بر کتاب صحیفه سجادیه چاپ نجف اشرف
بسم الله الرحمن الرحیم سپاس، ویژه ی خدای جهان آفرین است. و درود و سلام بر واپسین پیامبران و رسولان حق، محمد و تبار طاهرین و یاران راستینش. بعد از سپاس و درود، صحیفه ی سجادیه، مجموعه ای از دعاهائی است که از امام زین العابدین به دست آمده است. امام زین العابدین علی فرزند حسین فرزند علی بن ابیطالب (علیهم السلام) یکی از امامان اهل بیت است که خدا آنها را از هر گونه پلیدی زدوده و به هر پاکی آراسته است. این امام، چهارمین پیشوا از امامان اهل بیت است. نیای او، امام أمیرالمؤمنین علی بن ابیطالب وصی پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله)، و اول کسی که به او ایمان آورد و کسی که - طبق گفته ی خود پیامبر (صلی الله علیه و آله) ارتباطش با او، همچون رابطه ی هارون با موسی بود. مادر بزرگش فاطمه ی زهرا، دخت پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله) و پاره ای از تن او، جگر گوشه ی او - و به توصیف پدر - بانوی بانوان جهان، می باشد. پدرش امام حسین یکی از دور سرور جوانان بهشت، دو فرزند رسول، و دو گل بوستان او، کسی که درباره ی او نیای بزرگوارش گفت: «حسین منی و انا من حسین» او که در کربلا روز عاشورا به دفاع از اسلام و مسلمین، شربت شهادت نوشید. او خود، یکی از دوازده امامی است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) - طبق حدیث صحیح بخاری و صحیح مسلم و دیگر صحاح - در آنجا که فرمود: «الخلفاء بعدی اثنا عشر کلهم من قریش»، از آنان
خبر داده است امام علی بن الحسین (علیه السلام) به سال 38 هجری و یا یکی دو سال قبل از آن متولد شد، و تا حدود پنجاه و هفت سال زندگی کرد. چند سالی در کنار جدش امام علی (علیه السلام) به سر برد، آنگاه در مکتب عمویش حسن (علیه السلام)، و پدرش حسین (علیه السلام)، دو فرزند پیامبر (صلی الله علیه و آله) رشد کرد، و از علوم نبوت و دست آوردهای پدران پاکش، تغذیه نمود. تا جایی که در زمینه ی علمی و دینی مبرز گردید، در دین خدا امام شد، و مشعل علم و حکمت، و مرجع حلال و حرام گردید. و او در ورع و پرستش خدا و پارسایی، نمونه ی جهان و زمان شد. همه ی مسلمانان به دانشش، به استقامتش، و به برتری اش ایمان آوردند. و هوشیاران تسلیم رهبری و فقاهت و مرجعیت او گردیدند. زهری گوید: «در میان بنی هاشم، برتر از علی بن الحسین و فقیه تر از او کسی را ندیدم» در سخن دیگرش گوید: «من هیچ قرشی که از او برتر باشد ندیده ام». سعید بن مسیب گوید: «من هیچ گاه مثل علی بن الحسین کسی را نیافتم». «مالک» پیشوای مسلمانان اهل سنت گوید:«او را به خاطر کثرت خدا پرستی اش زین العابدین لقب دادند». «سفیان بن عیینه» گوید:«هیچ فردی از بنی هاشم را برتر و آگاهتر از زین العابدین ندیدم». «شافعی» امام دیگر اهل سنت، علی بن الحسین را آگاهترین مردم مدینه شمرده است. این حقیقت را حتی زمامداران معاصرش خلفای بنی امیه با همه ی بدخواهی ها که نسبت به او داشتند، پذیرفته اند. برای نمونه «عبدالملک بن مروان» به امام (علیه السلام) گوید: «خدا چنان دانش،
دین و پارسایی به تو داده که هیچ کس قبل از تو جز پدرانت بدان تشرف نیافته اند». در این باره عمر بن عبدالعزیز گفت:«زین العابدین چراغ دنیا و جمال اسلام است». مسلمانان عموما نسبت به این امام، وابستگی عاطفی شدیدی در خود، احساس می کردند و در عمق دل به او مهری ویژه داشتند. پایگاه ملی امام (علیه السلام) در همه جای جهان اسلام، در دل های امت گسترش یافته بود، چنان که وقتی در آن زمان در موقف عظیم کنگره ی حج، «هشام بن عبدالملک» برای انجام مراسم حج شرکت کرده طواف خانه گزارد، خواست استلام حجر کند از کثرت جمعیت نتوانست. منبری برایش نصب کردند روی آن برنشست منتظر مانده بود که ناگاه امام زین العابدین (علیه السلام) از در مسجد روی آورده به طواف خانه ی خدا پرداخت (هشام خود می دید و مردم همه نظاره می کردند که) امام هر وقت به محل حجرالأسود می رسید، جمعیت راه را برای او باز می کردند، مردم از اطراف حجرالأسود دور می شدند تا او بتواند استلام حجر کند؛ زیرا مردم همه او را خوب می شناختند و به او مهر می ورزیدند. با اینکه از بلاد و خانواده های مختلفی بودند. فرزدق شاعر، موفق شد در قصیده ی دلنشین معروفش این حقیقت را ثبت کند. باید بدانیم اعتماد مردم به امام زین العابدین (علیه السلام)، تنها از ناحیه ی آگاهی های مذهبی و خصائل روانی اش نبود، بلکه او را رهبر خود و ملجأ و پناه خود در همه ی مشکلات و مسائل زندگی می دیدند، به نزد او می شتافتند تا همچون پدران طاهرینش به مسائل آنها رسیدگی فرماید. از این رو وقتی عبدالملک خلیفه ی اموی با پادشاه روم درگیری پیدا کرد، و
پادشاه روم از نیاز آن روز مسلمانان بهره برداری کرده او را تهدید کرد که نقدینه های آنان را برای تحقیر مسلمانان از کشور روم وارد کند و در مقابل آن، هر قراردادی که خواست با آنها ببندد، در اینجا عبدالملک متحیر و بیچاره شد. عرصه ی زمین بر او تنگ آمد، با خود گفت: گمان می کنم من بدترین فرزندی باشم که در اسلام متولد شده است، لذا مسلمانان را دعوت به گردهمایی کرد و با آنها به مشورت پرداخت. هیچ کدام نظری که بتواند آن را به کار بندد، اظهار نکردند. در آنجا مردم به او گفتند: تو خود می دانی راه فرار از این مشکل به دست چه شخصی است. فریاد برداشت وای بر شما چه کسی این کار از او ساخته است؟ گفتند: باز مانده ی اهل بیت پیامبر (صلی الله علیه و آله) گفت: راست گفتید. و همینطور هم بود او برای رفع این مشکل به امام زین العابدین (علیه السلام) پناهنده شد. امام (علیه السلام) فرزند خود محمد بن علی الباقر را به شام گسیل داشت، و تعلیمات لازم را به او داد. در آنجا امام باقر طرحی نو، برای تنظیم پول مسلمانان ارائه داد و کشور اسلامی را از موقعیت استعماری نجات داد. مقدر چنین بود که امام (علیه السلام) مسؤولیت های رهبری، و روحانی خود را بعد از شهادت پدرش به دست گیرد. این مقام مقدس را در نیمه ی دوم قرن اول، در باریکترین شرائطی که بر امت اسلامی می گذشت، یعنی مرحله ای که موج فتوحات صدر اسلام پیامدهایی به دنبال آورده بود، تعهد فرمود. این موج با هیجان روحی اش، با حماسه ی رزمی ایده ئولوژی اش، تا آن زمان
کشیده شده بود، موجی که قدرت فرمانروایی کسراها و قیصرها را متزلزل ساخت، و ملل مختلف و بلاد گسترده ای را، به دعوت جدید فرا خواند و در پیامد آن، مسلمانان آن روز، یعنی نیمه ی دوم قرن اول هجری زمامدار بخش عظیمی از جهان متمدن شدند. با اینکه زمامداری گسترده، نیروی عظیمی در زمینه ی جهانی برای مسلمانان از نظر سیاسی و نظامی به وجود آورد، آنان را در برابر دو خطر بزرگ، بیرون از حدود سیاسی و نظامی قرار داد، و ضرورت ایجاب می کرد از همان ابتداء با یک حرکت قاطع جلو آن دو خطر ایستادگی شود. یکی از آن دو، خطر آگاهی مسلمانان از فرهنگ های متنوع و مبانی قانونگزاری دیگران و اوضاع اجتماعی مختلف آنان بود، که بر اثر برخورد با ملت هایی که فوج فوج به اسلام وارد می شدند فرهنگ و تمدن اسلامی را مورد تهدید قرار می داد. از این رو لازم بود در زمینه ی علمی کاری انجام شود تا مسلمانان به اصالت فکری و شخصیت قانونگزاری ویژه ی خود، که از کتاب و سنت در اسلام الهام می گیرد، واقف گردند. در اینجا ضرورت یک حرکت فکری اجتهادی به نظر می رسید تا در چهار چوب تعالیم اسلامی، افق فکرهای مسلمانان گسترش یابد، و در نتیجه بتوانند مشعل هدایت کتاب و سنت را با روحیه ای کوشا، آگاه پیگیر و هوشیار به دست گرفته و در موارد مفید و مورد نیازشان در اوضاع جاری خود از آن برخوردار گردند پس باید اصالت شخصیت اسلامی حاصل کنند و بذر اجتهاد و تلاش از برای یافتن راه حق در دل آنها افشانده شود. و این کاری بود که امام
علی بن الحسین زین العابدین (علیه السلام) بدان دست زد. او کلاس درس خود را در مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله) آغاز کرد، و با اشاعه ی انواع معارف اسلامی از: تفسیر، حدیث، فقه و غیره با مردم سخن گفت و از علوم پدران پاکش بر دلهای آنان فرو ریخت، آگاهانشان را به مبانی فقه اسلام و شیوه ی استنباط احکام، تمرین داد. از این کلاس درس، تعداد قابل توجهی از فقهای مسلمین فارغ التحصیل شدند. این کلاس بنیاد فکری مهمی، برای مکاتب فقهی اسلامی شد. و نیز بنیادی برای حرکت فعال فقه در بین مسلمانان گردید. انبوه عظیمی از قاریان قرآن، و حافظان کتاب و سنت، او را به رهبری خود پذیرفتند و گردش جمع شدند. سعید بن مسیب گوید: قاریان قرآن به مکه نمی رفتند مگر وقتی که علی بن الحسین می رفت. وقتی او برای حج حرکت کرد ما نیز یک هزار سواره ملازم رکاب او بودیم. خطر دوم، ناشی از پیشامد امواج رفاه و آسایش در جامعه ی اسلامی در پیامد هولناک فتوحات نامبرده بود. چون این امواج هر جامعه ای را در معرض خطر قرار می دهد، خطر کشیده شدن به لذات دنیا، و اسراف و افراط در فرو رفتن در تجملات و زیبایی های زندگی محدود این جهان، و در نتیجه، آن عشق سوزانی که از ارزش های اخلاقی و پیوندهای روحی نسبت به خدا و روز قیامت در مسلمانان پدید آمده، خطر خاموش شدن آنها تا جایی بود که احتمال می رفت این پیوندها کاربرد خود را در مقابل انسان ها و برای رسیدن به اهداف عظیم خود از دست بدهند. درست همین اوضاعی که امروز پیش آمده
است. کافی است شما نگاهی به کتاب اغانی ابوالفرج اصفهانی بیفکنید تا مطلب روشن گردد. امام علی بن الحسین (علیه السلام) این خطر را احساس فرموده، و برای علاج آن آغاز به کار کرد. برای جلوگیری از آن، «نیایش» را بنیاد قرار داد. صحیفه ی سجادیه که امروز در دست ماست، محصول و نتیجه این نیایش هاست. این امام بزرگ با قدرت بلاغت بی مانند، و نیروی بیانی که روشهای ادبیات عرب از رسیدن به آن ناتوانند، و اندیشه ی الهی مخصوص به خود، توانست از ظریفترین و دقیقترین مفاهیمی که رابطه ی انسان را با خدا نشان می دهد، و نشاط و وجد خدا یابی او را بر می انگیزد، و وابستگی و تعلق انسان به مبدأ و معاد را تجلی می بخشد، تعبیر بسازد و ارزش های اخلاقی و حق و تکلیف ناشی از آن را در قالب تعبیر و کلمات مجسم نماید. می گویم: امام علی بن الحسین با این مواهبی که به او داده شده توانست از عملکرد نیایش خود، یک جو روحی در جامعه ی اسلامی بسازد که یک فرد مسلمان در برابر تند باد هوسها پایدار بماند. و وقتی زمین می خواهد او را به طرف خود بکشاند، او محکم به خدایش وابسته شود و به او بفهماند برای چه ارزش های روحی روی زمین پدید آمده، تا این که در دوران ثروت و رفاه در روی آن امین باشد همان گونه که در روزگار گرسنگی که سنگ به شکم می بست امین می بود. در حالات امام (علیه السلام) آمده است که او در هر جمعه برای مردم سخنرانی می کرد، آنان را به زهد در دنیا و رغبت و شوق به کارهای آخرت
فرا می خواند و موعظه می کرد و قطعه هایی از انواع نیایش، ستایش و ثناهایی که نشان دهنده ی بندگی خالصانه ی او نسبت به خدای سبحان و بی همتا و بی انباز است به گوش مردم می خواند. به این ترتیب صحیفه ی سجادیه را باید به عنوان بزگرترین عمل اجتماعی متناسب با ضرورت مرحله ای که مسؤولیت رهبری آن به عهده ی امام (علیه السلام) بود، معرفی کرد. علاوه بر آن یگانه میراث فرهنگ الهی، یک منبع بزرگ مکتبی، و یک مشعل هدایت ربانی، و یک مدرسه ی اخلاق و تربیت اسلامی است که با گذشت روزگاران پایدار می ماند و انسانیت پیوسته به این میراث محمدی و علوی نیازمند است و هر چند گمراهی های شیطان و فریبندگی دنیا فزونتر گردد، نیاز به آن بیشتر می شود. درود بر امام ما، روز ولادتش، روز ادای رسالتش، روز مرگ و روز زندگی دوباره اش.