر آنها ترجیح داده، باطناً و خارجاً بر آنها مقدّم می دارد.

و آن بزرگواران چه به صورت گفتار و چه به شکل ادعیه، همواره بر این مهم تأکید فرموده اند.

رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«ناجی داوُدُ رَبَّهُ، فَقالَ إِلهِی لِکُلِ ّ مَلِکٍ خَزانَةٌ فَأَیْنَ خَزانَتُکَ؟ قالَ جَلَّ جَلالُهُ لِی خَزانَةٌ أَعْظَمُ مِنَ الْعَرْشِ وَ أَوْسَعُ مِنَ الْکُرْسِیِ ّ وَ أَطْیَبُ مِنَ الْجَنَّةِ وَ أَزْیَنُ مِنَ الْمَلَکُوتِ. أَرْضُهَا الْمَعْرِفَةُ وَ سَماؤُهَا الْإِیمانُ وَ شَمْسُهَا الشَّوْقُ وَ قَمَرُهَا الْمَحَبَّةُ وَ نُجُومُهَا الْخَواطِرُ وَ سَحابُهَا الْعَقْلُ وَ مَطَرُهَا الرَّحْمَةُ وَ أَشْجارُهَا الطَّاعَةُ وَ ثَمَرُهَا الْحِکْمَةُ ؛ وَ لَها أَرْبَعَةُ أَبْوابٍ: اَلْعِلْمُ وَ الْحِلْمُ وَ الصَّبْرُ وَ الرِّضا. أَلا وَ هِیَ الْقَلْبُ.».(1)

«حضرت داود علیه السلام در مناجات با پروردگارش عرض کرد: خدای من! هر پادشاهی را خزانه ای است، پس خزانه تو کجاست؟

خدای بزرگ فرمود:

مرا خزانه ای است بزرگ تر از عرش، گسترده تر از کرسیّ، پاکیزه تر از بهشت، و نیکوتر از ملکوت! زمینش معرفت، آسمانش ایمان، خورشیدش شوق، ماهش محبّت، ستارگانش الهامات، ابرش عقل، بارانش رحمت، درختانش طاعت، و میوه اش حکمت است. و برای آن چهار در ورودی است: علم، بردباری، صبر، و رضا. آگاه باشید که آن (خزانه) قلب است!».

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«اَلْقَلْبُ حَرَمُ اللَّهِ فَلا تُسْکِنْ حَرَمَ اللَّهِ غَیْرَ اللَّهِ».(2)

ص: 212

«دل، حرم خدا (و قُرقگاه الهی) است! در حرم خدا غیر خدا را اسکان مده!».

و این ممکن نیست مگر با قطع علاقه از همه چیز و همه کس جز او. مؤمن بیش از هر چیز باید خانه دل را از غیر حق پاک سازد، تا شرایط مناسب برای جایگزین شدن محبّت او فراهم آید. سعی و همت خویش را وصال حضرت حق قرار دهد، و جز آن به هیچ چیز راضی نگردد. علاقه و محبّت به غیر او را بر خود حرام ساخته، و در مواردی هم که موظّف به دوستی است، محبّت را صِرفاً برای خدا و در راستای محبّت به او قرار دهد.

اگر مرد او شدی مردانه می باش

چو مست او شدی مستانه می باش

اگر در سر هوای دوست داری

ز خویش و آشنا بیگانه می باش

در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله نوجوانی که هنوز به حدّ بلوغ نرسیده بود به محضر آن جناب سلام کرده و از دیدار با آن سرور بسیار خوشحال و خندان گردید. آن حضرت فرمودند:

ای جوان! مرا دوست داری؟ عرض کرد: بلی یا رسول اللَّه! فرمودند: همانند چشمانت؟ گفت: بلکه بیشتر دوست دارم. فرمودند: همچون پدرت؟ عرضه داشت: بیش از او. سؤال کردند: مثل مادرت؟ پاسخ داد: شما را از مادرم بیشتر دوست می دارم. پرسیدند: مانند جانت؟ جواب داد: شما را از جانم نیز بیشتر دوست می دارم. فرمودند: آیا مثل پروردگارت؟! عرض کرد:

خدا را ! خدا را ! خدا را یا رسول اللَّه! هیچ کس را همانند پروردگار دوست ندارم، شما را هم به خاطر خداوند دوست دارم!

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله به همراهان فرمودند:

«هکَذا کُونُوا اَحِبُّوا اللَّهَ لِاِحْسانِهِ اِلَیْکُمْ وَاِنْعامِهِ عَلَیْکُمْ، وَاَحِبُّونِی لِحُبِ ّ

ص: 213

اللَّهِ.».

«اینگونه باشید، خدا را به خاطر احسان و نعمت هایش بر خودتان دوست بدارید، و مرا به دوستی خداوند دوست داشته باشید».(1)

همچنین در روایت است که روزی اسماعیل از شکار باز گشته بود، حضرت ابراهیم به او نظر انداخت، وی را با قامتی چون سرو خرامان، و رخساری بسان ماه تابان دید؛ مهر پدری به حرکت آمده و اثر محبّت فرزند در دلش هویدا گردید. همان شب در خواب دید که امر حقّ بر آن است که اسماعیل را قربانی کند! در اندیشه شد که آیا این امر از رحمان است یا از شیطان! چون شب دیگر همان خواب را دید دانست که امر از سوی حق تعالی است. (2) صبحگاه به هاجر مادر اسماعیل فرمود: این فرزند را لباس نیکو بپوشان و گیسوانش را شانه کن که او را نزد دوست می برم!

هاجر چنان کرد و بوسه بر رخسار او زد. حضرت خلیل الرحمن فرمود: کارد و طنابی به من ده! هاجر گفت: زیارت دوست می روی، کارد و ریسمان را برای چه خواهی؟ فرمود: شاید گوسفندی بیاورند که قربان کنند!

در این هنگام ابلیس با خود گفت: وقت آن است تا مکری سازم و در خاندان نبوّت رخنه ای اندازم. به صورت پیری نزد هاجر رفته، گفت: آیا دانی که ابراهیم، اسماعیل را به کجا می برد؟ فرمود: به زیارت دوست. گفت: می برد تا او را ذبح نماید. هاجر فرمود: کدام پدر پسر را کشته، خصوصاً پدری چون ابراهیم و پسری مانند اسماعیل؟ ابلیس گفت: می گوید خدا چنین فرموده است. هاجر پاسخ داد که هزار جان من و اسماعیل فدای راه خدا باد! کاش مرا هزار فرزند بود تا همه را

ص: 215

در راه خدا قربان می کردم!

چون ابلیس از هاجر مأیوس شد، به نزد ابراهیم آمد و گفت: ای ابراهیم! فرزند خود را مکش که این خوابِ شیطان است. آن حضرت فرمود: ای ملعون! شیطان تویی! گفت: آخر دلت راه می دهد که فرزندت را به دست خود بکشی؟ ابراهیم فرمود: به آن خدایی که جان من در دست قدرت اوست، اگر مرا از شرق تا غربِ عالم فرزند باشد و دوستم خداوند بفرماید که آنان را قربان کنم، البته همه را به دست خود قربان خواهم کرد.

چون آن ملعون از حضرت خلیل نیز نومید گردید نزد اسماعیل آمده و عرض کرد: پدرت تو را به قصد کشتن می برد. اسماعیل فرمود: به چه سبب؟ عرض کرد: می گوید حقّ به او امر فرموده است. فرمود: حکم حقّ را باید گردن نهاد. و چون دانست که شیطان است سنگی برداشته، به طرف او افکند. از اینرو بر حاجیان واجب شد که در آن موضع سنگریزه بیندازند.

هنگامی که پدر و پسر به منی رسیدند، جناب ابراهیم علیه السلام فرمود: پسرم! در خواب دیدم که تو را ذبح می کنم. اسماعیل عرض کرد: پدر جان! آنچه را مأموری اجرا کن. ای پدر! وصیت من به تو آن است که دست و پایم را محکم ببندی تا مبادا تیزی کارد سبب شود حرکتی کنم و لباس تو خون آلود گردد! و چون به خانه روی مادرم را تسلّی ده.

حضرت ابراهیم با دلی قوی دست و پای اسماعیل را محکم بست. خروش از ملائکه آسمان برخاست که پیوسته افزون باد بزرگواریِ این بنده! او را در آتش انداختند از جبرئیل یاری نخواست! و اینک برای خشنودی خداوند فرزند خود را به دست خویش قربان می کند!

آن حضرت کارد را بر گلوی اسماعیل نهاد، هر چند تلاش کرد گلوی او را

ص: 215

نبرید! اسماعیل عرض کرد: ای پدر! زود فرمان خدا را انجام ده! فرمود: چه کنم، هر چند می کوشم، نمی برد! عرض کرد: پدر جان! سر کارد را به گلویم فرو بر!

در این هنگام آواز برآمد: ای ابراهیم! رؤیا را تحقّق بخشیدی و به مأموریت خود عمل کردی. از اسماعیل دست بردار و این گوسفند را عوض او قربان کن.

شوریده نباشد آنکه از سر ترسد

عاشق نبود آنکه ز خنجر ترسد(1)

آن کس که تو را شناخت جان را چه کند؟

فرزند و عیال و خانمان را چه کند؟

دیوانه کنی و هر دو جهانش بخشی!

دیوانه تو هر دو جهان را چه کند؟!

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«لایُمَحِّضُ رَجلٌ الْاِیمانَ بِاللَّهِ حَتّی یَکُونَ اللَّهُ اَحَبَّ اِلَیْهِ مِنْ نَفْسِهِ وَ اَبِیهِ وَ اُمِّهِ وَ وَلَدِهِ وَ اَهْلِهِ وَ مالِهِ وَ مِنَ النَّاسِ کُلِّهِمْ».(2)

«ایمان شخص به خدا خالص نگردد تا آنکه خداوند را از جان، پدر، مادر، فرزند، همسر و مالش و از همه مردم بیشتر دوست بدارد».

در روایات وارد شده که حضرت سلیمان گنجشکی را دید که به ماده خود می گوید: چرا از من امتناع می ورزی؟! اگر بخواهم، قصر حضرت سلیمان را به منقار خود گرفته، و آن را در دریا می افکنم!

آن حضرت از گفتارش تبسّم نمود و آن دو را خواست و به آن گنجشک فرمود: آیا چنین قدرتی را داری؟ عرض کرد: نه، یا رسول اللَّه! لیکن مرد اینگونه خود را مقابل همسرش بزرگ جلوه می دهد! و محبّ را نباید در گفتارش سرزنش نمود.

حضرت سلیمان به ماده اش فرمود: چرا از او امتناع می ورزی در صورتی که

ص: 216

تو را دوست می دارد؟ پاسخ داد: ای پیامبر خدا! او محبّ نیست، بلکه ادعای دوستی می کند، زیرا غیر از مرا نیز دوست دارد!

این سخن در آن حضرت چنان تأثیر کرد که گریه شدیدی نموده و تا چهل روز از مردم کناره گرفت و از خداوند درخواست می کرد تا در دلش غیر از محبّت خدا دوستی دیگری قرار ندهد.(1)

خوشا یاد عشق و خوشا نام عشق

خوشا صبح عشق وخوشا شام عشق

خوشا خواری و بی کسی های عشق

تهی دستی و نارسی های عشق

خوشا خارهای دل آزار عشق

خوشا ناله های گرفتار عشق

خوشا سوز عشق و خوشا درد عشق

خوشا سینه درد پرورد عشق

خوشا عاشقان و شب تارشان

خوشا ناله های دل آزارشان

حضرت قائم - عجّل اللَّه تعالی فرجه الشریف - در تفسیر آیه «فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ»(2) می فرمایند:

حضرت موسی - در حالی که به همسرش علاقه شدید داشت - در وادی مقدّس ضمن مناجات با پروردگار خود عرض کرد: پروردگارا! محبّت خود را به تو خالص نمودم و دلم را از غیر تو شستشو دادم. خداوند متعال در پاسخ فرمود: « فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ » یعنی اگر واقعاً مرا خالص دوست داری و دلت را از علاقه به غیر من شستشو داده ای، محبّت خانواده ات را از دل خود بیرون کن.(3)

آنچنان که در قرآن آمده، برای حضرت مریم علیها السلام پیوسته مائده آسمانی

ص: 217

می آمد. هرگاه که حضرت زکریّا علیه السلام در محراب بر او وارد می شد غذایی می یافت! می پرسید: از کجا برایت آمده؟ پاسخ می داد: این از جانب خداست.(1)

امّا هنگامی که به حضرت عیسی حامله شد و توجه اش به آن حضرت معطوف گشت، (به جای آن مائده) دستور آمد: شاخه درخت خرما را تکان ده تا خرمای تازه بر تو فرو ریزد.(2)

در برخی از تفاسیر آمده که حضرت مریم از روی حیرت عرض کرد: خدایا! چه حکمت است که پیش از این، روزی مرا نزد من می نهادی، امّا اکنون که ضعف بر من چیره گشته، روزیم را وابسته به طلب و سعی کرده ای؟ خطاب رسید که ای مریم! پیش از این، تمام توجّه و خاطرت به سوی ما بود، ما نیز امور تو را بدون طلب کفایت می کردیم و به بهترین شکل مراقب احوال تو بودیم، امّا اینک که گوشه نظر و توجّه دلت به این کودک است و بسا باشد که با یاد وی از ما و ذکر ما خاموش، و با مهر او مأنوس باشی، پاره ای از کار تو را به خودت واگذار کرده ایم.(3)

بزرگان نقل کرده اند که حضرت داود در حال عبور از بیابانی مورچه ای را دید که پیوسته از تپه ای خاک برداشته، به نقطه ای دیگر می برد. آن حضرت از خداوند درخواست نمود که او را از راز کار مورچه آگاه فرماید. مورچه به سخن آمد و عرض کرد: معشوقی دارم که حمل خاک های تپه را به این محلّ، شرط وصال خود قرار داده است!

حضرت فرمود: با این جثّه کوچک تا کی می توانی این کار را انجام دهی؟ مگر عمرت کفایت خواهد کرد؟ عرض کرد: این ها را می دانم ولی دوست دارم که اگر

ص: 218

در خلال این مدّت مُردم در راه عشق محبوبم مرده باشم!

حضرت داود منقلب شد و متوجّه گشت که این جریان برای توجّه بیشتر او بوده است.

حضرت ابراهیم علیه السلام فرمود: ای فرشته مرگ! اینک قبض روحم کن.(1)

و در حالات زلیخا آمده است:

هنگامی که صفای ایمان، او را جوان ساخته و با حضرت یوسف ازدواج نمود، آن چنان مشغول عبادت و تقرّب به ربّ الارباب گردید که به مصاحبت ماه کنعان رغبت نمی نمود. شب را به روز و روز را به شب وعده می داد. یوسف صدیق به شگفت آمده، فرمود: آن همه شوق جمال و ذوق وصال را چه کردی و این همه زهد را از کجا آوردی؟ عرضه داشت: تا حقّ را نمی دانستم تو را می خواستم، اکنون که او را شناخته ام از همه کس دست کشیده ام.(2)

روز محشر عاشقان را با قیامت کار نیست

کار عاشق جز تماشای جمال یار نیست

از سر کویت اگر سوی بهشتم می برند

پای ننهم گر در آن جا وعده دیدار نیست

امام صادق علیه السلام فرموده اند:

«هنگامی که محبّت خداوند بر باطن بنده اش بتابد، او را از هر امری که مشغولش می دارد و از هر یادی که جز یاد خدا باشد، تهی می سازد.

محبّ باطنش برای خدا از همه کس خالص تر است. در گفتار، صادق ترین مردم، در پیمان، باوفاترین آنان، در عمل پاک ترین و در ذکر و یاد خدا باصفاترین آنهاست، و در عبادت بیش از همه خویشتن را به زحمت می افکند.

ملائکه به مناجاتش مباهات و به دیدارش افتخار می کنند. خداوند به برکت وجود او سرزمین هایش را آباد می سازد و به گرامی داشت او بندگانش را گرامی می دارد. هنگامی که مردم خدا را به حرمت او

ص: 220

بخوانند، حاجاتشان را عطا فرماید، و بلاها را به واسطه رحمت خود از آنان دفع می نماید.

اگر مردم می دانستند که او را نزد خدا چه مقام و منزلتی است، جز به وسیله خاک پایش به خدا تقرّب نمی جستند».(1)

و امیر مؤمنان علیه السلام فرموده اند:

«دوستی خدا آتشی است که بر چیزی عبور نکند مگر آنکه آن را بسوزاند. و نور خدا بر چیزی نتابد جز آنکه نورانیش کند...

پس هر که خدا را دوست بدارد، او را از ملک و ملکوت، همه چیز عطا فرماید».(2)

پیامبر خدا صلی الله علیه وآله فرموده اند:

«هنگامی که خداوند بنده ای از امتم را دوست بدارد، محبّتش را در دل برگزیدگان و فرشتگان و ساکنان عرش خویش بیندازد تا او را دوست بدارند. این است محبّ حقیقی و راستین؛ خوشا به حالش! روز قیامت برای او نزد خداوند حقّ شفاعت باشد».(3)

همچنین می فرمایند:

«هیچ کس از شما مؤمن نیست تا آنکه دوستی خدا در دلش بر دوستی غیر او چیره گردد.

روزی آن سرور یکی از اصحاب را دید که می آید و پوست گوسفندی را به جای لباس بر تن خود پیچیده است. فرمودند: به این شخص که می آید نگاه کنید! خداوند دل او را منوّر ساخته؛ وی را نزد پدر و

ص: 221

مادرش منزلتی بود که بهترین غذاها را به او می خورانیدند. اینک محبّت و دوستی خدا و رسول، او را از آنها بازداشته، و بدین گونه (حالش دگرگون) گشته است».(1)

خاصیت اکسیر نیز جز این نیست که قلبِ ماهیت می کند. متاع دنیا برای کسی گوارا و شیرین است که حلاوت محبّت خدا را نچشیده است. به دنیا و اهل دنیا نیز کسی دل می بندد که به قرب حضرت دوست مأنوس نگشته است. امّا آنگاه که اکسیر محبّت، به روح و جان محبّ درآمیخت، و آتش عشق به خدا، هر چه و هر که جز محبوب را دستخوش شراره های سوزان خویش ساخت، هیچ چیز و هیچ کس او را از عشق به پروردگار خود باز نخواهد داشت.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«هنگامی که مؤمن از دنیا کناره گیرد، رفعت نماید و شیرینی محبّت خدا را دریافته، نزد اهل دنیا دیوانه به نظر آید، در صورتی که شیرینی محبّت به خدا است که به اهل محبّت درآمیخته، و باعث شده که به چیز دیگری مشغول نگردند...».(2)

مولای عبادت پیشگان حضرت سجّاد علیه السلام در مقام راز و نیاز با خدای خود عرض می کنند:

«اِلهِی مَنْ ذَا الَّذِی ذاقَ حَلاوَةَ مَحَبَّتِکَ فَرامَ مِنْکَ بَدَلاً وَمَنْ ذَا الَّذِی اَنِسَ بِقُرْبِکَ فَابْتَغی عَنْکَ حِوَلاً؟ اِلهِی فَاجْعَلْنا مِمَّنِ اصْطَفَیْتَهُ لِقُرْبِکَ وَوِلایَتِکَ وَاَخْلَصْتَهُ لِوُدِّکَ وَمَحَبَّتِکَ وَشَوَّقْتَهُ اِلی لِقاءِکَ...».(3)

ص: 222

«خدای من! کیست آنکه شیرینی محبّت تو را چشیده و غیر تو را برگزیند؟ و کیست که به قرب تو اُنس گرفته و از تو روی گرداند؟ خداوندا! ما را از کسانی قرار ده که برای قرب و دوستی خود برگزیده ای، و برای مهر و محبّت خود خالص کرده ای و برای ملاقات با خود تشویق نموده ای ...».

در دعای ابو حمزه نیز عاشقانه عرض می کنند:

«خداوندا! اگر گردنم را به زنجیرها (ی قهرت) ببندی و عطایت را در میان همه خلق از من منع نمایی و رسوایی هایم را به چشم بندگانت آشکار سازی و فرمان دهی که مرا به آتش دوزخ کشند و میان من و نیکان جدایی افکنی، هرگز رشته امیدم از تو قطع نخواهد شد و از امیدی که به عفو و بخشش تو دارم منصرف نمی گردم و محبّت تو از دلم بیرون نخواهد رفت.».

ای به دیدار تو روشن دیده ام

وصل تو نور دل غم دیده ام

گرچه از عشق تو می سوزد دلم

نیست جز مهر تو در آب و گلم

من ندارم حاجتی جز روی تو

من نجویم مقصدی جز کوی تو

از تو غیر از تو ندارم حاجتی

جز به ذکر تو نبینم راحتی

خسته ام آسایش جانم تویی

درد دارم، درد و درمانم تویی

امیر مؤمنان و مولای تقوا پیشگان حضرت علی علیه السلام نیز عرض می کنند:

«فَهَبْنِی یا اِلهِی وَسَیّدِی وَمَوْلایَ وَ رَبِّی، صَبَرْتُ عَلی عَذابِکَ فَکَیْفَ اَصْبِرُ عَلی فِراقِکَ!».(1)

«ای خدای من! و ای آقا و مولای من! و ای پروردگار من! بر فرض که

ص: 223

بر عذابت صبر توانم کرد، چگونه بر فراق تو و دوریت صبر نمایم؟!»

امّا این بیچاره از پای افتاده - که اگر یأس و ناامیدی از رحمت بی انتهای حضرت حقّ، خلاف طریق بندگی و مغایر با تکریم و تعظیم مقام شامخ ربوبی بلکه از بزرگ ترین گناهان به شمار نمی رفت، بی تردید نومیدی و فروماندگی را با این دست تهی و این بضاعت شرم آور، به مراتب از اصلاح امور حیرت آور خویش به خود نزدیک تر می دید - با عجز و لابه و از زبان آن عزیزان درگاه إله عرض می کند:

«اِلهِی لَمْ یَکُنْ لِی حَوْلٌ فَأَنْتَقِلَ بِهِ عَنْ مَعْصِیَتِکَ اِلّا فِی وَقْتٍ أَیْقَظْتَنِی لِمَحَبَّتِکَ وَ کَما أَرَدْتَ أَنْ اَکُونَ کُنْتُ».(1)

«خدای من! مرا قدرتی نیست که از معصیت تو باز گردم مگر آنگاه که به عشق و محبّت خود بیدارم گردانی و آن چنان شوم که تو خواهی».

پس مرا به این گوهر گرانبها بیارای و به جرعه ای از آن دریای بی کران سیراب فرمای!

اهل محبّت حکایت کرده اند که شخصی به محضر صاحبدلی رفته، عرض کرد: چه شود که از خداوند در خواست نمایی تا مرا از دوستان حقیقی خود گرداند؟!

آن بزرگ، درخواست وی را از خداوند مسألت نمود و حاجتش برآورده گشت. پس سر به صحرا نهاده، چند روزی از خود بی خبر افتاد، تا آنکه عبور آن صاحبدل بر وی فتاده، بر حالش ترحّم نمود و عرض کرد: خداوندا! این مسکین را طاقت و لیاقت چنین عطای بزرگی نیست، آن را کمتر نما. ندا رسید که صد هزار بنده را همین آرزوی او بود. ذرّه ای از دوستی خود را به آنان ارزانی داشتیم اینک

ص: 224

از سهم او نود و نه جزء برداریم و جزئی باقی گذاریم! آن شخص ناگهان به خود آمده، چون عارفان دیگر به وظیفه بندگی مشغول گشت.(1)

سایه طوبی و دل جویی حور و لب حوض

به هوای سر کوی تو برفت از یادم

نیست بر لوح دلم جز الف قامت یار

چه کنم حرف دگر یاد نداد استادم

صحبت حور نخواهم که بود عین قصور

با خیال تو اگر با دگری پردازم

تهذیب اخلاق و اصلاح نفس، روشی ناموفق به حساب آورده اند.

برخی هم مانند اهل عرفان معتقدند این طریق چنانچه در نهایت به گشودن باب محبّت بر سالک بیانجامد، گرچه از سرعت مطلوب برخوردار نیست اما می تواند خصوصاً برای عموم مردم راه کار مناسبی باشد.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«صاحبان مغز و فکر کسانی هستند که با تفکر کار کنند تا بر اثر آن دوستی خدا را به دست آورند. هرگاه قلب به محبّت رسید و به آن منوّر گشت، لطف به جانب او سرعت بخشد. و هنگامی که لطف شامل حال او شد از اهل فوائد می گردد و در این هنگام به حکمت سخن گوید...

هنگامی که به این منزلت نائل گردد، خواهش و محبّت خود را از آنِ آفریدگارش قرار خواهد داد. با انجام این کار به بزرگ ترین مقام دست یابد و پروردگار خویش را در دل خود ببیند و حکمت را نه از طریقی که حکیمان یافته اند می یابد.

علم را در می یابد امّا نه از راهی که دانشمندان آموخته اند و به صدق دست یازد امّا نه از طریقی که صدّیقان به آن رسیده اند.

حکیمان، حکمت را با خاموشی، دانشمندان، علم را با طلب، و صدّیقان، صدق را با خشوع و طولِ عبادت به دست می آورند.

کسی که بخواهد این ها را از این طرق به چنگ آورد، یا ساقط می شود و یا مرتبه اش بالا رود، ولی غالباً سقوط کرده، رشد نمی کنند! زیرا حقِ ّ خداوند را مراعات نکرده، از دستور او پیروی ننمایند. و این صفت کسی

ص: 226

است که حق خدا را مراعات نکرده و حقیقتاً او را دوست ندارد ...».(1)

دوّم - مخالفت شدید با خواسته های نفسانی و تحمّل ریاضات طاقت فرسا.

البته مجاهده با نفس و مخالفت با امیال نفسانی را به عنوان یکی از ارکان مهم تهذیب اخلاق و اصلاح نفس نباید از نظر دور داشت. همچنان که طرفداران مشرب سقراطی نیز آن را به عنوان بخشی از برنامه و روش خود دانسته و به آن پای بند هستند.

لیکن اوّلاً مخالفت با نفس آنگاه از آثار مقبول برخوردار خواهد بود که پای از دایره برنامه های شرع مقدّس بیرون گذارده نگردد، و اِلاّ گرچه حتّی آثار حیرت انگیز و خارق العاده نیز به بار آورد، نباید آن را نشانه اصلاح نفس دانست. ثانیاً خطرات بی شماری که این روش به همراه دارد را نیز باید بخشی از دلایل کسانی به حساب آورد که با گزینش این روش به عنوان طریقی مستقل جهت تهذیب نفس مخالفت کرده اند.

سوّم - طریق محبّت که روش اهل عرفان است.

آنان ضمن اینکه این طریق را مهم ترین و برترین روش دانسته اند، معتقدند: راه محبّت، علاوه بر آنکه از طرق دیگر دارای خطر کمتری است، به سالک امکان می دهد که بسیار سریع تر از سایر روش ها به مقصد نائل گردد. زیرا محبّت همچون سیم برقی است که از وجود محبوب به محبّ وصل گشته، و به مناسبت خصوصیت همرنگ سازی که دارد، محبّ را به سرعت به شکل محبوب درآورده، صفات محبوب را به وی منتقل می سازد.

عشق و محبت تصفیه گر است و همرنگ ساز؛ غش ها را زایل و عیار را خالص

ص: 227

می کند. آن جا که شعاع محبّت پرتو افکند، عیب را هنر و خار را گل و یاسمن می سازد. کیمیای عشق به راستی ماهیت عاشق را دگرگون و وجودش را متحوّل می سازد. رذائل اخلاقی را از نفس و جان وی ریشه کن می نماید، و صفات نیکو را برای او به ارمغان می آورد.

این تأثیرپذیری در ارادتمندانی که در اثر علاقه وافر و مصاحبت زیاد با اساتید بزرگ خود، حتی در راه رفتن، حرف زدن، و برخوردهای معمولی بی اختیار از آنان تقلید می کنند، به خوبی هویدا است. حتّی خواندن صدها جلد کتاب اخلاقی نمی تواند روح و جان آدمی را آنچنان که ارادت قلبی و جاذبه محبّت تحت تأثیر قرار می دهد، متأثّر از خود سازد.

محبت ترسو را شجاعت، تنبل را چالاکی و کودن را زیرکی می بخشد. از بخیل، بخشنده و از کم طاقت و ناشکیبا، متحمّل و بردبار می سازد. استعدادهای باطنی به برکت بال های عشق شکوفا، و قوای خفته به یمن محبّت با سهولت بیدار می گردد.

محبّت حقیقتاً کیمیای خودسازی و سازندگی است. رسیدن به قلّه کمال و دستیابی به علوّ معرفت تنها در سایه عشق میسّر است. عشق و محبّت، قدرت بخش و نیروآفرین است.

جهاد با نفس و تلاش و عبادت برای کسی که از جام عشق سیراب نگشته، و اصلاح نفس از طریق فکر و تأمّل در فوائد و آثار خلق های پسندیده و نکوهیده گر چه بی ثمر نیست، لیکن همچون جمع آوری ذرّات ریز آهن از درون خاک با دست، بسی ملال انگیز و خستگی آور است. ارکان همّت آدمی در این مسیر نوعاً سست و بی تحرّک است.

امّا آنگاه که جرعه ای از شراب طهور محبّت نوشید، ضمن اینکه با آغوش باز و با کمال سرور و قدرت و نشاط به سیر و سلوک و تلاش و عبادت روی می آورد،

ص: 228

صفات ناپسند نیز - همچنان که براده های آهن به وسیله یک آهن ربای قوی به سرعت از خاک جدا می گردد - برق آسا از وجود او دور گشته، نفس و روحش به زیور خلق های روحانی و صفات متعالی آراسته می گردد.

کوی جانان را که صد کوه و بیابان در ره است

رفتم از راه دل و دیدم که ره یک گام بود

به عقیده اهل عرفان، انسان به واسطه حصار خودی و خودپرستی، همواره متّصف به ضعف و ترس و بخل، حسد و بدخواهی و خودپسندی، و تکبر و سردی و خاموشی است، امّا آنگاه که به واسطه محبّت به خدا و ارادت به پیشوایان معصوم علیهم السلام و علاقه به پاکان و کمّلین (1)، حصار خودخواهی و نفس پرستی را درهم شکست و پای از خودی و خودبینی بیرون نهاد، این صفات نکوهیده به سرعت نابود گشته، شور و نشاط، عطوفت و مهر، و رقّت و صفا جانشین سردی و خمودی، خشونت و بی مهری، و غلظت و دورویی خواهد شد. و به همین سبب است که مکتب اسلام بر محبّت به عنوان اصلی مسلّم و مسأله ای اساسی تأکید کرده است.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«اَلْمَحَبَّةُ أَساسُ الْمَعْرِفَةِ...».(2)

«محبت و دوستی اساس معرفت (به خدا) است».

امیر مؤمنان علیه السلام نیز فرموده اند:

«اِذا اَکْرَمَ اللَّهُ عَبْداً شَغَلَهُ بِمَحَبَّتِهِ».(3)

«هنگامی که خداوند بنده ای را کرامت عطا کرده، گرامی بدارد، او را

ص: 229

به محبّت و دوستی (ذات اقدس) خود مشغول می سازد».

سرور شهیدان حضرت امام حسین علیه السلام در مناجات با خدا عرض می کنند:

«خَسِرَتْ صَفْقَةُ عَبْدٍ لَمْ تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِّکَ نَصِیباً...».(1)

«(خداوندا!) در خسارت و زیان باد تجارت بنده ای که او را نصیبی از محبّت خویش عطا نفرموده ای.».

در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله مردی از صحرانشینان به محضر آن جناب شرفیاب شد ... و سؤال کرد: یا رسول اللَّه! قیامت کی به پا می شود؟

چون وقت نماز بود، حضرتش نماز را به جای آورده و بعد از آن فرمودند: سؤال کننده کجاست؟ آن مرد عرض کرد: منم ای رسول خدا! آن حضرت فرمودند: برای قیامت چه چیز آماده کرده ای؟ گفت: عمل زیادی انجام نداده ام؛ نه نماز فراوان و نه روزه زیاد، تنها خدا و رسولش را دوست دارم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند:

«اَلْمَرْءُ مَعَ مَنْ اَحَبَّ.».

«آدمی همراه و در کنار دوستش خواهد بود!».

انس گوید: هرگز مسلمانان را ندیدم که بعد از اسلام به چیزی همچون این سخن، خوشحال شده باشند.(2)

در حدیث وارد شده که حضرت عیسی علیه السلام به سه نفر گذشتند که بدن های آنان لاغر و رنگ های ایشان تغییر یافته بود. پرسیدند: چه چیز شما را به این حال درآورده؟ عرض کردند: ترس از آتش دوزخ! فرمودند: بر خداست که هر بیمناکی را ایمن گرداند. آنگاه عبورشان به سه نفر دیگر افتاد که لاغری و دگرگونی آنان

ص: 230

بیشتر بود. سؤال کردند: چه چیز باعث حال شما شده است؟ عرض کردند: اشتیاق به بهشت! فرمودند: بر خداست که آنچه را امیدوارید عطا فرماید.

سپس به سه نفر دیگر برخوردند که لاغری و دگرگونی آنان بیشتر بود و نور از صورتشان می درخشید. پرسیدند: سبب حال شما چیست؟ عرض کردند: دوستی و محبت خداوند! آن حضرت فرمودند:

«اَنْتُمُ الْمُقَرَّبُونَ!».

«شمایید مقرّبان درگاه حضرت حق.».

در بعضی از روایات آمده که فرمودند:

«اَنْتُمْ أَوْلِیاءُ اللَّهِ حَقّاً، مَعَکُمْ أُمِرْتُ أَنْ اُقِیمَ».

«واقعاً شما اولیای خدایید، من مأمورم با شما باشم.».(1)

سیر زاهد سال ها یک روز راه

سیر عاشق هر دمی تا تخت شاه

آری، آن کس که جرعه ای از این دریای بی کران نوشید، آرام ندارد، می سوزد و می سازد. تشنه کامی است که جز دیدار یار، هیچ چیز او را سیراب نمی سازد.

امام صادق علیه السلام در ماه مبارک رمضان در مقام راز و نیاز با خدای خود، اشتیاق خود را به لقای محبوب خویش این چنین ابراز می کنند:

«سَیِّدِی! اَنا مِنْ حُبِّکَ جائِعٌ لا اَشْبَعُ، اَنا مِنْ حُبِّکَ ظَمْآنُ لااَرْوی واشَوْقاهُ اِلی مَنْ یَراِنی وَلاأَراهُ!».(2)

«ای آقای من! من از دوستی تو چون گرسنه ای باشم که سیر نمی گردم، و چون تشنه کامی که سیراب نمی شوم. آه! که چقدر مشتاق دیدار کسی هستم که مرا می نگرد و من او را نمی بینم!».

ص: 231

را در او به جنبش آورده و به برانگیختن دوستی پنهان و محبّت مکنون می انجامد، در خود احیا نماید.

امام حسن مجتبی علیه السلام می فرمایند:

«مَنْ عَرَفَ اللَّهَ اَحَبَّهُ...».(1)

«کسی که خدا را بشناسد، او را دوست خواهد داشت.».

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نیز می فرمایند:

«خداوند به حضرت داود فرمود: مرا دوست بدار و مردم را نیز دوست من گردان.

عرض کرد: پروردگارا! من تو را دوست دارم؛ چگونه بندگانت را دوست تو گردانم؟

فرمود: نعمت های (نامتناهی و احسان های بی شمار) مرا به یاد آنان بیاور، چون چنین کردی مرا دوست خواهند داشت.».(2)

تا انسان توجّه پیدا نکند که حقیقتاً مسافر است و برای او مسیری است که باید آن را بپیماید و مقصدی است که باید به آن نائل گردد، اراده جدّی و عزم راسخ در وجود او فعّال نگشته، و طبیعتاً حرکت به طرف مقصود از وی پدیدار نمی گردد.

از اینرو پیش از هر امر دیگری باید موانع پیدایش این توجّه را - که حبّ دنیا، پیروی از هواهای نفسانی، ارتکاب گناهان، و دوستی و انس با معصیت کاران از عمده ترین آنها به حساب می آید - از خود دور ساخته، زمینه کافی جهت حرکت در مسیر تحصیل معرفت پروردگار را که نقش مهمّی در ظهور محبّت و ازدیاد و تشدید آن دارد، در خویشتن فراهم آورد.

ص: 233

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«... طَلَبْتُ حُبَّ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ فَوَجَدْتُهُ فِی بُغْضِ اَهْلِ الْمَعاصِی...».(1)

«دوستی خدای بزرگ را جستجو نمودم، آن را در دشمنی با معصیت کاران یافتم.».

همچنین با مواظبت بر انجام واجبات و تکالیف الهی و پرداختن به عبادات، و توسّل به ذیل عنایت حضرات معصومین علیهم السلام، و تضرّع و درخواست از درگاه حضرت احدیّت و مناجات و راز و نیاز با او، و مداومت بر ذکر و یاد خداوند مهربان، اندک اندک، علاقه به امور مادی و دنیوی را از دل زدوده، و محبّت به حضرت حقّ و شوق لقای او - جلّ جلاله - را در دل و جان، جایگزین آن نماید.

در اخبار حضرت داود وارد شده که:

«ای داود! به اهل زمین ابلاغ کن که من دوست کسی هستم که مرا دوست دارد، و همنشین کسی باشم که با من همنشین باشد. و مونس کسی هستم که با یاد من انس دارد و یار کسی باشم که یار من است. کسی را برگزینم که مرا برگزیند، و از کسی فرمان برم که از من فرمان برد! اگر واقعاً از قلب کسی آگاه شوم که مرا دوست دارد او را برای خویش بپذیرم و چنان او را دوست بدارم که هیچ کس را بر او مقدّم نکنم...».(2)

آری، سالکِ راه محبت باید بداند که رشد معنوی و تعالی روحی و جلب محبّت پروردگار متعال، در گرو تعمیق معرفت، و وابسته به ارتقای سطح دوستی و درجه محبت است. فکر و خاطر خویش از تعلقات آزاد، و قلب و سینه خود از

ص: 234

غیر محبوب منصرف سازد. خانه دل را از عشق و محبت دوست سرشار، و به یک باره هستی خویش در خدمت محبوب و فدای او سازد.

حضرت علی علیه السلام در پاسخ اعرابی که درباره درجات و مراتب محبّین از آن بزرگوار سؤال کرده، می فرمایند:

«کمترین آنان کسی است که طاعت خود را کوچک و گناه خویش را بزرگ شمرده و پیش خود چنین پندارد که در دنیا و آخرت، تنها او گنهکار است.».

اعرابی که از بزرگی این سخن از هوش رفته، هنگامی که به هوش می آید، عرض می کند: آیا مرتبه ای بالاتر از این هم هست؟ آن حضرت می فرمایند:

«آری، هفتاد درجه برتر از این نیز هست!».(1)

خارج می باشد.

در این میان، شناخت پدیده ها از طریق «مطالعه نشانه ها» را - به لحاظ آنکه از سوی حضرات معصومین علیهم السلام مطرح گردیده، و علاوه بر آنکه در قلمرو توان و دید عموم مردم است، با صبر و حوصله عمومی نیز تناسب بیشتری دارد - می توان به عنوان روشی مطمئن در این زمینه به حساب آورد.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«ثَلاثَةٌ مِنْ عَلاماتِ الْمُؤْمِنِ: اَلْعِلْمُ بِاللَّهِ وَمَنْ یُحِبُّ وَمَنْ یَکْرَهُ.».(1)

«سه چیز از نشانه های مؤمن است: آگاهی و شناخت نسبت به خداوند، شناخت کسانی که خدا دوستشان دارد، و آگاهی نسبت به کسانی که مورد اکراه او بوده و آنها را دوست ندارد.»

شناخت دوست و دشمن، نقش تعیین کننده ای در دینداری و حراست از ایمان ایفا می نماید. زیرا انسان پیوسته از محیط و اطرافیان خویش متأثر گشته، به طور شگفت انگیزی از اخلاق، روحیات، فکر و اندیشه معاشران خود رنگ می پذیرد.

از اینرو همچنان که معرفت به خدای متعال از نشانه های مؤمن بوده، و اساساً ایمان بدون آن محقق نمی گردد، شناخت دوستان خدا و دشمنان او نیز نقش مهمّی در حفظ ایمان مؤمن داشته، به عنوان یک وظیفه دینی بلکه نشانه ای از نشانه های مؤمن به حساب آمده است.

بنا بر این، باید کوشید تا با روشی صحیح، دوست و دشمن را از یکدیگر تشخیص داده، دوستان حقیقی را از منافقین و ریاکاران باز شناسیم. تا علاوه بر انجام یک تکلیف دینی، از عواقب خطرناک ناآگاهی نسبت به این امر حسّاس

ص: 236

در امان باشیم.

بلکه بسا امر بر خود آدمی نیز مشتبه گشته، گمان کند که از دوستان مقرّب خداست! و حتّی در اثر غرور و خودپسندی و پیروی از هواهای نفسانی چنین پندارد که گوی سبقت را از همه کس ربوده، و خدای متعال را از همه کس بیشتر دوست دارد!

از اینرو برای دوستی خدا و محبّین حقیقی او - جلّ جلاله - نشانه هایی ذکر گردیده، تا انسان بتواند خود و دیگران را با آنها بیازماید و چنانچه خویشتن را از آن نشانه ها بیگانه یافت در صدد چاره برآمده، به اصلاح خویش بپردازد و بیش از این خود و دیگران را فریب ندهد.

همچنین می فرمایند:

«اَلذِّکْرُ لَذَّةُ الْمُحِبّینَ.».(1)

«یاد خدا لذّت دوستان اوست.».

به همین جهت از غیر دوست غافل اند و جز با یاد او انس نمی گیرند.

ای عزیز! آنچه که من و تو را از لذّت مشاهده جمال یار و همنشینی و انس با او محروم ساخته، زنگارهای غفلت و حجاب های تاریک اعمال ناشایستی است که دل ها را تیره، و خاطرها را به خود مشغول می دارد.

این کردار ناپسند، این غفلت گران، این تعلّقات کمرشکن، این آرزوهای دور و دراز، این صفات نکوهیده، و این قلب های تیره و تار کجا و آن دریای پاکیزگی و بها و نور و صفا کجا؟!

جمال یار ندارد حجاب و پرده ولی

غبار ره بنشان تا نظر توانی کرد

از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده که خدای متعال می فرماید:

«هنگامی که اشتغال به من، اوقات بنده مرا فرا گرفته و بر سایر امورش غالب شود، مراد و لذّت او را در یاد خود قرار می دهم، و هر گاه مراد و لذّتش را در یاد خویش قرار دادم، او به من عشق ورزد و من به او عاشق گردم! و وقتی او عاشق من باشد و من به او عشق ورزم، حجاب های میان خود و او را برطرف سازم و این حال را بر او چیره گردانم به گونه ای که وقتی مردم (از من) غافل اند، او غفلت نمی کند.

گفتار چنین بندگانی کلام پیامبران است، و آنان به راستی قهرمانند. آنان کسانی هستند که وقتی می خواهم بر اهل زمین کیفر و عذابی نازل نمایم، یادشان می کنم و به خاطر حرمتشان عذاب را از اهل زمین برطرف

ص: 238

می سازم.».(1)

آیا هر محبّی دوست ندارد با محبوبش خلوت نماید؟

ای پسر عمران! من بر دوستان خود إشراف دارم، هنگامی که شب فرا می رسد، دیدگان آنها را بر دل هایشان نهاده، کیفرم را برابر چشمان آنان مجسّم می سازم، به طوری که گویا مرا مشاهد کرده و در حضورم به گفتگو مشغول اند.

ای پسر عمران! در قلبت خشوع، از جوارحت خضوع، و از چشمت در تاریکی شب اشک جاری کن و مرا بخوان که نزدیک و جواب دهنده خواهی یافت».(1)

إلهِی حَلِیفُ الْحُبِ ّ فِی اللَّیْلِ ساهِرٌ

یُناجِی وَیَدْعُو وَالْمُغَفَّلُ یَهْجَعُ(2)

«ای خدای من! مشتاق همیشگی و دوست قسم خورده ات شب را بیدار و به مناجات و دعا مشغول می باشد، ولی غافل از تو پیوسته در غفلت و تا بامداد در خواب است.».

مرغ شب خوان را بشارت باد کاندر راه عشق

دوست را با ناله شب های بیداران خوش است

... هنگامی که تاریکی شب فرا رسد و فرش ها گسترده و تخت ها برپا شود و هر دوستی با دوست خود خلوت نماید، در مقابل من بایستند و صورت های خود را برای من بر خاک سایند. با گفتارم مناجات کنند و به نعمت هایم تملّق ورزند. برخی ناله و فریاد کنند و عده ای گریانند. بعضی آه کشند و گروهی درد دل نمایند. برخی ایستاده، و بعضی نشسته به عبادت مشغولند. گروهی در حال رکوع و عده ای در سجده اند.

آنچه که به خاطر من تحمّل می کنند برابر دیدگان من است و شکوه هایشان که از دوستی و محبّت با من است به گوشم می رسد. نخستین عطایم به آنان سه چیز است: نخست اینکه، نور خود را در دلشان می افکنم پس اینان از من خبر خواهند داد همچنان که من از آنان خبر می دهم، دوّم آنکه اگر آسمان ها و زمین و آنچه در آنهاست را ارث برند، در حقّشان اندک شمارم. سوّم آنکه، من به آنان رو آورم! پس آیا گمان می کنی آنچه را می خواهم - به کسی که به او اقبال کرده ام - عطا کنم، هیچ کس خواهد شناخت؟!».(1)

عاشقی در فراق یار پیوسته می سوخت و می ساخت، تا آنکه کاردش به استخوان رسید و بی تاب شد. روزی معشوق بر حالش ترحّم نموده، به وعده وصلش امیدوار ساخت و گفت: منتظر باش که نیمه شب به سراغت خواهم آمد!

عاشق دردمند چندین ساعت در انتظار نشست و عاقبت در خواب رفت.

معشوقش از در وارد گشته، او را خفته یافت. گردویی چند در کنارش نهاد و رفت! (که تو را با عشق چه کار؟ به بازی با گردو بپرداز! که هر کسی را بهر کاری

ص: 241

ساخته اند.) (1)

آموزگار، زن و فرزند و غیره نیز تنها در راستای امر حقّ بوده، فکر و همّش را به گونه ای که سبب غفلت از پروردگار متعال گردد، مشغول و مستغرق در آنها نمی گرداند.

برای تحقق اهداف و اطاعت از دستورات آنان تلاشی از خود نشان نمی دهد، در ادّعای خود نمی تواند صادق باشد.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«ما اَحَبَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ مَنْ عَصاهُ.».

«کسی که خدای بزرگ را نافرمانی می کند، او را دوست ندارد.».

آنگاه به این دو بیت تمثّل جسته، می فرمایند:

تَعْصِی الْاِلهَ وَاَنْتَ تُظْهِرُ حُبَّهُ

هذا مُحالٌ فِی الْفِعالِ بَدیعٌ

لَوْ کانَ حُبُّکَ صادِقاً لَاَطَعْتَهُ

اِنَّ الْمُحِبَّ لِمَنْ یُحِبُّ مُطیعٌ(1)

«خدا را نافرمانی می کنی با این حال اظهار دوستی او می نمایی؟ این، کار محال و امر جدیدی است.

اگر دوستی ات از روی صدق و راستی بود، از او فرمان می بردی، زیرا کسی که شخصی را دوست می دارد، از فرمانش پیروی می کند.».

باشد، دل از حجاب های تاریک آن سیاه تر، و محبت نسبت به خدای متعال ضعیف تر خواهد شد.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«کَیْفَ یَدَّعِی حُبَّ اللَّهِ مَنْ سَکَنَ قَلْبَهُ حُبُّ الدُّنْیا؟».(1)

«چگونه ادّعای دوستی خدا می کند کسی که محبت دنیا در دلش خانه کرده است؟!».

«کَما اَنَّ الشَّمْسَ وَ اللَّیْلَ لا یَجْتَمِعانِ کَذلِکَ حُبُّ اللَّهِ وَحُبُّ الدُّنْیا لا یَجْتَمِعانِ.».(2)

«همچنان که روز و شب با هم جمع نمی شود، دوستی خدا و علاقه به دنیا جمع نمی گردد.».

البته انسان ناگزیر است برای تأمین امر معاش و تداوم زندگی و رفع نیازهای ضروری خود و وابستگان خویش از دنیا و نعمت های آن توشه برداشته، استفاده نماید، لیکن محبّ، هیچ چیز را به طور مستقل مورد توجّه قرار نداده، دل خویش را ظرف محبّت آن قرار نمی دهد، بلکه در همه امور خدای متعال را کفایت کننده، و توجه و علاقه به هر چیز دیگری را صرفاً در راستای محبّت خالص به ذات اقدس او می داند.

امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«هر کس دوست دارد بداند قدر او نزد خداوند چه اندازه است، باید ببیند مقام و منزلت خدا نزدش چگونه است. زیرا کسی که در انتخاب و گزینش یکی از دو امر دنیا و آخرت مخیّر گردید، چنانچه امر آخرت را

ص: 245

بر دنیا برگزید، چنین کسی خدا را دوست می دارد. و اگر دنیا را بر آخرت اختیار نمود، (حاکی از آن است که خداوند بزرگ نزد او از منزلت شایسته برخوردار نیست، پس او نیز) نزد خدا قدر و منزلتی نخواهد داشت.».(1)

محبّین تسلیم امر حقّ و راضی به رضای اویند:

صفت تسلیم و مقام رضا از کمالات مهمّ انسانی و از آثار و ثمرات گران بهای محبّت است. کسی که به شخصی اظهار محبّت می کند، چنانچه در دوستی خود صادق باشد، نه تنها در برابر میل و اراده محبوب تسلیم، و آن را بر رغبت و هوای خویش مقدّم می دارد، بلکه از خود نیز اراده ای نداشته، به تحقّق خارجی خواسته او راضی، و آن را همچون شخصِ وی دوست می دارد. هوایی جز او ندارد و غیر از همّ او، غم و اندوهی در وجود او نیست.

از قید هوای نفس رسته

بازار رواج تن شکسته

غیر از غم تو غمی ندارد

جز داغ تو مرهمی ندارد

مقتضای مقام تسلیم، شکیبایی در بلاها، و خصوصیّت مهمّ رتبه رضا، نداشتن چون و چرا، و پرهیز از جزع نمودن در سختی هاست. محبّ حقیقی، ادعایی از خود ندارد. خود را به یکباره فراموش کرده؛ از باده محبّتِ دوست مدهوش، و پیوسته غرق در مشاهده جمال معشوق! جز کلام او نشنود، و سوای او حقیقتاً نبیند؛ در برابر فرمان حق تسلیم، و به آنچه برایش مقدّر فرموده راضی و خشنود است. حرصش در تحقّق هوای دوست، و طمعش به دولت وصال اوست.

عاشقان را جز فنا پیرایه نیست

در دکان خودفروشی مایه نیست

ص: 246

چون نباشد در دلی جز مهر دوست

گر بود حرص و طمع در وصل اوست

در عین حال، همچنان که لذّت لقای حقّ و مشاهده جمال مطلق سبب انبساط است، ادراک عظمت و جلالش موجب قبض و بیمناکی است. از اینرو به موازات امید به وصال، پیوسته در بیم فراق، و همواره در خوف و رجاست. و هر چه محبّت او بیشتر اوج گیرد و خود را به درگاه حضرت محبوب نزدیک تر احساس کند، ترسش از محجوبی فزون تر و بیمش از دوری افزون تر می گردد.

دوست و لقای محبوب نامحدود بوده، فدا نمودن مال و حیثیت و آبروی خویش را برای نیل به این خواسته گرانبها ناچیز شمرده، از جان عزیز خویش نیز در این مسیر دریغ نکرده، بلکه مشتاقانه آن را در کف اخلاص نهاده، فدای محبوب خواهد نمود.

با توجّه به همین حقیقت است که قرآن یهودیان را که به دروغ ادّعای دوستی خدا کرده و شدیداً به حیات مادّی و زندگی دنیا علاقه مند بودند، مورد طعن قرار داده و می فرماید:

« قُلْ یا أَیُّهَا الَّذِینَ هادُوا اِنْ زَعَمْتُمْ اَنَّکُمْ اَوْلِیاءُ لِلَّهِ مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ اِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ».(1)

«بگو: ای یهودیان! اگر می پندارید که شما دوستان خدایید، نه سایر مردم، در صورتی که راست می گویید (برای لقای محبوب خود) آرزوی مرگ کنید!».

آری، آرزوی مرگ و فدا کردن جان و مال و فرزند و گذشتن از آنچه که مورد علاقه آدمی است، نشانه روشنی است بر صداقت کسی که ادّعای دوستی پروردگار متعال نموده و خود را محبّ حضرت حقّ می پندارد.

در روایت آمده است که خداوند به حضرت ابراهیم علیه السلام مال فراوانی عطا کرده بود، به طوری که چهارصد سگ با قلاده زرّین، گوسفندان او را همراهی می کردند! فرشتگان گفتند: دوستی حضرت ابراهیم علیه السلام به خدا به خاطر مال و نعمت هایی است که به او عطا فرموده است. خداوند برای اینکه آنان را متوجّه اشتباهشان سازد به جبرئیل فرمان داد تا او را در جایی یاد کند که ابراهیم علیه السلام بشنود.

حضرت ابراهیم علیه السلام نزد گوسفندان بود. جبرئیل بر تلّی ایستاده و با آوازی

ص: 248

خوش عرض کرد:

«سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَالرُّوحِ!»

هنگامی که ابراهیم علیه السلام نام خدا را شنید همه اعضا و جوارحش متأثّر گشته، به چپ و راست خود نگاه کرد، شخصی را بر آن تلّ ایستاده دید. به سرعت نزد او رفته و فرمود: تو بودی که نام دوست مرا آوردی؟ عرض کرد: آری، آن حضرت فرمود: بار دیگر نام او را بر زبان آر تا ثلث گوسفندانم برای تو باشد. جبرئیل نام حقّ را مجدّداً بر زبان آورد، حضرتش فرمود: باز نامش را بگوی تا نیمی از گوسفندانم برای تو باشد. جبرئیل نام خداوند را بر زبان جاری ساخت.

آن حضرت از شدّت شوق بی قرار گشته، فرمود: این بار نام حبیب مرا یاد آور تا همه گوسفندان خود را به تو ارزانی کنم. جبرئیل نام حقّ را تکرار نمود. حضرت ابراهیم علیه السلام فرمود: دیگر مرا چیزی نیست، اینک خود را به تو بخشیدم تا یک بار دیگر از حبیب من یاد کنی! جبرئیل نام خداوند را بر زبان آورد. آن حضرت فرمود: من با گوسفندانم از آن تو هستم.

جبرئیل عرض کرد: ای ابراهیم! مرا به گوسفندان تو حاجتی نیست. من جبرئیل هستم! به راستی سزاواری که خداوند تو را دوست خود گردانیده است؛ در وفاداری کامل، در دوستی صادق، و در طاعت مخلص و ثابت قدم هستی.(1)

همچنین حکایت است که عارفی را ثروتی فراوان بود، همه را در راه خدا انفاق نمود. بزرگی که با او آشنا بود سبب آن کار پرسید. پاسخ داد: عاشقی را دیدم که به معشوق خود می گفت: دوستی تو بر همه وجودم چیره و دلم را تماماً به خود مشغول داشته است. اگر بیدارم از شوق دیدارت غافل نیستم و اگر در خوابم از خیال تو خالی نباشم. دلبر محبوبش گفت: اگر به حقیقت عاشقی

ص: 249

و در محبّت صادق، مال و تجمّلات خویش بر من ارزانی دار!

شادی مال و غم عشق به هم ناید راست

در ره دوست ده این دولت اندوخته را

عاشق گفت: من دل و جان و حاصل دو جهان را تقدیم تو کنم و از بضاعت اندک خویش خجلم.

سیم و زر با سر و جان باد نثار قدمت

یار می باید و بس، عاشق دل سوخته را

از پاک بازی آن عاشق مجازی درس گرفتم و پی به حقیقت بردم و به مضمون « لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ »(1) عمل کرده و همه را نثار دوست نموده، انفاق کردم و اینک من نیز از این بضاعت ناچیز خجل می باشم.(2)

خداست، زیرا این هر دو تنها برای خدا به یکدیگر محبّت می کنند... پیامبر خدا صلی الله علیه وآله نیز می فرمایند:

برترین مردم در دنیا و آخرت پس از پیامبران، کسانی هستند که برای خدا با یکدیگر دوستی می نمایند... (1)

برخورداری از یک زندگی سالم و پربار و بهره وری از استعدادهای درونی و نیروهای خدادادی و استفاده بهینه از زمینه ها و امکانات مادی و معنویِ پیرامون خود، آنگاه میسّر است که انسان با انتخاب مقصدی شایسته و جهتی متناسب با آن، راه و هدف خود را مشخّص کرده، از به هدر رفتن سرمایه های بالقوه و بالفعل خویش جلوگیری نماید. انسان نمی تواند بی هدف باشد، همچنان که برای رسیدن به هدف، ناگزیر از حرکت در مسیری شناخته شده و مطمئن است.

بی توجّهی به این مهمّ، از یک سو فرد را به خاطر روبرو شدن با اهداف پراکنده و خطوط متشتّت، هر روز و هر ساعت با حوادث پیش بینی نشده و مخاطرات گوناگون مواجه ساخته، از امنیت فکری و آسایش معنوی محروم می کند، از سوی دیگر، جامعه را با عنصری مخرّب و موجودی لاابالی و بیمار روبرو می سازد.

هدف مؤمن خدا، و خط او صراط مستقیم است.

دنبال این و آن نمی رود و با هر صدایی حرکت نمی کند. آنچه را خدا می فرماید، می پذیرد. با کسی که در این مسیر است همراه بوده، به خاطر خدا به او مهر می ورزد. و از آن کسی که با خدا دشمنی می کند، گر چه پدر، مادر، همسر یا فرزندش باشد، کناره می گیرد و به واسطه انحراف و گمراهیش به ستیز با او برمی خیزد.

امام حسن عسکری علیه السلام از پدران بزرگوار خود به نقل

ص: 251

از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل کرده اند که روزی آن حضرت به یکی از اصحاب خود فرمودند:

«یا عَبْدَاللَّهِ ! اَحْبِبْ فِی اللَّهِ وَاَبْغِضْ فِی اللَّهِ، وَوالِ فِی اللَّهِ، وَعادِ فِی اللَّهِ، فَاِنَّهُ لاتَنالُ وِلایَةَ اللَّهِ اِلّا بِذلِکَ وَلایَجِدُ رَجُلٌ طَعْمَ الْاِیمانِ وَاِنْ کَثُرَتْ صَلاتُهُ وَصیامُهُ حَتّی یَکُونَ کَذلِکَ...».(1)

«ای بنده خدا! دوستی ات را برای خدا، و دشمنی و کینه ات را به خاطر خدا قرار ده. در راه خدا دوستی کن و در راه خدا دشمنی نما. زیرا جز بدین طریق به ولایت خدا نخواهی رسید. و هیچ کس طعم ایمان را نمی چشد - گر چه نماز و روزه اش فراوان باشد - تا آنکه چنین باشد.».

در روایت دیگر نیز آمده است:

«کسی که دوستی و دشمنی، و منع و عطایش برای خدا باشد از اصفیای خداوند و برگزیدگان الهی خواهد بود.».(2)

همچنین در روایت آمده است:

«خداوند به حضرت موسی علیه السلام فرمود: آیا عملی برای من انجام داده ای؟ عرض کرد: برایت نماز خوانده ام، روزه گرفته ام، صدقه داده ام، و ذکر گفته ام.

خداوند متعال فرمود: امّا نماز، راهنمای تو (و دلیل دینداریت)، روزه ات سپر آتش، صدقه ات سایه (رحمت)، و ذکرت نور (و روشنایی) برای تو است. (بنا بر این جز این ها بگو که) کدام عمل را برای من بجا آورده ای؟

حضرت موسی علیه السلام عرض کرد: مرا بر عملی که برای تو باشد راهنمایی

ص: 252

فرما! خداوند فرمود: ای موسی! آیا به خاطر من با ولیّم دوستی کرده ای؟ و آیا به خاطر من دشمنم را دشمن داشته ای؟ حضرت موسی دانست که برترین اعمال، دوستی برای خدا و دشمنی برای اوست.».(1)

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«رسول خدا صلی الله علیه وآله به اصحاب خود فرمودند: کدام یک از دستاویزهای ایمان محکم تر است؟ عرض کردند: خدا و رسول او داناترند. بعضی عرض کردند: نماز، برخی گفتند: زکات، عدّه ای روزه را مطرح کردند، تعدادی حج و عمره را برشمردند، و گروهی نام جهاد را بردند.

رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: برای هر یک از اموری که یادآور شدید فضیلتی است ولی این ها مقصودم نیست.»

«وَلکِنْ اَوْثَقُ عُرَی الْاِیمانِ، اَلْحُبُّ فِی اللَّهِ وَالْبُغْضُ فِی اللَّهِ وَتَوالِی اَوْلِیاءِ اللَّهِ وَالتَّبَرِّی مِنْ اَعْداءِ اللَّهِ.».

«محکم ترین دستاویز ایمان، دوستی برای خدا و دشمنی برای خدا، پیروی و دوستی اولیای خدا و بیزاری از دشمنان خداست».(2)

چرا که سایر اعمال عبادی با همه اهمیّت و فضیلتی که داراست، چنانچه بر بنیان دوستی خدا و دشمنی در راه خدا استوار نباشد، از استحکام لازم برخوردار نبوده، پایه های آن سست، و اساس آن دیر یا زود متزلزل شده، سرانجام به گمراهی و انحراف از خط مستقیم می انجامد. این است که امام صادق علیه السلام می فرمایند:

ص: 253

«کُلُّ مَنْ لَمْ یُحِبَّ عَلَی الدِّینِ وَلَمْ یُبْغِضْ عَلَی الدِّینِ فَلا دِینَ لَهُ.».(1)

«هر کس که دوستی و دشمنی او انگیزه دینی نداشته باشد دین ندارد!».

گرچه تصحیح نیّت و تلاش در خالص نمودن انگیزه، نقش زیادی در تشخیص درستِ دوست و دشمن و امتیاز آنها از یکدیگر ایفا می نماید، در عین حال، بسا انسان در تعیین مصداق این دو، دچار اشتباه گردیده، حتّی با انگیزه صحیح و نیّت خالص، با دشمنان طرح دوستی ریخته، و با دوستان دشمنی نماید! و نظر به امکان چنین خطاهای خطرناکی است که در برخی از ادعیه عرض می کنیم:

«اَللَّهُمَّ اِنِّی اَعُوذُ بِکَ اَنْ اُعادِیَ لَکَ وَلِیّاً اَوْ أُوالِیَ لَکَ عَدُوّاً أَوْ اَرْضی لَکَ سَخَطاً اَبَداً.».(2)

«خدایا! تا ابد به تو پناه می برم از اینکه به خاطر تو با یکی از دوستانت دشمنی کنم! یا با یکی از دشمنانت رابطه دوستی داشته باشم، یا به چیزی که مورد خشم تو است خشنود گردم.».

با این حال، همچنان که تجربه نیز ثابت کرده است، پاکی انگیزه و خلوص نیّت، دیر یا زود انسان را از خطایی که گرفتار آن گردیده، رها ساخته، حقیقت امر را به او نشان خواهد داد. علاوه بر آنکه دوستی و دشمنی با دوستان و دشمنان شناخته شده - که از آن به تولّی و تبرّی نام برده می شود - نیز با نورانیّتی که در نفس ایجاد می کند، تا حدود زیادی انسان را از مرتکب شدن اشتباه در تشخیص مصادیق حراست می نماید.

در روایت آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله در پاسخ یکی از صحابه که راه تشخیص دوستی و دشمنی برای خدا را سؤال کرده بود، به وجود شریف

ص: 254

حضرت علی علیه السلام اشاره نموده و می فرمایند:

«دوست او ولیّ خداست پس با وی دوستی کن، و دشمنش دشمن خداست پس با او دشمن باش.».

سپس راه و رسم حبّ و بغض برای خدا را به گونه ای بسیار روشن بیان کرده، می فرمایند:

«با دوست او دوست باش هر چند قاتل پدر و فرزندت باشد و با دشمنش دشمنی کن گرچه پدر و فرزندت باشد.».(1)

و همین هاست که عالمان دین شناس و بزرگان دین را بر آن داشته که از تولّی و تبرّی به عنوان دو رکن اساسی و زیر بنای مهمّ احکام دینی یاد کرده، با عنایتی ویژه به آن اهتمام ورزند، و خصوصاً نسبت به تبرّی و دشمنی با دشمنان خدا، حسّاسیّتی بیش از آنچه در مورد تولّی دارند، از خود نشان دهند.

چه آنکه محبّت حقیقی به هیچ وجه با دوستی نسبت به دشمنان خدا سازگار نبوده و چنانچه کسی حقیقتاً خدا را دوست داشته باشد، محال است بتواند با دشمنان او رابطه دوستی برقرار نماید، لذا کسانی که ادعای دوستی با خدا می کنند و عملاً با افراد و گروه هایی که با او و دوستانش در ستیز و دشمنی هستند، ارتباط انس و دوستی دارند، در واقع دروغ می گویند و این دوستی حکایت از عدم صداقت آنان در ادّعای محبّتی است که نسبت به پروردگار متعال ابراز می نمایند.

مولا امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«اِیَّاکَ اَنْ تُحِبَّ اَعْداءَ اللَّهِ أَوْ تُصْفِیَ وُدَّکَ لِغَیْرِ أَوْلِیاءِ اللَّهِ فَإِنَّ مَنْ أَحَبَّ

ص: 255

قَوْماً حُشِرَ مَعَهُمْ.».(1)

«از دوستی با دشمنان خدا دوری کن و از اینکه محبّت خود را برای غیر دوستان خدا خالص گردانی بپرهیز. زیرا هر کس گروهی را دوست بدارد با آنان محشور خواهد شد.».

با این همه، کسی که خدا را دوست دارد، نسبت به همه انسان ها مهربان است و نظر به اینکه آنان را بندگان خدا و منسوب به حضرت خالق و آفریدگار جهان می داند، شفقت خود را از آنان دریغ نکرده، و مجنون وار - که گفته اند در و دیوار شهر لیلی را می بوسید و سگ کویش را احترام می کرد - خود را موظف به احسان به مردم و خدمت به خلق دانسته، به زبان حال می گوید:

در جهان خرم از آنم که جهان خرّم از اوست

عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست

خداست و همچنان که از روایات نیز به دست می آید بازگشتش به دوستی خداست.(1)

این حقیقت در مورد وجود شریف پیامبر اکرم و خاندان گرامی آن جناب علیهم السلام بسیار روشن تر است. چه آنکه، آن بزرگواران از نور خدای متعال آفریده شده اند.(2) نورشان شعاع نور خدا، و وجود مبارکشان مظهر اتمّ صفات الهی است.

اگر آنان نبودند خداوند هیچ موجودی را نمی آفرید. خلقت جمیع موجودات به واسطه آنان انجام پذیرفته است و نزول همه خیرات، برکات، و فیوضات معنوی و مادی به وساطت آن عزیزان تحقق می یابد. آنان ولیّ نعمت مردم اند و هیچ کس بدون واسطه، شایسته دریافت فیض از آفریدگار متعال نیست.

در زیارت جامعه کبیره می خوانیم:

«بِکُمْ فَتَحَ اللَّهُ وَ بِکُمْ یَخْتِمُ وَ بِکُمْ یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَ بِکُمْ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلّا بِإِذْنِهِ وَ بِکُمْ یُنَفِّسُ الْهَمَّ وَ یَکْشِفُ الضُّرَّ.».(3)

«خداوند به واسطه شما (خلقت عالم را) آغاز کرد و به وسیله شما به پایان می رساند. به وساطت شما باران را فرو می فرستد، و توسّط شما آسمان را از فرو افتادن بر زمین جز به فرمان او باز نگه می دارد، به واسطه شما غم و اندوه را زایل، و رنج و سختی را برطرف می سازد.».

نیل به کمال و دست یابی به رستگاری ابدی تنها از طریق آنان امکان پذیر است، و جز راه آنان که صراط مستقیم است، سایر راه ها طریق ضلالت و گمراهی

ص: 257

و سرانجام آن ها هلاکت و بدبختی است.

تدیّن به دین خدا، تقرّب به ساحت اقدس الهی، تحصیل رضا و خشنودی پروردگار، قبولی طاعات و عبادات، جلب دوستی آفریدگار مهربان، شکرگزاری به درگاه ایزد منّان و دوری جستن از آنچه که موجب سخط و غضب اوست، در گرو دوستی و پیروی از آن بزرگواران است، و این تکلیفی است عقلی و شرعی که از آن گریزی نیست.

دوستی آنان عین دوستی خداست و تفکیک بین این دو نه ممکن است و نه مقبول. از اینرو انسان همچنان که برای رشد و تعالی روحی و اعتلای معنوی، ناچار از دوستی با خداست، نیازمند محبّت به آن بزرگواران و ناگزیر از آن است.

بنا بر این کسی که مدعی دوستی خداست و در عین حال به آن عزیزان درگاه إله مهر نمی ورزد جاهل یا معاندی است که در ادعای خود دروغ می گوید.

خدای متعال پیروی از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را لازمه محبّت صادقانه به ساحت اقدس خویش دانسته، می فرماید:

« قُلْ إِنْ کُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُونِی ».(1)

«بگو اگر خدا را دوست دارید از من پیروی کنید.».

این پیوستگی آن چنان عمیق و حقیقی است که به جای اطاعت از فرامین و دستورات خود، پیروی از آن حضرت را لازمه محبّت معرفی فرموده است.

از سوی دیگر، دوستی نسبت به آن بزرگوار نیز عین دوستی و محبّت نسبت به خاندان مطهر آن جناب، و از چنان اتّحاد و پیوندی با آن برخوردار است که تفکیک بین آن دو به هیچ وجه میسّر نبوده، و بنا به فرمایش حضرت ابا عبد اللَّه علیه السلام، رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده اند:

ص: 258

«هر کس گمان کند که دوست من است و علی علیه السلام را دشمن دارد دروغ گفته است. دشمن علی علیه السلام دوست من نتواند بود».

و هنگامی که مردی عرض می کند: یا رسول اللَّه! چه زیان دارد که مردی محبّت تو را داشته باشد و علی را دشمن دارد؟ آن حضرت می فرمایند:

«این بدان جهت است که من و علیّ یک تنیم، علی من است و من علیّ ام، چگونه می شود که یک تن را کسی هم دوست و هم دشمن بدارد؟

پس آن کس که علی را دوست دارد مرا دوست داشته و آنکه با علیّ دشمنی کند با من دشمن است و کسی که با من دشمن است با خداوند دشمنی کرده است.».(1)

همچنین رسول خدا صلی الله علیه وآله پاداش رسالت خود را دوستی و محبّت به آن بزرگواران دانسته اند.

خدای متعالی می فرماید:

« قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی ».(2)

«بگو پاداشی برای رسالت خویش از شما درخواست نمی کنم مگر دوستی و محبّت نسبت به نزدیکان (و اهل بیت خود).».

و از همین جا به راز و رمز اجر و پاداش شگفت آوری که در روایات بر محبّت و دوستی آل پیغمبر و خاندان گرانقدر آن حضرت علیهم السلام مترتّب گردیده پی خواهیم برد.

شیعه و سنی در ذیل آیه مذکور روایت کرده اند که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده اند:

ص: 259

«آگاه باشید! هرکس با دوستی آل محمّد بمیرد شهید از دنیا رفته است. بدانید! هر کس با دوستی آل محمّد از دنیا برود آمرزیده مرده است. آگاه باشید! هر کس با دوستی آل محمّد بمیرد با توبه رحلت کرده است. توجّه داشته باشید! هر کس با دوستی آل محمّد دنیا را ترک کند، مؤمن کامل از دنیا رفته است.

آگاه باشید! هر کس با دوستی آل محمّد از دنیا رود، فرشته مرگ و سپس مأموران سؤال و جواب او را به بهشت بشارت دهند.

بدانید! هر کس با دوستی آل محمّد از دنیا برود، او را همانند عروسی که به حجله می رود به سوی بهشت برند.

آگاه باشید! هر کس با دوستی آل محمّد بمیرد در قبرش دو باب به سوی بهشت

ص: 260

گشوده گردد.

به هوش باشید! هر کس با دوستی آل محمّد از دنیا برود خداوند قبرش را زیارت گاه فرشتگان رحمت قرار دهد.

آگاه باشید! هر کس با دوستی آل محمّد دنیا را وداع نماید بر اساس سنت و جماعت از دنیا رفته است.

هان! هر کس با کینه و دشمنی آل محمّد دنیا را ترک کند روز قیامت در حالی وارد محشر می شود که بین دو چشمش نوشته شده که «وی از رحمت خدا مأیوس است».

بدانید! هر کس با کینه و دشمنی آل محمّد بمیرد کافر مرده است. آگاه باشید! هر کس با کینه و دشمنی آل محمّد از دنیا برود بوی بهشت به مشامش نخواهد رسید.».(1)

از عاشقی دل سوخته نقل است که گوید: در آغاز جوانی هنگامی که هوای سیر و سلوک در سر داشتم، بر آن شدم تا علم کیمیا بیاموزم و بدان وسیله به دستگیری تهی دستان بپردازم. این کار را با توسّلات شدیدی آغاز کرده، روزی مشغول انجام برخی از امور مربوط به آن بودم که ناگهان صدایی مرا متوجّه خود ساخته و فرمود: کیمیا، محبّت ما اهل بیت است. اگر طالب آن هستی گام پیش گذار و ثابت قدم باش!

و بدین ترتیب برای همیشه مرا از آن اندیشه نخستین منصرف ساخت.

برید عجلی گوید:

حضور امام باقر علیه السلام بودم که مردی از خراسان به خدمت آن جناب شرفیاب شد. او که آن مسیر طولانی را پیاده پیموده بود، پاهایش را که (از رنج سفر) شکافته شده بود از کفش بیرون آورد و عرض کرد: به خدا قسم مرا از آن جا نیاورده مگر دوستی شما اهل بیت.

آن بزرگوار فرمودند:

«به خدا سوگند! اگر سنگی ما را دوست بدارد خداوند آن را با ما محشور خواهد گرداند.».

«هَلِ الدِّینُ إِلّاَ الْحُبُّ».

«آیا دین چیزی جز محبّت و دوستی است؟».(2)

گر در سرت هوای وصال است حافظا

باید که خاک درگه اهل هنر شوی

البته انسان آنگاه از آثار و ثمرات محبّت نسبت به خاندان رسالت به طور کامل

ص: 261

بهره مند خواهد شد که در این دوستی، اخلاص و صداقت کامل داشته، با عمل به دستورات آنان، محبّت خود را از خصایص و ویژگی هایی که در روایات به عنوان نشانه دوستی از آنها یاد شده، (1) برخوردار سازد.

در روایت آمده است که دوستی ثوبان - غلام رسول خدا صلی الله علیه وآله - به گونه ای شدید بود که نمی توانست خود را در حضور جنابش کنترل نماید. روزی خدمت آن سرور رسید در حالیکه رنگش دگرگون و اندامش لاغر شده بود. آن حضرت فرمودند:

«ای ثوبان! چرا رنگت دگرگون گشته؟

عرض کرد: بیماری و دردی ندارم جز آنکه هرگاه حضرتت را نمی بینم، مشتاق دیدارت می شوم، از طرفی هم به فکر قیامت افتاده، نگرانم که در آن جا نتوانم شما را ببینم. زیرا می دانم شما همراه با پیامبران در مقام بلندی قرار می گیرید. در آن حال، چنانچه من داخل بهشت شوم مقامم پایین تر از شماست و اگر به بهشت داخل نگردم در هر صورت هرگز شما را نخواهم دید! در این هنگام این آیه نازل گردید:

«کسی که خدا و پیامبر را اطاعت کند، همنشین کسانی خواهد بود که خدا نعمت خود را بر آنان تمام کرده، از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان! و (به راستی) آنان رفیقان نیکی هستند».(2)

آنگاه رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند:

«سوگند به آنکه جانم در دست اوست، بنده (خدا حقیقتاً) ایمان نیاورده تا آنکه مرا از جان خود، پدر و مادر، همسر و فرزندش و از همه

ص: 262

مردم بیشتر دوست داشته باشد.».(1)

در عین حال آنچنان که از فرمایشات پیشوایان دین و حضرات معصومین علیهم السلام به دست می آید و تجربه نیز شاهد گویایی بر آن است، محبّت در هر مرتبه ای باشد بی تأثیر نبوده، برای آدمی سودمند و بسا سبب نجات او گردد.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«در زمان رسول خدا صلی الله علیه وآله مردی که کارش فروختن روغن زیتون بود، به حضرتش محبّتی شدید داشت. آنچنان که دنبال هر کاری می رفت نخست برای زیارت آن حضرت به حضورش شرفیاب می گشت.

یک روز که برای دیدن آن بزرگوار آمده بود، به واسطه ازدحام جمعیت نتوانست آن جناب را مشاهده کند، لذا حضرتش خود گردن کشیدند تا وی بتواند آن سرور را دیدار نماید. سپس به دنبال کار خود رفت. اما طولی نکشید که برگشت.

آن بزرگوار سبب آن را جویا شدند. عرض کرد: یا رسول اللَّه! سوگند به آنکه تو را به حقّ مبعوث گردانیده، آن چنان مهر شما در دلم قرار گرفته که نتوانستم به دنبال کار خویش بروم. ناچار برگشتم. آن حضرت او را دعای خیر فرمودند.

مدّتی گذشت و آن بزرگوار وی را ندیدند. از حال او جویا شدند. اصحاب نیز عرض کردند که مدتی است او را نمی بینیم. آن جناب به اتفاق اصحاب خود به طرف بازار روغن فروشان رفته مغازه اش را بسته دیدند. احوالش را از همسایگان او پرسیدند. آنان گفتند: چند روزی است که از دنیا رفته است. مردی راستگو و بسیار امین بود امّا خصلتی

ص: 263

ناشایست نیز در او بود...

آن حضرت فرمودند: خدا او را رحمت کند. وی آن چنان مرا دوست می داشت که اگر برده فروش هم بود خداوند او را می آمرزید.».(1)

در کتب حدیثی روایات متعددی در این زمینه به چشم می خورد که همگی گویای این معناست که دوستی و محبّت نسبت به آن بزرگواران حتی برای کسانی که معتقد به دین حق نبوده اند سودمند واقع گردیده است.(2)

و همین هاست که دل های رمیده را امید، و سینه دوستان و محبین را - که بعضاً از نظر کمالات انسانی و زهد و تقوا به درجات رفیعی نائل گشته اند - بیش از پیش صفا، نشاط و گرمی می بخشد.

مرحوم آیة اللَّه حاج میرزا علی شیرازی - اعلی اللَّه مقامه - عالمی بزرگ و جلیل القدر بود و به حضرات معصومین خصوصاً صدیقه کبری فاطمه زهرا و فرزند مظلومش حضرت ابا عبد اللَّه - سلام اللَّه علیهم أجمعین - محبّتی وافر داشت. در شرح حالش نوشته اند که وی وصیت کرده بود از کتب و سایر لوازم زندگیش مقداری را بفروشند و چهل نفر از سادات را برای مشایعت از جنازه اش فرا خوانده، از آنان بخواهند که هنگام دفن او دست های خویش را به طرف آسمان بالا برده و بگویند: پروردگارا! ما گواهی می دهیم که علی شیرازی، مادرمان حضرت زهرا علیها السلام را دوست می داشت!

گویند این وصیت با حضور مرحوم آیة اللَّه بروجردی - رضوان اللَّه علیه - و جمع زیادی از سادات در قبرستان شیخان قم - محل دفن ایشان - انجام گرفت.

یکی از شاگردان آن مرحوم که خود، اهل علم و از معتمدین است گوید: در

ص: 246

زمانی که آیة اللَّه حاج میرزا علی آقا شیرازی بیمار بود، برای تبلیغ به کرج رفته بودم. شبی در عالم رؤیا دیدم که در اصفهان هستم و تمام شهر به حالت تعطیل در آمده است. و عدّه زیادی از مردم به طرف منزل آن عالم بزرگوار حرکت می کنند.

وی گوید: از کسی پرسیدم: چه خبر است؟ گفتند: وجود مقدس رسول اکرم صلی الله علیه وآله و مولا امیر مؤمنان علیه السلام به عیادت حاج میرزا علی آقا می روند.

با عجله به سمت مردم رفتم، دیدم آن دو بزرگوار پیشاپیش جمعیت حرکت می کنند. وقتی به منزل ایشان رسیدیم، در باز شد و آن دو سرور داخل منزل شدند. بنده نیز وارد شدم. رسول اکرم صلی الله علیه وآله و مولا علی علیه السلام کنار بستر آن مرحوم نشستند.

مرحوم حاج میرزا علی آقا که قادر به حرکت نبود عرض کرد: وجوهی از سهم مبارک امام مصرف کرده ام آیا مورد رضایت شماست یا نه؟ مقداری پول هم زیر بسترش بود، آنها را تقدیم کرده و عرض کرد: گویا مرگ من فرا رسیده! آنگاه دست هایش را به گردن مبارک مولا امیر مؤمنان علیه السلام که بالای سرش نشسته بودند درآورده و این اشعار را خواند:

در آن نَفَس که بمیرم در آروزی تو باشم

بدان امید دهم جان که خاک کوی تو باشم

به وقت صبح قیامت که سر زخاک برآرم

به گفتگوی تو خیزم به جستجوی تو باشم

هنگامی که از خواب بیدار شدم طلوع فجر بود. تاریخ و ساعت را یادداشت کردم. وقتی به اصفهان رفتم دانستم که استادم آیة اللَّه حاج میرزا علی آقا شیرازی در همان وقت از دنیا رفته است. رضوان اللَّه تعالی علیه و أعلی اللَّه مقامه.

ص: 265

این نکته برای افرادی که در وادی سلوک قدم هایی برداشته و مراحلی را پشت سر گذارده اند به خوبی تجربه شده است. حتی حالات بسیار مکنون نیز جز در موارد نادر از نظر آنان پنهان نمی ماند، گرچه به واسطه متخلّق بودن به صفات انسانی و وظیفه پنهان داشتن اسرار دیگران گویا نه خود می بینند و نه کسی را هرگز از آن آگاه می سازند.

اینک این ما با دریایی از گناه و غفلت، عیب و نقص، کمبود و کاستی، و زشتی و ناپاکی، در برابر خالق جهان، و آفریدگار آشکار و نهان، در پیشگاه خداوندی که همه عالم محضر اوست و بنا بر فرمایش خود:

« لا یَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقالُ ذَرَّةٍ فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ... ».(1)

«به اندازه سنگینی ذرّه ای در آسمان ها و زمین از علم او دور نخواهد ماند».

و همه جا و همه وقت حاضر و ناظر بر باطن و ظاهر ماست و خلوت و جلوت برایش یکسان است.

سالک راه حقّ، پیوسته خود را در محضر خداوند متعال می بیند و امور خود را تحت نظارت دقیق و مراقبت کامل او می داند. همیشه متذکّر این معناست که خداوند عالمیان بر دقایق امور و ضمایر نیّات او مطّلع است و به مراتب بیش از آنچه که انسان ها در محضر بزرگان رعایت ادب می کنند، در حضور ربّ الأرباب و بزرگِ بزرگان، خود را موظّف به این امر دانسته، تا حدّ توان، در فکر و عمل و درون و برون از آن مراقبت می کند.

همواره خود را با خطاب:

ص: 267

« أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ ما فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ ».(1)

هشدار داده - گر چه می داند: قیامت بازار قلب پاک و نیّت صادق است، نه صورت و ظاهر اعمال، و حقیقتاً «درون را بنگرند و حال را» و به «بیرون و قال» اعتنایی نیست - نهایت ادب را مراعات می نماید و با مراقبت دائمی از اعضا و جوارح خصوصاً چشم و زبان، بی خیال به هر کاری اقدام نمی کند و بی پروا هر سخنی را بر زبان جاری نمی سازد.

با اینکه تعلّق و إشراف علم خداوند متعال را به باطن و ظاهر اشیا و موجودات، یکسان دانسته و مرگ و زندگی، عافیت و گرفتاری و تندرستی و بیماریش را جز به دست پروردگار مهربان نمی داند، امّا با تأسّی به اخلاق و رفتار حضرات معصومین علیهم السلام و سرمشق قرار دادنِ روش گفتار و کردار انبیای بزرگ الهی علیهم السلام ظرایف و دقایق ادب ظاهری را نیز از نظر دور نمی دارد.

روزی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله برای سرکشی گوسفندان خود بیرون رفتند. چوپان عریان بود. وقتی متوجّه آمدن آن حضرت شد لباسش را پوشید. حضرت به او فرمودند:

«برو که ما را به تو نیازی نیست، زیرا ما اهل بیتی هستیم که اشخاصی را که نسبت به خداوند ادب ندارند و در خلوت از خدا حیا نمی کنند استخدام نمی کنیم.».(2)

همچنین آن بزرگوار صلی الله علیه وآله ضمن سفارشات خود به ابوذر - رضوان اللَّه علیه - فرمودند:

«یا اَباذَر! اُعْبُدُ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ کُنْتَ لا تَرَاهُ فَإِنَّهُ یَرَاکَ.».(3)

ص: 268

«ای ابوذر! خدای را چنان پرستش کن که گویا او را می بینی پس اگر او را نبینی او تو را می بیند».

حضرت ابراهیم علیه السلام هنگامی که در مقام احتجاج با کافران به بیان صفات، الطاف و عنایات حقّ - جلّ جلاله - می پردازد می فرماید:

« همان کسی که مرا آفرید و پیوسته راهنماییم می کند و کسی که مرا غذا می دهد و سیراب می نماید و هنگامی که بیمار شوم مرا شفا می دهد و کسی که مرا می میراند و سپس زنده می کند و کسی که امید دارم گناهم را در روز جزا ببخشد. ».(1)

به خاطر رعایت ادب، بیماری را به خدا نسبت نمی دهد بلکه می فرماید: وقتی مریض شدم او شفایم می دهد.

همچنین حضرت ایوب علیه السلام در مقام دعا و مناجات با حضرت حقّ عرض می کند:

«گرفتاری و مشکلات به من روی آورده، و تو مهربان ترین مهربانانی.».(2)

و نمی گوید: تو مرا گرفتار ساخته ای.

و حضرت یوسف علیه السلام در مقام پرهیز از گناه هنگامی که متوجّه حیای زلیخا از بت می شود، می فرماید:

«تو از بتی که نه می شنود، نه می بیند، نه می فهمد، نه می خورد و نه می آشامد حیا می کنی، و من از خداوندی که انسان را آفرید و به او تعلیم داد حیا نکنم؟».(3)

ص: 269

و حضرت لقمان در مقام تذکر به حضور دائمی خدا در همه مکان ها به فرزند خود می فرماید:

«ای فرزند! اگر خواهی معصیت خدا کنی، مکانی پیدا کن که خدا در آن جا نباشد.».

و بالاخره رسول خدا صلی الله علیه وآله در مقام موعظه به اصحاب خود فرموده اند:

«از خداوند خود حیا بدارید آنچنان که شایسته حیا از اوست.

اصحاب عرض کردند چه کنیم تا حقّ حیا و شرم انجام گیرد؟ فرمودند:

«اگر خواهید چنین باشید، باید همواره اجل و مرگتان در برابر دیدگان شما باشد، سر و چشم و گوش و زبان و سایر اعضا را از معصیت الهی باز دارید، شکم را از حرام و فرج را از محرّمات منع نمایید، و یاد آورید قبر را و پوسیدن و خاک شدن در قبر را، و کسی که آخرت را می خواهد باید زینت زندگی دنیا را ترک نماید.».(1)

ص: 270

ص: 271

اطاعت تحقیرآمیز و کرنش مذلّت بار در برابر اسیرانِ شهوت و غضب و پیروانِ نفس و شیطان را هرگز نباید با خشوع فخر آفرین و خضوع عزّت بخش در پیشگاه آفریدگار مقتدر و خالق بی نیاز از یک سنخ پنداشت. قیاس این دو، نه واقع بینانه است و نه مقتضای خردمندی، و از قضاوتِ منصفانه نیز فرسنگ ها به دور است!

ص: 273

اموری که در این بخش به آن ها پرداخته ایم، گرچه با نام راه کار از آن ها یاد گردیده، امّا به لحاظ ناگزیر بودن سالک از مدّ نظر قرار دادن و اجرای دقیق آن ها می توان آن ها را نیز در زمره اصول راهبردی و بخشی از آن ها به حساب آورد. بنا بر این، قرار گرفتن در بخشی جدا از اصول راهبردی را نباید به معنای برخوردار نبودن از ارزش بالا یا جواز ترک آن ها دانست.

سالک همچنان که موظف است جمیع اموری را که به عنوان اصول راهبردی از آن ها یاد گردید، دائماً نصب العین خویش قرار داده، موضع و رفتاری متناسب با آن از خود نشان دهد، وظیفه دارد اموری را که در این بخش آمده، مورد توجّه دقیق خود قرار داده، همواره در مقام انجام شایسته آن ها باشد و کوتاهی و غفلت از هیچ یک از آن ها را برای خود مجاز به حساب نیاورد.

از خود سؤال کند: آیا پیامبران و اوصیای بزرگوار آنان که از آغاز خلقت، پیوسته مردم را از دل بستن به دنیای زود گذر پرهیز داده و به عالم آخرت دعوت کرده اند، چه منظوری داشته اند؟ لذایذ و خوشی های مادی مورد تنفّر آنان بوده یا خوشبختی ما را می خواسته اند؟ آیا این نعمت های بی شمار تنها برای همین دوران کوتاه زندگی مادی و رسیدن به خواسته ها و شهوات نفسانی که حیوانات نیز از آن بهره مندند فراهم آمده یا مقصود بالاتری در کار است؟

با منطق و برهان به خویشتن بفهماند که مقصود نهایی از خلقت جهان آفرینش و انسان، و این آسمان های بی انتها و این زمین گسترده، و این نعمت های بی شمار و این برنامه های شگفت انگیز، یک زندگی حیوانی نیست بلکه هدفی والاتر و مقصدی ارجمندتر در کار است که آن خردمندان حقیقی به واسطه بیداری و دوراندیشی حاضر نمی شدند آن را فدای زندگی پر نکبت و خوشی های زودگذر نمایند.

آنگاه مقصد بزرگی را که فرا راه خویش دارد، مسیر دشواری را که در صدد پیمودن آن است، موجودی و امکاناتی را که در اختیار دارد، و بالاخره هزینه ای را که برای حرکت در راه مقصود و نیل به مقصد مطلوب باید بپردازد، به طور دقیق و شایسته مورد ارزیابی قرار دهد.

سپس بیندیشد که دیر یا زود ناگزیر است لباس اقامت در این جهان را از تن به درآورده، رخت سفر بپوشد. مال و منال دنیا را به جای نهاده، چشم از تعلّقات خویش فرو بندد، زندگی، زن و فرزند، دوست و آشنا، و هر آنچه به آن دل بسته است را رها ساخته، تنها با آنچه در خلال عمر کوتاه خود کسب کرده، قدم به وادی قبر و عالم آخرت گذارد.

بضاعت اندک و دست خالی خود را در نظر آورده و به نفس خویش خطاب کند: ای بیچاره! فدا کردن سعادت همیشگی در برابر متاع ناچیز دنیا مقتضای

ص: 275

عقل و خرد نیست. تا چند در پی شهوات حیوانی عمر خویش را از کف می دهی؟

از مالک الملوک و ربّ الأرباب حیا کن و بر خود ترحّم نما! همّت بلند دار و به این پستی و دنائت راضی مشو! از سرگذشت پیشینیان عبرت گیر و با ملاحظه رنج و مشقّت و گرفتاری و خسرانی که دامنگیرشان شده، به هوش آی!

از آن پس، با عجز و زاری به ساحت پروردگار مهربان و استعانت از پیشگاه حضرات معصومین علیهم السلام گام های بلند خویش را در راه مقدسی که برگزیده است استوار دارد.

ص: 276

تا زمانی که با تفکر منطقی، تأمّل عمیق و اندیشه ژرف به دریافت وجدانی مبدّل نگشته، امری بعید و از حواسّ مادی او بسیار دور است.

از این رو، برای آنکه این حرکت از سرعت و نشاط کافی برخوردار، و با پایداری و استقامت همراه باشد، باید با مطالعه و تأمّل زیاد، هرچه بیشتر به ارتقای سطح بینش مذهبی و تعمیق دریافت های علمی مبنی بر نیاز مبرم به تلاش در راه تهذیب نفس، همّت گمارده، آن را با تصدیق عملی و اراده و عزم جدّی همراه نمود.

کمر را محکم باید ساخت. عزم را استوار باید نمود. با اراده ای مردانه و تصمیمی پولادین، توقّف و سردی را بر خود حرام کن تا یأس و سستی را از خود ناامید سازی.

پیمودن راه خدا و تقرّب به ساحت اقدس الهی جز از طریق شرع مقدس و رعایت دستورات دینی و بدون پرداختن به عبادت در طول حیات ممکن نیست. تا انسان خود را به زیور آداب شریعت نیاراید، از اسرار حقیقت بی خبر مانده، نفس او به اخلاق پسندیده آراسته نگردد. و تا نفس آدمی در اثر نور عبادت منوّر نگردد، ابواب علوم باطنی بر وی مفتوح نگشته، نور معرفت بر قلبش نمی تابد.

سالک باید بداند که این راه را پایانی نیست جز مرگ، و با نصب العین قرار دادن روش حضرات معصومین علیهم السلام که تا واپسین دم حیات به عبادت اشتغال داشتند، به سخنان جاهلانه کسانی که به تخیّل وصول به حقیقت، خود را بی نیاز از عبادت فرض کرده اند اعتنا ننماید.

همچنین با توجّه با اینکه کوچک شمردن تکالیف شرعی از یک سو سبب شکسته شدن حرمت صاحب شریعت می گردد، از سوی دیگر باعث جرأت و جسارت بر ارتکاب گناهان گشته و عزم آدمی را بر ترک معاصی متزلزل می سازد، باید با بی اعتنایی به سخن افراد منحرفی که رسیدن به باطن را در گرو ترک ظاهر

ص: 278

شرع پنداشته اند، هیچ معصیتی را به دیده حقارت ننگرد و با عزمی جزم، در جمیع حرکات و سکنات به پیامبر عظیم الشأن اسلام صلی الله علیه وآله و اوصیای کرام آن بزرگوار علیهم السلام تأسّی کرده، با بزرگ شمردن اوامر الهی، در همه حال در صدد انجام واجبات و ترک گناهان بوده، آنی از آن غفلت ننماید.

ص: 279

خداوند می فرماید:

« لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ ا وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ... ».(1)

«سوگند به روز قیامت و سوگند به نفس سرزنشگر!».

نفس در این مرحله همچون آیینه ای است که خطای انسان را به خوبی به او نشان می دهد و چون فرماندهی پر تحرّک و پر نشاط است که وی را به خاطر رفتار ناپسندش به شدّت مورد ملامت قرار می دهد.

«نفس مُلهمه» یا الهام گر: انسان در اثر حکومت عقل و ایمان بر خویش و پرهیزکاری و تلاش و مجاهده در راه خود سازی و تهذیب نفس، و دور کردن صفات ناپسند از خود و متخلّق شدن به خلق های نیک و صفات پسندیده به مرحله ای از کمال می رسد که از طریق الهام و دریافت های نورانی قادر به تشخیص نیک از بد و حق از باطل گشته و بسا بدین وسیله نسبت به شناخت وظیفه خود که در برخی موارد از مشکلات بزرگ مؤمن است توفیق یابد.

خدای متعال می فرماید:

« وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ ».(2)

«تقوای الهی پیشه کنید، خدا به شما تعلیم می دهد.».

همچنین می فرماید:

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً ».(3)

ص: 282

«ای کسانی که ایمان آورده اید اگر تقوای خداوند را پیشه سازید، برای شما نیرویی جهت تشخیص حق از باطل و خوبی از بدی قرار می دهد.».

«نفس مطمئنّه»: در این مرحله که مخصوص انبیا و اولیا و برخی از پیروان خاصّ آنان است نفس به خاطر دریافت سکینه، از چنان اطمینان و آرامشی برخوردار است که طوفان های سخت نیز نمی تواند او را مضطرب نماید. شبهه و تردیدی در وجود او نمانده و اضطراب و پریشانی به او راه ندارد. غرایز سرکش در برابر او رام گشته و خارج از اختیار او قادر به تاخت و تاز و عرض اندام نیست. تمام توجّه او به سوی حقّ است و جز یاد و نام خدا هیچ چیز طوفان عشق و محبّت او را فرو نمی نشاند.

خداوند می فرماید:

« یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ا ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً افَادْخُلِی فِی عِبادِی ا وَ ادْخُلِی جَنَّتِی ».(1)

«ای نفس آرام یافته! به سوی پروردگارت باز گرد در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است و در زمره بندگان (خاص) من درآی و در بهشتم وارد شو».

عالمان اخلاق نیز انسان را در خلال سیر و سلوک همانند تاجری فرض کرده اند که غرض او تحصیل معرفت و کسب اخلاق متعالی و سرمایه اش عمر گرانمایه اوست. کارگر و عامل این تجارت نفس آدمی و ابزار آن عبادات خالصه و اعمال صالحه است. سودش نجات از عذاب اخروی و متنعّم شدن به نعمت های جاودانه و رضوان الهی، و زیان آن مبتلا شدن به درکات دوزخ در اثر سیّئات اخلاقی و ارتکاب گناهان می باشد.

خدای متعال می فرماید:

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ ا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ

ص: 283

وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ».(1)

«ای کسانی که ایمان آورده اید شما را به تجارتی راهنمایی کنم که شما را از عذاب دردناک می رهاند؟ به خدا و رسولش ایمان بیاورید و در راه خدا با مال ها و جان هایتان جهاد کنید، این برای شما بهتر است اگر بدانید».

نفس انسانی کارگر و عامل این تجارت است و سوء سابقه او بر هیچ کس پوشیده نیست. چه بسا افرادی که به واسطه خیانت او سرمایه عمر خویش را بدون کمترین بهره از دست داده، متحمّل خسارات عظیم، و مبتلا به آتش قهر الهی و هلاکت ابدی گشته اند.

برای پیشگیری از این زیان بزرگ باید تجارت را مشروط به عدم خیانتِ نفس و پای بندی او به رعایت حرمت اوامر الهی نمود. بدون اعتنا به وسوسه های شیطان که پیوسته با غیر ممکن جلوه دادن این کار، در صدد افشاندن بذر یأس و ناامیدی در سینه آدمی است، با استعانت از خدای متعال و اولیای الهی، هر بامداد نفس خویش را مخاطب قرار داده، با بیان عواقب وخیم زیان و خسارت در این تجارت، و با وعده و وعیدهای غلیظ و شدید از او عهد و پیمان بگیرد که پای از مرز شرع بیرون ننهاده، ضمن انجام واجبات و پرهیز از محرمات الهی، در حدّ توان به کارهای نیک و مستحبّات بپردازد تا علاوه بر در امان ماندن از آتش غضب خداوند، از رحمت و برکات بی دریغ الهی در دنیا و آخرت بهره مند گردد.

ص: 284

بر آن عازم گشته تخلّف نکند و از آنچه وظیفه اوست تخطّی ننماید. هرگز نباید خود را از شرّ نفس و شیطان در امان ببیند. نباید چنین پندارد که با تفکّر اولیّه و عزم نخستین و توبه و مشارطه همه چیز تمام است و کار به پایان رسیده است!

در تمام شبانه روز باید مراقب نفس خویش باشد و خداوند را همواره حاضر و ناظر بر اعمال و منویات خود بداند، که او حقیقتاً از درون و برون ما آگاه است.

« إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً ».(1)

«خداوند همواره مراقب شماست.».

« کانَ اللَّهُ عَلی کُلِ ّ شَیْ ءٍ رَقِیباً ».(2)

«خداوند همواره بر هر چیز مراقب است».

« هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ ».(3)

«هر کجا باشید خدا با شماست و به آنچه انجام می دهید بیناست».

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به بعضی از یاران خود فرموده اند:

«اُعْبُدِ اللَّهَ کَأَنَّکَ تَرَاهُ فَإِنْ لَمْ تَکُنْ تَرَاهُ فَهُوَ یَرَاکَ.».(4)

«خدا را به گونه ای پرستش کن که گویا او را می بینی. اگر تو او را نمی بینی او تو را می نگرد.»

ص: 286

مولا علی علیه السلام می فرمایند:

«طُوبی لِمَنْ راقَبَ رَبَّهُ وَ خافَ ذَنْبَهُ».(1)

«خوشا به حال کسی که پروردگارش را مراقب بوده و از گناهش بیمناک باشد.».

او می داند چنانچه مراقب نفس طغیانگر و اعضا و جوارح خویش نباشد، در روز رستاخیز که یَوْمَ تُبْلَی السَّرائِر است و حقیقت کردار و گفتار آدمی آشکار خواهد شد، آنچه انجام داده علاوه بر آنکه باعث زحمت و اندوه حضرات معصومین علیهم السلام می گردد سبب سرافکندگی وی در پیشگاه اولیای خدا، شهیدان، صالحان و مؤمنان، و شرمساری و رسوایی او در برابر دیدگان جمیع خلایق خواهد گردید، از اینرو همواره مراقب اعمال و نیّات خویش است و پیوسته خود را در حضور مولای خویش می بیند.

علاوه بر آنکه در تمام حالات خود، پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله و ائمه طاهرین علیهم السلام و مأموران الهی و جوارح و اعضایش را بر رفتار و گفتار خود شاهد و گواه می داند، (2) به زبان و حال برای آمرزش گناهان خویش عرض می کند:

«ای خدا و ای آقای من! از تو درخواست می کنم... بر من ببخشی هر خطایی را که از من سر زده، و هر گناهی را که مرتکب شده ام... و هر کار نکوهیده ای که به کاتبان کرام امر فرموده ای آن را ثبت نمایند. همانها که بر من گمارده ای تا آنچه را از من سر می زند نگهدارند، و با اعضایم بر من شاهد باشند، و تو خود در ورای آنان از من مراقبت کرده و بر آنچه که از آنان پوشیده مانده، گواه بوده ای...».(3)

ص: 287

البته مراقبه نیز مانند سایر کمالات اخلاقی به تناسب مقامات و مراتبی که سالک در آن به سر می برد، دارای مدارج و مراحل متعددی است. در آغاز که با نخستین مرحله از مراحل سلوک همراه است باید پیوسته پروردگار متعال را حاضر و ناظر بر اعمال خود بداند و از گناهان به شدّت احتراز نماید و چنانچه در اثر غفلت یا غلبه نفس مرتکب معصیتی گردید، به سرعت در صدد توبه برآمده، با تضرّع و نماز و عبادات و مناجات با حقّ - جلّ جلاله - آن را جبران نماید، و در صورت امکان نفس را به طریق شرعی ادب نماید تا آن گناه تکرار نگردد.

همچنین هنگامی که به عبادت خدای متعال اشتغال می ورزد با کمال دقّت در مقام تصحیح انگیزه بوده، و مواظب باشد قصد و نیّت او با ریا و اغراض فاسد دنیوی آلوده نگردد و بکوشد تا عبادات را با رعایت ادب و با حضور قلب انجام دهد.

کم کم سعی کند از آنچه برای دین و دنیای او مفید نیست احتراز کرده، امور مباح را نیز که ناگزیر از آن است برای خدا انجام دهد، و سعی نماید در همه احوال رضای پروردگار متعال را میزان برای انجام یا ترک امور خود قرار دهد.

رسول خدا صلی الله علیه وآله به ابوذر فرموده اند:

«لِیَکُنْ لَکَ فِی کُلِ ّ شَیْ ءٍ نِیَّةٌ حَتَّی فِی النَّوْمِ وَ الْأَکْلِ».(1)

«در هر کار حتی خوردن و خوابیدن نیّت و انگیزه الهی داشته باش».

در مراحل بعد با دقّت و حساسیت تمام، مراقب خطورات ذهن و قلب خویش باشد و با استغفار و یاد مرگ و توجه و تأمل در عظمت خداوند و امر آخرت، فکر و دل خویش را میدان وسوسه های نفسانی و افکار شیطانی قرار ندهد تا آرام آرام آثار محبّت و عشق در ضمیر او هویدا و دل و جان وی آن چنان

ص: 288

به نور عظمت حقّ روشن و منور گردد که خود به خود اعمال و گفتار و منویاتش خدایی گشته، در همه اوقات او را از یاد دنیا و ما فیها بلکه از وجود خود غافل سازد.

ص: 289

«مؤمن شبانه روز خود را سه قسمت می کند: در بخشی از آن با پروردگار خویش راز و نیاز می نماید، در قسمتی نفس خود را به حساب می کشد، و مقداری هم به خوشی حلال و لذّت نیکو اختصاص می دهد.».

امام حسن علیه السلام نیز خود به نقل از رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده اند:

«لا یَکُونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّی یُحاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحاسَبَةِ الشَّرِیکِ شَرِیکَهُ وَ السَّیِّدِ عَبْدَهُ...».(1)

«هیچ بنده ای حقیقتاً مؤمن نمی گردد تا آنکه شدیدتر از روشی که شریک، شریکش را و مولا بنده زر خریدش را محاسبه و محاکمه می کند، نفس خویش را به حساب بکشد!».

بنا بر این بر سالک لازم است با همه دقّت و حساسیتی که نسبت به مراقبه دارد، در هر شبانه روز وقت مناسبی را برای محاسبه اعمال روزانه خویش در نظر گرفته، با مطالعه و دقّت کافی بنگرد که آیا وظایف دینی و اخلاقی خود را به نیکی انجام داده و سود برده، یا آنکه نافرمانی کرده و متحمل زیان گردیده است.

در آغاز سلوک به مطالعه عملکرد اعضای خویش خصوصاً چشم و زبان خود پرداخته، گناهان آنها را برشمرده و با توبه و استغفار، آنها را تدارک و جبران نماید.

در مراحل بعد، آرزوهای دور و دراز، صفات اخلاقی ناپسند، و خطورات ذهنی ناشایسته را باز شناخته، جهت اصلاح آنها چاره جویی نماید.

حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«بر خردمند لازم است که زشتی های نفس خویش را در امور دینی و اندیشه و اخلاق و ادب برشمرده، آنها را در سینه خود یا در نوشته ای

ص: 291

گرد آورد، سپس برای برطرف کردن آنها دست به کار گردد.».(1)

محاسبه نفس، یار و یاور طاعت پروردگار، بازوی توانمند پرهیزکاری و دوری از گناه، اندوخته روز رستاخیز، و از چنان اهمیتی برخوردار است که حضرت موسی بن جعفر علیه السلام می فرمایند:

«لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحاسِبْ نَفْسَهُ فِی کُلِ ّ یَوْمٍ، فَإِنْ عَمِلَ حَسَناً اسْتَزَادَ اللَّهَ وَ إِنْ عَمِلَ سَیِّئاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ وَ تابَ إِلَیْهِ.».(2)

«از ما نیست آنکه هر روز نفس خویش را به حساب نمی کشد تا اگر کار نیک انجام داده از خدا توفیق بیشتر بخواهد و چنانچه مرتکب کار ناشایست گردیده، از او طلب آمرزش کرده و توبه نماید.».

امام صادق علیه السلام نیز فرموده اند:

«به هوش باشید و پیش از آنکه شما را به حساب بکشند، خود را محاسبه نمایید، (و بدانید که) برای قیامت پنجاه توقّفگاه است که هر یک، هزار سال طول می کشد!...».(3)

امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«عِبادَ اللَّهِ! زِنُوا أَنْفُسَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ تُوزَنُوا وَ حاسِبُوها مِنْ قَبْلِ أَنْ تُحاسَبُوا، وَ تَنَفَّسُوا قَبْلَ ضِیقِ الْخِناقِ وَ انْقادُوا قَبْلَ عُنْفِ السِّیاقِ وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ مَنْ لَمْ یُعَنْ عَلَی نَفْسِهِ حَتَّی یَکُونَ لَهُ مِنْها وَاعِظٌ وَ زَاجِرٌ

ص: 292

لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنْ غَیْرِها زَاجِرٌ وَ لا وَاعِظٌ.».(1)

«بندگان خدا! خود را ارزیابی کنید پیش از آنکه (در آخرت) مورد ارزیابی و سنجش قرار گیرید؛ به حساب نفس خود رسیدگی نمایید پیش از آنکه شما را به حساب بکشند، از فرصت استفاده کنید قبل از آنکه (در اثر فرا رسیدن هنگام مرگ) راه گلو تنگ گردد، و فرمان ببرید پیش از آنکه شما را با اکراه و خشونت ببرند. و بدانید کسی که (از درون) بر نفس خویش یاری نگردد تا (بدان وسیله) از جانب خود پند دهنده و باز دارنده داشته باشد، نصیحت گر و بازدارنده دیگری (از برون) برایش نباشد.».

رسول خدا صلی الله علیه وآله به ابوذر می فرمایند:

«ای اباذر! به حساب خویش رسیدگی کن پیش از آنکه از تو حساب کشند! که این از محاسبه فردای تو آسان تر است. و خویشتن را ارزیابی نما پیش از آنکه مورد سنجش قرار گیری، و خود را برای عرضه به پیشگاه خداوند در روز قیامت آماده کن که هیچ چیز از تو بر خدا پنهان نمی ماند.».(2)

و نیز می فرمایند:

«ای اباذر! انسان از پرهیزکاران به شمار نمی آید تا آنکه نفس خویش را سخت تر از محاسبه ای که در باره شریکش دارد به حساب بکشد تا بداند خوراک، نوشیدنی و پوشاکش از چه راهی تهیه شده، از طریق

ص: 289

حلال یا از راه حرام؟».(1)

همچنین از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل شده که فرموده اند:

«آیا شما را از زیرک ترین دانایان و احمق ترین نادانها آگاه سازم؟ عرض کردند: آری یا رسول اللَّه! فرمودند:

زیرک ترین افراد کسانی هستند که خود را به حساب بکشند و برای بعد از مرگ و آخرت تلاش نمایند.

و احمق ترین افراد کسانی هستند که از هوای خویش پیروی کرده و از خدا آرزوهای بی جا داشته باشند.

در آن میان مردی به امیر مؤمنان علیه السلام عرض کرد: یا امیرالمؤمنین! انسان چگونه باید از نفس خویش حساب بکشد؟ فرمودند:

«هنگامی که روز را به پایان می برد به خود مراجعه کرده و به نفس خویش خطاب نماید: امروز گذشت و دیگر باره باز نخواهد گشت و خداوند در باره آن از تو سؤال خواهد نمود که در چه راهی گذراندی؟ در آن روز چه کردی؟ آیا خدا را یاد و ستایش نمودی؟ آیا حق برادر ایمانی را ادا کردی؟ آیا اندوه او را برطرف ساختی؟ آیا در غیاب ا و زن و فرزندش را نگهداری نمودی؟ آیا پس از مرگ، بازماندگانش را محافظت کردی؟ آیا (با استفاده از موقعیت خود) مانع غیبت برادر دینی گشتی؟ آیا مسلمانی را یاری نمودی؟ در این روز چه کرده ای؟

و بدین شکل آنچه از او سر زده به یاد آورد. پس چنانچه از دست او کار نیک صادر گشته خدای را به خاطر توفیقی که به او داده سپاس و تکبیر گوید، و اگر گناهی انجام داده یا در کار خویش کوتاهی کرده،

ص: 294

از خدای بزرگ درخواست آمرزش نماید و تصمیم بگیرد که دگر بار آن را انجام ندهد و آن را - به وسیله درود و صلوات بر محمد و آل طاهرینش و بیعت مجدّد با امیر مؤمنان علیه السلام و قبول آن و تکرار لعن و نفرین بر دشمنان و غاصبان حقّ او - از صفحه نفس خویش محو نماید.

هرگاه چنین کرد خدای بزرگ خطاب نماید: با اینگونه دوستی تو به اولیای من و دشمنی ات با دشمنانم بر هیچ یک از گناهانت سخت گیری نخواهم کرد.».(1)

آری، محاسبه نه تنها سبب سهولت حساب در روز رستاخیز خواهد شد بلکه اصلاح نفس و بالمآل سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت در گرو آن و از ثمرات بزرگ آن خواهد بود.

مولا امیر مؤمنان علیه السلام فرموده اند:

«هر کس از نفس خویش حساب کشد از عیوبش آگاه گردد و بر گناهانش احاطه پیدا کند. در نتیجه، از گناهان اجتناب ورزیده و عیوب خویش را اصلاح خواهد کرد.».(2)

و نیز می فرمایند:

-«مَنْ حاسَبَ نَفْسَهُ سُعِدَ».(3)

«کسی که از نفس خویش حساب بکشد خوشبخت خواهد شد.».

«ثَمَرَةُ الْمُحاسَبَةِ إصْلاحُ النَّفْسِ». (4)

«نتیجه و ثمره حساب کشیدن از نفس، اصلاح آن است».

ص: 295

آنگاه با خود بنا گذارد که در آینده مردانه به قول و قرار خویش پای بند بوده و از تکرار خطاها پرهیز نماید.

ممارست، تمرین و تکرار این کار علاوه بر آنکه جرأت و جسارت نفس را در انجام دوباره گناه و خطا تضعیف می کند، تدریجاً باعث آسان شدن ترکِ لغزش و معصیت گشته، زمینه فتح باب و گشایش درهای توفیق و سعادت خواهد گشت.

هر روز که بر ما می گذرد بخشی از عمر گرانمایه از دست رفته، گامی به مرگ نزدیک تر می گردیم. از اینرو، چنانچه قدمی پیش نرفته، و به تناسبِ آنچه از دست داده ایم به حقّ نزدیک تر نشویم در این تجارت بزرگ سودی نبرده بلکه مغبون گشته ایم. و اگر خدای نخواسته در اثر معصیت و غفلت سیر نزولی داشته باشیم، بخشی از کمالات گذشته را نیز از دست داده، ملعون و از رحمت خدا دور گشته ایم.

و حیف و صد حیف که سرمایه گرانقدر و عمر گرانمایه در اختیار آدمی باشد و از آن بهره نبرده، بلکه زیان ببیند و چه عظیم است ندامت و حسرت زیانکاران!

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«مَنِ اسْتَوَی یَوْماهُ فَهُوَ مَغْبُونٌ وَ مَنْ کانَ آخِرُ یَوْمَیْهِ خَیْرَهُما فَهُوَ مَغْبُوطٌ وَ مَنْ کانَ آخِرُ یَوْمَیْهِ شَرَّهُما فَهُوَ مَلْعُونٌ وَ مَنْ لَمْ یَرَ الزِّیادَةَ فِی نَفْسِهِ، فَهُوَ إِلَی النُّقْصانِ وَ مَنْ کانَ إِلَی النُّقْصانِ فَالْمَوْتُ خَیْرٌ لَهُ مِنَ الْحَیاةِ.».(1)

«هر کس دو روز او برابر است مغبون خواهد بود، و کسی که روز دوّمش بهتر باشد باید از او غبطه داشت، و اگر روز دوّمش بدتر است ملعون،

ص: 297

و از رحمت خدا دور خواهد بود. آن کس که در خود پیشرفت نمی بیند رو به نقصان است و مرگ برای چنین کسی از زندگی بهتر است!».

زاد و توشه

اینک سالک خود را برای سفری بس دشوار و طولانی آماده ساخته است. آموزش های لازم را دیده، امکانات را می شناسد و از نیازهای آینده به اندازه کافی با خبر است. با واجبات (اساسی ترین و حیاتی ترین راه کارها، و کارآمدترین ابزارهای عمومی جهت حرکت در مسیر کمال) آشناست، و از محرّمات (بزرگ ترین و خطرناک ترین موانع این سیر معنوی) به خوبی آگاه است. امّا این ها برای او - که مقصدی بسیار فراتر از آنچه سایر مردم در پی آنند، و همّتی گسترده تر از خواست همگانی و اراده ای بس عمیق تر از اراده عمومی دارد - کافی نیست.

او نیازمند زاد و توشه ای بیش از تکالیف عمومی است، و بدون آن نه تنها ادامه سیر و سلوک وی ممکن نیست بلکه دیر یا زود توان ذخیره او نیز به پایان رسیده، و با توجه به آگاهی و تکلیفی که اینک بر دوش دارد، حتّی از سیر همگانی نیز باز می ماند.

از اینرو باید با استفاده صحیح از برنامه های متنوّعی که شارع مقدس به همین منظور در اختیار وی نهاده، با جدّیت تمام کوشش نماید تا ضمن پیش گیری و ممانعت از هر گونه عقب گرد ،توقّف، سردی، سستی و کسالت در این مسیر، موتور حرکت خویش را همواره روشن و پُر قدرت نگاه دارد.

با طرح برخی از راه کارهای عملی که نقش مهمی در تأمین هدف مذکور ایفا می نماید بحث را پی می گیریم:

ص: 298

و چگونه آن را عظیم نشماریم در حالی که نفوس متلاطم و دل های مضطرب جز به یاد خدا آرام نمی گیرد؟

«فَلا تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ إِلا بِذِکْرَاکَ وَ لا تَسْکُنُ النُّفُوسُ إِلا عِنْدَ رُؤْیاکَ.».(1)

«دل ها (ی بی قرار) جز به یاد تو اطمینان نیابد و نفوس (مضطرب) جز به دیدارت آرام نپذیرد».

یاد خدا سرچشمه همه خیرات، و منبع جوشان همه خوبی ها و نیکی هاست. نفس را پاکی، دل را نورانیّت و روح و جان را صفا و آرامش می بخشد، و آدمی را آماده دریافت رحمت بی دریغ پروردگار مهربان می سازد، بلکه شرف، بزرگواری، عزّت و عظمت ما در گرو ذکر و یاد او نهاده شده است:

«قُلْتَ وَ قَوْلُکَ الْحَقُّ فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ فَأَمَرْتَنَا بِذِکْرِکَ وَ وَعَدْتَنَا عَلَیْهِ أَنْ تَذْکُرَنا تَشْرِیفاً لَنا وَ تَفْخِیماً وَ إِعْظاماً.».(2)

«فرمودی - و کلام تو (البته) حقّ است -: مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم. پس ما را به ذکر خود امر فرموده و نوید داده ای که چون یادت کنیم از ما یاد کنی تا یاد تو به ما شرف، عزّت و عظمت بخشد.».

قرآن و ذکر

خداوند می فرماید:

« وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ ».(3)

ص: 300

«خدا را بسیار یاد کنید باشد که رستگار شوید».

ذکر کثیر و مداومت آن، یاد خدا را در اعماق جان آدمی رسوخ می دهد و او را در مسیر فلاح و رستگاری قرار داده، باب شقاوت و طریق بدبختی را مسدود می سازد.

« فَاذْکُرُونِی أَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُرُوا لِی وَ لا تَکْفُرُونِ ».(1)

«مرا یاد کنید تا شما را یاد آورم و شکر و سپاس مرا به جای آورید و کفران نکنید».

حیات انسانی و رشد و تعالی روحی به طور مستقیم وابسته به عنایت ذات اقدس الهی و توجّه اولیای کرام اوست و جز از این طریق میسّر نخواهد گشت. نزول برکات آسمانی و فیوضات روح بخش معنوی نیز که تشنه کامان لقای محبوب را سیراب، و سالکان کوی دوست را جان و صفا و حرارت و نشاط می بخشد، از بارش سحاب رحمت همین عنایات و توجّهات، و لطف و مرحمت است که به عنوان یاد او - جلّ جلاله - در کنار ذکر بندگان نیازمند قرار گرفته است.

هر کس دوستی را امین بداند به او اعتماد می کند، و کسی که مشتاق حبیبی باشد در راه رسیدن به او می کوشد.

«یا داوُد! ذِکْرِی لِلذَّاکِرِینَ وَ جَنَّتِی لِلْمُطِیعِینَ وَ حُبِّی لِلْمُشْتاقِینَ وَ أَنا خاصَّةٌ لِلْمُحِبِّینَ.».

«ای داود! کسانی که مرا یاد کنند (به طور مخصوص) یادشان می کنم، و بهشتم را برای اطاعت کنندگان خویش قرار داده ام. دوستیم از آنِ مشتاقان خود، و من مخصوص دوستان خویش هستم».

و نیز خداوند می فرماید:

«اطاعت کنندگان من در ضیافت من، و شکر کنندگانم در فزونی اند. آنان که مرا یاد می کنند در نعمتِ (مخصوص) من هستند، و معصیت کنندگانم را (البته) از رحمت خود مأیوس نمی گردانم. اگر توبه کنند من حبیب و دوست آنانم، چنانچه مرا بخوانند خود پاسخگوی ایشان خواهم بود و اگر بیمار شوند خویشتن، طبیب آنهایم. با محنت ها و مصیبت ها آنان را مداوا می کنم تا از گناهان و عیب و نقص ها پاکشان سازم.».(1)

امام باقر علیه السلام می فرمایند:

«در توراتی که تحریف نشده، مکتوب است که حضرت موسی علیه السلام از پروردگار خود پرسید: پروردگارا! آیا به من نزدیک هستی تا با تو آهسته راز گویم، یا از من دوری تا صدایت کنم؟ خدای بزرگ به او وحی فرستاد:

«یا مُوسَی! أَنا جَلِیسُ مَنْ ذَکَرَنِی».

ص: 302

«ای موسی! من همنشین آنم که مرا یاد می کند.

حضرت موسی عرض کرد:

روزی که پناهی جز پشتیبانی تو نیست چه کسانی در حمایت و پناه تو هستند؟ فرمود:

«اَلَّذِینَ یَذْکُرُونَنِی فَأَذْکُرُهُمْ وَ یَتَحَابُّونَ فِیَّ فَأُحِبُّهُمْ فَأُولَئِکَ الَّذِینَ إِذَا أَرَدْتُ أَنْ أُصِیبَ أَهْلَ الْأَرْضِ بِسُوءٍ ذَکَرْتُهُمْ فَدَفَعْتُ عَنْهُمْ بِهِمْ.».

«آنان که مرا یاد می کنند، پس من آنها را یاد می کنم، و به خاطر من با هم دوستی می کنند پس من نیز آنان را دوست می دارم. این ها همان کسانی هستند که چون بخواهم به اهل زمین بلایی برسانم یادشان می کنم و به خاطر آنان بلا را از اهل زمین دفع می نمایم.».(1)

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«خدای بزرگ به حضرت موسی وحی فرستاد که ای موسی!

«لا تَفْرَحْ بِکَثْرَةِ الْمالِ وَ لا تَدَعْ ذِکْرِی عَلَی کُلِ ّ حالٍ، فَإِنَّ کَثْرَةَ الْمَالِ تُنْسِی الذُّنُوبَ وَ إِنَّ تَرْکَ ذِکْرِی یُقْسِی الْقُلُوبَ.».(2)

«به زیادی مال شاد مباش و یاد مرا در هیچ حالی رها مکن، زیرا فزونی مال گناهان را از یاد می برد و رها ساختن ذکر و یاد من دل ها را به قساوت می کشاند».

همچنین امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«هیچ چیز نیست جز آنکه برایش اندازه ای است که بدان پایان

ص: 303

می پذیرد مگر ذکر که آن را پایانی نیست... به راستی خدای بزرگ به اندک آن راضی نگشته، و برایش اندازه ای قرار نداده که پایان بخش آن باشد. آنگاه آیه:

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْراً ا کَثِیراً وَ سَبِّحُوهُ بُکْرَةً وَ أَصِیلاً ».(1)

را تلاوت کرده و فرمودند:

... پدرم فراوان خدا را یاد می کردند (بسیار می شد که) من همراه ایشان می رفتم و آن حضرت مشغول ذکر خدا بودند (حتی) غذا می خوردیم و ایشان خدا را ذکر می فرمود. با مردم سخن می گفتند ولی این گفتگو ایشان را از ذکر خدا باز نمی داشت و همواره می دیدم که زبانشان به کام چسبیده لا إِلَهَ إِلّاَ اللَّه می گویند.

پیوسته ما را جمع کرده، تا طلوع آفتاب به ذکر وا می داشتند، آنان را که قادر بر خواندن بودند به خواندن قرآن امر فرموده و کسانی را که نمی توانستند بخوانند دستور به ذکر می دادند.».

آنگاه می فرمایند:

«خانه ای که در آن قرآن خوانده می شود و خدای بزرگ یاد می گردد، برکتش زیاد شده، فرشتگان در آن جا حاضر، و شیاطین از آن دور می گردند، و آنچنان که ستاره فروزان بر اهل زمین نور افشانی می کند، آن خانه برای اهل آسمان می درخشد. و خانه ای که در آن قرآن خوانده نمی شود و یاد خدا به میان نمی آید، برکتش اندک، فرشتگان از آن دور،

ص: 305

و شیاطین در آن جا حاضر می شوند.».

آن حضرت در ادامه از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل می کنند که فرمودند:

«آیا شما را آگاه نکنم به بهترین کارهایتان که در (بالا بردنِ) درجات شما برترین کارها، و نزد خداوندتان پاکیزه ترین آنهاست؛ برایتان از پول، و طلا و نقره بهتر، و از روبرو شدن (و جهاد) با دشمنان - که شما آنها را به هلاکت رسانده، و آنان شما را از پای درآورند - نیکوتر باشد؟

عرض کردند: بفرمایید، پاسخ دادند:

خدا را بسیار یاد کردن!

سپس امام صادق علیه السلام می افزایند:

«مردی حضور پیامبر صلی الله علیه وآله رسیده عرض کرد: بهترین مسجدیان کیست؟ فرمودند: آنکه خدا را بیشتر یاد آورد.

(همچنین) رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: هر که به او زبانی (گویا) داده شود که خدا را یاد کند، خیر دنیا و آخرت به او ارزانی گشته است. و در باره آیه: « وَ لا تَمْنُنْ تَسْتَکْثِرُ » (1) فرمودند: کار خیری که برای خدا انجام داده ای زیاد مشمار. (که آن به هدایت الهی و از فضل و توفیق او جلّ جلاله است).(2)

مولا امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«لا هِدایَةَ کَالذِّکْرِ.».(3)

«هیچ هدایتی مانند ذکر خدا نیست».

ص: 305

«اَلذِّکْرُ یُؤْنِسُ اللُّبَّ وَ یُنِیرُ الْقَلْبَ وَ یَسْتَنْزِلُ الرَّحْمَةَ.».(1)

«یاد خدا آرام بخش خرد، روشنگر دل، و فرود آورنده رحمت است».

«اَلذِّکْرُ نُورُ الْعَقْلَ وَ حَیاةُ النُّفُوسِ وَ جَلاءُ الصُّدُورِ.».(2)

«یاد خدا نور عقل، حیات جان ها، و جلا دهنده سینه هاست.

هم آن حضرت می فرمایند:

«ماندن در مسجد و خدا را یاد کردن از سپیده دم تا بیرون آمدن آفتاب، سریع تر از مسافرت در اطراف زمین، امر روزی را آسان می سازد.».(3)

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمودند: (در شب معراج) هنگامی که مرا به آسمان بردند و وارد بهشت شدم، گروهی از ملائکه را دیدم که با خشت های طلا و نقره ساختمان می ساختند ولی گاهی دست از کار می کشیدند. پرسیدم: چرا گاهی به کار می پردازید و گاهی دست بر می دارید؟ گفتند: ما هنگامی کار می کنیم که برایمان خرجی بیاید!

سؤال کردم خرجی شما چیست؟ پاسخ دادند گفتار مؤمن در دنیا «سُبْحانَ اللَّهِ، وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا إِلَهَ إِلّاَ اللَّهُ، وَ اللَّهُ أَکْبَرُ»! هر گاه مؤمن این کلمات را بگوید برایش ساختمان می سازیم و زمانی که از گفتن باز ایستد ما نیز از کار دست می کشیم.».(4)

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«بهشتیان برای هیچ یک از امور دنیا پشیمان نمی شوند مگر برای ساعتی

ص: 306

که بدون ذکر خدا گذرانیده اند».(1)

و نیز می فرمایند:

«هر کس در بازار هنگام غفلت مردم و کسب و کار آنها از روی اخلاص خدا را یاد کند، خداوند پاداشی برابر با هزار حسنه و کار نیک برایش نوشته و او را در روز قیامت به گونه ای بیامرزد که به قلب هیچ بشری خطور نمی کند.».(2)

البته همچنان که تحصیل مقدمات و چنگ زدن به علل و اسبابِ مؤثر در تحقق اهداف مادی، امری است ضروری و نقش حیاتی آن بر کسی پوشیده نیست، پی گیری مقاصد معنوی - و از آن جمله: تلاش در مسیر معرفت و دستیابی به نعمت بزرگ یاد خدا و بهره مندی از این فیض عظیم - نیز آنگاه ثمر بخش خواهد بود که با توجّه به حکمت بالغه الهی و اراده خداوندی مبنی بر جریان امور از طریق اسباب و علل، از اسباب و عواملی که خدای متعال برای معرفت و یاد خود مقرّر فرموده، غفلت نورزیده، از مسیری که خود تعیین کرده است آن را دنبال نماییم.(3)

بر این اساس، ذکر و معرفت خدا آنگاه حقیقتاً یاد و شناخت به حساب می آید که از طریق حضرات معصومین علیهم السلام و با تمسّک به ذیل عنایت آنان صورت پذیرد. بلکه بنا بر آنچه در روایات فراوان شیعه و سنی وارد شده است، یاد آن بزرگواران یاد خداست و به همین مناسبت است که کلمه «ذکر» در زمره اسماء شریف رسول خدا صلی الله علیه وآله شمرده شده است.

پیشوای راستگویان امام صادق علیه السلام می فرمایند:

ص: 307

«هیچ گروهی گرد هم نمی آیند که در مجلس آنها یاد خدای متعال و یاد ما نباشد مگر آنکه آن انجمن در روز قیامت مایه حسرت آنان خواهد بود.».

آنگاه می افزایند:

«(پدرم) امام باقر علیه السلام فرمودند: به راستی یاد ما یاد خداست و یاد دشمن ما یاد شیطان است.».(1)

رسول خدا صلی الله علیه وآله نیز می فرمایند:

«ذِکْرُ عَلِیٍّ عِبادَةٌ».(2)

«یاد علی علیه السلام عبادت است».

همچنین می فرمایند:

«زَیِّنُوا مَجالِسَکُمْ بِذِکْرِ عَلِیِ ّ بْنِ أَبِی طالِبٍ علیه السلام».(3)

«مجالس خود را یا یاد علی علیه السلام زینت بخشید».

آنها برشمرد.

البته نقش انتخاب زمان و مکان را نیز نباید از نظر دور داشت، چه آنکه برخی از زمان ها مانند سحرها، فاصله بین اذان صبح تا طلوع آفتاب و عصر تا غروب خورشید، شب و روز جمعه و بعد از هر نماز واجب؛ و از مکان ها مانند مشاهد مشرّفه، مساجد و محل های خلوتی که توجّه آدمی را به خود مشغول نمی سازد از فضیلت و امتیاز بیشتری برخوردارند.

همچنین سالک باید تا جایی که به کسالت نمی انجامد و از نشاط برخوردار است سعی کند همواره به ذکر مشغول بوده و هر ذکری را بر می گزیند بر آن مداومت داشته باشد تا به خوبی از ثمرات آن بهره مند گردد.

تا جایی که ممکن است در اوایل امر ذکر خود را «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْهِ» قرار دهد. بعدها نیز که بیشتر خود را در زندان طبیعت، و مقیّد به قید و بندهای امور دنیوی و نفسانی و متّصف به اخلاق رذیله و خلق های ناپسند احساس کرد، از ذکر شریف یونسیّه: « لا إِلهَ إِلّا أَنْتَ سُبْحانَکَ إِنِّی کُنْتُ مِنَ الظَّالِمِینَ » غفلت نورزد، و هر مقدار که می تواند خصوصاً در حال سجده آن را تکرار نماید، و به زبان حال عرض کند:

خدای من! تو پاک و منزّهی، و در حقّ این مسکین ستم روا نداشته، به این پستی و رذالت گرفتارش نفرموده ای، بلکه او خود بر خویشتن ظلم کرده است.

در مراحل بعد نیز به ذکرهای دیگری که از طریق معصومین علیهم السلام رسیده است روی آورد و برخی از آنها را که در روایات مورد تأکید قرار گرفته، ورد دائمی خویش قرار دهد.

ص: 309

شده و شیطان می کوشد آدمی را به ارتکاب آن وا دارد، چنانچه با استمداد از قدرت ایمان و روح تقوا، به خود نهیب دهد و در نظر آورد که خدای متعال حاضر است و در همه حال او را می بیند ؛ همین تذکّر و نهیب ایمانی بین او و معصیت حائل گشته، او را از آلوده شده به آن گناه باز می دارد.

خدای متعال می فرماید:

« إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ ».(1)

«به راستی پرهیزکاران هنگامی که گرفتار وسوسه های شیطان شوند متذکّر گشته و ناگهان بینا می گردند».

وسوسه های شیطانی پیر و جوان و کوچک و بزرگ نمی شناسد. در هر مرحله ای از ایمان و در هر سنّ و سال، در همه حال برای یافتن راه نفوذ به درون آدمی جهت تخریب پایه های ایمان و رخنه در ارکان تقوا همچون طواف کننده ای خستگی ناپذیر پیرامون فکر و روح آدمی به گردش درآمده، با تمام نیرو او را به سوی گناه فرا می خواند، و البته این تلاش در مورد جوانان و در محیطهای آلوده و مراکز فساد با کمک از دستگاه های تبلیغاتی شیاطین انسی با تحرّک و قدرت بیشتری همراه خواهد بود.

در این میان آنچه که آن ملعون را در این هدف نامیمون مأیوس و ناکام می سازد یاد خدا و به خاطر آوردن حضور همیشگی و نظارت دائمی او در همه جاست!

وسوسه های شیطانی دیده های باطنی انسان را نابینا می سازد و قدرت شناخت نیک و بد را از او سلب می نماید. امّا یاد خدا - آنچنان که از جمله « فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ » نیز به دست می آید - انسان را بینا ساخته، و در مسیر شناخت حقّ

ص: 311

از باطل و نیک از بد به او روشنایی خواهد بخشید، و همین نورانیت و بینایی است که وی را از چنگال وسوسه ها رها ساخته، از هلاکت حتمی نجات می بخشد.

این نیز ممکن نمی گردد مگر با تحصیل ملکه تقوا از طریق تن دادن به دستورات حیات بخش دین، تفکّر صحیح در عواقب شوم گناه، به خاطر آوردن الطاف بی کران الهی و مجازات های دردناک خطاکاران در روز قیامت.

« وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی ».(1)

«هر کس از یاد من اعراض کند در حقیقت زندگی تنگ (و سختی) خواهد داشت و روز قیامت او را نابینا محشور خواهیم کرد.».

اگر یاد خدا به انسان بینایی و نور می بخشد، غفلت و روی گردانی از یاد او نیز نه تنها درهای زندگی و آسایش را بر آدمی مسدود می سازد، بلکه سرانجام به نابینایی و تیره بختی وی خواهد انجامید. غافل از یاد خدا به هر کاری روی می آورد، با بن بست مواجه می گردد. دنیا با همه وسعت برایش تنگ است! همواره مضطرب و نگران، و پیوسته گرفتار و ترسان است. حاصل عملش جز شقاوت و بدبختی نیست، و در اثر غفلت از یاد خدای مهربان، انواع مفاسد اجتماعی و بلاهای فردی خانمان سوز، دامنگیر او شده و شیطان همواره مونس و همنشین او خواهد بود.

« وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ ».(2)

ص: 312

«هر کس از یاد خدای رحمان روی گردان شود شیطان را بر او می گماریم پس همیشه قرین اوست.».

« یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُلْهِکُمْ أَمْوالُکُمْ وَ لا أَوْلادُکُمْ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ مَنْ یَفْعَلْ ذلِکَ فَأُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ ».(1)

«ای کسانی که ایمان آورده اید! اموال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نسازد، افرادی که چنین کنند زیانکار خواهند بود.».

تعلّقات، همت آدمی را پایین آورده، از توجّه کامل به مقصد اعلای انسانی باز می دارد. علاقه انسان به زن و فرزند، مال و ثروت، و جاه و مقام گرچه امری طبیعی است و آدمی در زندگی مادی و معنوی خود ناگزیر از آن است، اما این علاقه مندی هرگز نباید به غفلت از یاد خدا که انحراف از مقصد اصلی و بزرگ ترین بلا و مصیبت برای اوست منجر گردد.

در شرح حال مرحوم شیخ عبد اللَّه شوشتری که از معاصرین مرحوم علّامه مجلسی بوده است نوشته اند:

«وی را فرزندی بود که او را بسیار دوست می داشت. زمانی آن فرزند سخت بیمار شد و شیخ بدان جهت پریشان خاطر گشت.

روز جمعه با همان حال برای اقامه نماز جمعه حرکت کرده و در هنگام خواندن سوره منافقون وقتی به آیه فوق رسید، آن را چندین بار تکرار کرد. پس از نماز علّت تکرار آیه را از وی جویا شدند. در پاسخ فرمود: وقتی به این آیه رسیدم به یاد فرزندم افتادم. از اینرو با تکرار آن به مبارزه با نفس خویش پرداختم تا حالی پیدا کردم که گویا فرزندم مرده و جنازه او در برابرم قرار دارد، و در این وقت بود که از

ص: 313

تکرار آیه باز ایستادم.(1)

در دبستان ازل حسن تو ارشادم کرد

بهر صیدم ز کرم لطف تو امدادم کرد

نفس بد طینت من مایل هر باطل بود

فیض بخشی تو از دست وی آزادم کرد

برای رهایی از شرّ نفس و آلودگی های نفسانی و وسوسه های شیطانی راهی جز توجّه به خدا و یاد همیشگی او نیست. تا زمانی که خود را در حضور او - جلّ جلاله - دیده و ارتباط قلبی از ساحت اقدسش منقطع نگشته، نه از حیله های نفسانی اثری، و نه از وسوسه های شیطانی خبری است، و در آن حال، نه این هر دو و نه هیچ کس دیگر هرگز قادر به فریب آدمی نخواهند بود.

امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«أَصْلُ إِصْلاحِ الْقَلْبِ اشْتِغالُهُ بِذِکْرِ اللَّهِ.».(2)

«ریشه و اساس شایسته سازی دل، اشتغال آن به ذکر خدا و یاد اوست».

یاد حقّ روح را صفا، دل را آرامش و نفس را از اسارتِ دوستی دنیا که منشأ همه خطاهاست رهایی بخشیده و قلب را جلوه گاه محبوب و آماده دریافت فیض از جانب دوست خواهد ساخت. همچنان که غفلت از یاد خدا آدمی را از ساحت اقدس الهی دور ساخته، روحش را تیره، قلبش را مضطرب و نفسش را به بندگی و اسارتِ تعلّقات مادی و پیروی از شیاطین سوق می دهد و طبعاً او را از هر خیر و برکت و فیض و رحمت معنوی محروم می سازد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«أَرْبَعٌ لا یُصِیبُهُنَّ إِلّا مُؤْمِنٌ: اَلصَّمْتُ وَ هُوَ أَوَّلُ الْعِبادَةِ، وَ التَّواضُعُ لِلَّهِ سُبْحانَهُ و تَعالی وَ ذِکْرُ اللَّهِ عَلی کُلِ ّ حالٍ وَ قِلَّةُ الشَّیْ ءِ یَعْنِی قِلَّةُ

ص: 314

الْمالِ.».(1)

«چهار چیز است که جز مؤمن به آن دست نیابد (و جز او لیاقت و شایستگی آن را ندارد): سکوت کردن که آغاز (و پایه) عبادت است، تواضع نمودن برای خدای متعال، یاد خدا کردن در هر حال، و اندک داشتن مال.».

از جمله سفارشات رسول اکرم صلی الله علیه وآله به حضرت علی علیه السلام این است:

«یا عَلِیُّ ! ثَلاثٌ لا تُطِیقُها هَذِهِ الْأُمَّةُ: اَلْمُوَاساةُ لِلْأَخِ فِی مالِهِ، وَ إِنْصافُ النَّاسِ مِنْ نَفْسِهِ، وَ ذِکْرُ اللَّهِ عَلی کُلِ ّ حالٍ، وَ لَیْسَ هُوَ «سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا إِلَهَ إِلّاَ اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ»! وَ لَکِنْ إِذَا وَرَدَ عَلَی ما یَحْرُمُ عَلَیْهِ خافَ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَهُ وَ تَرَکَهُ.».(2)

«علی جان! سه کار است که این امّت توانایی آن را ندارند: یاری رساندن به برادر دینی و او را در مال خویش سهیم قرار دادن، انصاف به خرج دادن میان خود و مردم ؛ خدا را در همه حال به یاد داشتن. (البته) منظورم (تنها) گفتن «سُبْحانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لا إِلَهَ إِلّاَ اللَّهُ وَ اللَّهُ أَکْبَرُ» نیست، بلکه (منظورم این است که) هر وقت کار حرامی در مقابل او قرار گیرد، از خدا بترسد و آن را ترک نماید.».(3)

امام صادق علیه السلام به نقل از رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«هر کس خدا را اطاعت کند در حقیقت خدا را یاد کرده، گرچه نماز و روزه و تلاوت قرآن او اندک باشد. و هر کس از خدا نافرمانی نماید، در

ص: 315

واقع خدا را فراموش کرده، گرچه نماز و روزه و تلاوت قرآنش زیاد باشد.».(1)

امیر مؤمنان علیه السلام می فرمایند:

«اَلذِّکْرُ ذِکْرَانِ: ذِکْرُ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ وَ أَفْضَلُ مِنْ ذَلِکَ ذِکْرُ اللَّهِ عِنْدَ ما حَرَّمَ اللَّهُ عَلَیْکَ فَیَکُونُ حاجِزاً.».(2)

«ذکر دو گونه است: خدای بزرگ را در هنگام مصیبت یاد کردن (و شکیبایی و استقامت ورزیدن)، و از آن برتر خدا را یاد نمودن در برابر آنچه که بر تو حرام کرده است، تا (این یاد) بین تو و آن حرام (چون سدّی) مانع گردد».

حضور دائمی:

مقصود از این مرحله از ذکر قلبی - که مقامی است بس رفیع، و برترین نوع ذکر می باشد و جز برای اولیای خدا و کُمّلین مؤمنین حاصل نمی گردد - آن است که انسان در همه حالات در خلال کسب و کار، هنگام گفتگو با مردم، در وقت خوردن و آشامیدن و همه اوقات زندگی خدای متعال را قلباً یاد کرده، با یاد اقدسش مأنوس بوده، و آنی از او - جلّ و علا - غفلت نورزد.

خدای متعال می فرماید:

« رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ... ».(3)

«مردانی که آنان را نه تجارت و نه هیچ داد و ستدی از یاد خدا غافل

ص: 316

نمی سازد».

آنان در عین تلاش و فعالیت، هرگز از یاد خداوند غافل نگشته، کار و کوشش و فعالیت شان همواره تحت الشعاع یاد خدا و ذکر اوست. یاد خدا دیدگان آنان را روشن و دل هایشان را منوّر گردانیده، و همه چیز را از صفحه فکر و قلبشان ناپدید ساخته است.

گویا جز با یاد و نام او آشنا نیستند و جز کلام او گوش آنان را نوازش نمی دهد. دنیا را پشت سر گذارده، پای بر عرصه آخرت نهاده اند. آنچه را که دیگران نمی بینند آنها می بینند و گوش جانشان با آنچه که سایر مردم نمی شنوند آشناست.

دستورات الهی و وعده های حقّ را در برابر دیدگان داشته، پیوسته به اعمال خویش می اندیشند. در حالی که فرشتگان در اطراف آنان حلقه زده، به آنان سکینه و آرامش می بخشند، و درهای آسمان بر آنها گشوده گشته است، بر کردار خویش گریانند و پیوسته با خدای متعال راز و نیاز دارند.(1)

« اَلَّذِینَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ ».(2)

«آنان کسانی هستند که ایمان آورده و دل هایشان به یاد خدا مطمئن و آرام است، آگاه باشید، دل ها تنها با یاد خدا آرامش می یابد.».

گرفتاری های زندگی، فقر و بیماری، حوادث تلخ و ناگوار، دل باختگی در برابر زَرق و برق زندگی مادی، ضعف و ناتوانی در برابر مشکلات، و ترس و وحشت از آینده تاریک و مبهمی که انسان غافل برای خود ترسیم کرده، روح او را می فشارد

ص: 317

و دل وی را مضطرب و پریشان می سازد.

امّا هنگامی که با تکیه بر ایمان و ملکه تقوا خدا را حاضر و ناظر و آگاه و توانا بداند، و پیوسته با نام او به سر برده و با یاد او مأنوس باشد، از یک سو روحی آرام و دلی مطمئن می یابد، از سوی دیگر این توجّه قلبی برای او مبدء تلاش و فعالیت و پویایی و نشاط در جهت حرکت به سوی نیکی ها خواهد گشت.

ص: 318

و تفکرّ در زمینه عظمت عالم آخرت و بقای آن نمونه هایی از مدارج اندیشه و مراتب فکر است که به تناسب ارزش هر یک تفکّر نیز از فضیلت های متفاوتی برخوردار می گردد.

در میان خیل بی شمار انسان ها که در خلال دوران زندگانی و حیات بشر پای به عرصه زندگی نهاده، عمر خویش را با فراز و نشیب و تلخی و شیرینی آن سپری کرده، جهان را بدرود گفته اند، تنها کسانی به مفهوم حقیقی به شرافت و بزرگی موصوف و از موهبت حیات انسانی بهره مند گشته اند که زبانشان پیوسته با ذکر نام حقّ آشنا، و سینه و قلبشان با تفکّر در آفرینش نظام هستی از زلال دانش و جام معرفت سیراب بوده است.

خدای متعال از آنان به عنوان فرزانگان یاد کرده و می فرماید:

« إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ ا الَّذِینَ یَذْکُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یَتَفَکَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ ».(1)

«مسلّماً در آفرینش آسمان ها و زمین و آمد و رفت شب و روز، نشانه هایی (روشن) برای خردمندان و صاحبان مغز است همانها که خدا را در حال ایستاده و نشسته، و هنگامی که بر پهلوهایشان خوابیده اند، یاد می کنند و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند (و می گویند:) پروردگارا! این ها را بیهوده نیافریده ای، تو پاک و منزّهی! ما را از عذاب آتش دوزخ نگاه دار».

عالمان دینی و خردمندان و عارفان حقّه که از زلال مکتب حیات بخش اسلام

ص: 320

سیراب گشته اند، گویا با عنایت به مضمون همین آیه است که فرموده اند:

دروازه های فکر سازنده آنگاه بر سالک گشوده خواهد شد که با پرداختن به ذکر و مداومت بر یاد خدا لوح سینه و صفحه اندیشه را از تیرگی حیله های نفسانی و وسوسه های شیطانی پاک، و آیینه دل را از ظلمت انگیزه های آلوده و خطورات ناپاک تطهیر نماید. و در این مرحله است که با نگاهی خردمندانه به خود و پیرامون خود، آفرینش نظام هستی را هدف مند می بیند ؛ به هدف والای خلقت انسان که جز تعالی معنوی، پرورش روان و تکامل روحی نیست پی برده، اعتراف می کند که او برای زندگی زودگذر و ماندن در دنیای فانی آفریده نشده، سرایی جاودانه و حیاتی همیشگی در انتظار اوست و در آن جا به نیک و بد کردار او رسیدگی شده، پاداش و کیفر خواهند داد. این است که ملتمسانه دست نیاز به درگاه بی نیاز بلند کرده، رهایی خویش را از عذاب دردناک آتش درخواست می نماید.

آری، آیات قرآنی همواره مردم را به اندیشه در اسرار آفرینش و عبرت از سرگذشت پیشینیان فرا می خواند. در پایان بسیاری از آیات قرآنی دعوت به تفکّر، تعقّل و تذکّر شده تا هر کس به فراخور قابلیت، دانش و بینش خویش از این اقیانوس بی کران سیراب گشته، معرفت خود را نسبت به رازهای نهفته و شگفتی های پنهان عالم خلقت تعمیق بخشد.

حضرات معصومین علیهم السلام نیز همگام با قرآن پیوسته بر فکر و اندیشه تأکید داشته اند:

امام صادق علیه السلام تفکّر را برترین عبادت معرفی کرده اند:

«أَفْضَلُ الْعِبادَةِ إِدْمانُ التَّفَکُّرِ فِی اللَّهِ وَ فِی قُدْرَتِهِ.».(1)

ص: 321

«برترین عبادت، تداوم بخشیدن به تفکّر در باره خدا و قدرت اوست».

حضرت رضا علیه السلام حقیقت عبادت را اندیشیدن در امر خداوند دانسته، می فرمایند:

«لَیْسَتِ الْعِبادَةُ کَثْرَةَ الصَّلاةِ و الصَّوْمِ إِنَّمَا الْعِبادَةُ التَّفَکُّرُ فِی أَمْرِ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ.».(1)

«عبادت به زیاد بودن نماز و روزه نیست، حقیقتاً عبادت تفکّر در امر خدای بزرگ است».

بر همین اساس است که دست پروردگان مکتب، به این امر مهم به شدّت اهتمام داشته اند، همچنان که در باره ابوذر غفاری - رضوان اللَّه علیه - فرموده اند:

بیشتر عبادت وی تفکّر و عبرت بوده است.(2)

همچنین امام صادق علیه السلام ضمن تعظیم فکر و اندیشه با اشاره به آیات قرآنی، تنها اندیشمندان را پند پذیر معرفی کرده اند:

«تَفَکُّرُ ساعَةٍ خَیْرٌ مِنْ عِبادَةِ سَنَةٍ [قالَ اللَّهُ] « إِنَّما یَتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ.(3) ».(4)

«ساعتی اندیشیدن از عبادت یک ساله بهتر است. خداوند می فرماید: تنها خردمندان پند می گیرند.».

عبادت خدا امری است مطلوب و آدمی را به ساحت محبوب نزدیک می سازد، لیکن فکر و اندیشه که حاصل آن: بینش صحیح، جهان بینی واقع بینانه، و جهت گیری مناسب و هماهنگ با نظام آفرینش است، انسان را به معنای حقیقی

ص: 322

برای تلاش و حرکت در راه هدف متعالیش مهیا ساخته، او را قادر خواهد ساخت تا با استفاده از تمامی توان، استعداد و امکانات، از لحظه لحظه عمر خویش به نیکوترین شکل بهره برده، به ساعتی مسیر سالی و به شبی راه صد ساله را بپیماید.

هم آن حضرت به نقل از جدّ بزرگوار خود امیر مؤمنان علیهما السلام فکر را دعوت کننده به نیکی و نیکو کاری دانسته، می فرمایند:

«إِنَّ التَّفَکُّرَ یَدْعُو إِلَی الْبِرِّ وَ الْعَمَلِ بِهِ».(1)

«تفکّر، آدمی را به کار نیک و نیکوکاری فرا می خواند».

و امام مجتبی علیه السلام آن را حیات دلِ آگاه و کلید درهای حکمت معرفی فرموده اند:

«عَلَیْکُمْ بِالْفِکْرِ فَإِنَّهُ حَیاةُ قَلْبِ الْبَصِیرِ وَ مَفاتِیحُ أَبْوابِ الْحِکْمَةِ.».(2)

«به فکر روی آورید که آن، حیات قلب بینا و کلید درهای حکمت است».

نقل است که شبی برای وضوی حضرت سجّاد علیه السلام آب حاضر کردند. هنگامی که دست مبارک در آب نهادند، سر بلند کرده به آسمان و ماه و ستارگان چشم دوخته و در اندیشه آفرینش آنها فرو رفتند. سپیده صبح دمید و صدای اذان مؤذّن بلند شد در حالی که هنوز دست مبارکشان در ظرف آب بود!(3)

ص: 323

«قُلُوبُهُمْ مَحْزُونَةٌ.».(1)

«دل های آنان (همیشه) محزون است».

آنان گرچه از توفیقات الهی و طاعات خویش مسرورند، امّا به واسطه گناهان خویش و احساس مسئولیتی که در درون احساس می کنند، اندوه بر وجودشان بار انداخته و همواره نگرانند.

آن حضرت در وصف مؤمنان نیز می فرمایند:

«سُرُورُ الْمُؤْمِنِ بِطاعَةِ رَبِّهِ وَ حُزْنُهُ عَلی ذَنْبِهِ».(2)

«سرور و شادی مؤمن به خاطر فرمانبرداری از پروردگارش و اندوه او به واسطه گناه اوست».

حزن و اندوه نسبت به امور دنیوی منشأ بی تفاوتی و بیگانگی نسبت به امر آخرت است. امّا حزنی که از کثرت اشتیاق به وجود آید - همچون اندوه محبّین - و اندوهی که ناشی از ترس از گناه و عذاب الهی است - بسان حزن صالحان - سرچشمه نور و منبع نیرو و حرکت است. سالک الی اللَّه را با امر دنیا چه کار؟ او حساب خویش را با دنیا یکسره کرده، و جز حضرت حقّ مقصد و مقصودی ندارد؛ نه از فوت چیزی محزون و نه از حادثه ای نگران، امّا پیوسته بیمناک است که مبادا از چشم محبوب ساقط گشته، رشته حزن از قلب او منقطع گردد و او را از فیوضات معنوی و عنایات حضرت حقّ محروم سازد.

-امام باقر علیه السلام ضمن حدیثی طولانی به جابر جعفی می فرمایند:

«وَ اسْتَجْلِبْ نُورَ الْقَلْبِ بِدَوامِ الْحُزْنِ.».(3)

«قلبت را با تداوم بخشیدن به حزن نورانی ساز».

ص: 325

تمایلات بشری و از نیازهای فطری و طبیعی انکار ناپذیری است که اگر با انگیزه ای متعالی و روشی درست و منطقی به آن پاسخ داده شود، جرأت و جسارت لازم برای ورود به صحنه های نبرد زندگی را به ارمغان آورده، پایه های اعتماد به نفس را در وجود آدمی استحکام می بخشد، و ضمن ارتقای روحیه مقاومت، پایداری، استقامت و بردباری، وی را از هر گونه چاپلوسی، دریوزگی، مذلّت، خفّت و خواری باز داشته، و از تن دادن به مظاهر اسارت و بندگی در برابر زورگویان و ستمگران بر حذر می دارد.

لیکن اطاعت تحقیرآمیز و کرنش مذلّت بار در برابر اسیرانِ شهوت و غضب و پیروانِ نفس و شیطان را هرگز نباید با خشوع فخر آفرین و خضوع عزّت بخش در پیشگاه آفریدگار مقتدر و خالق بی نیاز از یک سنخ پنداشت.

قیاس این دو، نه واقع بینانه است و نه مقتضای خردمندی، و از قضاوتِ منصفانه نیز فرسنگ ها به دور است!

پاسخ آگاهانه به ندای فطرت و نوشیدن شهد گوارای فیض معنوی و تعالی روحی کجا و ضایع ساختن قابلیت های انسانی و استعدادهای درونی به واسطه تبعیت از مستانِ نخوت و غرور و پیروان هوی و شرور کجا؟!

عبادت، پرستش ستایشگرانه کمال مطلق و اظهار آخرین درجه شعور و معرفت است.

عبادت، ظهور خاضعانه اوج کمال خواهی، تجلّی پاکی و پاکیزگی و ابراز خالصانه عشق و عاشقی است.

عبادت، اعتراف آگاهانه به ربوبیت خالق جهان آفرین و حرکت هماهنگ و همسو با چرخش نظام شگفت انگیز آفرینش است.

عبادت، ستایش همه خوبی ها و نیکی هاست. پاسخِ نه، به ناپاکی و آلودگی، دست ردّ به هر چه نامردی و نامردانگی، و انکار عملی همه ناستوده ها

ص: 327

و زشتی هاست.

عبادت، پاسخ مثبت به یک نیاز طبیعی و رابطه شرافت مندانه و افتخارآمیز مخلوق با خالق خویشتن است؛ رابطه ای که جز با خدای متعال با هیچ کس نه شرافت مندانه و نه جایز است.

عبادت، هم راه است و هم راه کار، هم وسیله است و هم مقصد! شاهراه رشد و تعالی، راه کار شکوفا ساختن استعدادهای درونی، و هدف اعلای انسانیّت است. گام نهادن در مسیر تزکیه و تهذیب، رشد و تعالی و اعتلای معنوی جز از طریق عبادت برای هیچ کس میسّر نیست.

عبادت، وجدان مذهبی انسان را پرورش داده، استعدادهای خفته را بیدار، و قابلیّت های نهفته در وجود آدمی را شکوفا می سازد. میل و رغبت به کار نیک را افزایش داده، شعله های امیال حیوانی و تمایلات نفسانی و رغبت به گناه و فساد و تباهی را کم فروغ می گرداند. تیرگی های ناشی از گناهان را زایل ساخته، زمینه سرازیر شدن علوم اِفاضی و انوار اِشراقی بر قلب سالکان و پویندگانِ راه حقیقت را فراهم می آورد.

عبادت، انسان را از تعلّقات تباه کننده و غرق شدن در مادیات که زمینه بیگانگی از خویشتن است باز داشته، به خود و خویشتن باز می گرداند.

آری، عبادت، سر لوحه همه تعلیمات پیامبران، اساسی ترین وسیله تقرّب به خدای متعال و مقصد اعلای آفرینش است. خداوند می فرماید:

« وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلّا لِیَعْبُدُونِ ».(1)

«جن و انس را جز برای عبادت خویش نیافریدم».

عبادت آگاهانه و مبتنی بر شناختِ آفریدگار متعال، ذات مستجمع جمیع

ص: 328

صفات کمال، منبع همه خیرات و برکات، و معبود بی نیازی که جز ذات اقدسش شایسته پرستش نیست، حقیقتاً آدمی را از پیروی اسارت آمیز صاحبان زر و زور و هر گونه وابستگی ذلّت بار آزاد می سازد.

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«امام حسین علیه السلام در برابر اصحاب خویش تشریف آورده، فرمودند: ای مردم! خدای بزرگ این چنین یاد آور شده است که بندگان را نیافریده جز برای اینکه او را بشناسند، و هنگامی که او را شناختند عبادت نمایند، و با عبادت او از بندگیِ غیر او بی نیاز گردند...».(1)

همچنین خداوند می فرماید:

« یا أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ وَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ ».(2)

«ای مردم! پروردگارتان را عبادت و پرستش نمایید، همان که شما و پیشینیان را آفرید. باشد که پرهیزکار شوید.».

یاد آوریِ نعمت بزرگ آفرینش، علم، و قدرت بی پایان الهی را که در خلقت انسان نمایان است در معرض فکر و اندیشه مردم قرار داده، حسّ شکر گزاری را در آنان بر می انگیزد؛ از نخوت، تکبّر و خودستایی باز داشته، به حمد و ثنا و شکر و سپاسِ آفریدگارشان که نعمت حیات را به آنان ارزانی داشته، فرا می خواند.

تفکّر در علم، قدرت و آفرینشِ آفریدگاری که وجود، بقا و قِوام آدمی به اراده اقدس او وابسته، و ولیّ نعمت و مالک حقیقی انسان است، وی را نسبت

ص: 329

به عبادت و پرستش عاشقانه که حقّ مالک بر مملوک است ترغیب نموده، تقوا و پرهیزکاری را به عنوان ثمره عبادت برای او به ارمغان خواهد آورد، و البته تنها اوست که از دستاورد اندیشه و عمل خویش بهره مند می گردد، نه جز او. چه آنکه ساحت بی نیاز پروردگار متعال منزّه تر از آن است که جاه و جلال، علوّ مقام، و عزّت و عظمت کبریایی اش دستخوش عبادت بندگان یا ترک آن واقع گردد.

فرموده یا پرهیز داده است.».(1)

گرفتاری ها و مشکلات زندگی عمدتاً به واسطه یکی از سه امر زیر دامنگیر آدمی می گردد: تعلّقاتی که به مال و منال دنیا دارد، فکر و اندیشه ای که در برابر رأی و تدبیر مولا برای خویش اتّخاذ نموده است، و مشغولیت و رفتاری که خارج از دایره شرع او را سرگرم ساخته است. و بر همین اساس است که آن بزرگوار، حقیقت بندگی را که آسایش دنیا و خوشبختی اخروی را به همراه دارد، در رها شدن از وبال این سه عاملِ هلاکت بار خلاصه فرموده اند.

هم آن حضرت می فرمایند:

«اَلْعُبُودِیَّةُ جَوْهَرَةٌ کُنْهُهَا الرُّبُوبِیَّةُ...».(2)

«عبودیت و بندگی، حقیقتی است که نهایت و سویدای آن ربوبیّت است!». (3)

البته نفس پلید و سرکش را اگر به حال خویش واگذارند، عملی جز شرّ و فتنه، و وسوسه و فساد، و دستاوردی جز حسرت و ندامت و محرومیت و خسران نخواهد داشت. لیکن عنایات ربوبیِ پروردگار متعال، و لطف و مرحمتِ آستان عزّت و جلال را چه عجب، آنگاه که با تابش انوار اشراقات معنوی و سرازیر نمودن فیوضات علوم غیبی به وسیله نفوس قدسی حضرات معصومین علیهم السلام که ابواب اویند، نفس ظلوم و جهول را روحانی، و انسان ضعیف خاکی را - هر چند

ص: 331

ناتوان و تا هر اندازه نادان، در اثر عبودیت و بندگی - افلاکی نموده و به رفیع ترین مرتبه شرف معنوی و نقطه اوج عزّت و تعالی نائل گرداند؟!

به ذرّه گر نظر از لطف بوتراب کند

به آسمان رود و کار آفتاب کند

همچنین خدای متعال در حدیث شریف معراج، خطاب به رسول گرامیش صلی الله علیه وآله ضمن تأکید بر نقش روزی حلال، روزه و سکوت در سازندگی عبادت، از خصلت های عابد حقیقی این چنین یاد می فرماید:

«ای احمد! عبادت ده جزء دارد که نُه جز آن در حلال خواهی است. (بدان!) هنگامی که خوردنی و نوشیدنی تو از راه حلال و پاکیزه به دست آید، در حفظ و پناه من خواهی بود و من تو را حراست خواهم کرد.

حضرتش سؤال کردند: پروردگارا! سرآغاز عبادت چیست؟

فرمود: خاموشی و روزه! پرسیدند: پروردگارا! نتیجه و حاصل روزه چیست؟ فرمود: روزه حکمت را در پی دارد و میراث حکمت معرفت است، و از معرفت یقین حاصل می گردد، و هنگامی که بنده به مرتبه یقین نائل گردد، او را باکی نیست که در سختی به سر برد یا در آسایش باشد!...

ای احمد! آیا دانی که بنده چه وقت (حقیقتاً) عابد است؟ رسول خدا صلی الله علیه وآله عرض کردند: پروردگارا! (جز آنچه خود به من آموخته ای چیزی) نمی دانم. خداوند فرمود:

هنگامی که هفت خصلت در او جمع گردد: پاکدامنی و ورعی که او را از حرام نگاه دارد، سکوتی که وی را از گفتار بیهوده باز دارد، ترسی که در هر روز بر گریه اش بیفزاید، حیایی که در خلوت از من شرم کند، خوردن و استفاده اش از دنیا به اندازه ضرورت باشد، با دنیا دشمنی کند

ص: 332

چون من با آن دشمنم، و خوبان را به خاطر محبّت من به آنان دوست داشته باشد.».(1)

حضرت علی علیه السلام هم عبودیت را در پنج چیز خلاصه کرده، می فرمایند:

«الْعُبُودِیَّةُ خَمْسَةُ أَشْیاءَ: خَلاءُ الْبَطْنِ وَ قِرَاءَةُ الْقُرْآنِ وَ قِیامُ اللَّیْلِ وَ التَّضَرُّعُ عِنْدَ الصُّبْحِ وَ الْبُکاءُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ».(2)

«عبودیت در پنج چیز است: خالی بودن شکم، قرآن خواندن، شب زنده داری، تضرّع و زاری به هنگام صبح، و گریستن به خاطر خشوع و ترس آگاهانه از خدا.».

ارزش عبادت

عبودیت، تاج کرامت و مرتفع ترین قلّه افتخار آدمی است. منزلت عظیم رسول خدا صلی الله علیه وآله به واسطه بندگی و عبودیت تحقّق یافته و به همین سبب در تشهد نماز «أشهد أنّ محمّداً عبده و رسوله» گواهی به عبودیت آن جناب بر رسالت مقدّم گشته است.

نهایت قرب نیز در شب معراج تنها به واسطه عبودیت برای جنابش تحقّق یافت و آن حضرت را تا مرحله ای صعود داد که جبرئیل امین را طاقت نماند، به گونه ای که نزدیک شدن بیشتر برای او سوختن بال و پر را به همراه داشت. خدای متعال این مقام را در قرآن یادآور گشته، حضرت رسالت را به مقام عبودیت مفتخر ساخته و می فرماید:

« سُبْحانَ الَّذِی أَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَی الْمَسْجِدِ

ص: 333

الْأَقْصَی الَّذِی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا... ».(1)

«پاک و منزّه است خدایی که بنده اش را در یک شب از مسجد الحرام به مسجد الاقصی که اطرافش را پر برکت ساخته ایم برد تا برخی از آیات خود را به او نشان دهیم...».

رسول خدا صلی الله علیه وآله خود می فرمایند:

«برترین مردم کسی است که عاشق عبادت شود و با عبادت دست به گردن گشته، آن را از صمیم دل دوست بدارد ؛ با تن خویش بدان پردازد و برای آن خویشتن را فارغ سازد ؛ چنین کسی را باکی نیست که زندگی را به سختی بگذراند یا در آسایش باشد.».(2)

امیر مؤمنان علیه السلام نیز می فرمایند:

«ما تَقَرَّبَ مُتَقَرِّبٌ بِمِثْلِ عِبادَةِ اللَّهِ».(3)

«مقرّب درگاه الهی با هیچ وسیله ای مانند عبادت خدا به ساحتش نزدیک نگشته است».

همچنین فرموده اند:

«فِی الْإنْفِرَادِ لِعِبادَةِ اللَّهِ کُنُوزُ الْأَرْباحِ».(4)

«در تنها شدن برای عبادتِ خدا بهره گنج هاست».

ص: 334

می فرمایند:

«... اَلْعِبادَةُ مِنْ غَیْرِ عِلْمٍ وَ لا زَهادَةٍ تَعَبُ الْجَسَدِ.».(1)

«عبادت بدون آگاهی و زهد به زحمت انداختن بدن است.».

عبادت و دوستی و سپاسگزاری

عبادت از دیدگاه مردم به تناسب آگاهی و شناختی که از آن دارند، متفاوت است. گروهی آن را جز حرکات محسوس ظاهری نپنداشته، و اعمال عبادی خود را که با جسم و تن صورت می گیرد، بهای پاداشی می دانند که خدابه آن وعده فرموده، و یا اطاعتی که به واسطه ترس از مولا ناگزیر از آنند.

البته اینان در جهان آخرت از پاداش رنجی که برده اند و زحمتی که بر خویش روا داشته اند بهره مند خواهند گردید، لیکن تلقّی عارفانه از عبادت جز این خواهد بود.

از دیدگاه آنان که خدای متعال را شایسته عبادت می بینند، عبادت: سپاسگزاری از کامل علی الإطلاق و اظهار عشق و دوستی به جمیل مطلق بوده، پرورش استعدادهای روحی و قابلیت های درونی تنها در سایه آن میسّر است. عبادت، عالی ترین عکس العمل در برابر شایستگی، سیر و سلوک إلی اللَّه، طریق قرب و نردبان ترقّی است. و بالاخره عبادت، تعالی روان، معراج انسان و شکوفایی ملکوتی است.

اینان نیز به وسیله زبان و سایر اعضای بدن تا حدّ توان به انجام ظواهر عبادات اهتمام ورزیده و از فیض آن نهایت بهره را خواهند برد، لیکن عابد به تناسب معرفتی که نسبت به معبودِ خویش تحصیل کرده، و انگیزه ای که او را به عبادت

ص: 336

برانگیخته، از منافع عبادت خود برخوردار، و به همان نسبت در بساط قرب از ضیافت حضرت حقّ بهره مند خواهد گردید.

سرور عبادت پیشگان حضرت علی علیه السلام می فرمایند:

«إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَةً، فَتِلْکَ عِبادَةُ التُّجَّارِ. وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً، فَتِلْکَ عِبادَةُ الْعَبِیدِ. وَ إِنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُکْراً فَتِلْکَ عِبادَةُ الْأَحْرَارِ.».(1)

«گروهی خدا را به خاطر علاقه به پاداش عبادت می کنند، این عبادت بازرگانان است. دسته ای نیز خدا را به واسطه ترس از عذاب می پرستند، این نیز عبادت بردگان است. امّا عده ای با انگیزه سپاسگزاری به پرستش خدا روی می آورند، این عبادت آزادگان می باشد.».

امام صادق علیه السلام به بیانی دیگر عبادات مردم را اینگونه توصیف فرموده اند:

«گروهی خدای بزرگ را از روی ترس عبادت می کنند، که این پرستش بردگان است. دسته ای خدای متعال را برای به دست آوردن پاداش می پرستند این هم عبادت مزدوران است. امّا عده ای خدای بزرگ را به خاطر محبّتی که به او دارند بندگی می کنند، این عبادت آزادگان و برترین نوع عبادت و بندگی است.».(2)

البته انسان تا هنگامی که خدا را - ولو در حدّ قابلیّت خویش - آن گونه که شایسته است نشناخته، از شربت گوارای محبّت نچشیده، به مقام اطمینان و آرامش روحی نائل نگشته، و یاد او - جلّ جلاله - در دلش استقرار نیافته، سزاوار نباشد مرتکب ادعای بزرگی گردد که جز از اولیای خدا شایسته نیست و چنین

ص: 337

پندارد که خدا را به خاطر عشقی که به او می ورزد و با انگیزه سپاسگزاری بندگی می کند.

آری، این مقام، برازنده شخصیت همیشه جاوید، ابر مرد روزگاران، و پیشوای بزرگ عارفان مولا علی علیه السلام است که خود می فرماید:

«إِلهِی ما عَبَدْتُکَ خَوْفاً مِنْ عِقابِکَ وَ لا طَمَعاً فِی ثَوابِکَ وَ لکِنْ وَجَدْتُکَ أَهْلاً لِلْعِبادَةِ فَعَبَدْتُکَ.».(1)

«خداوندا! من تو را به خاطر بیم از کیفرت و طمع به پاداشت بندگی نکرده ام. بلکه تو را شایسته پرستش یافته و (به همین سبب) بندگی تو را برگزیده ام.».

نماز در نظر ایشان از چنان اهمیتی برخوردار بود که هنگامی که به آن روی می آوردند رنگ مبارکشان دگرگون گشته، بدن شریفشان از خوف الهی می لرزید.

البته حضور قلب نیز دارای مراتبی است که بعضی از آنها جز برای أخصّ اولیای خدا میسّر نمی گردد، لیکن با توجّه به نقش حیاتی و بسیار مهمی که در سازنده بودن عبادت و تأثیر گذاری آن بر روح و روان آدمی ایفا می نماید، هر کس موظّف است - با تفکّر در مقام، جلال، عظمت و سایر صفات خدای تبارک و تعالی، و مطالعه و تأمل در مورد اهمیت و نقش عبادت در ارتقای معنوی و تکامل روحی انسان، و فراهم آوردن زمینه فراغتِ وقت و از آن مهم تر فراغت قلب، و استقامت بر تداوم ذکر و یاد حقّ که از عوامل و اسباب مهم حضور قلب محسوب می گردد - به قدر توان در راه تحصیل آن تلاش کرده، از هیچ کوششی دریغ نورزد.

همچنین کوشش در این زمینه را نباید تنها به اوقات عبادت اختصاص داده، به آن اکتفا نماید. چه آنکه حضور قلب خصوصاً در نماز برای کسی که دلش در تمام روز از حضرت حقّ غافل است - همچنان که بزرگان نیز فرموده اند - بسیار دشوار بلکه محال است! تلاشی مستمرّ و جهادی پی گیر می طلبد.

در عین حال، وقت معیّنی را در شبانه روز برای عبادت قرار داده، در آن وقت به کار دیگری نپردازد، و فکر و قلب را از توجّه نمودن به امور دنیوی که منشأ پراکندگی خاطر و تفرقه است منصرف ساخته، از هر کس و هر چیز جز حضرت معبود فارغ سازد.

پیش از وقت نماز، شور و حال بزرگان دین و توجّه و حضور قلب اولیای خدا را در خاطر آورده، بیندیشد که تا چه اندازه از آنان دور است! خود را خطاب کرده با زبان حال و قال بگوید:

ص: 339

چه بسیار قبیح است که هنگام عرض نیاز به ذات غنیّ بی نیاز، افکارت تا این حدّ پراکنده، و از حضرت ذو الجلال تا این اندازه غافل هستی! در حالی که اگر با بنده ضعیفی از بندگان خدا - که بین تو و او رابطه دوستی است - مشغول گفتگو باشی، تمام حواسّ بلکه دل و جانت نزد اوست و بسا توجّه و انس تو با وی تا حدّی است که از حوادث پیرامون خود با خبر نمی شوی!

از قدر و منزلت پروردگار بزرگ خود غافل مباش و این چنین استخفاف را عملاً در حقّ او - جلّت عظمته - روا مدار. با سعی و کوششی خستگی ناپذیر، طایر خیال خویش را که مدام از این شاخه به آن شاخه در پرواز است در اختیار گیر و با مراقبت کامل و تمرین مداوم در همه حال خصوصاً هنگام اقامه نماز - که بهترین زمان برای این تمرین است - زمینه فراغت قلب را که یکی از اسباب مهمّ حضور قلب است فراهم آورده، دل و جان، و روح و روان را به طور کامل از غیر حقّ فارغ ساز!

اینان در واقع به واسطه ضعف ایمان و مجذوب شدن به دنیا و امور مادی، گرفتار نوعی بیماری روحی گشته، پرداختن به شئون دنیوی را در اولویت قرار داده و طبیعتاً از عبادت لذّت نمی برند.

حضرت عیسی علیه السلام می فرمایند:

«همچنان که بیمار به غذای خوب و مطبوع می نگرد و بر اثر شدّت درد از آن لذّت نمی برد، دنیا دار نیز از عبادت، لذّت نبرده، و به واسطه احساس دوستی مال، شیرینی عبادت را درک نمی کند.».(1)

در این میان تنها گروه اندکی از مردم با نگرانی شدید از کیفرهای بزرگ اخروی و امید فراوان به پاداش های بی نظیر معنوی، آن چنان به عالم آخرت اطمینان دارند که گویی عرصه محشر و صحنه عطای ثواب و عقاب الهی را در همین دنیا مشاهده می کنند، لذا در صدد انجام وظایف دینی برآمده، با شور و نشاط کامل به عبادت و بندگی خدای متعال می پردازند.

گرچه برای امر معاش و زندگی دنیا نیز فعالیت می کنند امّا نه وسعت و رفاه زندگی، آنان را غافل و مغرور می سازد و نه از تنگی معاش، گره بر پیشانی خواهند افکند. آنچه برای ایشان اصل بوده و حقیقتاً به آن اهتمام می ورزند، اطاعت از خداوند و عبادت خالصانه ای است که با هدف جلب رحمت الهی و تحصیل رضای خدا و به امید نیل به کمالات روحی و ارتقای معنوی با شوق و نشاط انجام می دهند و در این مسیر هرگز کمترین غبار خستگی بر قامت استوارشان نخواهد نشست .

به راستی آنان عاشق عبادت اند و همواره با تمام وجود به قدر طاقت خویش

ص: 341

در راه بندگی خدای متعال کوشا بوده و عبادتشان سرشار از شور و سرور، و وجد و نشاط، و از هر گونه سستی و سنگینی و کسالت و ملالت به دور است.

امام باقر علیه السلام نقل می کنند که امیر مؤمنان علیه السلام نماز صبح را در عراق به جماعت به جای آوردند. هنگامی که (از نماز و تعقیبات آن فارغ گشته) روی برگردانیدند، مردم را موعظه فرموده، گریستند و آنان را نیز از خوف خدا گریاندند. آنگاه فرمودند:

«به خدا سوگند! در زمان خلیلم رسول خدا صلی الله علیه وآله کسانی را می شناختم که شبانه روز ژولیده و گردآلود و گرسنه بودند. پیشانی آنان (در اثر سجده های طولانی) مانند زانوی بز بود! شب را با سجود و قیام برای پروردگار خود سپری کرده، گاهی روی پا ایستاده و زمانی پیشانی بر زمین می ساییدند؛ با پروردگارشان مناجات کرده و آزادی خویش را از آتش دوزخ درخواست می نمودند. سوگند به خدا! آنان را با این حالات باز ترسان و نگران دیدم.».(1)

امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«سوگند به خدا که شما بر دین خدا و ملائکه هستید. پس ما را بر آن به ورع و کوشش در عبادت یاری کنید، بر شما باد به نماز و عبادت، بر شما باد به ورع و پارسایی.».(2)

در حالات نفیسه بانو - که از نوادگان امام مجتبی علیه السلام و در مصر مدفون است - نوشته اند: وی قبرش را آماده کرده و در آن نماز می خواند، و قرآن را شش هزار

ص: 342

مرتبه در آن قبر ختم نمود.

آن بانوی مکرّمه در حال احتضار روزه دار بود. از او خواستند تا روزه اش را افطار نماید. فرمود:

«شگفتا! سی سال است که از خداوند مسئلت دارم با حال روزه حضرتش را ملاقات کنم، اینک روزه ام را افطار نمایم؟!

سپس به خواندن سوره انعام مشغول گشت، و چون به آیه « لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ (1) » رسید از دنیا رفت.(2)