\ که نامش در تورات باقر است در می یابی، آن هنگام سلام مرا به او برسان». پیامبر در گذشت و جابر عموی دراز یافت. بعدها روزی به خانه ی امام زین العابدین آمد و امام باقر را که کودکی خردسال بود دید، به او گفت: «پیش بیا...» امام باقر علیه السلام آمد. گفت: «برو...» امام بازگشت. جابر اندام و راه رفتن او را تماشا کرد و گفت: «به خدای کعبه سوگند آیینه ی تمام نمای پیامبر است». آنگاه از امام سجاد پرسید: «این کودک کیست؟» فرمود: «امام پس از من، فرزندم محمد باقر است». جابر برخاست و بر پای امام باقر بوسه زد و گفت: «فدایت شوم ای فرزند پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم، سلام و درود پدرت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم را بپذیر چه او تو را سلام رسانده است». دیدگان امام باقر پر از اشک شد و فرمود: سلام و درود بر پدرم پیامبر خدا باد تا بدان هنگام که آسمان ها و زمین پایدارند و بر تو ای جابر که سلام او را به من رساندی». (1) .

\ مرد از امام پرسید و پاسخی قانع کننده شنید و برای عبدالله عمر بازگو کرد، عبدالله گفت: «اینان خاندانی هستند که دانششان خداداد است». (1) . - ابو بصیر می گوید: با امام باقر علیه السلام به مسجد مدینه وارد شدیم، مردم در رفت و آمد بودند. امام به من فرمود: «از مردم بپرس آیا مرا می بینند؟» از هر که پرسیدم آیا ابوجعفر را دیده ای پاسخ منفی شنیدم، درحالی که امام در کنار من ایستاده بود. در این هنگام یکی از دوستان حقیقی آن حضرت ابو هارون که نابینا بود به مسجد وارد شد. امام فرمود: «از او نیز بپرس.» از ابو هارون پرسیدم: «آیا ابوجعفر را دیدی؟» فورا پاسخ داد: «مگر کنار تو نایستاده است؟» گفتم: «از کجا دریافتی؟» گفت: «چگونه ندانم در حالی که او نور درخشنده ای است». (2) . - و نیز ابوبصیر می گوید: «امام باقر علیه السلام از یکی از آفریقائیان حال یکی از شیعیان خود به نام راشد را جویا شد. پاسخ داد خوب بود و سلام می رساند. امام فرمود: «خدا رحمتش کند». با تعجب گفت: «مگر او مرده است؟» فرمود: «آری». گفت: «چه وقت در گذشت؟» فرمود: «دو روز پس از خارج شدن تو» گفت: «به خدا سوگند او بیمار نبود...». فرمود: «مگر هر کس می میرد به جهت بیماری است؟» آنگاه ابو بصیر از امام در مورد آن در گذشته سئوال کرد. امام فرمود: «او از دوستان و شیعیان ما بود، گمان می کنید که چشم های بینا و گوش های شنوایی برای ما همراه شما نیست؛ وه چه پندار نادرستی است! به خدا سوگند هیچ چیز از کردارتان بر ما پوشیده نیست پس ما را نزد خودتان حاضر بدانید و خود را به کار نیک عادت دهید و از اهل خیر باشید تا به همین نشانه و علامت شناخته شوید. من فرزندان و شیعیانم را به این برنامه فرمان می دهم». (3) . - یکی از راویان می گوید: در کوفه به زنی قرآن می آموختم، روزی با او شوخی کردم، بعد که به دیدار امام باقر رفتم، فرمود: «آنکه [حتی] در پنهان مرتکب گناه

ص: 294

\ شود خداوند به او اعتنا و توجهی ندارد، به آن زن چه گفتی؟» از شرمساری چهره ام را پوشاندم و توبه کردم، امام فرمود: «تکرار نکن». (1) .

\ -محمد بن منکدر، از صوفیان آن روزگار، می گوید: «در روز بسیار گرمی از مدینه بیرون رفتم، ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین را دیدم، همراه با دو تن از غلامانشان یا دو تن از دوستانش، از سرکشی به مزرعه ی خویش باز می گردد. با خود گفتم: «مردی از بزرگان قریش در چنین وقتی در پی دنیاست! باید او را پند دهم. نزدیک آمدم و سلام کردم، امام در حالی که عرق از سر و رویش می ریخت با تندی پاسخم داد. گفتم: «خدا تو را به سلامت دارد آیا شخصیتی چون شما در این هنگام و با این حال در پی دنیا می رود! اگر در این حالت مرگ تو در رسد چه می کنی؟» فرمود: «به خدا سوگند اگر مرگ در رسد در حال اطاعت خداوند خواهم بود زیرا من به این وسیله خود را از تو و دیگر مردمان بی نیاز می سازم، از مرگ در آن حالت بیمناکم که سرگرم گناهی باشم». گفتم: «رحمت خدا بر تو باد، می پنداشتم که شما را پند می دهم اما تو مرا پند دادی و آگاه ساختی». (1) .

ص: 296

\

\ داد تا من و پدرم را به دمشق بفرستد. به دمشق که رسیدیم، هشام تا سه روز ما را به بارگاهش راه نداد، روز چهارم به دیدن او رفتیم، هشام بر تخت نشسته بود و درباریان در برابرش ایستاده و به تیراندازی و هدف گیری سرگرم بودند. هشام پدرم را به نام صدا زد و گفت: «با بزرگان قبیله ات تیراندازی کن». پدرم فرمود: «من پیر شده ام و تیراندازی از من گذشته است، مرا معذور دار». هشام اصرار ورزید و سوگند داد که باید این کار را بکنی و به پیرمردی از بنی امیه گفت: کمانت را به او بده. پدرم کمان برگرفت و تیری به زه نهاد و پرتاب کرد، اولین تیر درست در وسط هدف نشست، دومین تیر را در کمان نهاد و چون شست از پیکان برداشت بر پیکان تیر اول فرود آمد و آن را شکافت، تیر سوم بر دوم و چهارم بر سوم... و نهم بر هشتم نشست، فریاد از حاضران برخاست، هشام بی قرار شد و فریاد زد: «آفرین ابا جعفر! تو در عرب و عجم سرآمد تیراندازانی، چطور می پنداری زمان تیراندازی تو گذشته است...» و در همان هنگام تصمیم بر قتل پدرم گرفت و سر به زیر افکنده فکر می کرد و ما در برابر او ایستاده بودیم، ایستادن ما طولانی شد و پدرم از این بابت به خشم آمد و آن گرامی چون خشمگین می شد به آسمان می نگریست و خشم در چهره اش آشکار می شد. هشام غضب او را دریافت و ما را به سوی تخت خود فرا خواند و خود برخاست و پدرم را در بر گرفت و او را کنار دست راست خود بر تخت نشانید و مرا نیز در بر گرفت و کنار دست راست پدرم نشاند، و با پدرم به گفتگو نشست. گفت: «قریش تا چون تویی را در میان خود دارد بر عرب و عجم فخر می کند، آفرین بر تو، تیراندازی را چنین از چه کسی و در چند مدت آموخته ای؟». پدرم فرمود: «می دانی که مردم مدینه تیراندازی می کنند و من در جوانی مدتی به این کار می پرداختم و بعد ترک کردم تا هم اکنون که تو از من خواستی». هشام گفت: «از زمانی که خویش را شناختم تا کنون تیراندازی بدین زبردستی ندیده بودم و گمان نمی کنم کسی در روی زمین چون تو بر این هنر توانا باشد، آیا فرزندت جعفر نیز می تواند همچون تو تیراندازی کند؟» فرمود: «ما کمال و تمام را به ارث می بریم، همان کمال و تمامی که خدا بر پیامبرش فرود آورد آنجا که می فرماید: «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» (1) زمین از کسی که بر این کارها کاملا توانا باشد خالی نمی ماند».

ص: 298

\ چشم هشام با شنیدن این جملات در حدقه گردید و چهره اش از خشم سرخ شد اندکی سر فرو افکند و دوباره سر برداشت و گفت: «مگر ما و شما از دودمان عبد مناف نیستیم که در نسبت برابریم؟». امام فرمود: «آری اما خدا ما را ویژگی هایی داده که به دیگران نداده است». پرسید: «مگر خدا پیامبر را از خاندان عبد مناف به سوی همه ی مردم و برای همه ی مردم از سفید و سیاه و سرخ نفرستاده است؟شما از کجا این دانش را به ارث برده اید در حالی که پس از پیامبر اسلام پیامبری نخواهد بود و شمایان پیامبر نیستید؟» امام بی درنگ فرمود: «خداوند در قرآن به پیامبر می فرماید: «زبانت را پیش از آنکه به تو وحی شود برای خواندن قرآن حرکت مده». (1) پیامبری که به تصریح این آیه زبانش تابع وی است به ما ویژگی هایی داده که به دیگران نداده است و به همین جهت با برادرش علی علیه السلام اسراری را می گفت که به دیگران هرگز نگفت و خداوند در این باره می فرماید: «و تعیها اذن واعیة - آنچه به تو وحی می شود و اسرار تو را - گوشی فرا گیرنده فرا می گیرد». و پیامبر خدا به علی علیه السلام فرمود: «از خدا خواستم که آن را گوش تو قرار دهد». و نیز علی بن ابی طالب علیه السلام در کوفه فرمود: «پیامبر خدا هزار در از دانش به روی من گشود که از هر در هزار در دیگر گشوده شد»... همانطور که خداوند پیامبر را کمالاتی ویژه داد، پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نیز علی علیه السلام را برگزید و چیزهایی به او آموخت که به دیگران نیاموخت و دانش ما از آن منبع فیاض است و تنها ما آن را به ارث برده ایم نه دیگران». هشام گفت: «علی مدعی علم غیب بود حال آنکه خدا کسی را بر غیب دانا نساخت». پدرم فرمود: «خدا بر پیامبر خویش کتابی فرود آورد که در آن همه چیز از گذشته و آینده تا روز رستخیز بیان شده است؛ زیرا در همان کتاب می فرماید: «و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شی ء؛ (2) بر تو کتابی فرو فرستادیم که بیان کننده ی همه چیز است». و در جای دیگر فرمود: «همه چیز را در کتاب روشن به شمار آورده ایم». (3) و نیز «هیچ چیز را در این کتاب فروگذار نکردیم». (4) و خداوند به پیامبر فرمان داد همه ی اسرار قرآن را به علی بیاموزد، و پیامبر به امت می فرمود: «علی از همه ی شما در قضاوت داناتر است». هشام ساکت ماند... و امام از بارگاه خارج شد». (5) .

ص: 299

\

\ ای گروه فرزندان مهاجر و انصار! هر کدامتان فضیلتی از علی بن ابی طالب به خاطر دارید بگویید. حاضران هر یک فضیلتی بیان کردند تا سخن به حدیث خیبر رسید. گفتند: «پیامبر در نبرد با یهودان خیبر، فرمود: «لاعطین الرایة غدا رجلا یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله، کرارا غیر فرار لا یرجع حتی یفتح الله علی یدیه؛ فردا پرچم را به مردی می سپارم که دوستدار خدا و پیامبر است و خدا و پیامبر نیز او را دوست می دارند، رزم آوری است که هرگز فرار نمی کند و از نبرد باز نمی گردد تا خداوند به دست او حصار یهودان را فتح فرماید». دیگر روز پرچم را به امیرمؤمنان سپرد و آن گرامی با نبردی شگفت آفرین یهودان را منهزم (1) ساخت و قلعه ی عظیم آنان را گشود. امام باقر علیه السلام به عبدالله بن نافع فرمود: «درباره ی این حدیث چه می گویی؟» گفت: «حدیث درستی است اما علی بعدها کافر شد و خوارج را به ناحق کشت!» فرمود: «مادرت در سوگ تو بنشیند، آیا خدا آنگاه که علی را دوست می داشت می دانست که او خوارج را می کشد یا نمی دانست؟ اگر بگویی خدا نمی دانست کافر خواهی بود». گفت: «می دانست». فرمود: «خدا او را بدان جهت که فرمانبردار اوست، دوست می داشت یا به جهت نافرمانی و گناه». گفت: «چون فرمانبردار خدا بود، خداوند او را دوست می داشت (یعنی اگر در آینده نیز گناهکار می بود خداوند می دانست و هرگز دوستدار او نمی بود پس معلوم می شود کشتن خوارج طاعت خدا بوده است)». فرمود: «برخیز که محکوم شدی و جوابی نداری». عبدالله برخاست و این آیه را تلاوت کرد: «حتی یتبین لکم الخیط الابیض من الخیط الاسود من الفجر» (2) - اشاره به آنکه حقیقت چون سپیده صبح آشکار شد و گفت: «خدا بهتر می داند رسالت خویش را در چه خاندانی قرار دهد». (3) (4) .

ص: 301

\

\ قیصر دیگر بار هدیه ای دو چندان دفعه ی پیش برای او گسیل داشت و نوشت: «گمان می کنم چون هدیه را ناچیز دانستی نپذیرفتی، اینکه دو برابر فرستادم و مایلم هدیه را همراه با خواسته ی قبلی من بپذیری». عبد الملک باز هدیه را رد کرد و نامه را نیز بی جواب گذاشت. قیصر این بار به عبدالملک نوشت: «دوباره هدیه ی مرا رد کردی و خواسته مرا نیاوردی برای سوم بار هدیه را دو چندان سابق فرستادم و سوگند به مسیح اگر اجناس نشان دار را به حال پیش بر نگردانی فرمان می دهم تا زر و سیم را با دشنام به پیامبر اسلام سکه بزنند و تو می دانی که ضرب سکه ویژه ی ما رومیان است، آنگاه چون سکه ها را با دشنام به پیامبرتان ببینی عرق شرم بر پیشانیت می نشیند، پس همان بهتر که هدیه را بپذیری و خواسته ی ما را بر آوری تا روابط دوستانه مان چون گذشته پا برجا بماند». عبد الملک در پاسخ بیچاره ماند و گفت: «فکر می کنم که ننگین ترین مولودی که در اسلام زاده شده من باشم که سبب این کار شدم که به رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم دشنام دهند». با مسلمانان به مشورت پرداخت ولی هیچ کس نتوانست چاره ای بیندیشد یکی از حاضران گفت: «تو خود راه چاره را می دانی اما به عمد آن را وا می گذاری!» عبد الملک گفت: «وای بر تو، چاره ای که من می دانم کدامست؟» گفت: «باید از باقر اهل بیت چاره ی این مشکل را بجویی». عبد الملک گفتار او را تصدیق کرد و به فرماندار مدینه نوشت که امام باقر علیه السلام را با احترام به شام بفرستد، و خود فرستاده ی قیصر را در شام نگهداشت تا امام علیه السلام به شام آمد و داستان را به ایشان عرض کردند. امام فرمودند: «تهدید قیصر در مورد پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عملی نخواهد شد و خداوند این کار را بر او ممکن نخواهد ساخت و راه چاره نیز آسان است، هم اکنون صنعتگران را گرد آور تا به ضرب سکه بپردازند و بر یک رو سوره ی توحید و بر روی دیگر نام پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را نقش کنند بدین ترتیب از مسکوکات رومی بی نیاز می شویم» و توضیحاتی نیز در مورد وزن سکه ها فرمود تا وزن هر ده درهم از سه نوع سکه هفت مثقال باشد (1) و نیز فرمود نام شهری که در آن سکه می زنند و تاریخ سال ضرب را هم بر سکه ها درج کنند. عبدالملک دستور امام را عملی ساخت و به همه ی شهرهای اسلامی نوشت که معاملات

ص: 303

\ باید با سکه های جدید انجام شود و هر کس از سابق سکه ای دارد تحویل دهد و سکه های اسلامی دریافت دارد، آنگاه فرستاده ی قیصر را از آنچه انجام شده بود آگاه ساخت و بازگرداند. قیصر را از ماجرا خبر دادند و درباریان از او خواستند تا تهدید خود را عملی سازد، قیصر گفت: «من خواستم عبد الملک را به خشم آورم و اینک این کار بیهوده است چون در بلاد اسلام دیگر با پول رومی معامله نمی کنند». (1) .

ص: 304

\

\ زراره در دوستی امام چنان استوار بود که امام صادق علیه السلام ناگزیر شد برای حفظ جان او به عیبجویی و بدگویی او تظاهر کند و در پنهان به او پیام داد: «اگر از تو بدگویی می کنم برای ایمن داشتن توست زیرا دشمنان، ما را به هر کس علاقمند ببینند به آزار او می کوشند... و تو به دوستی ما شهرت داری و من ناچارم چنین تظاهر کنم...». زراره از قرائت و فقه و کلام و شعر و ادب عرب بهره ای گسترده داشت و نشانه های فضیلت و دینداری در او آشکار بود. (1) . 3- کمیت اسدی: شاعری سرآمد بود و زبان گویایش در قالب نغز شعر در دفاع از اهل بیت سخنان پر مغز می سرود. شعرش چنان کوبنده و رسواگر بود که پیوسته از طرف خلفای اموی تهدید به مرگ می شد. بازگو کردن حقایق و به ویژه دفاع از اهل بیت پیامبر در آن زمان چنان خطرناک بود که جز مردان مرد جرأت اقدام بدان نداشتند، و کمیت از قوی ترین چهره هایی است که در دوران حکومت اموی از مرگ نهراسید و تا آنجا که یارایش بود حق گفت و سیمای امویان را بر مردم آشکار ساخت. کمیت در برخی از اشعار خویش امامان راستین را در برابر بنی امیه چنین معرفی می کند: «آن راهبران دادگر همچون بنی امیه نیستند که انسانها و حیوانها را یکی بدانند، آنان همچون عبدالملک و ولید و سلیمان و هشام اموی نیستند که چون بر منبر نشینند سخنانی بگویند که خود هرگز عمل نمی کنند، امویان سخنان پیامبر را می گویند اما خود کارهای زمان جاهلیت را انجام می دهند». (2) . کمیت شیفته ی امام باقر علیه السلام بود و در راه این مهر و محبت، خویشتن را فراموش می کرد. روزی در برابر امام و در مدح او اشعار شیوایی را که سروده بود می خواند، امام به کعبه رو کرد و سه بار فرمود: «خدایا کمیت را رحمت کن و بیامرز». آنگاه به کمیت فرمود: «صد هزار درهم از خاندانم برای تو جمع آوری کرده ام». کمیت گفت: «به خدا سوگند هرگز سیم و زر نمی خواهم تا خدای عزوجل مرا عوض دهد، فقط یکی از پیراهن های خود را به من عطا فرمایید». امام پیراهن خود را به او داد (3) . روزی دیگر در خدمت امام باقر نشسته بود، امام به دلتنگی از زمانه این شعر برخواند:

ص: 306

\ ذهب الذین یعاش فی اکنافهم لم یبق الا شامت او حاسد رادمردانی که مردم در پناهشان زندگی می کردند، رفتند و جز حسودان یا شماتت کنندگان کسی باقی نمانده است». کمیت فورا پاسخ داد: و بقی علی ظهر البسیطة واحد فهو المراد و انت ذاک الواحد «اما بر روی زمین یک تن از آن بزرگ مردان باقی است که هم او مراد جهانیان است و تو آن یک تن هستی». (1) . 4- محمد بن مسلم: فقیه اهل بیت و از یاران راستین امام باقر و امام صادق علیهما السلام بود، چنانکه گفتیم امام صادق علیه السلام او را یکی از آن چهار تن به شمار آورده که آثار پیامبری به وجودشان پابرجا و باقی است. محمد، کوفی بود و برای بهره گرفتن از دانش بی کران امام باقر علیه السلام به مدینه آمد و چهار سال در مدینه ماند. عبدالله بن ابی یعفور می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «گاه از من سئوالاتی می شود که پاسخ آن را نمی دانم و به شما نیز دسترسی ندارم، چه کنم؟». امام، محمد بن مسلم را به من معرفی کرد و فرمود: «چرا از او نمی پرسی؟»... (2) . در کوفه، زنی شب هنگام به خانه ی محمد بن مسلم آمد و گفت: همسر پسرم مرده و فرزندی زنده در شکم دارد، تکلیف ما چیست؟» «محمد بن مسلم» گفت: «بنابر آنچه امام باقر العلوم علیه السلام فرموده است باید شکم او را بشکافند و بچه را بیرون آورند، سپس مرده را دفن کنند.» آنگاه از زن پرسید: «مرا کجا یافتی؟» زن گفت: «این مسأله را نزد ابوحنیفه بردم و او گفت: در این باره چیزی نمی دانم ولی به نزد محمد بن مسلم برو و اگر فتوایی داد مرا آگاه ساز...». دیگر روز محمد بن مسلم در مسجد کوفه ابو حنیفه را دید که در جمع اصحاب خویش همان مسأله را طرح کرده می خواهد پاسخ را به نام خود به آنان بگوید! محمد به طعنه سرفه ای کرد و ابو حنیفه دریافت و گفت: «خدایت بیامرزد بگذار زندگی کنیم». (3) .

ص: 307

\

\ - اگر مسلمانی برای دیدار یا حاجتی به خانه ی مسلمانی بیاید و او در خانه باشد و اجازه ی ورود به او ندهد و خود نیز به دیدار او بیرون نیاید، پیوسته این صاحب خانه در لعنت خدا خواهد بود تا آنگاه که یکدیگر را ملاقات کنند... (1) . - همانا خداوند، [انسان] با حیا و بردبار را دوست می دارد. (2) . - آنکه خشمش را از مردم باز دارد، خداوند عذاب قیامت را از او باز دارد. (3) . - آنان که امر به معروف و نهی از منکر را عیب می دانند، بد مردمانی هستند. (4) . - همانا خداوند بنده ای را که دشمن، داخل خانه ی او شود و او با وی مبارزه نکند دشمن دارد. (5) .