سفر نامه ميرزا داوود وزير وظايف

پيشگفتار

ص: 15

سنت سفرنامه نويسى از دير باز، به شكل محدود، در بين اقوام و ملل دنيا مرسوم بوده، ليكن در دو قرن اخير توسعه و رواج قابل توجهى يافته است. سفرنامه نويسان، هر يك با تخصص ها و گرايش هاى فكرىِ خود تلاش كرده اند تا آداب و رسوم مردم در شهرها و روستاها را بازگو نموده، به تشريح و توصيف اماكن و آثار تاريخى و حوادث و رويدادهاى بين راه بپردازند.

در ميان سفرنامه ها، سفرنامه هاى مربوط به حج از اهميت و جاذبه ويژه اى برخوردار است. نويسندگانِ چنين آثارى تلاش كرده اند تا چگونگى حج گزارى مسلمانان، شيوه رفتار آنان با يكديگر، سختى ها و دشوارى هاى گوناگون ميان راه، كمبود و يا نبودِ امكانات مادى و رفاهى و ويژگى هاى هر يك از اماكن دينى و مذهبى شهرهاى بين راه و به ويژه حرمين شريفين را تشريح و ترسيم كنند. محققان و انديشمندان نيز در هر زمان كوشيده اند تا سفرنامه هاى پيشينيان را به زيور طبع آراسته، در اختيار نسل هاى بعد از خود قرار دهند.

اين جانب نيز، هم به دليل مسؤوليت شغلى و هم علاقمندى به اين گونه سفرنامه ها، از سال ها پيش كوشيده ام تا با كمك برخى از دوستان فاضل و دانشمند، اين سنت ديرينه را پاس داشته، ضمن تشويق زائران و حجاج بيت اللَّه الحرام به نوشتن سفرنامه و

خيال تشرّف

چند سال متوالى بود كه همه ساله خيال تشرف به «مكّه معظّمه» داشتم، بعضى عذرها پيدا مى شد، كه يكى هم در آخر همه، عدم مساعدت استخاره بود، كه همه ساله بد مى آمد، تا امسال كه مطابق «لوى ئيل 1322» (2) و مطابق است با 45 سال كه از تاريخ ولادت مى گذرد.

تلگراف به نيشابور

تلگرافى روز بيست و سيم به «نيشابور» به «حاجى غلامحسين» صاحب كار خود كردم، كه هر قدر ممكن شود، از محصول و غله [و] املاك فروش كرده، پول برداشته، با «كربلايى محمدحسن» برادرش، كه خيال داشتم او را هم ببرم «مكّه»، روز عيد رمضان «مشهد» بيايد. دوباره به اهل منزل اين حرف را محرمانه در ميان آوردم، او هم استخاره كرد، [اين] آيه مباركه آمد:

«و اذ استسقى موسى لقومه» (2)

الى آخر، و اين استخاره چون خيلى خوب آمده بود، تصميم عزم نمودم.

ارگ دولتى

در ساعت چهار كه مراجعت به ارگ دولتى مى شد، در بين راه دوباره حرف عزيمت

خادم باشى

روز پنجشنبه هفتم شهر شوال به طالع «جوزا» (2)، از منزل خود به مباركى و ميمنت، به منزل جناب شريعتمدار «حاجى ميرزا عبدالمجيد» خادم باشى، كه برادر زن و پسر عمو بود، نقل مكان كردم و از راه حرم محترم رفته، زيارت كرده، شب را منزل جناب «خادم باشى»، شام صرف شده، خوابيدم. صبح برخاسته، بعضى كارهاى خود را وارسى نموده، نظم دادم و مشاغل و كارهاى شخصى و مذهبى و وارثى امورات خود را، به فرزندم «ميرزا على نقى» كه پسر بزرگتر و بيست سال عمر دارد، واگذار نمودم، كه به

خداحافظى

صبح جمعه قريب به ظهر به جهت خداحافظى [و] وداع رفتم ارگ، نهار [را] آن جا صرف كرده و بعد از ظهر وداع كرده، حضرت رياست، كمال مرحمت را فرمودند و معانقه فرموده، به قدرى اظهار لطف كردند، كه خجل و شرمسار شدم، و حقيقتاً مرد بزرگ و صاحب اخلاق حميده است، خداوند ان شاءاللَّه طول عمر و ازدياد مدارجِ شأن، به ايشان مرحمت فرمايد.

روز شنبه صبح را و عصر جمعه را، جمعى كثير از مردم خيلى محترم و غيره ديدن آمدند، در اين بين از طرف منزل جناب «حاجى ميرزا رحمت معتمدالتوليه» (كه مدتى بود، مذاكره شده بود كه صبيه او را جهت فرزندم «ميرزا على رضا» كه پسر كوچكتر و هيجده سال سن او است، شيرينى خورى شده بود) خبر آوردند، كه چون خيال مسافرت داريد، بهتر اين است كه عقد بشود، و عروسى باشد براى بعد از مراجعت.

بحر آباد

شب يك شنبه دهم، منزلى در «بحرآباد» دو فرسخى شهر [مشهد]، ملك جناب حجةالاسلام آقاى «حاجى ميرزا حبيب اللَّه» بود، در باغ ايشان منزل كرده، خيلى خوش گذشت، غذاى پخته از شهر آورده بودند، صرف شد، همراهان چهار نفراند:

اهل منزل «والده ميرزا على نقى»، و «عيال جناب حاجى ميرزا عبدالمجيد خادم باشى»، كه محض تنها نبودن اهل منزل قرار دادم، او كرايه خود را بدهد و همراه بيايد، سيم «ميرزا اسداللَّه تيمورى» كه امسال سال چهارم است كه به سِمت نظارت نوكرى، صداقتى با من مى كند، تاكنون از او خلافى نديده ام، تا بعد چه شود. چهارم «كربلايى محمدحسن خرم آبادى» (2)

، كه برادرش «حاجى غلامحسين» صاحب كار املاك من است، و هر دو برادر با هم اداره كارهاى «نيشابور» من را مى كنند، اگر چه دهاتى است، اما

دعوت به شاه آباد

جناب آقاى متولى هم دعوت به «شاه آباد» ملك خود كردند، او را هم راضى به زحمت ايشان نشده، چون قدرى هم از راه دور بود، قبول نكردم، شب را بحمداللَّه خيلى خوش گذشت، بعد از آن كه صرف شام كرده بوديم، از طرف قلعه «اعزاز السلطان» شام

جعفرآباد

صبح سه شنبه از «مقصودآباد» كه خواستيم حركت كنيم، مذكور شد كه از «جعفرآباد» به «قوچان» خيلى گِل و باتلاق است، و رفتن درشكه با دو اسب كه تازه هم بسته شده، و خام بودند، خيلى مشكل بود، استخاره هم خوب نيامد، لهذا «ميرزاحسين» درشكه چى خود را، با «حاجى غلامحسين» و درشكه و اسب هاى خودم مراجعت دادم، و خود با اهل منزل سوار دليجان (1) شديم. دو ساعت و نيم تا «رضاآباد» و دو ساعت تا «جعفرآباد» راه بود، در «جعفرآباد» صرف نهار شد، سه به غروب مانده از «جعفرآباد» حركت كرده، راه خيلى گِل و بد بود، و خيلى هم دليجان حركت داد و اذيت كرد، نيم به غروب مانده وارد شهر «قوچان» شديم.

قوچان ناصرى

«قوچان ناصرى» كه «محمد ناصرخان شجاع الدوله» بعد از خراب شدن «قوچان كهنه» (1)

به زلزله، در تاريخ 1309 در اين مكان حاليه (2) ساخته است، شهرى است خيلى بزرگ نسبت به شهرهاى ايران، الا [اينكه به سبك] فرنگ ساخته شده است، خيابان هاى متعدد، چهار خيابان به وضع هاى خيلى خوب، دو طرف خيابانها جوى آب كوچكى، بعضى جاها هم به ندرت درخت بيد كاشته اند، ميدانى دارد كه وسط شهر است، بسيار آبادتر از ساير خيابانها است، شهر تقريباً طولانى اتفاق افتاده (3) است، طول آن از طرف مشرق به طرف مغرب است، از «مشهد مقدس» تا «قوچان» كه ديده شد، مى توان گفت يك جلگه است، به جهت اين كه كوهى فاصله ندارد، چند تپه مختصر دارد كه خود اهالى آنجا «طاس تپه ها» مى گويند، همه جا عرض اين جلگه از هشت فرسخ هست الى چهار فرسخ، هر چه نزديك تر به «قوچان» مى آيد راه به طرف كوه مشرقى نزديك تر مى شود، تا اين كه خود شهر «قوچان» تقريباً دامن كوه است.

اما كوه هاى اينجا اغلب بلكه همه خاكى است، به اين جهت است، كه ديمه (4) «قوچان» خوب عمل مى كند، و به همين جهت است كه راه شوسه اى هم كه مرحوم «حاجى ابوالقاسم ملك التجار اصفهانى» ساخته است، خيلى گِل ولاى مى شود، و الا راهى كه در دامن كوه است، بايد خود ريگزار باشد و خوب باشد، به هر حال «جلگه مشهد» به اين تقريب خيلى طولانى «جلگه اى» است، مثلًا از «جلال آباد» كه دامن كوه «كرهاب» است تا «قوچان»، يك جلگه محسوب مى شود، در «مشهد» هوا خيلى خوب بود، اما از «جعفرآباد» به سمت «قوچان»، اين جا همه جا يك گِرِه

تلگرافخانه

صبح تلگرافخانه رفتم، تلگرافخانه مختصرى دارد، تلگرافى به «حاجى معتمد» و تلگرافى به جناب «خبيرالدوله» كردم، دو ساعت بعد هم «حسين» رسيد، اسبِ سوارى عربى حقير را سوار شده و يكسره آمده بود، كاغذها را خوانده و جواب نوشتم. به بعضى از آقايان رفقا از قبيل جناب «خبيرالدوله» و «جناب حاجى نايب التوليه» و «جناب حاجى اعتضادالتوليه» و «جناب قائم مقام التوليه»، و عريضه اى به جهت حضرت اجل اشرف «آصف الدوله» نوشتم.

عصرى جناب «آقا ميرزا ابوالقاسم خان» (3)

مستوفى ديوان، داماد جناب وزير دفتر كه به جهت مميزى «قوچان» از «طهران» آمده است، ديدن كردند، قدرى صحبت كرديم، شب را از طرف سركار «شجاع الدوله عبدالرضاخان» حاكم «قوچان» رقعه و آدمى به

حركت از قوچان

صبح روز پنج شنبه پانزدهم شهر شوال، يك ساعت از دسته (2) گذشته از «قوچان» حركت كردم، يك درشكه از «قوچان» كرايه كردم، تا «عشق آباد» به بيست تومان، اسباب و نوكرها را در ارابه سوار كردم و خود با دو نفر عيال سوار درشكه شده، از «قوچان» تا «زواران» كه دهى است، در دم دامنه كوه است، گِل بود و به دو ساعت آمديم.

از «زواران» به «امام قلى ها» چهار فرسخ است، همه تپه و ماهور و گردنه، ليكن چون راه را خوب ساخته اند و همه جا ارابه در كمال سرعت حركت مى كند، و گِل هم نبود، و برف هم يخ زده بود، در سه ساعت و نيم آمديم، نيم به غروب مانده وارد «امام قلى ها» شديم، مهمان خانه خوبى و آب خوش گوار خوبى دارد، مستأجر مهمان خانه «احمدبيك» نام دارد، اطاق هاى خوبى دارد، نواب «اميرزاده خانم» و ارابه بُنه (3) در دو از شب گذشته رسيدند، شب را غذايى ساخته، ولى چون بد شده بود، حقير نان و پنير خورده خوابيدم.

صبح كه از خواب برخاسته، نماز خوانده، چايى خورده، آن وقت آفتاب طلوع كرد.

حضرات اهل منزل از حركت دليجان دو روز قبل صدمه خورده، قدرى ناخوش احوال شدند و احتمال حملى كه مى رفت، برطرف شد، به هر حال شكر خداوند را كرديم و

كلاته شاه محمد

از «قوچان» تا «كلاته شاه محمد» كه در ميان كوه است، راه درست به مقابل قبله مى رود، و از ميان ده «كلاته شاه محمد» كه تقريباً هفتاد هشتاد خانه وار «كُرد زعفران لو» در او منزل دارند، يك مرتبه راه منحرف مى شود به طرف «قطب شمال» تا به «امام قليا» و همچنين بعد از او تا خود «عشق آباد» به همين قسم راه مى رود.

از «امام قليا» كه يك فرسخى مى گذرد، در «بادام» دهى معتبر است و همچنين مى رسد به ميان دره تنگ كه «على آقا» نامى زعفران لو، كه پدرش سالها در ميان «عثمانى» بوده است، كاروانسرايى ساخته است، خيلى جاى با صفائى و آب خوبى دارد، هوا قدرى سرد بود، اگر بهار باشد، اين دره خيلى جاى باصفاى خوبى است، راه هم خيلى خوب ساخته شده، و خيلى زحمت كشيده و پول خرج كرده و سنگ برى ها كرده اند.

از دره تنگى عبور شد، كه كوه را به قدر چهار ذرع عرض، و دويست ذرع تقريباً طول بريده اند، و ارابه رو كرده اند.

از آنجا كه رد شد، قهوه خانه مختصرى و چند خانوار سكنى كرده اند، كه آب آنها از چاه است، ده بيست دقيقه توقف كردم، پنير خيلى خوبى ديدم، قدرى پنير از قرار من تبريز پانزده قران خريدم، و رد شده رسيديم به گردنه خيلى صعب، كه الحق خيلى خوب ساخته اند، و بهتر از گردنه اى كه نرسيده به «امام قليا» است، ساخته شده است و خيلى صعب تر است، تا به «شمخال» دو سه گردنه صعب است، كه خوب ساخته شده است.

تاجر ارمنى

صبح برخاستيم، برف زيادى باريده بود، و كم كم هم مى باريد. درشكه را بستند. در اين بين شخصى تاجر ارمنى كه آنجا است، ديدن آمد، و اصرار كه امروز را بمانيد، مهمان من باشيد، قبول نكردم، دعوت به چايى كرد و مى گفت، خدمتكار من مسلمان است، محض اين كه نرنجد رفتم منزلش، و دست و دهن خود را آلوده به يك فنجان چايى كردم، و درشكه حاضر شده سوار شدم، دو نفر غلام و يك نفر «ميرزا على» نام مترجم، كه جوان معقولى بود، «ميرزا باباخان» رئيس گمرك [را] محض تسهيل عبور همراه كرد.

ورود به عشق آباد

دو ساعت به غروب مانده روز شنبه شانزدهم وارد شديم، دو فرسخ به «عشق آباد» مانده، كوه تمام مى شود و جلگه وسيعى و سواد (1) شهر عظيمى به نظر مى آيد، از دور همه، تنورهاى كارخانجات و قبه كليسا و دود راه آهن است كه در نظر مى آيد. اين دو فرسخ را هم خيلى خوب ساخته و ريگ ريزى كرده اند، كه خيلى كم گل مى شود، اول چيزى كه از «عشق آباد» كنار راه ديده مى شود، آسيا و طاحونه است، كه اطراف آن چند آلاچيق (2) خوب

جناب منشور الملك

دو ساعت از شب گذشته در اطاق نشسته بودم، ديدم صداى جناب «منشور الملك» مى آيد، سلام و عليك كرديم، آمدند اطاق، گله كردند، چرا منزل ايشان وارد نشده ام، گفتم با وجود تلگراف چرا آدمى جلو نفرستاده بوديد؟ معتذر شد كه امروز چون بارندگى بود، گمان نداشتم وارد بشويد، قدرى تكليف كردند كه تهيه شام شده است، «اميرزاده خانم» را پيشتر آدم و درشكه فرستاده بودند و برده بودند، ما را هم با اهالى منزل دعوت كردند.

بعد از رفتن ايشان، اهل منزل راضى به رفتن نشدند، ليكن چون حقير وعده داده بودم، درشكه كرايه كرده، سوار شده رفتم منزل ايشان، عمارتى در يك كنار، طرف غربى «عشق آباد»، نزديك راه آهن، خود ساخته است، دو سه اطاقى كه به حقير نشان دادند به وضع اهل فرنگ و خوب ساخته اند، در سر ميز نشسته، يك سماورى با يك فنجان و قدرى قند روى ميز بود، يك ميوه خورى هم روى ميز بود، كه چهار پرتقال و چهار انار و چهار سيب گذارده بودند، يك مجموعه كوچكى هم نان قالبى و باقلوا بود، يك فنجان

بوكنرال

«بوكنرال» كه محل ايستادن راه آهن «سمرقند» است، و مسافرين «عشق آباد» از آنجا سوار مى شوند، دو سه عمارت و اطاق هاى بزرگ كه هر كدام بيست ذرع در پانزده شانزده ذرع است، خيلى مزين، بخارى هاى آهن پيچ خيلى خوب، چراغ هاى زياد، يك اطاق، تلگرافخانه راه آهن است، يكى محل دادن و گرفتن بليت راه آهن و بار است، و يك اطاقِ خيلى بزرگ مزيّن، محل نشستن و انتظار مسافرين است، اطاق هاى واغون (2) زياد در راه، بيكار و حاضر و مستعد است، راه هم در دمِ هر استپ (3) كه محل ايستگاه

كنسول مشهد

در حينى كه در راه منتظر رسيدن بودم، از طرف «قنسول (3) مشهد»، كه به «پطرزبورغ»

تازه شهر

صبح اول آفتاب رسيديم به يك استپ، قورى و استكان حاضر بود، قدرى آب جوش از استپ گرفته، چايى خورديم، نهار هم در راه آهن از بقيه غذاى شب صرف كرده، دو ساعت به غروب مانده وارد «تازه شهر» شديم، به شانزده ساعت از «عشق آباد»

ورود به تازه شهر

عصر دو شنبه هيجدهم، دو ساعت به غروب مانده وارد «تازه شهر» شديم، در بين راه در ميان راه آهن، قنسول را ديدم، احوال شب را و راحت را پرسيد، حقير هم احوال او را پرسيدم، لدى الوروداطاقى در كنار دريا بود، شخصى ترك ملقب به «امين الرعايا» [را] ديدم، در اطاق ايستاده بود، پول دادم رفت از زنى «روس» كه بليت كشتى مى داد، پنج بليت گرفت، سه نمره اولى و دو نمره سيّم، با پنج پوت بار علاوه، پنجاه و دو منات دادم، و نقل اسباب به كشتى ها شد. يك منات و نيم، حمالىِ دويست قدم راه را گرفتند، دم كشتى قبل از وقت، يك دسته سرباز حاضر شده بود، به احترام قنسول موزيك مى زدند، تا

كشتى پشته واى

دو ساعت كشتى خيلى خوب حركت مى كرد، كشتى پشته واى و خيلى قشنگ و بزرگ، و سه سال است ساخته اند، اطاق هاى خيلى مزيّن، داراى دو تخت خواب، يك صندلى، يك ميز، يك تنگ بلور، دو گيلاس، يك شير آب به جهت شستن سر و رو، و لگن چينى، آيينه بزرگ، دريچه اى داشت به طرف دريا، اين فقره كه ما منزل كرده بوديم، در وسط كشتى بود، دالانى در وسط داشت، دو طرف اطاق، هر طرفى ده اطاق داشت، زنى «روس» كه بدخلق هم نبود، خدمتكار بود، خنده هاى زيادى مى كرد، انگشتر فيروزه پستى، اهل منزل به او دادند، خيلى خوشنود شد، جاى زنگ اخبار را نشان داد كه هر وقت من را بخواهيد، اطلاع بدهيد.

قرنطينه

صبح سه شنبه نوزدهم، اوّل دماغه كوهى به نظر آمد، پرسيدم، گفتند: جايى كه گاهى اكثر حاج را كرانتين (3) پنج شش روزه مى كنند، اينجاست. نيم ساعت فاصله، كوهى ديگر ديده شد، و علامت كارخانه هاى «بادكوبه» در نظر آمد، كشتى را آوردند نزديك پل چوبى خيلى طولانى، با طناب هاى بزرگ وصل كردند، آن وقت شخصى كه ريش سفيد كمى داشت، و كلاهى از پوست به وضع تركها در سر آمد. اهل كشتى جلو رفتند، دو سه نفر از عمله جات، با كمال احترام زير بغلش را گرفته، وارد كشتى شد، معلوم شد دكتر است و بايد ملاحظه صحت كشتى را كند، اول رفت به سرح كه از همه جا بدتر است، چون كشتى مريض الحمدللَّه نداشت، به فاصله يك ساعت مراجعت كرد، و كشتى را دوباره به «بادكوبه» حركت دادند، به فاصله بيست دقيقه در لنگرگاه، پهلوى پلى لنگر انداخت، «بحر خضر» (4) كه درياى «بادكوبه» و درياى «مازندران» و درياى «طبرستان» و درياى «آبسگون» هم ناميده مى شود، درباره او علماى جغرافيا خيلى اختلاف دارند، چون دوره (5) او خشكى

ماركوپلو

اول كسى كه معلوم داشت كه اين دريا به درياى ديگر راه ندارد، فرنگى بود، [و] «ماركوپلو» نام داشت و معاصر با «هلاكوخان»، بزرگترين جزيره او جزيره اى است كه در مقابل شهر «كر» واقع است، و ساير جزاير هم در او فراوان است، «بادكوبه» در سابق جزء متصرفات دولت «ايران» بوده است، در مصالحه بين دولت «روس» با «فتحعلى شاه قاجار» [در سال] (1227)، به دولت «روس» واگذار شده كه آن مصالحه به مصالحه نامه گلستان معروف است.

شانزده ساعت و نيم در دريا بوديم، دكان آشپزى و آذوقه فروشى داشت، كه [آن را] شخص تركى مسلمان اداره مى كرد، ولى ماها از آن هيچ يك، جز دو فنجان چايى چيزى نخورديم، وقتى كه كشتى ايستاده بود، و منتظر بيرون آمدن بوديم، قنسول را ديدم، او هم منتظر بيرون آمدن بود، جلو آمد، سلام كرد، دست داد، احوال پرسى كرد، گفتم ديشب خوش نبود، پرسيد كه پس زنها احوالشان چطور است؟ گفتم: آنها بهتر از حقير بودند، و از هم جدا شديم.

«ميرزا اسداللَّه» و «كربلايى محمدحسن» هم خيلى قى كردند، و بد گذشته است، معلوم شد خوردن پرتقال در كشتى تعريف ندارد، اين كشتى اسمش بود «ازمير كورى قفقاز» يك جفت است كه تازه ساخته شده، خيلى تعريف دارد، و مثل شهرى بود، دوازده ذرع عرض داشت، تقريباً شصت ذرع طول دارد، خيلى اسباب معتبرى دارد، و اسباب كشتى تعريفى نيست كه بتوان نوشت، بايد ديد. چراغ هاى او تماماً از برق بود، دو اسب هم از «تازه شهر» در ميان كشتى بود كه به «بادكوبه» مى آوردند، در بندر «بادكوبه» دور لنگرها، اقلًا دويست كشتى بزرگ ايستاده است، كشتى هاى بادى و تجارتى و دودى، همه قسم كشتى بود، قايق هاى كوچك كه پاروت (1) هم مى زدند هم، چند عدد ديده شد.

كورتا

منزل «كورتا» كه در كنار خيابان دم باغ است، عمارتى چهارطبقه و از خارج خيلى باشكوه، ولى ديوان خانه هاى اين شهر، عمارتى جداگانه دارد، كه از يك طرف نزديك به قلعه قديم است، و همه ديوان خانه هاى آنها همان جا است، و از مالياتى كه از منازل مى گيرند ساخته شده است، كليسايى بزرگ هم ديدم كه «ملاخليفه» مى گفت، سابقاً قبرستان بوده است، حالا فضايى دارد كه سنگ فرش كرده اند، رفتم تماشاى كليسا، داخل شدم، كشيش جوان در را باز كرد، آمد دست داد، احترام كرد، داخل كليسا خيلى جاى (3)

كليسا

عصرى آمدم منزل، نزديك غروب «حاجى على اكبر رضايوف» ديدن آمد، خيلى معقوليت كرد. شب را هم در «بادكوبه» ماندم، خيلى شب را بيدار بودم و روزنامه نوشتم، كليسا چهار صفه داشت، هر صفه اى هشت ذرع در هشت ذرع، شش ذرع ارتفاع، وسط هم هشت بود، ليكن تقريباً دوازده ذرع ارتفاع داشت.

منزل دلال اف

«نواب علّيه اميرزاده خانم»، در «عشق آباد»، عقب مانده است، صبحى كه به «كشتى پشته واى» رفتم، دم دريا معلوم شد در «تازه شهر» شب را توقف كرده اند، كاغذى به ايشان نوشته، تأكيد كردم كه زود خود را برسانيد، سفارش منزل هم كردم كه در منزل «دلال اوف» منزل كنند كه منزل خوبى دارد و آدم خوبى است، برعكس «مشهدى عبدالخالق» كه هم بد آدمى است، و هم بد منزلى دارد، در اين جا «مشهدى نايب محمد» كه سالها با «موسى خان» دائى مرحوم شده «شاهزاده ركن الدوله» در «نيشابور» بوده است [را] ديدم، آمد نزد حقير آشنايى داد، و مهمان خانه اى از مرحوم حاجى دائى و از حاجى خان دائى، و از مرحوم «شيخ الاسلام» جويا شد، توقع كرد كه حقير اگر به او قول بدهم كه به نوكرى خود قبول كنم، بيايد «نيشابور»، حقير هم وعده اى به او دادم.

سه به غروب دم راه آهن رسيديم، متعاقب ما هم «ميرزا على اكبر آقا رضا يوف» هم

راه آهن بادكوبه

راه آهن از «بادكوبه» به «باطوم»، (1) اطاق هاى آن به پاكيزه گى از «عشق آباد» به «تازه شهر» نيست، اطاق هاى كوچك تر، تشك ها، يارم ماهوت، سه نفر در يك اطاق بوديم، جا تنگ بود، شانزده ساعته رسيديم به «تفليس»، در «بادكوبه» تلگراف كرده بودم كه ساعت دوازده مى رسيم، در ده و نيم رسيدم، قنسول «تفليس» را مى خواستم ملاقات كرده، عصايى كه جناب «ركن الدوله» پدر ايشان فرستاده بود بدهم، كسى نيامد، حقير هم ديدم اگر بخواهم با عيال در «تفليس» بمانم، فردا سوارى راه آهن زحمت دارد، تنها هم نمى شد زنها را بگذارم بروند، [در بين] راه هم نيم ساعت بيشتر توقف نكرد.

تفليس خيلى شهر عظيم به نظر مى آمد، در ميان درّه واقع است، خيلى خوش منظر است، رودخانه اى هم از ميان شهر مى گذرد، در سابق جزء «ايران» بوده است، تفاصيل آن در تاريخ مسطور است، «شاه عباس» و ساير «سلاطين صفوى» در آنجا جنگ ها كرده اند، حمام هاى آنجا اغلب از معدن است و آب جوش، چه فايده؟ نشد آن جا را سياحت كنم.

باطوم

يك ساعت به نصف شب مانده، وارد «باطوم» كه در كنار «بحر اسود» بود و از بنادر معتبره ودر تصرف «امپراطور روس» است وارد شديم، شهرى مزين، پر از چراغ هاى برق و نفت، كوچه و خيابان هاى وسيع خوشگل، درخت هاى سبز و خرم، همه چهار خيابان،

توقف در باطوم

روز جمعه بيست و دوّم در «باطوم» توقف كردم، حمام رفتم، حمام نمره خيلى خوب بود، يك منات در نيم ساعت اجرت حمّام دادم، آخر هم در پاك بودن ترديد دارم.

روز شنبه بيست و سيّم هم، در «باطوم» متوقف بودم، شب شنبه دو ساعت از شب گذشته، «حاجى ميرزا موسى اروميه اى» و «فضل اللَّه خان» پسر «ميرزا ابوالحسن» مستشار دفتر «خراسان»، كه هر دو عاقل و نوكر «شيخ احمد تاجر يزدى» كه بسيار آدم خوبى است، به احوال پرسى آمده و معذرت خواستند كه «جناب آقا شيخ احمد»، السّاعه شنيده اند كه شما آمده ايد و حالا هم قنسول آنجا است، ان شاء اللَّه فردا صبح خواهند آمد، معذرت خواستم، چايى خورده رفتند.

صبحى دو و نيم از آفتاب گذشته، «جناب آقا شيخ احمد» و «حاجى ميرزا موسى» آمدند، «شيخ احمد» اسماً يزدى است، اما رسماً اهل فرنگ شده، و با ريش تراشيده، دستمال گردن، ليكن در اخلاق بسيار آدم خوبى بود، ساعتى توقف كرد، چايى و شيرينى آوردند صرف شده، خيلى معذرت خواست كه دير خبر شدم، و از منزل ما تكذيب كرد و ما را به اصرار زياد دعوت به منزل خود كرده، ما هم قبول كرده، خود او به خانه رفت و «حاجى ميرزا موسى» را نزد ما گذاشت.

منزل شيخ احمد

به فاصله ربع ساعت دو فايتون، يكى حقير و «حاجى ميرزا موسى» و يكى هم دو نفر از زنها نشسته، رفتيم منزل «آقا شيخ احمد»، منزل كرايه اى داشت، به سالى نهصد منات كرايه كرده بود، به تازه گى منزلى خريده است، بيست و هفت هزار منات كه تعمير مى كنند و دو سه ماه ديگر به منزل خود خواهد رفت، برادرش «شيخ عبدالباقى» در «سمرقند» است، تجارت اين دو برادر چايى امانت فروشى است، دستگاه و منزلى خيلى مرتب داشت و هفت اطاق، يكى دفتر تجارتى و تالارى براى مهمان، و پنج ديگر اطاق هاى خواب و خوردن گاهِ او بود، نيم تخت هاى خوب، صندلى هاى قشنگ، ميزهاى خوب، همه چيزِ خوب داشت، خواهر و برادرى هم روس، هر دو جوان و هر دو خوشكل، خدمتكار داشت، به هر كدامى ماهى دوازده منات مواجب مى دهد، خيلى خوب و زرنگ بودند، تا عصرى دو ساعت به غروب مانده در منزل او بوديم، نهار صرف كرديم، چون اهل و عيال نداشت، زنها نماندند، و دوباره به هزار زحمت «حاجى شيخ» را راضى كرده، آنها رفتند به همان مهمانخانه، و حقير ماندم و با «شيخ» رفتيم بازار قدرى گردش كرديم.

«باطوم» خيلى خوشكل و خوش خيابان است، اما «بادكوبه» آبادتر است، در بيست و پنج سال قبل «دولت روس» اين بندر و مبلغى از «خاك عثمانى» را به جنگ تصرف كرده است، و از آن وقت به بعد اين آبادى به هم رسيده است، منازل و عمارات خوب ساخته اند، بانكى از دولت مخصوصاً تشكيل كرده اند، براى آبادى شهر، كه مثلًا كسى منزلى مى سازد، سى هزار منات، آن وقت بيست هزار منات بانك به او قرض مى دهد بيست ساله، از قرار تومانى يك شاهى پول «ايران»، كه صدى در سال شش باشد، و سالى هزار منات با نزول مى گيرد، سر بيست سال وجه داده شده و منزل مال صاحب منزل است.

سه چهار كليساى بزرگ خوب از خارج ديدم، اما ميان كليسا نرفتم، يك روى شوى خيلى خوب، پنجاه منات خريدم، دادم جعبه بسازند، و «آقا شيخ احمد» بفرستند «مشهد»، نزد بنده زاده «ميرزا على نقى»، آدرس او را هم نوشتم دادم، كرايه را گفت، بعد از تحويل

كشتى فرانسه

شب را مراجعت به منزل «آقا شيخ احمد» كرديم، چايى خورديم، با تلفون بندرگاه معلوم شد كشتى فرانسه كه به «اسلامبول» يكسره مى رود، سرنشين قبول نمى كند، چون در نزديك «اسلامبول» پنج روز كرانتين (3) گذارده اند، ما هم دو روز بود كه معطل اين كشتى بوديم، اما «كشتى روس» كه بعد سه [روز] و از آنجا به «اسلامبول» مى رود حاضر است، و دو ساعت بعد از نصف شب حركت مى كند، گفتم چهار بليت افتراى گرفته، هر بليتى سى و سه منات، يك بليت هم تريت گرفتند شانزده منات، و خود آمدم منزل، گفتم جمع آورى اسباب را كردند، ساعت هفت بود كه «شيخ احمد» و «حاجى ميرزا موسى» آمدند، فايتون حاضر شده، يك ارّابه براى اسباب و يك فايتون براى زنها و يكى هم براى «حقير» و «آقا شيخ» و «حاجى» كرايه كرده، آمديم بندر و لنگرگاه روس.

«مشهدى على اكبر» دلال كشتى و صاحب مهمانخانه، پدرسوخته دزدِ متقلّب، بلاى جان حاجى هاى بيچاره، بليت براى حاج مى گرفت، محشر غريبى بود، ما فورى رفتيم به كشتى، كشتى بزرگى بود، صد و پنجاه قدم، يعنى گام كه تقريباً صد ذرع باشد، طول دارد، دوازده ذرع عرض دارد، دو بلكه سه مقابل كشتى اول به نظر مى آيد، اطاق هاى خوب هم دارد، عيبى كه دارد اين است كه با وجودى كه ما چهار نفر بوديم، اطاق مخصوصى به ما ندادند، يعنى دستگاهى كه براى زنها است سوا، و براى مردها سواست، هرچه كرديم كه

قره ويكتر

«باطوم» شهرى است از بنادر «درياى اسود»، كه سياه و «قره ويكتر» مى گويند. در سابق به تصرف «دولت عثمانى» بود، در سنه هزار و دويست و نود و پنج، كه مصالحه بين «سلطان عبدالحميد خان» سلطان عثمانى، و «دولت روس» واقع گرديد، اين شهر جزء متملكات «روس» شد، از خشكى وصل است به «قفقاز».

تا «تفليس» با راه آهن دوازده ساعت است، مردمان بدى دارد، حمالى دم راه آهن دچار ما شد، اولًا نگذاشت احدى به سر وقت ما بيايد، بعد هم زورش نمى رسيد كه مفرش را حركت بدهد، خيلى كم جثّه بود، مفرش را انداخت زمين، اسباب هايى كه در مفرش بود همه شكست. با اين همه در صد قدم فاصله، سه منات حمالى مى خواست، به هزار زحمت يك منات دادم، در وقت آمدن هم دو منات و نيم حمالى و كرايه ارّابه و يك منات هم كرايه فايتون، مختصر منات، مثل قران مشهد كار نمى كند، دو منات انعام آدم هاى «مشهدى على اكبر»، و ده منات هم كرايه خانه و انعام خود او را دادم، خيلى خوشنود (1) شد و دعا كرد و رفت، اما بر پدرش لعنت، يعنى رفيق دزد و شريك قافله، اين [از] پدر سوخته هاى «باطوم» است!! ده پانزده نفر دزد، از «باطوم» بليت كشتى گرفته، محض دزدى كردن از حاج به كشتى آمده بودند، چنانچه در همان شب از يكى از «خراسانى ها»، دويست و هفتاد منات، از ديگرى ده منات زده بودند. بندر اولى كه رسيد، دزدى خود را كرده است، فورى پياده مى شود، بليت كشتى يك بيچاره را دزديده بودند، باز ديگرى از رفقاى دزد به صاحب بليت، همان بليت را فروخت، به اسم اين كه از خود من است، و مى خواستم بروم «اسلامبول»، حالا محض خاطر تو در فلان بندرگاه مى مانم، مختصر اين بيچاره حاج به چه بلياتى مبتلا مى شوند، و چند هزار هزارها دشمن مال و جان دارند.

توطئه در كشتى

شنيدم شب در كشتى، حاجى گردش مى كرده است، چون عرشه خلوت مى شود، دو سه نفرى خواسته اند، او را به دريا بيندازند، به خصوص اين روزها كه كليه خاك «روس» به جهت جنگ «ژاپن» بى نظم است.

در خود «باطوم» مذكور شد، دزد مى رود درِ منزل ها در مى زند، صاحب خانه (1) را مى خواهد، تا بيچاره آمد، فورى شش لول به شكمش مى گذارد، و پول مى خواهد و مى گيرد و مى رود، دو سه شب قبل با تاجرى و شب بعد با دكترى اين كار را كرده بودند، از همه بامزه تر اين است كه چند روز است قرار شده اگر كسى از بانك پول بگيرد و بخواهد ببرد، از دولت دو نفر صالدات، به همراه صاحب پول در فايتون مى كنند كه او را به سلامت برساند، با اين همه دو شب قبل كسى مبلغى پول گرفته و با دو نفر صالدات مى رفته است، در ميان شهر سه نفر دزد خود را به فايتون انداخته، هر كدامى يك نفر صالدات (2) را گرفته و آن ديگرى تمام پول را از صاحب بيچاره اش گرفته، آنگاه رفته اند، اعتقاد اهالى اين بود كه خود پليس هم با اين دزدها شراكت دارد، اينجا هم مثل «بادكوبه» است، و مردمش از كثرت رفتن صالدات به جنگ متأذى شده، هر روز عريضه هاى تهديدآميز به حكومت و به امپراطور مى نويسند، چند روز قبل هم سرباز دهات را به شهر آورده به جنگ مى فرستادند، آنها هم شورش كرده نمى رفتند، تير و تفنگ زيادى كرده اند، بالاخره آنها را به عنف در كشتى نشانيده و برده اند.

«باطوم» در كنار «بحر اسود»، كه او را «قره ويكتر» گويند، واقع است، و از بنادر معتبره «دولت عثمانى» بود، تا در سنه هزار و دويست و نود و پنج، بين «سلطان عبدالحميد خان عثمانى» كه اكنون هم «سلطنت روم» با او است، و «دولت روس» جنگ عظيمى واقع گرديده و بالاخره صلح واقع شده، در اين صلح مبلغى از خاك «عثمانى» به «دولت روسيه» واگذار شده، از آن جمله همين بندر «باطوم» است، «بحر اسود» كه به

عدسه

شب يك شنبه دو ساعت بعد از نصف شب، «كشتى روس» به طرف «عدسه» حركت كرد، ساعت ده روز رسيد به اسكله اى كه او را «نحوم» مى گويند. دامنه كوهى [دارد] و اسكله بزرگى و شهرى است، كشتى يك ساعت توقف كرد، فورى لنگه هاى بزرگ و كوچك از اسكله راه افتاد، نيم فرسخى كه كشتى ايستاده بود آمد، بعضى بارها آورد، بعضى بارها برده، پنجاه شصت نفرى هم جمعيت پياده شدند، بيست سى نفرى آمد و سوار شد، قدرى كه گذشتيم، طرف دست راست كشتى كه طرف مشرق باشد، كوه هاى خوب و جنگل هاى قشنگ، بالاى كوه تك تك عمارت هاى مزين ديده مى شد، نزديك غروب جنگلى در كناره ديده شد، خيلى قشنگ و خوب بود، اشجار سبز خوب، دو سه عمارت هم از دور نمايان بود، كليساى بزرگى هم ديده شد، ولى هرقدر نگاه كردم، آبادى به نظر نيامد، مسلماً آبادى داشت، ولى در پشت درختها و ميان درّه كوه بود، كوه هم تمام در زير جنگل است، جنگل هاى بزرگ خيلى خوب.

شب شد، يك ساعتى هم دريا خوب بود، بعد از يك ساعت باد آمد و كشتى كمى منقلب شد، باد هم موافق نبود، بر [سرعت] افزودند، و كشتى در كمال عجله راه مى رفت، ساعت شش بعد از نصف شب، اول طلوع صبح كشتى لنگر انداخت، در «بندر تورس» كه يكى از بنادر معتبره «دولت روس» است، درّه بزرگى و دامنه عظيمى است، كه جلو او را

بندر بالتيك

صبحى اول اذان صبح رسيديم به بندر «بالتيك»، يا «بالطه»، هر دو قسم گفته شد، شهرى است قشنگ و خوشگل، هميشه محل سياحت «اعليحضرت امپراطور» است، دامنه دره خيلى وسيع به شكل خوش، بزرگ شهرى خيلى معتبر بنا شده، عمارت هاى بالاى هم تا قله كوه، خيابان ها [را] به وضعى ساخته اند كه تا سر كوه درشكه مى رود، در فراز كوه عماراتى خيلى مرتفع و مقبول ديده مى شد، جايى است كه از آنجا آب با لوله

سواستُپل

سه ساعت توقف كرده گذشتيم، صبح زود ديگر، اول آفتاب، كشتى در كنار شهرى عظيم كه «سواستپل» باشد، لنگر انداخت، اين شهر جزء متصرفات «عثمانى» بوده است، تا زمان سلطنت «كاترين ثانى» (3) [كه] در ممالك روسيه جلوس كرد، در سال هزار و صد و نود و هفت هجرى، با «دولت عثمانى» مصاف داد، اين شهر و چندين شهرهاى ديگر را در كنار «بحر اسود»، به تصرف خود درآورد، در اين شهر جنگ معروف بين دولت «فرانسه» و «انگليس» و «عثمانى»، كه آن دو دولت به حمايت «عثمانى» برخاسته بودند، با دولت «روس» اتفاق افتاد، اين جنگ در عهد سلطنت «نيكولاى» و پادشاهى «سلطان عبدالحميد خان عثمانى»، در سنه هزار و دويست و هفتاد و يك هجرى واقع گرديد، و قصه آن جنگ در تواريخ به شرح مسطور است.

و در عين اشتداد جنگ، «نيكولاى» در «پطرزبورغ» (4) وفات يافت، ولى جنگ به حال خود بماند، تا اينكه پسر «نيكولاى» «الكساندر ثانى» بر تخت سلطنت «روسيه» جلوس كرده، در عهد او كار بين دول ثلاثه به مصالحه انجاميد، «نيكولاى» همان است كه در عهد دولت «فتحعليشاه» مبرور، لشكر به «ايران» فرستاد، و با مرحوم «عباس ميرزا» نايب السلطنه لشكر «روس» جنگ ها كرده، تا بالاخره در قريه «تركمان چاى»، عهد مصالحه بين دولتين «روس» و «ايران» به توسط «نايب السلطنه» برقرار شد، از طرف

زير دريايى

ساعت دوازده كه اول ظهر روز سه شنبه بيست و ششم، كشتى از «سواستپل» براى «عدسه» حركت كرد، در كشتى دو سه نفر صاحب منصب را ديدم، كه اينها مأمور به جنگ «ژاپن» بودند، مثل آدمى كه مى رود بميرد، به خصوص جوانكى خوش سيما كه تا صبح در اطاق بزرگ كشتى راه مى رفت و گاهى رو به آسمان مى كرد، آه مى كشيد، گاهى گريه مى كرد، و شخصى ترك زبان را گفتم، اين جوان چه كاره است؟ گفت صاحب منصب است، گفتم كجا مى رود؟ گفت خودش هم نمى داند، گويا به «ژاپن» مى رود، در همه «روسيه» صحبت «ژاپن» بود، خوف و ترس عظيمى در دل اهالى «روس» از «ژاپن» جاى گرفته است و در «سواستپل»، كشتى كوچك كه او را «تربيل» مى گويند، در زير آب حركت مى كند، تنوره كوچكى در وسط دارد ديدم، به شكل ماهى است، چيز تماشايى بود، با دو نفر جوان كه از «باطوم» به «عدسه» به جهت تحصيل مى رفتند، در كشتى آشنا شدم، به گنگى هر طور بود، تركى كمى كه آنها مى دانستند به هم حالى مى كرديم.

چون كه با كودك سر و كارت فتاد

كيفى از جيب خود درآورد، گفت اگر سر اين كيف را گشوديد! نتوانستم، آنگاه خودش گشوده، تعارف كرد، هرچه خواستم قبول نكنم، نشد، حقير بعد از دو سه ساعت از سكه هاى «ايران» داشتم، نشانش دادم، خوشش آمد، تعارف كردم، چهار شاهى ربعى و يك قران «امين السلطانى» برداشت، اسمش «الكساندر» بود، اسم ديگر «الكس» بود، اسم كشتى «نيكولا» بود.

زنان روس

در اينجا زن هاى خيلى خوشگل، صورت هاى خيلى سفيد مقبولِ بانمك، عمارت هاى پنج طبقه تمام از سنگ هاى بزرگ، پنج ذرع عرض و پنج ذرع ارتفاع، مثل كوهى ساخته شده، همه گروه همه نوع مردم از اهالى «روس» و «عثمانى»

كشالى و چينى شكن سپاه دگرگونه جوشن دگرگون كلاه

***

چون ماه فروزنده زهر دكّه در آمد حورى بچه اى سرو به قد، كبك به رفتار

بازارى كه در «بادكوبه» هم ديده بودم، در اينجا هم ديده شد، خيلى بهتر و خوب تر، سرپوشيده كه سقف آن از آيينه است، دكاكين آن در جلو هر درى يك پارچه آيينه- تقريباً

تماشاخانه

شب با «ميرزا اسداللَّه» و «حاجى قاسم» و «مشهدى رستم ترك» و «حاجى محمدرضا» صاحب مهمانخانه را برداشته رفتم تياتر (3) به تماشا، قدرى از منزل دور بود، براى هر نفرى يك منات داده بليت گرفتم، اول در اطاق بزرگ قدرى منتظر شديم، و در ساعت نه شب تياتر به ميان آمد، اطاقى بزرگ بود كه تقريباً ششصد هفتصد صندلى در وسط گذارده بودند، دو راسته هر راسته هشت صندلى به عرض اطاق، در وسط راهى باريك، دور اطاق سكوئى داشت، يك ذرع از زمين اطاق بلندتر بود، صندلى ها و نيم تخت هاى مخمل سبز گذارده بودند جلوى صندلى ها، پايين اطاق هم دو راسته از همين صندلى ها و نيم تخت ها گذارده بودند، در آخر اطاق هم دو غرفه بود، كه اين اطاق چهار نمره داشت، در جلو اين اطاق شاه نشين بود، از زمين يك ذرع و نيم بلندتر، در پايين آن يك دسته مطرب نشسته بودند و در بالاى آن بازى در مى آوردند، اگر چه زبان آنها را نمى دانستم، اما خيلى بامزه بود، تقليد «ملاى بخارائى» كه بر «زن جهودى» عشق مى ورزيد، پرده اول بود، يك ساعت طول كشيد، آخر بازى همه اهل مجلس دست زدند و برخاسته رفتند اطاق اول سيگار كشيده، مراجعت كردند.

پرده دوم بالا رفت، وقتى كه بازى به ميان مى آمد، چراغ هاى برق اطاق را خاموش

حركت كشتى

صبح را كه برخاستم، روز پنجشنبه بيست و هشتم بود، كشتى حركت مى كرد، اسباب ها را جمع آورى كرده، در اين حيث و بيث، (1) ديشب يك فرد قاليچه هم از ما

بندرگاه ورنه

كشتى شب منقلب شد، احوال حقير فورى به هم خورد، اما نه زياد، باد شديدى و موج سختى آمد، سى و دو ساعت كه راه پيموديم، شب شنبه اول ذيقعدة الحرام يك ساعت از شب گذشته رسيديم به بندرگاهى كه او را «وَرنه» (2) به فتح واو مى گويند، از ديروز تا وقتى كه كشتى لنگر انداخت، باد سختى مى آمد، اما آفتاب بود، اين كشتى معلوم شد تجارتى است و سه روزه به «اسلامبول» (3) مى رود، شب شنبه را هم تا به صبح در اين لنگرگاه توقف مى كند، شب خواب راحتى كرديم. صبح اول آفتاب مشغول دادن بار شد، سه ساعت تمام بار داد و گرفت، دو و نيم به ظهر مانده، از بندرگاه حركت كرده.

«ورنه» شهرى كوچك است، پل هم ندارد، دو هزار قدم همه كشتى ايستاده، طراده هاى بزرگ و كوچك در كمال عجله و سرعت به اطراف كشتى آمده، در ظرف سه ساعت تقريباً پانصد خروار بارگرفته و دادند، طراده اى هم دو بادبان داشت، در حقيقت كشتى بارى كوچكى است، پنج شش فروند ديده شد، در اين لنگرگاه هم ده پانزده كشتى بزرگ ايستاده بود، يك فروند كشتى جنگى زره پوش هم ديدم، كه البسه دويست «بيرق» (4) به رنگ هاى مختلف در بالاى او بود، اين شهر هم در ميان دره اى واقع شده، كه در جلو

بندرگاه بُلْغر

اول غروب روز شنبه غرّه ذيقعده رسيديم به بندرگاه «بلغر»، (2) وضع و شكل آن به عينه مثل بندر سابق است، مگر اينكه دره اش وسيع تر و دو سدّ در ميان دره داشت و پل هم دارد، كشتى تا پهلوى پل آمد، مهيّاى رفتن شهر شد، گفتند نيم ساعت ديگر دكتر مى آيد، آن وقت اجازه مى دهند، نيم ساعت بعد هم دكتر آمد و قرار شد كه آنچه «روس» در كشتى است، به شهر برود و اما «حاج ايران» را قدغن كرده، نگذاشتند، دو نفر پليس دم پل ايستاده، احدى از حاج را نگذاشت داخل شهر و از كشتى خارج شود، بار هم چون پوست گاو بسيارى بود بر بالاى [آن]، نگذاشتند فرود آورند، طراده هاى بادى بزرگ آوردند، به طراده حمل كردند، كه دو سه روزى در روى دريا «كرانتين» (3) شود.

شنبه تا نصف متصلًا بار مى داد و صداهاى مهيب چرخ خيلى ناگوار بود، روز هم تا دو ساعت به غروب باد خيلى سخت مى آمد، و كشتى منقلب بود، نهار پلو خوبى و خورش مرغ داشتيم، ولى به جهت انقلاب هوا ابداً دست نزديم، اول غروب كه كشتى ايستاد و قدرى حالمان بهتر شده بود، چون روز نهار نخورده بوديم، همان غذاى روز را صرف كرديم.

مختصراً آمدن به «مكه» از اين راه موجب ثواب كه نخواهد بود، قطعاً موجب

بغاز اسلامبول

ساعت دوازده كه اول ظهر بود، رسيديم دم بغاز (1) «اسلامبول»، جلو دهنه اول، مناره برج مانند ديده مى شود، بعد از آن دو قلعه و سربازخانه كوچكى در دو طرف ساخته شده است، در دم دهنه و قدرى هم خارج دهنه، طراده هاى زياد ديديم، در هر يك سه نفر نشسته و مشغول صيد ماهى بودند، امروز چون باران مى آيد، و از اطراف درّه سيل وارد دريا مى شد، درنزديكِ كناره، آب گل آلود بود، گويا براى صيد ماهى بهتر بود كه طراده هاى بسيار از دم بندر، مشغول صيد ماهى بودند، ماهى مى گرفتند اما كوچك بود. دم «بغاز» به

لنگرگاه اسلامبول

نزديك آنجا كشتى كوچكى خيلى خوشكل، با چرخ هاى قرمز رنگ و خيلى تند حركت آمد و از كشتى ما طناب هاى چند به او وصل كردند و كشتى را آن مى كشيد و مى برد، آتش خانه خود كشتى را ساكت كردند، گويا در اينجاها آب «بغاز» قابل كفايت كشش چرخ كشتى بزرگ نيست، كشتى در وسط دريا يعنى «بغاز» ايستاد، فورى طراده هاى بسيار در اطراف حاضر شده و طراده چى ها به جهت حمل حاج به كشتى آمدند، با هم به تركى صحبت كردند، گفتند چون باران مى بارد، بايد يكى يك منات گرفت، حاج هم ازدحام كرده بودند كه بروند، حقير صحبت آنها را ملتفت شدم و گفتم پنج نفر يك منات، اگر مى بريد خيلى خوب و الا حاج امشب در كشتى مى مانند، آنها هم جدّ كردند، يكى از آنها مى خواست راضى شود، دو سه نفر ديگرشان با او جنگ كرده، بلكه به گلوى او چسبيدند، حقير ديدم اين قسم است، به حاج گفتم برويد سر جاى خود، فورى همه رفتند، اينها كه چنين ديدند آمدند به التماس، بالاخره هر سه نفر يك منات قطع كرده و به حاج گفتم برويد، ريختند ميان طراده ها و طراده اى پانزده بيست نفر نشانيدند.

گمرك خانه

حقير يك طراده براى خودم و دو نفر زنها گرفتم به دو منات و نيم، و نشسته و فورى آمدم دم گمركخانه، در روى آب خيلى بامزه بود، به عين پوست گردويى كه بالاى درياچه حركت كند، باد و باران با هم مى آمد، دو سه مرتبه هم «كشتى طيّاره»، از نزديك طراده گذشت، كه حركت آب، خيلى طراده را حركت مى داد، زنها خيلى مى ترسيدند، ولى حقير بر اين حالت و اين باد و باران و اين طراده خنده ام گرفته و مى خنديدم، و بيشتر باعث كج خلقى زنها مى شد، تا رسيديم كنار و آمديم به خشكى، خداوند را شكر كرديم، باران مى آمد، دم گمركخانه شخصى عمامه سفيد پيرمرد جلو آمد، سلام كرد و به فارسى تكلم كرد و تذكره ما را گرفت و جوياى اسباب شد، گفتم ندارم چون آدم ها و اسباب با حاجى هاى ديگر در طراده بودند، فورى گفت بفرماييد، حقير هم بدون حرف راه افتادم، آمد جلو كوچه كالسكه كرايه كرد و ماها را نشانده، حقير هم نپرسيدم به كجا و چه جا؟ ما را آورد به «خوان بالتجى»، دو اطاق گرفتيم، اسم اين شخص «حاجى ملاحسين» و از اهل آذربايجان است، چهار سال است در اسلامبول دلال است، سابق هم در «مشهد» بوده است آدم خوبى به نظر نمى آيد.

ساعت دو از شب آدم ها با اسباب آمدند، شب را خوابيديم، صبح زود «حاجى ابوالقاسم» تاجر تبريزى شهير به دستمالچى، كه آدم خوبى و بسيار معقول و نجيب و خوش اخلاق درستى است، و حقير هم برات و توصيه به او داشتم، ديدن ما آمد، برات را هم قبول كرد، روز را رفتم قدرى راه رفتم، تعريف «اسلامبول» بخواهم بنويسم، نه امكان دارد و نه كتاب گنجايش دارد، وانگهى همه كس نوشته و مستغنى از توصيف است، فقط چيزهايى كه به نظرم عجيب مى آمد، خواهم نوشت.

مسجد اياصوفيه

«ايا صفيه» (3) مسجدى خيلى بزرگ است، از تعريف خارج است، و همه مورخين تعريف او را نوشته اند، رفتم وقت نماز عصر بود، اقتدا كردم، امام جماعت آن سيدى با ريش سفيد خوش سيما بود، بعد از نماز طفلى دوازده سيزده ساله خوش سيما، به لحن خوش تلاوت سوره مباركه يس كرده، به قدرى خوب تلاوت [كرد] كه بى اختيار نشستم و گريه كردم، رفتم گوشه اى كه نماز خود را بخوانم، «حاجى قاسم عرب» كه همراه بود، خيلى مى ترسيد كه من به طريق اهل شيعه نماز كنم، اعتنا نكرده نماز خود را خواندم،

شهر اسلامبول

شهرهاى «روس» شب مثل روز روشن است، شهر «اسلامبول» در شب تاريك است، چراغ گاز دارد، اما كم، كوچه هاى خوب ندارد، تنگ است و در شب تاريك است، گل كمى هم دارد، محراب مسجد كه شاه نشين بزرگى است، دو پله بلندتر است، دم محراب آن در دو طرف دو شمع كجى گذارده اند، كه سالى يك بار عوض مى شود، دو ذرع و نيم طول دارد و يك ذرع قطر پايين او دارد، در يك طرف مسجد وسط، نزديك به محراب از ستون هاى مرمر اطاقى ساخته اند، كه زير آن چهار ستون دارد، اطراف آن باز است، بالاى روپوشيده و دور بالا «طارمى» (1) دارد، «حفّاظ» كه اغلب سيد بودند، در آن بالا

جامع سلطان احمد خان

سفارت ايران

روز ديگر عصرى رفتم به سفارت، عمارت خيلى مجلل خوب، اجزاء با ترتيب بسيار خوب، جناب جلالت مأب «حاجى ميرزا مصطفى خان صفاء الملك» مستشار سفارت، و «نايب اول» كه خيلى آدم معقول و نجيب و خوش سيما و تربيت شده و با غيرت و بااطلاع است [را] ملاقات كردم، خيلى صحبت شد، كم كم در آخرهاى مجلس بينمان گرم شد، وقت برخاستن تا دم در مشايعت كرد و وعده دادند كه فردا را منزل حقير بيايند، چون به جهت عدم اطلاع، دلال ما را به كاروانسرا برده بودند، اگر چه خوب منزلى بود، ولى نخواستم كه آنجا بيايند، گفتم فردا به خوان والده، اطاق «حاجى ابوالقاسم آقا»، تشريف بياورند و فردا عصر چهار به غروب مانده آمدند، مدتى با هم صبحت كرديم، خيلى خيلى خوب آدم صحيحى است و از ناصيه (1) او آثار ترقى پيدا است، و ترقى خواهد كرد.

منزلمان خيلى [بد] بود، صبحى «حاجى ملاحسين دلال» آمد، خيلى با او از بابت منزل جنگ كردم، فورى رفت و برگشت و گفت منزلى به چهار ليره كرايه كردم، با او

رفتن به تئاتر

شب را به همراهى و راهنمائى «حاجى ابوالقاسم آقا» رفتم «بيك اوغلى»، به تماشاى تياتر، (1) تماشايى نداشت، به دو تياتر رفتم، اولى كه هيچ نبود و خيلى سرد بود، دومى چون عيد كارناول شان (2) بود، و زن هاى فرنگى، لباس مسخره در بر كرده بودند، خالى از تماشا نبود، اما چندان مطلوب نبود ...

در هر دو تياتر مهمان «حاجى ابوالقاسم» بودم، و يك [مكان] مخصوص كه يك اطاق كوچكى است، كرايه كرده بوده، شش هفت تومان در جا مايه گذاشت و تماشاى خوبى نبود.

روز ديگر كه روز يكشنبه نهم بود، جناب «صفاءالملك»، دو مرتبه احوال پرسى فرستاد و طالب ملاقات شدند، حقير هم عصرى سه به غروب وعده دادم، سه به غروب تشريف آوردند، تا غروب نشسته صحبت كرديم، هر مجلس عقيده حقير به اين جوان

كشتى عرب

روز ديگر يك بره پوست كلاه قره گل، كه از مشهد آورده بودم، براى «جناب صفاءالممالك» و يكى براى «حاجى ابوالقاسم» به عنوان سوغات (1) فرستاده بودم.

روز پيش حاجى ... (2) عرب آمده و اصرارى داشت كه من با كشتى عرب مى روم، و مى گفت شما را به «مدينه» و به «يَنْبُع» (3) مى رسانم، چون قطع داشتم كه دروغ مى گويد و وقت تنگ است، به او گفتم من و تو به مهر سفارت نوشته اى رد و بدل مى كنيم، كه اگر من را به «مدينه» رسانيدى، پنجاه تومان به تو خلعت مى دهم، و اگر نرسانيدى صد تومان بدهى، او هم حاضر شد كه بدهد، چون قطع داشتم دروغ مى گويد، گفتم استخاره مى كنم با كلام اللَّه، كردم آمد فَأَخَذَهُمْ الطُّوفَانُ وَهُمْ ظَالِمُونَ، (4)

گفتم محال است كه بيايم و استخاره كردم با «كشتى مسكو» بروم آمد كه: أَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنْ أَسْرِ بِعِبَادِي فَاضْرِبْ لَهُمْ طَرِيقاً فِي الْبَحْرِ يَبَساً لَاتَخَافُ دَرَكاً وَلَا تَخْشَى (5)

و عزم جزم كردم با «كشتى مسكو» بروم.

روز چهارشنبه بنا بود حاج با كشتى عرب بروند، صبح روز چهارشنبه بيچاره ها اسباب خود را به كشتى بردند، كشتى بنا بود روز چهارشنبه حركت كند و حاج را به «ينبع» برساند، تا عصر جمعه در روى دريا مانده و حركت نكرد، عصر جمعه هم يك ساعت به غروب حركت كرد، به محض حركت برف و باد و طوفان شد، به شدتى كه اهالى

مهمانى صفاء الملك

روز پنج شنبه را هم كه دهم باشد، گاهى باد و گاهى برف مى آمد، رفتم به سفارت كه به نهار دعوت داشتم، جناب «صفاء الملك» (4) مهمانى شايان خيلى مجللى كرده بودند، چهارده نفر در سر ميز بودند، همه اجزاء سفارت، همه فارسى زبان و معقول و مؤدب، همه را معرفى كردند، جلوس در طبقه بالائى بود، اطاق هاى خيلى مزين كه فرش آنها از قالى هاى «ايران» و پرده هاى «كاشان» و مبل آن از امتعه «ايران» بود، و قاليچه هاى خوب كار «كرمان» و «مشهد» و «تبريز» و «فراهان» و «عراق» و «قاين» و «گناباد» بود، بر ديوارها نصب كرده بودند و فرش كرده، ظروف كاشى و چينى هاى كاشى معرق، آيينه هاى خاتم كار «شيراز» خوب بود و در يك طرف اطاق هم فرمان «پرنس جناب سفير كبير» را آيينه كرده بودند، يك طرف هم شمشيرى مرصّع و قمه مرصّع، در زير آيينه گذاشته بودند، عكس «اعليحضرت شاهنشاه ايران» در بالاى اطاق و عكس «حضرت مستطاب اجل

حادثه تلخ

چيزى كه در «اسلامبول» بد شد و راضى بودم صد ليره به حقير خسارت برسد و اين كار واقع نشود اين بود: روزى طرف عصر، بعضى از همراهان محترم، كه على الظاهر

كشتى مسكو

پانزده روز در «اسلامبول» توقف كرديم. روز شانزدهم ماه ساعت نه حركت كرده آمدم به «كشتى مسكو»، شب آخر هم رفتم به سفارت، وقتى كه داخل عمارت شدم، ديدم جناب «صفاءالملك» هم خيال داشته اند بيايند منزل حقير، خدمت ايشان نشسته تا ساعت سه، صحبت هاى شيرينى كرديم، واغلب صحبت جنگ «ژاپن» بود، كه ازروزنامه هاى يوميه خوانده بودند، باز به تازگى در «هوكدن» هم شكست مختصرى به «روس ها» رسيده است.

«جناب صفاءالملك» مى گفتند: در تياترها جنگ «ژاپن» و «روس» را مى نمايند و خيلى تماشا دارد، اما حقير نديدم و دير خبر شدم و افسوس خوردم، با «جناب صفاءالملك» دو مرتبه وداع كرده، آمدم منزل.

روز چهارشنبه را و شب پنجشنبه را تا غروب روز پنجشنبه، كشتى توقف كرده، ما هم در كشتى بوديم، غروب پنجشنبه كه شب چهاردهم ماه است، كشتى حركت كرد، شب پنجشنبه كه در كشتى بوديم، كشتى ديگر را نمى دانم به چه جهت چراغان كرده بودند، خيلى باصفا و خوش منظر بود، از دور به مناره چراغ يا آتش مى نمود، كه به شكل مخروط بلند تا سر چراغ بود، با دوربين نگاه كردم، دور دكل كشتى را به فاصله كم، چراغ بسيارى آويخته بودند و ريسمان ها به اشكال مختلف از دكل به اطراف كشتى بسته و چراغ آويخته بودند، خيلى خوشگل بود، مدتى تماشا كردم، زنها را هم آوردم بالاى

شهر اسلامبول

«اسلامبول» شهرى است عظيم، از اين طرفِ «بغاز» هم، تا دو ساعت كه كشتى حركت مى كرد، در دو طرف دره عمارت و چراغ و شهر نمايان بود، دو مناره هم در دو طرف دره كه در بالاى آن چراغ افروخته بودند، ديده شد، و بعد از آن داخل «درياى سعيد» شديم، روز آخر حركت هم «بيكى جامع» را ديدم، مسجد بزرگ خوبى است، «مسجد محمود پاشا» را هم ديدم، اگر چه كوچك، اما خيلى خوشگل مسجدى است.

مسجدهاى عظيم در «اسلامبول»، زياده از حد احصاء (2) است، يكى از چيزهاى عجيب «اسلامبول» فقره ياتقى (3) است كه سوختن عمارت باشد، چون عمارت ها همه از تخته هاى رنگ و روغن دار است، خيلى زود آتش مى گيرد، چنانچه در اين چند شب كه ما بوديم، دو مرتبه اتفاق افتاد، و تفصيل آن اين است كه در شهر در هر محله عمارتى بلند، به شكل مناره قطور بلندى ساخته اند، كه در اطراف آن دوربين ها است و هميشه شب و روز يك نفر بالاى آن ديده بانى مى كند، به محض اينكه آتش از جايى بلند شد، چراغى قرمز رنگ در بالاى مناره به آن طرف روشن مى كند، و بيرقى هم كج به طرف آنجا بلند مى كند، فورى هفت تير توپ مى اندازند، از توپخانه دولتى، پشت سر آن عمله اين كار مى روند، با اسباب هاى مهيا، و از تلمبه و خيك هاى به اشكال مختلف، براى اطفاء (4) محروق از آدم و اسباب و غيره، از تمام محلات بايد عمله اين كار حكماً بروند، يك نفر هم در هر محله در بالاى مناره فرياد مى زند به زبان تركى، كه در فلان محله ياتقى شده است، به وضع توحش و مهيبى، مردم هم هر كس مى خواهد، براى اعانه (5) يا براى تماشا مى روند.

عزم جدّه

عصر يعنى غروب پنجشنبه، با «كشتى مسكو» به عزم «جده» حركت كرديم، صبح اول آفتاب جمعه رسيديم به حياق قلعه، قلعه بزرگى، بلكه شهرى است، عمارت هاى خيلى خوب مشرف به دريا دارد و در دو طرف دره، هر طرفى پانزده ارّاده توپ گذارده اند، كشتى نيم ساعت توقف كرده، به راه افتاد، اول ظهر جمعه باد مخالف حركت كرده، كشتى منقلب شد، باران به شدت باريدن گرفت، حقير خيلى بدحال شدم، بى حس و حركت افتادم تا شب دوشنبه، ابداً نه چيز خوردم و نه حركت كردم، و ده مرتبه قى كردم، و خيلى بداحوال بودم و باد هم متصلًا مى آمد، دو مرتبه قليان و اسباب چايى از روى ميز به زمين ريخت، شب دوشنبه يك ساعت از شب گذشته، قدرى باد آرام تر شد، ولى كشتى در كمال عجله مى رفت، يك استكان آبليمو و چند دانه آلو خوردم، چه بنويسيم از بدحالى دريا، كه مكرر به مردن راضى شدم، تا اينكه اول طلوع صبح دوشنبه، كشتى به «پُرت سعيد» (1) رسيد و لنگر انداخت، پورت سعيد، لنگرگاه خيلى معتبر است، در اول دهنه، مجسمه سياه رنگ [كه] عبايى در بر، چترى در دست چپ، و دست راست خود را به طرف دريا گشوده، اشاره مى كند ديده شد، آنگاه داخل حوضى شديم، كه تفصيل حوض را سابقاً نوشته ام، اين حوض قدرى بزرگتر است، چون در اينجاها و در «اسكندريه» و «مصر» و «سوئيس» مى گويند ناخوشى وبا شيوع دارد، لهذا نگذاشتند احدى از كشتى به شهر، يا از شهر به كشتى بيايد.

كانال سوئز

ظهر روز سه شنبه هيجدهم از «پرت سعيد» حركت كرد، داخل «كانال سويس» (2) شد.

«پرت سعيد» شهرى است در كنار «بحر ابيض»، در دم كانال واقع گرديده، در اواخر قرن پانزدهم مسيحى، كه «دماغه اميد» در جنوب «افريقا» كشف شد، تجارت به كلى منقلب به آن طرف شد و بر بنادر «مارسيل» و «اسكندريه» و صور و ... (3) و غيره صدمه زياد وارد شد، خيلى تجارت آن جاها [را] متنزل نمود.

مهندس معروف فرانسوى «دويس» نام، به بركت علم و دانش بين اين دو بحر عظيم كه «بحر احمر» و «بحر ابيض» باشد، در مدت سى سال اتصال داده، دوباره مدتى است كه تجارت اين بنادر را معاودت (4) داد.

داخل كانال كه شديم همه جا سمت راست، خيابان بسيار با صفايى، و اشجار سرو و كاج و نارنج، راه آهن هم مى گذرد در وسط كانال، به تفاوت بعضى جاها پنجاه ذرع و بعضى جاها سى ذرع وسعت دارد، كشتى از وسط مى رود، كنار كانال خيلى باصفا است، هر دو سه فرسخ، يك استپ ها (5) دارد، بعضى استپ ها هم چشمه هاى آب شيرين، درخت هاى مركبات، عمارت هاى خوب، گل هاى رنگارنگ، به خصوص روز

محاذى ميقات

صبح روز جمعه كاپيتان كشتى در دو جاى كشتى پرده كشيده و تلمبه اى كه به واسطه حركت چرخ بخار، آب را متصلًا بالا مى دهد، از سقف آن چادر و پرده آويخته، كه هميشه به قدر نيم فرد آب از سقف مى ريخت و اعلان كرد كه چون امروز به محاذى احرام گاه كه ميقات باشد مى رسيد، هر كسى بخواهد غسل كند، اگر مى خواهد چيزى به

ورود به جده

بنا بود قبل از ظهر شنبه بيست و دوم وارد «جده» شويم، تأخير شد سه به غروب مانده رسيدم، واقعاً يكى از تفضلات الهى اين است كه طهارت در احرام شرط نيست (1)، و الا مشكل بود، كشتى در يك فرسخى «جده» ايستاد، همه وقت دور مى ايستاد، اما امسال

محشر گمرك

يك ساعت از شب يكشنبه، با زحمت زياد به دم گمرك رسيديم، چه محشرى بود ازدحام در كشتى، وقت ورود و خروج ازدحام زيادى مى شود، مثل اينكه در «باطوم» يك نفر پيرمرد «بخارايى»، در زير دست و پاى مردم تلف شد، ليكن در هيچ جا مثل «جده» نبود، اولًا مدتى مردم را روى آب معطل مى كنند، يعنى رعيت «ايران» را! چون از طرف «قنسول ايران» كه جناب «مفخم السلطنه»، برادر سفير كبير، «پرنس ارفع الدوله» باشد، يك نفر مى آيد روى آب، «حجاج ايران» را مى شمارد، به جهت اينكه از هر نفرى كه در طراده نشسته است، پنج قروش از طراده چى مى گيرند، رعيت «روس» و «انگليس» و هر دولتى نفر دو قروش مى دهند، رعيت «ايران» نفرى هفت قروش و نيم بايد بدهند! هر چه طراده چى داد مى زد كه در اين طراده، پنجاه و دو نفر است، آدم قنسول مى گفت: پنجاه و هشت نفر است! و با تو پنجاه و هفت محسوب مى شود.

بعد از آن وارد مى كنند ايشان را به محوطه كوچكى، كه دور آن با چوب و ميل آهن ديواركشى شده، و خودشان قفس مى گويند، و اين قفس كرانتين (1) است، از «رعيت خارجه» دو قروش و نيم، و از «ايرانى» نصف مجيدى به اسم كرانتين مى گيرند، اينجا هم جناب «قنسول» پنج قروش از حاجى ايرانى بيچاره دخل مى كند، و به دست هر نفر كاغذى كوچك مى دهند، دم در آن كاغذ را دو نفر ايستاده اند مى گيرند، و از آن قفس

تطهير در دريا

روز ديگر را در كنار دريا رفتيم تطهير كرده، خود را آب كشيده و قطيفه هاى احرام خود را عوض كردم، براتى از «حاجى ابوالقاسم» تاجر به «جناب مفخم السلطنه» جنرال قنسول داشتم فرستادم، قبول كرده و داده بود، و گفته بود عصرى ديدن مى آيم، پيغام دادم ديد و بازديد باشد براى «مكه»، به جهت اينكه محرم بودم نمى خواستم بيايد، دوباره پيغام داده بود كه نمى شود و عصرى خواهم آمد، عصرى دو ساعت به غروب مانده، روز دوم ورود آمد، خيلى جوان خوش سيماى خوش اخلاق است، قدرى نشسته صحبت كرديم، تعيين منزل «مكه» را براى ما در خانه «على قمر» نام كرد، حقير هم گفتم تا ديده شود، گفت تلگراف مى كنم كه جلو بيايد و منزل را تخليه كند، قدرى از بد گذشتن بر حاج صحبت كردم و از بابت كرايه از «جده» به «مكه» گفتم، چون شنيدم براى هر شترى يازده مجيدى و نيم كرايه معين كرده است، خواه سرنشين و خواه كجاوه.

گفت: براى قافله فردا ان شاء اللَّه كمتر قرار خواهم داد، و مى گفت به من دخل ندارد، مداخل را «شريف مكه» و «والى مكه» مى كنند، شب را آدم فرستاده بود كه محض خاطر شما، كرايه قافله فردا را، نُه مجيدى و نيم قرار دادم، تشكر كرديم، واقعاً هم محض ما چنين كرده بود، به جهت اينكه بعد از ما و پيش از [ما] دوازده و يازده مجيدى گرفته بودند.

بحره

«بحره» (3) جاى بزرگى [است]، سربازخانه بزرگى دارد، كاروانسراى كم خرج و

دروازه مكه

روز سه شنبه بيست و ششم شهر ذيقعدةالحرام 1322، مطابق با «سيزدهم دلو»، چهل و پنجم حركت از «مشهد»، دو ساعت به غروب مانده، وارد «دروازه مكه»، كه دره اى است و سربازخانه در كنار راه ساخته اند شديم، تا قدر كمى از اول حرم كه تقريبا دو فرسخ به «مكه» مانده است، گداها از «مكه» به جهت تكدى، زن و بچه و مرد آمده بودند، «ياحاج بالسلامه» بلند بود، و بخشش مى خواستند! به خصوص اطفال سياه چرده مليح، كه به لحن عربى فصيح دعا مى كردند و چيز مى خواستند، خيلى مزه و عالمى داشت، و خيلى هم قانع بودند، به حبه قندى هم ممنون مى شدند، ولى نمى گذاشتند انسان وقت دخول «مكه» حالتى داشته باشد.

دم دروازه منتظر بودم، كه بر حسب تلگراف، «على قمر» كسى جلو بفرستد يا خود بيايد، جمّال هم بلد نبود، لهذا «شيخ جعفر قمى» حجه فروش جلوتر آمده بود، و منزلى از «سيدمصطفى نام» پسر «سيد عبداللَّه» به هفت ليره كرايه كرده بود، حقير هم ديدم بد منزلى نيست، صاحبخانه هم خوب آدمى معلوم مى شود، پايين آمده منزل كرديم، بعد از دو ساعت پسر «على قمر» آمد كه شما بايد منزل بنده بياييد، گفتم بايد دم دروازه آمده بوديد، حالا گذشت، نواب «اميرزاده خانم» فردا خواهد آمد، او آنجا منزل مى كند، ولى به شرط اينكه فردا جلو او برويد، معطل نشود.

مشكل فقهى

در ميان حاج جستجو كرده، كتاب «نخبه» و «مجمع المسائل» پيدا كردم، او هم اين مسأله را نداشت، كسى هم كه اين فرع را در خاطر داشته باشد، در ميان پيدا نشد، خداوندا چه كنم؟ بالاخره دو مرتبه وضو گرفته، رفت «طواف» و «سعى» را به جا آورد، و قرار دادم، احتياطا سفر «قرن المنازل» كرده، دوباره محرم شديم، حقير هم غنيمت دانستم، چون دفعه اول در «طواف» و «سعى» آن طورى كه دل آدم مى خواهد نمى شود، و همچنين احرام را هم از دريا بسته بودم، مصمم رفتن به «قرن المنازل» شدم.

«مكه معظمه» با اينكه وادى غير ذى زرع است، به خواست خداوند همه چيز خوب در او پيدا مى شود، در اين موسم هندوانه و بادنجان، تماته، (1) سبزى همه رقم، انار، نارنج، ليمو، پرتقال، به خصوص نارنج آن كه خيلى پر آب و خوب بود، ده دوازده عدد يك قران مى دادند، روغن خيلى اعلايى دو تومان به حساب من «ايران»، برنجى دارد مثل برنج عنبر بود، منى سه قران و نيم، برنج بدى هم دارد مى گويند ارزانتر است، گوشت خيلى لذيذى دارد، چندان چاق نيست، اما خيلى لذيذ است و لكن در مزاج حقير پيچ و اسهال مى آورد، هل هاى خيلى درشت و تماشايى دارد، سه چهار روز استراحت كرده، روز شنبه بيست و نهم سر آفتاب، دو الاغ سوارى و يك قاطر سوارى به چهار ليره كرايه كرده، خود و اهل

قرن المنازل

اول از وادى «منا» گذشته و يك ساعت به ظهر به آخر وادى «عرفات» رسيديم، چند خانه و قهوه خانه بود، پياده شديم، اول ورود با اينكه از ما حق بخشش در راه، مكارى گرفته بود، آمد كه پول براى «حشيش» بده، يعنى علف مال.

گفتم علف با خود شماست، گفت خير! حق حشيش بده، دو سه قران دادم، ناهار خورديم و نماز خوانده سوار شديم، در كمال سرعت و عجله همه راه مى تاختيم و به محض اين كه صداى خود را بلند مى كرد، مال ها سرعت مى كردند و اگر او صدا نمى زد، [اگر] هزار چوب مى زدم، ابداً در حركت خود تغييرى نمى داد، چند نفر «هندى» و چندنفر «سلطان آبادى» و سه چهار نفر هم از خود «اهالى مكه» براى محرم شدن آمده بودند.

حركت از شداد

از «شداد» كه يك فرسخى مى گذرد، اول كوه و سنگلاخ است، يك فرسخ و نيم سربالايى معتدلى دارد، اما سنگلاخ بدى [دارد]، و راه را ساخته اند، دو طرف ديوار دارد از سنگ، و بعضى جاها را هم سنگ فرش كرده اند، ولى سنگ هاى صاف بزرگ كه پاى آدم و مال مى لغزد، دو طرف راه اشجار مغيلان، و تك تك خرزهره هاى بزرگ دارد، اول مغرب رسيديم پاى كوه، چند خانوار عرب سكنى دارد، و چشمه آبى و چند خانه هم براى واردين ساخته اند، يعنى سنگ بالاى هم چيده اند و روى آن را نى و پوخ انداخته اند، از شيخ آنها خانه اى تنها خواستم، خانه كوچكى كه دو در داشت ما را فرود آورد، و پسركى «احمد» نام را هم خادم ما قرار داد، چايى خورديم، پلو همراه داشتيم خورديم، نماز خوانديم، چون به جهت تند آمدن خيلى خسته بوديم و هوا هم خوب سرد بود، خوابيديم، آب هم خوب بود، با «احمد» قدرى صحبت كردم، معلوم شد پدرى اعمى دارد، و بد بچه اى نبود. به دو نفر مكارى هم كه همراه بودند، يكى «عبدالقادر» و ديگرى «صالح» نام، شامى و بخششى داديم، پول حشيش هم گرفت، صبح زود پيش از طلوع صبح برخاسته، چايى خورديم، اول اذان نماز خوانديم و پا بر كوه گذاشتيم، اهل منزل را سوار بر قاطر كرده، جلو آن را به «حاجى جعفر» دادم، خودم هم پياده راه افتادم، سواره امكان ندارد، هرگز در عمر خود كوه به اين سختى و بدى نديده بودم، «كوه نيشابور» كه بين «دولت آباد» و «بوجان» است، مكرر آمده ام، نه به اين طول است و نه به اين سختى، شش ساعت تمام از گردنه تا سر كوه راه است، تا پنج و نيم از دسته گذشته، به سر كوه رسيديم، تا پنج ابداً آفتاب به ما نزد و آفتاب همه جا پشت سر و پايين تر بود. نيم ساعتى

نخاولى ها

در راه رفتن رفقا رفتند، حقير تنها ماندم، خيلى هم تشنه شدم، از عقب سه نفر «عرب نخاولى» كه مى آمدند محرم بشوند، به حقير رسيدند، قدرى به عربى با آنها صحبت كردم، با حقير رفيق شدند، يكى ديگر هم از عقب تر رسيد، اسم يكى «ناصر» بود، اسم يكى «مصطفى» بود، اسم يكى «احمد» بود، «ناصر» جلوتر رفت، «احمد» و «مصطفى» براى همراهى حقير ماندند، تشنگى خيلى غالب شد، نزديك بود از حركت بمانم، دو سه نفر از بالا مى آمدند، آب خواستم، گفتند: نداريم، ولى در ميان دره آبى نشان دادند كه هم قدرى از راه دور بود و هم صعب (1) بود، «نخاولى ها» كنار راه نشستند، حقير به زحمت زياد با ناخن و چنگال خود را به آب رسانيده، قدرى خورده دوباره مراجعه به راه كرده، باز راه افتادم، اما از خستگى چه نويسم درست وامانده بودم، و اگر «نخاوله» نبودند كه همه را دلدارى مى دادند، و مى گفتند «خداوند» به شما اجر مى دهد، سر كوه نزديك است، مشكل بود خود را برسانم، خيلى مردمان خوبى بودند، به خصوص «مصطفى».

پنج و نيم از دسته گذشته رسيديم به صد قدمى سر كوه، حوضى از آب كه از سنگ تراشيده بودند، دو ذرع و نيم طول، يك ذرع و نيم عرض، چشمه اى كه آب كمى داشت، ده پانزده ذرع فاصله، كه اين حوض از آن چشمه آب مى شود، كم و بد بود، چون آب چشمه كم شده و به حوض نمى رسيد، اما خود چشمه به قدرى سرد و خوشگوار بود، كه تقريرى نيست، به عين مثل آب هاى سرد كوهسار «ايران»، قدرى خورده به سر كوه

قرن المنازل

در اين بين صاحب خانه آمد كه رفقاى شما رفتند به «قرن المنازل»، بسم اللَّه ما هم فورى برخاسته سوار شديم، ديديم رفقا رفته بودند، دو نفر عرب با ما خودشان به فضولى راه افتادند به جهت بلدى، يك ساعت و نيم از «حدى» تا «قرن المنازل» راه است، سرازيرى مختصرى و كوه است، چند قدمى كه آمدند، بخشش خواستند، پنج قروش دادم، دوباره چند قدمى ديگر كه آمدند به عربى گفت: يك مجيدى بايد بدهى كه من تا «قرن المنازل» بيايم.

گفتم: نمى خواهم بيايى!

گفت: حرامى دارد، شما را لخت مى كند، گفتم بكند، خنجرى در كمر داشت، كشيد رو به «حاجى جعفر»، كه ما را بترساند، حقير هم ششلوله اى كه در «اسلامبول» خريده بودم و در كمر داشتم كشيدم! گفتم: من هم تو را مى زنم، «خنجر» را غلاف كرد.

گفت نيم مجيدى بده، گفتم نمى خواهم بيايى، گفت نمى آيم و نشست، ما هم غنيمت دانسته تند كرديم، قدرى كه رفتيم رسيديم به «نخاوله»، چهار نفر بودند، او هم از عقب آمد و مى گفت: قاطر مال برادر من است، بايد من بيايم، قاطر را توجه كنم، آنجا كه رسيديم به من بخشش كنى، حقير هم گفتم چه عيب دارد.

حق حشيش

قدرى كه رفتم باز رفيق اولى پيدا شده بخشش و حق حشيش خواست، پنج شش قروش گرفت كه همراه ما بيايد به «حديه»، به محض گرفتن پول برگشت و ديگر بحمداللَّه او را ملاقات نكرديم.

با «نخاوله» آرام آرام آمديم سر كوه، دو و نيم به غروب مانده، سر كوه رسيديم، بالاى كوه خيلى سرد بود، هر قدر پائين مى آمديم، سردى كمتر مى شد، سرازيرى ممكن نيست سواره آمد، مالها را از سر كوه ول كرديم، فورى مثل برق راه افتادند و از ما جلو شدند، از ترس اسباب، «حاجى جعفر» را گفتم، با مال ها برود، حقير خودم و اهل منزل مانديم دو به دو، و سرازيرى قدرى آمديم، كوه سبز و خرم و درخت هاى خرزهره بزرگ، و درخت هاى ارس كوچكتر، و گردوى كوهى داشت.

دو نفر از «نخاولى ها» براى پرستارى و همراهى ما ماندند، و همه راه مى گفتند عجله كنيد كه زود برسيم، آفتاب غروب نكند، ولى زن و پياده آن هم زن متنعّمه، قدرى كه آمد

چراغ هاى بركه

يك و نيم از شب گذشته، چراغ هاى بركه به نظر آمد، قدرى آسوده شديم، نزديك بركه شديم، از بالاى گردنه فرياد زدم «حاجى جعفر» فانوس بياور، او هم با فانوس پاى گردنه آمد، رسيديم اما نه مرده و نه زنده، پاها به قدرى متألم (1) كه تحريرى نيست، در همه عمر خود نه اين قدر پياده رفته بودم و نه اين قدر خسته شده بودم، و زحمت كشيده بودم، اگر خداوند قبول كند، سهل است و گوارا است. [پس از] نشستن به زمين، «صالح» و «عبدالقادر» داخل شده [گفتند] سلامٌ عليك، مرحبا، آقا بخشش، حق الحشيش، حقير هم از كثرت خستگى متغير شده، به عربى بناى تغير و فحش را گذارده، گفتم شهر كه رفتم به «شريف» شكايت خواهم كرد، شما امروز كجا بوديد؟ چرا با من نيامديد؟ اسم «شريف» را كه بردم ترسيدند، فورى رفتند.

خروس سخن گو

خروسى در اينجا ديده شد، كه صبحى به لفظ فصيح، «الصلاة» مى گفت! حقير خيال كردم كه خيال است براى من حاصل شده، ديدم اهل منزل هم ملتفت شده اند، و «حاجى جعفر» هم ملتفت شده است، خيلى فصيح از اول اذان تا اول آفتاب «الصلاة» مى گفت، بدون شك و شبهه!!

صبح روز دوشنبه غرّه، اول آفتاب راه افتاديم، تفصيل راه همان است كه نوشته شده است، فقط چيزى كه بود سلوك مكارى ها بهتر شده بود، و از ترس با همه خوشرفتارى

عرفه

ظهر آمديم به «عرفه»، به جنب «وادى عرنه»، (1) نهار خورديم، در كنار راه دهى معتبر ديده شد، مى گفتند «اشمار» نام دارد و از حرم است، و منافع آن را شريف و والى مى بردند، در «عرفه» مكارى ها «شيخ واحو» را واسطه كردند كه شفاعت آنها را بكند، شيخ آمد نزد حقير و به زبان خيلى خوب گفت: آقا از وقتى كه شما از خانه بيرون آمده ايد، آيا در «واپور» و غيره خيلى زحمت كشيده ايد؟ گفتم نه چندان، گفت پس آيه مباركه «لم تكونوا بالغيه الا بشقّ الانفس» (2)

درباره شما صادق نبود، اگر اين زحمت را نكشيده بوديد، چون مقصود از اين آيه مباركه وصول به حقيقت است و الا همه كس به «مكه» مى آيد.

گفتم: چنين است كه مى گويى، گفت پس چرا از مكارى ها شكوه داريد؟

گفتم: «قَدْ وَعَظْتَ وَ أجْمَلْتَ وَ عَفَوْتُ عَنْهُم»،(3)

خيلى اظهار تشكر كرد و گفت: شما خانواده عفو و كرم هستيد.

چهار و نيم به غروب از «عرفات» سوار شده، باز مكارى ها «شيخ محمّد» نامى ديگر را واسطه كرده بودند، قدرى او هم با حقير صحبت كرد، گفتم: خاطر جمع باشيد، و از آنها عفو كردم، و با حقير هم چندان بدسلوكى نشده، به اين هندى ها چرا چنين مى كنيد؟

طواف

فردا عصرى رفته «طواف» كردم، شبانه روزى سه «طواف» مستحب قرار كرده ام بكنم، يكى قبل از ظهر، و دو در شب، بعضى روزها چهار «طواف» هم مى كردم، اما همه را براى اموات و احياء از رفقا و دوستان، اسامى اشخاصى كه براى آنها «طواف» كرده ام انشااللَّه مى نويسم، تفصيل «مسجدالحرام» را هم ان شااللَّه مى نويسم.

روزها قدرى گرم مى شد، كه در «طواف» و ميان كوچه عرق مى كردم، اما شب سرد مى شد كه غالباً با لحاف و اديال مى خوابيدم، اما پشه به قدرى فراوان و موذى است كه بالاخره به تنگ آمده، شكايت پيش صاحب خانه كردم و پشه خوان مى خواستم و اسم او را به عربى نمى دانستم، بالاخره معلوم شد، «ناموسيه» (1) مى گويند.

حمل مصرى

روز چهارم ماه، «حمل مصرى» وارد شد، روز ششم «حمل شامى» آمد، جمعى از «حجاج خراسان» و «مشهد» كه در دهم و دوازدهم رمضان حركت كرده و به «مدينه منوره» رفته بودند آمدند، «سيد نصراللَّه» زيارت خوان و «حاجى ملاهاشم» طلبه، و جمعى ديگر را روز هشتم ديدم «سعى» مى كردند، همان روز بعد هم، بايد دوباره مُحرم شوند، خيلى زحمت دارد و از طول احرام خيلى بد گذرانيده اند. بعضى سرها و صورت ها فى الجمله ورم كرده بود، حمل «امير جبل» نيامد و نرسيد، مى گويند به جهت جنگى كه با «ابن صياح» دارد، نتوانسته است بيدق (1) خود را بفرستد تا چه شود؟

سرماى شديد

در شهر وسط روز در اطاق، بالاپوش ضخيمى مى انداختم و سردم بود، كه زكام كردم، صبح اول اذان كه توپ از هر دو حمل انداختند، تقريباً پنجاه شصت تير در اوقات صلاة براى دخول وقت، و در اول آفتاب از دو حمل مى زنند، جمّال و حمله دار حاضر

عرفات

سه و نيم از دسته گذشته، به «عرفات» رسيديم، گفتم چادرهاى حقير و «اميرزاده خانم» و «حاج خراسانى» را در يك كنار حاج، متصل به كوه كوچك، طرف دست چپ كوه بر پا كردند، كه جلو چادر به بيابان باز شود و كسى در جلو نباشد، هوا هم قدرى گرم شده بود، و نزديك به «عرفات» سرم كه برهنه بود فى الجمله به درد آمد، رفتم ميان چادر قدرى استراحت كرده هنداونه و پنير و ماست همراه داشتم، پلو هم قدرى بود، نهار خورده، عكام ها كه سه نفر از ديروز نوكر ما شده اند، مشك برداشته، رفتند سه چهار مشك آب آوردند، امسال هم «عرفات» كم آب است، به جهت كم بارندگى «طايف» آب كم مى رسد، فورى سنگى بزرگ «حاجى محمد حسن» بغل زده، از دامن كوه آورده ميان چادر گذاشت، لخت شده و غسل كرده وضو گرفتيم، توپ ظهر هم باز صدا كرده پنجاه شصت تير توپ زدند، يك باره مردم به همهمه و صدا افتادند، و بناى خواندن ادعيه و ناله و زارى شد، خداوند از همه شيعيان قبول كند.

تأخير در حركت

يك ساعت به غروب مراجعت به چادر كرده چائى خورده، غذائى كه پخته بودند قابلمه كرده، هنوز آفتاب بلند بود، باز حكايت صبح پيش آمد و همه سوار شده حقير سوار نشدم، باز «حاجى قاسم» آمده بود كه مردم رفتند و اينجا آدم را مى كشند، گفتم اگر حقير را هم بكشند، نمى توانم حج خود را باطل كنم، بالاخره اول غروب سوار شده، اول مغرب كه قدرى هم گذشته از مغرب به سرحد «عرفات» رسيديم، پناه مى برم به خداوند از ازدحام در درّه تنگى كه بين «مشعر» و «عرفات» است، دره اى است ده بيست [و] منتها (1) سى ذرع عرض دارد، و تمام حاج و محمل هاى «مصرى» و «شامى» و تخت ها وكجاوه ها و سرباز و نظام همه زور مى آوردند، سبحان اللَّه، بجز حفظ خداوند چيزى ديگر نيست، اگر كسى هم افتاد، ديگر كسى دربند نيست، زير دست و پا هلاك مى شود، خيلى جمّالى كاركن و حكامى زرنگ مى خواهد، كجاوه را درست از آن عقبه بگذراند، بحمداللَّه به سلامت گذشته، در سمت دست چپ راه از طرف «مكه»، در وادى «مشعر» پايين آمديم، محشرى است.

خوف دزد

شب ساعت سه و نيم، جمعيت زياد، جا نسبتاً كمتر و تنگ، خوف دزد، حاج ميان هم منزل كردند، به هر زحمت بود، به جز دور چادر را گفتم باز كرده، بر دور كجاوه و بارها كشيده، حصارى ساختيم و در ميان نشستيم و شام خوردم و چائى خوردم، در اين بين ديدم «نواب اميرزاده خانم»، دم كجاوه خود بدون حفاظى (1) نشسته اند، فورى چادر ديگر را گفتم آدمها براى ايشان هم حصارى ساختند، آنها هم آسوده شدند، شب را تا به صبح كمتر خوابيد، سه ساعت بيشتر خوابم نبرد، ساعت هشت برخاسته، مشغول چائى و قليان و كارهاى ديگر شدم، دم صبح قدرى سرد شد، اما نه به قدرى كه موذى باشد، دزدى هم در حاج مى شد، گاهى صداى داد و فرياد بلند مى شد، ولى به سر وقت ما كسى نيامد، اگر آمد هم چون بيدار و نشسته بودم، متعرض نشدند.

موكب باشكوه

اين موكبِ باشكوه، و چراغ هاى بيرون از حساب كه گذشت، «حمل شامى» در حركت است به قدر صد نفر سرباز و يك دسته باطبل و شيپور كه دو سه دقيقه مى زنند، و به قدر دو سه دقيقه ساكت مى شوند، و صاحب منصب ها محرم، ولى از روى قطيفه احرام شمشير بسته و سوار قاطر در وسط حركت مى كنند، سرباز هم غالباً محرم، پشت سر پنج شش هزار، به همين مقدار هم جمعيت از «حمل مصرى» به همين ترتيب و آداب به همراه، و دو محمل مقابل هم در حركت، پشت سر محمل هم، سواره بسيارى از مصرى و شامى كه سُرنازن هم دارند و دهل و سرنا (1) مى زنند رد مى شود، چراغ حساب ندارد،

كجاوه هاى مصر و شام

در بين آمدن از «عرفات» به «منى»، كجاوه هاى «اعراب شام» و «مصر» به خصوص «شامى»، بعضى هم از اهالى «مكه» را ديدم، كه مردها ترقه هاى پر صدا كه به قدر تفنگى صدا مى كند در كجاوه خود داشتند، هر چند قدمى يكى آتش زده مى انداختند، هر كس هم تفنگ و شش لوله داشت مى زد، از صداى توپ و تفنگ، انسان متأذى مى شد، و كجاوه زن هاى عرب را ديدم، كه كنيزهاى آنها در زير كجاوه پياده حركت مى كرده و به لحن عربى تصنيفى مشتمل بر توحيد و نعت «حضرت ختمى مرتبت»، و تمجيد خانم خود مى خواندند.

پياده بسيار هم از زن و مرد «مصرى» و «بخارائى» و كمى هم اهالى «مكه» به «عرفات» آمده بودند، و پياده مراجعت مى نمودند، در ماهتاب مردها دسته شده، يعنى عرب هاى «بحرينى» و «دزفولى» و «مغاربه» (1) پنج شش نفر تصنيفى مى خواندند و سايرين جواب مى دادند، شب شب عيش است، «جاوه اى ها» هم كه به مقدارى بودند كه حساب نداشت و متصلا در و دشت را برداشته، اعراب «مكه» هم از آنها بدشان مى آمد، و در فحش كه به هم مى دهند، يكى از فحش هاى بد، ياجاوه اى است، توصيف اين شب را هر قدر بنويسم، كم است.

قدرى سنگ ريزه براى جمره جمع كرديم، صبح روشن شد، چائى خورده بوديم، تا آفتاب نزند نمى توان از «وادى محسر» كه آخر «منا» و «مشعر» است گذشت، باز حكايت پيش، پيش آمد، اين دفعه متغير شده به حكام ها و «حاجى قاسم» بد گفتم، تا آفتاب نزد سوار نشدم.

از «مشعر» تا «منا» يك فرسخ و نيم راه است، باز موكب به همان تفصيل راه افتاد، امروز توپ به قدرى زياد مى اندازند، كه ديگر صداى آن در گوش از تفنگ هم كمتر است، باز «موكب شريف» و ساير مواكب را ديدم، خوشحال شدم كه اگر «حمل عايشه» است، بحمداللَّه از «پسر فاطمه» هم موكبى خيلى محترم تر هست.

ورود به منى

دو از آفتاب گذشته، وارد «مِنى» شده، چادرها را روبروى جاى ديشب زده بودند، يعنى در رفتن، دست چپ راه ما «شامى»، و راست از «حاج ايران» است، در برگشتن بر عكس است، مخصوصاً گفتم چادر را در كنارى زدند كه جلو آن باز باشد، چادرهاى «خراسانى ها» هم در اطراف بود، فورى رفته رمى جمره را كرده، آمدم منزل، گوسفند خريده بودند، نُه گوسفند ذبح كرده فرستادم، و دلاكى از اهل «تربت حيدريه» بود، آوردند به چادر، سر خود را تراشيده لباس پوشيدم، «ميرزا اسداللَّه خان» را گفتم زلف هاى خود تراشيد.

جناب وكيل الدوله

دو به غروب از خواب برخاسته، چايى «سيد مصطفى» حاضر كرده بود، خورده آمدم دم دروازه، صاحب الاغ صبحى، منتظر بود سوار شده، آمدم نماز را در «مِنى» خواندم، در بين «طواف» و «سعى» «جناب وكيل الدوله» را ديدم، كه «سعى و طواف» مى كردند، خواجه ها جلو افتاده بودند، خيلى متشخص حركت مى كردند، بين راه هم به

جناب مفخم الدوله

دو طرف چادر را صندلى گذارده بودند، در دم چادر كه در حقيقت جاى خوب آنجا بود، جناب «مفخم الدوله» و جناب «وكيل الدوله»، روى صندلى نشسته بودند، داخل شدم، هر دو و همه اهل چادر برخاسته احترام كردند نشستم. جناب «وكيل الدوله» صندلى خود را تقديم كرد، خود بر صندلى ديگر نشست، چايى و شربت خورده شد، قليان هم آوردند، كشيده شد، شربت آب ليمو بود، آب هم سرد بود، با جناب «وكيل الدوله» قدرى صحبت كردم، آدم خيلى نجيب و معقولى است، جناب «آقا ميرزا على خان»، پسرشان هم بود، به «ديويانه» رفته اند و از آنجا به «مصر» آمده، بيست و پنج روز در «مصر» بوده اند، ولى «اسلامبول» نرفته اند، در «فرنگستان» ملازم ركاب اعليحضرت همايونى بوده اند، صحبت گرم شد، خيلى صحبت كرديم، خبر فوت «نواب

آتش بازى در مكّه

در «مكه» آتش بازى را خوب مى سازند، كم بود، اما خوب بود، «جناب وكيل الدوله»، تعريف زياد از زحمات قنسول، و آتش بازى ايشان مى كردند، از منزل ايشان پرسيدم كه كجا چادر داريد؟ گفتند: چادر ما همين جا و مهمان جناب قنسول هستيم، پسر ايشان را هم، «آقا ميرزا عليخان» كه دو سال قبل به «مشهد» زيارت آمده بود، ملاقات كردم، قدرى كه گذشت دسته موزيكى، و قدرى كم آتش بازى، از طرف «والى» فرستاده بودند، قدرى موزيك زدند، آتش بازى هم كردند، جناب قنسول هم، يك طاقه شال به صاحب منصب آنها خلعت دادند، قدرى گذشت، آتش بازى كمى با يك دسته سربازان از طرف حمل مصرى آمدند، آنها هم قدرى مشغول شدند و آتشبازى كردند، گويا پنج ليره هم قنسول به آنها انعام دادند، البته به آدم هاى شريف هم انعام داده اند، حقير نفهميدم، به هر حال سفره انداختند و شام آوردند، آفتابه لگن اول نزد حقير آوردند، خيلى از ما احترام كردند، سفره مثل «ايران» بر زمين چيدند، و روى زمين نشسته غذا خورديم.

اول آش تمرى خيلى خوب آوردند، بعد هم پلو و چلو و بريانى، بادنجان و قورمه سبزى و خورش مرغ و قيمه بود، شربت آب ليمو و شربت تمر هم آوردند، غذائى خورده، برخاسته در خارج چادر دست شسته، روى صندلى نشستم، قهوه خورده و دوسه قليان كشيده، هنوز مشغول آتش بازى بودند، حقير برخاسته خداحافظى كردم آمدم

رمى جمرات

صبح برخاسته رفتم رمى «جمرات» كرده به «مسجد خيف» رفته، قدرى عبادت كرده، مراجعت به منزل كرده نهارى خورده، مهياى حركت شدم، چراغان و آتش بازى «منا» را نمى توان به تفصيل نوشت، خيلى حكايت دارد ان شاء اللَّه خداوند نصيب كند همه را كه ببينند، ظهر كه توپ انداخته شد، فورى چادرها انداخته شد و شترها حاضر شده كجاوه ها بسته شد، و مردم به يك مرتبه روانه شهر شدند، حقير كه از وضع اطلاعى نداشتم، آمدم كه مالى كرايه گرفته سوار شده بروم شهر، پناه بر خداوند از كثرت ازدحام و جمعيت در كوچه ها، قدرى كه آمدم، ديدم حركت محال است و الان زير دست و پا تلف مى شوم، خود را انداختم به دكانى و نشستم به تماشا، سه ساعت متصل به قسمى در اين كوچه ازدحام بود كه نمى توان تقرير كرد، متصل كجاوه بود كه مى افتاد، و آدم بود كه زير دست و پا مى رفت.

طواف هاى مستحبى

اسامى اشخاصى كه براى آنها «طواف» كردم:

اول براى پدرم و بعد براى مادرم، براى مرحوم عمو، براى عيال مرحوم، براى خاله ها هر كدامى يك «طواف»، براى دونفر دائى يك «طواف»، يك «طواف» براى معلمين خود كردم كه مخصوصاً براى مرحوم «ملاسميع» و «ملااسحق» و «ملاحسن» و «ملاعلى» و «ملامحمدتقى» را اسم بردم، اما براى احياء از براى «حضرت اشرف والا نيّرالدوله» و از براى «حضرت اجل اكرم آصف الدوله»، براى «جناب خادم باشى» پسر عمو، براى جناب متولى مسجد، براى جناب «اعتضادالتوليه»، براى هر سه نفر اولاد و براى هرسه اخوى، هر كدامى يك «طواف» كردم، براى سايرين هم هركس كه خاطرم آمد براى هر دوسه نفر يك «طواف» كردم، حتى براى نوكرها طواف كردم، براى همشيره ها هر كدامى يك طواف كردم، براى اقوام هركس كه خاطرم آمد طواف كردم، براى اهالى «خرم آباد» طوافى كرده، اسم اغلبى را بردم، خداوند ان شااللَّه قبول كند، به حق محمد و آله.

بعد از مراجعت از «منا» باقلاى تازه و خيار هم در بازار پيدا شده است، خوب نيست، طعمى ندارد.

تفصيل مسجد الحرام

تفصيل مسجدالحرام را به قدر مقدور مى نويسم:

اولًا «مكّه معظمه» شهرى است بزرگ، كه در ميان دو درّه واقع شده است، و اطراف آن را كوه هاى بلند احاطه كرده است، درّه اول كه از طرف دروازه «جدّه» وارد شهر مى شود، بالنسبه هم كوچكتر و هم كم عرض تر است، دروازه دوم كه ملتقاى (1) از نزديك «مسجدالحرام» است، كشيده تر و عريض تر است، در آخر اين دره به «مِنا» و «عَرَفات» مى روند، و بالاى «مكه» است و «أبْطَح» در آخر اين درّه است، و آبى كه از «طايِف» به «عرفات» و «منا» و بعد از آن به «مكه» مى آيد، از اين دره مى آيد، خانه ها در ميان اين دو دره واقع شده است و در دامنه كوه و ميان دره ساخته اند.

وضع عمارت هاى مكه

وضع عمارت هاى «مكه» خوش وضع، و سه چهار طبقه بالاى هم است، و در هر طبقه اطاقى بزرگ و اطاقى كوچكتر و هالى (2) و راه روى دارد، و اغلب جاى مختصرى براى شست و شو، كه به اصطلاح «مغسل» مى گويند دارد، بناها از سنگ و گچ است، ارسى (3) دارند، نجارى آنها نسبت به «عربستان» بد نيست، درهاى خوب ساخته اند، خانه ها بالاى هم واقع است، چهار قلعه محكم سربازى، در بالاى كوه هاى چهار طرف دارد، كه در آنها توپ و سرباز است، سربازخانه بزرگى هم، در جلو دروازه «جده» است، تفصيل شهر «مكه» و اخبار آن، اگرچه در حديث و تواريخ بسيار است و همه كس نوشته است، ما هم به قدر مقدور آنچه ديده ايم و مختصرى هم از اخبار سابقه مى نويسيم از احاديث، ان شاء اللَّه تعالى.

خانه كعبه

«خانه كعبه» را ديوارى بود به اندازه قامت، كه آن را از سنگ بر هم نهاده بودند، و چاهى در آن بود كه گنجينه كعبه را در آن چاه مى نهادند، و آن چاه خزانه و گنجينه و مخزن نذورات بود، گاهى سيلاب در آن ديوار رخنه مى كرد، و چون ديوار پست بود، دزدان گاهى رفته و از اندوخته هاى نذورات دزديده، تا شبى چندتن به درون آن حائط رفته و سرچاه گشاده، مجسمه آهويى از طلا، كه پاهاى آن مرصع به جواهر گرانبها بود بدزديدند.

فرداى آن شب قريش مطلع شده درصدد و تفحص برآمده، آن مجسمه را در خانه «وديك» نام، كه غلامى از «بنى خزاعه» بود يافتند و دست وى را قطع كرده، مجسمه را به

تخريب كعبه

نخست «بنى هاشم»، دوم «بنى اميه»، سيم «بنى زهره»، چهارم «بنى مخزوم»، و چهار روز هر روزه ازبامداد تا پگاه جمع شدند وجرأت تخريب رانمى كردند، تا «وليد بن مغيره» جرأت كرده، تبرى گرفت و قدرى از خانه را خراب نمود، روز ديگر كه مردم ديدند وى را آتش نرسيد، هم دست شده، و ديوار را تا اساس «حضرت خليل الرحمن» خراب كرده، و بنا را بر آن اساس گذارده برآوردند، تا به جايى كه موضع «حجرالاسود» است.

اساس حضرت ابراهيم

پس از دو سال در سنه شصت و شش، بقيه حايط مخروبه را خراب نمود، تا به اساس «حضرت ابراهيم» رسانيده، آنگاه از نو خانه را بنيان نمود، و «حجر اسماعيل» را داخل خانه نمود، و دو در براى خانه قرار داد كه از يكى داخل شوند و از ديگرى خارج شوند، و به روايتى در سنه شصت و چهار اين بنا را نهاد و اين به بود تا دوباره در سنه هفتاد و چهار، «حجاج بن يوسف ثقفى»- لعنة اللَّه عليه- به امر «عبدالملك مروان» مامور محاربه با «ابن زبير» شد، هفت ماه «مكه» را محاصره نمود و منجنيق بر «ابوقبيس» نصب كرده و به خانه، سنگ همى انداخت و در اركان خانه خللى به هم رسيده و آن بنيان متزلزل گرديد.

ويرانى ابن زبير

آنگاه پس از تدمير (1) «ابن زبير»، و قتل او به اجازه عبدالملك، طرف ركن شامى را خراب كرده و «حجر» را از خانه موضوع نموده، و ديوار آن يك طرف را از نو برآورد، و طرف غربى را مسدود نموده و تاكنون همان بنا كه «حجاج» بر طرف از «ابن زبير» و يك طرف بناى «حجاج» است برپاست،(2)

حجاج در اين خرابى شش ذرع و يك وجب از طول خانه به كاست، ولى سقف خانه را در زمان سلطنت «شاه سليمان آل عثمان» به جهت خللى كه در او گمان كردند، چوب هاى او را برچيده و از نو سقف پوشانيده، و اين فقره در سنه نهصد و پنجاه و نه، و نيز در سنه 1039، خانه از سيل خراب شده، «سلطان عثمانى» او را ساخته كه اين دفعه يازدهم بود كه خانه ساخته شده است.

تخريب حَجاج

و اين بود تا زمانى كه «حَجاج» به اذن «عبدالملك» فقط طرف «حجر» را خراب كرده، «حجر» را از خانه موضوع نموده، و در غربى را مسدود كرده، و ميان خانه را با سنگ هائى كه از بنا زياد آمده، از زمين ارتفاع داده و درِ شرقى را به قسمى كه اكنون هست

مسعى

پس آنچه در بين خانه «كعبه» و بين «مسعى» كه بين «صفا و مروه» است، به توسط «قاضى مكه» از مردم بخريد، هر ذرعى را تا پانزده دينار قيمت بداد، و اين فقره در سنه يكصد و شصت و شش هجرى بود، و چون خود «مهدى» در سنه شانزده حج بجاى آورد، ديد كه وضع مسجد طولانى و غير مرتب، و «بيت اللَّه» در وسط واقع نشده است و اين فقره او را ناگوار آمده، امر كرد كه مسجد را مربع نمايند، و خانه را در وسط مسجد قرار دهند، و اموال بسيار بر اين كار به مصرف رسانيده، و مهندسين و معماران وى كمال اهتمام را كرده، مدت سه سال مشغول اين اعمال بودند، و هنوز اين كار به اتمام نرسيده بود، در سنه يكصد و شصت و نه، «مهدى» از اين جهان برفت و پسر او «موسى الهادى» خلافت گرفت، و وى اول امرى كه در خلافت خود نمود، اتمام عمارت «مسجد الحرام»

مسجد الحرام

«مسجد الحرام» مسجدى است بزرگ، كه در مركز و وسط آن تقريباً «بيت اللَّه» واقع است، ارتفاع خانه از زمين تا سطح بام، بنابر آنچه صاحب تاريخ مكّه مى نويسد: بيست و هفت ذراع است، دور آن از «ركن حجر» تا «ركن شامى» دوازده ذرع است، و از «ركن حجر» تا «ركن يمانى» ده ذرع و نيم است، «حجر اسماعيل» كه مدفن «حضرت هاجر» است، بين «ركن شامى» و «ركن عراقى» واقع است، به شكل نصف دايره متصل، ديوارى به ارتفاع هيجده گره و عرض يك ذرع از سنگ هاى مرمر حجّارى شده، مثل قاب سازى آنجا را از مطاف سوا مى كند، دو در دارد، يكى متصل به «ركن شامى» و يكى متصل به «ركن عراقى»، شير آب بر ميان «حجر» و وسط حقيقى آن منصوب است و از طلا، به عرض تخمينى چهار گره و طول يك ذرع، خارج از ديوار به نظر مى آمد، كه آب در «حجر» مى ريزد.

پرده كعبه

پرده و جامه كعبه، پارچه سياه و كلفت و ضخيم است از پشم و ابريشم، كه در «مصر» مى بافند و سالى يك مرتبه با «حمل مصرى» مى آورند، و روز دهم بر خانه پوشانيده، آن جامه سال قبل را، خدام «بيت اللَّه» به قسمى معين كه بين خود دارند قسمت كرده، و به حجاج مى فروشند.

كتيبه ها كه از گلابتون (1) آيات قرآنى دوخته شده است، و شرح آن را خواهم نوشت در قسمت، حق «جناب شريف» است، و زمينه پارچه از خود «اسم جلاله» بافته شده است، و بر بعضى جاهاى آن هم «لا إلهَ إلّااللَّه مُحَمّد رَسُولُ اللَّه» نقش شده است، هشت تخته است هر طرفى دو تخته، در كنار هر تخته اى در زير، كتيبه گردى به شكل خورشيد از گلابتون، سوره مباركه توحيد را دوخته اند، هر قطعه اى هم هفت تخته پارچه دارد، ثلث بالاى نزديك به سطح كتيبه، از خط ثلث و گلابتون نقش كرده اند، اول آن از «ركن شامى» به طرف «ركن حجر» ابتدا شده است، از «ركن شامى» تا «ركن حجر»، اين آيات مباركه دوخته شده است.

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ، وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُوا مِنْ

سياهى جامه كعبه

جامه خانه كعبه از اول سياه بود، تا زمان «مامون عباسى»، وقتى مقرر كرد كه از ديباى سفيد، براى خانه جامه بسازند، و اين به بود تا سنه پانصد و پنجاه و پنج كه، «الناصر لدين اللَّه العباسى» خلافت يافت، و به حكم او رنگ جامه خانه را مبدل به سياه كردند، چنانچه اكنون هم باقى است، سنگ هاى بناى خانه به يك قطر نيست، بعضى بزرگتر و بعضى كوچكتر است، اما صاف است، ليكن بى حجّارى صاف است، با گچ گذارده و بنا شده است.

«مقام حضرت ابراهيم» بين «ركن حجر» و «ركن شامى»، به فاصله بيست و شش ذراع و خورده اى كم واقع است، كه مطاف شرعى همين فاصله است، و حضرات اثناعشريه، ملاحظه اين مطاف را بكنند كه در همين قدر فاصله طواف كنند، يعنى دورتر نروند، چون در سه طرف ديگر، مطاف را وسعت داده اند، تمام اين مطاف را از سنگ مرمر خيلى با صفا فرش كرده اند، كه اين سنگ ها را به قول صاحب «تاريخ مكه»، از مصر «محمد پاشا» وزير سلطان «احمد خان» آورده است، «حجر اسماعيل» هم از همين سنگ ها فرش شده است.

حِجر

حجر را با سنگ هاى ملّون و سياه و قرمز به طرز خوش نقاشى كرده اند، بعضى را محرابى و بعضى را ترنجى، در زير محراب تخته سنگ سياهى مفروش است و از اين سنگ هاى سياه غير معدنى، به جهت جواز صلاة اهل تشيع، «مرحوم حاجى سيد محمد باقر حجةالاسلام»، تك تك در همه مطاف فرش كرده است، و باقى مطاف از سنگ هاى مرمر خيلى با صفا مفروش است.

مصلاى شافعى

مصلاى «امام شافعى» در «مقام» است، مصلاى «حنفى» پشت مطاف، بين «ركن شامى» و «ركن عراقى» واقع است، و از همه مصلاها بزرگتر است، و دوازده ذرع طول و هشت ذرع عرض دارد، و طول سه دهنه و طاق در عرض دو دهنه دارد، بالاى او هم اطاقى است كه مكبّرين در آنجا اقامه و تكبير مى گويند، اول وقت «امام حنفى» نماز مى كند، ولى در اين مصلا نمى ايستاد، در پاى خانه نزديك به دم در خانه، گودى است كه دو ذرع و نيم طول، و يك ذرع بيشترك عرض دارد، نيم ذرع هم، بلكه سه چهارك گود است، مى گويند جائى است كه گچ براى بناى خانه مى ساخته اند، و تحقيق اين است كه سنگى كه در مقام گذارده اند، كه شرح آن را نوشته ام در اين جا بوده است.

مصلاى حنبلى

بعد از همه «امام حنبلى» نماز مى كند، [با] جمعيتى خيلى كم، مصلاى او هم به عين مثل «مصلاى مالكى»، بين «ركن يمانى» و «ركن حجر» واقع است- خارج از مطاف- اعتنائى هم چندان به او ندارند، مثلا وقت نماز سايرين، خواجه ها در جلو امام مى ايستند، مكبر كه بالاى «مصلاى حنفى» است، براى آنها هم وقت ركوع و سجود تكبير مى گويد، اما براى «امام حنبلى» ديگر اينكارها را نمى كنند، جمعيت او را بيشتر از پانزده و بيست نفر نديدم، در نماز مغرب همان «حنفى» قبل از غروب و «شافعى» اول مغرب نماز مى كند، دو نفر ديگر، نماز جماعت مغرب را نمى كنند.

براى «امام شافعى» مكبرّى هم روى «زمزم» هست كه اقامه و تكبير مى گويد، در طرف راست «مقام»، به فاصله چهار ذرع، منبرى از سنگ مرمر است، هيجده پله از زمين مرتفع است، دور آن هم محفوظ است، بالاى او هم قبه خوشگل و بلندى از سنگ است، دو در مشبك دارد، اما كم عرض است، به عين منبر جمعه «مشهد» است، اما بلندتر است، در سمت چپ مقام بين ديوار «زمزم» و «باب [بنى] شيبه»، عقب تر از مقام گذارده اند، يكى چسبيده به ديوار، ديگرى هم وصل به او، يكى مرقات (2) است نه منبر، چون بالاى او

زمزم

«زمزم» عمارتى است در مقابل «ركن حجر»، و عقب تر از «مقام و مطاف» واقع شده است، در او از طرف ميان «مسجدالحرام» است، از خارج دوازده ذرع در نه ذرع است، يك طرف آن يك دو اطاق كوچك براى چراغ دارد، داخل خود «چاه زمزم»، اطاقى شش ذرع در شش ذرع است، دور چاه مدور و از زمين يك ذرع بلندتر است، ديوارى از سنگ مرمر دارد، بالاى آن هم، يعنى قطر ديوار سه چارك است، در بالاتر از ديوار، به قدر يك قامت چهار پنج قرقره (2) و دلو است، در پاى هر قرقره، يك سياهى ايستاده است، و متصل آب مى كشد و به مردم مى دهد، بالاى آنهم اطاقى دارد، در تمام عرض و سقف و طول و دور ارسى دارد رنگ سبز، گاهى در اين اطاق جمعيت زيادى است كه تماشاى طواف را مى كنند، گاهى هم وقت نماز به خصوص نماز «حنفى» مردم مى ايستند و اقتدا مى كنند.

مأذنه هاى مسجد الحرام

تمام مسجد شش مأذنه دارد، طول خانه يعنى «مسجدالحرام» صد و شصت ذرع مى شود، عرض آن صد و هشت ذرع است، سى و نه در بند دارد، و ابواب آن را مى نويسيم كه بعضى چهار دربند دارد و بعضى سه دربند دارد، شكل مسجد تقريباً از اين قرار است:

مجموع ميل هاى سنگى كه گنبد را بر او نهاده اند، پانصد ميل است، صد و بيست و پنج از آن، از سنگ هاى كوچك مثل آجر تراش ساخته شده، و بقيه يك پارچه است، كه طول هر يك تخميناً سه ذرع و نيم، و قطر نيم ذرع مى شود، خود «كوه صفا» در مقابل «ركن حجر» واقع است، كه از بالاى «صفا»، «حجرالاسود» ديده مى شود، از درى كه مقابل واقع است و مستحب است ادعيه را در همان مقابل «حَجَر» ايستاده بخوانند، سه طاق دارد كه دو طاق آن كه در دو طرف است هر كدام سه ذرع و طاق وسط پنج ذرع است، چهار پله دارد و بالاى پله هم تا ديوار خانه كعبه، كه متصل به اوست، بايد شش ذرع باشد، در بالاى آن اطاقها كتيبه اى نوشته اند: انّ الصّفا وَالمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ (1)

الى آخر.

«مروه» هم تقريباً همين طور است، سه طاق بزرگتر دارد، خود بالاى «مروه» سنگ فرش، و چسبيده به ديوار، خانه هم كه مشرف به اوست، سكوئى سرتاسر ساخته اند، كه بعضى اوقات حاج نشسته، استراحت مى كنند.

نقشه مسجد الحرام

نقشه مسجدالحرام تقريبا اين قسم است:

مناره هاى مسجد الحرام

مناره و مأذنه «مسجدالحرام» شش مناره است، اول مناره اى كه ساخته شد مناره «باب العمره» است، كه «ابوجعفر منصور» ساخته است، و بعد از او ساير مناره ها را ساخته اند، كه شرح آن باعث تطويل است، دور مسجد هم بعضى اطاق ها دارد، كه از زير جاى وضو و بعضى جاها هم مبال (4) است، طرف بين «باب السلام» و «باب الزياده» هم خانه ها است، كه به ميان «مسجدالحرام» ارسى دارد، و اينها به اصطلاح خودشان «رباط» است، كه براى فقراء واردين ساخته اند و وقف است.

در نزديك به «صفا» مقابل باب سقاخانه اى است، كه در ميان اطاقى كه اطراف آن باز است ساخته اند، به قدر لوله آفتابه اى از فولاد [آب] جارى است، اطراف آن هم گيلاس هاى بلور گذاشته اند، جلو آن هم محوطه اى كوچك است كه دور آن ديوار سنگ دارد، و سه درخت زيتون هم دارد، وسط آن هم حوضى كوچك است، كه كبوترها آب مى خورند، در او هم آب كمى هميشه از فواره مى آيد، دور اين اطاق هم از بيرون،

سى روز مكه

سى روز تمام در «مكه مشرّفه»، مشرف بودم، امسال حمل «امير جبل»، به جهت منازعه اى كه با «ابن سعود» (1) دارد، بيرق خود را نفرستاده است، ناچار بايد با «حمل شام» رفت، دو جفت كجاوه، و يك شتر سرنشين به صد و هشت ليره، از «حاجى قاسم» كرايه كردم، او هم از «عبود شيخ عقيل» كه حمله دار معتبر شامى است براى ما مال گرفته بود.

شكايت از رفتار قنسول

روز ديگر حجاج همه در منزل حقير جمع شدند، كه چرا قنسول با ما چنين رفتار مى كند، معلوم شد مى خواهد از هر حاجى دو ليره گرفته و مرخص كند! حاج كه از جده مى خواستند بروند، هم مرخص نمى كرد، جمعى آمدند نزد حقير شكايت و گريه كردند، كه ما چه تقصيرى داريم، كه رعيت «ايران» شده ايم؟ «بخارائى ها» و «تبعه روس» و «انگليس» رفتند، و ما رعيت «ايران» را محبوس كرده اند!

رفتم عصرى بازديد «جناب وكيل الدوله»، و به ايشان هم مطلب را گفتم اول كه خبر نداشتند، بعد از تحقيق معلوم شد كه مردم راست مى گويند، يك نفر آدم از طرف هر دوى ما فرستاده، بعضى پيغامات سخت به قنسول داديم، آن وقت روز ديگر حاج جدّه را مرخص كرد، كه در روز بيست و چهارم حركت كرده رفتند. مختصر اين است كه به واسطه وجود قنسول، بر تبعه ايران خيلى بد مى گذرد.

خواب هاى عجيب مكه

خواب هاى عجيب در «مكه» ديدم، يكى اين بود كه خواب ديدم «جناب ميرزا محمد كاظم» ناظر، در شب هفدهم ذى قعده مرحوم شده است، ان شاء اللَّه خداوند به خير كند، ناخوش هم بود، ان شااللَّه به حال آمده [باشد].

خواب ديگر ديدم كه به من مى گفتند: حج تو مقبول شد و ثواب هفتاد حج براى تو نوشته شد. يكى ديگر از آقازادگان «مشهد» را در شب بيست و هفتم در «فخ» خواب ديدم، ريش خود را تراشيده است، آن هم تعبير خوبى ندارد، و ان شاء اللَّه خداوند درباره او به خير كند.

«مكه» بحمداللَّه هر روزه ارزانى بيشتر است، با اين كثرت جمعيت نرخ ها ابدا تفاوتى ندارد و نكرده است، مگر كرايه مال، كه به جهت نيامدن «جبلى» گران تر شده است و بيشتر حاج از راه «شام» راهى شده اند.

شبى در «مكه» خواب ديدم كه در مسجد كسى قرآنى به حقير تعارف كرد، و حقير

قبرستان مكه

«قبرستان مكه» در دامنه كوه، در ميان دره مانندى در بيرون دروازه «منا» واقع است، در سمت دست چپ راه، قبرستان خيلى بزرگى است، اول قبر مطهره «حضرت خديجه امّ المؤمنين» بنت خويلد، «أوّل مسلمة وأوّل مَنْ اسْلَمَ ومَنْ صَلّى مَعَ رَسُولِ اللَّه» (2)

- سلام اللَّه عليه و عليها- است، و كفى بها فضيلة اينكه، انفاق تمام اموال خود را در راه خداوند نمود، و مادر «صديقه كبرى فاطمه زهرا»- صلوات اللَّه عليها است- و جدّه «ائمّه طاهرين»] » [است، و خداوند به توسط «جبرئيل» و «حضرت خاتم الانبياء» بر آن مخدّره سلام رسانيد، و آن مخدّره در جواب فرمود: «إنّ اللَّه تعالى هو السّلامُ، ومنهُ السّلامُ، وَ عَليهِ السّلامُ، و لَهُ السّلامُ»

فرزندان خديجه

آن مخدره را از «رسول خدا» صلى الله عليه و آله «قاسم» و «طاهر» و «عبداللَّه» و «فاطمه» عليها السلام و زينب و رقيه و ام كلثوم متولد شد، و به روايتى «طيب» (1) نيز از آن مخدره است، بعد از وفات آن مخدره كه بعد از شصت و پنج سال از جهان برفت، بر «رسول خدا» كار به نهايت سخت شد، بيست و پنج سال با حضرت رسالت بود و آن حضرت بر او زن نگرفت، «پيغمبر خدا» بعد از وفات او، به عباى حبشى كه هنگام نزول وحى بالاپوش مى فرمود، كفن فرمود و در «حجون» كه اكنون مدفن و محل قبر آن مخدره است، دفن فرمود، نماز جنازه هنوز تشريع نشده بود، سه سال قبل از هجرت وفات يافت، به روايتى سه روز و به روايتى سى و پنج روز، پيش از وفات «حضرت ابوطالب» وفايت يافت، «پيغمبر خدا» در مرضى كه وفات فرمود، فرمود:

اى «خديجه» خدا تو را با «آسيه» و «مريم» برابرى داده است، چهل سال از سن مباركش گذشته بود، كه «پيامبر» او را تزويج فرمود، و سن «رسول خدا» صلى الله عليه و آله بيست و پنج سال بود، و سن آن مخدره را بيشتر هم گفته اند، قبه اى كوچك دارد كه تقريباً شش ذرع در شش ذرع بيش نيست، ضريحى بزرگ دارد كه حرم را پر كرده است، از هر طرفى اگر يك ذرع فاصله تا ديوار داشته باشد، صندوقى كه بر بالاى قبر مطهر است، روپوش از مخمل مفتول دوزى رنگ سبز دارد، يك جفت پرده هم از همان قماش مفتول دوز خيلى اعلا پيش كش «مادر سلطان» در او آويخته بودند.

سه دستگاه چلچراغ، يكى هشت شاخه و دو شش شاخه آويخته اند، سه عدد هم بلورى، مثل آنهايى كه در «مسجدالحرام» و با روغن زيتون افروخته مى شود داشت، قصايد عربى به خط نسخ در مديحه آن محترمه نوشته، و روى تخته زير آيينه گذاشته اند، دو نفر كفشدار و يك نفر خادم هم دارد.

صدف درّ نبوت

روبروى در آن بقعه، بقعه منوّر «آمنه بنت وهب» (1)، صدف درّ نبوت است- رضوان اللَّه عليها، بقعه اى كوچك تر به ترتيبات مختصرى هم دارد، اما نه به مقدار «حضرت خديجه»، قدرى از احوالات آن مخدره هم به طريق اختصار در اين كتاب خود مى نويسيم:

«آمنة بنت وهب بن عبدمناف بن زهرة بن كلاب بن مرّة بن لؤى» و مادر «آمنه» «برّه» نام داشته است. در شب جمعه عشيّه عرفه عقد آن مخدره با «حضرت عبداللَّه بن عبدالمطلب» اهل سير و تواريخ در عام الفيل نوشته اند، و چون شش سال از سن شريف حضرت «خاتم الانبياء» بگذشت، «آمنه»- سلام اللَّه عليها-، به اجازه «حضرت عبدالمطلب»، سفر «مدينه» براى ديدن اقوام خود فرمود، و يك ماه در «مدينه» اقامت فرموده، او در آن سفر «حضرت رسالت» را با خود برده بود و «ام ايمن» حاضنه (2)حضرت رسالت نيز همراه بود، در مراجعت در منزل «ابواء»، كه بين «مكه» و «مدينه» است، آن مخدره مريض گشته و جهان را بدرود فرمود، به روايتى در «ابواء» مدفون گرديد، و به روايتى جسد مطهره آن مخدره را حمل به «مكه» نمودند، و در قبرستان «مكه» مدفون داشتند، و بعد از آن مخدره «ام ايمن» به تمامه كفالت و حضانت «حضرت خاتم الانبياء» بود مى فرمود.

شرح حال عبدالمطلب

شرح احوال آن دو بزرگوار را مختصر مى نويسيم:

اما «عبدالمطلب» نام ناميش «شيبه» است، مادر آن بزرگوار، «سلمى بنت عمرو بن زيد الخزرجيّة» و كنيت آن بزرگوار «اباالحرث» است، از اوصياء «حضرت عيسى»، وى را دانند و كرامات بسيار به آن بزرگوار در تواريخ نسبت مى دهند، كه از آن جمله است، دعاى وى براى اصحاب فيل، و اشعار آن بزرگوار در آن وقعه معروف است، كه گرفت حلقه در را و گفت:

يا ربّ لا أرجُو لَهم سِواكا يا ربِّ فامْنَعْ مِنْهُمِ حِماكا

إنّ عدوَّ البيت مَن عاداكا امْنَعْهُمُ أن يُخْرِبوا فَناكا

لاهُمّ إنّ العَبْدَ يَمنَعُ رَحْلَهُ فامنَعْ رِحالَك

لايَغلبنّ صَليبُهم و محالُهُم عَدواً محالَك (1)

و خداوند طير ابابيل را در هلاك آن قوم مامور فرمود. و از آن جمله است حفر «زمزم» بعد از انطماس (2) «جرهم» (3) كه او را به خاك انباشته بودند، و كسى موضع او را نمى دانست، آن بزرگوار سه شب متوالى در خواب مأمور به حفر «زمزم» گرديده، و موضع را به او نمودند، و هر چند از اهل «مكه» در اين كار يارى و معاونت خواست، كسى يارى آن بزرگوار نكرد، و در آن وقت جز يك پسر كه نامش «حرث» بود نداشت، خود و پسرش دامن همت بر كمر استوار كرده، مشغول حفر شدند و در آن روز بود كه

مدفن عبد مناف

ديگرى مدفن و مضجع «عبدمناف» است، «عبدمناف» پشت چهارم «حضرت رسالت» است، به اين ترتيب «محمد بن عبداللَّه بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبدمناف»، اسم آن بزرگوار «مغيره»، كنيت «ابوعبدالشمس»، و آن بزرگوار را قمر قريش مى گفتند، و از كثرت جمالى كه وى را بود، مادر آن بزرگوار «حيى» نام داشت، از قبيله «خزاعه»، مناقب آن بزرگوار بسيار است.

شرح حال ابوطالب

شرح احوال آن بزرگوار را به طريق اجمال و اختصار اين است كه، آن بزرگوار پسر «عبدالمطلب»، و از عظماء قريش، و سيادت و رياست «مكه» بعد از «عبدالمطلب» آن بزرگوار را مسلّم بود، وى با اينكه مال نداشت، رياست و بزرگى مى نمود، و كَفى به فضلًا اينكه اصل شجره ولايت و كافل و حامى حضرت رسالت است، و از اسلام آن بزرگوار بين علماى عامه و خاصه منازعه است، جمهور از علماء عامه بر عدم اسلام آن بزرگوار هستند، چنانچه اعتقاد حاليه علماى «مكه» بر همين است، و حقير خود از «شيخ داود» كه يكى از علماى «مكه» است، از اسلام آن بزرگوار پرسيدم؟ در جواب گفت: سكوت در اين باب بهتر است، به جهت اينكه جد سيد تا شريف است، معلوم بود كه اعتقاد او بر عدم اسلام است، و از ترس «شريف مكه» سكوت دارد، ليكن محققين از علماى عامه بر اسلام آن بزرگواراند، كه از آن جمله است «ابن اثير» در تاريخ خود (1)، بلكه بعضى از علماى عامه كتابى در اسلام آن بزرگوار تأليف نموده است، و اسلام آن سيد را از براهين و احاديث معتبر معين داشته است.

و از جمله احاديث صحيح است كه پيامبر خدا فرمود:

«أنا و كافِلُ اليتيمِ كَهاتَيْنِ»

آنگاه دو انگشت مبارك را به يكديگر چسبانيد، و مقصود از كافل يتيم «حضرت ابوطالب» بود، و از حضرت امام ثامن ضامن- سلام اللَّه عليه- مروى است كه: كسى از آن بزرگوار سؤال نمود از اسلام «ابوطالب»، فرمودند: اعتقاد تو چيست؟ عرض كرد: اعتقاد

حركت از «مكه معظمه»

روز شنبه بيست و هفتم شهر ذى حجةالحرام بعد از آنكه جناب قنسول آنچه خواستند، از بيچاره حاج گرفتند و خود و «شريف»، مردم را لخت كردند، اذن حركت دادند، و بعد از ظهر حركت كرده و از دروازه «جده» بيرون آمده، از دم باغ شريف گذشته، آمديم به «وادى فخ»، كه نيم فرسخى «مكه» است.

حركت با حمل شام

مال از «حاجى جاسم» عرب جده اى دو جفت كجاوه و يك سرنشين گرفته بودم تا «كربلاى معلى» به يك صد و هشت ليره، با «حمل شام» حركت كرديم او هم از «عبود شيخ عقيل» كه هم حمله دار و هم رئيس نظام سواره اردو بود مال گرفته بود، چادر ما را جاى خيلى بدى زده بودند، زمين كنه شترى داشت، و قدرى با «حاجى جاسم» اوقات تلخى كردم، معلوم شد همه اين دره اين قسم است و اينجا در اين مدت يك ماه، همه سال مناح شترشاهى است، تا به صبح نخوابيدم، صبحى اول آفتاب قافله حركت كرد، قريب چهار پنج هزار پياده «مغربى» و «يمنى»، همراه قافله حركت كرده بود كه بيايد در جاى عمره گاه، كه عمره مفرده را در آنجا مى بندند و سر راه است، «عبدالرحمن پاشا» كه امير حمل است، سرباز را واداشت كه پياده را برگردانيد و چه قدر خوب كارى كرد، قريب پانصد نفر بهر قسم بود در منزل بعد ملحق شدند و تا «مدينه منوره»، تمام حاج از دست اينها از عمر خود به تنگ آمده بودند، منزل اول «وادى فاطمه» بود، ساعت هفت از دسته گذشته وارد منزل شديم، چون خيلى داد و بيداد كرده بودم، چادر ما را جاى خوبى زده بودند، هوا هم خيلى گرم شد، اين وادى دهى دارد و قناتى، كه تقريباً سه سنگ آب دارد، نخلستان و زراعت دارد، هندوانه بسيارى داشت، خريده و خورديم، طرف عصر هوا بهتر شد، رفتم چادر «جناب آقاى وكيل الدوله»، قدرى صحبت كرديم، شرحى هم ايشان از تعديات قنسول به حاج ملتفت شده و مذكور مى داشت، شب را شامى خورده و خوابيديم، ساعت هشت بود كه آمده و چادرها را برچيدند، ساعت نه سوار شديم، اول مغرب روز بعد رسيديم به «بئر تفله»، پانزده ساعت راه بود، يك ساعت اول ظهر توقف براى نهار و نماز كرد، چهارده ساعت حركت كرديم، هوا هم خيلى گرم بود، چهل شتر امروز در قافله مردو تلف شد، تفصيل «بئر تفله» را در تواريخ نيافتم، «لسان الملك» از «بئر عسل» مى نويسد: كه به جهت آب دهان مبارك شيرين شد، ليكن مى نويسد در خارج شهر «مكه» است و اين پانزده فرسخ دور است، نمى توان گفت او است.

در «بحارالانوار»، در جلد ششم در «باب جوامع معجزاته» كه «پيغمبر» از بعضى از اسفار مراجعت مى فرمود، قومى سر راه گرفته، خدمتش معروض داشتند كه چاهى داريم

خليصه

صبح قريب به آفتاب از اينجا حركت كرد و چهار به غروب مانده وارد خليصه (1) شديم، هشت ساعت راه بود، اين جا آبادى معتبرى است، آبادتر از منزل قبل است، هندوانه هاى خوب داشت، آب او از چاه بود، همه چيز هم در او يافت مى شد، حتى آشپزى داشت، مرغ و تخم مرغ خريديم، قند و شكر و ماهى بسيارى داشت، از آنجا دو ساعت به دسته مانده، حركت كرده، ساعت سه آمديم يك قلعه آباد معتبرى، يكى از مشايخ عرب آنجا سكنى دارد، بازارى دارد، و چاه هاى بسيار كم گود، چون نزديك دريا است، اما آبش بدطعم است نخلستان هم دارد، در دامنه كوه هم با دوربينى ديدم نخلستان بسيارى بود، اسم شيخ «ابن اعثم» است، تفنگ ته پر بسيارى مى فروشند و خوب تفنگهائى هم هست.

طوفان شديد

عصر جمعه سه به غروب مانده، حركت شد، در ميان قافله و حمل دار معروف شد، كه مى خواهد منزل بشكند، وقت حركت، باد شديدى حركت كرد، كه در حقيقت طوفان شد، بعد از ساعتى ساكت شد، يك ساعت از شب گذشته، يك مرتبه چادرها را بر پا كرده و توقف شد، در ميان بيابان شب هم از نصف كه گذشت، باران شديدى باريدن گرفت، هوا هم خيلى سرد شد، كه در ميان چادر سردى موذى شد، قريب به آفتاب حركت كرده، باران هم ايستاده بود، ولى هوا به شدت سرد شد، تا يك ساعت به غروب مانده آمديم به منزلى كه او را «بئرالحسن» مى گويند، قنات آبى جارى به قدر سه چهار زوج و چاه هم فراوان دارد، در بوستانى سبزى كارى منزل كرديم، بادنجان خيلى خوب داشت، برّه هاى خوردسال كوچك بسيارى آورده و مى فروشند، برّه اى به دوازده قران خريدم و بعد از مدتى كه در «مكه» گوشت گوسفند نخورده بودم خوردم، ده پانزده خانوار عرب داشت، ده دربند دكان دارد، جاى مختصرى است، شب را سه ساعت به دسته مانده، حركت كرده آمديم، روز بعد ساعت ده، به «حله» كه چاهى و پنج شش خانوار عرب است، آب گيرى كرده، و غذا خورده، ساعت هشت سوار شديم، براى «بئر درويش»، چون اينجا چاه كوچكى بود و آب كمى داشت، كفايت حاج را نمى كرد، از منزل پيش هم اگر چه آب

تشنگى شديد

هيچ فراموش نمى كنم، «زنى مصرى» را كه با وجود اينكه سواره بود آمد نزد حقير و زبان خود را نشان داد كه تشنه ام و يك لنگه دست بند خود را مى داد كه او را آب بدهم، وقتى كه او را آب دادم و دست بند را هم نگرفتم، دست حقير را بوسيده و مى خواست حقير را سجده كند، امروز به قدر مقدور و هر چه آب داشتم دادم، و وضو هم نگرفتم، بلكه طهارت هم نگرفتم، آب قليان ما را گرفته و خورده بودند، بعد از ظهر رسيديم به «بئرالعلم»، آن هم آب نداشت سبحان اللَّه مردم خيلى مستأصل شدند، از او رد شده آمديم يك ساعت به غروب به «بئر درويش» رسيديم، حكامى شامى «عبداللَّه» نام داشتم، اگر چه بيست سال بيش نداشت، اما خيلى زرنگ بود، از بعدازظهر چند مشك برداشته با الاغ رفته بود، دو ساعت به منزل مانده آمد و دو مشك آب با خود آورده، مشكها را به ما داد، و مشك ديگرى برداشته و به عجله رفت و مى گفت آب كم است، و امشب كم خواهد بود، يك مشك را به مردم دادم، وقتى كه به منزل رسيديم، دو مشك ديگر هم آب آورده بود، ولى سر چاه ازدحام زياد و آب پيدا نمى شود، در اين سه مشك هم باز يكى را به مردم دادم، اما ياراى بيشتر دادن نبود، چون جمعيت ما زياد بود، شايد فردا هم آب پيدا نشود، ولى حقير در اين دو روزه ابدا آب نخوردم، هنداونه شكسته بودم، و هر وقت تشنگى رو مى آورد قدر كمى مى خوردم، امروز هم جمعى از حاج به قدر ده نفر، با دو حمله دار براى

ورود به مدينه

روز هفتم شهر محرم الحرام 1323، مطابق بيست و چهارم حوت وارد «مدينه منوره» شديم، در محله «نخاوله»، كه طايفه شيعى و مردمان فقير خوبى داشتند، منزل «حاجى محمد حسين نامى»، كه مشتمل بود بر پنج اطاق و باغچه كوچكى و سه حوض آب هم داشت، به پنج ليره براى ما منزل گرفته بودند، ميان كوچه ها ازدحام زياد بود جلو محله پياده شده رفتم، اسباب ها را دو ساعت بعد آوردند، بعد از مدتى حوض مملو از آب ديده شد، فورى لخت شده غسل كردم، رفتم «حرم مطهر حضرت رسول» صلى الله عليه و آله، كه سالها آرزو داشتم مشرف شوم، و درك سعادت كردم، و همه صدمات و سختى ها را بر خود گوارا كردم، و عشا و نماز زيارت را در نزد «ستون ابولبابه» كه معروف به ستون توبه است، بجاى آورده، حكايت «ابولبابه» و تفصيل توبه معروف است، كه تخلف از «غزوه تبوك» كرده در ركاب ظفر انتساب «حضرت رسالت» نرفت، و چون حضرت از آن سفر مراجعت فرمودند، هفت نفر كه يكى «ابولبابه» و ديگرى «مرداس»، و ديگرى «ابوقبيس»، و ديگرى «ثعلبه»، و ديگرى «اويس»، و ديگرى «خدّام»، نام داشتند، از كرده پشيمان شده، زارى و ضراعت كرده، خود را بر ستون مسجد بستند و مقرر داشتند كسى ايشان را نگشايد، تا خداوند حكم فرمايد، «حضرت رسالت» بعد از اداى نماز ايشان را ديده، استخبار فرمود، قصه معروض شد آن بزرگوار نيز قسم ياد فرمود كه آنها را نگشايد تا حكم خداوند برسد، پس خداوند عالم اين آيه را نازل فرمود: وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صَالِحاً وَآخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ

روز تاسوعا در بقيع

روز ديگر كه «روز تاسوعا» بود، صبح برخاسته چون خيلى در راه كثيف شده بودم، به ناچار حمامى رفتم، حمامى داخل شهر نزديك به مسجد دارد كه معروف به «حمام نبى» است، ازدحام زياد بود، همه حاج آمده بوند، و بيرون آمدن به درستى ممكن نبود، خلوتى كوچك و خوبى داشت، غُرق (3) كردم، دلاكى خواستم آمد كيسه كند، خوب بلد نبود، صابونى زدم، آن وقت او را هم بيرون كردم، دم خلوت هم كه پرده زده بودم، خودم قدرى صابون زدم، و شستشويى كردم و بيرون آمدم و به حرم مبارك مطهر «ائمه بقيع» مشرف شدم، و جبهه خود را بر آن عتبه عرش درجه ساييده، و از طرف ولى نعمت كل «امام ثامن»- سلام اللَّه عليه- بر آن بزرگوارن سلام كردم، خداوند قبول كند.

به زيارت حضرت «عقيل بن ابيطالب» و «عبداللَّه جعفر» هم مشرف شده، و از آنجا به حرم مبارك «حضرت رسول» مشرف شده، نماز ظهر و عصر را خوانده مراجعت به منزل كردم، شب كه از حرم مراجعت مى كردم، «حاجى آقا نورالدين گنابادى» را ديدم، جوياى احوالات برادرش «آقا جلال الدين» شدم، گفت از ديروز كه آمده است، ناخوش افتاده است، روز قبل از ورود، ظهر كه براى نهار پياده شديم، كجاوه آنها هم نزديك به ما

هداياى امين الحرم

آمدم منزل از طرف «امين الحرم رئيس المطوفين»، گوسفندى و جوجه و بادنجان و نارنج و كدو و سبزى تعارف آورده بودند، قبول كرديم، روز بعد هم خود او ديدن آمد، جوانكى معقول است، نوشته رضايت نامه خواست، به جناب «سفير كبير» نوشته دادم، انگشترى هم فيروزه كه دو سه ليره ارزش داشت، به او تعارف كردم، خيلى ممنون شد، آدمى دو ريال از حاج ايرانى مى گيرند، او را هم به سر وقت ما نيامدند، آدمى خوب بود، چند تومانى نذر «نخاوله» داشتم دادم، كم كم فقراء «نخاوله» مطلع شدند و ازدحام كردند،

وداع با بقيع

صبح را كه به جهت وداع به حرم محترم «بقيع» رفتم، قريب سى چهل نفر از «حاج يزدى» و «اصفهانى» و «سلطان آباد» ديدم، درب حرم جمع شده و مى خواهند چيز ندهند و مشرف شوند، كليددار هم مانع است و آنها را با تعليمى (1) كه در دست داشت مى زد، بدم آمد، به فارسى گفتم آخر شماها مبلغى خرج كرده ايد، اين يك قروش هم كه ده شاهى مى شود بدهيد، و اين ذلت را نكشيد، يكى از آنها با حقير هم تندى كرد كه پول دارى و دلت گرم است، گفتم الحمدللَّه كه دارم، آن وقت به عربى گفتم، كه «خَلِّيْهُمْ يَرُوْحُوْن، حاسِب عَلَىَّ»، بگذار بروند و با حقير محسوب دار، جلو آنها را ول داد رفتند، و يكى يك قروش حقير دادم، خيلى خوشنود شدم، روز جمعه را هم رفتم تماشاى نماز جمعه را كردم، در «مدينه» گويا حقير را سنى گمان مى كردند، كه در وقت صلواتشان ابدا متعرض حقير نمى شدند و احترام مى كردند، ولى باقى مردم عجم را وقت نماز از مسجد بيرون مى كردند، حقير هم در نماز اقتدا مى كردم، روز جمعه رفيق پهلوى حقير، كه وصل به «ستون ابولبابه» بودم، دستمال خود را در آورده و جلو حقير روى سنگ را جاروب كرد، كه نماز كنم، كتاب دعاى خود را داد كه بخوانيد، صلوات مستحبه در روز جمعه بود، چون در وقف حركت كلمه را ظاهر نكردم، غلط گرفت، گفتم وقف است و اظهار حركت جايز نيست، تحسين كرد و معذرت خواست و گفت «انت رجلٌ عالم».

حرم حضرت حمزه

حرم محترم «حضرت حمزه» مشرف شده، چون دركنار رودخانه واقع است، سكوئى به ارتفاع شش پله از زمين ساخته اند، كه كفش كن مختصرى دم در دارد، داخل مى شود به صحنى كه ده ذرع در پانزده ذرع است، در طرف قبله شبستانى دارد، مشتمل بر سه طاق، كه آن هم سه طاق داشت، مدفن و مضجع «حضرت سيدالشهدا» در طاق وسط واقع است، صندوقى از چوب و روپوشى از ماهوت سبز داشت، دور آن هم مشبكى از چوب و درى داشت، در بالاى سر آن بزرگوار هم «عقيل بن حسن بن على بن ابيطالب»- سلام اللَّه عليهم- مدفون است (1)، صندوقى كوچك دارد، شبستان او هم مزين است، عيبى ندارد، فرش هاى مال «بخارائى» و «ايرانى» مفروش بود، چهل چراغ و ساعتى بزرگ هم داشت.

در پشت سر اين صحن هم محوطه كوچكى كه پنج ذرع در ده ذرع مى باشد، ديوارى به ارتفاع دو ذرع و نيم از سنگ و گچ، روى آن بى سقف، وسط آن هم از زمين نيم ذرع بلندتر، مدفن و مضجع شهداى «احد» است كه آنها در يك كنده و حُفره نزديك يكديگر مدفون اند، هر دو سه نفر در يك لحد گذارده شده اند، عدد مقتولين و «شهداى احد» به روايت صحيح هفتاد نفر است، و در اخبار عامه هشتاد و يك تن هم نوشته شده است، چهار تن از مهاجرين، و بقيه از انصار به درجه رفيعه شهادت فائز گرديدند، و از مشركين بيست و هشت تن، و به روايتى سى نفر مقتول گرديد.

و در آن روز است كه همه اصحاب فرار نمودند، مگر «اميرالمؤمنين على بن ابيطالب» عليه السلام و در آن روز است كه «جبرئيل» در مدح آن حضرت «لافَتَى إلّاعَلي لاسَيْفَ الا ذوالفَقار» فرمود، و آن بزرگوار نود و سه زخم يافت و از دفاع و جهاد باز نايستاد، اى كاش بقعه اى هم براى اينها ساخته شده بود، و خداوند يكى را به اين ثواب نايل فرمايد، كه اين شهدا حق عظيمى بر اسلام دارند.

به فاصله دويست قدمى هم به كوه نزديك تر، مسجد كوچكى است كه معروف به مسجد الثنايا است كه «عبداللَّه بن قَمِئه» ملعون دندان مبارك را كه شكست، در آن نقطه

مدينه منوره

«مدينه منوره» شهرى است كوچك، كه حصارى محكم بر او ساخته اند، محله «نخاوله»، در پشت حصار متصل به خندق است، ميدانى در دم دروازه دارد كه حوائج مردم در آنجا به فروش مى رسد، از دم دروازه تا دم دربِ حرم محترم بازارى دارد كم عرض ولى آباد، امتعه فراوان، اقمشه بسيار، امسال در «مدينه» گرانى است، به جهت اينكه سرباز فراوانى از «اسلامبول» آمده، به كمك «ابن الرشيد» «امير جبلى» مى روند، و آدم «ابن الرشيد» هم اينجا است، و متصلًا آذوقه خريده حمل مى كنند، مثلًا قند هميشه حقه دو قروش و نيم بوده است، امسال حقه چهارده قروش، و روز آخر حقه اى يك مجيدى شد، نان حقه چهار قروش، برنج سه قروش و نيم، اما برنج آن خيلى ممتاز و خوب بود، چنين برنج در «خراسان» نيست، «تنباكوى شيرازى» خيلى اعلا، حقه اى هيجده قروش، سبزى آلات و خرماى «مدينه» خيلى ممتاز است، اطراف شهر نخلستان زيادى دارد، تقريباً دو سه فرسخ نخلستان است، كه به آب جارى و بعضى ها با چاه مشروب مى شود، زراعت جو و گندم هم دارد، جو در اين اوقات كه اول حمل است، شيره محكم كرده بود ولى هنوز وقت درو و حصاد آن ده روز ديگر كار دارد، باقلاى تازه هم كمى در بازار پيدا شده بود، مركبات و نارنج خيلى كم بود، انارهاى بزرگ بود، ولى كم، و هر يك دانه سه قروش مى دادند.

حجره حضرت فاطمه

حجره مطهر «حضرت فاطمه»- سلام اللَّه عليها-، در آخر حجرات مطّهرات واقع است، صندوق و صندوق پوشى دارد، و دو شمعدان بزرگ در او روشن و افروخته مى شود، دور حجرات مطّهرات باز، و محل زيارت است، چهل چراغ هاى خيلى مزين باشكوه بسيارى آويخته اند، هر گنبدى يك چهل چراغ آويخته است، اغلب دوازده شاخه و در هر چهار فاصله، يك چهل چراغ شصت شاخه اى دارد، هشت جار زيتى كه پايه هاى آن از برنج، و كاسه اى از بلور و آويزهاى ملوّنِ گرد، مثل سيب از آنها آويخته بود، خيلى مقبول، برگها مثل برگ نخل خرما، كه «شجرة النور» مى گويند، در پاى ستون «ابولبابه» و «ستون عايشه» و غيره گذارده اند، خيلى مزين و خوشگل است، محراب و منبر «حضرت رسالت»، از حجرات مطهرات چهار طاق فاصله دارد، منبر جمعه هم دو طاق دورتر است، كه شش ستون فاصله دارد، از مواجه در «باب السلام» يك ستون است تا ديوار مسجدى است كه آن هم مزين به مقدار قامت، كمتر كه شبستان را مفروض كرده است، و از سه جا در به جهت رفت و آمد دارد.

منبر جمعه

«منبر جمعه» و «منبر رسالت» هر دو از سنگ مرمر است، «منبر جمعه» نه پله است، و «منبر حضرت رسالت» هم نه پله است، ولى اصل منبر سه پله بود، «معاويه» در زمان خلافت خود پنج پله افزود، ولى آن منبر حالا از ميان رفته است، اين منبر را از سنگ ساخته و در جاى او گذارده اند.

پشت «حجرات مطّهرات» كه طرف پايين پاى مبارك باشد، هم باز است، و درِ حجره مطّهره «حضرت فاطمه»، از همان جا است، «باب بقيع» هم در طرف پايين پاى مبارك، كه طرف چپ مسجد است، درى كوچك تر از در «باب السلام» است واقع است، دور مسجد ستون هاى آن مختلف است، طرف وصل به حرم محترم ده طاق است، هر طاقى سه ذرع و نيم است، ضلع مقابل كه ضلع آخرى باشد، هفت طاق است، هر طاقى پنج ذرع، ضلع طرف چپ كه متصل به «باب جبرئيل» و «باب بقيع» است، دو ستون دارد، كه مشتمل بر سه طاق است، و طرف راست سه ستون كه مشتمل بر چهار طاق است، گويا طرف چپ را خواسته اند با حرم محترم قرينه باشد، طول مسجد هم هر طرفى ده ستون، هر ستونى تا ستون ديگر تقريباً سه ذرع و نيم است، در حقيقت صحن مسجد قريب به مربع است، دور همه جا اطراف خيابانى به عرض يك ذرع و نيم، سنگ فرش از سنگ سياه است، باقى صحن مسجد را ريگ هاى نرم ريخته اند.

در يك كنار وصل به ضلع چپ، تقريباً در وسط ضلع باغچه اى است مشتمل بر چهار اصله نخل خرما، و دو اصله زيتون، سقّاخانه اى هم ساخته اند از سنگ مرمر، كه آب دارد و جام ها از مس گذارده اند كه مردم آب مى خورند.

قبرستان بقيع

«قبرستان بقيع» كه در كنار شهر قديم «مدينه»، در كنار خندق واقع است، قبرستانى

واقعه تأسف بار

وقعه عجيبى كه بين «مكه و مدينه» براى ما واقع شد اين بود كه، در روز بعد از حركت از «ابيار حسن»، كه كم آبى و كم آذوقگى در حاج به سر حد كمال رسيد، به خصوص در پياده ها و به خصوص در «مغاربه»، در ميان كوچه متصلًا سياه ها مى آمدند و آب و نان مى خواستند و به خصوص وقتى كه در ميان كوچه نهار مى خورديم، در بين طفلى پياده [تقريباً به] سّن دوازده سيزده ساله آمد، تكدى كرد، «والده ميرزا عليقلى»، قطعه نانى براى او انداخت، طفل ديگرى دويد كه بردارد، اين دو به هم چسبيدند، شترى هم كه كجاوه بار داشت رسيد، و با دست خود بر پشت همان اولى نواخت كه افتاد، پاى خود را هم دوباره بالاى پشت او گذاشته، رد شد، حقير ملتفت شدم كه صدمه اى به او

از مدينه تا معان

تفصيل بين «مدينه منوره» تا معان، نوزده روز راه است، يك روز هم در «مداين صالح» توقف شد، روز بيستم، چهار از دسته گذشته، سيم ماه صفر المظفر وارد معان شديم، دويست وپنجاه ساعت از «مدينه منوره» تا «معان» با شتر راه است، اما شترها خيلى دير راه مى روند، هر پنج دقيقه قطار توقف مى كند، مثلا قطارى صد يا دويست شتر است، ناچار در هر پنج دقيقه بارى كج مى شود يا شتر مى خوابد، يا كجاوه اى كارى دارد و همه قطار توقف مى كند، چون از «مكه» هر كجاوه و هر سرنشين در هر جاى قطار كه بوده است تا «معان» بايد در همان نقطه باشد، اگر هم بخواهد حكام قدرى جلوتر يا عقب تر برود، فورى همه فرياد مى كنند «دريك» «در يك» «مطرحك» «مطرحك»، وهر جملى عكّام باشى دارد، عكّام باشى براى نظم همين كار است، و اگر بارى افتاد مى ايستد تا بار شود، و به جاى خود مى رساند، سرباز هم اطراف قافله در كمال مواظبت حركت مى كنند، و اگر كسى عقب مانده باشد، يا بارى افتاده باشد، دو نفر مى ايستند او را به قافله مى رسانند.

الحق و الانصاف، «عبدالرحمن پاشا» خيلى خوب اميرى، و در كمال مواظبت است، اغلب اوقات سواره، گاهى هم در جلو، و گاهى در عقب حاج حركت مى كند،

منازل ميان راه

منازل ميان راه مشهورهاى آن از اين قرار است:

اول منزل مشهور كه سه منزلى «مدينه» است «هديه» كه مقابل و نزديك «خيبر» است، بعد از آن «مداين صالح» است كه روز نهم وارد شديم، يك روز هم توقف كرديم، دوغ خوب، برّه و خرماى بسيار اعلا عرب آورده مى فروختند، برّه خريدم كشتيم و خورديم، اخْضَر (1) كه چشمه بسيار خوبى، و آب خيلى خوشگوارى، اما شن زار بود و باد مى آمد، كه ابداً چشم را نمى شد باز كرد، اينجاها هم برّه و دوغ مى آوردند.

بعد از آن «تبوك» است، كه قلعه اى است و آب جارى دارد و نخلستان كمى هم دارد، رعيت «ابن الرشيد» امير جبل هستند، آب چندان خوشگوارى ندارد، و «آزدر» (2) هم يكى از منازل است، او هم بركه بزرگى دارد و چند اصله درخت خرما، و كمى هم جو كاشته اند، «صروه» كه استقبال چى حاج است و آذوقه براى فروش مى آوردند، چهار منزلى «معان» آمد، پاشائى همراه، دو عراده توپ و صد نفر سرباز و سه چادر بزرگ كه همه قسم آذوقه آورده بودند، حتى مرباهاى خوب و حلويات و نان و قند همه چيز آورده بودند و خوب به موقع آمدند، آذوقه حجاج تمام شده بود، هر كس هر چه لازم داشت خريد، گران اما باز هم از «مدينه» گرانتر نبود.

عبدالرحمان پاشا

روزى در چادر جناب «وكيل الدوله» بودم، «عبدالرحمن پاشا» آنجا آمد، ملاقات شد، خيلى خوب آدمى است، اديب خوبى است، شعرهاى خوب بسيار حفظ دارد، و قدرى صحبت كرديم، اظهار اشتياق كرد، گفتم تقصير با شماست كه تفقدى نكرده ايد، اقرار كرد، بعد از آن دو سه مجلس ديگر ديد و بازديد شد، خيلى با ذوق و خوش حالت است، احاديث و تاريخ و دواوين اشعار خيلى ضبط دارد، يك يخدان كتاب همراه داشت، روزى رفتم چادر «پاشا»، پيرمردى ريش سفيد كه قاضى سابق «شام» بوده، و اكنون معزول است و «مكه» آمده بود، آنجا بود، او هم مرد فاضلى بود، قصيده خوبى در مديحه «حضرت على بن ابى طالب»- سلام اللَّه عليه- از حفظ خواند، ظاهراً مفصل بود، در اين معنى هم با هم مباحثه كرديم، «پاشا» حق را به طرف حقير داد، در حصيب بود، او مى گفت حصب، حطب است، حقير گفتم صاحب قاموس مى گويد، آتش گيره است و صاحب صحاح اللغه، مى گويد: اعم است، «كلما يوقد و يلقى على النار» است، صحاح فرستادم از چادر آوردند. (1)

بين «مدينه» تا «معان» چهار شب به دو مرتبه آب نبود كه آب برداشتيم، به اين جهت منزل ها را هم طولانى كردند، يك منزل بيست و سه ساعت، يك منزل بيست ساعت، منزل و آبادى آخر كه به «معان» مى رسد، «مدوره» اسم دارد، چشمه آب جارى دارد كه از ميان تلگرافخانه مى آمد، و سه بركه بزرگ از سنگ و ساروج ساخته اند، از آنجا تا «معان» آب نبود، دو شب در بين راه خوابيديم، يكى «تحت العقبه» (2) و ديگرى «راس العقبه» مى گفتند، تسطيح راه را به جهت شُمن دُفِر (3) تا شش ساعتى «مدوره» كرده و مشغول اند، اما آهن كشى تا هفت ساعت به «معان» مانده شده است، چاهى مشغول كندن بودند، كنار راه همه جا چادرها و مهندسين فرنگى بودند، و عمله جات و ارّاده هاى دو چرخه كار

والى شام

والى شام پيرمردى ريش سفيد، تا دو منزلى «معان» كه راه آهن را تسطيح مى كردند، هم به سركشى راه و هم استقبال حاج و محمل آمده بودند، سرباز بسيار هم همراه او بودند، «عبدالرحمان پاشا» در كمال فروتنى با او رفتار مى كرد، و مثلا وقت سوار چتر نمى گرفت و چتر منحصر به والى بود. «عبدالرحمان پاشا» خيلى معقول است، روزى كه چادر او بودم، بين دو نفر «حاج تبرزى» با «حاجى على صالح محمد كاظمينى» حمله دار، به جهت زيادىِ بار گفتگو شده بود، آمدند نزد «پاشا» شكايت، «پاشا» گفت شما ايرانى هستيد و با بودن جناب آقا من حق حكم ندارم، وقتى كه رفتند چادر خود، برويد آنجا، آنها هم روز ديگر آمدند، «حاجى على» ده ليره مى خواست به پنج ليره صلح شان دادم، بعد از اين ديگر محاكمه حاج با حقير شد، و از اول ورود قطع دعوى مى كردم تا وقت حركت، مثل معروف است استاد قابل بيكار نمى ماند، اما اين قدر شد كه حجاج از تعديات حمله دارها فى الجمله آسوده شدند.

عكام باشى ما «ابودرويش» و «جمال باشى» ما «ابوبسطام» اسم داشت، اهل «شام» همه كنيه دارند، «ابودرويش» آدم بدى نبود، دو سه مجيدى به سه چهار مرتبه به او و به «ابوبسطام» انعام كردم، خيلى خدمت گذار شدند، اول شترهاى خوب مى آوردند و اگر فى الجمله شتر سستى مى كرد، عوض مى كردند، از اول سوارى غالباً «ابودرويش»، كه سوار بر اسبى بود مى آمد دم كجاوه حقير، و احوال پرسى و صحبت مى كرد، اسامى منازل و چه وقت خواهيم رسيد، و چه طور جائى است مى گفت، به قسمى هم بلد بود كه هر چه مى گفت پنج دقيقه تخلف نداشت، مثلا مى گفت پنج ساعت ديگر راه است با اينكه ساعت نداشت، بعد از سه ساعت و ربع مى پرسيدم چه قدر مانده؟ مى گفت «ساعتين الا ربع» (1)،

شليك گلوله

از وقايع معظمه در راه اين بود كه: جوانكى بود پسر برادر «مقوّم باشى»، كه از همه حمله دارها متشخص تر است، سوار اسب مى شد و جوانكى خوش سيما بود، دو منزل بعد از «هديه» منزلى است كه او را «بئر جديد» مى گويند، تلگرافخانه اى دارد و چاهى بزرگ و پنج چادر سياه عرب، يك ساعت از آفتاب گذشته وارد شديم، آن جوانك قدرى جلوتر آمده بود براى خريدن علف خشك، كه همان چند خانوار براى فروش آورده بودند، خواسته بود بخرد، سر قيمت آن با يك نفر عرب گفتگوشان شده بود، با خيزران خودش يكى بر سر عرب زده بود، او هم فورى با تفنگ مارتين خود كه همه اين اعراب دارند، با گلوله زده بود بر پشت او كه در سر تير مرد، كوه كوچكى در آن نزديكى بود، به قدر صد قدم فاصله، رفت بالاى كوه و نشست به تماشاگران حاج، مادر و خواهر و كسان او هم مشغول معامله بودند، مثل اينكه ابدا چيزى واقع نشده است، مدتى تماشا كرد تا مقتوله را تغسيل و تدفين كردند، آن وقت رفت پناه سنگى كه ديده نشد!

«عبدالرحمان پاشا» دو نفر از اعراب را گرفت، چند ساعتى در توپخانه حبس كرد، گفتند نوشته اى گرفته است كه بعد از بيست روز قاتل را به «شام» بياورند، ولى معلوم نيست كه بياورند، نقداً بيچاره بدون جهت كشته شد، با كثرت اهتمامى كه از طرف «سلطان» در امنيت مى شود، باز هم بر عرب خيلى ناامن است، هميشه اعراب دزد، براى چاپيدن قافله تا «معان» پشت سر قافله را دارند، اگر بيچاره اى عقب بماند، يا شبها بتوانند بارى از قطار سوا كنند و بدزدند، چيزى هم كه رفت رفت.

چند چيز ارزان

در اين راه چند چيز خيلى ارزان است، اول پول، بعد شتر كه خيلى زود مى رود و فورى عسكر و پياده ها كارد را كشيده او را تشريح مى كنند، و همين كه شتر خوابيد ديگر خواهى نخواهى نحرش مى كنند، ليره هم به قدر يك تومان كار نمى كند، ديگرى جان آدم است كه اگر بيچاره اى، چه از حاج و چه از جمّال و غيره تبى كرد، يا چند دست اسهال كرد، همين قدر كه فى الجمله سستى كرد و نتوانست خود را روى شتر نگاه دارد، يا پياده نرود، او را بر شتر مى بندند، خود حركت شتر و عدم توجه و آفتاب، بيچاره را از حال مى برد، حكام باشى مى رسد و مى گويد خلاص خلاص، يعنى مرد، معلوم نيست كه مرده يا زنده است، نيزه ها را مى كشند و حفيره اى به عمق دو وجب، در وسط راه كنده او را با همان لباس، بدون غسل و كفن، مشتى خاك بر رويش مى ريزند، واقعاً سلامت و زنده برگشتن حاجى خيلى مشكل است، خداوند بايد محافظت كند.

سبزه و رياحين

يك ساعت از «معان» گذشته، فورى وضع جلگه تغيير كرد، تمام سبزه و رياحين و گل شد، آب هم فراوان شد، اين به عين مثل هواى «خراسان»، و حالا كه ده روز به آخر حمل است، همان گلها و همان سبزه ها و زراعت، به عين مثل «خراسان» است، اما اراضى و وضع گل و سبزه و رياحين دخلى به آنجا ندارد، به خصوص هر چه نزديكتر به «شام» مى شود بهتر است، يك دنيا گل شقايق به نظر مى آمد، به فاصله ده دقيقه تمام زمين از گل هاى شاه پسند زرد و قرمز و الوان مختلف به نظر مى آمد، بعضى جاها يك نوع گل داشت، به خصوص بيابان پراز نرگس شكفته بود، حقيقتاً اين زمين خيلى پر از سبزه و رياحين است، به خصوص در انظار ما كه برّ عرب را به آن خشكى ديده ايم، جلوه ديگرى مى كرد.

از پلهاى خيلى معتبر عبور كرديم، كه براى راه ساخته اند، شب هم گفتند حقير كه خواب بوده ام راه از دو جا كه كوه را سوراخ كرده اند عبور كرده است، در نزديكى «معان» راه آهن آرام تر حركت مى كرد، هر چه به «شام» نزديكتر مى شد، بر سرعت مى افزود، در روز ديگر از راه هاى آهن روسيه خيلى سريعتر حركت مى كرد.

روستاهاى نزديك شام

نزديك به شام دهات خيلى معتبر بزرگ پر اشجار، رودهاى بزرگ ديده شد، ساعت هفت از دسته گذشته رسيديم به استثناى آخرى كه دم «دروازه شام» است، به قدر ربع ساعت راه آهن در كمال عجله از ميان باغستان عبور مى كرد، دم راه آهن جمعيت زيادى از اهل «شام» به استقبال حاج خود آمده بودند، حضرات رفقا با ما وداع كرده رفتند، ما قدرى صبر كرديم خلوت شد، بيرون آمديم، حقيقتاً تماشاى عجيبى بود، مستقبلين با

شهر شام

روز سيم شهر سفر المظفر مطابق بيستم برج حمل 1323 وارد شام شديم، «شام» كه اسم مملكت است و شهر او «دمشق» است از شهرهاى قديم البناء است، و فتح آن در «خلافت عمر بن خطاب» در سنه چهارده هجرت شد، به سردارى «خالد بن وليد بن يزيد بن ابوسفيان بن حرب» بود، اولين والى كه از طرف خالد براى آن معين شد، ابوعبيده جراح بود، بعد از دو سال كه او فوت كرد، «معاوية بن ابى سفيان» را «عمر بن الخطاب» به جاى او والى «شام» نمود، و مدت خلافت «عمر» و «عثمان» در آنجا به سمت ايالت بود، تا در زمان «حضرت اميرالمؤمنين على بن ابيطالب» عليه السلام، خود مدعى خلافت شد، اين وقايع معروف [است]، و ما در اين كتاب مقصود ذكر تاريخ نداريم.

در هشتاد سال زمان «بنى اميه»، اين شهر دارالملك بود، مملكتى وسيع و پر نعمت و پر آب و خوش هوا و با صفا است، شهرى نسبتاً بزرگ و خيلى مزيّن و باصفا است، بازارهاى خيلى خوب، اجناس «فرانسوى» در اين جا از همه جا بيشتر است، اگر چه به بزرگى و آبادى «اسلامبول» نيست، اما باصفاتر و خوش هواتر است، باغات خيلى زياد دارد، چهار پنج فرسخ باغات او مى شود، در دامنه كوهى واقع است، رودخانه عظيمى دارد كه از طرف غربى جارى است، البته پنجاه سنگ خوب آب دارد كه به سرچشمه او پنج ساعت راه است، عين الفجير مى گويند و همه اين آب از يك سرچشمه مى گويند مى آيد، دهاتى خوب و ييلاقى دارد، كه بعضى يك ساعت با ارّادبه، و بعضى دو ساعت و كمتر و بيشتر راه است، اول «ربوه» و دوم «تدمر» (1) است.

منازل شام

منازل «شام» و طاق ها به وضع فرنگ ساخته اند، ليكن حيات دارد و گلكارى و اشجار و باغچه دارد، هر منزلى سه آب دارد، يكى اين است كه داخل حوض مى شود با فواره، و از اطراف حوض ريخته از پاشويه فرو مى رود و به رودخانه مى رود، اين آب مجراى آن عليحده است و روى آن پوشيده است، و ارتفاع دارد، آبى ديگر از جوى ميان منزل مى گذرد و به مبال (1) مى ريزد و مى رود، آبى هم دارند كه دو سه ذرع گود است و با تلمبه بر مى دارند، و خوراك و طبخ آنها از آن آب است، منزل ها بيشتر با سنگ هاى الوان مفروش، و روزى يك مرتبه شست و شوى مى دهند، گل و رياحين حساب ندارد، چه گل هاى خوشرنگ همه قسم معطر و غير معطر، عصر و صبح در ميان كوچه ها از عطر گل انسان زكام مى شود، «گلستان ارم» همين «شام» است، شهرى كه اقلًا صد سنگ آب جارى مشرف حواله دار داشته باشد، مردم هم باسليقه، معلوم است چه خواهد بود.

صالحيّه

بالاى كوه را هم تازه محله اى بنا كرده اند، ملقب به «صالحيه»، كه اغلب آن از والى است، عمارت ها و باغ هاى خوب دارد، به خصوص عمارت «ناظم پاشا» كه والى است، عمارت و باغچه فرنگى سازى خيلى قشنگ، ديوارى از شبكه آهنين، و فواره اى و حوضى دم در داشت كه شش هفت ذرع فواره جستن مى كرد و فواره مجسمه مرغى بود كه از منقار او آب جستن مى كرد، و همه شهر شام، و جلگه شام و تمام باغات در منظره اين محله عموماً و در اين عمارت خصوصاً هست، باغات آن تازه نهال بود، معلوم مى شود دو سه سالى است كه آباد شده، خود اهالى هم به تفرج اينجا مى روند، قريب پانصد خانوار دارد، ارزاق و فواكه در شام خيلى زياد است، اما نسبت به «ايران» زياد نيست، اشجار گردو، زردآلو، زيتون از باقى اشجار بيشتر است، به خصوص زيتون، زيت «مكه و مدينه» را از «شام» مى بردند، گردو هم خيلى دارد، زمين هم كه خوب مستعد زراعت، و آب فراوان است، جلگه همه زير زراعت است، گوشت هاى اينجا خيلى نقل دارد، برّه هاى شيرى آن، و گوسفندان دنبه اش از لشش بيشتر است، گوشت برّه خيلى خوب كه در «ايران» يافت نمى شود، رطلى ده قروش كه به حساب «ايران»، منى پنج قران است، نان منى دو قران و نيم، برنج خوب منى سه قران، برنج ايرانى منى پنج قران، تنباكو منى سه تومان، روغن دو تومان، پرتغالى دارد كه از «بانه» مى آورند، خيلى بزرگ است دو

بزهاى شام

اما خوب، ماست چكيده خوب منى دو قرآن، چيزى مى خواهم بنويسم و مى ترسم كه مطالعه كنند حمل بر دروغ و اغراق كنند، ولى هر كس كه شام رفته است به خصوص فصل بهار ديده است، و آن فقره بزهاى شام است كه صبح هاى زود يك نفر ده دوازده بز، در جلو خود انداخته، و در منزل ها مى آورد، فرياد مى كند حليب، هر كس بخواهد او يك بز را فرياد مى زند، به اسم آن بز جدا مى شود و مى آيد، پاهاى خود را گشاد مى گذارد، و آن وقت او را مى دوشد، همراهان از شير او اغراق نقل كردند، ولى حقير محض اطمينان يك روز رفتم در حيات ايستادم، بزى زرد را صدا زد و دو رطل و نيم، كه دو من و ده سير تبريز باشد، از يك بز دوشيده و داد، گفتم ديگر هم بدوش گفت: حالا ندارد، بعد از دو سه ساعت ديگر يك رطل ديگر هم مى دهد، اى كاش مى شد از اين بزها به «ايران» مى برديم، كه خيلى نقل دارد و شيرش هم خيلى خوش طعم، شير برنج خوبى شده بود، اغلب روزها مى آورد مى خريديم، و در همه كوچه ها هست، ولى روزى كه «زينبيّه» مى رفتم، ديدم كه اين بزها را در ميان حصيرهاى تازه، كه خيلى هم بلند بود، ول كرده بودند كه علف مى خوردند.

مسجد اموى

بهترين مساجد او «مسجد اموى» است كه در منتهاى «سوق حميديه» و طرف شرقى واقع است، مسجدى بزرگ است، صحنى دارد طولانى، در طول بيست طاق و در عرض ده طاق دارد، هر طاقى هم پنج ذرع دهنه دارد، سه طرف، هر طرفى يك طاق طره دارد، بالاى اين طره هم پوشيده و باز طاق است، يعنى دو طبقه است، طرف قبله شبستان بسيار بزرگى ساخته اند كه به طرف مسجد، ارسى خيلى مزين و خوشگل دارد، داخل شبستان دو راسته ستون دارد، كه سه دهنه است، از هر ستونى تا ستون ديگر هفت ذرع، و بيست و چهار ستون در طول دارد، ستونها از سنگ مرمر خيلى كلفت، بالاى اين ستونها را كه طاق زده اند، از سنگ مرمر است، هر دهنه، دو دهنه كرده، ستون هاى كوتاه تر و باريكتر كار گذارده اند، سقف را از تخته هاى جنگلى پوشانيده، و رنگ آبى و تذهيب كرده اند، ديوار شبستان و كتيبه و ابروى بالاى ستون ها را از سنگ هاى مرمر خوب، كه مثل تخته به هر طول و عرضى كه خواسته اند، بريده روسازى كرده اند، اين قسم سنگها هم نديده بودم، صحن مسجد را تعمير مى كردند و از اين سنگها بسيار آورده بودند، سنگ اگر چه صلب (1) است، اما با اسباب، مثل پنير او را مى برند، به عين مثل تخته چوب به هر قطر و هر سطح كه بخواهند.

مقابر مشهور شام

مقابر مشهوره در «شام»، يكى «خرابه شام» است، كه قبر «حضرت رقيه بنت الحسين»- سلام اللَّه عليهما- است، و قبر ديگرى هم كوچكتر در او هست كه خادم آنجا مى گفت: دست هاى «حضرت ابوالفضل» در اينجا مدفون است، زير بازارچه حياتى كوچك است و اطاقى مستطيلى پشت سر هم كه عرض هر كدام چهار ذرع و طول هفت ذرع است، سقف چوبى و تخته ديوارها سنگ، تا ازاره فرش هاى قالى مفروش، پرده هاى خوب، آب جارى، در حيات آن حوض خوشگل جاى خوبى است.

مدفن ام حبيبه

ديگرى مدفن «ام حبيبه» است كه نام او «رمله بنت ابوسفيان»، خواهر «معاويه» است (1)، وى با شوهر اول خود «عبداللَّه بن جحش» اسلام آورده، و به «حبشه» هجرت كردند، «عبداللَّه» در حبشه مرتد گشته، دين انصار را اختيار نمود، و بعد از چند روز از جهان برفت، «نجاشى» به امر پيغمر خدا او را خواستگارى كرده، چهار صد اشرفى كابين از خود قرار داده، و او را به عقد «پيغمبر» در آورد، و او را با تحف و هدايايى چند نزد «پيغمبر خدا» فرستاد، و او در سنه چهل و دوم، و به روايتى چهل و چهارم، در «مدينه» وفات يافت، و به روايتى ضعيف در «شام» وفات يافت و مدفون گرديد، اگر چه روايت صحيح همان روايت اول است.

عبداللَّه بن زين العابدين

ديگرى هم كه بقعه و فضائى مختصر دارد، نوشته اند مدفن «عبداللَّه بن زين العابدين»- سلام اللَّه عليه- است، در «بحارالانوار» در جلد يازدهم، در اولاد «حضرت على بن الحسين» نوشته است كه مادر آن بزرگوار، و مادر «حضرت محمد بن على»- سلام اللَّه عليه-، «ام حسن بنت حسن بن على بن ابى طالب» (3)، و ساير اولاد «حضرت زين العابدين» تماماً از امهات اولاد او هستند، و نيز در بحار [الانوار] است، كه بعد از «حضرت على بن الحسين» «عبداللَّه» مدعى امامت شده، و به فاصله اندكى وفات يافت. و فى خَبرٍ كان «عَبداللَّه بن زين العابدين اخو ابو جعفر» يلى صدقات «رسول اللَّه» و صدقات «اميرالمؤمنين» و كان فاضلًا فقيهاً، و روى عن آبائه عن «رسول اللَّه» اخباراً

بقعه ام كلثوم

از مشاهد معروفه يكى هم بقعه اى است كه دو گنبد دارد، گنبدى از «حضرت سكينه»، و يكى هم نوشته اند «زينب الصغرى ام كلثوم»، بنت سيدنا «على» عليه السلام، در مدفن و مضجع اينها تماماً اختلاف است، در «مصرِ قاهره» هم مزارات دارند، و به خصوص از براى «حضرت سكينه» مزارى بزرگ و معتبر است، اما اين «كلثوم»، مسلماً «ام كلثوم» مشهور كه دختر والا گهر «فاطمه زهرا»- سلام اللَّه عليها- است نيست، چه آن مخدره به روايتى در «مدينه» در زير خانه آمد و وفات يافت، و هيچ كس وفات آن سيده را در «شام» ننوشته است، شايد آن مخدره از صباياى «حضرت اميرالمؤمنين»- عليه اسلام- باشد، ليكن نه از حضرت «ام الائمه»، چه آن حضرت را اولاد بسيار بود، و در كريمات آن بزرگوار «ام كلثوم» ديگرى هم نوشته شده است، كه مادر او «حكيميه» است، واللَّه العالم بحقايق الامور.

بقعه حضرت زينب

ديگرى بقعه مطهره «زينب»- سلام اللَّه عليه- است كه در دو فرسخى «شام» واقع است، و با درشكه يك ساعت و نيم راه است و تمام راه باغات است، كه اغلب اشجار زيتون و گردو و زردآلو و انجير است، نزديك «زينبيه» زراعت هم هست، كه در ميان اشجار كاشته اند، خود «زينبيه» قنات است، قريب دو سنگ آب دارد، دهى بزرگ است، حمامى قشنگ و بزرگ به وضع حمام هاى شهر «شام» دارد، «بقعه مطهره» در كنار راه اول ده واقع است، در يك طرف صحن كوچك مختصرى، حيات مانند دارد، و حوض آب جارى، اما بقعه مطهره مربع، چهار ستون در چهار ستون، هر ستونى تا ستون ديگر هفت ذرع، ستون ها از سنگ است، در وسط شبستان، چهار پايه از سنگ و گچ گذارده اند و دو پله از زمين مرتفع است، بالاى آن، گنبد از كاشى سبز دارد و اين چهار پايه را

مزار محى الدين عربى

باز ديگرى مزار «محى الدين عربى» است، كه در صالحيه در دامن كوه واقع است، بازارچه خيلى آباد دارد، مسجدى اگر چه كوچكتر است، اما خيلى مزين و خوش ساخت، تمام فرش و ستونها و ديوارها از سنگ هاى مرمر الوان، صحن پنج طاق، هر طاقى شش ذرع، شبستانى دارد سه طاق، كه دو ستون دارد، منبرى خيلى خوشگل از سنگ، ده پله، دو محراب دارد، چهار شمع موم كلفت بزرگ، سه چهار چراغ بلور قيمتى بسيار مزين، فرش هاى قالى خوب، از طرف قبله در دارد، كه نهر بزرگى آب از او مى گذرد، درخت هاى نارنج بسيار و ساير اشجار، خيلى مسجد باصفاى خوبى است، در گوشه شرقى سردابى است كه هفت پله مى خورد، سردابى مستطيل، ديوارهاى آن

محي الدين عربى

«محى الدين عربى»، از مشاهير رجال و شرح احوال او به طريق اختصار از اين قرار است: كنيت او «ابوبكر» لقبش «محى الدين»، اسمش «محمد بن على بن احمد (1) بن عبداللَّه الطائى الحاتمى الاندلسى»، از اولاد «حاتم طائى» معروف است، از اهالى «اندلس»، و متصوفه نيز او را «قشيرى» گويند (2) از مشاهير و كبار صوفيه است، مصنفات بسيار دارد كه از آن جمله است «فصوص الحكم»، و فتوحات مكيّه، كه هر دوى آنها متداول بين مردم و از مشاهير كتب است.

علماى اهل سنت و جماعت، از وى تمجيدات زياد نوشته اند، به خصوص كسانى كه ميل به رشته تصوف داشته، در تعريف و تمجيد وى مبالغه زياد كرده اند، در علماى اثنى عشريه، احوالاتش مختلفٌ فيه است، بعضى شيعه و حكيم متشرعش مى دانند، و برخى او را كافر و بى دينش نامند، جمعى او را «مخرب الدين» خوانند.

ولادتش در ماه رمضان پانصد و شصت هجرى، در شهر «مرسيه» كه از شهرهاى

قنسول شام

«قنسول شام»، پيرمردى «حاجى ميرزا حسين خان» نام، كه مدتى هم «قنسول حجاز» بوده است، آدم خوبى بود، ديدن آمد، مهمانى مفصل خوبى هم كرده بود، به وضع ايران سفره چيده بود، و پلو و چلو داشتند، خيلى غذاهاى خوب داشتند، خيلى هم تبرئه مى كرد كه من از حاج، مداخلى ابدا نمى كنم، نسبتاً بهتر از ساير قنسول ها بود، جمعى را

تفنگ ته پر

از وقايع عجيبه ما در شام اين بود كه تفنگى ته پر، در رابغ خريده بودم، اين قسم تفنگ در «دولت عثمانى» ممنوع است، و دست هر كس باشد مى گيرند، از «مدينه» كه دو سه منزل رد شديم، «عبدالرحمان پاشا» را ديدم در ميان حاج گردش مى كنند، و تفنگ ها را مى گيرند، حقير هم هنوز با او آشنائى نداشتم، «حاجى قاسم» حمله دار، و دو سه نفر ديگر هم ما را ترسانيدند، و گفتند: سال قبل «عبدالرحمان» از ميان مفرش كسان «حضرت اتابك»، دو قبضه تفنگ برداشت، و هر چه «اتابك» خواست نداد، حقير هم احتياط كرده، «على محمد صالح كاظمينى» كه حمله دار معتبرى بود، شب آمده چادر، حقير به او گفتم مى توانى اين تفنگ را در «شام» به حقير بدهى، متقبل شد و تفنگ را به او دادم، و دو سه روز بعد شنيدم «پاشا» دو تفنگ از «على» گرفته است، از «على» جويا شدم، گفت تفنگ شما موجود است، بعد از ورود به «شام»، هر چه تفنگ را خواستم نداد، امروز و فردا كرد، بالاخره معلوم شد تفنگ ما را «پاشا» برده است، و على مى خواست عوضى بخرد و بدهد، حقير هم امروز مى خواستم بازديد پاشا بروم، رفتم آنجا قدرى صحبت كرديم، منزل خيلى قشنگ خوبى دارد، تا دم در استقبال كرد، قدرى شعر عربى خوانديم، ترجمه گلستان سعدى داشت كه شخص «نصرانى» ترجمه كرده است، خود او خيلى تعريف مى كرد، حقير چيزى نفهميدم، معلوم است ملاحت دارد، در وقت برخاستن، حكايت تفنگ را گفتم، گفت «على رأسى» فردا كس را بفرستيد بدهم.

نامه به پاشا

فردا «ميرزا اسد اللَّه خان» را فرستادم، سلام رسانيده و گفته بود تفنگ را من به والى با ساير تفنگ ها داده ام، فلانى قيمت او را معين كند بدهم، حقير كاغذ ذيل را به او نوشته دادم بردند:

جُعِلْتُ فداكَ انْتَ مَن لانَّد لَهْ عَلى كَرَمٍ بَل انتَ مَن نستدّ لَه، سيّدي ظَنَنْتُكَ مِمَّن لايُخَيِّبُ سائِلَهُ، و لايَرُدّ نائِلَهُ، فاخترتُكَ لحاجتي و أخلقْتُ عندك دِيباجَتى، فَتَلَقَّيْتَني بالقبول، كما كان منكَ المأمول. فلمّا رَجَعَ الخادمُ، قال: سيدي صار نادم، فأجْبَبْتُ أنْ أعرفَ ذا لماذا؟ و ما بَدا ممّا عدى؟ و الحالُ أنّك خبيرُ بإكرامِ الضَّيفِ، و جَزِيلِ ثوابِهِ، و أن لايجوزَ لِمَثلِكَ أن يَرُدَّ مِثِلى خائباً مِنْ بابِهِ، و مَا أَرَدْتُ مِنْ ذلكَ الدُّرَيهِماتِ، و لاأنْفَقْتُ عَلَيهِ أكثر مِن ثلاثَة لَيراتٍ، هو علىّ سهل يسير، و قضاء حاجتى عندى عزيز كثير، لأنّ ذاك النّحو مِنَ الباروط فى بلادنا قَليلٌ، و خاطري صارَ به شَغِيلٌ، و لو ظَنَّ سيّدى أنّي فى ذلكَ الإدعاءِ كاذبٌ، فَوَ رَبِّ الشِّهاب الثاقِبِ، و خالِقِ البدايعِ و العجائِبِ، ما أنا فى ذلِكَ الإدعاءِ بِلاعبٍ، و أنْتَ أكْرَمُ مِن أنْ تُخَيِّبَ آمِلَكَ، وَ لَوْ كانِ مِن خَاصَّةِ مالِكَ وَ السَّلامُ عَليكُمْ وَرَحْمَةُ اللَّه وَ بَرَكاتُه.

واقعاً با كمال اشكال كمال معقوليت را كرده بود، و با كمال عذرخواهى سلام رسانده بود، و تفنگى از همان نمره تفنگ حقير به عين، بلكه بهتر داده بود آورده بودند و قسم خورده بود آن تفنگ را با ساير تفنگها كه از حاج گرفته بودم به قورخانه دولتى داده ام و استرداد ممكن نيست.

حركت از شام

صبح يكشنبه بيست و سيم شهر صفر مطابق با نهم ثور، بناى حركت از «شام» بود قونسول «شام» آمده سرراه، و درشكه حاضر كرده بود كه مشايعت ما يك دو فرسخى بيايد چون زنها همراه بودند و خيال حركت هم به بعد از ظهر تأخير شده بود، از ايشان معذرت خواسته، يك حلقه انگشتر فيروزه خوبى هم داشتم تعارف كردم.

امرى هم از والى «شام» «ناظم پاشا» گرفته بود، كه شش نفر عسكر همراه ما بيايند، داد و رفت، صاحب خانه ما زن و مردشان جمع شده بودند و اظهار افسوس از رفتن ما مى كردند، بخصوص «زينب» خواهر صاحب خانه، و «عرمينه» دختر او كه ده سال داشت، اين دو گريه مى كردند. ما هم از كثرت محبت و مهربانى آنها، خيلى ممنون شديم. يك حلقه انگشتر فيرزوه، كه يك ليره در «شام» مى خريدند، به «حاجى محمد انيس» صاحبخانه دادم، و به زنهاى آنها هم از انگشترهاى پست، كه هر كدام نصف مجيدى مى ارزيد داديم. به علاوه دو ليره كرايه منزل.

«عبداللَّه» عكّام ما هم آمده بود سر راه. او هم به صورت گريه اظهار افسوس مى كرد، واقعاً مردم «شام» خيلى مأنوس هستند چهار به غروب مانده حركت كرديم، تا «قطيفه» شش ساعت راه است. ولى ما به سه ساعت آمده، در كنار راه رودخانه بود و جاى باصفايى بود، پيش از ما هم قافله آمده بودند و چادر زده بودند. ما هم پياده شده و چادرها را سرپا كردند. از «شام» تا همين نقطه كه سه ساعت آمده بوديم، تمام باغات و اشجار بود، هيم بسيارى در اين اراضى كاشته اند، زمين را چوب هاى كوچك كنده، هيم به وضع «قوچان» كاشته اند. بدون ديوار، مثل فاليزى كه در خراسان مى كارند همان قسم هيم كاشته اند. بيابان ها تا به نظر مى آيد هيم است.

روستاى قطيفه

يك ساعت كه گذشت رسيديم، به «قطيفه»؛ (1) دهى است بزرگ و آباد، مسجد بزرگى و حمامى و آب جارى خوب زيادى؛ منزل هاى بزرگ كه اطاق هاى خوبى داشت، خاك اين دره سفيد است مثل گچ، ولى خاك است، كه تمام ديوارها و بام ها و داخل اطاق ها، اگر چه گل است اما به گچ كارى مى ماند، باغات فراوانى دارد، گوسفند بسيارى دارد، منزلى گرفتيم و فورى گفتم هيمه آوردند، آتش افروخته خود را خشكانيده و چايى خورديم، آن وقت دوقاطر به يك مجيدى كرايه كرده، فرستاديم چادرها را بياورند، هوا هم آفتاب شد، ولى سرد مثل بهارهاى سرد «خراسان»، شب را آنجا مانديم، غذاى خوبى خورديم، يك ساعت به غروب هم چادرها را آوردند.

قريتين

شب را آمديم به «قريتين»، دهى بزرگ است، داراى ششصد هفتصد خانوار نصارى و مسلم در او سكنى دارند. مسجدى هم بزرگ، خيلى مزين، دو كليسا هم دارد، يك ساعت بغروب رسيديم. ارابه بارهاى ما عقب مانده بود، منزلى گرفتم، شب رفتم ساعت يك، مدير آنجا «احمد افندى» كه آدم خوبى بود به ديدن ما آمد، هم تركى و هم عربى صحبت مى كرد، و عقب ماندن ارّابه هاى بار را به او گفتم، فورى دو نفر عسكر فرستاد رفتند، ولى ارابه ها شب را در ده جلوتر ازاين ده مانده بودند، فراد سه از آفتاب گذشته ارابه آمد، دو مرتبه مدير آمد و اظهار كرد كه اگر ميل داريد برويد، عسكر حاضر كنم، و اگر هم مى مانيد فردا مى رويد، مختاريد. هوا قدرى ابر داشت، از ترس باران امروز را مانديم، از اول ظهر باران شروع به باريدن كرد، خيلى از نرفتن خوشنود شدم، تا اول طلوع صبح باريد. باز مدير شب را به احوال پرسى آمد و فنجان چايى خورده رفت.

ملاقات با كشيش

از اتفاقات اينجا ملاقات با كشيش اين ده شد، كه آدم خوش صورتى بود، او را ديدم عربى را خوب صحبت مى كرد، مى گفت كه من راهب هستم، كشيش نيستم. به جهت علت (1) مزاج و درد معده، طبيب تجويز حركت كرده بود. آمدم اينجا، آب معدنى دارد كه بيست دقيقه راه است، خوردم و سازگار شد، يك دو ماهى ماندم، كشيش اينجا مرد، امرى از «پاپ» رسيد كه من موقتاً در اينجا بمانم تا كشيش معين شود، حالا يك سال است كه هستم و هنوز هم تعيين كشيش نشده است.

رفتم به تماشاى كليسا، كتب خود را آورد نشان داد، و ما را برد به خانه خودش كه در همان محوطه بود، اطاق مختصرى داشت، قاليچه اى و ميزى كوچك داشت كه چند جلد كتاب روى آن بود، قدرى كتاب هاى او را نگاه كردم، از آن جمله كتاب كوچكى بود كه به لسان عربى ترجمه شده بود و در لندن به طبع رسيده بود، كتاب «مواعظ» اسم داشت، فصل اول او در اثبات توحيد نوشته بودند، و فصل سيّم و چهارم او در اثبات عصمت «حضرت مريم» نوشته بود، از آن جمله در عفت «حضرت مريم»، استشهاد آيه مباركه «كلام اللَّه مجيد» كرده، و عين آيات مباركات كه « [قال إنّما] أنا رسول ربكِ لأهَبَ لكِ غلاماً زكياً* قالت انّى يكونُ لى غلامٌ و لم يمسَسنى بَشرٌ» (2)

الى آخر الايات فى ذلك، نقل كرده بود.

به او گفتم: آيا قرآن نازل بر پيغمبر ما را راست مى دانيد؟ جواب داد كه آنچه درباره «مسيح» است، صحيح است و خلافى ندارد.

گفتم: به اين قاعده بايد صحيح باشد، چرا كه به اكثر علماى نصارى دروغ نمى شد كه گفته شود، آنچه متعلق به احوال «حضرت مسيح» است، همه صحيح باشد.

گفت: چنين است

گفتم: در قرآن ماست كه «حضرت عيسى» گفته است: «إِنِّي [رَسُولُ اللَّهِ إِلَيْكُمْ

مباحثه هاى مذهبى

در اين سفر حقير خيلى دچار (1) مباحثه مذهبى مى شوم، از آن جمله مباحثه با «حسن» نام، سرباز شامى بود كه او را در شمن دفر «معان» تا «شام» ملاقات كرده بودم و شرح او را نوشته ام.

روزى عصر در «شام» در خيابان كنار رودخانه راه مى رفتم، به او رسيدم، بعد از سلام و عليك، به مرافقت حقير مراجعت كرد، در كنار رودخانه نشستيم، باز مباحثه سر گرفت، قدرى در تفضيل حضرت امام بر حق «على بن ابيطالب»- سلام اللَّه عليه- حرف شد كم كم كشيد به اين كه شبهه اى در فضل و صدق و حلم حضرت ولايت مترتبت، و شجاعت و سخاوت آن بزرگوار نيست.

«حسن» گفت: تمكين كردن از خلافت آنها كه «حضرت امير» كردند، دليل حقانيت آنها است.

گفتم: تمكين به رضا نبود و آن بزرگوار مجبور به تمكين بود. دليل خواست، گفتم:

شما تصديق بر صدق «حضرت على بن ابى طالب» كرديد جواب گفت: شبهه نيست.

گفتم: در «مسجد اموى» در كتاب فروشى، كتابى موجود است چاپ مصر، اسم آن كتاب نهج البلاغه است. يكى هم از «علماى مصر» او را شرح كرده، در آن كتاب اين تفصيل را خود «حضرت على ابن ابيطالب» فرموده است و آن وقت «خطبه شقشقيه» را

سرقت باز شكارى

روز ديگر حركت كرديم و او را ملاقات نكردم. مدير «قريتين» شش نفر عسكر همراه كرد، و كاغذى نوشته به آنها داده بود كه هر وقت فلانى شما را مرخص كرد برگرديد، و نوشته رضايت هم از او بگيريد، وقت حركت در بيرون ده، ارّابه چى ما آمد كه از دو قلاده باز شكارى كه همراه داشته است، يكى را در حين حركت دزديده اند، و خيلى غصه و افسوس مى خورد و گريه مى كرد. حقيقتاً يك جفت باز خيلى خوب بود. حقير به حمايت يكى از عسكرها براى مدير پيغام دادم، عسكر بعد از نيم ساعت آمد كه هر چه تفحص (1) كرديم پيدا نشد، ناچار حركت كرديم اول دسته حركت كرديم. سه به غروب مانده رسيديم به نقطه «عسكريه» اى كه عسكر خانه مختصرى و چاه بسيار عميقى داشت، در اين بيابان بين «قريتين» و «تدمر» آثار نهر عظيمى كه به قدر دو فرسخ تا از كنار او مى گذشتيم ديده شد، كه با آهك و سنگ ساخته بودند، به عرض چهار ذرع، و اين همان نهرى است كه «وليد بن عبدالملك» در زمان خلافت خود، از «فرات» به «شام» آورد، در تفاصيل آن در تواريخ مسطور است.

هوا هم خيلى سرد بود و باد شديدى مى وزيد. اول غروب يك نفر پياده از «قريتين» رسيد، مدير بازى را جسته و به دست يك نفر فرستاده بود نزد حقير، و خيلى هم سلام فرستاده بود، انعامى به آورنده داده از مدير تشكر كرديم، سربازها آمده از حقير مرخصى خواستند، چون راه مخوف (2) بود، و اين سربازخانه هم سه نفر سرباز بيش نداشت، و مى گفت بيش از يك نفر همراه شما نمى شود بيايد، دو نفر از شش نفر را مرخص كرده،

شهر تدمر

روز ديگر سه از دسته گذشته وارد «تدمر» شديم. از تماشاگاه هاى بزرگ است، آثار قديمه پنج هزار ساله در او فراوان است، عمارت هاى سنگى، ستون هاى خيلى خوب؛ از وضع عمارت ها پيدا است كه حيات هاى بزرگ و اطاق هاى وسيع داشته است، و جلوى اطاق ها طرّه داشته است كه ستون هاى سنگى، اغلب سه پارچه، پارچه سيم يك پايه چراغ، كه به تازه معمول شده، و در اطاق ها مى سازند از خود ستون، و پارچه سيم در آورده، و زير آنها را مقرنس (1) كارى و حجّارى (2) خيلى خوشگل كرده اند. همه به يك اندازه، بالاى آن ستون ها را هم به طرز نيم هلالى، يك پارچه سنگ انداخته اند، كه از طرف داخل حيات از خود سنگ، گلويى به قدر نيم ذرع جلو آورده، و زير گلويى را مقرنس هاى خيلى خوب حجارى كرده اند. عمارت خيلى بزرگ بوده است، كه از دو طرف گلويى داشته، و پنجاه و چهار طاق از او به حال خود باقى است در دو طرف، كه هر طرفى بيست و هفت دهنه طاق دارد.

ستون ها همه از سنگ سفيد، قطر دايره يك ذرع طول، نه ذرع سر ستون، و ته ستون هم كه همه منبت، و خيلى قشنگ حجّارى شده است سه ذرع، كه دوازده ذرع در شعاع

ويژگى هاى تدمر

شهر «تدمر» از شهرهاى قديمه، و آنچه در تواريخ از او مسطور است، در احوالات «زباء» كه يكى از ملكه هاى معروف عرب است، نوشته اند: از كنار «فرات» تا «تدمر» در تصرف او بود، وقعه او با «عمر بن عدى» و «جذيمه»، در كتب تواريخ مسطور است، قريب به پانصد، چهار صد و چيزى علاوه، هنوز ستون سنگى سر پا در او موجود بود.

«ناسخ التواريخ» اين بنا را در سال بعد از «هبوط آدم» نسبت به «حضرت سليمان» مى دهد و مى نويسد كه:

هزار ستون الان بر پا دارد، و حال اينكه تمام ستون سرپاى او به پانصد نمى رسد، به علاوه مى نويسد: آب در بالاى ستون ها جارى بوده است، كه ابداً چنين چيزى نبوده است. چنان كه نوشتم از دو طرف كه در سر ستون ها سنگ هلالى براى طاق انداخته اند، و از خود سنگ گلويى و مقرنس در آورده اند، قهراً پشت آنها قدرى باز مى ماند، آن وقت شايد به گچى يا گلى انباشته بوده است، و به جهت طول زمان آن گچ و گل سوخته و غبار شده، و ميان سنگ ها بازمانده، چون مرتب است بعضى خيال مى كنند جوى آب بوده، ابداً چنين چيزى نبوده است، به چند دليل:

اول اينكه اين آب كه در سر ستون جارى باشد، ابداً مصرفى به حال عمارت ندارد.

دوم اينكه: لااقل در خارج اين عمارت بايد علامت جويى باشد، كه آب را به سر ستون برساند، كه دوازده ذرع ارتفاع دارد و هر چه ملاحظه كردم، چنين علامتى پيدا

پالميرا

در «جام جم»، مرحوم خلد آشيان، دانشور كامل «متعهّدالدّوله فرهاد ميرزا» مى نويسد كه: در تركى «آسيا» در قديم شهرى مقبول بوده، كه او را «پالميرا» مى گفته اند.

ملكه آنجا را كه اسمش «زنوبيه» بوده است شاهنشاه «ازليس»، دويست و هفتاد سال بعد از «عيسى» گرفته محبوس نمود و اين شهر را خراب كرد و علامات باقيه اين شهر باعث حيرت است و از بناهاى «حضرت سليمان» مى گويند و نام او «تدمر» بوده است و يك وقتى اين شهر، پايتخب شاهنشاهى بزرگ بوده است و محل تجارت گاه ممالك شرقى و بزرگترين شهرهاى «آسيا» بوده، دور او ده ميل مسافت داشته است. «زنوبيّه» محتمل است همان «زباء» سابق الذكر باشد و محتمل است كه ملكه ديگر بوده است. «سبحان من لايزول ملكه».

مجو درستى عهد از زمان سست نهاد كه اين عجوزه (2) عروس هزار داماد است

چهار نفر عسكرى كه با خود آورده بودم، پنج مجيدى انعام داده رضايت نامه اى هم با كاغذى تشكر به مدير «قريتين» نوشته و آنها را مرخص كردم و رفتند. شب را در آنجا مانده و صبحى حركت كرده، به فاصله سه ساعت رسيديم به آبادى كه او را «اراك» مى گويند. دهى در ميان دره اى واقع، سه قنات آب دارد، اما هر قناتى اگر دو زوج آب داشته باشد.

جاى خيلى با صفايى بود تپه در وسط درّه بود. سه طرف او زراعت جو داشت و جو هم هنوز سبز و خرم، تازه شيره بسته بود. هوا هم معتدل و خوب بود. چادرها را گفتم

يك خبر ناگوار

ولى از آنجايى كه نبايد در اين راه خوش بگذرد، شب ساعت چهار كه خواستم بخوابم، از طرف چند نفر از مشايخ اعراب شيعى كه از «موصل» آمده بودند و به «مكه» آمده با ما از «شام» همراه بودند و شش دستگاه ارّابه باركش كرايه كرده بودند، كسى آمد كه حضرات به شما كار دارند. خارج چادر فرشى انداخته، حضرات آمدند مذكور داشتند كه ما خيال داشتيم ساعت چهار حركت كنيم. عربى از اهل اينجا به ما خبر داد كه دوازده «مردفه (2) سوار»، كه بيست و چهار نفر باشند از اعراب در راه ديده است و احتمال مى رود كه به خيال ما آمده باشند. عسكر هم كه امروز همراه شما نيست، تكليف چيست؟

چون از «تدمر» عسكر همراه ما نيامد به جهت اينكه سر عسكر آنجا مذكور داشت كه راه بحمداللَّه امن است و ما هم بيش از چهار نفر عسكر نداريم، دو نفر با مدير رفته

سخنه

اول ظهر رسيديم به «سخنه»، «سخنه» دهى بزرگ بالاى تپه اى واقع است. داراى دويست خانوار است. سه چشمه آب گرم معدنى از زير تپه جارى است. كه يكى، هم آبش زيادتر و هم گرم تر از دوى ديگر است. دو زوج آب جارى دارد. بالاى تپه چادر سرپا كرده نهار خورده، قدرى خوابيديم. عصرى برخاسته رفتم چادر عرب ها، خيلى اظهار امتنان مى كردند از مواظبت كه در حركت از آنها كرده بودم. نزديك غروب رفتم ميان چشمه، غوطه خوردم، آب گويا از معدن نفت است، گرم است اما نه به گرمى «گرم آب مشهد».

غباغب

غباغب (1)

روز ديگر ساعت پنج و نيم كه چهار از دسته گذشته باشد، رسيديم به نقطه عسكرى ديگر كه او را «غباغب» مى گويند. به عين مثل نقطه قبل بود. بالاخانه خوبى در سر در داشت، رفته منزل كرديم.

چون از اينجا تا «دير» دوازده فرسخ است و بنا بود عصر حركت كنيم، چادر خود را گفتم بر پا نكردند. چاه آب اينجا را هم خيلى مذمت مى كردند، اما آب بسيار خوبى داشت. چون خانوار عرب زيادى آمده اينجا بودند. و گوسفند و مواشى (2) خود را از آن آب مى دهند، از كثرت كشيدن خوش طعم شده است. بسيار آب خوبى داشت. دوغ و كره

رضايت از حمله دار

«حاجى محمد على حمله دار يزدى» هم، كه از «شام» تا اينجا با ما هم عنان بود، قريب صد نفر حاجِ شتر سوار كرده مى آورد، و ديروز او را در بين راه خواسته قدرى بد گفته بودم، به جهت مخالفتى كه شب كرده بود، او هم اصرارى داشت كه عسكر برداريد.

تفصيل اين بود كه شب فرستاده بودم پيش «حاجى محمد على» كه چون اينجا امروز غزو (1) بوده است، تو هم صبر كن فردا روز حركت كنيم و با هم برويم، چون شتردار و ارّابه هاى باركش شب حركت مى كردند و روز دو سه ساعت از روز گذشته و بعضى اوقات با هم وارد منزل مى شديم، او هم اول قبول كرده بود. ولى ساعت سه كه حقير خوابيده بودم حركت كرده بود، ارّابه هاى عرب ها هم راه افتاده بودند و رفته بودند.

ما به قاعده هر روز نيم ساعت از آفتاب گذشته حركت كرديم يك فرسخى كه آمديم رسيديم به قافله، معلوم شد بعد از يك ساعت راه را گم كرده اند و ناچار شده تا صبح توقف كرده اند. صبح كه برخاسته اند معلوم شده است راه هم درست بوده است و خيال كرده اند كه گم شده است به آنها رسيده بر اعراب قدرى ملامت كردم، معذرت خواستند «حاجى محمد على» را هم خواسته و او را فحش دادم. چون اعراب هم تقصير را به او حواله دادند و براى آنها و اعراب خواندم:

«مَثَلُ أهْلِ بَيْتي مَثَلُ سَفينةِ نُوحٍ، مَنْ ركِبَ فيها (2) نَجَى، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عنها غَرِقَ»

اعراب فورى تصديق كردند، «حاجى محمد على» هم با همه خريّت معذرت خواست.

به هر حال در «غباغب»، بزرگتر عسكر اينجا را خواستم، در كمال ادب آمد و او را

من و شاهين

عصرى يك به غروب سوار شديم، يك نفر رييس عسكر هم بر ماديان بسيار خوبى سوار شده، همراه آمد. اسم او را پرسيدم «شاهين» اسم داشت. شب را تا ساعت سه آمديم آنگاه قدرى از راه كنار رفته، پياده شده غذايى خورده خوابيديم.

حقير تا صبح خوابم نبرد، «شاهين» هم همه شب جلو ماديان خود را در دست داشت و نشسته بود، كشيك مى كشيد.

اين بيابان كه دوازده فرسخ است هميشه غزو دارد و سر راه اعراب سوادى است.

بين طلوعين از نماز فارغ شده سوار شديم. يك ساعت از آفتاب گذشته، رسيديم به كنار «ملحه» كه چشمه آبى است و [آب] شورى دارد و اينجا بوده است كه مرحوم «امام جمعه» را غارت كرده اند و سر راه اعراب غزو اينجا است كه هر جا بخواهيد برويد آب گيرى از اينجا مى كنند. چند نفرى كنار آب نشسته بودند ولى متعرض ما نشدند.

ملاى دير

عصر روز ورود شخص خوش سيمايى خوش لباس، از حقير ديدن كرد، معلوم شد ملاى اين جا است و شافعى مذهب است و خيلى علم دوست است. مباحثه در جواز لعن «معاويه» با هم كرديم. قدرى او را ملزم كردم. صبح روز ديگر و عصر هم آمد سه مرتبه به ملاقات حقير آمد، حقير خيال كردم اهل طمع است، معلوم شد اهل طمع نيست و آدم خوبى است. از «مرحوم امام جمعه» خيلى تعريف مى كرد، ولى مى گفت علميت نداشت. وقتى كه سوار مى شديم هم آمد سر راه ما، خيلى اظهار مهربانى كرد. بعد از حقير هم با سيدى از اهل «كربلا» ملاقات كرده و از حقير تعريف كرده بود و گفته بود:

اگر چند مجلس ديگر با او ملاقات كرده بودم، خيلى خوب بود. يعنى شيعه مى شدم. ان شاء اللَّه خداوند او را هدايت كند.

زنان به تماشا

روزى كه از «دير» مى خواستيم حركت كنيم، در دم باغى نشسته بودم منتظر مهيا شدن شنخشور (1) بوديم. چند زن آمدند به تماشاى ما، زن هاى اينجا برزخ بين عرب و كرد هستند. لباسشان به اكراد شبيه است تا به عرب. صورت را حجاب نمى كنند و لب هاى خود را مثل قره چى هاى «ايران» خال مى كنند و همه لب را سياه مى كنند.

دختركى مثل ماه تابان در آن ميان بود، اما لب ها را همان قسم سياه كرده بود، آمد نزد زن ها، والده «ميرزا على نقى» به او گفت:

تو به اين مقبولى چرا لب خود را سياه كرده اى؟

يك مرتبه بنا كرد به گريستن و زنى را كه پهلوى او بود و مادر او بود مشت مى زد و مى گفت كه اين مادر من چنين كرده. معلوم بود خود او ملتفت بود كه اين كار خيلى از حسن و ملاحت او كاسته است و واقعاً كاسته بود. صد حيف.

نهر فرات

واقعاً كنار نهر فرات خيلى زراعت مى شود. همه جا بدون فصل چادر سياه و خانه نى و لوخ (2) است. بعضى جاها هم قلعه هاى مختصر كوچك، كه چهار ديوار بلندى و درى كوچك دارد. اما قلعه آن كوچك است. مثلًا بيست ذرع در بيست ذرع در كنار نهر ساخته اند. كه محل زارع است. اما ناعور چرخى است از چوب كه از ميان شط پايه از سنگ و آهك ساخته اند، مثل پل دهنه دهنه كرده اند در يك كنار، و هر كس تحت استطاعت خود، بعضى سه و بعضى چهار تا هفت و هشت هم كمترك ديده شد كه پايه گذارده اند و دهنه و سوراخ گذارده اند و دم هر سوراخى چرخى بزرگ از چوب گذارده و

توسل به حضرت ولايت مرتبت

دو يا سه ساعت به غروب حركت مى كرديم، اگر باد نمى شد، تا فردا باز دو از دسته گذشته حركت مى كرديم و الا هر وقت باد مى آمد در كنارى توقف مى كرديم. خيلى خوش صفا بود، الا اينكه وسط روز قدرى گرم مى شد، وقت حركت هم كه باد برمى خواست، ما خود را به كنارى مى كشيديم، بيم خطر بود. وقتى كه كار خيلى سخت مى شد و بيم خطر بود، عمران با دو نفر پاروزن، متوسل به «حضرت ولايت مرتبت» مى شدند. با اينكه سنى شافعى مذهب بودند، وارجوزه اى (1) در كمال خوش لحنى

عانه

«عانه» آبادى بزرگى است كه تقريباً يك فرسخ و نيم دو طرف شط، عمارت و بستان و آبادى است. قلعه محكمى در بالاى كوهى داشته است، مشرف به شط، كه يك طرف آن خراب شده است، اما خيلى محكم بوده است. در وسط شهر جزيره اى است كه قلعه كهنه و خرابى دارد. مى گويند از آثار «شاپور ذوالاكتاف» است. دو سه مسجد بزرگ و بازارهاى خوب دارد در حقيقت شهرى است اما عربى. از طرفى به طرف ديگر به استعانت شنخشور رفت و آمد مى كنند و اغلب با مشك كه باد مى كنند و زير شكم گرفته، از طرفى به طرف ديگر مى روند. اشجار هلو و زردآلو و انار و انجير و توت دالخور و نخل خرماى زياد دارد.

ورود به مسيّب

روز نوزدهم شهر ربيع الاول، اول دسته وارد «مسيّب» شده، تا به عصر به عادت هر روزه در «مسيّب» توقف كرده، دو سه نفر از زوار «نيشابور» را ديدم كه دوازدهم محرم از «نيشابور» حركت كرده بودند و اينك مراجعت مى كردند. كاغذى به جناب «آقاى شيخ الاسلام» نوشته، به آنها دادم ببرند، چون مى گفتند بيست وپنج روزه خواهيم رفت.

عصر سه به غروب از «مسيّب» حركت كرده صبح، اول آفتاب از روى نهر «حلّه» رسيديم دم «پل سفيد»، كه يك فرسخى شهر «كربلا» است. براى نماز صبح پياده شده، بعد از اداى نماز در شريعه غسل كرده، پياده راهى به طرف «كربلا» شدم، خداوند قبول كند.

اول دسته وارد شهر شده، يك سره حرم مشرف شده، جبهه خود را بر آن عتبه عرش درجه ساييده، زيارت خواندم و يك نفر فرستادم خدمت «جناب شريعتمدار آقاى حاج شيخ على ابن الشيخ»- رضوان اللَّه عليه- و منزل و عبايى نازك از ايشان خواستم، فورى تعيين منزل كرده، فرستاده بودند حضرات و اسباب ها را آورده بودند. عبا هم

حكايت عجيبه

از حكايت عجيبه، [يك] فقره دزدى بود كه بين «فلوجه» و «مسيّب» واقع شد. شبى كه از «فلوجه» به «مسيّب» مى آمديم گفتند كه هميشه هم در اين نقطه دزد هست، بعد از خوردن غذا در ساعت چهار و خوابيدن، دو قبضه تفنگ ته پر و ششلولى كه بود، پهلوى خود گذارده خوابيدم. همه اهل «شنخشور» هم خوابيده بودند، مگر سه نفر ملاح. يك مرتبه ديدم صداى مهيب بلندى از «عمران» مى آيد كه كسى را فحش مى دهد و مى گويد:

چه مى خواهى از ما؟

فورى برخاستم، ديدم طراده كوچكى گرد، كه مثل سبدى مى ماند وبيرون او قير اندود است و اين قسم طراده را قُفَّه مى گويند روز ديده بودم، يك نفر پارو مى زد و در كمال عجله حركت مى كند. ديدم دو نفر تفنگ در دست دارند و يكى هم پارو مى زد و مثل برق به طرف ما مى آيند و به «عمران» [مى گويند] لاتخف لاتخف. به محض برخاستن تفنگ را از پهلوى خود برداشتم و يكى را دادم به «حاجى محمود»، اهل شنخشور هم همه بيدار شده و برخاسته بودند، عسكر هم تفنگ خود را برداشته، دويده بود به شنخشور ما، كه نزديك بود كه خود را به همان شنخشور حقير برسانند و به تركى اجازه زدن از حقير مى خواست و فحش مى داد. چون استعداد و جمعيت و تفنگ هاى ما را ديدند و عسكر را هم ديدند، يكى از آنها كه تفنگ بلند در دست داشت با آنكه پارو

در كربلاى معلّى

در «كربلاى معلى» حجاجى كه از «ينبع» آمده بودند، ديدم كه دسته آخرى آنها همان روز ورود ما وارد شده بودند، معلوم شد هيجده روز در «مدينه» توقف كرده بودند.

چندان شكايتى نداشتند. حضرات رفقا همه اظهار محبت كردند، به خصوص «جناب شريعتمدار آقاى حاجى شيخ على» كه كمال محبت و مهربانى و انواع دوستى و ملاطفت را فرمودند.

اخبار تازه

اخبار تازه اى كه نوشته بودند:

يكى غارت كردن ارمنى ها بود و افتادن سرِ درِ نقاره خانه (1) از باد در چهارم محرم و از عجايب اين است كه به عين در همان روز در «رابُغ» باد سختى و طوفانى دچار (2) ما شد، كه حقير در وقايع آن روز نوشته ام. شب ها هم خيلى گرم است و هم پشه زياد دارد.

ده شب در «كربلاى معلى» توقف كردم. آقايان همه اظهار لطف كردند. كليددار «حضرت ابوالفضل»- سلام اللَّه عليه- «جناب آقاى سيد مرتضى» هم ديدن كرد. بسيار سيد نجيب و معقولى است.

روز يكشنبه بيست و نهم، يك دليجان مخصوص كرايه كرده چهار به غروب مانده آمديم كنار آب، طرّاده سوار شده، آمديم «دارالصّفا» كه ارّابه از آنجا حركت مى كند. سه به غروب مانده حركت كرده، اول دسته روز بعد وارد «نجف اشرف»- على مشرفها آلاف السلام- شديم، در بين راه سه جا مال عوض مى كنند، هر جايى نيم ساعت توقف مى شود، راه نفوذ دارد. چون به جهت اينكه راه را آب گرفته است، بى راهه مى رود والا هشت ساعت مى رفته است.

دم دروازه «سيد سعيد خادم» كه سيد نجيب است و بر حسب توصيه «حضرت حجةالاسلام آقاى آخوند»، بايد منزل او منزل مى كردم و تا «كربلا» استقبال آمده بود [و] منتظر بود. رفتم يك سر منزل او، دم درب طوسى منزلى خوب داشت، كه ملكِ «ميرزاقاضى» و در اجاره سيد است، بهترين منزل هاى «نجف اشرف» است. فورى رفته در حوض كه در سرداب داشت، غسل كرده و به حرم محترم «سيّد الاوصياء»- عليه

ويژگى هاى شهر نجف

حقيقتاً «نجف اشرف» شهرى است نزديك به عالم آخرت و طلاب آنجا خيلى خوش وضع و خوش حالت و قهراً مرتاض هستند.

هواى «نجف» بى اندازه گرم است. روزها خيلى گرم مى شود. اگر سرداب نباشد، نمى توان زندگى كرد. عصرها كه باد مى آمد، به عين مثل شعله آتش بود كه از نزديك او انسان عبور كند.

با جناب مستطاب شريعتمدار «حاج شيخ جواد» زاده مرحوم «حاجى شيخ مهدى» كه ساكن «حضرت عبدالعظيم» و نواده «مرحوم حاجى كنى» است و سه چهار سال است در «نجف اشرف» مشغول تحصيل هستند، شوخى كرده مى گفتم: بعد از برگشتن هر قدر از اموال و نفوس مردم را به هدر كنيد، عوض يك روز رياضت اينجا مى شود.

شب هاى «نجف» بهتر از «كربلا» است. پشه كم تر دارد و غالباً باد دارد، ليكن روز خيلى گرم مى شود. آب هم كم است، به خصوص هر هفته اى يك روز بادى بلند مى شود كه نقود و ريگ در مجراى آب مى ريزد. گاهى اين قدر مى ريزد كه مسدود مى كند و دو

مسجد كوفه

روز چهارشنبه را «مسجد كوفه» مشرف شده، قبل از ظهر اعمال مستحبه و زيارت «حضرت مسلم بن عقيل» و «هانى بن عروه» و «مسجد حنّانه» كه از اخبار معلوم مى شود، كه همان «مطبخ خولى» لعنه اللَّه بوده است، مشرف شدم.

«كميل بن زياد» و «ميثم تمار» هم در بين راه است، سلامى كرديم. ظهر رفتيم كنار شريعه فرات در «كوفه»، منزلى قشنگ در كنار شط بود، منزل كرديم، تا دو به غروب، اما هوا بعد از ظهر به شدتى گرم شد، كه با اينكه منزل خيلى خوب و اطاق هاى سرد داشت، متصل عرق مثل لوله آفتابه جارى بود.

«كوفه» رو به آبادى و آباد شده است. بازارهاى خوب وسيع، كاروان سراهاى قشنگ، منزل هاى خوب، حمّام زنانه و مردانه بسيار بزرگِ خيلى خوشگل ساخته شده است. عمارت هاى آنجا به وضع جديد رو به شط، خيلى مقبول ساخته شده، دكاكين از همه صنايع و حِرَف در او باز شده است.

خبّازى سنگكى، آشپزى، ساعت سازى، بزازى هاى معتبر، همه قسم دكان دارد، بساتين و باغات و فواكه زياد دارد، اغلب فواكه «نجف اشرف» را از «كوفه» مى آورند، قهوه خانه هاى خيلى معتبر دارد. عن قريب شهرى بزرگ خواهد شد، الان هم شهريت دارد، بايد ششصد هفتصد دربند دكان داشته باشد. پانصد يقيناً دارد.

شب را اول غروب مراجعت كردم، شب ها و روزها را در «مدرس حضرت حجةالاسلام آقاى آخوند» حاضر مى شدم. صبح را در مسجد هندى خارج فقه (1) مى فرمايند، صحّه مسجد و بعضى از شبستان مملو مى شود. تقريباً ششصد هفتصد نفر

وقايع اتفاقيه

از وقايع اتفاقيه براى ما در «نجف» دو فقره بود، كه مى توان گفت كرامتى بود: يكى اين كه سيدى طلبه «سيد رضا» نام از مبرّزين طلاب و خيلى معروف به قدس و تقوى، روز طرف عصر در صحن مطهر آمد و با حقير دست بوسى كرده و مذكور داشت كه من را حلال كنيد!

هر چه گفتم: براى چه؟

خريد كنيز

فقره دوم كنيزى كه از «مكه» خيال داشتم و استخاره مساعدت نكرد، تادر «نجف» عيالات «حاجى محمودعكّام» ديدن اهل منزل آمده بودند و حرف كنيز شده بود. گفته بودند:

در همسايه گى ما «حاجى خضير» نامى است، كنيزى دارد و خيلى خوب، و كنيز سه روز است قهر كرده نان نمى خورد و مى گويد حرم رفته، از «حضرت اميرالمؤمنين» خواسته ام، عجمى بفرستد كه من را بخرد و اگر نفرستاد، نان نخواهم خورد تا بميرم، خيلى تعريف كرده بودند، فرستادم او را آوردند، اسمش «بُشرى» [بود]، استخاره كردم آيه مباركه فَلَمَّا أَنْ جَاءَ الْبَشِيرُ أَلْقَاهُ عَلَى وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيراً (3)

آمد. او را به قيمت مناسب

دعوت به نهار

روز جمعه اى «حجةالاسلام آقاى آخوند» دعوت به نهار فرموده بودند و مهمانى شايان كرده، زحمت بسيارى كشيده بودند، مختصر بعد از ده روز توقف، ارّابه گرفته و مراجعت به «كربلا» كرديم. ده روز ديگر در «كربلاى معلى» توقف كردم، الحق «جناب شريعتمدار آقاى حاجى شيخ على» و جنابان «حجةالاسلام آقاى صدر» و «جناب آقاى حاجى شيخ حسين ابن الشيخ» خيلى اظهار مرحمت و مهمان نوازى مى كنند، «جناب آقاى صدر» خيلى خوش مشرب، خيلى رفيق، شعرخوانِ شعردانِ مثنوى خوان، غَزلى از مرحوم اخوى خود خواندند، خيلى خوشم آمد و چند شعر او در اين كتاب محض يادگار از ايشان مى نويسم و گمان دارم از خود ايشان است:

رازى كه نگفتند نى اش نام نهادند نى دم زد از آن راز، نى اش (1) نام نهادند

در آيينه جام زعكس رخ ساقى ديدند خيالى و مى اش (2) نام نهادند

صد نكته باريك تر از موى چه (3) ديدند او را به مثل زلف وى اش نام نهادند

صحن عسكريين

صحن مطهر «عسكرين» خيلى با صفا است، گنبد هم از همه گنبدها بزرگ تر و باشكوه تر است، اما مناره ها طلا نيست و حيف كه طلا نيست، هواى «سرّ من رآه» از غروب تا ظهر روز ديگر خيلى خوب و مى توان گفت از هواى اين فصل عجم هم بهتر است. اما بعد از ظهر گرم مى شود، ولى باز هم بهتر از ساير نقاط «عربستان» است، نعمت هم فراوان و از همه جا ارزان تر است. بخصوص هنداونه كه خيلى هم ممتاز و خوب و هم خيلى ارزان بود و مى گويند هنوز هم ارزان تر مى شود. به حساب «ايران» پنج من يك قران مى دادند. ولى خيلى خوب كه در «ايران» چنين هنداونه، كم هم مى رسد.

«جناب مستطاب آقا ميرزا مسعود» شيخ الاسلام «قزوين» را ملاقات كردم كه جنازه «نواب عليه عاليه مهد عليا شكوه السلطنه» را حمل به «عتبات عاليات» مى كنند، با دستگاه مجلل مفصلى، خود «جناب شيخ الاسلام» هم با بيست سال قبل كه در «طهران» ايشان را ديده ام خيلى خُلقاً و خَلقاً تفاوت كرده اند.

سه روز در «سرّ من رآه» توقف كرده، دوباره مراجعت كرده، با ارّابه اى كه كرايه كرده بودم به همان ترتيب رفتن،- ولى جسر را حسب الحكم دولت براى عبور همراهان «جناب شيخ الاسلام» بسته بودند و از جسر عبور كرديم.

[در] مراجعت به «كاظمين» چهار روز توقف كرده، روز جمعه بيست و هفتم از «كاظمين» حركت كرده، روانه عجم شديم. همراهان سه نفر نوكر، علاوه بر دوى اولى شده است. يك شب در «رباط» و دهى كه بين «بغداد» و «بعقوبه» است توقف كرده، روز ديگر آمديم «بعقوبه».

بعقوبه

«بعقوبه» شهرى بزرگ است نه دهى، آبادى خيلى معتبرى است، باغات خوب دارد، هنوز نارنج سال قبل در درخت بود. هوا به قدرى شدت كرده و گرم است كه حد ندارد.

به خصوص كه بايد روز حركت كرد و شب به جهت ناامنى حركت نمى كنند، از سه به دسته مانده، تا سه الى چهار از دسته گذشته حركت مى كرديم، يكى دو ساعت خيلى گرم مى شد، از «بعقوبه» به شهر «وان» هم هفت ساعت راه است.

ورود به خانقين

يك ساعت به ظهر مانده وارد «خانقين» شديم. «خانقين» شهرچه اى است. همه چيز در او هست. بازار معتبرى دارد، فورى جراحى خواستم و شكسته بندى. جراحى چندانى لازم نداشت، ضعيفه شكسته بند، مادر «عبدالستار افندى» رئيس قرنطينه (1)، زن محترمى بود. به آمدن كاروان سرا راضى نمى شد. هر طور بود او را راضى كرده آورديم، اسباب شكسته بندى حاضر كرده، پاى او را بست، ولى از قرار معلوم، خيلى بحمداللَّه صدمه نخورده است.

گفتم: او را بگذارم؟

گفت: لازم نيست، ببريد، عيب ندارد. تا روز ديگر صبح ماند. آثار ورم و درد هم كمتر شده بود، «ميرزا احمد خان» كارگذار آنجا ديدن آمد، آدم بدى نبود. از طرف گمرك هم آمدند، دو تومان انعام دادم، متعرض نشده رفتند، صبح روز ديگر هم حركت كرده آمديم به «قصر»، طرف عصر دو سه نفر مامور گمرك آمدند جهت تفحص اسباب حقير.

ورود به كرمانشاه

روز دهم ماه جمادى الاولى وارد «كرمانشاه» شديم. منزلى كرايه كرديم، چهار روز در «كرمانشاه» توقف شد مكارى را كه خيلى بد بود و در هر منزل، يا او را فحش مى دادم يا كتك مى كردم، چون هم مال هاى خوب نداشت و هم خودش بد ذات بود، عوض

رود قره سو

بعد از چهار روز توقف در «كرمانشاهان»، اول غروب روز چهارم، مطابق چهاردهم ماه جمادى الاولى حركت كرديم، آمديم يك فرسخى شهر كنار رود «قره سو». پل بزرگى و دو سه باب قهوه خانه و دو سه دكان بقالى و علّافى دارد، شب ماهتاب و جاى باصفايى دارد، تا اول طلوع صبح توقف كرده، بين طلوعين حركت كرده آمديم «بيستون»، كنار چشمه محوطه اى بود كه اشجار كاشته بودند، چادر زديم. حقيقتاً «بيستون» آب صاف خوبى دارد، منزلى باصفا است، در جلو منظر چادرها چمن خوبى بود.

عصرى رفتم بالاى كوه، به تماشاى آثار قديمه، اوّل ما يُرى (3) كوه را صاف كرده اند و لوحى بزرگ به خط نسخ كه در آخر آن هم رقم دارد «محسن آقا» نامى وقف نامه املاكى است كه «شيخ على خان زنگنه» وقف كرده است.

روز ديگر صبح را وارد «كنگاور» شديم، «كنگاور» قصبه بزرگ، بلكه شهرى كوچك است، بازارى دارد. حكومت آن با «صارى اصلان» (4) است، احكام و توصيه اى داشتم،

ملاير

دو روز در «ملاير» توقف كردم، بسيار خوش آب و هوا بود، به خصوص شبى خوب داشت، خيار بسيار تعريفى دارد، گوجه هاى درشت خوبى هم در بازار بود، از «بروجرد» مى آورند. در «ملاير» نواب والا «سيف الدوله» را ملاقات كردم پارك مفصل بزرگى در دامنه كوه دارد و آبى و حوضى كه فواره آن سه چهار ذرع جستن مى كند دارد.

رفتم تماشاى پارك، شاهزاده را هم ملاقات كردم، درد پا بودند، دعوت كردند اظهار محبت كردند، معذرت خواستم، چون دو ساعت بعد حركت كرديم. الحق پارك و باغ بسيار بزرگ خوبى دارند.

از «ملاير» به «سلطان آباد» دو منزل راه است كه همه راه در ميان دره و ييلاق و رودخانه واقع است. هواى خوبى بلكه سردى داشت، با وجود اينكه «قلب الاسد» بود، صبح ها خيلى سرد بود. از «ملاير» كه حركت كرديم، پسر «حاجى سيد عباس» امام جمعه «ملاير» و «حاجى على» آقاى داماد او، كه جوانكى تبريزى الاصل و ساكن «سلطان آباد» و تجارت قالى دارد، از «مكه» همراه و هم سفر بوديم و جمعى استقبال او آمده بودند، ما را

سلطان آباد

«سلطان آباد» شهرى است كه نسبت به شهرهاى «ايران» خوش وضع ساخته شده است، «سپه دار» مرحوم اين شهر را ساخته است، بازار طولانى و چند كاروان سراى معتبر خوب دارد، خيلى از «ملاير» آبادتر است، «جناب آقاى ابوالحسن خان فخرالملك» كه سابقاً وزيرالتجار بود، در اين جا حكومت دارد، خيلى نسبت به ما مهربانى و محبت كرد و ملاقات و مهمانى كرد. اسبى هم وقت حركت تعارف فرستاد، بسيار آدم خوبى است، مردم هم خيلى از او رضايت داشتند.

شبى را هم «حاجى سيد عباس» دعوت كرد، رفتم منزل او. ملاهاى آنجا را هم دعوت كرده بود، قدرى صحبت علمى كرديم، چندان امتيازى در آنها ديده نشد. متمول و رئيس اين جا «حاجى آقا محسن» است كه در «طهران» بود، «حاجى اسداللَّه» رئيس التجار اين جا را ملاقات كردم، آدم بدى نيست، كوه نزديك پر شكارى در نيم فرسخى شهر «سلطان آباد» است. «جناب فخرالملك» مى گفتند قوچ فراوان دارد و كبك آنان از اندازه خارج است. دو شب در «سلطان آباد» توقف كرده شب سيم حركت كرديم.

از «سلطان آباد» تا به «قم» سه منزل راه است، منزل اول: «ابراهيم آباد»؛ منزل دوم:

«راهيان» كه جاى خوبى بود و در ميان چمنى چادر زديم. منزل سيم: «رباط سنگى».

على آباد

صبح كه نماز خواندم از كجاوه بيرون آمده، سوار اسب شدم، هواى كنار درياچه «قم» خيلى بد بود و سه چهار ساعت هم سوارى كرده، سه از دسته گذشته رسيديم به «على آباد». هوا گرم بود، پاهاى خود را در ميان آب نهر گذارده و قدرى آب به سر و صورت خود زده، چايى و قليان صرف شد.

شخصى قزوينى كه اهل علم بود و «حاجى آخوند» او را مى گفتند، آمد نزد حقير.

چايى خورده، قليان كشيد و در بين صحبت ها گفت كه: در اين سفر همه ناخوش شديم، مگر شما. هنوز نشسته بود كه نوبه آمد و رفتم ميان اطاق افتاده نوبه كردم!! شب يك ساعت از شب گذشته حالم بهتر شد و عرق كرده سبك تر شدم. ساعت سه راه افتاديم.

شب را باد و باران كمى باريد، آمديم «حسن آباد»، در «حسن آباد» تنقيه كرده، تب و نوبه آمد، اما سبك تر از شب قبل.

ساعت چهار از «حسن آباد» حركت كرده، امروز ديگر تب فى الجمله باقى بود، شب را هم باران شديدى و باد زيادى آمد.

طبيب ناپخته

جناب دكتر «نمك فرنگى» و «گنه گنه» (1) تجويز كردند: هر قدر از خوردن نمك و گنه گنه انكار كردم، مثمر نشد و گول برادرى او را با «معتمد الاطبا» خورده بحرف كردم. نمك [فايده] نكرد و گنه گنه التهاب را زياد كرد و احوالم خيلى بد شد.

طبيب را عوض كردم، دانستم كه خبط (2) كرده، بلكه از طبابت بى ربط است. زيرا فردا آمده بود و اصرار داشت كه ترشى بدهد! ديگر به حرف او نكردم.

«ميرزا عطاء اللَّه» نامى طبيب، با «ميرزا محمد حكيم باشى» فرستادم آمدند و به مشاوره مشغول معالجه شدند و الحق خوب معالجه كردند. به خصوص «ميرزا عطاء اللَّه» كه خيلى خوب طبيب حاذق است، اگر چه «ميرزا محمد» هم خوب است، «جناب اعتماد التوليه» هم آنچه لازمه پرستارى بود، خود و وُلدانشان (3) به جاى آوردند.

«جناب معتمد التوليه» هم برادر ايشان كه حقيقتاً آقا طبع و آدم بسيار خوبى است، در حقيقت همه خانواده آنها كمال مهربانى و محبت را كردند. روز نهم مرض «يرقان» و روز دوازدهم «حصبه» بروز كرد، از بركت «ائمه اطهار» و توجه امامزاده واجب التعظيم «حضرت عبدالعظيم» و پرستارى جنابان «معتمد» و «اعتماد» و طبابت «ميرزا عطاء اللَّه»، بحمداللَّه روز پانزدهم عرق صحت آمد و به حال آمدم.

عيادت رجال و شخصيت ها

در اين چند روز كه افتاده بودم، جمع كثيرى از آقايان رفقا و رجال دولت و تجار محترم ديدن آمدند از «طهران» و با حال مرض به قدر مقدور از آنها پذيرائى كردم. از طرف «حضرت مستطاب اقدس والا وليعهد» كه به جهت تشريف فرمائى موكب همايون «اعليحضرت شهريارى مظفر الدين شاه قاجار» به فرنگستان در «طهران» تشريف دارند و نيابت سلطنت مى فرمايند.

روز شنبه سيم ورود ما جناب جلالت مآب «آقا سيد ابوالقاسم خان»، مستوفى ايشان از «سلطنت آباد» تلگراف كرده و براى روز دوشنبه دو ساعت به غروب، به جهت شرفيابى احضارم فرموده بودند. چون مريض بودم، حركت امكان نداشت، تلگرافاً معذرت خواستم. جناب جلالت مآب أجل «خبير الدوله» كه از رياست تلگراف «خراسان» احضار شده اند، روز سيم ورود تشريف آورده، يك شب و يك روز توقف كردند، قدرى از اوضاع «مشهد» صحبت كرديم و از ملاقات ايشان خيلى محظوظ شدم.

«جناب جلالت مآب» «آقاى ملك التجّار» تلگرافى از قصر خود كرده و معذرت ديدن آمدن را به ملاحظه گرمى هوا خواسته و فردا را كه روز يكشنه باشد، درشكه و كالسكه اى فرستاده بودند كه مخلص با همراهان به قصر ايشان رفته و مهمان ايشان باشم.

چون ديدن نكرده بودند، اين دعوت را نپذيرفته و به آدمشان جواب صحيحى ندادم، بعد از به حال آمدن و حمّام رفتن، محض بازديد كردن از آقايان رفتم «طهران»، منزلى در نزديك منزل «جناب سراج الملك» كرايه كردم، پانزده روز در «طهران» توقف كردم، دو مرتبه از طرف «حضرت اقدس والا»، احضار به «سلطنت آباد» شدم.

امر به حركت

روز بيست و پنجم تلگرافى از حضرت مستطاب أجل «آصف الدّوله» رسيد، احوال پرسى فرموده و امر حركت فرموده بودند، لهذا در صدد حركت برآمدم، به هر قسم بود بازديدهاى لازم را كرده و كارهاى خود را سر و صورتى داده عازم بر حركت شدم. «والده جناب جلالت مآب أجل صدرالممالك» فوت كرده بود، رفتم به تعزيه خانواده آنها، حق عظيمى بر حقير دارند، الحق «جناب صدرالممالك» از آدمان خوب و رجال معتبر اين

ورود به سمنان

روز دهم وارد «سمنان» شدم، شب ورود به «سمنان» يك نفر از اهل قافله، پيرمردى از قاطر افتاده بود و روز ورود مرحوم شد. حكومت «سمنان» كه «مرتضى خان» پسر «ميرزا حسن» كه وقتى فراش باشى «ميرزا عبدالوهاب خان شيرازى» «آصف الدوله» بود و حالا «مستشارالممالك» لقب دارد، بهانه به دست آورده اول مكّارى ها را خواسته، چوب زده و جريمه گرفته و بعد از آن زن بيچاره «متوفى» را خواسته، مبلغى جريمه گرفت و بعد از آن به اهالى قافله دراز شد، يكى را گفت: تو قاطر او را رمانده اى!

يكى راگفت: چرا گذاشتى زمين بخورد؟ مبلغى از مردم گرفت. «حاجى ميرزا اسد اللَّه خان» را فرستادم، احوالپرسى كرده توسط (2) اهل قافله را كردم، جواب درستى نداده بود.

درختى كه تلخ است او را سرشت گرش بر نشانى به باغ بهشت

ور از جوى كوثر به هنگام آب به پاش انگبين ريزى و شهد ناب

سرانجام كوير به كار آورد همان ميوه تلخ بار آورد

حقيقتاً «عبدالرحمن پاشاى سنى شامى»، به مراتب بر اين شيعى نانجيب ترجيح دارد!! از وقتى كه با حقير آشنا شد، هر توسط كردم پذيرفت و ابداً در ميان حاج ايرانى محاكمه نكرد.

هر كس رفت پيش او گفت: «رُوْحْ الَى السَّيِّد، هُوَ مِنْ كِبارْ مَمْلَكَتْكُمْ، كُلْ ما هُو

رييس پسته

رييس پسته (1)

در «سمنان» منصور نظام رئيس پسته انجا را ملاقات كردم، آدم خوبى بود.

مدرسه اى در «سمنان» به طرز جديد بانى شده، چهل نفر طفل را مى پذيرد و خوب تربيتى داده. عصرى حقير را دعوت به مدرسه كرده، رفتم امتحان داد، خيلى خوب ترقى كرده اند، قالى بافى هم ساخته، روزى دو ساعت هم پنج نفر از اطفال قالى بافى ياد مى گيرند. خداوند امثال اين اشخاص را ان شاء اللَّه در مملكت زياد كند و به آنها وسعت و بركت بدهد، خيلى از حكومت آنجا شكوه داشت.

در «سمنان» «شيخ مرتضى» پسر «جناب حاجى شيخ عبدالحسين» را ملاقات كردم كه با اهل و عيال خود به «كربلا» مى رفت، دو روز با هم بوديم و با هم حمّام رفتيم، از حمّام كه درآمديم هنداونه خورديم، عصرى نوبه كرد. صبح روز ديگر ديدم از دهان او خون مى آيد و آثار يرقان در او ظاهر است، به عين مثل ناخوشى حقير بود. اما يرقان حقير در دهم بروز كرد و اين در دوم است. خداوند به او رحم كند.

روز دوازدهم را در «سمنان» بوديم، شب سيزدهم از «سمنان» حركت كرده، «شيخ مرتضى» به طرف «طهران» و حقير به طرف «خراسان» رهسپار شديم، خيلى به او سفارش كردم كه از خود مواظبت كند. روز ديگر كه آمدم «آهوان» حقير هم نوبه حقيقى كردم. روز بعد «امير آباد» و روز بعد آمدم «دامغان».

شاهرود

در «شاهرود» هم روز توقف، مسهلى خوردم، بحمداللَّه احوالم خوب شد. نواب والا «منتصرالملك» هم كه از «طهران» همراه هم بوديم، در «دامغان» و «شاهرود» احول پرسى آمدند. از «شاهرود» عصرى حركت كرده، آمديم «خيرآباد» تا يك ساعت از شب گذشته در «خيرآباد» بوديم. از آنجا آمديم «ميامى»، منزل بسيار خوبى «حاجى سيد رضا» نامى ساخته است منزل كرديم، خيلى بحمداللَّه خوش گذشت و از اينجا هر روز منتظر بچه ها و درشكه هستم. تا اينكه روز بيست و سيم در «مهر» صبحى كه وارد شديم قريب به «مهر» ديدم درشكه حقير، با «هادى خان درشكه چى» و اسب سفيد عربى را يدك بسته اند، از دور نمايان شد. اخوى «ميرزا فضل اللَّه» و فرزندان: «ميرزا علينقى» و «ميرزا عليرضا» با ده پانزده نفر از نوكران شخصى و «حاجى غلامحسين» صاحب كار املاك «نيشابور» و «اسداللَّه خان» پسر «حاجى يوسف خان» كدخداى «نوغان» آمده اند استقبال. از ديدار همه خوشنود شدم. خداوند را بر سلامت آنها و خود شكر گفتم.

الحمدللَّه على السلامه.

نصرآباد

روز ديگر اول آفتاب رسيديم به «نصرآباد»، در «نصرآباد» همه زارعين املاك حقير، از بزرگ و كوچك تا بچه هاى پنج شش ساله استقبال آمده بودند و خيلى اظهار خوشنودى مى كردند. به همه اظهار محبت و مهربانى كردم و گفتم سماورها را آتش كرده، آنها را چايى داديم خوردند و احوال همه را پرسيدم، به حمداللَّه تماماً سالم اند و از وقتى كه حقير رفته ام، ابداً فوت و موتى در آنها واقع نشده است.

خرم آباد

روز چهارم به هر قسم بود از «جناب آقاى شيخ الاسلام» معذرت خواسته، رفتيم «خرم آباد» كه ملك موروثى و يك فرسخى شهر است. چهار شب هم در «خرم آباد» توقف كرده، قدرى از كارهاى خود وارسى كردم و حساب هاى خود با «حاجى غلامحسين» مفروغ كردم و به جهت تكاهل و تنبلى كه او كرده بود او را معزول كرده، برادرش را صاحب كار كردم كه «حاجى محمد حسن» باشد. گوسفندهاى خود را هم وارسى كردم، خيلى تلف شده است. آن قدرى كه باقى مانده داغ كردم، روز چهارم ماه از «نيشابور» حركت كرده، شب اول «باغ شن» و شب دوم «شريف آباد».

شكر نعمت

الحمدللَّه على السلامة و التوفيق و انا العبد العاصى «داود بن علينقى بن اسمعيل بن على اكبر بن اسمعيل بن هداية اللَّه بن طاهر بن ابى الحسن بن هادى بن محتشم بن شهنشاه بن محمد بن معزّ الدين بن عميدالملك بن شاه خليل اللَّه بن شاه نعمت اللَّه بن عبداللَّه بن محمد بن عبداللَّه بن يحيى بن هاشم بن موسى بن جعفر بن صالح بن حاتم بن على بن ابراهيم بن على بن محمد بن اسمعيل بن جعفر بن محمد الصادق»- صلوات اللَّه و سلامه عليه-.

قد تمّ الكتاب بعون اللَّه الملك الوهّاب فى يوم سادس عشر من شهر رمضان المبارك من شهور [سنة] اربع و عشرين و ثلاثمائه بعد الالف من الهجرة النبويه عليه آلاف التحية و السلام.

حرره العبد الفانى «محمد رضا ابن محمد حسين الخراسانى»

گر خطائى رفته باشد از قلم هر كه خواند محو سازد از كرم

***