نام کتاب: زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام

مؤلف؛ آیت الله سید محسن خرازی و سایر هیئت تحريرية مؤسسه در راه حق

ناشر: انتشارات مسجد مقدس جمکران

تاریخ نشر: پاییز 1387

نوبت چاپ: دوم

چاپ : پرستش

تیراژ : 5000 جلد

قیمت : 5800 تومان

شابک : 978 - 964-973 -120 -9

مرکز پخش : انتشارات مسجد مقدس جمکران فروشگاه بزرگ کتاب واقع در صحن مسجد مقدس جمکران

تلفن و نمابر: 0251 -7253340

صندوق پستی : قم - 617

(حق چاپ مخصوص ناشر است)

ص: 2

ص: 4

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ

الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ

ص: 5

ص: 8

خلاصه زندگی پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله وسلم)

معروفترین نامش: محمد، احمد (صلی الله علیه و آله وسلم)

معروفترین کنیه اش : ابوالقاسم.

معروفترین القابش : رسول الله، خاتم النبيين، خاتم المرسلین، مصطفی، حبیب الله، رحمة للعالمين و ...

ولادتش: سحرگاه جمعه 17 ربیع الاول

محل ولادتش : مکه معظمه

سال ولادتش: عام الفیل (سال هجوم سپاه ابرهه با فیلهای جنگی به مکه، 40 سال قبل از بعثت و 53 سال قبل از هجرت و مطابق با 570 از میلاد مسیح)

پدر بزرگوارش: عبدالله (که پیش از تولد آن حضرت درگذشت).

مادر پارسایش : آمنه (که شش سال پس از ولادت آن گرامی از دنیا رفت)

جد بزرگوارش: عبدالمطلب (که از عظمت و بزرگی ویژه ای برخوردار بود و به آن حضرت علاقه خاصی داشت)

عموی گرامیش : ابوطالب (که آن حضرت را در کفالت خود گرفت و پس از بعثت به او ایمان آورده و از هیچ گونه حمایتی دریغ نکرد).

دايه مهربان او : حليمه سعديه.

شمایل مبارک او: چهره ایی باز و جبینی گشاده و نورانی و اندامی متناسب داشت و میان دندانهای او باز بود و از زیبایی و ملاحت خاصی برخوردار بود .

ازدواج : در سن 25 سالگی با خدیجه دختر خویلد ازدواج کرد.

ص: 9

بعثت: در چهل سالگی از سوی خدا به رسالت مبعوث شد.

هجرت : 13 سال پس از بعثت در سن 53 سالگی به مدينه منوره هجرت فرمود.

رحلت : در 28 صفر سال یازدهم هجرت در 63 سالگی رحلت فرمود.

مدفن: مدينه منوره

فرزندان : فاطمه زهرا علیها السلام، ام كلثوم، رقیه، زینب، قاسم و عبدالله معروف به طيب و طاهر همه از خدیجه بودند و از غير خدیجه به جز ابراهیم که از ماریه قبطیه بود فرزندی نداشت و از هیچ یک از فرزندان به جز از فاطمه علیها السلام ذریه ای برای پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) باقی نماند.

ص: 10

جهان پیش از اسلام

بشریت در آتش

پیش از ظهور اسلام، مردم سراسر جهان، از نظر عقاید و افکار، و شؤون فردی و اجتماعی، در وضع اسف انگیز و نکبت باری بسر می بردند. گر چه همه نقاط عالم، در وضعی کاملا یکسان قرار نداشتند، ولی به طور کلی می توان گفت که همه مردم دنیا در انحرافهای فکری، پندارهای موهوم، ستتهای غلط اجتماعی، خرافات و افسانه ها و گرفتاریهای اجتماعی و اخلاقی با هم شریک بودند!

پیش از ظهور اسلام، یهودیان، دین موسیه را تغییر دادند و اصول آن را به صورت خشک و جامدی درآوردند و روح مادیگری در زندگی مردم رخنه کرده بود و متأسفانه مسیحیت هم که برای تهذیب اخلاق و پاک ساختن روان مردم از آلودگیها آمده بود . و بنیانگذار آن عیسی مسیح (علیه السلام) این وظیفه را از جانب خداوند به عهده داشت . از طرف پدران روحانی تغییر ماهیت یافت و دكانی شد برای سوداگری اکثریت پدران روحانی مسیحی، و نیز، چون فاقد قوانین کامل برای سیستم های اجتماعی بود، از نجات و رهبری همه جانبه مردم عاجز ماند.

در نتیجه این اوضاع بود که مردم جهان در پندارهای موهوم سنتهای اجتماعی، خرافات و افسانه ها و گرفتاریهای اجتماعی و اخلاقی با هم شریک بودند.

آتش فساد و تباهی می سوخت؛ خرافات و اوهام، به عنوان «مذهب» بر مردم حکومت میکرد دوگانه پرستی و تثلیث، بر مردم تحمیل شده بود و گروه بسیاری نیز بت، آتش، گاو و ستاره را می پرستیدند و از همه شرم آورتر پرستش الات تناسلی زن و مرد بود که رواج کامل

ص: 11

داشت (1) و همین فساد و انحطاط اخلاقی و معنوی که در همه جا سایه افکنده بود، موجب نادرستيها، تاريکيها، و انحرافهای جامعه بشریت گشته و خونریزی و آدمکشی، ظلم و تعدی را در سراسر جهان گسترده و در واقع بشریت در پرتگاه سقوط ایدی قرار گرفته بود.

عربستان در شبانگاه ظهور اسلام

عربستان که «سرزمین سوخته»اش نامیده اند، وضع عجیبی داشت؛ بیابانهای تفتیده و دره ها و تپه هایی از ریگ را عربستان می نامیدند که نه آبی داشت و نه گیاهی؛ خارهای تیز و داغ بیابانی را در آنجا «گیاه» می نامیدند. خانه ها و منزل های آن را اگر خانه می نامیدند اشتباه بود: دخمه هایی بود که در آنها موجودی به نام انسان در هم میلولید و با خرما و آب گندیده سجوع رفع گرسنگی می کرد. جنگ و نزاع قبیله یی، اصل اساسی نظام اجتماعی مردم عربستان بود و مکه بتکده ای بیش نبود و ساکنان آن سوداگران و رباخوارانی بودند که جان انسان را با درهم و دینار می خریدند.

زندگی عشیره ای بادیه نشینان و گله داری و شبانی، همراه با فئودالیسم خون آشام، مردم شبه جزیره عربستان را رنج میداد. به بحران اقتصادی ناشی از استثمار طبقة حاکمه و باند رباخواران، مفهوم زندگی انسان را از بین برده و افق سعادت اجتماعی را تیره و تار ساخته بود

آن گروه از پولداران رباخواری که در مکه به کار تجارته مشغول بودند، از راههای نامشروع ثروت کلانی به دست آورده و به استثمار طبقات ضعیف و پایین اجتماع پرداخته بودند و در واقع از راه رباخواری و بهره کشی های ظالمانه، بر اختلافات طبقاتی ضد بشری، می افزودند

قبائل عرب به سبب جهل و نادانی، در آن دوران، بیشتر به پرستش مظاهر طبیعت و بت پرستی مشغول بودند و خانه کعبه، بتخانه اعراب شده بود. (2)

هر یک از سنن و نظامات اخلاقی و اجتماعی زشت و ناپسند عربستان به تنهایی برای نابود ساختن عظمت ملتی کافی بود. کجرویهای ضدبشری عرب پیش از اسلام، وضعی را به وجود آورده بود که ثمره اش فساد و تبهکاری، غذایش گوشت مردار، شعارش ترس و خوف و منطق و دلیلش شمشیر بود.

مردم عرب به غلط گمان می بردند که فقط کسانی برتر و بالاترتد که از نژاد عرب باشند و دارای اصالت عربی و خون عربی، و در واقع ملیت پرستی قرن بیستم و قومیت و ناسیونالیسم

ص: 12

عصر ما، در آن زمان، در دوران جاهلیت نخستین، با رنگ خاص خود، آیين مردم عرب شده بود.

در بین خود اعراب هم به تناسب ثروت و أولاد زياده افتخارات موهوم و گوناگونی به وجود آمده بود که هر قبیله ای با داشتن آنها، بر خود می بالید و از امتیازات قبيله خود می شمرد.

غارتگری، چپاول، وحشیگری، تعدی و تجاوز و خیانت از صفات بارز آنها بود و آدمکشی در نزد آنان، شجاعت و قهرمانی تلقی می شد و چون دختر را ننگ میدانستند و یا از هزینه زندگی و فقر و تنگدستی می هراسیدند، دختران معصوم و بی گناه را می کشتند، و یا زنده به گور می کردند. و اگر به مردمی عربها، خبر می دادند که همسرش دختر زاییده است، رنگش از خشم سیاه می شد و از مردم کناره میگرفت و فکر میکرد با آن دختر چه کند یا ننگ را به خود بپسندد و او را نگهداری کند و یا زنده زیر خاک پنهان سازد و این ننگ را از دامن خود بشوید زیرا گاهی وجود یک دختر حتی در یک خانواده ننگ شمرده می شد. (1)

حضرت على (علیه السلام) وضع اجتماعی مردم عربي را چنین تشریح می کند: «.. و شما از گروه عرب، در آن هنگام پیرو بدترین گیشها (بت پرستی) بودیدو در بدترین سرزمینها (صحرای سوزان) به سر می بردید. در زمینهای سنگلاخ و در میان مارهای پر زهری که از صدا نمی رسیدند، اقامت داشتید. آب تیره می نوشیدید و غذای نامطبوع و خشن می خوردید و خون یکدیگر را می ریختید و از خویشاوندان دوری میکردید و بتها در میان شما نصب شده بود. و از گناهان اجتناب نمیکردید...» (2) بدین ترتیب مردم عرب در لجنزاری از فساد و تباهی میزیستند و بر اثر بد آموزیها و پیرشدی، به صورت مردمی وحشی و یغماگر و مفسده جو در آمده و همانند اکثر مردم جهان، خرافات و افسانه های واهی و موهومات بی پایه را به عنوان «مذهب » پذیرفته بودند . (3)

روشن است که برای اصلاح بنیادی چنین جامعه ای، یک انقلاب اساسی و دگرگونی همه جانبه ضروری و لازم بود. ولی می بایست راهبر این نهضت و انقلاب، مردی آسمانی و از جانب خداوند بزرگ باشد تا از هرگونه تجاوز و تعدی و سودپرستی دور بماند و به خاطر منافع شخصی، مخالفان خصوصی خود را با عنوان «تصفیه» نابود نسازد؛ بلکه در راه اصلاح آنان بکوشد و فقط در راه خدا و برای رفاه حال مردم و پیشرفت جامعه کار کند، زیرا بی شک

ص: 13

راهبری که خود از معنویات و اخلاق بی بهره باشد و ملکات فاضله انسانی در او وجود نداشته باشد، نمی تواند جامعه را اصلاح کند و ملتی را نجات بخشد و این تنها رهبران آسمانی و نمایندگانشان هستند که می توانند با الهام از خدای جهان، دگرگونی عمیق و ریشه داری در همه شؤون زندگی فردی و اجتماعی مردم به وجود بیاورند. اکنون باید دید که راهبر انقلاب جهانی جدید چگونه شخصی بود و چه دگرگونی هایی در جهان پدیدار کرد .

ص: 14

تولد و دوران کودکی حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)

میلاد نور

شهر مکه در ظلمته و سکوت سنگینی فرو رفته بود و اثری از حیات و فعالیت به چشم نمی خورد؛ تنها ماه، مطابق معمول آرام آرام از پشت کوههای سیاه اطراف، بالا آمده و شعاع کمرنگ و لطيف خود را بر روی خانه های ساده و خالی از تجمل و همچنین ریگزارهای دور شهر، پهن میکرد.

کم کم شب از نیمه گذشته و نسیم لذت بخش و مطبوعی سرزمین تفتیده حجاز را فرا گرفت و آن را برای مدت کوتاهی آماده استراحت ساخت؛ ستارگان هم در این هنگام به این بزم بی ریا، رونق و صفا بخشیده و به روی ساکنین شهر مکه لبخند می زدند.

اکنون سحر است و مرغان سحرخیز و شب زنده دار، بالحنی روح افزا در آن هوای بهشتی نغمه سرداده و گویا با معشوقی راز و نیاز می کنند.

کرانه افق معه در آستانه سپیدہ سحری است، ولی هنوز سکوت ابهام آمیزی بر شهر حکومت می کند، و همه در خواب هستند، فقط «آمنه» بیدار بود و دردی را که در انتظارش بود احساس کرد. درد رفته رفته شدیدتر شد.. ناگهان چند بانوی ناشناس و نورانی را در اطاق دید که بوی خوشی از آنان به مشام می رسید. متحیر بود که ایشان چه کسانی هستند و چگونه از در بسته داخل شده اند؟! (1)

طولی نکشید که نوزاد عزیزش به دنیا آمد و بدین ترتیب دیدگان «آمنه» پس از ماهها

ص: 15

انتظار در «سحرگاه» هفدهم ربیع الاول» (1) به دیدن فرزندش روشن شد

همه از این ولادت خوشحال بودند، ولی در این هنگام که «محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) » شبستان تاریک و خاموش آمنه را روشن می کرد جای همسر جوانش «عبدالله» خالی بود چون او در بازگشت از سفر شام در مدينه درگذشت و در همان جا به خاک سپرده شد و آمنه را برای همیشه تنها گذارد. (2)

محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) نوزاد عجیب

«محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)» به دنیا آمد و همراه با ولادت او حوادثی در آسمان و زمین مخصوصا در مشرق زمین که مهد تمدن آن روز بود. پدیدار گردید.

این حوادث به منزله سریعترین وسیله خبرگزاری امروز جهان بود که از حادثه مهمی خبر میداد، و از آنجا که این نوزاد بایستی آداب و رسوم کهنه و خرافی ملتها را درهم بکوبد و اساس و شالوده ای نو برای پیشرفت و ترقی انسانها بريزد، از همان روزگار اول «زنگ بیدار باش» را به صدا در آورد.

کاخ با عظمت انوشیروان که شبحی از قدرت و سلطنت ابدی! را در نظرها مجسم می کرد و مردم به آن و صاحبش چشم دوخته بودند، آن شب لرزید و چهارده کنگره (3) آن فرو ریخت و آتشكده فارس (4) که شعله های آتش آن هزار سال زبانه می کشید به يكباره خاموش شد و خاکساران آن معبود خیالی و سوزنده که حجابهای تعصب و تقليد غلط به آنان مهلت فکر و مطالعه نمی داد، به حقیقت و جهت دیگری متوجه شدند؛ همچنین خشکیدن دریاچه ساوه، منطقه عظیم دیگری را بیدار ساخت. (5)

حليمه ، دايه محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)

نزد اعراب از سالها پیشتر مرسوم بود که خانواده های با تشخص کودکان خویش را پس از تولد به دایه ای در میان قبایل اطراف شهر می سپردند تا هم در هوای آزاد و در محیط طبیعی محرا پرورش یابند و هم تکلم به لهجه فصیح عربی را که در آن زمان، اصیل ترین جلوه آن در صحرا یافت می شد - فرا گیرند .(6)

ص: 16

بدین منظور و نیز بدان جهت که آمنه برای تغذیه فرزندش شیر نداشت، «عبدالمطلب» پدر بزرگ و کفیل «محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)» به فکر افتاد بانویی محترم و مطمئن برای نگهداری محمد عزیز، یادگار فرزندش عبدالله، استخدام کند و پس از کاوش و تحقیق کافي «حليمه» را که از قبيلة «بنی سعد» - قبیله ای که به شجاعت و فصاحت معروف بود و از زنان پاکدامن و اصيل به شمار می آمد، برای این کار انتخاب کرد.

حليمه، محمد را به قبیله خود بود و چون فرزند خویش در مراقبت او می کوشید. «قبيلة بنی سعد» مدتی بود که در صحرا گرفتار قحطی بودند؛ صحرای خشک و آسمان خشک تر فلاکت و فقر ، آنان را افزون ساخته بود .

ولی از آن روز که «محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) » به خانه حليمه أمد، خیر و برکت به او رو آورد و زندگی او که با فقر و تنگدستی می گذشت، رو به بهبود گذارد و چهره رنگ پريده او و فرزندانش نور و طراوتی پیدا کرد، پستان خشک او پر از شیر شد و مرتع گوسفندان و شتران آن ناحیه خرم گشت.

«محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) »، خود نیز پیش از دیگر کودکان رشد میکرد و از آنها چابکتر میدوید و مانند آنها شکسته حرف نمیزد .

چنان میمنت و برکت با او همراه بود که اطرافیانش به سهولت این حقیقت را در می یافتند و به آن معترف بودند؛ به طوری که «حارث» همسر حليمه به او می گفت: «آیا می دانی چه فرزند مبارک نصیب ما شده است؟». (1)

محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) در طوفان حوادث

تازه شش (2) بهار از عمر «محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) » می گذشت که مادرش آمنه برای دیدار بستگان خود و شاید زیارت قبر شوهرش عبدالله شهر مکه را ترک کرد و به اتفاق «محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) » به سوی مدینه روان گشت و پس از دیدار از نزدیکان خویش و تجدید عهد با مزار همسرش، پیش از رسیدن به مکه در محلی بنام «ابواء» درگذشت. (3)

بدین ترتیب «محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) » در سنینی از عمر که هر کودکی احتیاج فراوان به محبتهای سرشار پدر و دامان پر مهر مادر دارد این هر دو را از دست داد.

ص: 17

سیمای محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)

همانطوری که ولادت پیامبر اسلام و حوادث بعد از آن خارق العاده بود و از شخصیت و عظمت او حکایت می کرد همچنین گفتار و کردار دوران کودکی آن حضرت او را از سایر کودکان ممتاز می ساخت به طوری که عبدالمطلب به این حقیقت وأقف گشته و حضرتش را فوق العاده احترام میکرد. (1)

ابوطالب عموی محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) میگفت: «هرگز از محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) دروغ و کار ناشایست و جاهلانه ندیدیم نه بیجا می خندید و نه سخنان بیهوده میگفت و بیشتر تنها بود». (2)

هنگامی که محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) هفت ساله بود، یهود گفتند: «ما در کتابهایمان خوانده ایم که پیامبر اسلام از غذای حرام و شبهه دار اجتناب می نماید خوبست او را امتحان کنیم لذا مرغی ربودند و برای ابوطالب فرستادند، همه از آن خوردند چون نمیدانستند، ولی محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) به آن دست نزد وقتی علت آن را پرسیدند در جواب فرمود: «آن حرام است و خداوند مرا از حرام حفظ می فرماید» سپس مرغ همسایه را گرفته و فرستادند؛ به خیال این که بعدا پولش را بپردازند. آن حضرت بازهم میل نکرد و فرمود: «این غذا شبهه ناک است و...» آنگاه یهود گفتند: «این طفل دارای شأن و مقام عالی و ارجمندیست». (3)

بزرگ قریش «عبدالمطلب» با محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) مانند سایر کودکان رفتار نمی کرد، بلکه برای او مقام و مرتبه ای رفيع قائل بوده است.

هنگامی که برای عبدالمطلب جایگاهی در کنار کعبه ترتیب می دادند و فرزندانش اطراف جایگاه مخصوص را احاطه می کردند، عظمت و ابهت او مانع بود که شخصی به آنجا وارد شود، ولی محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) مقهور آن جلال و جبروت نمی شد و یکراست به جایگاه مخصوص می رفت. عبدالمطلب به فرزندانش که مانع ورود محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) می شدند، می گفت: «پسرم را رها کنید، به خدا سوگند او دارای شان عظیمی است».

آنگاه محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) با بزرگ قریش عبدالمطلب می نشست و با او به سخن می پرداخت. (4)

ص: 18

خاطراتی از کودکی و دوران جوانی حضرت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)

سرپرستی و حمایت ابوطالب (ره)

دوران کودکی محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) با رنج یتیمی در سایه حمایت نیای بزرگوارش عبدالمطلب و عموی مهربانش ابوطالب سپری شد. گویا این دوره سراسر رنج یتیمی - که از هر غمی جانکاهتر بود و روح لطیفش را آزار می داد . برای زیرسازی شخصیت عظیم محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) لازم بود و درس بردباری در برابر حوادث، و تحمل بار گران رسالت را، که بعدا می بایست به عهده می گرفت، به او می آموخت.

محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) کم کم بزرگ می شد و دوران جوانی زندگیش که دوره شکفتگی غرائز و نیروها است، فرا می رسید، او گر چه از مهر مادر و لطف و محبت پدر محروم شده بود، ولی ابوطالب به حکم وظيفه اخلاقی و سفارش اکید پدرش عبدالمطلب از او نگهداری و حمایت میکرد محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) در حقیقت برای او سه چیز شده بود، پسر، یادگار برادرش عبدالله و پدرش عبدالمطلب، و لذا جزء عائله او به شمار می رفته و مانند فرزندان دیگرش بر سفره او می نشست و در خانه او به سر می برد. ابوطالب برای محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) پدری مهربان، عمویی با وفا و مربی دل سوزی بود و این عمو و برادر زاده، آن چنان به یکدیگر علاقمند بودند که گویی رشته حیات و عمر آنها به یکدیگر بسته بود. همین علاقمندی شدید آنها، موجب شد که ابوطالب هیچ وقت محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) را از خود دور نکند و حتی هنگامی که به بازارهای عمومی عرب مانند «عكاظ» و «مجنه» و «ذى المجاز» می رود او را با خود ببرد و هنگامی که می خواست با کاروان مکه برای تجارت به شام برود نتوانست مفارقت او را تحمل کنند، و او را همراه خود برد.

ص: 19

محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) در حالی که روی شتر سوار بود. راه دور و دراز يثرب و شام را می پیمود. (1)

مصاحبه بحيزا با محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)

روزی که قافله قریش به «بصری» (2) نزدیک میشد، زاهدی گوشه گیر به نام «بحیرا» در صومعه خود بود، ناگهان دید کاروانی می آید در حالی که تكه ابری بالای سر آنها سایه افکنده و همراه آنان حرکت می کند

«بحیرا» از صومعه به زیر آمد و در گوشه ای ایستاد و به پیشکار خود گفت: «برو به آنان بگو امروز همه شما میهمان من هستید».

اهل کاروان، جز محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) که در کنار اثاثیه ایستاده بود، نزد او آمدند. بحیرا که میدید ابر بر جای خود ایستاده و حرکت نمی کند گفت: «آیا همه افراد قافله در اینجا حاضرند؟

گفتند: «آري، مگر جوانی که از حیث سن از همه کوچکتر است.»

بحيرا گفت: «او را هم بگویید بیاید» محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) را هم آوردند. چون آمد، ابر هم با او به حرکت، درآمد. راهبه خیره خیره در او می نگریست پس از صرف غذا به او گفت: «من از تو پرسشی دارم. تو را به «لات» و «عزی» (3) قسم می دهم که جواب مرا بدهی!»

محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) : «مبغوض ترین چیزها در نظر من، همین دو اسم است که مرا به آنها قسم دادی».

بحيرا: «تو را به «الله» (خدا) قسم می دهم که پاسخ مرا بدهی»

محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) : «سؤال خود را بگو!»

بحیرا پس از یک مصاحبه کوتاه با محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) بردست و پای او افتاد و بر آنها بوسه زد و گفت: «اگر زمان تو را دریابم پیشاپیش تو با دشمنانت خواهم جنگید، تو بزرگ فرزندان بشری ...».

پرسید: «این جوان فرزند کیست؟»

اهل کاروان به أبوطالب اشاره کردند، که فرزند اوست.

بحيرا: «نه، پدر این جوان نباید حیات داشته باشد!»

ابوطالب: «آری او برادر زاده من است»،

بحيرا: «این جوان آتیه درخشان و مهمی دارد، اگر آنچه را من در او می بینم یهودیان ببینند او را نابود خواهند ساخت، مواظب باش یهودیان به او آسیبی نرسانند!»

ص: 20

ابوطالب: «او مگر چه خواهد کرد، و يهود با او چه کاری خواهند داشت؟» بحيرا: «او در آینده پیامبر خواهد بود و فرشته وحی بر او فرود خواهد آمد». ابوطالب: «خدا او را وا نمی گذارد و از شر دشمنان و یهودیان محافظت می کند». (1)

شبانی و تفکر محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)

گر چه ابوطالب از بزرگان قریش بود ولی دارایی او برای مخارج سنگین عائله اش کافی نبود. محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) که به حد رشد و جوانی رسیده بود، طبعا میل داشتن مشغول کاری شود، و از مخارج سنگین عمویش بکاهد، ولی چه کاری انتخاب کند که با روحیه او بیشتر سازگار باشد؟ .

از آنجا که محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) می بایست بعدها پیامبری بزرگوار و پیشوایی عالیقدر گردد، و با مردم افسار گسیخته و لجوج روبرو شود و با عقاید خرافی و رسوم غلط دوران جاهلیت مبارزه کند و کاخ رفيع عدالت و مقررات صحیح زندگی انسانی را پایه گذارد، صلاح دید تا پیشه شبانی را اختیار کند .

محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) گوسفندها و دامهای خویشاوندان خود و مردم مکه را در بیابانهای اطراف مکه می چرانید و از آنها محافظت می کرد و با مردی که می گرفت به ابوطالب کمک می کرد (2) و همچنین از محیط بیابانی که از تمام سر و صداها و جنگ و جدالهای مردم شهر به دور بود و از فرصت مناسبی که داشت تجربه ها أموخت که در دوران رسالت و زمامداریش ثمرات شیرین آن آشکار گردید.

او در این مدت در جمیع فضائل؛ مروت، نیکویی خلق، بزرگواری، همسایه داری، بردباری راستگویی، امانت داری و فاصله گرفتن از رذائل اخلاقی، سرآمد مردم بود تا آنجا که به نام «محمد امین» شهرت یافت. (3)

عفت و پاکدامنی محمد (صلی الله علیه و آله وسلم)

کودکان هنگامی که غرائز و نیروهای نهفته آنان بر اثر بلوغ شکفته می شود، از مرحله کودکی گذشته وارد مرحله پرشور و پرهیجانی می شوند و خود را در عالمی دیگر می بینند؛ در این موقع حساس که انواع انحرافها، آلودگیها، بی عفتيها و بی بند و باریها به سراغ نسل جوان می آید، هرگاه از آنان مراقبتهای صحیح به عمل نیاید و یا خود آنها در حفاظت و تعدیل غرائز نكوشند. آنچنان به دره هولناک بدبختی سقوط خواهند کرد که دیگر کمتر ممکن است

ص: 21

رنگ خوشبختی و سعادت را ببینند.

محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) در جامعه الوده ای زندگی می کرد که فضای آن را انواع رذائل اخلاقی و گناه تيره ساخته بود، جوانان بلکه پیرهای حجاز به طرز شرم آوری به بی عفتی و انحرافات جنسی گرایش پیدا کرده بودند، تا جایی که به طور آشکار پرچم های سیاه، به علامت فساد، بالای برخی از خانه ها افراشته شده بود و اشخاص بی بند و بار را بدانجا دعوت میکرد.

محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) در چنین جامعه ناپاکی از کودکی به جوانی رسید و با اینکه تا بیست و پنج سالگی ازدواج نکرده بود، تحت تأثیر محیط قرار نگرفت و کوچکترین عمل خلافی از او مشاهده نشد، بلکه دوست و دشمن تو را عالیترین نمونه فضائل و اخلاق، معرفی کردند .

اشعاری که در جریان زناشویی آن گرامی با بانوی قریش (خدیجه) در توصیف و مدح حضرتش سروده شد، یادآور صفات برجسته از جمله حیای اوست؛ شاعر خطاب به خدیجه می گفت: « ای خدیجه تو در بین جهانیان به مرتبه ای بزرگ رسید، و در میان همه سرافراز شدی؛ یعنی به وصال محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) رسیدی که زنان عالم مانند او نزاییدهاند، مکارم اخلاق، عظمتها و حیا در آن حضرت جمع است و همیشه چنین خواهد بود». (1)

سراینده دیگری در اشعار خود چنین می گفت: «اگر احمد (صلی الله علیه و آله وسلم) با همه آفریده ها موازنه شود بر همه برتری دارد. و به تحقیق فضايل او برای قریش واضح و هویدا است.» (2)

ص: 22

این سفر پس از مدتی خاتمه یافت و کاروان از شام برگشت.

«میسره» شرح جزئیات سفر، و سود فراوان و بی سابقه ای که عاید آنها شده بود، و همچنین بزرگواری ها و کرامتهایی که در این سفر از محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) آشکار شده بود، همه را برای بانوی قریش تعریف کرد. (1)

شنیدن این گزارشها و نیز سخنانی که از یک عالم یهودی درباره شخصیت آسمانی محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) و تزویج وی با محترمترین زنان قریش (خدیجه) شنیده بود، باعث گردید که خدیجه نه تنها مهر و علاقه محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) را در دل بپروراند، بلکه موجب شد که او را شوهر ایده آل خود بداند. (2) و همچنین مطالبی که عمویش «ورقة بن نوفل» به عنوان پیشگویی های پیامبران گذشته درباره بشارت ظهور محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) و همسری خدیجه با او گفته بود، (3) شوق خدیجه را فراوان تر کرد.

ولی چگونه با او در میان بگذارد؟ این خود برای او که با شخصیت ترین زنان قریش بود، کار آسانی نبود.

و با او که نه تنها برای محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) یک همسر خوب بود، بلکه بزرگترین یار و مدد کارش به شمار می رفت، زندگی کرد . (1)

خدیجه نخستین بانویی است که به محمد ایمان آورده و داراییش را برای ترویج آیین اسلام در اختیار او گذاشت. (2) محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) از این ازدواج، دارای شش فرزند شد دو پسر به نام قاسم و طاهر، که در همان اوان کودکی در مکه مردند و چهار دختر به نام، رقیه، زینب، ام کلثوم، و فاطمه علیها السلام ، که برجسته ترین آنها بود. (3)

خدیجه به خاطر از خود گذشتگی و فداکاری بی نظیری که نسبت به محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) و آيين او نشان داد، نه تنها در زمان حیاتش مورد علاقه شدید پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) بود، بلکه بعد از مرگ هم هرگاه یاد او می افتاد بسیار اندوهگین میشد (4) و گاهی در فراق او اشک می ریخت. هر چه بود آفتاب عصر خدیجه در سن 65 سالگی یعنی در سال دهم بعثت غروب کرده (5) و خانه محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) برای همیشه از فروغ خدیجه خاموش گشت.

ص: 26

کامل که بیش از 50 سال دارد، با زن جوانی که هنوز حدود و مقام افراد را نمی داند کار آسانی بود؟» (1) پاسخی ندارند و در می مانند، و باید اعتراف کنند که هرگز محمد (صلی الله علیه و آله وسلم) شهوت پرست نبود و از روی عناد و ستم او را متهم به شهوترانی نمودند، و این چقدر معتم و بی انصافی است.

«جان دیون پورت» می گوید: «آیا ممکن است، مردی که به شهرت توجهی بسیار دارد، در چنان کشوری که تعدد زوجات عمل عادی شمرده می شد، برای مدت 25 سال به یک زن قانع باشد؟» (2)

2-به خاطر وضع قانون و کوبیدن سنّتهای غلط جاهليتّ؛ مانند «زینب دختر جحش» دختر عمه رسول خدا صلی الله علیه وآله که با«زید بن حازمه» پسر خوانده آن حضرت ازدواج کرده بود، و این ازدواج که به دستور پیامبر اسلام صورت گرفت، خود نمونه ای از الغاء امتیازات غلط طبقاتی، در اسلام است؛ زیرا این یکی از نوادگان عبدالمطلب، بزرگ

قریش، و زيد از نظر خانوادگی «برده» بود،که به وسیله رسول اکرم صلی الله علیه وآله آزاد گردید زینب به خاطر شخصیتی که داشت به زید بزرگی بن فروخت و بدین جهت زندگی خود را تلخ میکرد و هر چه پیامبر صلی الله علیه وآله آنها را نصيحت كرد،مؤثر نشد و سرانجام زید به زینب بی میل گردید لو را طلاق گفت.(1)

پس از آنکه زينب طلاق گرفته پیامبر اسلام به فرمان خداوند او را به عقد خود درآورد؛تا رسمی را که میان مردم جاهلیت بدون دلیل و مصلحت رواج داشته از بین ببرد(چون آنها پسر خوانده خود را پسر واقعی می دانستند و همسر او را نمی گرفتند).(2).

3-به خاطر آزادی ایران و بردگان مانند «جَوُیریه».

«جویریه »از قبیله بزرگ «بَنّي المُصطَلَق» بود که پس از نبرد با ارتش اسلام مغلوب و اسير شدند. پیامبر اسلام با جویریه دختر«حارث»که بزرگ آنها بوده ازدواج کرد.مسلمانها وقتی دیدند که اسیران ازمنسوبین آن حضرت شدند؛ بسیاری از آنها را آزاد ساختند، و به قول این هشام از برکت این ازدواج، صد خانواده بنی المصطلق آزاد شد.(3)

4-به خاطر پیوند با قبایل بزرگ عربا و جلوگیری از کارشکنیهای آنان و حفظ سیاست داخلی، پیامبر اسلام با عایشه، حفصه، ام حبیبه، صفیه، و میمونه ازدواج کرد.

«ام حبيبه»دختر ابوسفیان همان کسی است که خاندان او با دودمان رسالت دشمنی آشتی ناپذیر داشتند و شوهر او درحبشه از اسلام برگشت و نصرانی شد و سپس درگذشت. ام حبیبه سخت در اضطراب و ناراحتی به سر می برد؛زیرا او مسلمان ولی پدرش ابوسفیان، دشمن شماره یک پیغمبر بود و نمی توانست به او پناه ببرد؛بنابراین،ام حبیبه زنی بی سرپرست و محروم بود که پیامبر اسلام برای جلب قلوب بنی امیّه و همچنین سرپرستی ام حبیبه، با او ازدواج کرد.(4)

«صفیه»دختر «حتى ابن اخطب» رئيس قبيلة«بني النضير» بود و پس از آنکه

ص: 29

اسیران یهود در میان مسلمین پخش شدند،حضرت برای حفظ شخصیت صفيه با او پیوند زناشویی بسته و بدین وسیله با یکی از بزرگترین قبایل بنی اسرائیل طرح خویشاوندی ريخت .(1)

«میمونه»از قبیله بزرگ «بنی مخزوم» بود که رسول خدا صلی الله علیه وآله در سال هفتم هجری با وی ازدواج فرمود.(2)

زنهای پیامبر، جز عایشه، در موقع ازدواج با رسول اکرم صلی الله علیه وآله بیوه بودند و بیشتر آنان دوران جوانی و نشاطشان گذشته بود و این خود بزرگترین دلیل است که ازدواجهای رسول خدا صلی الله علیه وآله روی مصالح و أهداف مقدّس اسلام بوده است،و هرگز تهمت هوسرانی و غیره بر پیامبر اسلام نمی چسبد

ص: 30

موهومات و اختلافات طبقاتی با شدیدترین وضعی حکومت می کرد. چیزی که وجود نداشته قانون و عدالت بود، توانگران بی عاطفه از دسترنج دیگران و خون دل يتيمان و بيوه زنان، سیم و زر می اندوختند و بزرگی و آقایی می فروختند و طبقه رنجبر و زحمتکش را استثمار می کردند.

برنامه آنان در کسب و تجارت،به اندازه ای نادرست بود که در مقابل بدهی شوهر ناتوان، زن را مسؤل می دانستند،و در برابر طلبی که از زن ناتوان و درمانده داشتند، شوهر او را بازداشت می کردند.(1)

عوض این که خود به کمال و تحصیل علوم بپردازند، به نیاکان و کثرت افراد افتخار می کردند و گاهی نیز برای این که ثابت کنند عدّه آنان از قبیله دیگر بیشتراست، به گورستان می رفتند و قبرها را می شمردند و ضمیمه می کردند!(2)

شهوترانی، میگساری و خونریزی از کارهای روزمره و پیش پا افتاده آنان بود.(3)

امرؤالقيس شاعر معروف عرب،سرگذشت خود را با دختر عمویش عنيزه، که نموداری از یک عشقبازی شیطانی و جنون آمیز است،با کمال بی شرمی در اشعارش شرح می دهد(4)و عجیب تر آنکه همان اشعار را جزو عالیترین آثار ادبی در خانه کعبه می آویختند!

این دورنمایی از وضع عمومی و اخلاق و رفتار جامعه ای بود که نور اسلام از افق تاریک آن ظاهر شد.

بدیهی است کسی که رنگ این اجتماع را به خود نگیرد، بلکه از آن رنج هم ببرد و به معارضه با آن برخیزد، شخصیتی عظیم و ملکوتی دارد.

همه به سوی بتکده می رفتند؛ ولی محمّد صلی الله علیه وآله با این که از کسی درسی فرا نگرفته بود(5)،راه کوه «حرا»را در پیش می گرفت و آنجا در مقابل قدرت و عظمت آفریدگار جهان خاکسار می شد و او را می پرستید.(6)

محمّد صلی الله علیه وآله در پرتو عنایات خداوند از همان ابتدا، راه خود را تشخیص داد و بدون هیچ اضطراب و تردید،روشهای نادرسته قوم خود را تقبیح کرد و بر خلاف، أن سنتهای غلط، گام برداشت.(7)

ص: 32

او نه تنها لحظه ای از عمر شریفش را به بت پرستی نگذراند بلکه از شنیدن نام آن ها هم بیزار بود.چنانکه پیشتر نیز گفتیم؛هنگامی که دوازده ساله بود و (بحيرا) او را به نام دو بت معروف«لات و عزی»قسم داد، آن حضرت در غضب شد و گفت: «من هیچ چیز را به اندازه این دو دشمن ندارم»(1)

عظمت و پاکی او زبانزد خاص و عام بود، درستکاری و امانتش لقب «امین» به او بخشید و همین صفت پسندیده موجب شد،خدیجه کالای تجاری خود را به او بسپرد.

اخلاق و رفتار محمّد صلی الله علیه وآله با مردم به اندازه ای عالی و دلنشین بود که همه مجذوبش می شدند.

«عمار» می گوید:«پیش از بعثت، من و محمّد شبانی می کردیم، روزی به او پیشنهاد کردم: خوب است برویم در چراگاه «فخّ»، محمّد صلی الله علیه وآله اظهار موافقت کرد. چون فردا شد و به آنجا رفتم، دیدم محمّد صلی الله علیه وآله قبل از من به آنجا رفته است،ولی گوسفندان خود را از چریدن باز می دارد.پرسیدم:چرا نمی گذاری گوسفندان بچرند؟ گفت:چون به تو وعده داده بودم، میل نداشتم پیش از تو گوسفندان من از این مرتع استفاده کنند».(2)

محمّد صلی الله علیه وآله بدین ترتیب مسیر دیگری را طی می کرد و شیفتة سنن و عادات قومی نمی شد و تحت نظارت عامل غیبی به تکامل خود ادامه می داد. به همین جهت مردم نسبت : به او احترام بیشتری قائل بودند و در حل مشکلات به رای و نظر او اهمیت زیادی می دادند و از وی پیروی می کردند

رفته رفته دامنه اختلاف بالا گرفته تا از هم جدا شدند و مهیّای کارزار گردیدند.

پسران «عبدالدار» کاسه بزرگی را پر از خون کردند و دستهای خود را در آن فرو بردند و بدین ترتیب از یکدیگر پیمان مرگ و کشته شدن گرفتند.

این اختلاف وحشت زا چهار شب یا پنج شب به طول انجامید،تا این که «ابوامیه» که سالخورده ترین افراد قریش بود گفت:«پیشنهاد من این است که اولین شخصی که از در مسجد وارد می شود،او را در این مسأله«داور»قرار دهید و نظریه او را همگی بپذیرید تا مشکل حل شود».

قریش پیشنهاد او را پذیرفتند و منتظر آن بودند که چه کسی از در مسجد وارد می شود؛ناگهان پیامبر اسلام وارد شد، چشم آنان وقتی به او افتاد گفتند:«این امین است، این محمّد است، ما به رأی او راضی هستیم»

محمّد صلی الله علیه وآله که از جریان اطلاعی نداشت. وقتی از قضيه آگاه شد،گفت:«جامه ای بیاورید.»قریش با این که از منظور آن حضرت بی اطّلاع بودند، فوراً جامه ای حاضر کردند. پیامبر آن را پهن کرد و «حجرالاسود» را در میان آن گذارد و گفت: «هر یک از قبایل یک طرف این جامه را بگیرند تا همه در این افتخار سهیم باشند.»قريش أطراف، جامه را گرفتند و بالا بردند تا به جایی رسید که باید حجرالاسود در آنجا نصب شود؛ آن وقت محمّد صلی الله علیه وآله دید اگر نصب آن را به دیگری واگذارد،اختلاف و نزاع در می گیرد،لذاشخصاً حجرالاسود را برداشته و در جای خود گذاشت و با این تدبیر عالی، اختلاف را به کلی رفع کرد(1).

این قضیه به خوبی شخصیت عظیم اجتماعی محمّد صلی الله علیه وآله را روشن می کنند و از طرفی حسن تدبير و فکر صحیح او را که غائلة وحشتناکی را بدون خونریزی و نبرد، فیصل داده آشکار می کند.

ص: 34

البته توجه دارید که اگر این ارتباط از انبیاء گرفته شود،آنها هیچ ندارند. همه مقامات پیامبران در این است که قابلیت ارتباط با مبدأ جهان را دارا بودند؛ لذا هر چه می گفتند هیچگونه ابهام و پیچیدگی در آن نبود، بلکه صد در صد می دانستند که چیست و از کجا آمده است، بر خلاف«کشف»ادعایی گروهی که ممکن است در اثر ریاضت و عوامل دیگر حاصل شود و صاحبان آن به مطالبی برسند که نمی دانند از کجا است. بلکه غالباً با گمان و خیال همراه و گاهی از اوقات هم مخالف واقع است و برای دیگران هیچ اعتباری ندارد. البته امتیاز انبیاء بر این گروه چنان روشن است که نیازی به توضیح ندارد؛زیرا پیامبران الهی هر چه می گویند و می بینند، حقیقت است و هیچ تردیدی در آنها راه ندارد؛ بنابراین «وحی» ارتباطی بوده است میان خداوند و پیامبران و این ارتباط گاهی به وسیله «جبرئيل» فرشته مأمور وحی و گاهی بدون واسطه انجام می گرفت.

موضوع، بی اطلاع بود،ناراحت شد، ناگهان دید محمّد صلی الله علیه وآله با چهره ای دگرگون وارد خانه گردید. از او پرسید: «چرا امروز این قدر دیر آمدید؟»آن حضرت ماجرای خود را برای خدیجه شرح داد.خدیجه از مدتها پیش انتظار چنین روزی را داشت،زیرا از غلام خود«ميسره» شنیده بود که راهب نصرانی در سفر شام راجع به محمّد صلی الله علیه وآله گفت: «هَذَانَبیّ الأمَّة(1)؛این پیامبر مردم است»و نیز کاهنان و علماء یهود و نصاری به او بشارت داده بودند که محمّد صلی الله علیه وآله پیامبر است و شأنی عظیم دارد، لذا به پاخاست و پس از پرسشهای لازم؛ با «ورقة بن نوفل» که یکی از مردم با سواد و مسیحی بود، تماس گرفت و قصّه را به وی گفت.«ورقة»اظهار داشت: «به خدا سوگند، همان ناموس اكبر«جبرئیل»که پیش موسی می آمد نزد او آمده است، بدون هیچ تردیدی او پیامبر این امت خواهد بود»(2). سپس برای این که خديجه موضوع را بهتر درک کند، نشانه نزول فرشته و وحی را به او اعلام داشت.(3) خديجه برگشت و پس از یک بررسی کوتاه نبوّت و پیامبری محمّد صلی الله علیه وآله را پذیرفت و ایمان خود را اعلام کرد و بدین ترتیب در میان زنان افتخار سبقت در ایمان، نصیب وی گردید.

می کردند و می گفتند:«نماز ستون دین است(1). اگر کسی نماز را سبک بشمارد در آخرت و سرای جاویدان به دستگیری و شفاعت ما نمی رسد»(2). به هر صورت، خداوند به وسيله جبرئیل کیفیت نماز و شرایط آن را اعلام کرد و حضرت محمّد صلی الله علیه وآله آن را به خدیجه و على علیه السلام یاد داد و نماز دسته جمعی را که نماز جماعت نامیده می شود، بر پا نمود.(3)

و اسلام بر خلاف میل مخالفين گسترش یافت. و چون زمینه برای دعوت علنی آماده گشت محمّد در انجام آن، مأموریت یافت.

نشاند و همان گفتار را تا سه بار تکرار کرد ولی کسی جز علی علیه السلام به او پاسخ مثبت نداد، آنگاه اشاره به على علیه السلام کرد و گفت: «این برادر، وصی و جانشین من در میان شما می باشد، به سخنان او گوش فرا دهید و از وی پیروی کنید.»(1)

در همین روز بود که جماعتی به پیامبر اسلام ایمان آوردند،(2)ولى «جهل» و «تعّصب» نگذاشت همه خویشان وی به او ایمان آورند؛ اگر چه این مجلس برای حمایت و طرفداری آنان از پیامبر اسلام بی تأثیر نبود.

در این قضیه علاوه بر سیر شدن چهل نفر، با غذایی کم، نکته دیگری نیز قابل توجه و دقّت است و آن این که جملاتی که پیامبر اسلام در آن روز نسبت به پسر عمّ خود علی علیه السلام اظهار داشت،با کمال صراحت می رساند که خلافت، و جانشینی آن حضرت با على علیه السلام است و او را باید جانشین بلافصل پیامبر اسلام، و اولین امام دانست.

بدین ترتیب زمینه برای دعوت عام و تبلیغ علنی مردم آماده گردید و آن حضرت با پشتکار خستگی ناپذیر، ساعتی آرام ننشست و از همین موقع بود که پرچم اسلام به اهتزاز درآمد و حقیقت شروع به پیشروی کرد .

ص: 43

قبایل مختلف به سویش شتافتند،و برای شنیدن سخن حضرت محمّد صلی الله علیه وآله چشم به او دوختند. پیامبر رو به آنان کرد و گفت: «ای مردم! هرگاه به شما خبر دهم که دشمنان می خواهند، صبحگاه و يا شبانگاه غفلتاً بر شما بتازند آیا تصديقم می کنید؟ »

همگی گفتند:«ما در سراسر دوران زندگیت از او دروغ نشنیده ایم».

پیامبر فرمود:«ای گروه قریش! من شما را از عذاب خدا بیم میدهم. خود را از آتش نجات دهيد...».(1)

و افزود:«موقعیت من، موقعیت همان دیدبانی است که دشمن را از دور می بیند و قوم خود را از خطر آنان با خبر می سازد؛آیا چنین شخصی هرگز به قوم خود دروغ می گوید؟ »(2)

ابولهب از بیم آنکه مبادا سخنان آن حضرت در دل حاضران اثر کند سکوت را شکست و خطاب به آن حضرت چنین گفت:

«وای بر تو ما را برای شنیدن همین حرفها در اینجا گرد آورده ای ؟»

او با کلمات تند و بی ادبانه اش گفتار حضرت محمّد صلى الله عليه وآله را قطع کرد و او را از ادامه سخنانش بازداشت و به پاداش.این جسارت ها و انكارها و همکاری با دشمنان ومشرکین خداوند در مذمت او سورة «تَبَّت يَدا أَبِي لَهَب»(3)،را نازل فرمود.

نتیجه ای که از آن مذاکرات و تبادل نظرها گرفتند این بود که همه به خانه ابوطالب، بزرگ قریش - که سِمَتِ پدری نسبت به پیامبر داشت - بروند و از او بخواهند هر طور که صلاح می داند، محمّد صلی الله علیه وآله را از ادامه راه خویش باز دارد.

بدین منظور نزد ابوطالب رفتند و پس از گفتگوهایی ابوطالب آنان را آرام ساخت .

ابوطالب سخت ناراحت شد و گفت:«بد تکلیفی می کنید، من فرزند شما را نگهداری کنم؛ ولی فرزند خودم را به شما بدهم که او را بکشید! سوگند به خدای چنین چیزی نخواهد شد».(1)

«غیر از این کلمه چیز دیگری بخواه».

پیامبر صلی الله علیه وآله با قاطعیت جواب داد:«اگر خورشید را در دست من بگذارید، جز این چیزی از شما نخواهم خواست»(1).

سران قریش چون دریافتند، گفتگو با حضرت محمّد صلی الله علیه وآله نتیجه ای ندارد و تهدید و تطمیع، او را از راهی که در پیش گرفته باز نمی دارد، تصمیم گرفتند در برابر آن حضرت شدت عمل به خرج دهند.

ص: 48

زحمتکش را بمکند.زورمندان و قلدران می خواستند به زور شمشیر و سرنیزه مال و ناموس مردم بی دفاع و ناتوان را به دست آورند... و خواهی نخواهی، این آیین جدید که با این سیستم اجتماعی غلط مبارزه می کرد، با مخالفت شدیدی از جانب آنها که منافعشان در خطر می افتاد، روبرو می شد.

در کادر رهبری مخالفان افراد سرشناسی مانند:ابوجهل،ابوسفیان،ابولهب، اسودبن عبد يغوث، عاص بن وائل، عتبه، شیبه، ولید بن مغیره و عقبة بن ابی معیط، قرار داشتند.

آفتاب کرم و سوزان آزار می دادند تا دسته از دین جدید بردارند.«سميّه»مادر عمار، نخستین شهید راه اسلام، با ضربه ای که ابوجهل به او زد، به شهادت رسید و ياسر پدر عمار نیز، سرانجام زیر شکنجه جان سپرد خود عمار نیز به شدت مورد شکنجه قرار گرفت، ولی تقیه کرد و از مرگ نجات یافت»(1)

4-بلال حبشی برده و غلام و از جمله یاران پیامبر صلی الله علیه وآله بود که اربابش او را سخت مورد شکنجه قرار می داد،در گرمای نیم روز او را روی ریگهای داغ و تفتیده بیابان می خوابانید و سنگ بسیار بزرگی را روی سینه او می نهاد تا دست از پیامبر صلی الله علیه وآله بردارد و به پرستش بتها بپردازد.

بلال در مقابل تهدیدها و شکنجه های او مقاومت میورزید و در پاسخ فقط یک کلمه را تکرار می کرد: «أَحد أَحد!يعنی: یگانه، یگانه، یعنی خدای یکی است و هرگز به آیین شرک و بت پرستی برنمی گردم»(2). متأسفانه در این مجال کوتاه نمی توان همه داستان های غم انگیز مسلمانان صدر اسلام و رسول اکرم صلی الله علیه وآله را،مشروحاً مورد بررسی قرار داد ولی باید به طور کلی گفت که دشمنان اسلام در مبارزه با اسلام و هوادارانش از هرگونه وسیله ای استفاده می کردند که به طور فهرست وار می توان به چگونگی آنها اشاره کرد:

1-مبارزه اقتصادی؛ قریش جنگ اقتصادی شدیدی را برضدّ حضرت محمّد صلی الله علیه وآله ویارانش آغاز کردند، فشار اقتصادی و تحریم هرگونه معامله با مسلمانان، یکی از حربه های ناجوانمردانه آنان، بر ضد اسلام و مسلمانان بود.

2-مبارزه روانی؛ تحریم زناشویی با مسلمانان و قطع هرگونه رابطه با آنان از طرف قریش و متهم ساختن رسول اکرم صلی الله علیه وآله ، به جادوگری و دروغگویی و غیره، یک مبارزه روانی، برای از بین بردن استقامت مسلمانانِ نخستین بود.

3-آزار و شکنجه های بدنی وسیله ضدانسانی دیگری بود که قریش برای کوبیدن نهضت جدید و رهبر و هواداران آن،از آن استفاده می کردند.این وسیله ناجوانمردانه که منجر به مرگ عده ای از افراد با ایمان صدر اسلام گردید؛در واقع راه دیگری برای مبارزه با پیشرفت اسلام بود.

علی رغم همه وسایل ضدانسانی که قریش در مبارزه با اسلام و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و مسلمانان به کار برده اسلام همچنان پیش رفت. حضرت محمّد صلی الله علیه وآله مردم را به راه راست دعوت کرد و مسلمانان به راه خود ادامه دادند .

ص: 51

آنان در این راه پرافتخار متحمّل مشکلات فراوان،زجرها، شکنجه های ناگواریها، سختیها و مهاجرتها شدند؛ تا عقیده و ایمان خود را از دست ندهند.

نکته قابل توجهی که از وضع مسلمانان صدر اسلام به دست می آید؛ آن است که برخلاف شایعه دشمنان اسلام،اسلام به زور شمشیر،پیش نرفته است بلکه مدت سیزده سالِ تمام، در زیر فشار سرنیزه و شمشیر دشمنان، و آزار و شکنجة أنان مقاومت نموده و پیش رفته است.

ص: 52

خود را یافتند و از جان و دل اسلام را پذیرفتند.

خزرجیان در هنگام مراجعت از پیامبر صلی الله علیه وآله ،مبلّغ و راهنمایی خواستند و حضرت، «مصعب بن عمیر» را همراه آنان روانه کرد و بدین ترتیب اهل شهر يثرب، از طلوع خورشید اسلام، با خبر شدند و برای بررسی آیین جدید شتافتند.آنچه بیش از هر چیز مردم را برای گرویدن به اسلام آماده می ساخت؛ شنيدن آیات نورانی و جذاب قرآن بود .

«مصعب»گزارش اسلام آوردن بزرگان اوس و خزرج را به پیامبر صلی الله علیه وآله نوشت و بعداً عدّة زیادی از کسانی که از يثرب برای شرکت در مراسم حج به مکّه آمده بودند، پنهانی با پیامبر صلی الله علیه وآله ، نيمه شب ملاقات کردند.مسلمانان يثرب در راه به ثمر رسیدن نهال اسلام، با پیامبر بیعت کردند و متعهّد شدند همانطور که از زن و فرزند خود حمایت و جانبداری می کنند، از پیامبر حمایت نمایند(1).

خوابید و خطرهایی که پیامبر را تهدید می کرد بر خود هموار کرد.(1)

جانبازی علی علیه السلام به اندازه ای خالصانه و پراهمیّت بود که خداوند آنرا در قرآن مجید ستوده است.(2)

ابوبکر خیلی اصرار کرد که آن حضرت به يثرب حرکت کند؛ولی پیامبر نپذیرفت و به ابوبکر فرمود:«علی مرا با جان خود حفظ کرده است و بهترین اهل بیت من و پسر عمّ و برادر من است، از این جا حرکت نمی کنم تا علی به من ملحق گردد»(1)

علی علیه السلام پس از انجام مأموریتی که به او واگذار شده بود، خود را در «قبا» به پیامبر رسانید. در حالی که پایش چنان صدمه دیده بود که قدرت راه رفتن نداشت. پیامبر صلی الله علیه وآله با مهربانی او را در آغوش کشید و از آب دهان خویش به پای او ماليد و ورم و صدهه پای او برای همیشه برطرف گردید و همراه او به طرف يثرب حرکت کرد.(2)

نجات بخشید و به آنها سعادت و عظمت داد.

این خاطره باید هر سال به مناسبت سالگرد هجرت زنده شودو کوششها و زحمات صدر اسلام -که به اتّکاء ایمان به خدا و پیروی از دستوارات پیامبر عالیقدر صلی الله علیه وآله، توانستند انقلاب مقدّس و ترقّی عظیمی به وجود آورند - گوشزد شود و سرمشق ملت های مسلمان قرار گیرد.

اکنون که ملت مسلمان ایران به رهبری یکی از نوّاب عامّ امام زمان علیه السلام (امام خمینی قدس سره ) بر اساس تعلیمات اسلامی دسته بیگانگان را از کشور خویش دور ساختند و پرچم حکومت اسلامی را در سال1357هجری شمسی در ایران به اهتزاز در آوردند و در راه تحکیم آن مال و جان خود را در طبّق اخلاص گزاردند، باید متوجه و مراقب باشند که برنامه ها از خطّ اصيل اسلام و مکتب اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله منحرف نشود تا بتواند سایر ملت ها به ویژه ملت های مسلمان را نیز هوشیار و بیدار نموده تا از زیر بار استعمار، ذلت و بدبختی بیرون آیند و مجد و عزّت خود را باز یابند .

ص: 57

دو نفر را با هم برادر قرار داد و نیز علی علیه السلام را به عنوان برادر خود انتخاب کرد وفرمود: «على هم برادر من است».(1)

اخوت اسلامی است که قرآن از آن به عظمت و احترام یاد می کند و می فرماید:«...و به یاد آورید نعمت خدا را بر خودتان،آن هنگام که با هم دشمن بودید و خدا به لطف خود دلهایتان را با یکدیگر مهربان و با الفت قرارداد و با هم برادر دینی و ایمانی گشتید،در حالی که پیشتر بر لبه پرتگاه آتش(جنگ و اختلاف)بودید، و خدا نجاتتان داد...»(2)

مسلمانان همچون یک خانواده بزرگ در شادی و اندوه یکدیگر شریک، و مردمی با صفا و مهربان و شعارشان وحدته و برادری باشد.

اخوت اسلامی،یک مسؤلیت عمومی برای تمام مسلمانها،نسبت به یکدیگر، به وجود می آورد؛ به طوری که آنان نمی توانند خود را فارغ از مشکلات و گرفتاری های دیگران بدانند؛بلکه هر کس به اندازه توانایی خود باید در راه رفع مشکلات و ایجاد امکانات بكوشد .

این مسؤلیت شامل دو بخش است :

می کرد. شاهد زنده آن، صلح با چند طایفه از یهود بود که در سال اول هجرت انجام گرفت(1).

اسلام، خواهان صلح و همزیستی عمومی است و در این زمینه برنامه های عالی و مفیدی طرح می کند.

به عدل اسلام، دعوت کنیم. هر کس دعوت ما را بپذیرد سرزمین او را به خودش واگذار می کنیم و می رویم...»(1)

ترقّی و تعامل بشر می باشد.

ايمان مسلمانان صدر اسلام و استقامت آنان بهترین دلیل است بر این که اسلام به زور شمشیر پیش نرفته است.مسلمانان صدر اسلام به اندازه ای نسبت به دین خود علاقه مند بودند که در برابر تمام مشکلات استقامت می ورزیدند و حتّی زادگاه خود را ترک می گفتند و هجرت می کردند.

بلال حبشی از کسانی بود که نسبت به قبول اسلام پیشی گرفت.ابوجهل او را روی ریگهای گرم حجاز می انداخته و سنگ بزرگی روی او می گذارد تا حرارت آفتاب او را بیازارد و به او می گفت:«به پروردگار محمّد کافر شو» ولی بلال پی در پی می گفت: «أَحد، أَحد»(1) او با این شکنجه ها و آزارها از آیین پاک اسلام دست نمی کشید و استقامت می ورزید. آیا با این وضع باز هم می توان گفت که اسلام به زور شمشیر پیش رفته است؟!

دشمنان اسلام چون نقطه ضعفی در اسلام ندیدند؛ خواستند از این راه اسلام را لکّه دار کنند. غافل از این که اسلام به خاطر سهولت و سادگی، پناه دادن به توده های محروم و ستمدیده و جامعیّت خود نسبت به مسائل زندگی، پیش می رود .

دکتر گوستاولوبون فرانسوی می نویسد:«اسلام با طريق سهل و ساده ای پیش می رود؛ که واقعاً حیرت انگیز است و باید آن را جزو اختصاصات اعلام شمرده هر جا مسلمین قدم گذاردند، اسلام برای همیشه در آنجا باقی مانده است». (2)

یکی دیگر از نویسندگان مسیحی می نویسد:«بسط و توسعه جهان اسلام،به وسيله تماس های بازرگانی و فرهنگی در ماوراء مرزهای اسلامی، بسیار بیشتر از فتوحات نظامی بوده است»(3)

ص: 64

کشته بی گناه آن -کوچک و طبیعی جلوه دهد.

ما نخست انگیزه نبردهای معروف پیامبر صلی الله علیه وآله و سپس آمار کشتگان تمام جنگهای زمان پیغمبر صلی الله علیه وآله را به طور اختصار بیان می کنیم تا حقیقت روشن گردد و خوانندگان عزیز، فلسفة جنگ های اسلامی را دریابند و نیز بدانند که تعداد مقتولین چه رقم کوچکی را تشکیل می دهد.

در این جنگ چون عده ایی از مسلمانان به راهنمایی پیامبر صلی الله علیه وآله گوش ندادند؛ به نفع اسلام انجام نشد(1).

پیامبر اسلام از توطئه آنها باخبر شد و با لشکری به سویشان حرکت کرد تا ازخطر آنان جلوگیری کند و در محلی به نام«مریسیح»با آنان جنگید و در این پیکار پیروز شد.این جنگ در سال ششم هجری اتفاق افتاد(1).

و خطابه تاریخی خود را ایراد نمود و اعلام داشت:«آگاه باشید که شما برای پیامبر خدا، بد همسایگانی بودید، به تکذیب او پرداختید و اذیت کردید و ما را از دیارمان بیرون رانديد و به آن هم راضی نشدید، حتی در مدینه و غیر آن، از ما دست برنداشتید و با ما مقابله کردید بروید همه شما، آزاديد.»(1)

این گذشت و بزرگواری موجب شد که مردم مکه به اسلام رو آورند.در این فتح، پیامبر اسلام به مسلمانان دستور داد که جنگ نکنند؛ مگر به عنوان دفاع و جلوگیری از تجاوز مشرکین. ولی هشت نفر مرد و چهار زن را مهدورالدّم(2) اعلام فرمود، از این عده چهار نفر کشته شدند، تنها زد و خوردی که رخ داد بین سپاه خالد و عده ای از مشرکین بود که به سرکردگی عكرمة بن أبي جهل می جنگیدند و عده ای کشته شدند.(3)

آمار مقتولین در جنگهای زمان پیامبر اسلام طبق مدارک ذیل :

توضيح:

این آمار در هر یک از مدارک فوق با مراعات اعداد حداکثر در موارد اختلاف، تنظیم شده است و هر جا که نتوانسته ایم اعدادی پیدا کنیم جایش خالی مانده است .

تاریخ الخمیس که یکی از مدارک آمارگیری ما می باشد مجموعه ای است که از دهها کتاب تفسیر و حدیث و تاریخ انتخاب شده است.

ارقام ناچیزی که در جدول آمار ملاحظه می شود، هیچگاه قابل مقایسه با ارقام مقتولین جنگهای مذهبی و صیلبی مسیحیان نمی باشد.

خواننده محترم ملاحظه فرمودید که هیچ یک از جنگهای زمان پیامبر صلی الله علیه وآله به خاطر کشورگشایی، انتقام و تجاوز صورت نگرفته بود؛ بلکه فقط برای پیشرفت اسلام و جلوگیری از تجاوز پیمان شکنان، حفظ استقلال و دفاع از حریم مسلمين و اعتلای کلمه حق بوده است.

دکتر گوستاولوبون از قول«میشود»نقل می کند:«اسلام که جهاد را واجب کرده است مردم را نسبت به پیروان مذاهب دیگر، به انصاف، عدالت و گذشته دعوت می کند و به آنان آزادی مذهبی می دهد»(1)

ص: 70

نظر پرچمدار این نهضت، اصلاح منطقة حجاز و گروه عرب نبود؛ بلکه مأموریت داشت، رسالت جهانی خود را از محیط عربستان شروع کند.

شاهد آن، جمله ای است که آن حضرت در آغاز دعوت عمومی خویش به نزدیکانش فرمود:«اِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَيكُم خَاصَّةً وَإِلَى النَّاسِ عامَّةً؛همانا من فرستاده خدایم به سوی خصوص شما و به سوی عموم مردم .»(1)

همچنین آیاتی از قرآن این حقیقت را تأیید می کند. به سه آیه زیر توجه کنید:

1-قَل یَا اَیِّهَا النَّاسُ إِنِّي رَسُولُ اللَّهِ إِلَيكُم جَمِيعاً...بگو، ای مردم!همانا من فرستاده خدایم به سوی همه شما»(2)

2-«وَمَا اَرسَلنَاکَ إِلَّا رَحمَةُ لِلعَالَمِینَ؛ نفرستادیم تورا مگر به منظور رحمتی - گسترده -برای جهانیان»(3)

3-«... وَ اَوُحِىَ آلَیَّ هَذالقُرءَانُ لِاُنذِرَکُم بِهِ وَ مَن بَلغَ...این قرآن به من وحی شده است تا به آن شما و هر کس دیگر را که قرآن به او برسد، بیم دهم.»(4)

از آیات بالا آشکارا معلوم می شود که رسالت جهانی پیامبر،پس از ورود به مدینه و گسترش اسلام، طرح ریزی نشد؛بلکه دعوت آن حضرت از روز اوّل برای عموم مردم، در همه زمان ها و مکان ها، آغاز گردید.

پیشوای ششم امام صادق علیه السلام، در پاسخ مردی که پرسید: «چرا قرآن هرچه خوانده ودرس داده می شود تازه است؟» فرمود: «خداوند قرآن را برای زمان و گروهِ ویژه ای نفرستاده است؛بدین جهت تا رستاخيز در هر زمانی نو و پیش هر گروهی تازه است».(5)

مانند نجاشی، مقوقس و دیگران...(1)

تحقیقاتی که در زمینه جمع آوری نامه های قبلی تبلیغی پیامبر صلی الله علیه وآله شده است، نشان می دهد که آن حضرت حدود 62نامه به پادشاهان، بزرگان قبایل و دیرنشینان، برای دعوت به اسلام فرستاده است که متن 29 عدد آنها در اختیار است.(2)

و اینک نظری به قسمتی از نامه های پیامبر اسلام :

به همان رسالتی که حضرت کلیم را مأمور ساخته بود،فرستاده است،شما را به خدا و آنچه- الواح مقدسی که-در طور سینا پر موسی فرود آورد... سوگند می دهم:آيا رسالت مرا به سوی جامعه یهود و جمیع مردم، در کتاب آسمانيتان يافته اید؟! اگر چنین است، پس از خدا بترسيد و اسلام را بپذیرید و اگر هم چنین چیزی را نیافته اید معذورید»(1)

امروز در سایه حکومت اسلامی ایران باید در گسترش فرهنگ اسلام و قرآن و اهل بیت علیهم السلام همه ما به ویژه رسانه های تبلیغی تلاش بیشتری کنند تا حدّاکثر توجه مردم جهان را به اسلام جلب نمایند .

ص: 75

بهره برداری کند.

3-جامعیّت؛ دین جاوید باید همه جانبه باشد و تمام مسائل مورد نیاز بشر را پاسخ دهد.روح تشنه ومتلاطم بشر با یک سلسله تشريفات غلط و بی اثر آرامش واقعی نمی یابد؛بلکه نیازمند قوانین و دستورات همه جانبه ای است که او را درسراسر زندگی راهنما باشدومشکلات اجتماعی وی را حل کند.

4-راهنمایی در بن بستها؛مقررات عمومی گاهی در اثر برخوردبایکدیگر یا پیش آمدن ضرورت و ناچاری، بشر را در بن بستی قرار می دهد که نمی تواند بداند چه کند!

از این رو دین ابدی و جاوید،باید اضافه بر این مقررات عمومی،قوانین دیگری داشته باشد که توضیح دهد هنگام ضرورت و برخوردبا مشکلات چه باید کرد؛در آن صورت است که با هر زمان و هر حالی می سازد و می تواند برای همیشه مفیدباشد.

موضوعات فوق مهمترین علل بقاء و دوام به شمارمی آید که در قوانین اسلام رعایت شده است.

اینک توضیح آنرا می خوانیم:

3-اسلام برای من بستها و ضرورتهایی که پیش می آید، قوانینی به نام قانون اضطرار،قانون لاحرج و قانون لاضرر(1)و غیره...دارد که می تواند هر مشکلی را حل کند.علاوه بر آن،پیامبر و جانشینان پیامبر صلی الله علیه وآله و ولیّ فقیه و مراجع تقلید، می توانند در بن بستهای اجتماعی، راه حل قطعی را تعیین کنند.

4-برنامه اسلام از تمام برنامه های مکتبهای دیگر دامنه دارتر است.در اسلام مسائل حقوقی، اقتصادی، نظامی، اخلاقی، و غیره به عالی ترین صورت طرح شده است و در این زمینه ها، دانشمندان علوم اسلامی، هزاران کتاب تألیف کرده اند که منابع آن همان قرآن و گفتار پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله و خاندان پاک او می باشد.

با توجه به نکات فوق هر خردمندی می داند اسلام آیین کاملی است که می تواند همیشه نیازمندی های بشر را پاسخ مثبت دهد و با این وضع، نیازی به آیین جدید و پیامبر نوین نیست.

بنابراین تمام پیامبران نبیّ بودند،پس آیه شریفه که می فرماید:«محمّد خاتم النبيين است؛ یعنی محمّد صلی الله علیه وآله آخر همه پیامبران است و پس از او نه نبی می آید و نه رسول و نه صاحب کتاب و نه غیر آن»

3-«إِنَّ هَذَا القُرءَانَ يَهدِی لِلَّتِی هِیَ أَقُوَّمُ.این قران راهنمای پابرجاترین واستوارترین برنامه هاست».(1)

بدیهی است با این کیفیت نیازی به برنامه های دیگر نیست.

این ها و بسیار احادیث دیگر یادآور خاتمیت پیامبر و اشاره کننده به جاودانگی آیین پاک و جامع و راستین اسلام است .

شکوه محتوای این دین و بلندی مفاهیم آن و گستردگی و عمومیت قواعد آن، ضامن تازگی و جاودانگی آنست که تا به روز قیامت ادامه دارد.

پس چه بهتر آنکه در راه گسترش اسلام بکوشیم و همگان را از این آیین جامع و کامل بهره مند سازیم.

ص: 80

پیامبر اسلام خوب می داند که امّت اسلام، به راهبری امام عادل و عالم، نیاز شدید دارد و در غير اين صورت، زحمات گرانبها و چندین ساله او به هدر خواهد رفت.

به همین جهت آن حضرت در مسافرت ها و جنگها که از مدینه بیرون می رفت، هر چند هم مدت مسافرت کوتاه بود، زمام امور را به دست شخصی امین و با کفایت می سپرد و مردم مدينه را بدون سرپرست نمی گذاشت(1).

بنابراین چگونه می توان تصور کرد که پیامبر دلسوز و مهربان، زمام امور امّت عظیم اسلامی را پس از درگذشت خود به دست حوادث سپرده باشد.

و باز خوب می داند که این مقام، شایسته کیست و لباس خلافت، به قامت رسا و لایق چه انسانی بریده و دوخته شده است.

او همان است که در حضور عده زیادی از بزرگان قریش و بستگان پیامبر صلی الله علیه وآله که به خاطر دعوت به اسلام،گرد آمده بودند، به جانشینی آن حضرت منصوب گردید.(2) او مردی پاک و خداپرست بود،لحظه ای به خدا شرک نیاورد و به بت سجده نکرد.

او در راه پیشرفت دین مبین اسلام، سربازی فداکار است. کانون علمش از سرچشمه دانش رسول خدا صلی الله علیه وآله است، دادرسیش؛ عالی ترین قضاوت به شمار می آید(3).

او دیده و شناخته شده است، او علی فرزند ابوطالب است.

فریضه حج، به پایان رسید و مردم به سوی شهرهای خود حرکت می کردند که ناگهان صدای «منادیان» پیامبر صلی الله علیه وآله، در صحرای حجاز،طنین افکند و مسلمانان را دستور توقف داد؛ زیرا فرشته وحی به رسول خدا صلی الله علیه وآله نازل شد و این آیه را ابلاغ کرد: «ای پیامبر، آنچه به سوی تو، از پروردگارت فرود آمده است، به مردم ابلاغ کن و اگر کوتاهی کنی، رسالت او را نرسانده ای و خداوند ترا از شر مردم نگهداری می کند».(4)

موضوعی که خداوند،پیامبرش را با لحنی تند مخاطب ساخته بود،چیزی جز اعلام رسمی خلافت علی علیه السلام نبود، که پیامبر به خاطر برخی نگرانی ها از آن خودداری می کرد، و منتظر زمینه مساعدی بود تا آن را اظهار کند و پس از نزول این آیه دانست،هم اکنون موقع آن است؛ لذا مردم را در نقطه ای از آن بیابان سوزان و خالی از آب و آبادی به نام «غدير خم» نگه داشت تا «روح اسلام» یعنی مسألة خلافت و جانشینی را کاملاً روشن سازد.

ص: 82

مردم نمی دانستند که چرا این دستور صادر شده و چه موضوع مهمی پیش آمده است؛ ولی طولی نکشید که نماز جماعت اعلام گردید و پس از ادای فریضه ظهر،انبوه جمعیت قیافه جذاب و آسمانی پیامبر اسلام را بر فراز منبر بلندی که از جهاز شترها درست شده بود، مشاهد کردند.

سکوت عمیقی حکمفرما بود...در این موقع سکوت صحرای حجاز را کلمات پرمغز و جالب پیامبر شکست و پس از ستایش پروردگار،خبر جانگداز درگذشت زودرس خود را اعلام کرد و آنگاه فرمود: «مردم! من برای شما چگونه پیامبری بودم؟ »

همه یک صدا گفتند:«یا رسول الله،از پند و اندرز ما فرونگذاشتی و از موعظه و تربیت ما، غفلت ننمودی، خدا تو را پاداش نيكو دهد».

...پیامبر فرمود: «کتاب خدا و پیشوایان معصوم بعد از من، دوش به دوش هم، راهبر شماهستند و شما باید کاملاً پیرو آنها باشید تا گمراه نشوید».

آنگاه دست على علیه السلام را برافراشت؛ به طوری که همه حاضرین او را دیدند سپس فرمود:«مردم! چه کسی به مؤمنان از خودشان سزاوارترست و بر آنان ولایت و سرپرستی دارد؟ »

مردم گفتند: «خدا و رسولش داناترند».

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «خدا، مولای من است و من، مولای مؤمنان و به آنان از خودشان سزاوارترم-آنگاه بدون فاصله و تأمل فرمود:-به هرکه مولا، منم و سمت ولایت و سرپرستی بر او دارم، علی هم بعد از من همین منصب را دارد؛ مَن کُنتُ مَولاَهُ فَهَذَا عَلِیُّ مَولاَهُ . و این جمله را سه بار تکرار کرد و در پایان سخنان خود فرمود:-این مطلب را حاضرین به دیگران برسانند ».

جمعیت، هنوز پراکنده نشده بود که این آیه نازل شد:«امروز دین شما را کامل گردانیدم، و نعمت خویش را بر شما تمام کردم و به این که اسلام دينتان باشد، راضی گشتم.»(1)

پس از پایان مراسم رسمی تعیین جانشین،مردم از دور و نزدیک بر یکدیگر سبقت می گرفتند تا به حضرت علی علیه السلام به عنوان جانشین پیغمبر اسلام تبریک بگویند.

اوّلین کسی که آمد و خلافت را به علی علیه السلام تبریک گفت، «ابوبكر»و سپس«عمر» بود، که این کلمات را گفتند: «خوشا به حال تو ای پسر ابی طالب که مولای من و مر مرد و زن با ايمان شده ای .»(2)

ص: 83

جانشینی باشد که بیم آن می رفت،یادآوری آن موجب سرکشی وطغیان سودجویان گردد.

2-پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پیش از آنکه جمله «مَن كُنتُ مَولاهُ فَعَلِیُّ مَولَاهُ»را بگوید، این نکته را یادآوری کرد که خود، نسبت به آنان سزاوارتر است ومقام سرپرستی و زمامداری دارد، آنگاه همان مقام را برای علی علیه السلام قرار داد و بلافاصله فرمود:«هرکس که من مولی و سرپرست او هستم، علی مولا و سرپرست او است»

3-حسان بن ثابت، واقعه غدیر را با اجازه پیامبر به شعر درآورد و انتشار داد و مورد تأییدآن حضرت قرار گرفت.در اشعار حسان به مقام خلافت و امامت على علیه السلام تصریح شده است و هیچ کس از آن جمعیت انبوه به حسان اعتراض نکرد که چرا كلمة «مولی» را غلط معنی کردی؛بلکه مورد تشویق و تأیید قرار گرفت و اینکه قسمتی از آن اشعار :

فَقَالَ لَهُ قُمْ ياعِلِي فَاِنَّنِي *** رَضِيتُكَ مِنْ بَعْدِي إِمَاماً وَ هَادِياً

فَمَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَهَذَا وَلِيُّهُ *** فَكُونُو لَهُ اِتِّبَاعَ صِدْقٍ موَاليا(1)

یعنی - آنگاه که پیامبر اسلام به ولایت و ریاست دینی و الهی از مردم اعتراف گرفت - به على علیه السلام فرمود: «برخیز، ای علی، که من به امامت و رهبری تو،پس از خودم رضایت دارم؛پس هر کس که من مولی و رئیس دینی و الهی او هستم، این على هم مولی و سرپرست او است؛ پس همگی از پیروان راستین و صمیمی علی علیه السلام باشيد ».

4-پیامبر صلی الله علیه وآله پس از برگزاری مراسم غدير با حضرت علی علیه السلام در خیمه ای نشست و دستور داد که مسلمانان و حتی زنان خودش به على علیه السلام تبریک بگویند و با او بیعت کنند و به او به عنوان امیرالمؤمنین سلام دهند. (2)

بدیهی است این مراسم فقط با مسألة خلافت و رسیدن او به مقام امامت و امارت مناسبت دارد .

5-پیامبر صلی الله علیه وآله دوبار فرمود: «مَنَنُونی؛ یعنی به من تبریک بگویید، چون خداوند مرا به نبوّت و پیامبری و خاندانم را به امامت اختصاص داد».(3)

با ذکر این شواهد،هیچگونه ابهامی در مورد حدیث غدیر باقی نخواهد ماند .

ص: 85

این سرمایه بزرگ محروم باشد موفقیت کاملی پیدا نخواهد کرد.

ثانياً:مسؤلیت هدایت جامعه، به قدری سنگین است که انسان بدون داشتن اخلاق کامل نمی تواند آن را تحمل کند.از همین رو خداوند پیامبران خود را از میان افرادی انتخاب کرد که دارای روحی بلند ،حوصله ای زیاد،حلم و گذشت و سایر صفات اخلاقی بودند و با همین سلاح أاخلاق بود که توانستند جامعه های منحط و مستغرق در فساد را دگرگون سازند و مردم آلوده و محروم را نجات بخشند.

در قرآن کریم نسبت به پیامبر اسلام آمده است: «به لطف خدا تو با مردم نرمش داشتی واگر آدمی خشن و تندخو می بودی مردم از گرد تو می پراکندند ...»(1)

اخلاق عالی پیامبر اسلام امواج انقلاب مقدس اسلام را نخست در جامعه عرب و سپس در جهان پدید آورد و در سایه این رستاخیز عظیم معنوی، پراکندگی به یگانگی،بی پروایی به عفت و پاکدامنی، بیکارگی به کار و کوشش، خودخواهی به نوع دوستی و تکبر عرب به تواضع و مهربانی تبدیل گردید و انسانهایی تربیت شدند که همه تا همیشه نمونه های اخلاق به شمار می آیند.اخلاق محمّد صلی الله علیه وآله آنقدر عالی و پر ارزش است که خدا آن را خُلق عظیم یاد کرده است. «وَ إِنَّكَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِيمٍ»(2)

اینک فرازهایی از اخلاق او را می خوانیم :

«هرگاه در مجلسی وارد می شد. در اولین جای خالی می نشست و مقیّد نبود که بر فراز مجلس بنشیند.».(1)

«اجازه نمی داد کسی پیش پایش بایستد؛ ولی نسبت به دیگران احترام می کرد؛ البته پرهیزکاران در نزد او احترام بیشتری داشتند »(2)

«محمّد صلی الله علیه وآله تنها به خاطر خدا و دین غضب می کرد و نیز به همان جهت خشنود می شد؛ هنگامی که سوار بود، اجازه نمی داد کسی با او پیاده راه برود؛ اگر مایل بود با خود سوارش می کرد و اگر نه، در محل معیّنی وعدة ملاقات می گذاشت و تنها می رفت.

در مسافرتهای دسته جمعی به سهم خود کار میکرد و هیچگاه سربار دیگران نبود؛در مسافرتی به عرض رساندند:«ما خود تمام کارها را انجام می دهیم».پیامبر فرمود:«دوست ندارم که امتیازی بین من و شما باشد؛زیرا خداوند دوست ندارد که بنده اش را جدا و ممتاز از دیگران بیند» و برخاست و هیزم جمع آوری کرد».(3)

«به پیمانهای خود وفادار بود؛صله رحم می کرد و بی جهت از آنان حمایت نمی کرد؛ به کسی اجازه نمی داد ضد دیگری سخن بگوید و می فرمود:«دوست دارم با مردم با قلبی سالم معاشرت داشته باشم».در حیا و شرم حضور، بی مانند بود؛ پر حوصله، با حلم و گذشته بود.»(4)

انس بن مالک که خادم آن حضرت بود می گوید: «برای افطار و سحری رسول خدا صلی الله علیه وآله ، شیر فراهم می کردم یک شب پیامبر دیر به خانه آمد،من فکر کردم آن حضرت به مهمانی رفته و افطار کرده است؛ شیر را خوردم. چیزی نگذشت آن حضرت آمد از همراهان او پرسیدم: « پیامبر افطار کرده است؟» گفتند: «نه»

وقتی آن حضرت، از جریان اطلاع پیدا کرد به روی مبارک خود نیاورد و با خوشرویی و گرسنگی شب را به روز آورد و همچنین روزه را گرفت».(5)

«پیامبر صلی الله علیه وآله و به عبادت و نماز علاقه زیادی داشت؛ ولی موقعی که مردم با او کار داشتند، نماز را کوتاه می کرد و به کار آنان می رسید و در برآوردن حاجتهای مردم از چیزی دریغ نداشت.همه را احترام می کرد؛ فضیلت و بزرگی را به ایمان و عمل می دانست و نظری به ثروت و جاه و مقام نداشت.با بردگان مهربانی می کرد و در اصلاح کار آنان می کوشید»(6)

ص: 88

اینک دلیل نیاز به جانشین پیامبر اسلام از دیدگاه تشیع، توضیح داده می شود تا این مسأله روشن تر گردد.

این است که شیعه می گوید: «کمک های غیبی، پیوسته ادامه دارد و بین عالم ربوبی و عالم انسانی همیشه ارتباط برقرار است.و همین دلیل است که به خوبی روشن می کند که جانشین پیامبر باید برگزیده خدا و از هرگونه گناه و اشتباه،پاک و معصوم باشد؛چه آنکه کسی که برگزیده خدا نباشد، مجهولات بیشماری خواهد داشت و نیز از اشتباه و خطا مصونیّت ندارد و در نتیجه نمی تواند سعادت همه جانبه بشر را تشخیص دهد و دین واقعی و دست نخورده را به مردم بیاموزد تا در اثر به کار بستن آن مردم به سعادت واقعی خود برسند و تکامل یابند».(1)

لذا خداوند بزرگ در قرآن کریم می فرماید: «مسلمانان وظیفه دارند که در تمام مسائل زندگی از برگزیدگان او پیروی کنند».

«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَآمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِى الأَمرِ مِنکُم...؛ ای کسانی که ایمان آورده اید، خدا را اطاعت و فرمانبرداری کنید و از رسول خدا و اولی الأمر پیروی و اطاعت کنید...»(2)

بدیهی است که مقصود از اولی الامر که خداوند اطاعت و پیروی آنان را، همانند پیامبر اسلام، لازم و واجب می شمارد و به طور کلی دستور می دهد در تمام مسایل زندگی از آنها پیروی کنید،همان افراد برگزیده الهی هستندکه اشتباه و اغراض شخصی در وجودشان راه ندارد و پیوسته بشر را به واقعیات راهنمایی می کنند؛نه افرادی که در گفتار خود هزاران خطا دارند و پیرویشان موجب هدایت و تکامل واقعی انسان نمی گردد.(3)

پیشتر داستان غدير و اینکه رسول خدا صلی الله علیه وآله ، علی علیه السلام را به امامت منصوب نمود را خواندیم. اینکه نظر شما را به نمونه های دیگر از آنچه پیامبر اسلام در این زمینه فرموده، جلب می کنیم :

1- پیامبر اسلام در آغاز دعوت به اسلام، خویشان خود را در مکّه جمع کرد وفرمود:«على وصیّ و جانشین من در میان شما خواهد بود و باید از او پیروی کنید»(1)

2-دانشمندان شیعه و سنی نقل کرده اند که پیامبر اسلام در مجامع عمومی آن هم در چند مورد فرمود: «من دو چیز گرانبها بین شما می گذارم چنانچه از آنها پیروی کنید هرگز گمراه نمی شوید :

1-قرآن کتاب خدا

2-عترت و اهل بیت خودم

مبادا از آنان فاصله بگیرید و یا جلو بیافتید که منحرف می شوید».(2)

منظور از اهل بیت، کانون وحی و الهام است که علی علیه السلام و دودمان پاک او باشند؛زیرا آنان را پیامبر اسلام معرفی کرد و آنان بودند که هیچگونه خطا و اشتباهی نداشتند و پیرویشان هرگز به گمراهی کشیده نمی شود.

3-احمدبن حنبل که از علمای بزرگ اهل تسنن است می نویسد: پیامبر اسلام به علی علیه السلام فرمود: «تو پس از من از جانب من بر هر مؤمنی ولایت داری» (3)

4-دانشمندان و علمای شدیث عموماً ذکر کرده اند که پیامبر اسلام فرمود:هر که من ولی و سرپرست او هستم علی مولی و سرپرست او خواهد بود»(4).

5-روایات زیادی در دست است که پیامبر اسلام فرمود:«جانشينان من از قریش ودوازده نفر هستند.»و حتی در برخی از آنها خصوصیات ائمّه اطهار و نام مبارک آنها را ذکر نموده است.(5)

نمونه های فوق،که برخی از آنها هنگام مرگ و سال آخر عمر آن حضرت به مردم ابلاغ شده است،به خوبی روشن می کند که پس از پیامبر گرامی چه شخصی باید زمام امور مسلمانان را به دست بگیرد.

ص: 94

و نیز ضمن ده ها روایت دیگر در می یابیم که آن گرامی این موضوع را بیان فرموده و زمینه را آن چنان آماده ساخته است که رهبری جهان اسلام به طور طبیعی از آن علی ابن ابیطالب علیه السلام باشد.

حتی به این مقدار هم اکتفا نکرد،در آخرین روزهای زندگیش، برنامه بسیار جالبی را عملی ساخت تا نقشه های آنانکه در پی زبودن،خلافت اسلامی بودند خنثی شود.

سپاهی به فرماندهی«اسامة بن زيد»که جوان لايق و رشیدی بود به سوی سرزمین روم فرستاد و دستور داد مردم مدینه از مهاجر و انصار؛ از جمله ابوبکر و عمره در آن سپاه شرکت کنند و از مدينه خارج شوند و چندین بار این دستور را تکرار کرد. و به هر کدام از آنان که بر می گشتند، دوباره توصیه می فرمود که«به لشکر اسامه ملحق شوید.»(1)

تشکیل این سپاه با گزینش، أسامه به سپهسالاری، در آن موقع که رسول خدا صلی الله علیه وآله به شدت بیمار بود و ساعات آخر عمرش را می گذرانید ؛تنها به این منظور بود که شهر مدینه از عناصر مخالف خالی باشد و رهبری جهان اسلام به طور طبیعی نصیبه حضرت علی علیه السلام شود .و نیز برای آنکه همه بدانند؛سالخوردگی شرط رهبری نیست؛ بلکه شرط أن لياقت است و نتوانند کم بودن سن حضرت علی علیه السلام را برای مقام خلافت بهانه قرار دهند و نیز به این منظور بود که موقع مرگ،آن حضرت بتواند بی مخالفت مخالفين وصیّت کند و سند کتبی خلافت را در اختیار مردم بگذارد.ولی مخالفین از سپاه اسامه جدا شدند و به مدینه برگشتند.

رسول خدا صلی الله علیه وآله به جمعی از صحابه و یاران خود فرمود: «دوات و کاغذی برای من بیاورید تا برای شما چیزی بنویسم که پس از من - با رعایت آن -مهرگز گمراه نشوید».همان ها که با خلافت على علیه السلام مخالف بودند هیاهو بپا کردند و گفتند:«این مرد هذیان میگوید: کتاب خدا برای ما بس است»و با همین حرف ایجاد اختلاف کردند .

رسول اکرم صلی الله علیه وآله از این نسبت ناروا ناراحت شدو دانست که نوشته او با این وضع نمی تواند اختلاف را برطرف سازد؛ حتی ممکن است موجب شود، عده ای با اساس اسلام مبارزه کنند؛ لذا از آنان تبرّی و بیزاری جست و فرمود: «از نزد من بیرون روید...»(2)

آنانکه این نسبت را به حضرت دادند.از موازین دینی بی اطلاع بودندیا خود را به نادانی زدند و نمی خواستند زیر بار حق بروند وگرنه هر مسلمانی می داند که خدا پیامبر خود را پیوسته از خطا و اشتباه محفوظ می دارد و هیچگاه نمی توان هذیان و بیهوده گویی را به او نسبت داد.

ص: 97

نمی خواستند سعد بن عباده امير گردد،با ابوبکر بیعت کردند(1) و فکر نکردند که اگر ملاک فضيلت قرابت و خویشی با رسول خداست؛ از ابوبکر نزدیکتر هم وجود دارد که برای این کار از هر جهت شایسته تر است.این بیعت ناگهانی و اتفاقی:سعد بن عباده و طرفداران او را شکست داد و عمر و ابوبکر غالب شدند و برخی از مخالفین را به بهانه این که با جماعت مسلمین نباید مخالفت کرد،به بیعت مجبور ساختند.(2)سپس ابوبکر و عمر و طرفداران آنان از سقیفه بیرون آمدند و به طرف مسجد پیامبر رهسپار شدند.در بین راه به هر که برمی خوردند دست او را می گرفتند و می کشیدند تا با ابوبکر بیعت کند.(3)

بنی هاشم و بزرگان مهاجرین و انصار،مانند؛عباس عموی پیامبر و پسرانش، زبیر، حباب بن المنذر،مقداد،ابوذر غفاری،سلمان فارسی، عمار، براء بن عازب، ابی بن کعب، عتبة بن ابی لهب،خالد بن سعيد،خزيمة بن ثابت و فروة بن عمرو که از موضوع بی خبر بودند،ناگهان پی بردند که وضع دگرگون شده است.چون از جریان مطلع شدند،در تعجب و حیرت فرو رفتند و بیعت نکردند.اینان فکر نمی کردند با آن همه روایات و تصريحات پیامبر اسلام خلافت به این زودی غصب گردد و از خاندان پاک پیامبر بیرون رود؛ لذا همه به این بیعت نابجا و غاصبانه صريحاً اعتراض کردند.

علی علیه السلام نیز به ابوبکر و عمر اعتراض کرد و در پاسخ أبوعبيده حامی ابوبکر که می گفت:«تو هنوز جوانی و تجربه کافی برای خلافت نداری» فرمود: «از خدا بترسید، حکومت اسلامی حضرت محمّد صلی الله علیه وآله را از خانه او به خانه خودتان انتقال ندهید و این مقام را از اهلش غصب نکنید.ای مهاجرین سوگند به خدا که ما-به اهل بیت پیامبر - به این امر سزاوارتریم... مگر آنکه به کتاب خدا محیط، و در دین خدا فقیه و در سنت پیامبر عالم و آگاه و بر رتق و فتق امور مسلمانان قادر و تواناست:از مانیست؟ سوگند به خدا که این مقام از ماست از هوی و هوس پیروی نکنید که از حق و حقیقت دور می گردید».(4)

بررسی تاريخ قبل از وفات رسول خدا صلی الله علیه وآله و روزهای نخستین درگذشت آن حضرت، یک دسیسه و توطئه عمیقی را در برابر انسان مجسم می سازد.

مبنای این توطئه همان جاه طلبی و حبّ ریاست بود که داستانی است بسیار تلخ که از شرح و بسط آن فعلاً صرف نظر می کنیم .

اگر آنان بی نظر بودند؛ چرا به بنی هاشم و بزرگان اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله نگفتند و پنهانی به سقيفه رفتند؟

ص: 99

بر فرض که در مسألة خلافت؛ پیامبر کسی را تعیین نکرده بود، آیا باید سرنوشت جهان اسلام بدون مشاوره با حضرت علی علیه السلام و همراهان او و بنی هاشم و بزرگان صحابه مانند؛سلمان و ابوذر ومقداد تعیین شود؟!

آیا آنان بهتر از علی علیه السلام فکر می کردند؟

مگر پیامبر درباره على علیه السلام نگفته بود: «علی از حق و حق از علی، هرگز جدا نمی شود(1). على از همه شما بهتر قضاوت می کند.(2)من شهر عِلم هستم و علی دُرِ آن می باشد.»(3)

مگر علی علیه السلام کانون علم و فضیلت نبود؟

پس چرا با او بیعت نکردند و حتی حاضر نشدند با او در این امر مهم مشاوره کنند.

آیا می توان جوان بودن او را بهانه قرار داد، پیامبر اسلام ملاک تقدیم را شایستگی و تقوی می دانست؛لذا أسامه را به ابوبکرها مقدم داشت، پس چرا حضرت علی علیه السلام بر دیگران مقدم نباشد؟

آنان به بهانه اینکه عدّه ای به علت خون هایی که علی علیه السلام در جنگهای اسلامی ریخته است زیر بار او نمی روند و از خلافت علی علیه السلام سرپیچی می کنند،تمام روایات و تصريحات پیامبر اسلام را که درباره او رسیده بود نادیده گرفتند.در صورتی که طبق موازین دینی باید کسانی را که زیر بار حق نمی روند به حق وادارند نه آنکه حق را کنار بگذارند!

به علاوه، اگر این بهانه اساسی داشت و درست بود، خداوند علی علیه السلام را برنمی گزید و پیامبر اسلام هم او را جانشین خود قرار نمی داد.

ص: 104

و سرانجام در آخرین ساعات زندگی پیامبر صلی الله علیه وآله نیز فاطمه بر بالین او بود و می گریست و پیامبر عزیز او را دلداری می داد که پیش از دیگران به پدر خواهد پیوست .(1)

فاطمه بود که جای خالی مادر را در خانه وحی پر می کرد.

آن برخی از سرشناسان يثرب(مدینه )با پیامبر ملاقات کرده و اسلام را پذیرفته و پیمان بسته بودند که اگر پیامبر به يثرب بیاید با جان و مال و نَفَرات خود از او و اسلام حمایت کنند.با این سابقه پیامبر صلی الله علیه وآله در همان شبی که کفّار قریش می خواستند توطئه خود را عملی سازند از مکّه خارج شد و علی علیه السلام در بستر پیامبر صلی الله علیه وآله خوابید و کفّار قریش پس از هجوم به خانه پیامبر با على علیه السلام روبرو شدند...(1)

پیامبر دوازده روز بعد به«قُبا»در یک منزلیِ مدينة رسید،و در آنجا توقف فرمود تا علی علیه السلام به او ملحق شود.(2)علی علیه السلام پس از توقفی کوتاه در مکّه و رسیدگی به امور پیامبر، بانوان خاندان پیامبر و فاطمه علیها السلام را برداشته و به سوی مدینه رهسپار شد،(3)در راه برخی مشرکین مکّه با آنان برخورد نمودند و چون قصد مزاحمت و جلوگیری از سفر آنان را داشتند علی علیه السلام دست به شمشیر برد و یک تَن از مهاجمان را کشت و باقی گریزان شدند، و على علیه السلام و همراهانش چند روز بعد به پیامبر ملحق شده، همراه آن گرامی به مدینه رفتند.(4)

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: «بهترین زنان جهان چهار نفرند؛ مریم دختر عمران، و خدیجه دختر خويلد، و فاطمه دختر محمّد و آسيه دختر مزاحم (همسر فرعون) .(1)

پیامبر فرمودند: «بهشت مشتاق چهار تن از بانوان است:مریم دختر عمران ،آسیه همسر فرعون، خدیجه دختر خويلد- همسر پیامبر در دنیا و آخرت - و فاطمه علیها السلام دختر محمّد صلی الله علیه وآله .)(2)

ونیز فرمودند:«خداوند به خشم فاطمه خشمگین می شود و به خشنودی او خشنود می گردد.»(3)

امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمود: «پیامبر صلی الله علیه وآله فرموده است: خدای متعال چهار تن از بانوان را برگزید: مریم ، اسيه ، خدیجه و فاطمه علیهم السلام»(4)

امام رضا علیه السلام از پیامبر نقل می کند که فرمودند: «حسن علیه السلام و حسین علیه السلام پس ازمن و پدرشان بهترین اهل زمین هستند و مادرشان برترین زنان روی زمین است.»(5)

در کتاب«صحیح بخاری»و کتاب«صحیح مسلم»-که هر دو از معتبر ترین کتابها نزد اهل سنّت است و مؤلفانشان از مشهورترین و بزرگترین علماء اهل تسنّن می باشند -نقل شده که پیامبر صلی الله علیه وآله فرموده اند: «فاطمه سیدّه بانوان اهل بهشت است.»(6)

به امام صادق علیه السلام عرض شد: «آیا این که پیامبر فرموده اند، فاطمه سر بانوان بهشتی است به این معناست که سرور بانوان زمان خودش بوده است؟»(7)

فرمود: «این در مورد مریم است، و فاطمه سرور بانوان اهل بهشت از اوّلین و آخرین می باشد .»

به پیامبرصلی الله علیه وآله گفته شد: ای رسول خدا، آيا فاطمه سرور بانوان زمان خود است ؟»

فرمودند:«این در مورد مریم دختران عمران می باشد، امّا دخترم فاطمه علیها السلام سرور همه بانوان جهان اولین و آخرین است...»(8)

ص: 111

مفضل می گوید به امام صادق علیه السلام عرض کردم: «در مورد فرمایش رسول خدا صلی الله علیه وآله که درباره فاطمه فرمودند:«سرور بانوان جهان است»،به من خبر بدهید که آیا فقط سرور بانوان زمان خود بود؟ »

فرمود:«این برای مریم است که سیّده بانوان زمان خود بود، و فاطمه علیها السلام سرور بانوان جهان از اولین و آخرین است.»(1)

امام علی بن موسی الرضا علیه السلام از پدران گرامی خویش از امیر مؤمنان على علیه السلام روایت کرده است که پیامبر صلی الله علیه واله فرمودند: «روز قیامت منادی الهی از زیر عرش پروردگار ندا می دهد:ای گروه آفریدگان!چشمها بر هم نهید که فاطمه دختر محمّد صلی الله علیه وآله عبور کند.»(2)

«ابوایّوب انصاری» نیز از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل می کند: «روز قیامت منادی از زیر عرش ندا می کند: ای اهل محشر! سر بزیر افکنيد و چشمها ببندید تا فاطمه علیها السلام از صراط عبور فرماید، و آن گرامی عبور می کند در حالی که هفتاد هزار نفر از حوریان بهشتی همراه اویند.»(3)

پیامبر صلی الله علیه وآله به فاطمه علیها السلام فرمودند:«..ای فاطمه! خداوند متعال بار دیگر برزمین نظر افکند و از آن شوهر تو را انتخاب کرد، و بر من وحی فرمود تا تو را به ازدواج او درآورم، آیا نمی دانی که خدا برای کرامت و بزرگداشت تو، تو را به کسی که از همه مسلمانان پیشتر اسلام آورده وحلم و شکیبائیش بزرگتر و علمش بیشتر است تزويج فرموده است؟ ...(4)»

امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر خداوند امیر مؤمنان علی علیه السلام را برای فاطمه نمی آفرید، برای آن گرامی در روی زمین همسری نبود»(5).

«سفیان بن عیینه»می گوید:«امام صادق علیه السلام در تفسير آيه« مَرَجَ الّبَحرَينِ یَلتَقِیَانِ؛ روان گرد در دریا را که به هم برسند و ملاقات نمایند»(6)فرمود: منظور علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام است ...و«یَخرُجُ مِنهُمَا اللُّؤلُؤ وَالمَرجَانٌ؛از آن دو،لؤلؤ ومرجان بیرون می آید»(7)، فرمود: منظور امام حسن علیه السلام و امام حسین علیه السلام می باشد.»(8)

ص: 112

از امام صادق علیه السلام سؤال شد: «چرا فاطمه علیها السلام« زهراء» (درخشنده) نامیده شده؟»فرمود:«زیرا هنگامی که در محرابش به عبادت می ایستاد، نور او برای اهل آسمان می درخشید همچنان که نور ستارگان برای اها زمین می درخشد.» (1)

روایت شده: «هرگاه فاطمه علیها السلام به نماز و عبادت خویش مشغول می بود و یکی از کودکانش گریه میکرد، می دیدند که گهواره حرکت می کند و فرشته ای آن را می جنباند.»(2)

امام باقر علیه السلام نقل می فرماید: «رسول خدا صلی الله علیه وآله سلمان را (برای کاری) به خانه فاطمه علیها السلام فرستاد، مسلمان می گوید: دربخانه ایستادم و سلام کردم، و صدای فاطمه علیها السلام را می شنیدم که داخل خانه قرآن می خواند و آسیای دستی - که در خانه ها برای تهیّه آرد به کار می رفت -بیرون از جایگاه او خودبخود می گشت...»(3)

نزد مردم بر آن تأکید می فرمود،و این خود سندی است بر آن که زندگی فاطمه علیها السلام و خانواده فاطمه علیها السلام با سرنوشت اسلام همراه و توأم است و رابطه پیامبر صلی الله علیه وآله و فاطمه علیها السلام تنها رابطة یک پدر با دختر عزیز خود نیست بلکه با مسائل حیاتی یک اجتماع، با آینده یک امّت، و با اوامر الهی پیرامون رهبری و امامت مسلمین کاملاً مرتبط است.

اینک امواجی از دریای مهر و عطوفت پیامبر صلی الله علیه وآله نسبت به فاطمه علیها السلام را به تماشا بنشینیم، و از آنها درس بیاموزیم:

1-«روش پیامبر صلی الله علیه وآله چنین بود که : چون می خواست به سفری برود با آخرین فردی که وداع می کرد فاطمه علیها السلام بود، و چون از سفر باز می گشت به دیدار اوّلين کسی که می رفت فاطمه علیها السلام بود»(1).

2-امام باقر و امام صادق علیهما السلام نقل کرده اند که:«پیامبر صلی الله علیه وآله همواره پیش از خواب گونه فاطمه علیها السلام را می بوسید و چهره خود را روی سینه او می گذاشت و برایش دعا می کرد.»(2)

3-از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فاطمه علیها السلام فرمود : «هنگامی که آیه «لَا تَجعَلُوا دُعَاءُ الرَّسُولِ بَينَكُم کَدُعَاء بَعضِكُم بَعضَاً(3):پیامبر را به هنگام خطاب مانند خودتان صدا نکنید و نام نبرید( او را یا رَسُولَ اللَّهِ خطاب کنید)»نازل شد،من بیم داشته که در خطاب به رسول خدا صلی الله علیه وآله بگویم:«ای پدر!»بنابراین می گفتم: «یا رَسُولَ اللَّهِ».دو سه بار پیامبر صلی الله علیه وآله چیزی نگفت، آنگاه یک بار به من رو کرد و فرمود: ای فاطمه! أن أيه در مورد تو نازل نشده و در مورد خانواده و نسل تو نیز نازل نشده ،تو از من هستی و من از توام؛ ان ايه برای جفاکاران و درشتخويان قریش که اهل گردنکشی و تکبّرند نازل شده است،تو همچنان در خطاب به من بگو: «ای پدر!»که این دل را زنده برمی دارد و خدا را خشنودتر می سازد.»(4)

4-پیامبر می فرمودند:«فاطمه پاره تن من است،کسی که او راخوشحال سازد مرا خوشحال ساخته و کسی که او را ناراحت کنند مرا ناراحت کرده است، فاطمه گرامی ترین مردم نزد من است»(5)

ص: 114

5- و نیز می فرمودند:«.... او پاره تن من و قلب من و روح من در بدن من است ،کسی که او را بیازارد مرا آزرده و کسی که مرا بیازارد خدا را آزرده است .»(1)

6-«عامر شعبی»،«حسن بصری»، «سفیان ثوری»، «مجاهد»، «ابن جبير» ،«جابر بن عبدالله انصاری» و امام باقر و امام صادق علیهما السلام، همه از پیامبر صلی الله علیه وآله نقل کرده اند که فرمود: «همانا فاطمه پاره تن من است کسی که او را خشمگین سازد مرا خشمگین ساخته است»و«بخاری»نیز همین را از«مسوربن مخرمه» نقل کرده است.

و در روایت«جابر»چنین نقل شده:«پس آن که او را اذیت کند همانا مرا اذيت کرده و آن که مرا اذیت کند همانا خدا را اذیت کرده است».

و نظير همین مضمونها در«صحیح مسلم»و«حلية الاولياء أبونعيم»و بسیاری کتب دیگر از دانشمندان اهل تسنّن ذکر شده است.(2)

7-پیامبر صلی الله علیه وآله بیرون آمد در حالی که دست فاطمه علیها السلام را گرفته بود، و فرمود: هر کس این را می شناسد، می شناسد و هر کسی نمی شناسد او فاطمه دختر محمّد است، و او پاره تن من، و قلب من، و روح من در میان دو پهلوی من است،پس هر کس او را بیازارد مرا آزرده و هر کس مرا بیازارد همانا خدا را آزرده است.»(3)

8- پیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: «.... دخترم فاطمه سیّده زنان جهان از اوّلین و آخرین است، و او پاره تن من و نور چشم من و میوه دل من و روح من در بدن من استه و او حوریّه ای است به صورت انسان؛زمانی که در محرابش به عبادت در پیشگاه پروردگارش می ایستد، نور او برای فرشتگان آسمان می درخشد همچنان که نور ستارگان برای اهل زمین می درخشد،و خدای عزیز و جلیل به فرشتگانش می فرماید:«فرشتگان من!کنیز من فاطمه، سيّده کنیزان مرا بنگرید که در پیشگاه من ایستاده و اندامش از خوف و خشيت من لرزان است، و با قلب خود به عبادت من روی آورده است، گواه باشید که من پیروان او را از آتش دوزخ امان بخشیدم ...»(4)»

ص: 115

خبر داده و فاطمه سکوت کرد ولی روی برنگرداند، پیامبر برخاست و فرمود:«الله اكبر، سکوتش نشان رضایت اوست.»(1)

مهریه ازدواج علی و فاطمه علیهما السلام یک «زره»بود که فروخته شد و با بخشی از قیمت آن جهیزیه ای به شرح ذیل تهیه گردید :

یک پیراهن .

یک روسری بزرگ.

یک حوله سیاه خیبری.

یک تختخواب ریسمانی .

دو عدد تشک که یکی از پشم گوسفند و دیگری از لیف خرما پر شده بود .

چهار عدد بالش.

یک پرده پشمینه.

یک قطعه حصير و بوریا.

یک عدد آسيای دستی.

یک طشت مسی.

ظرفی چرمی.

یک مشک برای آبکشی .

یک کاسه برای شیر .

یک آفتابه.

یک سبوی سبزفام.

چند کوزه سفالین.(2)

على علیه السلام نیز جهت ازدواج چیزهائی به این شرح برای خانه خود تهیّه کرد :

چوبی میان دو دیوار خانه نصب نمود که لباسها را بر آن پیاويرند .

یک پوست گوسفند و یک متکا که از لیف خرما پرشده بود.

و خانه را با مقداری شن نرم فرش کرد.(3)

ص: 117

2-على علیه السلام فرموده است: «فاطمه علیها السلام به قدری با مشک آبکشی کرد تا بر سینه اش اثرگذاشته و به قدری با آسيای دستی آرد کرد تا دستهایش مجروح شد، و آنقدر خانه روبی کرد و برای پخت و پز آتش زیر دیگ نهاد که لباسهایش گرد آلود و دودی گردید؛ و در این امور زحمت و رنج بسیار به او می رسد...(1)

کاری او را اکراه و اجبار نکردم، و او نیز مرا هرگز خشمگین نساخت و نافرمانیِ من نکرد؛ هر وقت به او نگاه میکردم رنجها و اندوههایم برطرف می شد.»(1)

رسول خدا صلی الله علیه واله فرمود: گواهی میدهم که تو پاره تن منی.»(1)

داشتند و نه مالی - و تکّه های النگو را میان آنها تقسیم فرمود و سپس پرده را - که پارچه ای طولانی ولی کم عرض بود -میان افرادی از آنان که برهنه بودند و پوششی نداشتند تقسیم کرد...

آنگاه رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: «خداوند بر فاطمه رحمت آوَرَد، همانا خدای متعال به جهت این پرده، از لباسهای بهشتی به او خواهد پوشاند و به جهت این النگوها از زينتهای بهشتی به او عطا خواهد کرد.(1)»

پیامبر صلی الله علیه وآله را و این که جبرئیل بر او چیزی فرود آورده است به فاطمه علیها السلام خبر داد و آن گرامی برخاست و همان عبای وصله دار را بر خود پیچید(و حرکت کرد)،سلمان(از مشاهده آن بسیار متأثر و اندوهگین شد و)گفت:«دريغا،دختران کسری و قیصر ابریشم و حریر می پوشند و دختر محمّد صلی الله علیه وآله عبایی پشمین بر تن دارد که دوازده جای آن با لیف خرما وصله شده است!»

فاطمه علیها السلام بر رسول خدا صلی الله علیه وآله وارد شد و سلام کرد و عرض کرد:«پدر جان !سلمان از لباس من تعجّب کرده است،در حالی که سوگند به خدایی که تو را به حق مبعوث فرمود،پنچ سال است که من و علىّ علیه السلام از اثاث زندگی چیزی نداریم جز پوست گوسفندی که روزها روی آن به شترمان علوفه می دهیم و شبها بستر ما است، وبالش ما از پوستی است که درون آن از لیف خرما پر شده است!»

پیامبر فرمود:«ای سلمان! دختر من از گروه پیشگامان و سبقت گرفتگان (به سوی خدا)است.»

فاطمه علیها السلام عرض کرد: «ای پدر فدای تو شوم چه چیزی موجب گریستن شما شد.»

پیامبر صلی الله علیه وآله از آیه ای که جبرئیل فرود آورد به او خبر داد، فاطمه علیها السلام چون آیه را شنید چنان گریست که بر زمین افتاد، و پیاپی می گفت: «وای، وای بر کسی که در آتش دوزخ افتد ....»(1)

می سوزاند و زمین در زیر پا داغ بود و او را آزار می داد. علی علیه السلام چون او را دید وضع او را نگران کننده و ناخوشایند یافته، فرمود:«مقداد، چه موضوعی در چنین وقتی، تو را از خانه و خانواده ات بیرون آورده است؟!»

عرض کرد:«ای ابوالحسن! مرا واگذار و از وضعم پرسش مکن.»

فرمود: «برادر، غیر ممکن است تا از وضع تو آگاه نشوم از من بگذری.»

عرض کرد: «برادر، به خاطر خدا مرا واگذار و از حالم جویا مشو». فرمود:«برادر، ممکن نیست حالت را از من پنهان کنی.»

عرض کرد: «ای ابوالحسن! اینک که اصرار داری و نمی پذیری می گویم؛ به خدائی که محمد صلی الله علیه وآله را به نبوّت و تو را به وصنایت، گرامی داشت مرا جز کوشش برای یافتن چیزی(که رفع گرسنگی کند)از خانه بیرون نیاورد، زیرا از نزد خانواده ام آمدم در حالی که از گرسنگی به خود می پیچیدند،هنگامی که گریه اهل و عیال را دیدم نتوانستم بر زمین قرار بگیرم و غمگین و تنها بیرون آمدم. داستان و حال من این است .

چشمان على علیه السلام گریان شد چنان که اشک به محاسن مبارکه او رسیده و به او فرمود:«به آنچه سوگند یاد کردی سوگند یاد می کنم که مرا نیز از خانه بیرون نیاورد مگر همان چیزی که تو را از خانه بیرون آورد، و اینک دیناری قرض کرده ام و تو را بر خویش مقدّم می دارم.» و دینار را به او داد و خود به مسجد پیامبر صلی الله علیه وآله بازگشت و نماز ظهر و عصر و مغرب را در مسجد خواند، وقتی رسول خدا صلی الله علیه وآله نماز مغرب را بپایان برد از کنار علی بن ابیطالب علیه السلام عبور کرد- و او در صف اوّل قرار داشت . به او اشاره فرمود و علی علیه السلام برخاست و دنبال رسول خدا صلی الله علیه وآله راه افتاد و جلوی یکی از درهای مسجد به پیامبر صلی الله علیه وآله رسید و سلام کرد و رسول خدا پاسخ سلامش را داد و فرمود: «ای ابوالحسن!آیا تزد تو چیزی برای شام هست که همراه توبیائیم؟»

على علیه السلام سر به زیر افکند و ساکت ماند و از خجالت نزد پیامیر صلی الله علیه وآله متحیّر بود که چه جوابی بدهد.

پیامبر جریان دینار را و این که از کجا تهیّه کرده و به چه کسی داده است می دانست و خدای متعال به پیامبر صلی الله علیه واله وحی فرموده که آن شب را نزد على علیه السلام باشد؛ پیامبر صلی الله علیه وآله چون سکوت علی علیه السلام را مشاهده کرد فرمود: «ای ابوالحسن! چرا نمی گوئی«نه»تا بازگردم،یا«آری» تا همراه تو بیایم؟»

على علیه السلام از روی حیا و نیز به جهت احترام پیامبر صلی الله علیه وآله عرض کرد: «بفرمائید در خدمت شما هستیم».

ص: 125

پیامبر صلی الله علیه وآله دست علی علیه السلام را گرفت و آمدند تا بر فاطمه علیها السلام و وارد شدند،آن گرامی در محراب نماز خود تشریف داشت و نمازش را تمام کرده بود، و پشت سر او دیگی قرار داشت که بخار از آن مُتصاعد بود، فاطمه علیها السلام چون صدای پیامبر صلی الله علیه وآله را در خانه خویش شنید از محراب خود خارج شد و بر پیامبر اسلام کرد -و او عزیز ترین فرد نزد پیامبرصلی الله علیه وآله بود- به پیامبر جواب سلام او را فرمود و دست مبارک بر سر او کشید و نوازش فرمود و گفت:«دخترم چگونه روز به شب آوردی؟خدای متعال بر تو رحمت آوَرَد، به ما شام بله، خداوند تو را بیامرزد و همانا آمرزیده است.»

فاطمه علیها السلام دیگ را برداشت و نزد پیامبر صلی الله علیه وآله و علی نهاد، علی علیه السلام چون به غذا نظر افکند و بوی دلپذیر آن را استشمام نمود- پس از چند جمله - فرمود: «ای فاطمه، این غذا از کجا برایت رسيده است که هرگز همرنگ آن ندیده ام و رایحه ای به دلپذیری آن نبوییده ام و پاکیزه تر از آن نخورده ام؟!»

رسول خدا صلی الله علیه وآله دست مبارک خویش را به میان شانه علی علیه السلام نهاد و اشاره ای کرد و فرمود:«ای علی،این عوض دینار تو و پاداش دینار تو از سوی خداست«إِنَّ اللَّهَ يَرزُقُ مَن يَشاءُ بِغَیرٍ حِسابٍ خدای متعال هر کس را بخواهد روزي بی حساب می بخشد.»(1)

آنگاه پیامبر صلی الله علیه وآله(از شوق و شکر) گریست و فرمود:«ستایش خدایی را که شما را پیش از آن که از دنیا بروید پاداش بخشید، و تو را ای علی! همانند زكريّا و فاطمه را همچون مریم دختر عمران قرار داد که:«كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيهَا زَكَرِيَّا المِحرَابِ وَجَدَ عِندَهَا رِزقاً(2)؛ هرگاه زكريا به محراب عبادت مريم وارد می شد،نزد او رزق و طعام می یافت»(3).

فرمود:«چیزی ندارم به تو بدهم ولی راهنمای به خیر مانند انجام دهنده آن است، برو به خانه کسی که خدا و رسولش را دوست دارد و خدا و رسول نیز او را دوست می دارند، و در راه خدا ایثار می کند، برو به حجرة فاطمه علیها السلام .»- و خانه فاطمه علیها السلام چسبیده به خانه رسول خدا صلی الله علیه وآله بود که پیامبر صلی الله علیه وآله آن را جدا از منزل بانوان خویش برای خود قرار داده بود-وفرمود : «ای بلال! برخیز و او را به منزل فاطمه علیه السلام برسان.»

پیرمرد اعرابی همراه«بلال»آمد و بر در سرای فاطمه علیها السلام ایستاد و با صدای بلند گفت:

«سلام بر شما ای خاندان نبوّت و محلّ رفت و آمد فرشتگان و نزولگاه جبرئیل امین برای فرود آوردن وحی از سوی پروردگار جهانیان»

فاطمه علیها السلام فرمود: «سلام بر تو، تو کیستی؟»

عرض کرد: «پیر مردی از عرب که از سختی و مشقّت، مهاجرت اختیار کردم و به سوی پدرت سرور آدمیان رو اوردم، اینک ای دختر محمّد صلی الله علیه و آله! من برهنه و سخت گرسنه ام، با من احسان و مواسات(1) کن،خداوند بر تو رحمت اوَرَد»

در این هنگام فاطمه و علی و رسول خدا صلی الله علیه وآله سه روز بود غذایی نخورده بودند، و پیامبر صلی الله علیه وآله وضع آنان را می دانست،فاطمه علیها السلام دست برد و پوست دبّاغی شده گوسفندی راکه حسن و حسین علیه السلام روی آن می خوابیدند گرفت و فرمود: «ای کسی که بر در سرای ایستاده ای !این را بگیر، امید است خداوند به رحمت خویش بهتر از آن را به تو عطا فرماید»

اعرابی عرض کرد:«ای دختر محمّد! نزد تو از گرسنگی شکوه کردم و تو پوست گوسفند به من می دهی من با این گرسنگی، آن را چه کنم؟!»

فاطمه علیها السلام چون این سخن را از او شنید دست فرا برد و گردن بندی را که در گردن داشت و فاطمه دختر حمزة بن عبدالمطلّب به او هدیه کرده بود،بیرون آورد و به اعرابی داد و فرمود:«این را بگیر و بفروش، امید است خداوند به جای آن چیزی بهتر از آن به تو بدهد.»

اعرابی گردنبند را گرفت و به مسجد رسول خدا صلی الله علیه وآله آمد و پیامبر در میان یاران خود نشسته بود، عرض کرد:«یا رسول الله صلی الله علیه وآله، فاطمه علیها السلام این گردن بند را به من عطا کرد و فرمود: آن را بفروش امید است خدا برایت بسازد (با آن حوائجت را برآورده سازد.»

پیامبر صلی الله علیه وآله گریست و فرمود:«چگونه ممکن است خدا برایت نسازد در حالی که فاطمه دختر محمّد«بانوی همه دختران آدم» آن را به تو عطا کرده است .»

«عمّار بن یاسر»(رحمة الله عليه)برخاست و عرض کرد:«ای رسول خدا صلی الله علیه وآله آیا به من اجازه می فرمای این گردنبند را خریداری کنم؟ »

ص: 127

فرمود:ای عمّار! آن را بخر، چه اگر در(خریداری) آن همه جنّ و انس شرکت جویند خدای متعال آنها را به آتش کيفر نخواهد فرمود.

عمّار گفت: «ای اعرابی گردن بند را به چند می فروشی؟»

گفت: «در برابرِ آنقدر نان و گوشت که سیر شوم،و ردائی یمانی که خود را با آن بپوشانم و در آن برای پروردگار نماز بگزارم،و دیناری که مرا به خانوادهام برساند.»

و عمّار در این هنگام سهم خود از غنيمت خیبر را که رسول خدا صلی الله علیه وآله به او عطا کرده بود فروخته و چیزی از آن برایش باقی مانده بود، گفت:«به تو در برابر گردن بند بیست دینار و دویست درهم و یک بُرد(پارچه)یمانی و شترم را می دهم که تو را به خانواده ات برساند و از نان و گوشت هم سیرت می کنم.»

اعرابی گفت:«ای مرد! بسیار سخاوتمندی!»و همراه عمّار رفت و عمّار آنچه را تعهّد کرده بود به او داد، و اعرابی نزد پیامبر صلی الله علیه وآله بازگشت و رسول خدا صلی الله علیه وآله به او فرمود: «آیا سیر و پوشانده شدی؟»

عرض کرد: «آری و بی نیاز شدم، پدر و مادرم فدای شما.»

فرمود: «اینک فاطمه را به جهت احسانش دعا کن.»

اعرابی گفت:«بار خدایا!تو همواره خدای ما بوده ای و جز تو خدایی را پرستش نمی کنیم، وتو از همه جهت رازق مایی،بار خدایا! به فاطمه آنچه چشمی ندیده و گوشی نشنيده عطا کن.»

پیامبر صلی الله علیه وآله بر دعای او آمین گفته و به یاران خود رو کرد و فرمود:«همانا خداوند مضمون این دعا را در دنیا به فاطمه عطا کرده است چرا که من پدر او هستم و هیچ کس از جهانیان همانند من نیست، و علی علیه السلام شوهر اوست و اگر علی علیه السلام نمی بود هرگز برای فاطمه تا ابد همسری نبود، و خدا به فاطمه «حسن» و «حسین»را عطا کرده است و برای جهانیان همانند آن دو نیست که دو سرور نوادگان انبیاء ودو سیّد جوانان بهشتند.»

در مقابل پیامبر، مقداد و عمّار و سلمان قرار داشتند،به آنان فرمود: «آیا برایتان (در مدح و فضائل فاطمه) بیفزایم؟ »

عرض کردند: «آری یا رسول الله صلی الله علیه وآله.»

فرمود: «جبرئیل به من خبر داد که فاطمه چون از دنیا برود و دفن شود، دو فرشته سؤال کننده در قبرش از او می پرسند: پروردگارت کیست؟ »

می گوید: «الله پروردگار من است .»

می پرسند: «پیامبر تو کیست؟»

ص: 128

می گوید: «پدرم»

می پرسند: «ولیّ و امام تو کیست؟ »

می گوید: «همین که در کنار قبر من ایستاده است؛ علی بن ابیطالب علیه السلام.»

پیامبر فرمود: «آگاه باشید که من برایتان از فضائل فاطمه باز هم می افزایم و بیشتر بیان می کنم:

همانا خداوند گروهی از فرشتگان را مأمور کرده است که فاطمه علیها السلام را از پیش رو و پشت سر و راست و چپ نگهداری کنند، و آنان در زندگی با اويند و در قبر و پس از مرگ نیز همراه اویند و بسیار بر او و پدر و شوهر و فرزندان او درود می فرستند؛ پس آن که مرا پس از وفاتم زیارت کند چنان است که مرا در زندگی دیدار کرده باشد، و هر کس فاطمه علیها السلام را زیارت کند مثل آن است که مرا زیارت کرده باشد، و هر کس علی بن ابیطالب علیه السلام را زیارت کند مثل آن است که فاطمه علیها السلام را زیارت کرده باشد، و هر کس «حسن» و «حسین» را زیارت نماید مثل آن است که علی علیه السلام را زیارت کرده، و هر کس ذریّه و فرزندان حسن و حسین علیهما السلام را زیارت کند مثل آن است که آندو را زیارت کرده باشد.»

آنگاه عمّار گردن بند را گرفت و با مشک خوشيو ساخت و در پارچه ای یَمانی(1) پیچید، و غلامی داشت بنام «سهم» که او را از غنائمی که در خیبر به او رسیده بود خریداری کرده بود گردنبند را به غلام داده و گفت: «این را به رسول خدا صلی الله علیه وآله بده و خودت هم به پیامبر تعلّق داری .»

غلام گردنبند را گرفت و خدمت پیامبر شرفیاب شد و گفته عمّار را به عرض رسانیدپیامبر صلی الله علیه وآله فرمودند: «نزد فاطمه علیها السلام برو و گردنبند را به او بده، و تو نیز از آنِ او هستی .»

غلام گردنبند را به خدمت فاطمه علیها السلام برد و فرموده پیامبر را به اطلاع او رسانید، فاطمه علیها السلام گردنبند را گرفت و غلام را آزاد کرد،غلام خندید،فاطمه علیها السلام پرسید:«از چه می خندی ای غلام ؟!»

عرض کرد: برکت فراوان این گردنبند مرا خندان ساخته است؛ که گرسنه ای را سیر کرد و برهنه ای را لباس پوشاند و فقیری را بی نیاز ساخت و بندهایی را آزاد کرد، و خود گردنبند هم به صاحبش برگشت!»(2)

ص: 129

«تطهير»:«اِنَّما يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذِّهِبَ عَنكُم الرَّجسَ أَهلَ البَيتِ وَ یُطهِّرَکُم تَطهيراً»(1)در مورد امیر مؤمنان علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام نازل شده(2) و منظور از اهل بیت معصوم پیامبر صلی الله علیه وآله همین بزرگوارانند و همانطور که مفسّران بزرگ نوشته اند آيه دلالت بر معصوم بودن آنان دارد، و نیز دهها روایت و استدلال دیگر در این زمینه هست که علاقمندان می توانند برای اطلاع بیشتر به کتابهای مفصّل مراجعه نمایند؛ در این جا به نقل یک روایت أكتفا می کنیم :

«نافع بن ابی الحمراء» می گوید: «من هشت ماه(در مدینه)حاضر بودم و پیامبرصلی الله علیه وآله را می دیدم که هر روز هنگامی که برای نماز صبح بیرون می آمد به در خانه فاطمه علیها السلام می رفت و می فرمود: «اَلسَّلاَمُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ اَلْبَيْتِ فِي رَحْمَةِ اَللَّهِ وَ بَرَكاتُه اَلصَّلاَةَ إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ اَلرِّجْسَ أَهْلَ اَلْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً؛ سلام بر شما ای اهل بیت و رحمت و برکتهای خدا بر شما باد.وقت نماز است، همانا خدای متعال اراده فرموده است که از شما اهل بیت هرگونه ناپاکی را دور سازد و پاکتان سازد پاک ساختنی»(3)

«إنَّ مَثَلَ عِيسَى عِندَاللَّهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِن تَوَّاب(1): مَثَل (خلقت )عیسی (که بدون پدر خلق شده) نزد خدا همچون مَثَل (خلقت) آدم است که خدا او را (بدون پدر و مادر) از خاک آفرید.»

مسیحیان قانع نشدند و اعتراض کردند، و آیه مباهله بر پیامبر نازل شد و خداوند فرمان داد: «فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ(2): هر کس پس از آنچه از علم و دانش به تو رسیده در مورد عیسی با تو محاجّه کرد،بگو بیایید فراخوانیم پسرانمان را و پسرانتان را و زنانمان را و زنانتان را و جانهایمان را و جانهایتان را، آنگاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.»

مباهله آن است که: دو طرفی که با هم در موضوعی اختلاف و تخاصم دارند برزیان هم نفرین کنند و از خدا بخواهند که لعنت و عذاب را بر طرفی که باطل است فرود آورد .

مسیحیان نجران ابتدا پذیرفتند و قرار شد فردای آن روز مباهله شود، امّا وقتی از نزد پیامبر رفتند در میان خود به گفتگو پرداختند، و اسقف به آنان گفت: «اگر فردا با فرزندان و اهل بیتش آمد از مباهله با او بپرهیزید و اگر با اصحابش آمد چیزی نیست (و پیامبر واقعی نخواهد بود).»

فردای آن روز پیامبر همراه امیر مؤمنان علی و فاطمه زهرا و حسن و حسین علیهم السلام برای مباهله آمد و در برابر مسیحیان بر خاک نشست و به اهل بيت فرمود هنگامی که من دعا کردم شما آمین بگویید.

مسیحیان از مشاهده هیات او، پسیار بیمناک شدند و اعتراف کردند که روش او همانند سایر انبیای راستین است،و از او خواستند که از مباهله منصرف شود و با آنان مصالحه نماید و با پرداخت اموالی بعنوان مصالحه بازگشتند.(3)

پاره ای نان جو خشکی خدمت پیامبر آورد و پیامبر صلی الله علیه وآله با آن افطار کرد، آنگاه فرمود: «دخترم! این اوّلین نانی است که پدرت از سه روز پیش تاکنون خورده است.»

از این کلام، فاطمه شروع به گریستن کرد، و پیامبر صلی الله علیه وآله به دست مبارک خویش چهره او را نوازش فرمود و اشکش را پاک کرد.(1)

الف - در حمد وثنای الهی فرمود:

«حمد خدای را بر آنچه انعام فرموده،و شکر و سپاس او را بر آنچه الهام کرده است و ثنا و ستایش او را به سبب عموم نعمتهایی که (به فضل خود بدون اینکه استحقاقی در کار باشد)به آنها ابتداء کرده و به سبب وفور نعمتهایی که جاری ساخته است و به سبب نعمتهای تامّ و تمامی که پیاپی مرحمت فرموده است.

کثرت نعمت های الهی در حدّی است که قابل شمارش نیست، و زمانش از شکر و جزا دور است(يعنی هر چه تلاش شود برای شکر و جزا نمی توان به حریم زمان نعمتها رسید) و همچنین ابدیت نعمتها با ادراک آنها متفاوت است (یعنی نمی توان به عمق ادامه و ابدیت آن رسید).

و مردم را برای ازدیاد نعمتها و پیاپی بودن آنها به شکر و حمد دعوت نموده است و همچنین خواسته است که ما از او امثال آن نعمت ها را طلب کنیم و بخواهیم .

«الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا أَنْعَمَ وَلِهِ الشُّكْرُ عَلَى مَا الْهَمُّ وَالثَّنَاءُ بِما قَدَّمَ مِنْ عُمُومِ نِعَمٍ اِبْتَدَاهَا وَ سُبُوعِ آلَاءٍ أَسْدَاهَا وَ تَمَامِ مِنَنٍ أَوْلاهَا جَمَّ عَنِ الإِحْصَاءِ عَدَدُهَا ونَأْي عَنِ الْجَزَاءِ أَمَدَّهَا وَ تَفَاوَتَ عَنِ اَلْإِدْرَاكِ أَبَدُهَا وَ نَدَبَهُمْ لاسْتِزَادَتِهَا بِالشُّكْرِ لاِتِّصَالِهَا واسْتَحْمَدَ إِلَى الْخَلايِقِ بِاجْزَالِهَا وَ ثَنِّي بِالنَّدْبِ إِلَى أَمْثَالِهَا».

در این فراز به گستردگی نعمتهای ظاهری و باطنی خدا و به اینکه نعمتهای او از روی فضل و احسان اعطا شده نه استحقاق و به اینکه نعمتها به جهت بسیاری و بی نهایت بودنشان از حدّ تشکّر و تفکّر بیرون است و نمی توان حق آنها را ادا کرد و همه در اداء حقّ او قصور یا تقصير دارند و به اینکه گستردگی لطف و کرم او تا آن حدّ است که از اعطا خسته نشده و از مردم می خواهد که به وسیله حمد و ثنا و دعا از او نعمت بخواهند تا عنایت فرماید؛ و نیز به مطالب بلند و استوار دیگری اشاره فرموده اند

ب - در زمينه توحید ذات الهی و صفات او فرمود:

و شهادت می دهم به «لَا اِلَّهَ اِلَّا اللَّهُ وَحدَهُ لَاشَرِيکَ لَه» يعنی معبود و خدایی جز «الله» نیست، او منحصر به فرد است و شریکی ندارد.

آن كلمة «لَا اِلَّه اِلَّا اللَّه»که مرجعش به اخلاص قرار داده شده است(چرا که با انحصار معبودوخدایی در او روشن است که غیر او شایستگی معبودیت و خدایی ندارد تا دلها متوجه او شود پس از غیر صرف نظر شده و تنها دل به تو وابسته است. پس کسی که حقیقتاً خدا را تنها معبود بداند به جز خدا به چیز دیگری توجه ندارد و بدین ترتیب توحيد به اخلاص منتهی می گردد).

ص: 135

و خدا دلها را جایگاه حقیقی کلمه توحید قرار داد که به عمق دل بستگی دارد (کنایه از آنکه توحید از امور فطری است و دل انسان آن را به فطرت خدادادی درک می کند و می پذیرد).

و مفاد و معنای معقول توحید در فكر انسانی نورافشانی کرده است (بطوری که می تواند انسان را از هرگونه شرک و گرایش به باطل باز دارد و از قید و بند هر بت و طاغوت آزاد گرداند)، رؤيتش بوسيله چشمها و توصیفش بوسیله زبانها و تصوّر و چگونگی کُنه او بوسيله وهمها و یا عقلها ممتنع است.بدون سابقه و نمونه،اشياء را آفريد،وجود اشیاء و ازدیاد آنها به قدرت و مشيّت و خواست اوست. بدون اینکه نیازی به تکوین آنها داشته و یا فایده ای از تصویر آنها ببرد، بلکه تنها خلقت و آفرينش آنها به جهت تثبیت حکمتش و تنبیه و هشداری بر اطاعتش و آشكار ساختن قدرت و توانایی اش و تعبّد خلق نسبت به او و اهميّت و احترام مردم نسبت به دعوت او انجام گرفته است.سپس ثواب را بر طاعتش و عقاب را بر معصیتش قرار داد، تا مردم از غضب و نقمت او دور بمانند و به بهشت او رغبت و تمایل پیدا کنند.

«وَ اَشْهَدُ اَنْ لا اِلَه الاّ اَللّهُ وَحْدَهُ لاشَرِيكَ لَهُ كَلِمَةٌ جُعِلَ الْإِخْلَاصَ تَأْوِيلَهَا وَ ضَمَّنَ اَلْقُلُوبَ مَؤْضُولَها وَ أَنَارَ فِي التَّفْكِيرِ مَعْقُولُهَا الْمُمْتَنِعُ مِنَ الْأَبْصَارِ رُؤْيَتُهُ وَمِنَ الألسُنِ صِفَتُهُ وَ مِنَ الْأَوْهَامِ كَيْفِيَّتُهُ اِبْتَدَعَ اَلْأَشْيَاءَ لاَ مِنْ شَيْءٍ كَانَ قَبْلَهَا وَ اِنْشَأْهَا بِلاَ اِحْتِذَاءِ اِمْثِلَةٍ اِمْتَثَلَهَا كَوَّنَهَا بِقُدْرَتِهِ وَ ذَرَأَهَا بِمَشِيئَتِهِ مِنْ غَيْرِ حَاجَةٍ إِلَى تَكْوِينِهَاولاَ فَائِدَةً لَهُ فِي تَصْوِيرِهَا الأ تَثْبِيتَألحِكُمَتِهِ وَ تَنبِيهاً عَلَى طَاغَتِهِ وإِظْهَارَأَ لِقُدْرَتِهِ تَعَبَّدأَ لِبَريَّتِهِ وَإِعزازاً لِدَعوَتِهِ ثُمَّ جَعَلَ اَلثَّوَابَ عَلَى طَاعَتِهِ وَ وَضَعَ اَلْعِقَابَ عَلَى مَعْصِيَتِهِ ذِيَادَةً لِعِبَادِهِ عَنْ نَقِمَتِهِ وَ حِيَاشَةً لَهُمْ إِلَى جَنَّتِهِ».

در این فراز به توحید خدا و اثر پرارزش آن یعنی اخلاص و به فطری بودن آن و اثر فکری توحید اشاره شده است، و نیز به اینکه حقیقت خدا از دسترس چشمها و زبانها و تصوّر اوهام و عقول دور است و در افق بلند دیگری است که مثل و مانند ندارد اشاره شده است، همچنین به اینکه در خلقت نه نیاز به نمونه دارد و نه سود و فایده ای به او می رسد، بلکه غير او از خلقت خود و دیگر چیزها سود و نفع می برد، اشاره فرمودند.اینها و دیگر چیزها از مطالب بلندی است که دانشمندان ورزیده روزگار به زودی به آنها دست نیافته و نمی یابند.

سپس بعد از شهادت به رسول خدا صلی الله علیه وآله و ذکر صفات و مناقب آن گرامی و عظمت قرآن به فلسفه جمله ای از احکام اشاره فرمودند:

ص: 136

فَجَعَلَ اللَّهُ الِأيمَانَ تَطهِيراً لَکُم مِنَ الشِّرک؛خدا ایمان را به جهت تطهیر شما از شرک قرار داد.

وَالصَّلَاةَ تنَزِيهاً لَکُم عَنِ الكبرٍ؛و نماز را به جهت پاکیزگی شما از کبر قرار داد؛ یعنی انسان با رکوع و سجود و عبادت به بزرگی خدا و کوچکی خود اعتراف نموده و از کبر و نخوت کفر و عناد بیرون خواهد آمد.

وَالزَّكَاةَ تَزكِيَةً لِلنَّفسِ وَ بِمَاءٌ فِی الرَّزقِ، و زكات را به جهت پاکیزگی نفس و زیادی روزی قرار داد.

وَالصِّيَامَ تَثبِيتاً لِلإخلَاصِ؛و روزه را برای تثبیت اخلاص مقرّر فرمود؛ زیرا روزه دار از هواهای نفسانی خود می کاهد و نفس خود را در راه اطاعت و بندگی مهار می کند.

وَالحَجَّ تَشیِیداً لِلدِّين؛و حج را برای تحکیم دین قرار داد؛زیرا با جمع شدن مسلمین در یک جا و آشنا شدن به مشکلات یکدیگر و راهیابی برای حل ّمشکلات امر دین محکم می گردد.

وَالعَدلَ تَنسِيقاً لِلقُلُوبِ؛و عدالت را قرار داده تا دلها به هم نزدیک شود؛ زیرا با عدالت اجتماعی دلها به هم نزدیک می شود؛ چنانکه با ظلم دلها از هم متاهِّر می گردد.

وَطَاعَتَنا نِظَاماً لِلمِلَّةٍ:و اطاعت ما را برای ایجاد نظام در ملّت واجب کرد؛ زیرا بدون امام و رهبر نظام صحیحی برقرار نخواهد شد.

وَ إمَامَتَنا أَمَاناً لِلفُرقَةٍ؛و امامت ما را قرار داد تا مردم از جدایی و افتراق در امان باشند.

وَالجِهادَ عِزّاً لِلاِسلَامّ وَذَلًّا لِأَهلِ الكُفرِ وَالنَّفاقِ،جهاد را برای عزّت اسلام و ذلّت کفر و نفاق قرار داد .

وَالصَّبرَ مَعُونَةٌ عَلَى استِیجَابٍ الأَجرِ؛ و صبر را قرار داد تا بر استحقاق اجر و پاداش کمک کند.

وَالأَمرَ بِالمَعرُوفٍ وَالنَّهی عَنٍ المُنكَرٍ مَصلِحَةً لِلعَامَّةِ: امر به معروف و نهی از منکر را برای مصلحت عامه و امت اسلامی قرار داد.(1)

بدین ترتیب به پاره ای از رموز و اسرار عبادت و اجتماعيّات و سیاسیّات اشاره فرمودند .

ص: 137

سرانجام اندوه طاقت فرسای زهرا علیها السلام و صدماتی که بر آن گرامی وارد آوردند او را از پای درآورد و رنجور و بیمار و بستری ساخت.و بالاخره در اثر همان صدمات در سیزدهم جمادی الاولی و یا سوّم جمادی الثانيه سال یازدهم هجرى-یعني:هفتاد و پنج یا نود و پنج روز پس از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه وآله - از دنیا رفت و با شهادت خود قلب های شیعیان خود را برای همیشه اندوهناک کرد.(1)

ص: 139

ص: 140

ص: 142

حدود10 سال با هم زندگی کردند و پس از شهادت حضرت زهرا علیها السلام بنا به وصیّت او، با« امامه» خواهرزاده حضرت زهرا علیها السلام ازدواج فرمودند،و بعدها نیز با چند بانوی محترم دیگر ازدواج کردند که معروفترین آنها «خوله حنفيه» مادر محمّد حنفيّه و «امّ البنین» که مادر حضرت عبّاس علیه السلام و برادران او می باشد.

فرزندانش : امام حسن علیه السلام، امام حسین علیه السلام، زینب کبری و امّ كلثوم علیهما السلام از حضرت زهرای اطهر، و محمد حنفیّه، عبّاس، جعفر، عون، عثمان و چندین پسر و دختر دیگر از همسران دیگر.

ص: 144

و دیگر بار، سخن از انسانی است برگزیده، انسانی که نه با تعبیر شاعرانه، بلکه به واقع، قلم را یارایی توصیف او نیست.

او که برتر از وصف، برتر از اندیشه و والاتر از جوهر کلام بود. او که با شگفتی شکوفيد و با معیاری دیگر زیست و به گونه ای دیگر ماند و با حالتی برتر رفت. انسانی که شکوه و استواری کوه، نَرمخویی و زُلالی آب، خروشندگی صاعقه، گرمی آفتاب، گستردگی دریاها و هيمنة بیشه زاران و جنگلهای انبوه،سادگی و صافی کویر و پاکی و معصوم بودن، همه و همه را یکجا در وجود خویش داشت. شگفت زده شد، شگفت زیست، و شگفت از چشم ما رفت.

و اینک، با هم، این همه شگفتی را مرور کنیم:

بانوی عزیز از خانه پا بیرون نهاد،با کودکی در آغوش که به او می بالید... و گفت: «پیامی از غیب شنیدم که نامش را «علی» بگذار.»(1)

و این به روز جمعه سیزدهم رجب، سی ام «عام الفیل» (23 سال پیش از هجرت) بود(2)

«ای فرزندان عبدالمطلب!در جوانان عرب، کسی را صراغ ندارم که بهتر از آنچه من برایتان آورده ام، آورده باشد. من نیکی (خیر) این جهان و جهان دیگر را به ارمغان آورده ام. خدا فرمان داده است تا شما را به سوی او بخوانم.پس،کدامیک در این راه مرا یاوری خواهید کرد تا همو، برادر، وَصیّ و جانشین من گردد؟ »

پیامبر این تقاضا را سه بار تکرار فرمود، و هر بار تنها على برخاست و آمادگی خود را ابراز داشت...

آنگاه پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود:«این (علی)، برادر و وَصیّ و جانشین من است، سخنش را بشنوید و او را فرمان بريد!»(1) .

علی را با زد و خورد به مسجدالحرام بردند و اندکی نگهداشتند و سپس رها ساختند(1).

ضربه شمشیر آبدارش، مرگ مُجسّم و هلاک قطعی بود؛ضربتش را نیازی به ضربه دوّم نبود؛ شمشیرش چون فرود می آمد جز با جان دشمن بر نمی خواست. اینک با تاریخ، به تماشای برخی از پیکارهای او بنشینیم:

یک روز، حضرت على علیه السلام بر منبر فرمود: «يَا مَعشَرَ النَّاسِ! سَلُونِی قَبلَ أَن تَفقِدُونی؛ ای گروه مردمان! از من بپرسید؛ پیش از آن که مرا از دست بدهید.از من بپرسید،چرا که دانش گذشتگان و آیندگان نزد من است،سوگند به خدا اگر مسند قضاوت بگسترند،برای یهودیان از کتاب، خودشان و برای پیروان انجیل،از همان کتاب و برای پیروان زبور از همان و برای اهل قرآن از قرآن، داوری خواهم کرد... سوگند به خدا من از همه به قرآن و تأويل آن داناترم.»

آنگاه دگرباره فرمود: «سَلُونیِ قَبلَ أَن تَفقِدونِی، از من بپرسید پیش از آن که مرا از دست دهید. اگر از یکایک آیه های قرآن بپرسید، پاسختان خواهم گفت؛ از هنگام نزول آن و از این که درباره چه کس نازل شده و هم خبر می توانم داد از ناسخ و مَنسوخ و خاصّ و عامّ و مُحکم و مُتشابه و مَکّی و مَدَّنی بودنِ آيه ها ...»(1)

پیامبر گرامی اسلام، بر اساس همه فضايل على علیه السلام، از سوی خدا فرمان داشت که وصایت و جانشینی حضرت علی علیه السلام را به مردم باز گوید و این کار را در موارد گوناگون از جمله در روز غدير انجام داد، پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه وآله در سال دهم هجرت به مکّه عزیمت فرمودند تا فریضه حج بگذارند و همراهان پیامبر را در این سفر تا صد و بیست هزار نفر نوشته اند. به هنگام بازگشت چنین جمعیّتی همراه پیامبر بودند و روز هیجدهم ماه ذیحجه نزدیک نیمروز در صحرای جُحفِه به «غديرخُم» رسید؛در این هنگام اذان نماز اعلام شد مردم اجتماع کردند و نماز گزاردند و از باربند شتران مکانی برتر ساخته شد.پیامبر گرامی اسلام بر فراز آن ایستاده و پس از ستایش خداوند چنین فرمود :

- من و شما هردو مسئولیم، چه می گویید؟

- گواهيم که ما را تبلیغ کردیم و در این راه چه بسیار کوشیدی، خدا ترا بهترین پاداش دهد!

- آیا به یگانگی خداوند و پیامبری بنده اش محمد صلی الله علیه وآله گواهی نمی دهید؟ و به راستینی بهشت و دوزخ و مرگ و رستخیز و زندگی پس از درگذشتن؟

-گواهی می دهیم.

- خدایا گواه باش.

آنگاه رو به سوی مردم کرد و باز فرمود:

- مردم! من و شما کنار کوثر یکدیگر را خواهیم دید؛ هشیار باشید که پس از من با دو «گوهر گرانبها» چگونه خواهید بود؟

- ای پیامبر خدا، آن دو، چیست؟

- کتاب خدا و اهل بیت من. پروردگار من خبر داده است که این دو از هم نَگُسلند تا کنار

ص: 151

کوثر به من برسند...از آنان پیشی مجویید که هلاک خواهید شد و هم باز پس نمانید که باز موجب هلاكت است.

در این هنگام دست امیر مؤمنان حضرت علی علیه السلام را برافراشت تا مردم همه او را ببینند و باز شناسند؛پس آنگاه در همان حال فرمود:

- اَيُّهَا النَّاسُ! مَن أَولَى النَّاسِ بِالمُؤمِنينَ مِن أَنفُسِهِم؟ مردم! چه کسی به مؤمنان ازایشان سزاوارتر است و بر آنان ولایت و سرپرستی دارد؟

-خدا و پیامبرش داناترند.

-خدا بر من ولایت دارد و من بر مؤمنان؛من بر مؤمنان از خود ایشان سزاوارترم پس «مَن كُنتُ مَولاهُ فَهذَا عَلِىٌّ مَؤلَاهُ؛ هرکس «من» ولی و سرپرست اویم «علی» سرپرست و ولی اوست.»خدای من! دوستانش را دوست بدار و با دشمنانش دشمن باش! و یاری کن هرکه او را یاری کند... هان! هر حاضری باید به غایبان ابلاغ کند.

هنوز مردم پراکنده نشده بودند که این آیه نازل شد: « الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا(1)، امروز دینتان را کامل و نعمت را بر شما تمام کردم و راضی شدم که اسلام دین شما باشد. » (2)

در راه اسلام و پاکجانی و پاکدلی و شجاعت و قدرت اندیشه و وسعت و گستردگی دانش و انصاف و دادخواهی او بی اختیار از این ستم كه آنان به سرنوشت ملت اسلامی روا داشتند؛ دریغ می خورند، تا چه رسد به مسلمانان منصف و تاچه رسد به ما شیعیان دریغ و افسوس ما از این واقعه و از این فاجعه، از سلسله کوهساران، دواز اندام تر و بلندتر است.

باری، ابوبکر در سال دهم هجرت، خلیفه شد و در سال13 در63سالگی از دنيا رفت، در حالی که دو سال و سه ماه و ده روز خلافت کرده بود. (1)

پس از او، عمربن خطاب روی کار آمد و در اواخر ذی الحجه سال23به دست «ابولؤلؤ فيروز» کشته شد. مدت خلافتش ده سال و شش ماه و چهار روز بود .(2)

عمر به هنگام تعیین خلیفه پس از خویش،دستور تشکیل شورایی را داد که نتیجه آن،به سود عثمان بن عفان تمام شد و او پس از عمر و تشکیل شورا، در اوایل مُحَرَّم سال 24 هجری، زمام خلافت را به دست گرفت و در ذي الحجه سال 35 هجری بر اثر بی عدالتیش، به دست گروهی انبوه از مسلمانان، کشته شد. خلافت او، 12 سال (چند روز کم) به درازا کشید.(3)

پس از رحلت پیامبر گرامی صلی الله علیه وآله ، حضرت علی علیه السلام در برابر ستمکارانی که حق او را پایمال کردند، ایستاد و اعتراض کرد و تا جایی که مصالح عاليه اسلام اجازه می داد و نیز امکان داشت در ضمن گفته ها و احتجاج ها،مطالب را روشن ساخت و به مردم آگاهانید که اینان غاصب حق خلافت هستند.بزرگ بانوی اسلام حضرت زهرا سلام الله عليها نیز در این زمینه، با او همراه و همکار بود و عملاً حکومت ابوبکر را حکومت غير قانونی تَلَّقی فرمود.

گروهی از بزرگان اصحاب پیامبر چون سلمان،ابوذر، مقداد و عمّر یاسر نیز با سخنرانیهای شورانگیز خود به ابوبکر اعتراض کردند و غصب خلافت را از سوی اوز و حقّانیت حضرت علی علیه السلام را در امر جانشینی پیامبر،گوشزد نمودند؛ اما- حضرت علی علیه السلام از جهت مصالح اسلام و این که اسلام هنوز نوپا و جوان بود و نضج کافی نگرفته بود، از دست بردن به شمشیر و ایجاد و روشن کردن آتش جنگ داخلی - که طبعا به ضرر اسلام تمام می شد و زحمات پیامبر را ممکن بود از بین ببرد - خودداری فرمود بلکه ،حتی در موارد لازم، برای حفظ آبروی اسلام، از هرگونه راهنمایی و هدایت نیز دریغ نورزید.چندان که خلیفه دوم مُکّرر می گفت:

ص: 153

«لَؤلَأ عَلىٌّ لَهَلكَ عُمَرُ؛ اگر علی نبود، عُمَر هلاک می شد».

راهنمایی های مفید چه در امور دینی و چه در بسیاری از مشکل های سیاسی، چنان آنها را حیران کرده بود که بی اختیار به بزرگواری و دانش آن امام پاک اعتراف می کردند.اینک، برخی از این موارد را مرور می کنیم :

نمی کنند؛ قدامه را باز گردان و از او توبه بخواه،اگر توبه کرد بر او حدّ را جاری کن وگرنه باید به قتل برسد زیرا با انكار حُرمت شرابخواری از اسلام خارج شده است.»

قدامه شنيد و آمد توبه کرد و از گناه دست کشید.اما عمر نمی دانست حدّ او چقدر است؛پس از امام علیه السلام پرسید؛ آن گرامی فرمود: «هشتاد تازیانه »(1)

دین راستین،بهترین راه پیشرفت و تکامل یک جامعه و یک حکومت است؛ امید می رفت که اسلام -که از بیداد پیشینیان رنجها برده و علت ها یافته بود-سامانی گیرد و فربه گردد و بهبود يابد.اما چون حکومت و برنامه بسیار دادخواهانه ی حضرت علی علیه السلام، به ضرر سود جویان تمام می شد؛ برخی از آنان -بیش از همه ،عایشه، طلحه، زبیر و معاویه - خون عثمان را دستاویز کردند و سر به شورش برداشتند و تخم نفاق کاشتندوجنگ های جمل،صفین و نهروان را پیش آوردند،و دریغا، چنین شد که بیشتر کوشش آن امام عزیز مظلوم و دادگر،در ایام خلافت، صرف رفع اختلاف های داخلی و خواباندن این شورش ها شد.

وارسی تاریخ حکومت حضرت علی علیه السلام این واقعیت را آشکار می سازد که تنی چند ازدنیا پرستان که از روش انعطاف ناپذیر امام راضی نبودند، با آن گرامی به ستیزه برخاستند. حتی پاره ای از دوستان آن حضرت،نتوانستند خود را با برنامه های بسیار عادلانه ى آن بزرگ تطبيق دهند.پس آنان نیز به کارشکنی هایی دست زدند.

اما امام علیه السلام همچنانکه در قرآن در مورد کسانی چون او آمده است: «يُجاهِدُونَ فِی سَبيلِ اللَّهُ وَلَايَخافُونَ لَومَةً لَائِمٍ(1)» ، در راه خدا می کوشید و از سرزنش سرزنشگران نمی هراسيد.

شاید امروز هم - و بلکه حتماً - اگر شخصیت شکوهمند و والای آن بزرگ و عزیز، باژگونه بازگو نشود و تحریف نگردد و همچنانکه بوده اسمته، نشان داده شود، چه بسیار از مدعیان دوستی اش، در ردیف دشمنان قرار گیرند.

حضرت علی علیه السلام به فرمان پیامبر صلی الله علیه وآله به سپهسالاری لشکری به یمن فرستاده شد.در بازگشت،برای دیدار پیامبر صلی الله علیه وآله عزم مکّه کرد.نزدیک مکه، یک تن از لشکریان را به جای خویش گماشت و خود را به شوق و شتاب زودتر به پیامبر رسانید. جانشین او، حله هایی که علی علیه السلام به همراه آورده بود، بين لشکریان قسمت کرد تا با لباس های نو، وارد مکه شوند. علی علیه السلام چون بازگشت، از این کار ناخشنود شد و دستور داد تا حله ها را از تن آنان در آورند و در جایگاهی ویژه بگذارند تا رسول خدا آن را تقسیم کنند.

سپاهیان چون به پیامبر رسیدند،شکوه آغاز و لب به گلايه باز کردند و حکایت و حال باز گفتند.

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: «از علی شکوه نکنید، به خدا سوگند او در راه خدا شدیدتر از آنست که کسی درباره وی شکایت کند(2) (يعني او کاری خلاف خشنودی خدا انجام نمی دهد تا مورد شکایت قرار گیرد. اگر چه در این راه ملاحظه هیچ کس را نکند.) »

ص: 157

بی شک،روحی چنین دلير و استوار، روح های کوچک و پرطمع و پرآرزو را به تلاطم می افکند، همچون توفان که در خس و خاشاک بپیچد.

در میان اصحاب پیامبر صلی الله علیه وآله هیچ کس چون حضرت علی علیه السلام دوستان فداکار نداشت،همچنانکه هیچ کس جز او، دشمنان جسور و خطرناک نیز نداشت.چنانکه از جنازه ی او هم در نمی گذشتند و او خود چون از این کینه ها آگاه بود، وصیت فرمود تا مزار پاکش پوشیده ماند و چنین بود تا امام ششم حضرت صادق علیه السلام جای آن را آشکار ساختند .

اطرافیان عایشه برآشفتند و به سوی عمار تیراندازی کردند.

عمار برگشت و به امام عرض کرد: «منتظر چه هستید؟ اينان به جز جنگ نمی طلبند.» (1)

از آسیاب افتاد، او را براندازید.» اما امام علیه السلام هرگز به چنین کاری تن در نداد. این کار علاوه بر آنکه با تنزه و بی ریایی امام سازگار می آمد، در آن شرایط کم ضررترین راه حل ها بود؛ چرا که مردم می دانستند: یکی از مهمترین اعتراض های امام علیه السلام به حکومت عثمان، همین باقی گذراندن معاویه به حکومت شام بود و همه فساد و تباهی و زورگویی و حیف و میل اموال عمومی و ستم معاویه چندان بسیار و آشکار بود که حتی یک روز باقی گذراندن او به حکومت چیزی جز سازشکاری با ستمگر محسوب نمی گشت.

و تازه اگر او را باقی می گذارد تا به موقع با قدرت او را بردارد،این معنا از نظر معاویه نیز پنهان نمی ماند و بسا که او نیز تدارک قدرت می کرد و یا از راهی ناجونمردانه به نابودی امام علیه السلام اقدام می ورزید.پس راهی جز عزل او از سوی حضرت امیر علیه السلام باقی نمانده بود و امام چنین کرد.اما او تن در نداد و ایستاد و امام به جنگ ناخواسته دیگری کشیده شد که در تاریخ به «صفین» شهرت یافت.

کتاب خدا با شما سخن راندم و شما را بدان خواندم.»اما آنان در پاسخ گفتند: «چاره جز شمشیر نیست.»(1)

امام علیه السلام به سپاه خویش فرمود: «شما آغاز به نبرد نکنید و چون گریختند، از پی ایشان نروید و چون زخم برداشتند، رهایشان بسازید و آنان را «مثله»(2) نکنید.»(3)

جنگ آغاز شد. روز نهم نبرد،حضرت علی علیه السلام و معاویه نیز به میدان آمدند و نبردی سخت درگرفت.در این روز بود که عمار یاسر صحابی بزرگ پیامبر صلی الله علیه وآله شهید شد. به هنگام شهادت گفت: «به من آب بدهید.»ظرفی پر از شیر به دست او دادند. نوشید و گفت: «الله اکبر، الله اكبر این همان روزی است که پیامبر مرا از آن خبر داده بود.»(4)

این جمله عمار اشاره به حدیث مشهوری است از پیامبر صلی الله علیه وآله که به او فرموده بود: «آخرین نوشیدنی تو شیر است و تو را گروهی ستم پیشه خواهند کشت.»(5)

امام در برخی از روزهای جنگ به یارانش می فرمود:«آگاه باشید که خدا در شما می نگرد.شما با پسر عموی پیامبر همراه هستید.خود را به نبرد و یورش عادت دهید و از گریز بپرهیزید که باعث ننگ شما در نسل های بعد و موجب عذاب در رستاخیز است.[رنگ تیره ی]خواسته های دل و هوای نفس را از صفحه ی جانهایتان پاک سازید.به سوی مرگ با رغبت و آرامش گام بردارید،بکوشید که بر این گروه [یاران معاویه] پیروز شوید و خیمه معاویه را باژگون سازید،تا اهریمن را که زیر آن پنهان است-و دستی به حمله و پایی بر فرار دارد - با شهامت و سخت کوشی گریزان سازید. پایمردی کنید تا ستون بلند خیمه ی حق رابرپا دارید.شما والاترید، خدا یاور شماست.خدا کوشش هایتان را ناچیز نخواهد شمرد.»(6)

عمروعاص به لشکریانش گفت:«هر که قرآنی با خود دارد بر سر نیزه کند.» وچنین کردند .

گروهی از عقل به چشم ها در سپاه امام فریب خوردند و دست از جنگ کشیدند که ما با عده ای که پیرو قرآنند جنگ نمی کنیم!

سرانجام کار به حکمیت کشید و معاویه روی کار آمد.

بدین شرح که: حضرت علی علیه السلام به اکراه و اجبار به حکمیت ابوموسی اشعری تن در داد و از سوی معاویه هم عمروعاص نیرنگباز موذی، حَکَم شد،عمرو عاص، ابوموسی را فریب داد.

بدین گونه که:هم علی و هم معاویه را از حکومت عزل کنند و عبدالله بن عمر را برگزینند و با این تبانی برای اعلام رای خود به میان مردم آمدند .

ابوموسی اظهار کرد که: «من علی علیه السلام را از حکومت عزل می کنم.»

و عمروعاص گفت: «من در عین حال که نظر ابوموسی را در مورد على علیه السلام تأیید می کنم صلاح را در این می بینم که معاویه بر مردم حاکم باشد.»و بدین ترتیب بزرگترین لطمه به حکومت حضرت علی علیه السلام وارد آمد.(1)

کشتند، چنان جاهل و متعصب بودند که هر کس قصد راهنمایی یا ارشاد آنان را داشت می کشتند (1).

راستین است، و مردم بی ایمان و بی یقین تو را تکان ندهند و به سبکسری وا ندارند.»(1)

دوستی و همراهی و مهربانی با مردم را همواره به فرماندارانش توصیه می کرد و می فرمود: «با مردم به انصاف رفتار کنید.»

آنان را در این امر به عنوان یک وظیفه ی انسانی،نه یک مأموریت بخشنامه ای وادار می کرد که در راه مشکلات مردم بردبار باشند.به آنان می فرمود:«هیچ کس را از گفتن و خواستن نیازها باز ندارید و به خاطر گرفتن خراج، لباس زمستانی و تابستانی و مرکب سواری آنان را نفروشید، مبادا کسی را به خاطر وصول پول بزنید.»

به مأموران جمع آوری زکات می فرمود:«با ادب و احترام به سوی مردم بروید و به آنها سلام کنید و چنین بگویید: بندگان خدا! ما را ولیّ و خلیفه ی خداوند به سوی شما فرستاده است تا حقوق خدا را که در سال های شماست،بستانم. آیا در اموال شما حق خدا وجود دارد تا به ولیّ او بدهیم؟اگر گفتند:نه، بازگردید و اگر گفتند: آری، هر چه دادند، بگیرید و اگر پس از دادن دوباره باز گرفتند، پس دهید.»

و می فرمود:«در عمران و آبادی سرزمین های خراجگزار کوشا باشید. اگر خراج بیاورید ولی عمران نکنید،شهرها را خراب و مردم را هلاک کرده اید،ویرانی زمین از تنگدستی اهل آنست و تنگدستی مردم بر اثر آنست که حاکمان پول ها را انبار می کنند.»

امیر مؤمنان علیه السلام در باره کسانی که قرار بود به عنوان والی انتخاب شوند، توصیه می فرمود که:«ایمان و تدبير آنان را در نظر بگیرید، نه قبیله و نژادشان را.»

خود کاملاً مراقب وضع آنان می بود.اگر کژی و خلافی از آنان می دید، به شدت و سرعت توبیخ می کرد و اصلاح می فرمود.نامه ی تکان دهنده ی امام به عثمان بن حنیف - عامل آن امام در بصره - نمونه ی این دقت و شدت عمل است:«شنیده ام یکی از سرشناسان شهر تو را به میهمانی خوانده است و غذاهای چرب و شیرین و سفره ی تشریفاتی داشته و من گمان نمی بردم تو چنین دعوتی را بپذیری که تنگدستان را در آن راهی نیست.به هوش باش و دقت کن و از چیزهای شبهه ناک بپرهیز!...»

شریح قاضی را که خانه ای به هشتاد دینار ساخته بود، توبیخ فرمود که چرا چنین خانه ای ساخته ای .(1)

ص: 166

معاویه پس از شنیدن این داستان، ناگزیر فرمان داد که :«هر چه می خواهد برای او بنویسید!»(1)

از وضع رفتار و گفتار امام نیز آشکار بود که می داند در این ماه به شهادت خواهد رسید.

همان سال فرموده بود: «امسال در موسم حج در میان شما نیستم».

و نیزچون به اومی گفتند:«چرا هنگام افطار،کم غذا میل می فرمایید؟» می فرمود: «می خواهم با شکم خالی خدا را ملاقات کنم.»(1)

و اما در شب نوزدهم هیچ نخوابید؛و بسیار می فرمود:«به خدا سوگند دروغ نمی گویم و نیز دروغ به من گفته نشده است؛ امشب «همان شب مَعهود» است.»(2)

سرانجام، سحرگاه آن شب، هنگامی که حضرت علی علیه السلام به مسجد آمد،در حال ادای نماز صبح؛شمشیر زهرآگین و خون آشام پلیدترین مردمان،ابن ملجم فرود آمد و خورشید،در محراب حقّ،گلگون شد...و دو روز بعد، در شب بیست و یکم ماه رمضان، در سال چهلم هجرت، غروب کرد ...(3)

تن پاکش را در خاک مقدّس «نجف» نهادند، که امروز کعبه دلهای مسلمانان به ویژه شیعیانست.

امام، همانگونه که در همه عُمر با یاد خدا می زیست؛در لحظه وقوع فاجعه نیز به یاد خدا بود...چون شمشیر ابن ملجم از پشت،پیشانی روشن آن عزیز را شکافت؛نخستین جمله ای که گفته این بود: «فُزتَ وَرَبَّ الكَعبَة:به خدای کعبه سوگند رستگار شدم.»

آنگاه،آن امام برای غرقه در خون پاک خویش، به خانه بردند...دو روز در بستر شهادت آرمیده بود و در همه لحظات،باز به فکر صلاح و سعادت مردم بود...و با آن که مسئله امامت حضرت امام حسن علیه السلام و هم امامت حضرت حسین علیه السلام و فرزندان آن حضرت تا امام دوازدهم را پیامبر صلی الله علیه وآله و نيز علی علیه السلام از پیش، مُکرّر یادآور شده بودند؛ باز برای اِتمام حُجّت در لحظه های آخر عمر خود، آن را با مردم بازگو می کرد ....(4)

2-«اَلتُّقَى رَئیسُ الأَخلَاقِ،تقوی و پرهیزکاری سرکرده همه خُلق وخوهای نیکو است.»(1)

3-«مَن اَصلَحَ سَرِيرَتَهُ اَصلَحُ اللَّهُ عَلَانيِتَهُ: هر کس نهان خویش را درست کند خدا آشکار او را درست می فرماید»

4-«ضَعٌ فَخرَکَ، وَاحطُطَ کِبرَکَ وَاَذکِر قَبرَکَ؛ تفاخر و نازیدن را واگذار و تكبّرت را بینداز و به گورت فکر کن.»(2)

5-«اَلوِلَايَاتِ مَضامِيرُ الرَّجالَ؛حکومت ها میدان های آزمایش مردان است (وقتی کسی به حکومت برسد، بدی و خوبیش آشکار می شود).»(3)

6-«أَشدُّ الذُّنُوبَ مَا استَهانَ بِهِ صَاحِبُهُ؛سخت ترین گناهان گناهی است که شخص آن را آسان و ناچیز بپندارد و به آن اهمیت ندهد.»(4)

7-«اَلدَّاعِی بِلًا عَمَلٍ كَالرَّامِی بِلاوَتَرٍ؛دعوتگر و یا دعا کننده بی عمل همانند تیرانداز با کمان بی زه است.»(5)

8-«يَومَ اَلعَدلِ عَلَى الظَّالِمِ أَشَدٌّ مِن يَومِ الجَورِ عَلَى المَظُلُوم!روز دادخواهی بر ستمگر، بسی سخت تر از روز ستم برستمديده است.»(6)

9-«مَا أَكثَرَ العِبَر وَ أَكَلَّ الأِعتِبَار: چه بسیار است عبرت ها و چه اندک است پذیرش آنها»(7).

در راه خداوند با ثروت و بیان و جان خود جهاد و فداکاری کنید....

با هم بپیوندید...امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید چرا که اگر از این وظيفة الهی سرپیچید، پلیدان جامعه بر شما حکومت می یابند و آن گاه هرچه بر ضدّ آنان دعا و نفرین کنید؛ مستجاب نخواهد...»(1)

درود خدا و پاکان و نیکان بر آن امام بزرگ و پاک که شگرف بود؛ شگفت زاده شد. شگفت زیست و شگفت رفت .

ص: 171

ص: 172

ص: 174

و کمی سن،در برخی از عهدنامه ها گواه می گرفت،واقدی آورده است که « پیامبر صلی الله علیه وآله برای «ثقيف»عهد نقه بست، خالد بن سعيد آن را نوشت و امام حسن و امام حسین - درود خدا بر آنان-آن را گواهی فرمودند» .(1)

آنگاه که پیامبر به امر خدا،با اهل نجران، به«مباهله»برخاست، امام حسن و امام حسین و حضرت علی و فاطمه علیهما السلام را نیز به فرمان خدای، همراه خویش برد و آيه تطهیر در پاکدامنی آن گرامیان فرود آمد.(2)

او در این جنگ،هیچگاه از پشتیبانی پدر،دست نکشید و تا پایان همراه و همدل او بود؛ و چون: دو تن را از سوی سپاه(سپاه حضرت علی علیه السلام و معاویه)،برگزیدند تا «حَكّم» شوند؛ و آنان به ناروا حُکم کردند؛ امام حسن به فرمان پدر،در یک سخنرانی پر شور، توضیح داد که:«اینان برگزیده شدند تا کتاب خداوند را بر خواهش دل،پیش دارند و مقدم شمارند اما، واژگون رفتار کردند و چنین کسی، حَکَم نامیده

نمی شود، بلکه «محکوم» است».(1)

حضرت امیر مؤمنان علی - که درود خداوند همواره بر او- هنگام رحلت بنا به فرمانی که، از پیش، از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله داشت؛ امام حسن علیه السلام را جانشین خویش فرمود:و امام حسین و سایر فرزندان گرامی خویش و بزرگان شیعه را بر این امر، گواه گرفت.(2)

آنگاه، امام نشست و عبدالله بن عباس برخاست و گفت:

«مردم! این -اشاره به امام حسن علیه السلام - فرزند پیامبر شما و جانشین علی علیه السلام و امام شماست، با او بیعت کنید!»

مردم، گروه گروه، بدو روی آوردند و بیعت کردند(1).

چون معاویه، از آنچه گذشت آگاه شد،جاسوسانی به کوفه و بصره فرستاده تا هر چه می گذرد،گزارش دهند و در حکومت امام، از درون، دست به خرابکاری بزنند.

امام،فرمان داد آنان را گرفتند و کشتند؛نامه ای نیز به معاویه فرستاد که:«جاسوس می فرستی؟ گویا جنگ را دوست می داری؟جنگ بسیار نزدیک است، منتظر باش!انشاء الله».(2)

از نامه هایی که امام به معاویه نوشت و ابن ابی الحدید آنرا نقل می کند، این است:«...جای شگفتی است که قریش پس از مرگ پیامبر،در جانشینی او به ستیزه برخاستند و خود را بر دیگران از عرب،بدین سبب که از قبیله پیامبرند، برتر دانستند؛عرب نیز تن در دادند،اما قریش خود در میانه خویش،زیر بار برتری ما نرفت؛ما را که از آنان به پیامبر نزدیکتر و خواستار حقّ خویش بودیم،کنار زدند و بر ما ستم کردند. ما از ستیزه کناره جستیم تا دشمنان و دورویان از این راه،به تخریب اسلام برنخیزند.

امروز نیز از تو درشگفتیم که داوطلب امری هستی که به هیچ رو، سزاوار آن نیستی نه در دین برتری داری و نه اثر خوبی از خویش باز گذارده ای؛ تو فرزند همان گروهی که با پیامبر جنگیدند و هم فرزند دشمن ترین مردم قریش نسبت به پیامبر، اما بدان که پاداش کردارهای تو با خداوند است و خواهی دید که سرانجام،پیروزی از آن چه کسی است.سوگند به خدا،چیزی نخواهد گذشت که عمرت پایان می یابد و به دیدار خدا می شتابی واو تو را به کیفر کردارهایی که از پیش فرستادی،می رساند.خدا به بندگانش ستم نمی کند؛ علی علیه السلام رفت مسلمانان با من بیعت کردند؛ از خدا خواستارم که در دنیا چیزی مرا ندهد که از آن کمبودی در آخرتم، به هم رسد .

آنچه مرا بر آن داشت تا این نامه را به تو، بنویسم،این است که بین خود و خداوند،عذری داشته باشم؛اگر تو نیز،چون دیگر مسلمانان، این امر را بپذیری به مصلحت اسلام است و تو خود نیز بهره ای بیشتر خواهی داشت؛باطل را دنبال مکن، تو نیز چون دیگران با من، بیعت کن !

تو خود می دانی که من سزاوارترم، از خدا بترس و ستمکار مباش و خون مسلمانان را

ص: 179

محترم شمار،اگر حاضر نباشی، من همراه مسلمانان، به سوی تو خواهم شتافت و تو را به محاکمه خواهم کشانید تا خداوند که بهترین داورانست، بین ما حاکم گردد...»

معاویه در پاسخ نوشت:«..،حال من و تو،همانند حال پیشین شما خاندان با ابوبکر است؛یعنی همانگونه که ابوبکر، به بهانه تجربه بیشتر،مقام خلافت را از علی علیه السلام گرفت، من نیز، خود را از تو سزاوارتر می بینم؛اگر می دانستم که تو بهتر از من به امور مردم می رسمی و با دشمن رویارویی می کنی،بیعت می کردم؛ اما می دانی که من از تو سابقه ای بیشتر دارم؛پس بهتر آنکه تو پیرو من باشی من نیز قول می دهم که خلافت مسلمانان پس از من با تو باشد و هر چه بیت المال عراق است از آن تو و نیز خراج و درآمدِ هر ناحیه از عراق را که بخواهی، در اختیار تو خواهم گذارد... والسلام»(1)

معاویه به همان بهانه ای که قریش به وسيله آن از حضرت علی علیه السلام رو گرداندند، از بیعت با امام حسن علیه السلام سر باز زد. او در دل می دانست که امام از او سزاوارتر است، اما ریاستخواهی، او را از پیروی واقعیت باز می داشت؛چرا که او می دانست جوان بودن و کمتر بودن سن آن حضرت نسبت به معاویه موجب عدم شایستگی برای امامت و خلافت نمی شود.

معاویه،نه تنها از بیعت سر باز زد،بلکه در صدد از میان برداشتن امام برآمد.برخی را پنهانی فرمان می داد تا آن گرامی را بکشند؛از این رو، امام، در زیر پیراهن، زره می پوشید و بی زره به نماز نمی رفت؛به همین جهت یک روز که یکی از این مأموران مخفیِ معاویه، به سوی امام تير افكند،به آن گرامی صدمه ای وارد نیامد(2).

معاویه،که کمی سن را در امام بهانه می آورد و از بیعت با او سر می زد، هنگام ولایتعهدی یزید، این بهانه را فراموش و فرزند جوان خود را، جانشین خویش کرد و از مردم برای او بیعت گرفت.

معاويه،به بهانه ایجاد وحدت اسلامی و پیشگیری از اختلاف و اغتشاش، به عمّال خود نوشت که:«با لشگر به سوی من آیین»و آنان همان کردند که او گفت.

معاویه آنان را بسیج کرد و به جنگ با امام به عراق فرستاد.

امام نیز،به حجر بن عدی کندی، فرمان داد تا فرمانداران و مردم را برای جنگ آماده سازد.

منادی به آیین آن زمان،در کوچه های کوفه، فریاد «الصلاة» برداشت و مردم به مسجد ریختند.

ص: 180

امام بر منبر فراز آمد و فرمود:«معاویه به جنگ سوی شما آمده است؛ شما نیز به اردوگاه نُخيله بروید....!»

همه ساکت ماندند.عدی،فرزند حاتم طائی معروف از جای برخاست که:«من پسر حاتم هستم، سُبحَانَ اللَّهِ،این سکوت مرگبار چیست که جانتان را فرا گرفته است؟چرا به امام و پسر پیامبران پاسخ نمی دهید... از خشم خدا بیم کنید؛مگر شما از ننگ، باک ندارید...؟ »

آنگاه،رو به امام کرد و گفت:«گفتار شما را شنيديم و با جان و دل به فرمانیم. »سپس افزود: «من، هم اکنون به اردوگاه می روم، هر که مایل است به من پیوندد».

قیس بن سعد بن عباده و معقل بن قیس ریاحی و زیاد بن صعصعة تیمی نیز با سخنرانیهای شور انگیز مردمان را به جنگ راغب ساختند و به تجهیز سپاه از مردم پرداختند و آنگاه همه به اردوگاه رفتند .(1)

انبوه جمعیت در اردوگاه، به جز شیعیان از این چند دسته نیز فراهم آمده بو»

1-خوارج،که تنها برای جنگ با معاویه آمده بودند. نه به جانبداری از امام .

2-أزمندانی که دنبال غنائم جنگی بودند.

3- آنان که به پیروی از رؤسای قبیله ها،شرکت کرده بودند و انگیزه دینی نداشتند.(2)

امام علیه السلام ، گروهی از این سپاهیان را، به سپهسالاری حَکَم، به شهر انبار فرستاد، اما حَکَم با معاویه ساخت؛-همچنانکه سرپرست بعدی - .

امام خود به ساباط مدائن رفت و از آنجا دوازده هزار نفر را به عنوان پیشاهنگ جنگ به سالاری عبیدالله بن عباس،به رزم با معاویه گسیل داشت و قیس بن سعد بن عباده انصاری را هم معاون کرد که اگر عبيدالله از میان رفت، او سپهسالار گردد.

معاویه در صدد برآمد که قیس را بفریبد و یک میلیون درهم نزد قیس فرستاد تا با او همدست شود یا دست کم از امام دست بردارد.قیس پاسخ داد که: «به نیرنگ، دین مرا نمی توانی از دستم بگیری.(3)برو این دام بر مرغ دگر نِه، که عنقا را بلند است آشیانه.»

سپهسالار اصلی لشکر،یعنی عبیدالله بن عباس،تنها به وعده همان پول، فریفته شد و شبانه با گروهی از خاصان خویش،به سوی معاویه گریخت،بامداد آن روزه سپاه، بی سرپرست ماند، پس قیس با مردم نماز گزارد و سپهسالار شد و جریان را به امام گزارش داد.(4)

قیس دلیرانه می جنگید؛معاویه چون راه فريب او را مسدود يافت جاسوسانی به میان لشگر امام فرستاد که به دروغ جریان صلح قیس با معاویه را شایع کنند و نیز گروه دیگری در

ص: 181

میان لشگر قیس که بگویند: «امام حسن با معاویه صلح کرده است».(1)

بدین ترتیب،خوارج و آنانکه با صلح موافق نبودند؛از این خدعه، فریفته شدند و ناگهان به حالت عصیان به خیمه امام ریختند و به غارت پرداختند،حتی فرش زیر پای امام را ربودند وضربه ای به ران آن حضرت وارد آوردند که از خونریزی شدید،امام به حالت وخیمی درافتادند...(2)

یاران امام،آن گرامی را به مدائن،به سرای سعد بن مسعود ثقفی - فرماندار مدائن، که از طرف حضرت علی علیه السلام منصوب شده بود - بردند. امام علیه السلام مدتی در خانه ثقفی به معالجه پرداخت. در این بین به او گفتند،برخی از رؤسای قبائ -که انگیزه دینی نداشتند و یا با امام به دشمنکامی می زیستند-به معاویه در پنهان نوشته اند که: «اگر به عراق آیی، پیمان می بندیم که امام علیه السلام را به تو بسپاریم».

معاویه،نامه های اینان را،عينأ نزد امام فرستاد و تقاضای صلح کرد؛ با این پیمان که هر شرطی که امام بفرماید، پذیرا خواهد شد.(3)

امام،به شدت بیمار بود و یارانش ازهر سو پراکنده شده بودند.لشگریان و سربازان، از جهت ایدئولوژی و اهداف، یگانگی نداشتند و هر یک سازی جدا می نواختند و در راهی دیگر، می تاختند...از هیچ سو و به هیچ رو،ادامه جنگ به سود شیعیان و حتی اسلام نبود، چرا که معاویه اگر به وسیله جنگ،رسماً پیروز می شد،اساس اسلام را از هم می پاشید، و دودمان همه شیعیان - مسلمانان راستین - را از زمین بر می چید.

پس، ناگزیر، امام با شرایطی بسیار و سخت، به صلح تن در داد.(4)

برخی از مفاد این شرایط از این قرار است:

1-خون شیعیان، محترم و محفوظ بماند و حقوقشان پایمال نگردد.

2-به على علیه السلام دشنام ندهند.(5)

3-معاویه، از درآمد -دارابگرد به یک میلیون درهم،بين يتيمان جنگ جمل و صفین تقسیم کند.

4- امام علیه السلام، معاویه را، «أميرالمؤمنین» نمی خواند.(6)

ص: 182

5-معاویه باید بر اساس کتاب خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه وآله عمل کند.(1)

6-معاویه، پس از مرگ، خلافت را به دیگری وانگذارد.(2)

معاویه، این شرایط و شرایط دیگر را-که همه برای حفظ اسلام، به ویژه شیعیان لازم بود - پذیرفت؛ و جنگ پایان یافت.

شایسته نبود که امام به خواسته آنان ترتیب اثر دهد.»

اصلاً راهبری امام بر اساس اعتقاد شیعه،یک راهبری خدایی و از گونه راهبری پیامبران است؛چرا که امام مرتبط با مبدا جهان و خداوند بزرگ است و مصالح جامعه را بر این اساس تشخیص می دهد و هرگونه او تشخیص بدهد، خلاف،نخواهد بود.

چه بسیار که پیامبر یا امام، کاری انجام دادند و مردم همان هنگام به مصلحت آن آشنا نبودند؛ اما با گذشت ایّام، لزوم آن را دریافتند.

چنانکه مثلاً، پیامبر صلی الله علیه وآله همراه مسلمانان به قصد زیارت خانه خدا از مدینه بیرون آمدند و چون به«حُدَیبِیَه»رسیدند، قریش مانع ورود ایشان به مکه شدند چرا که ورود پیامبر و همراهان را بی اجازه و آگاهی پیشین،یکبه نوع سرشکستگی برای خویش می پنداشتند.

رفت و آمدها و مذاکراتی بسیار صورت گرفت و سرانجام بنابر آن شد که بدین صورت تا سه سال با هم صلح کنند:

1-قریش،در سال بعد،سه روز خانه خدا را در اختیار مسلمانان بگذارد. تا مسلمانان آزادانه، در آنجا اعمال مذهبی خود را به جای آورند .

2- تا سه سال قریش و مسلمانان با هم کاری نداشته باشند و رفت و آمد در مکه برای مسلمانان آزاد باشد.(1)

3-مسلمانان مکه بتوانند بر اساس دین خود،آشکارا عمل کنند.

4-تمام مفاد بالا به شرطی عمل شود که اگر کسی از مکه گریخت و به مدینه پناه برد، مسلمانان او را به مکه باز گردانند،اما اگر از مدينه كسی به مکه پناه آورد، قریش لازم نباشد چنان کند(2).

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله با مفاد این صلح نامه موافقت فرمود، اما مسلمانان از بند اخیر این قرارداد بسیار ناراحت بودند و زیر بار صلح نمی رفتند،(3)از همه بیشتر عمر مخالفت می ورزید .

پیامبر فرمود:«اَنَا عَبدُ اللَّهِ وَرَسُولُهُ، لَن أُخالِفَ اَمرَهُ وَلَن يُضَيِّعَمي؛ یعنی، من بنده و پیامبر خداوندم، هرگز از فرمان او سر نپیچم و می دانم که باعث ضرر من نخواهد شد».(4)

و همینطور هم شد و اندکی بعد، مصالح این صلح بر همگان آشکار گشت چرا که بر اثر خاموش شدن آتش جنگ و رفت و آمد مسلمانان، مشرکان به حقیقت اسلام آگاهی یافتند و اسلام در دلشان نشست و بسیاری از آنان مسلمان شدند؛ چندانکه هنوز مدت صلح تمام

ص: 185

نشده بود که چیزی نمانده بود اسلام آیین و دین عمومی اهل مکه گردد.(1)

زهری می گوید:«در همین دو سال صلح، تعداد مسلمانان به اندازه تمام سالهای تا پیش از آن، اضافه گشت».

ابن هشام می نویسد:«زهری راست می گوید چرا که مسلمانان، هنگامی که با پیامبر به حدیبیه آمده بودند، 1400 نفر،اما دو سال بعد در فتح مکه،همراهان او به ده هزار نفر رسیده بودند».(2)

پس جا دارد که زهری بگوید: «لَم يَكُن فَتحٌ أَعظَمَ مِن صُلحِ الحُدَيبِيَّةِ؛ هيچ پیروزی «جنگی»، عظیم تر از صلح حدیبیه نبود».(3)

و نیز امام صادق علیه السلام بفرمایند: «مَا كَانَت قَضيَّةُ اَعظَمَ بَرَكَةً مِنهَا هیچ حادثه ای پربارتر ازاین، رخ نداد».(4)

بنابراین،آن کس که به امامت امامان پاک، ایمان دارد، باید به صلح امام حسن - که درود خدا بر او- ایراد بگیرد،به همانگونه که به صلح پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله با قریش، ایراد نمی گیرد.

به همین جهت،وقتی برخی از شیعیان به خود امام ایراد می گرفتند- چنانکه برخی مسلمانان به خود پیامبر صلی الله علیه وآله- می فرمود: «در کار امام دخالت نورزند و نسبت به امام خویش،پیروی داشته باشند چرا که او به فرمان خدا و بنابر مصالح واقعی، کارها را انجام می دهد، اگر چه دیگران رمز آن را نفهمند.»

ابوسعید عقيصا می گوید:«به حضرت امام حسن علیه السلام گفتم: چرا با معاویه صلح کردی و حال آنکه حق با تو و معاویه گمراه و ستمگر است؟ »

فرمود: «آیا من پس از پدرم، حجت خدا و امام نیستم؟»

گفتم: «آری»

فرمود:«مگر رسول خدا در حق من و برادرم نفرمود: اَلحَسَنُ وَالحُسَينٌ إِمَامَانِ، قَاما أَوقَعذا؟؛حسن و حسین امامند چه قيام کنند و چه نکنند؟

گفتم: «آری»

فرمود: «پس من امام هستم، چه قیام کنم و چه نکنم»

آن گاه برای او، علت آنکه قیام فرمود، توضیح داد که:

«به همان سبب با معاویه صلح کردم که پیامبر خدا با بنی ضمره و بنی اشجع و با اهل مکه در حدیبیه صلح کرد؛ با این تفاوت که آنان كافر بودند و معاویه و یاران او

ص: 186

در حکم کافرند.

ای ابوسعید! اگر من از جانب خداوند امامم،دیگر معنا ندارد که رأی مرا سبک بشماری، گرچه مصلحت آن بر تو پوشیده باشید .

مَثَلِ من و تو،چو خضر و موسی است. ضر کارهایی می کرد که موسی مصلحت آن را نمی دانست و در خشم می شد؛اما چون خضر. او را آگاه می ساخت، آرام می گرفته من هم خشم شما را برانگیخته ام به این جهت که به مصالح کار من آشنا نیستید؛ اما همین قدر بدان که اگر با معاویه صلح نمی کردم، شیعه ای روی زمین باز نمی ماند».(1)

حضرت علی علیه السلام را به بدگویی می گرفت(1)؛اگر چه امام بلافاصله پاسخ دندان شکن می داد و او را ادب می کرد،اما ماندن در کوفه، برایشان شکنجه بار شده بود؛پس به مدینه بازگشتند. اماء این سفر نیز گشایشی در وضع موجود،ایجاد نکرد؛چرا که یکی از پلیدترین کارگزاران معاویه به نام مروان،حاکم آنجا بود؛ کسی که پیامبر درباره او فرموده بود: «هُوَ الوَزَغَ ابنِ الوَزَغِ المَلعُونٌ ابنُ المَلعُونِ»(2)و او، روزگار را بر امام و یارانش بسیار تنگ می گرفت تا آنجا که حتی رفت و آمد یاران آن گرامی به خانه اش،دشوار بود و لذا با آنکه ده سال در مدینه بودند، یاران کمتر توانستند از منبع علم و دانش آن مزیز بهره برند، به همین جهت روایات منقول از آن امام، اندک است.

مروان، سعی داشت، در حضور امام نسبت به حضرت علی علیه السلام بدگویی کند؛ گاهی هم برخی را واداشت که بخود امام حسن علیه السلام توهین کنند.(3)

پس از مروان هم، در طول این ده سال،هر کس والی مدینه شد،از شکنجه و آزاران امام و یارانش، کوتاهی نکرد.

که: «خداوندا، ده هزار درهم نصیبم کن...».امام علیه السلام همان دم به خانه بازگشت و آن پول را برای او فرستاد.

یکی از کنیزان او، دسته گلی خوشبوی به تحفه پیشکش کرد. امام علیه السلام در مقابل او را آزاد فرمود و چون پرسیدند:«چرا چنین کردی؟» فرمود: «خدا ما را چنین تربیت کرده است و این آیه را باز خواندند: «وَإِذَا حُيّيتُم بِتَحيَّةٍ فَصَبُّوا بِأَحسَنَ مِنهَا؛ یعنی چون به شما هدیه ای دادند به نیکوتر، پاسخ گویید.»(1)

سه بار در زندگی، هر چه داشت،حتی کفش-و پای افزار را به دو قسمت تقسیم کرد و در راه خدا داد(2).

6-مَن تَذَكَّرَ بُعدَ السَّفَرِ اِعتَدَّ.

هر کس دوری سفر آخرت را در نظر داشته باشد، خود را برای آن سفر طولانی آماده می سازد و توشه آن را فراهم می کند.(1)

7-صَاحِبِ النَّاسَ مِثلَ مَاتُحِبُّ أَنّ يُصاحِبُوکَ.

با مردم همانگونه رفتار کن که دوست داری با تو رفتار کنند

8-اِستَعدِ لِسَفَرِکَ وَ حَصَّل زَادَکَ قَبلَ حَلُولِ أَجَلِك.

آماده سفر آخرت باش و پیش از رسیدن مرگ زاد و توشه برای آخرتت تحصیل کن.

9-مَا تَشاوَرَ قَومٌ إِلَّا هُدُّوا إِلَى رُشدِهم.

هیچ گروهی در امور خود با هم مشورت نمی کنند مگر اینکه به صلاح خود راهنمایی می شوند.

10-بَادِرُوا العَمَلَ قَبلَ ...هَادِمِ اللَّذَّاتِ.

پیش از مرگ به انجام عمل صالح مبادرت کنيد.(2)

ص: 191

ص: 192

ص: 194

روز هفتم ولادتش، فاطمه زهراء، که سلام خداوند بر او باد، گوسفندی را برای فرزندش به عنوان عقيقه کشت، و سر آن حضرت را تراشید و هم وزن موی سر او نقره صدقه داد.(1)

مؤمنان علیه السلام گشود، امام حسین علیه السلام به دفاع برخاست تا سخن در گلوی معاویه بشکند و پاسخ ناهنجاریش را به کنار بگذارد؛ ولی امام حسن علیه السلام او را به سکوت و خاموشی فرا خواند؛ أمام حسین علیه السلام پذیرا شد و به جایش بازگشت، آنگاه امام حسن علیه السلام خود به پاسخ معاویه برآمد، و با بیاتی رسا و کوبنده، خاموشش ساخت(1).

با این حال تا هشتم ذی حجه، یعنی روزی که همه مردم مکه عازم رفتن به «منی» بودند (1)و هر کس در راه مکه جا مانده بود با عجله تمام می خواست خود را به مکه برساند، آن حضرت در مکه ماند؛ در چنین روزی با اهل بیت و یاران خود، از مکه به طرف عراق خارج شد و با این کار هم به وظیفه خویش عمل کرد و هم به مسلمانان جهان فهماند که پسر پیغمبر امت، یزید را به رسمیت نشناخته و با او بیعت نکرده بلکه علیه او قیام کرده است.

یزید که حرکت مسلم علیه السلام را به سوی کوفه دریافته و از بیعت کوفیان با او آگاه شده بود، ابن زیاد را که از پلیدترین یاران یزید و از کثیف ترین طرفداران حکومت بنی امیه بود به کوفه فرستاد.

ابن زیاد از ضعف ایمان و دورویی و ترس مردم کوفه استفاده نمود و با تهدید وارعاب آنان را از دور و بر مسلم پراکنده ساخت؛ مسلم علیه السلام به تنهایی با عمال ابن زیاد به نبرد پرداخت و پس از جنگی دلاورانه و شگفت، با شجاعت شهید شد، سلام خدا بر او باد، ابن زیاد جامعه دو رو و خیانتکار و بی ایمان کوفه را علیه امام حسین علیه السلام برانگیخت، کار به جایی رسید که عده ای از همان کسانی که برای امام علیه السلام دعوت نامه نوشته بودند، سلاح جنگ پوشیدند و منتظر ماندند تا امام حسین علیه السلام از راه برسد تا به قتلش برسانند.

امام حسین علیه السلام و از همان شبی که از مدینه بیرون آمد، و در تمام مدتی که در مکه اقامت گزید، و در طول راه مکه به کربلا، تا هنگام شهادت، گاهی به اشاره، گاهی به صراحت، اعلان می داشت که: مقصد من از حرکت، انجام وظیفه ای که خدا بر عهده ام گذاشته و بر پا داشتن امر به معروف و نهی از منکر و ایستادگی در برابر ظلم و ستمگری است و جز حمایت قرآن و زنده داشتن دین محمدی هدفی

ندارم.

این مأموریتی بود که خداوند به او واگذار نموده بود،حتی اگر به کشته شدن خود و اصحاب و فرزندان و اسیری خانواده اش اتمام پذیرد.

رسول گرامی و امير مؤمنان و حسن بن علی علیه السلام پیشوایان پیشین اسلام، شهادت امام حسین علیه السلام را بارها بیان فرموده بودند. حتی در هنگام ولادت امام حسین علیه السلام ، رسول گرانمایه اسلام شهادتش را تذکر داده بود.(2) و خود امام حسین علیه السلام به علم امامت می دانست که آخر این سفر به شهادتش می انجامد، ولی او کسی نبود که در برابر دستور آسمانی و فرمان خدا، از جان

ص: 200

دریغ داشته باشد، یا از اسارت خانواده اش واهمه ای به دل راه بدهد. او آن کس بود که بلا را کرامت و شهادت را سعادت می پنداشت. سلام أبدی خدا بر او باد .

خبر «شهادت حسین علیه السلام در کربلا» به قدری در اجتماع اسلامی مورد گفتگو واقع شده بود که عامه مردم از پایان این سفر مطلع بودند. چون جسته و گریخته، از رسول الله صلی الله علیه وآله و امیرالمؤمنین و امام حسن بن علی علیه السلام و دیگر بزرگان صدر اسلام شنیده بودند.

بدین سان حرکت امام حسین علیه السلام با آن درگیری ها و ناراحتی ها، احتمال کشته شدنش را در اذهان عامه تشدید کرد؛ به ویژه که خود در طول راه می فرمود :

«مَنْ كَانَ بَاذِلاً فِينَا مُهْجَتَهُ وَمَوْطِّناً عَلَى لِقَاءِ اَللَّهِ نَفْسَهُ فَلْيَرْحَلْ مَعَنَا(1)؛ هر کس حاضر است در راه ما از جان خود بگذرد و به ملاقات پروردگار بشتابد همراه ما بیاید».

لذا در بعضی از دوستان این توهم پیش آمد که حضرتش را از این سفر منصرف سازند؛ غافل از اینکه فرزند علی بن ابی طالب علیه السلام ، امام و جانشین پیامبر، و از دیگران به وظيفه خویش آگاه تر است و هرگز از آنچه خدا بر عهده او نهاده دست نخواهد کشید.

امام حسین علیه السلام با همه این افکار و نظریه ها که اطرافش را گرفته بود به راه خویش ادامه داد، و کوچکترین خللی در تصمیمش راه نیافت.

سرانجام، رفت، و شهادت را دریافت، نه خود تنها، بلکه با اصحاب و فرزندان، که هر یک ستاره ای درخشان در افق اسلام بودند، رفتند و کشته شدند، و خون هایشان شن های گرم دشت کربلا را لاله باران کرد تا جامعه مسلمان بفهمد، یزید، باقی مانده بسترهای گناه آلود خاندان أمية، جانشین رسول خدا نیست، و اساسا اسلام از بنی امیه و بنی امیه از اسلام جداست .

راستی مرگت اندیشیده اید. اگر شهادت جانگداز و حماسه آفرین حسین علیه السلام به وقوع نمی پیوست، و مردم یزید و امثال او را خلیفه پیغمبر صلی الله علیه وآله نمی دانستند و آنگاه اخبار دربار یزید و شهوترانی های او و عمالش را می شنیدند، چقدر از اسلام متنفر می شدند؛ زیرا اسلامی که خليفه پیغمبرش پزید و امثال او باشد به راستی نیز تنفرآور است...

خاندان پاک حضرت امام حسین علیه السلام نیز اسیر شدند تا آخرین رسالت این شهادت را به گوش مردم برسانند، و شنیدیم و خواندیم که در شهرها، در بازارها، در مسجدها، در بارگاه متعفن پسر زیاد و دربار نکبتبار يزيد، همواره و همه جا دهان گشودند و فریاد زدند، و پرده زیبای فریب را از چهره زشت و جنایتکار جیره خواران بنی امیه برداشتند و ثابت کردند که

ص: 201

خوار است، هرگز لیاقت خلافت ندارد و این اریکه ای که او بر آن تكيه

سخنانشان رسالت شهادت حسینی را تکمیل کرد؛ طوفانی در جان ها بر چندان به نام یزید تا همیشه مترادف با هر پستی و رذالت و دنائت گردید و همه آرزوهای طلایی و شیطانیش نقش بر آب گشت.

البته: نگرشی ژرف می خواهد تا بتوان بر همه ابعاد این شهادت عظیم و پرنتیجه دست یافت.

از همان اوان نهادنش تاکنون، دوستان و شیعیانش، و همه آنان که به شرافت و عظمت نعمان آن می گذارند، همه ساله سالروز به خون غلطیدنش را، سالروز قیام و شهادتش را با سیاه پوشی و عزاداری محترم می شمارند، و خلوص خویش را با گریه بر مصائب آن بزرگوار ابراز می دارند. پیشوایان مآل اندیش و معصوم ما، همواره به واقعه کربلا و به زنده داشتن آن عنایتی خاص دانستند. غیر از این که خود به زیارت مرقدش می شتافتند و عزایش را بر پا می داشتند، در فضیلت عزاداری و محزون بودن برای آن بزرگوار، گفتارهای متعددی ایراد فرموده اند.

ابوعماره گوید: « روزی به حضور امام ششم، صادق آل محمد علیه السلام، رسیدم، فرمود:أشعاری در سوگواری حسین علیه السلام برای ما بخوان. وقتی شروع به خواندن نمودم صدای گریه حضرت برخاست، من می خواندم و آن عزیز می گریست چندانکه صدای گریه از خانه بر خاست. بعد از آنکه اشعار را تمام کردم، امام علیه السلام در فضیلت و ثواب مرثیه و گریاندن مردم بر امام حسین علیه السلام مطالبی بیان فرمود»(1)

و نیز از آن جناسيه است که فرمود: «گریستن و بی تابی کردن در هیچ مصیبتی شایسته نیست مگر در مصیبت حسین بن علی علیه السلام که ثواب و جزایی گرانمایه دارد».(2)

باقر العلوم، أمام پنجم علیه السلام، به محمد بن مسلم که یکی از اصحاب بزرگ او است فرمود: «به شیعیان ما بگویید که به زیارت مرقد حسین علیه السلام بروند، زیرا بر هر شخص با ایمانی که به امامت ما معترف است، زیارت قبر اباعبدالله علیه السلام لازم می باشد»(3)

امام صادق علیه السلام می فرماید: «اِنَّ زِيَارَةَ الحُسَّين علیه السلام أَفضَلُ مَا يَكُونَ مِنَ الأعمَالَ؛ همانا زیارت حسین علیه السلام از هر عمل بپسندیده ای ارزش و فضیلتش بیشتر است»(4)

زیرا که ابن زیارت در حقیقت مدرسه ای بزرگ و عظیم است که به جهانیان درس ایمان وصالح می دهد وگویی روح را، به سوی ملکوت خوبی ها و پاکدامنی ها و فداکاری ها پروازمی دهند.

ص: 202

هر چند عزاداری و گریه بر مصائب حسين بن علی علیه السلام ، و مشرف شدن به زیارت قبرش و باز نمایاندن تاریخ پر شکوه و حماسه ساز کربلایش ارزش و معیاری والادارد، لكن باید دانست که نباید تنها به این زیارت ها و گریه ها و غم گسار بودن ها اکتفا کرد، بلکه همه این تظاهرات فلسفه دین داری، فداکاری، حمایت از قوانین آسمانی را به ما گوشزد می نماید، و هدف هم جز این نیست و نیاز بزرگ ما از درگاه حسینی، آموختن انسانیت و خالی بودن دل از هر چه غیر از خداست می باشد، وگرنه اگر فقط به صورت ظاهر قضيه بپردازیم هدف مقدس حسینی به فراموشی می گراید.

ص: 203

امام فرمود:

«مادر! به خدا سوگند من نیز این مطلمه را می دانم و ناگزیر باید کشته شوم. مرااز رفتن چاره ای نیست و به فرمان خدای متعال عمل می کنم. به خدا قسم می دانم در چه روزی کشته می شوم و قاتل خود را می شناسم و آن سرزمینی را که در آن مدفون می شوم می دانم و افرادی از خاندان و پیروان خود را که همراه من کشته می شوند می شناسم... ای مادر! به خدا سوگند اگر به عراق هم نروم باز مرا خواهند کشت».

امام علیه السلام پس از زیارت و وداع با تربت پیامبر صلی الله علیه وآله شب یکشنبه 28 ماه رجب سال 60 هجری همراه خاندان و بستگان و گروهی از یاران خود به سوی مکه رهسپار شد. پس از خروج از مدينه برخی از همراهان از آن گرامی درخواست کردند که مانند ابن زبیر - که از مدینه فرار کرده بود - از بیراهه حرکت کند تا دشمن نتواند او را تعقیب نماید. ولی امام علیه السلام نپذیرفت و فرمود: «هرگز از جاده اصلی و راه راست بیرون نمی روم تا خدای متعال میان من و دشمن حکم فرماید»

حسین علیه السلام شب جمعه سوم شعبان وارد مکّه شد و اهالی مکه و مسلمانانی که برای انجام عمره به مکه آمده بودند که از آن جمله ابن زبیر را نیز می توان نام برد - صبح و عصر به ملاقات امام علیه السلام می آمدند و نزد او رفت و آمد می کردند.

«بسم الله الرحمن الرّحیم، این نامه ای از حسین بن علی به مسلمانان و مؤمنان کوفه است. امّا بعد،پس از آنکه فرستادگان بسیار و نامه های بی شمار از شما به من رسید «هانی» و «سعید» آخرین افرادی بودند که نامه هایتان را به من رساندند و از مضمون آنها آگاه شدم و حاصل همه آن بود که گفته اید: ما امام و پیشوایی نداریم و هر چه زودتر نزد ما بیا تا خدای متعال به برکت تو ما را بر حق و هدایت کرد آورد. اینک من برادر و عموزاده و معتمد از خاندانم،«مسلم بن عقیل»را نزد شما فرستادم، اگر او به من اطلاع دهد که خردمندان و دانایان و سران شما بر آنچه در نامه ها نگاشته اید، هم رأی و متّفقند، به زودی به سوی شما خواهم آمد. انشاء الله، به جان خودم قسم که امام نیست، مگر آن کسی که در میان مردم به کتاب الهی حکم کند و بین امّت به عدالت قیام نماید و از صراط شریعت قدم بیرون نگذارد و مردم را بر دین حق برقرار بدارد. والسّلام».

آنگاه عموزاده خویش«مسلم بن عقیل»را که در خردمندی و علم و تدبیر و درستی و

پایداری و شجاعت سرآمد بود فرا خواند و همراه با «قیس بن مسهر صیداوی»و«عمارة بن عبدالله سلولی» و «عبدالرحمن بن عبدالله ارحبی» به سوی کوفه گسیل فرمود تا از مردم کوفه برای آن حضرت بیعت بگیرد و او را به تقوی و پرهیزگاری و مخفی داشتن امور و مهربانی و مدارا با مردم سفارش کرد وفرمان داد اگر مردم بر بیعت با آن حضرت متّفق شدند وضعیت را به او بنویسد.

و نیز امام علیه السلام در همین ایّام به سران و بزرگان بصره مانند«احنف بن قیس»، «منذر بن جارود»،«یزید بن مسعود نهشلی» و «قیس بن هیثم»نامه هایی نوشته و آنان را به سوی حق و یاری خود برای اجرای احکام خدا و سنت پیامبر صلی الله علیه وآله فرا خواند که برخی از آنان با جدّیت دعوت آن حضرت را پذیرفتند و حتّی برای یاری او عازم حرکت شدند ولی خبر شهادت آن بزرگوار را شنیدند و از پای نشستند .

کارها را به امام گزارش نمود و پیشنهاد کرد امام علیه السلام به سوی کوفه از سوی دیگر برخی از طرفداران حکومت بنی امیّه وضع مسلم بن عقیل را به یزید در شام خبر دادند و او را از ضعف «نعمار و آگاه ساختند و پیشنهاد نمودند، فردی مقتدر را که بتواند در برابر گسیل دارد. یزید پس از مشورت با مشاور مسیحی خود «سرجون»، عبید بن که والی بصره بود به فرمانروایی کوفه نیز برگماشت و طی نامه ای از او خواست با من به کوفه برود و به هر ترتیبی که می تواند، مسلم را دستگیر سازد یا به قتل برسانند از کوفه بیرون براند. ابن زیاد که خود و پدرش از رذلترین نوکران سرسپرده حکومت اموی معنسوب می شدند، بی درنگ به جانبه کوفه رهسپار شد و شب هنگام در حالی که روی خود را پوشانده بود به کوفه وارد گردید، بطوری که ابتدا برخی ساده لوحان پنداشتند، امام حسین علیه السلام است و شادی می کردند و بر او درود و سلام می گفتند. سرانجام چون دریافتند او کیست از گرد او پراکنده شدند و فردای آن روز ابن زیاد مردم را در مسجد جامع شهر گرد آورد و خود به منبر برآمد و با نهایت کوشش به تهدید و تطمیع کوفیان پرداخت و از مخالفت با یزید بر حذر داشت. آنگاه از رؤسای قبایل و محلّه های کوفه اكیداً در خواست نمود که مخالفلن یزید را به او معرفی کنند وگرنه جان و مالشان مباح خواهد بود.

مسلم علیه السلام با آگاهی از وضعیّت جدید، جهت استتار امور قیام از خانه مختار به خانه «هانی بن عروه»رفت و در آنجا نیز شیعیان مخفیانه نزد او می آمدند و بیعت می کردند و مسلم از آنان با قید سوگند پیمان می گرفت که امور را پنهان نگهدارند. بدین ترتیب تا بیست و پنج هزار نفر با او بیعت کردند.این در حالی بود که ابن زیاد نمی دانست او کجاست.

سرانجام این زیاد با حیله و نیرنگ و با گماشتن جاسوسی دریافت که«مسلم بن عقیل» در خانه هانی اقامت دارد. پس با توطئه ای هانی را به دارالاماره کشاند و او را با خشونت بازداشت کرد امّا هر چه از او خواست که مسلم را تسلیم او نماید، هانی نپذیرفت و مقاومت کرد. ابن زیاد خشمگین شده، او را مضروب و مجروح ساخت و به زندان افکند. مسلم علیه السلام وقتی از وضعیت هانی آگاه شد، ندای خروج و قیام سر داد و یاران خود را فرا خواند و در اندک مدّتی مسجد و بازار از افراد انباشته شد و کار برابن زیاد سخت گردید. ناچار ابن زیاد برخی از سران مزدور کوفه را که گرد او بودند، بیرون فرستاد تا مردم را با تهدید و تطمیع از دور مسلم پراکنده سازند. برخی دیگر را نیز به بام قصر فرستاد تا خطاب به مردم بگویند: ای مردم! بر خود رحم کنید و پراکنده شوید که اینکه سپاهیان شام می رسند و شما نمی توانید در برابر آنان مقاومت نمائید اگر اطاعت کنید، امیر تعهّد کرده است که عذر شما را نزد یزید بخواهد و حقوق و پاداش شما را

ص: 207

دو برابر سازد. با این گونه تهدیدها و تطمیع ها آنان را از همراهی با مسلم علیه السلام برحذر می داشتند و بدین ترتیب با غروب آفتاب آن مردم سست عنصر راه تفرقه و پراکندگی را در پیش گرفتند و از گوشه و کنار صحنه را خالی کردند، بطوری که در نماز مغرب از آن انبوه جمعیت فقط سی نفر همراه مسلم مانده بودند و چون مسلم از مسجد بیرون آمد، ده نفر با او بودند و اندکی آن سوتر بکلّی تنها ماند و یک نفر هم نمانده بود. آن گرامی مغموم و تنها در کوچه ها و خیابان ها سرگردان شد و راه بجایی نمی برد.

همپشت بر او هجوم آوردند و او را دستگیر کردند و نزد ابن زیاد بردند. پس از گفتگوهایی که همه حاکی از ایمان و صلابت و نجابت آن گرامی ودنائت و رذالت ابن زیاد بود، عبیدالله بن زیاد لعنة الله علیه فرمان قتل او را صادر کرد. مزدوری او را به بام قصر برد و سر مقدّسش را از تن جدا کرد و بدن مطهرّش از بام به پائین افکند. شهادت مسلم علیه السلام در روز عرفه، نهم ذیحجه سال 60 هجری واقع شد و در پی این حادثه تلخ به فرمان ابن زیاد، هانی بن عروه را نیز که در آن هنگام هشتاد و نه سال از عمرش گذشته بود با قساوت در بازار کوفه گردن زدند.

بدین ترتیب با سستی و بدعهدی کوفیان شعله نهضت در کوفه فرو مرد و ابن زیاد بر عراق مسلّط گردید.

ابن زیاد چون از حرکت امام علیه السلام به سوی عراق مطّلع شد «حصین بن نمیر»را با سپاه انبوهی به قادسیّه گسیل داشت تا از راههای منتهی به کوفه مراقبت کنند.امام علیه السلام نیز پیش از آنکه خبر شهادت مسلم بن عقیل علیه السلام به او برسد، از محلّی به نام «حاجر» در سرزمین«بَطن الرّمة»نامه ای توسط «قیس بن مسهر صیداوی»برای مردم کوفه فرستاد و در آن چنین مرقوم فرمود:

«بسم الله الرّحمن الرّحیم، این نامه ای از حسین بن علی به برادران مؤمن و مسلمان است. امّا بعد نام مسلم بن عقیل حاکی از اجتماع و اتفاق شما در نصرت و یاری ما و گرفتن حق ما از دشمنان به من رسید. از خداوند مسئلت می دارم که نیکی و احسان خویش را بر ما کامل نماید و به شما در برابر حسن نیّت و نیکی کردارتان بهترین پاداش نیکوکاران را عطا فرماید، آگاه باشید که من روز سه شنبه هشتم ذیحجّه از مکّه به سوی شما حرکت کردم. وقتی پیک من به شما رسید، برای متابعت و یاری من آماده شوید که من همین روزها به شما خواهم پیوسته، والسلام علیكم و رحمة الله و بركاته».

«قیس بن مسهر»حامل نامه امام در قادسیه توسط «حصین بن نمیر»بازداشت شد و چون خواستند او را بازرسی کنند، نامه را بیرون آورد و پاره کرد. او را نزد ابن زیاد بردند و از او پرسید: «تو کیستی؟»

گفت: «مردی از شیعیان علی و فرزندانش .»

ابن زیاد گفت: «چرا نامه را پاره کردی؟»

گفت: «برای آنکه تو از محتوای آن آگاه نشوی.»

پرسید: «آن نامه از چه کسی و برای چه کسی بود؟ »

گفت: «از مولایم حسین به گروهی از مردم کوفه که نامهایشان را نمی دانم!»

ابن زیاد خشمگین گفت:«دست از تو برنمی دارم مگر آنکه نامهای آنان را بگویی و یا بالای منبر بروی و بر حسین و پدر و برادرش ناسزار بگوئی وگرنه ترا پاره پاره می کنم.»

قیس در پاسخ گفته:«نام آن افراد را نخواهم گفته ولی خواسته دیگر تو را برآورده می سازم.» (به منبر می روم )

آنگاه به منبر رفت و حمد و ثنای الهی را بجای آورد و بر پیامبر صلی الله علیه وآله و امیر مؤمنان علی و امام حسن و امام حسین علیهم السلام درود بسیار فرستاد و بر ابن زیاد و پدرش و ستمگران بنی امیّه لعنت کرد.آنگاه گفت: «ای مردم کوفه! من پیک حسین علیه السلام بسوی شمایم و از آن حضرت در فلان موضع جدا شده و آمده ام. هر کس می خواهد او را یاری نماید بسوی او بشتابد.»

ص: 210

ابن زیاد چون از این ماجرا آگاه شد، مانند جانوری زخم خورده برآشفت و فرمان داد، آن نیکمرد فداكار را از بام قصر به زیر افکندند و لحظاتی بعد،آن نماد شهامت و ایثار به شرف شهادت نائل آمد و جان تابناکش به لقای الهی پیوست .

«حرّ بن یزید ریاحی»با هزار سوار در اوج گرمای هوا به مقابل ایشان رسیدند و صف کشیدند. امام علیه السلام نیز با یاران خود شمشیر بستند و در برابر سپاه در صف کشیدند. چون سپاهیان حر سخت تشنه و بی آب بودند، امام با کرامت و جوانمردی به یاران خود فرمان داد که سواران و حتى اسبهایشان را سیراب سازند. فرمان امام علیه السلام اجرا شد و به افراد سپاه حرّ آب دادند و ظرفها و طشت هایی را نیز نصب نمودند و در آن آب می ریختند تا اسبان و چارپایانشان نیز سیرابه شوند .

هنگام نماز ظهر فرا رسید و پس از اذان امام علیه السلام در میان دو سپاه ایستاد و پس از حمد و ثنای الهی فرمود:

«ای مردم! من به سوی شما حركت نكردم مگر بعد از آنکه نامه ها و پیکهای شما پی در پی به من رسید که نوشته بودید، حتماً نزد ما بیا که امام و پیشوایی نداریم،باشد که خداوند بوسیله تو ما را بر حق و هدایت گرد آورد.بنابراین کوچ کردم و به سوی شما آمدم.اینک اگر بر سر عهد و گفته خود هستید، پیمان خویش را با من تجدید نمایید تا مطمئن شوم و اگر از گفته خود برگشته و پیمانتان را شکسته اید و از آمدن من خشنود نیستید، من به مکان خود برگردم».

سپاه حرّ سکوت کردند و پاسخی نگفتند، امام علیه السلام به نماز برخاست و به حرّ فرمود: «تو نیز اگر می خواهی با سپاه خود نماز بگذار.»

حرّ گفت: «من نیز با شما نماز می خوانم»و امام علیه السلام جلو ایستاد و هر دو سپاه به آن حضرت اقتدا کرده، نماز خواندند.

بعد از نماز عصر باز امام علیه السلام خطاب به آنان فرمود:

«ای مردم! اگر تقوای الهی پیشه سازید و اهل حق را بشناسید،خدا از شما بیشتر خشنود می شود. ما اهل بیت پیامبریم و از این گروه امویان که به ناحق مدّعی خلافت و ریاستند و با شما به جور و ستم رفتار می کنند، سزاوارتریم و اگر در جهل و گمراهی خود پایدارید. و از آنچه در نامه ها به من نوشته اید برگشته اید، باکی نیست، برمی گردم ».

حرّ در پاسخ گفت: «به خدا سوگند من از این نامه ها و پیکها که می فرمایید بی خبرم».

امام به یکی از یاران خویش به نام«عقبة بن سمعان»فرمود،نامه ها را بیاورد و او خورجینی از نامه های کوفیان آورد و در حضور آنان بیرون ریخت. حرّ گفت: «من از کسانی که برای شما نامه نوشتند نیستم و با این سپاه مأمورم هر جا شما را دیدار کنم، از شما جدا نشوم تا شما را به کوفه نزد ابن زیاد ببرم.»

ص: 212

امام علیه السلام خشمگین فرمود:«مرگ به تو از این هدف نزدیکتر است.»آنگاه به یاران خویش فرمان حرکت و بازگشت داد.اما چون خواستند برگردند،حتی با سپاه خود سر راه آنان را گرفت و مانع رفتن شد. حضرت خطاب به حرّ فرمود: «مادرت بر تو بگرید، از ما چه می خواهی؟!»

حرّ عرض کرد:«هر کسی غیر از تو مادرم را یاد می کرد،بی تردید نام مادرش را می بردم و پاسخش را به همانگونه می دادم. امّا در مورد مادر تو جز به ادب و احترام نمی توان چیزی بر زبان آورد .»

حضرت فرمود: «اینک چه می خواهی؟»

گفت:«می خواهم تو را نزد ابن زیاد ببرم.»

فرمود: «نمی پذیرم و نمی آیم.»

گفت:«من نیز دست از تو برنمی دارم.»

سرانجام پس از گفتگوهایی عرض کرد، من مأمور جنگیدن با شما نیستم و فقط مأمورم از شما جدا نشوم تا شما را به کوفه ببرم. اکنون که از آمدن به کوفه خودداری می کنی پس راهی انتخاب کن که نه به کوفه منتهی شود و نه تو را به مدینه برگرداند تا در این مورد به ابن زیاد نامه بنویسم، شاید وضعی پیش بیاید که مبتلا به جنگ با بزرگواری چون تو نشوم.

امام حسین علیه السلام از جادّه«قادسیه»و«عذیب»به سمت چپ توجّه فرمود و سپاه حرّ نیز جداگانه و در کناری همراه اردوی امام می آمدند. وقتی به ناحیه«عذیب هجانات»رسیدند ، چهار سوار که از آن جمله «نافع بن هلال»و«مجمع بن عبدالله»و«طرمّاح بن عدی»بودند و از کوفه می آمدند، به اردوی امام علیه السلام پیوستند.

حرّ گفت: «اینها از مردم كوفه اند و من ایشان را بازداشت می کنم یا به کوفه برمی گردانم».

امام فرمود: «اینان از یاران و انصار متند و همانند افرادی هستند که همراه من آمده اند و من از آنان مثل خودم دفاع و حمایت می کنم و اگر بر قراری که با من گذاشته ای پایدار نمی مانی با تو می جنگم.»

حرّاز آنان دست برداشت و امام وضع مردم کوفه را از آنان جویا شد.مجمع بن عبدالله عرض کرد: «اشراف و سران کوفه رشوه های کلان گرفته اند و کیسه های خود را پر کرده اند و در ستم و دشمنی علیه تو متّفقند و بقیه مردم دلهاشان هوادار تو و شمشیرهاشان علیه توست !»

امام پرسید: «از فرستاده من «قیس من مهر» چه خبر دارید؟»

عرض کردند:«مأموران ابن زیاد او را دستگیر کردند و ابن زیاد از او خواست که بر تو و پدرت لعن و ناسزاگوید و او بر تو و پدرت درود فرستاد و بر ابن زیاد و پدرش لعنت کرد و مردم را به یاری شما فرا خواند و آمدن شما را به مردم اطلاع داد و ابن زیاد فرمان داد او را از بام

ص: 213

قصر بزیر افکندند و کشتند!»

از شنیدن این خبر اشک از چشمان مقدس امام علیه السلام جاری شد و فرمود:

««فَمِنهُم مَن قَضى نَحبَهُ وَمِنهُم مَن يَنتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبدیلاً ؛

برخی از مؤمنان زندگی را به پایان بردند و به شهادت نائل آمدند و برخی در انتظار لقای الهی به سر می برند و هیچ در پیمان خویش با خدا تغییری نداده اند.»

اَللَّهُمَّ اجعَل لَنَا وَلَهُم الجَنَّةً نُزُلاً ....؛

بار خدایا بهشت را منزلگاه ما و ایشان قرار ده.»

امام در پاسخ فرمود: «مردم سرزمین شما نامه های بسیار به من نوشتند و با اصرار از من خواستند، به کوفه بیایم. اینکه اگر از آمدن من خشنود نیستید به وطن خویش باز می گردم.»

ابن سعد با دریافت پاسخ امام نامه ای به این زیاد نوشت و به امید آنکه شاید ابن زیاد با بازگشت امام موافقت کند و کار به جنگ نکشد، وضعیت را گزارش نمود.امّا ابن زیاد نپذیرفت و شعری به این مضمون خواند :

«اکنون که چنگالهای ما بر لو بند شده در صدد نجات خود برآمده در حالی که راهی

برای رهایی او نیست».

و در جواب به ابن سعد نوشت:«از حسین و همه همراهانش بخواه با یزید بیعت کنند.»

ابن سعد این پیشنهاد را به امام عرضه نکرد. زیرا می دانست، آن حضرت به بیعت با یزید

تن نمی دهد .

ابن زیاد در نامه دیگری به ابن سعد فرمان داد، میان اردوی امام علیه السلام و آب فرات حایل شود و نگذارد، قطره ای آب به آنان برسد و ابن سعد بلافاصله پس از دریافت این فرمان پانصد سوار بر آب گماشت تا از اردوی امام کسی به آب دسترسی نداشته باشد و این دستور از سه روز قبل از شهادت امام علیه السلام به اجرا گذاشته شد و به همین جهت، روز عاشورا در اردوی حسینی دیگر هیچ آبی وجود نداشته و عطش جانسوزی بر همه افراد اردو حکمفرما بود .

ابن زیاد پیاپی سپاهیانی را برای تقویت سپاه ابن سعید گسیل می کرد. به طوری که به تدریج سی هزار سوار در اردوی ابن سعد گرد آمد و سرانجام «شمر بن ذی الجوشن»را فرستاد و نامه ای همراه او به این سعد نوشت و فرمان داد کار را با امام حسین علیه السلام یكسره سازد و اگر از نبرد با حسین علیه السلام سر باز می زند، شمر امیر لشكر باشد.

«شمر»پنجشنبه نهم محرّم(روز تاسوعا)به کربلا آمد و ابن سعد را به نبرد با امام و یکسره کردن کار برانگیخت.ابن سعد همان ساعت به سپاهیان خود فرمان داد به سوی خیمه گاه حسین علیه السلام حرکت کنند. امام علیه السلام برادر رشید خود«عباس بن علی»را همراه بیست سوار که «زهیر بن القین»و«حبیب بن مظاهر»نیز در میان آنان بودند، به جلوی آنها فرستاد تا منظورشان را جویا شود. سپاه ابن سعد اظهارداشتند که از ابن زیاد دستور رسیده یا تسلیم حكم و فرمان او شوید و یا با شما بجنگیم.

امام علیه السلام پس از آگاهی از اعلام جنگ آنان به عباس فرمود:«از آنان بخواه یک امشب را دست نگهدارند و کار جنگ را به فردا بیندازند تا امشب را به نماز و دعا و راز و نیاز با خدای متعال بسر آورم، زیرا خدا می داند که من نماز و تلاوت قرآن و کثرت دعا و استغفار را دوست می دارم.»

ص: 215

ابن اسعد ابتدا نمی خواست این مهلت یک شبه را بپذیرد ولی برخی از سران سپاهش او را

سرزنش و وادار به پذیرش کردند .

اینک شب عاشورا فرا رسیده بود؛مسرور آزادگان حسین علیه السلام یاران خویش را گرد آورد.

چهارمین پیشوا حضرت زین العابدین علیه السلام می فرماید:

«من در آن هنگام بیمار بودم. در عین حال نزدیک شدم و گوش فرا داشتم تا پدرم چه می فرماید. آن گرامی به اصحاب و یاران خویش فرمود:

خدا را به نیکوترین مدح و ثنا می ستایم و در سختی و هنگام امیدواری حمد و ستایش می نمایم. پروردگارا! سپاس ترا که ما را به نبوّت گرامی داشته و به ما قرآن آموختی و به مسائل و مشکلات دین دانا ساختی و گوش شنوا و دیدۂ بینا و دل دانا عطا فرمودی. اینک ما را از شکرگزاران خود قرار ده».

آنگاه فرمود:

«من اصحابی باوفاتر و بهتر ازاصحاب خود و خانواده و بستگانی نیکوتر ازخاندان و بستگان خود نمی شناسم. خداوند به شما پاداش خیر دهد. ... بیعت خود را از شما بر می دارم و شما را به اختیار خودتان می گذارم که به هر جا می خواهید بروید. هم اکنون که پرده شب شما را فرو گرفته شب را مركوب رهوار خویش بسازید و به هر سو که مایلید بروید زیرا این گروه مرا می جویند و چون به من دست یابند، به غیر من نمی پردازند».

در پاسخ گفتار امام علیه السلام برادران و بستگان او عرض کردند:«برای چه چنین کنیم؟ آیا برای آنکه بعد از تو زندگی نماییم؟! خدا ما را از چنین کار ننگینی باز دارد.»

و نخستین کسی که چنین پاسخی داد «عبّاس بن علی»علیه السلام بود که دیگران نیز از او پیروی کردند و به همین روش پاسخ دادند.

امام علیه السلام به فرزندان عقیل فرمود: «شهادت«مسلم بن عقیل»برای شما کافی است. بیش از این مصیبت، مجویید. من به شما رخصت می دهم که هر جا می خواهید بروید.»

آنان عرض کردند:«مردم به ما چه خواهند گفت و ما به آنان چه پاسخی بدهیم؟آیا بگوییم از بزرگ و سیّد و پسر عموی خویش دست برداشتیم و بی آنکه تیر و نیزه و شمشیری در یاریش بکار گیریم، او را در میان دشمن تنها گذاشتیم. نه به خدا سوگند ما چنین کار، ناشایستی نمی کنیم و جان و مال و خانواده خود را فدای تو می سازیم و با دشمنت می جنگیم

ص: 216

تا بر سر ما همان آید که بر سر شما می آید.خداوند زشت کند آن زندگی را که پس از تو بخواهیم .»

در این هنگام«مسلم بن عوسجه»برخاست و عرض کرد:

«ای فرزند پیامبر خدا! آیا از تو دست باز داریم؟ اگر چنین کنیم نزد خداوند در مورد رعایت حق تو چه عذری بیاوریم؟ نه به خدا سوگند من هرگز از شما جدا نمی شوم تا آنگاه که نیزه ام را در سینه دشمنانت فرو برم و تا قبضه شمشیر در دست من است ،بر پیکر دشمنان تو فرود می آورم و اگر سلاح جنگی نداشته باشم،با سنگ با ایشان می جنگم.به خدا سوگند که دست از یاری تو برنمی دارم تا خداوند ببیند، ما در مورد تو حرمت پیامبر را رعایت کردیم، به خدا سوگند در یاری تو چنانم که اگر بدانم کشته می شوم و آنگاه مرا زنده می سازند و باز می کشند و می سوزانند و خاکسترم را بر باد می دهند و هفتاد بار با من چنین کنند، هرگز از تو جدا نخواهم شد تا در رکاب تو مرگ را دیدار کنم،اینک چگونه چنین نکنم با آنکه یک بار مرگ و شهادت بیش نیست و پس از آن کرامت جاوید و سعادت ابدی است.»

آنگاه «زهیر بن قین»برخاست و عرض کرد:

«به خدا سوگند دوست دارم کشته شوم، آنگاه زنده گردم و باز تا هزار بار مرا بکشند و

زنده سازند و در ازای آن خداوند مرگ را از تو و جوانان خاندان تو دور سازد.»

و هر یک از اصحاب آن گرامی به همین گونه سخنانی گفتند و امام علیه السلام به آنان دعا فرمود. در این میان به «محمد بن بشیر الحضرمی»خبر آوردند که فرزندت در یکی از سرحدّات اسیر شده است. گفت: «من دوست ندارم پس از اسارت او زنده بمانم».

امام علیه السلام سخن او را شنید و فرمود: «خدا تو را رحمت کند. من بیعت خویش از تو برداشتم اینک برو و فرزند خود را بازی رهان».

محمد عرض کرد:«درندگان مرا بدرند و طعمه خود سازند اگر از خدمت تو دور شوم.»

و نیز امام علیه السلام در آن شب فرمان داد که خیمه های اردو را متصل به یکدیگر برپا کردند و دور آنها خندقی حفر نمودند و از نی و هیزم پر ساختند تا جنگ از یک سو باشد و دشمن از پشت سر به خیام نتازد و فرزند خویش علی اکبر علیه السلام را شبانه با سی سوارو بیست پیاده گسیل فرمود که با خوف و سختی چند مشک آب آوردند و به خاندان و اصحاب خویش فرمود از این آب بیاشامید که آخرین توشه شماسته و وضو بگیرید و غسل کنید و جامه های خود را بشویید که کفن های شما خواهد بود. آنها سراسر شب را به عبادت و دعا و تلاوت و راز و نیاز با خدا

ص: 217

بسر آوردند و پیوسته تا بامداد زمزمه تلاوت و عبادت از اردوی آن بزرگوار به گوش می رسید.

می دارد، هرگز سخن دروغی نگفته ام. در عین حال اگر مرا تکذیب می کنید، در میان شما افرادی هستند که از این کلام رسول خدا صلی الله علیه وآله آگاهند. از آنان بپرسید تا به شما خبر دهند. از «جابر بن عبدالله انصاری» بپرسید و از «ابوسعیدخدری»و «سهل بن سعد ساعدی» و «زید بن ارقم» و «انس بن مالك» تا آگاهتان سازند. آنان از رسول خدا صلی الله علیه وآله این سخن را درباره من و برادرم حسن شنیده اند. آیا همین برای آنکه شما را از قتل من باز دارد کافی نیست؟!»

شمر به امام علیه السلام رو کرد و گفت: «خدا را با شک و شبهه پرستیده باشم اگر بدانم تو چه می گویی!»

حبیب بن مظاهر در پاسخ او بانگ برداشت: «ای شمر!به خدا سوگند ترا چنان می بینیم که خدا را به هفتاد گونه شکّ و شبهه می پرستی، و من گواهی می دهم، راست گفتی که نمی دانی امام علیه السلام چه می گوید. زیرا خداوند دلت را فرو بسته و پردۂ ظلمت بر آن فرو افكنده است( که سخن حقی را درنمی یابی)»

امام علیه السلام بار دیگر فرمود:

«اگر در آنچه بازگفتم تردیدی دارید،آیا در اینکه من پسر دختر پیامبرتان هستم نیز شکّی دارید؟ به خدا قسم در همه شرق و غرب جهان چه در میان شما و چه در غیر شما جز من کسی پسر دختر پیامبر نیست. وای بر شما، آیا کسی از شما را کشته ام که از من خونخواهی کنید؟ یا مالی از شما تباه و تلف کرده ام؟ یا کسی را مجروح ساخته ام که قصاص آن از من بجویید؟!»

هیچکس به آن حضرت پاسخی نداد و آن گرامی باز آنان را مخاطب ساخت و فرمود:

«ای «شبث بن ربعی» وای «حجار بن ابجر»وای«قیس بن اشعث»وأی«زید بن حارث» آیا شما به من ننوشتید که میوه های درختان ما رسیده و بوستان های ما سبز و شاداب گشته. اگر نزد ما بیایی برای یاری تو لشکرها آراسته ایم؟»

«قیس بن اشعث»گفت:«ما نمی دانیم چه میگویی؟ولی فرمان عموزادگانت یزید و این زیاد را بپذیرد که با تو به دلخواهت رفتار خواهند کرد.»

امام علیه السلام فرمود:

«نه به خدا سوگند، هرگز با خواری و مذلّت دست در دست شما نمی گذارم و چون بردگان نیز از مقابل شما نمی گریزم...».

ص: 219

و نیز در روز عاشورا پیش از آنکه آتش جنگ شعله ور شود،«زهیر بن قین»و«بریر بن

خضیر» از یاران امام علیه السلام هر یک سپاهیان ابن سعد را موعظه کردند و تأثیری نداشت و امام علیه السلام نیز در خطابه ای دیگر با كلامی بلیغ و شیوا سپاه کوفه را به سختی نکوهش کرد و در پایان گفتار خویش فرمود:

«...اینک آگاه باشید که زنازاده فرزند زنازاده(یعنی ابن زیاد )مرا میان پذیرش مرگ یا تن دادن به خواری و ذلّت، مخیّر ساخته و خواری و ذلّت از ساحت ها به دور است و خداوند و رسول او راضی نمی شوند و مؤمنان و پروردگان دامن های پاک و صاحبان غیرت و حمیّت، خواری و ذلّت را بر آزادگی و شهادت برنمی گزینند ».

سرانجام ابن سعد خشمگین به سپاه خود فرمان حمله داد و بانگ زد:«منتظر چه هستید؟! سستی مکنید و حمله ور شوید که حسین و یاران او لقمه ای بیش نیستند.»

در این هنگام «حرّ بن یزید»که گمان نمی کرد کار به اینجا بکشد، نزد ابن سعد رفت و گفت: «آیا با این مرد می جنگی؟!»

ابن سعد گفت:«آری.به خدا سوگند جنگی که کمترین نتیجه آن جدا شدن سرها و قطع شدن دستها باشد.»

حرّ پرسید: «آیا نمی توانی با مسالمت و بدون خونریزی این کار را به پایان رسانی؟ »

و ابن سعد پاسخ داد: «اگر کار به دست من بود، چنین می کردم ولی امیر تو ابن زیاد از صلح خودداری کرد و راضی نشد.»

حرّ آزرده از نزد او رفت و به یکی از بستگان خود گفت:«آیا امروز اسبت را آب داده ای؟» آنگاه به دستاویز آب دادن اسب از جایگاه خود کناره گرفت و کم کم خود را به اردوی امام حسین علیه السلام نزدیک ساخت. یکی از سپاهیان به نام «مهاجر بن اوس»به او گفت: «ای حرّ! آیا می خواهی حمله کنی؟ »

حرّ به او پاسخی نداد و در این هنگام منقلبه بود و از هیجان سرایا میلرزید.«مهاجر» گفت: «وضع تو مرا به شک انداخته است، به خدا سوگند در هیچ جنگی تو را به این حال ندیده ام. اگر از من می پرسیدند دلیر ترین مردم کوفه کیست؟ جز تو را نام نمی بردم. اینکه این لرزه چیست که در تو می بینم؟!»

حرّ گفت: «به خدا قسم خود را در میان بهشت و دوزخ می نگرم و به خداسوگند بهشت را وانمی گذارم هر چند پاره پاره شوم و بسوزم.»

آنگاه اسب خویش به سوی اردوی امام علیه السلام تاخت و در حالی که دست بر سر نهاده و از خدا طلب عفو و بخشش می کرد، به خدمت امام حسین علیه السلام شتافت. یاران امام ابتدا گمان می کردند ،

ص: 220

حرّ برای نبرد می آید،و چون نزدیک شد، مشاهده کردند، سپر خود را واژگون ساخته است و دریافتند که امان می طلبد و قصد جنگ ندارد. حرّ نزدیک شد و سلام کرد و به امام علیه السلام عرض کرد:

«فدایت شوم ای پسر رسول خدا! من همانم که راه بازگشت را بر تو بستم و تو را به این سرزمین بلاخیر کشاندم.و هرگز گمان نمی کردم این مردم با تو چنین کنند، به خدا قسم اگر می دانستم، هرگز آن طور عمل نمی کردم. اینک از کرده خود پشیمانم و به پیشگاه الهی توبه می کنم. آیا خداوند توبه مرا می پذیرد ؟»

امام علیه السلام با عطوفت و مهربانی فرمود:«آری خدا می پذیرد و تو را عفو می کند. اکنون پیاده شو و استراحت کن..»

عرض کرد:«سواره بهتر می توانم بجنگم و پایان کارم به پیاده شدن خواهد کشید.»

حضرت فرمود: «خدا تو را رحمت کند. هر طور صلاح می دانی عمل کن.»

حرّ از خدمت امام علیه السلام به مقابل سپاه کوفه آمد و بانگ برداشت:

«مادر به سوگتان بگرید که این مرد صالح را دعوت کردید و به سوی خود فرا خواندید

و چون تقاضایتان را پذیرفت، از یاری او دست بازداشتید و او را به دشمنانش واگذاشتید و در حالی که وعده داده بودید در راه او جهاد کنید، خدعه کردید و برای کشتن او گرد آمدند و با او درگیر شدید و از هر سو او را محاصره نمودید و از رفتن به شهرها مانع شدید و همانند اسیران گرفتار از هر کاری بازداشتید و آب فرات را که یهود و ترسا از آن می آشامد و سگ و خوک در آن غوطه می خورد، به روی او و بانوان و کودکان و بستگانش فروبستید و اینک خاندان پیامبر از آسیب تشنگی بی تابند، براستی که پس از پیامبرتان صلی الله علیه وآله امّتی زشت و ناپسند بوده اید. خدا در روز تشنگی (قیامت) شما را سیراب نسازد.»

گروهی در مقابل سخنان حرّ به سوی او تیر انداختند و او بازگشت و پیش روی امام علیه السلام ایستاد. ابن سعد به غلام خود «فرید»بانگ زد،پرچم را پیش آورد و تیری به کمان نهاد و به سوی سپاه امام علیه السلام رها کرد و گفت: «ای مردم! گواه باشید نخستین کسی که به سپاه حسین تیر انداخته من بودم».

با تیراندازی ابن سعد، سپاه او نیز تیراندازی به صفوف امام علیه السلام را آغاز کردند و بارانی از تیر به سوی یاران امام سرازیر شد، امام حسین علیه السلام به اصحاب خویش فرمود:

«برخیزید و آماده مرگ - که گریزی از آن نیست - شوید.خدا شما را رحمت کند. این تیرها سفیران این گروه به سوی شماست».

ص: 221

با فرمان امام، آن دلیران پاکباخته به نبرد پرداختند و ساعتی با حملات پی در پی جنگیدندو گروهی شربت شهادت نوشیدند و به لقاء الهی پیوستند.

باید توجّه داشت که چون برخی از سرشناسان سپاه کوفه مایل به شروع جنگ با امام حسین علیه السلام نبودند و نمی خواستند دست به چنین جنایتی بگشایند و منتظر بودند تا شاید امام علیه السلام تسلیم فرمان ابن زیاد شود. لذا در کار جنگ تأخیر می شد تا روز بالا آمد و سرانجام چون همه دریافتند،سرور آزادگان تن به ذلّت تسلیم نمی دهد و ابن زیاد نیز از دشمنی و کینه خویش دست برنمی دارد، هر دو سو آماده نبرد شدند، و اوّلین کسی که به میدان آمد «یسار»غلام زیاد بن ابیه و «سالم»غلام ابن زیاد بود که همپشت به میدان پا نهادند و مبارز طلبیدند. از یاران امام علیه السلام «عبدالله بن عمیر کلبی »به مقابله آنان شتافت و در اوّلین برخورد«یسار»را از دم تیغ گذراند و«سالم»به دفاع از او حمله ور گردید و با ضربتی انگشتان دست چپ «عبدالله»را قطع کرد اما عبدالله با چالاکی او را نیز به «یسار» ملحق ساخت.

آنگاه «عمرو بن الحجاج»با سپاهیان تحت فرماندهی خود به میمنه یاران امام حسین علیه السلام حمله کرد و اصحاب امام زانو زدند و نیزه های خویش را به سوی آنان هدف گرفتند. اسبان دشمن از سدّ نیزه ها نتوانستند عبور کنند و دسته عمرو بن الحجاج ناکام بازگشتند و به هنگام بازگشت یاران امام علیه السلام به آنان تیراندازی کردند و برخی را از اسب در انداختند و برخی مجروح گریختند.

در این هنگام مردی بی شرم از قبیلة«تمیم»به مقابل امام علیه السلام آمد و فریاد زد: «ای حسین! ای حسین!»

امام فرمود: «چه می خواهی؟ »

گفت: «ترا به آتش دوزخ بشارت باد.»

امام علیه السلام پاسخ داد:«هرگز چنین نیست. من به سوی پروردگاری مهربان و شفاعتگری مقبول می روم.»

آنگاه پرسید:«این مرد کیست؟»

به امام عرض کردند: «ابن جوزه تمیمی است.»

حضرت دست به دعا برداشت و گفت:«خدایا او را به سوی آتش دوزخ بکش...».

بلافاصله اسب آن مرد چموشی آغاز کرد و او را فرو افكند،به طوری که پای چپش در ركاب و پای راستش در هوا بود. «مسلم بن عوسجه» به چابکی پیش تاخت و به ضربتی پای راستش را قطع کرده و اسبش رمید و بهر سو می دوید و سرش را به سنگ و خار و خاشاک

ص: 222

می کوفت تا بدین ترتیب به دوزخ رفت!

آنگاه نبرد سخت تر شد و «حر بن یزید ریاحی»به سپاه أبن سعد حمله برد و سرانجام پس از نبردی سهمگین و دلاورانه به شهادت رسید. هنوز از زخمهای حرّ خون می جوشید که امام علیه السلام به بالین او آمد و فرمود: «تو در دنیا و آخرت حرّ و آزاده ایی همچنان که نامت حرّ است..»

مادرش چوب ستون خیمه را برآورد و به نبردگاه فرزند آمد و گفت: «وهب! پدر و مادرم فدای تو باد، تا می توانی بجنگ و از اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه وآله دفاع کن».

«وهب»نگران به جانب مادر دوید تا او را بازگرداند اما مادرش چنگ در لباس او زد که:«باز نمی گردم تا همراه تو در خون غوطه زنم...»

امام علیه السلام بانگ برداشت: «خدا به شما پاداش نیکو دهد. به نزد بانوان بازگرد خدا تو را

رحمت کند.»

با فرمان امام علیه السلام مادر و هب نزد بانوان حرم برگشت و وهب به نبرد خویش ادامه داد تا به فیض شهادت رسید.

همسر وهب پس از شهادت شوهر بی تاب به بالین او آمد و چهره بر چهره او نهاد و گریست. شمر غلام خود را فرستاد که با ضربت گرزی او را به شوهرش ملحق ساخت و این بانو نخستین زن از اردوی امام علیه السلام است که شهید شد.

آنگاه «عمرو بن خالد صیداوی»از امام اجازه نبرد گرفت و به میدان رفت و پس از نبرد شهید شد. بعد از شهادت او پسرش «خالد بن عمرو» جهاد کرد و شهید شد و نیز «سعد بن حنظله تمیمی» و «عمیر بن عبدالله مذحجی »جنگیدند و به شهادت رسیدند .

همچنین«نافع بن هلال جملی»به میدان رفت و رجز خواند:«من فرزند هلالی جملی و پیرو دین علی علیه السلام هستم»(1)

«مزاحم بن حریث»از سپاه ابن سعد به مقابل او آمد و گفت:«من پیرو دین عثمانم».

«نافع» گفت: «تو پیرو دین شیطانی» و بر او حمله کرد و او را به دوزخ فرستاد.

«عمرو بن الحجاج»با مشاهده این دلاوری رو به سپاه ابن سعد فریاد زد:«احمقها!آیا می دانید با چه افرادی می جنگید؟ این ها شهسواران شهرند و از پستان شجاعت شیر نوشیده اند و دوستداران مرگ و شهادتند. هیچکس یک تنه به نبرد آنان نرود که بی تردید کشته می شود. اینها نفراتشان کم است و به زودی نابود می شوند. به خدا سوگند اگر همپشت شوید و فقط آنان را سنگباران کنید همه را هلاک می سازید.»

ابن سعد گفت:«نظر درست همین است که تو گفتی.»و کسی را فرستاد تا در میان سپاهش ندا کند که هیچکس یک تنه به مبارزه آنان نرود .

آنگاه «عمرو بن الحجّاج»با دسته خود از طرف فرات به میمنه سپاه امام علیه السلام حمله برد و ساعتی دو لشكر با هم جنگیدند. در این غوغا «مسلم بن عوسجه اسدی» از بسیاری زخم از پای افتاد. سپاه ابن سعد از حمله دست کشیدند و به سوی لشکرگاه خود بازگشتند. چون غبار

ص: 224

معرکه فرو نشست،«مسلم بن عوسجه»را دیدند که به خاک افتاده است. امام علیه السلام به بالین او آمد. و هنوز رمقی در مسلم باقی بود که فرمود: «خدا تو را رحمت کند، ای مسلم!» آنگاه این آیه را تلاوت فرمود: «فَمِنهُم مَن قَضى نَحبَهُ وَمُنهُم مَن يَنتَظِرُ وَ فَابَدَّلُوا تَبدیلاً؛[ از مؤمنان مردانی هستند که به پیمان خویش باخدا وفا نمودند ]سپس برخی از ایشان به شهادت رسیده و درگذشته است و برخی در انتظار شهادتند و هیچ در عهد و پیمان خویش تغییری نداده اند.»

«حبیب بن مظاهر»که در رکاب امام علیه السلام حاضر بود، نزد مسلم آمد و گفت:«ای مسلم !بر من این حالت تو سخت ناگوار است. اینکه تو را به بهشت بشارت باد.»

مسلم با صدای ضعیفی گفت: «خدا تو را بشارت نیكو دهد.»

حبیب گفت:«اگر پس از تو زنده می ماندم، دوست می داشتم به من وصیّت کنی تا در انجام خواسته تو بكوشم، امّا می دانم که من نیز تا ساعتی دیگر به تو خواهم پیوست.»

مسلم با آخرین نفسها گفت: «به تو وصیّت می کنم که تا جان در بدن داری او را یاری

کنی...» و به امام اشاره کرد.

حبیب گفت:«به خدای کعبه جز این نخواهم کرد...»و لحظه ای بعد روح مطهّر «مسلم بن

عوسجه »به بوستان رحمت الهی پر کشید.

بار دیگر لشکر ابن سعد همپشت و به انبوه حمله ور شدند و شمر با دسته جات خود به میسره سپاه امام علیه السلام هجوم می آورد. یاران شیر دل امام علیه السلام از هر سو نستوه و استوار با آن حرامیان می جنگیدند و مردانه از حریم امامت و ولایت کبری دفاع می کردند و افراد سپاه ابن سعد را چون برگ خزان زده پیاپی به خاک می افکندند. سواران اردوی امام با آن تعداد کم از هر جانب چون طوفان هجوم می بردند و سپاه دشمن را از چپ و راست پراکنده می ساختند.«عروة بن قیس» یکی از سرداران ابن سعد چون این جلادت و دلاوری را از آن شیرمردان مشاهده کرد، به ابن سعد پیام داد: «آیا نمی بینی سپاهیان من از تیغ و تیر این قلیل جنگاوران چه می کشند؟ به تیراندازان فرمان بده آنان را آماج تیر سازند.»

ابن سعد به کمانداران فرمان داد تا سپاه امام را تیرباران کنند و «حصین بن تمیم» سرکرده تیراندازان با پانصد کماندار به تیرباران سپاه امام پرداختند و اسبهای سواران راپی کردند و اندام جنگاوران را به ناوک تیر مجروح ساختند و یاران امام با آنان سخت جنگیدند تا نیمروز فرا رسید. نفرات سپاه امام حسین علیه السلام بسیار کم بودند و اگر یک تن از ایشان شهید می شد، آشکار و نمایان بود و از لشکر ابن سعد اگر صد نفر کشته می شد نمود نداشت. بهرحال نبرد همچنان به شدّت ادامه یافت و بسیاری از دو سو کشته و مجروح شدند تا نیمروز در رسید.

ص: 225

«در پیشگاه الهی بر مصیبت خود و شهادت و از دست رفتن بزرگان اصحابم امید اجر و ثواب می دارم»(1)

و نیز فرمود: «درود خدا بر تو ای حبیب! همانا تو مردی بزرگوار بودی و شبی یک ختم قرآن تلاوت می نمودی.»

«جابر بن عروة غفاری» نیز که پیری سالخورده و در نبردهای بدر و حنین در رکاب پیامبر صلی الله علیه وآله بود، در کربلا حضور داشت و برای یاری امام علیه السلام با عمامه كمر خویش را محکم کرد و ابروها را که از پیری روی چشمانش افتاد بود، بالا زد و با دستمالی بست و امام علیه السلام او را نگاه می کرد و می فرمود: «شَكَّرَ اللهُ سَعيَکَ يَاشَیخ....؛ خدا [به رحمت و پاداش خویش ]از کوشش تو ای پیر قدردانی فرماید.»

آن پیر پاکباخته به دشمن حمله برد و شگفت آنکه به نقل تاریخ شصت نفر را به خاک هلاک افكند، آنگاه در بستر شهادت غنود.... درود و رضوان الهی بر او باد.

امام علیه السلام به «زهیر بن قین»و«سعید بن عبدالله خنفی»فرمود جلوی من بایستید تا نماز ظهر بگزارم و آن بزرگواران برای حفاظت امام علیه السلام جلو ایستادند و خود را هدف تیغ و تیر ساختند و امام با نیمی از یاران نماز خوف بجای آورد و نیمی دیگر به دفع دشمن مشغول بودند. آنگاه آن دسته اقتدا می کردند و گروه قبلی جای آنان را گرفتند. «سعید بن عبدالله حنفی» خود را سپر آن حضرت کرده بود و از هر سو تیغ و تیر می آمد، خود را آماج آن می ساخت تا پیش روی امام به خاک افتاد و در این حال افزون بر زخمهای نیزه و شمشیره سیزده چوبه تیر بر اندام او بود.

«زهیر بن قین»نیز نبرد سنگینی کرد و بسیاری از افراد دشمن را هلاک کرد و سرانجام دو تن از افراد سپاه ابن سعد همراه بر او حمله ور شدند و او را از پای درآوردند، چون زهیر بر خاک افتاد حسین علیه السلام فرمود: «خداوند تو را از حضرت خویش دور نگرداند و كشندگان تو را لعنت کند، همانگونه که گروهی از گمراهان را لعنت کرد و آنان را به صورت خوک و بوزینه مسخ نمود.»

«نافع بن هلال»که از دلیران سپاه امام علیه السلام بشمار می رفت، مردی کماندار و تیرانداز بود و با تیرهای مسموم سپاه ابن سعد را آماج می ساخت. وقتی ترکشش از تیر تهی شد دست به شمشیر برد و پس از نبردی دلاورانه بازوهایش را شکستند و شمراو را اسیر کرد و نزد ابن سعد برد و از او خواست که او را بکشد، ابن سعد گفت: «تو او را آورده ای اگر می خواهی او را بکش»

ص: 227

نافع در آخرین کلام فرمود:«سپاس خدای را که شهادت ما را به دست شریرترین آفریدگانش قرار داده است.» و شمر او را به شهادت رساند .

از این پس دیگر یاران امام که نقراتشان بسیار کم شده بود، یک یک و دو دو آن حضرت را بدرود می گفتند و به میدان مبارزه می شتافتند و با شور و ایمان می جنگیدند و سرافراز بر بستر شهادت می خفتند....

«عبدالله بن عروة غفاری» و برادرش «عبدالرّحمن» که از دلیران کوفه و بزرگان آن شهر بودند به خدمت حسین علیه السلام آمدند و عرض کردند: «سلام بر تو ای اباعبدالله! اینک دشمن-به جهت قلت نفرات - از ما در گذشته و به شما رسیده اند و ما دوست داریم، از تو دفاع کنیم و در پیشگاه تو کشته شویم!»

امام علیه السلام فرمود: «درود بر شما، پیش بیایید.»

و آن دو در جلوی امام جنگیدند تا شهید شدند.

آنگاه «سیف بن الحارث بن سریع» و «مالک بن معبد بن سریع»که عموزاده و برادر مادری یکدیگر بودند، به خدمت امام علیه السلام آمدند و می گریستند. حضرت فرمود: «فرزندان برادرم !برای چه گریه می کنید؟ به خدا سوگند امید می دارم تا ساعتی دیگر دیده شما (به رحمت و پاداش الهی و بهشت جاودان) روشن شود .»

عرض کردند: «خدا ما را فدای تو سازد. به خدا سوگند، بر جان خود نمی گرییم بلکه برای شما گریه می کنیم که دشمن از هر سو تو را در میان گرفته و ما نمی توانیم آنان را از شما دور سازیم.»

امام علیه السلام فرمود: «خدا به جهت این اندوه و غمخواری و ایثارتان برترین پاداش پرهیزگاران را به شما عطا فرماید.»

و آن دو با امام وداع کردند و به میدان شتافتند و جنگیدند تا به فیض شهادت نائل آمدند.« حنظلة بن اسعد شبامی»که از بزرگان شیعه و دلیران و سخنوران محسوب می شد،قد بر افراشت و پیش آمد و در برابر امام علیه السلام خود را سپر ساخت و هر تیغ و تیری به سوی امام می آمد، بر سر و سینه خود می خرید و بانگ میزد:«ای قوم!من بر شما از عذابی که بر احزاب نازل شد بیم دارم. عذابهایی که بر امتهای گذشته همچون قوم نوح و عاد و ثمود فرود آمد.. ای قوم! حسین علیه السلام را مکشید که خداوند شما را به عذاب خویش هلاک می سازد...»

امام علیه السلام فرمود: «خدا تو را رحمت کند ای حنظله!... این گروه همان هنگام که آنان را به سوی حق دعوت کرد و سر برتافتند و به تو و باران تو ناسزا گفتند، مستوجب عذاب الهی

ص: 228

شدند. اینک که دستشان به خون برادران پارسای تو نیز آلوده است، چگونه خواهند بود؟»

حنظله عرض کرد: «راست گفتی فدایت شوم، آیا من به سوی پروردگارم نروم و به برادران

خویش ملحق نشوم؟ »

فرمود: «آری بشتاب به سوی آنچه برای تو آماده شده و از دنیا و آنچه در آنست بهتر

است. بشتاب به سوی سلطنتی که جاودانی و روال ناپذیر است».

حنظله به وداع با امام پرداخت و گفت: «سلام بر تو ای ابا عبدالله!درود الهی بر تو و خاندانت. خداوند ما و شما را در بهشت خویش گرد آورد و همنشین سازد »

و امام فرمود: «آمین آمین.»

و حنظله در دریای دشمن فرو رفته و دلیرانه جنگید تا آنگاه که جان را به ساحل شهادت

کشید.

باش که من بر دین تو و دین پدرت در می گذرم.»

آنگاه شمشیر کشید و در حالی که زخمی بر چهره داشت، به میدان آمد.

«ربیع بن تمیم»از سپاه ابن سعد می گوید:«من عابس را از پیشتر می شناختم ودلاوری او را در جنگها مشاهده کرده بودم و هرگز دلیرتر از او ندیده بودم، این هنگام چون به میدان آمد، به سپاهیان بانگ زدم: هَذَا أَسَدُ الأسُودِ، هَذَا ابنُ اَبِی شَبيِبٍ...؛ این شیر شیران، عابس بن ابی شبیب است، هیچکس به نبرد او نرود که بی تردید جان خود بر سر این کار می نهد».

عابس چون شعله ای سوزان در پهنه میدان می گشت و پیوسته مبارز می طلبید، امّا هیچ

کس جرات نکرد با او نبرد آزماید. ملاحظه این وضعیّت و جین و بزدلی یک سپاه در برابر یک مرد برای ابن سعد ناگوار بود، بنابراین فرمان داد عابس را سنگباران کنند و سپاه ننگین او با رذالت این فرمان را اجرا کردند و از هر سو آن دلاور را آماج سنگ ساختند. امّا آن بزرگمرد در برابر این ناجوانمردی دست به شگفت ترین دلاوری زد و شور و حماسه و شهادت جویی را به اوجی غیر قابل دسترسی رساند و ننگینی دشمن را مضاعف ساخت. عابس در برابر چشمان ناباور دشمن و زیر باران سنگ که بی رحمانه بر سر و روی او می بارید، دست فرا برد و خُود از سر برداشت و زره از تن برآورد و به خاک افکند و آنگاه چون شیر خشمگین توفنده به صفوف دشمن حمله ور شد...

همان حرامی که سپاه را از نبرد تن به تن با عابس بر حذر داشته بود می گوید: «به خدا سوگند می دیدم که عابس بھر سو هجوم می برد، بیش از دویست نفر از مقابل او می گریختند و به روی یکدیگر می ریختند و بدین گونه رزم کرد تا سپاهیان از هر سو او را فرا گرفتند و از کثرت جراحتِ سنگ و زخم نیزه و شمشیر او را از پایه انداختند و سر او را جدا کردند و من سر او را در دست گروهی از شجاعان دیدم که هر یک ادّعا می کرد من او را کشته ام و ابن سعد به آنان گفت دست از این مجادله باز دارید که هیچ یکه به تنهایی او را نکشته اید و جملگی در قتل او همدست بوده اید.»

از آن پس گروهی دیگر از یاران امام همچون «ابوالشعثاء بهدلی» و «ابو عمره حنظلی» و «جَون» غلام ابوذر غفاری رحمة الله علیه و «حجّاج بن مسروق»،مؤذّن امام و «عمرو بن قرله انصاری» و «سوید بن عمرو الخثعمی» و غلام ترک امام حسین علیه السلام و دیگر افراد از صحابه آن گرامی یک یک به میدان رفتند و هر یک با حماسه و دلاوری جنگیدند و سرانجام از شربت شهادت نوشیدند تا آنگاه که هیچیک از اصحاب باقی نماند و نوبت جانبازی به بستگان امام علیه السلام و جوانان بنی هاشم رسید.

ص: 230

آنگاه امام علیه السلام بر ابن سعد بانگ زد:

«از ما چه می خواهی؟ خدا رَحِم تو را قطع کند و مبارک نسازد و پس از من کسی را بر تو مسلّط فرماید که ترا در بستروت بکشد، چنانکه با من قطع رَحِم کردی و قرابت و خویشی مرا با رسول خدا صلی الله علیه وآله مراعات ننمودی»

آنگاه با صدای بلند این آیه را تلاوت فرمود:

«إِنَّ اللهَ اصطَفَى آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلِ إِبرَاهِیمِ وَ آلِ عِمرانَ عَلَى العَالَمِینَ، ذرّیة بَعضُهَا مِن بَغَّضِ وَاللهِ سَمیعٌ عَلیمِ.»(1)

از آن سوی علی اکبرعلیه السلام چون خورشید از افق میدان برآمد و عرصه نبرد را به شعاع طلعت خویش که از جمال پیامبر خدا خبر می داد، روشن ساخت و بی محابا بر آن حرامیان حمله ور شد و چنان دلیرانه و استوار بود که شجاعت امیر مؤمنان علی مرتضی علیه السلام را به یاد می آورد و چنین رجز خواند:

«منم على، فرزند حسین بن علی به خانه خدا سوگند، ما به پیامبر از هر کس دیگر نزدیکتر و سزاوارتریم، با شمشیر تا آنگاه که بشکند بر شما ضربه می زنم، ضربت جوانی از دودمان هاشم و سلالة امیر مؤمنان علی و هماره از پدر خویش حمایت و پشتیبانی می کنم. به خدا سوگند آن حرامزاده [ابن زیاد]نمی تواند بر ما حكمفرما شود.»(2)

شمشیر آن بزرگ صفوف دشمن را می شکافت و از هر سو مزدوران ابن زیاد را بر خاک هلاک می انداخت،تعداد کشتگان به حدّی رسید که فریاد ضجّه و شیون از سپاه دشمن برخاست، سرانجام على أكبر علیه السلام پس از نبردی سهمگین از گرمای آفتاب و شدّت تشنگی و بسیاری زخم ها و سنگینی سلاح به ستوه آمد و از میدان به خدمت پدر بازگشت و عرض کرد:«پدر جان! تشنگی مرا بی تاب ساخت و سنگینی سلاح مرا بستوه آورد، آیا به جرعه ای آب سیرابم می سازی تا در مبارزه با دشمن نیرو و توانی تازه بگیرم؟»

امام به مهر و رحمت از گفتار فرزند تشته و زخمگین خویش گریست و فرمود: «پسرم! اندک زمانی مقاومت کن که به زودی جدّت محمّد مصطفی صلی الله علیه وآله را ملاقات میکنی و ترا به

ص: 232

شربتی سیراب سازد که دیگر هرگز تشنه نشوی .»

علی اکبر علیه السلام دست از جان شسته و دل پن خدای بسته به میدان بازگشت و به دشمنان حمله ور شد. نفرات سپاه را چون برگ خزان زده از دم شمشیرش به خاک می ریخت و به هر سو هجوم می برد، در صفوف دشمن چون توفان موج برمی انگیخت و در این نوبت هشتاد جنگجوی دیگر را به دیار نیستی فرستاد و سرانجام ضربتی بر فرق مبارکش فرود آمد که سر را شکافت و انبوه دشمن نیز از هر سو او را آماج نیزه و شمشیر ساخت بدین ترتیب توانش از دست رفت و بر روی اسب خم شد و عنان مركب را رها ساخت.اسب، رمیده به هر سو می دوید و او را میان دشمن می گرداند و سپاهیان ابن سعد بی رحمانه از هر طرف ضربتی بر پیکر خونین و زخمدار او فرود می آوردند و بدین سان پیکر پاکش را پاره پاره کردند و آن خورشید را به خاک و خون کشیدند و علی اکبر علیه السلام در آخرین نفسها بی تأسید بانگبرداشت:

«يَا أَبَتاهُ، عَلیکَ مِنِّی السَّلامُ. هَذَا جَدّی رَسُولُ اللهِ يَقرَئُكَ السَّلامَ وَيَقُولُ عَجلِ القُدُومَ إِلَینَا: پدر جان سلام بر تو، اینک این جدّم رسول خداست که به تو سلام می رساند و می فرماید: در آمدن به سوی ما شتاب کن»

حسین علیه السلام سوگوار و دردمند بر بالین على اكبر آمد و سر او را در آغوش گرفت و صورت بر صورت او گذاشت و فرمود: «خدا بکشد گروهی که تو را کشتند...»و اشک از چشمان مقدسش فرو بارید و گفت: «پس از تو خاک بر سر دنیا و زندگی دنیا.»

آنگاه به جوانان بنی هاشم فرمود:«پیکر پاک على اكبر را بردارند و به خیمه گاه برند ...»

پس از على أكبر، مردان هاشمی و جوانمردان اهل بیت یکی پس از دیگری از امام رخصت جهاد یافتند و به میدان شتافتند و با کشش و کوشش و نبرد و جوشش حماسه ها آفریدند و هر یک به گونه ای و در گوشه ای به بستر شهادت خوابیدند و از آن جمله است:

«عبدالله بن مسلم بن عقیل»و«محمد بن مسلم بن عقیل»و«محمد بن عبدالله بن جعفرطيّاره» و «عون بن عبدالله» و «عبدالرّحمن بن عقیل»و«جعفر بن عقیل»و«عبدالله الاكبر بن عقیل»و«محمد بن ابی سعید بن عقیل»سلام الله علیهم أجمعین .

چه قاسم از آن گرامی اجازه جهاد می خواست، آن حضرت دریغ می فرمود و اجازه نمی داد. قاسم با گریه و التماس آنقدر دست و پای عموی بزرگوار خویش را بوسید تا رخصت یافت و به سوی دشمن تاخت و در نبردی سنگین و پرحماسه با وجود کو سالی سی و پنج تن از دشمنان را به خاک هلاک افکند.

«حمید بن مسلم»می گوید: من در سپاه ابن سعد حضور داشتم،نوجوانی را دیدم که به میدان آمد و چهره اش چون پاره ماه بود و پیراهنی بلند در بر و پای افزاری در پا داشت وفراموش نمی کنم که بند پای افزار چپ او گسیخته بود. «عمرو بن سعد از دی»گفت:«به خدا سوگند من به این پسر حمله می کنم و او را به قتل می رسانم.» گفتم: «سبحان الله، این چه کاری است که در نظر گرفته ای؟ همین ها که دور او را گرفته اند، برای مقابله و کافی اند. تو دیگر برای چه خود را در خون او شریک سازی؟»گفت:«به خدا سوگند از این نیت برنمی گردم.» آنگاه اسب برانگیخت و رو برنتافت تا شمشیری بر فرق آن نوجوان فرود آورد که سر او را شکافت و قاسم با صورت بر خاک افتاد و فریاد زد: «عمو جان!...»

امام حسین علیه السلام همچون عقابی که از اوج به فرود آید، شتابان فرا رسید و صفوف سپاه را شکافت و همانند شیری خشمگین بر قاتل قاسم حمله برد و تیغی حواله او نمود که دست را سپر ساخت و شمشیر امام دستش را از آرنج قطع کرد و او فریاد سهمگین کشید و سپاه ابن سعد حمله ور شدند تا او را از چنگ امام علیه السلام برهانند و در این گیر و دار آن حرامی پامال ستوران شد و هلاک گردید، چون غبار معرکه فرونشست حسین علیه السلام را دیدند که بر بالین قاسم قرار دارد و آن نوجوان در حال جان دادن است و پا بر زمین می ساید، و امام علیه السلام می فرمود:

«به خدا سوگند بر عموی تو سخت و ناگوار است که او را فراخوانی و نتواند تو را اجابت نماید، و اگر اجابت نماید نتواند به تو یاری رساند و اگر یاری کند، برای تو سودی نداشته باشد. از رحمت الهی به دور باد گروهی که تو را کشتند....»

آنگاه قاسم علیه السلام را از خاک برداشت و به سینه چسباند و او را به اردوی خویش برد و پیکرپای او را میان شهدای اهل بیت و کنار پیکر علی اکبر علیه السلام نهاد ...

پس از شهادت «قاسم»برخی دیگر از بنی هاشم و از جمله«ابوبکر بن الحسن»به فیض شهادت رسیدند نیز«عبدالله بن علی»و«جعفر بن علی»و«عثمان بن علی»برادران حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام به فرمان او در مقابل امام به نبرد و دفاع ایستادند تا آنگاه که هر یک با پایمردی جان باختند و به لقای الهی پیوستند.

ص: 234

که فرزند پیامبر پاک و درستکار است، دفاع می کنم.»(1)

و همچنان با یک دست می جنگید تا همان نابکار بار دیگر از کمین گاه بیرون تاخت و با ضربه ای دیگر دست چپ او را نیز جدا ساخت. عباس علیه السلام کوشید و مشکی،آب را به دندان گرفته و همّت بر آن گماشت که آب را به اردوی امام برساند. امّا این آخرین امید او نیز تباه شد زیرا تیری به مشک رسید و آب آن بر خاک ریخت و تیر دیگری بر سینه ان گرامی نشسته و او را از اسب فرو افکند و عباس بی دست و بی دفاع بانگ برداشت: «برادر مرا دریاب...»

حسین علیه السلام خود را به او رسانید و او را دید که در کنار فرات با اندامی زخمگین و دستانی مقطوع در خاک و خون خفته است؛ پس با درد و اندوه بر او گریست و فرمود: «اَلآنُ إِنكَسَرَ ظَهرِی وَقَلَّتُ حِیلَتی؛ اینکه پشت من شکسته و تدبیر و چاره ام كم شد....»

اخلاص و ایثار و جانبازی و تنهارت عباس بن علی علیه السلام چنان شکوهمند و متعالی است که حضرت سیّدالساجدین در روایتی می فرماید:

«خدا رحمت کند،عمویم عبّاس را که در راه برادر خویش ایثار کرد و جان خود را فدای او ساخت تا در پاری او دو دستش را قطع کردند و خدای متعال به پاداش آن به او دو بال عنایت فرمود که با آن همراه فرشتگان در بهشت پرواز می کند و برای عباس در قیامت نزد خداوند مقام و منزلتی است که همه شهیدان به او غبطه می برند و مقام او را آرزو می کنند.

خویش می نگریست و در چشمان مقدسش پرتوی بهشتی متلألأ بود. در چهره آسمانیش نفرتی همچون نفرت پیامبران از دیدار شرک و فساد موج می زد. اسب پیشتر تاخت و روبروی صفوف آنان با هیمنه و وقار ایستاد. بار عظیم مصائب و داغ دهها شهید و برادر و فرزند به او هیأتی ماورایی بخشیده بود. با آنکه از خشم و نفرت سرشار بود، پا حلمی پیامبرگونه آخرین جملات رسالت را ابلاغ و آخرین کلمات اتمام حجّت را با بیانی پرطنین و آتشین به گوش مجرمان می رساند:

«هان ای گروه! برای چه خون مرا حلال می دانید؟آیا من پسر دختر پیامبر تان نیستم؟! . .

آیا کسی هست که آسیب دشمن را از حرم رسول خدا صلی الله علیه وآله بگرداند؟! آیا خدا پرستی هست که در مورد ما از خدا بترسد؟! آیا فریادرسی هست که امید ثواب از خدا داشته باشد؟! آیا باوری هست که برای خدا ما را یاری کند؟!...»

رشحه فیض و هدایت کلام امام حسین علیه السلام «سعد بن حرث انصاری» و برادرش «ابوالحتوف»را که در سپاه ابن سعد قرار داشتند، از ننگ و شقاوت ابدی رهاند و از گودال جهل بیرون کشاند و آن دو از گفتار امام بخود آمدند و بی محابا به سپاه دشمن زدند وجمعی کشتند و به سعادت شهادت نائل شدند .

از صدای اشتغاثة امام علیه السلام بانوان حرم به گریه و زاری پرداختند، و آن حضرت به جلوی خیمه ها بازگشت و به زینب علیهما السلام فرمود: «کودک خردسالم را بیاورید با او وداع کنم».

کودک را به او سپردند و امام سر پیش برد تا او را ببوسد که ناگاه «حرملة بن کاهل اسدی»

تیری به گلوی طفل نشاند و آن گُل را در آغوش پدر پرپر کرد. امام علیه السلام دست زیر گلوی کودکش گرفت و چون کفش از خون پر شد، آن را به سوی آسمان افشاند و فرمود:

«بر من آسان است زیرا خداوند نگران آنست».

آنگاه اسبا به سوی دشمن تاخت و چنین رجز خواند :

«این گروه به کفر گراییده اند و از پیش تر نیز از رضا و پاداش الهی روی برتافته بودند. این کفر سیرتان امیر مؤمنان علی و فرزند او حسن نیکوکار را که فرزند پدر و مادری گرامی و ارجمند است، با کینه ورزی کشتند. و فرمان دادند که فراهم آیید و مردم را برای جنگ با حسین گرد آورید»(1)

ص: 237

و به مقابل سپاه ابن سعد آمد و در حالی که شمشیر خود را برهنه در دست داشت و دست

از زندگی شسته و یکباره دل به شهادت و لقای الهی بسته بود، این رجز را قرائت فرمود:

«من فرزند على آن پاکمرد از دودمان هاشم و در هنگام مفاخره همین برای سرافرازی کافی است. و جدّ من رسول خدا گرامی ترین انسانهاست و ما چراغ فروزان الهی در میان آفریدگانیم.

و مادرم فاطمه از نسل پیامبر است و عمویم جعفر طیّار است که با دو بال در فضای بهشت پرواز می کند.

و کتاب الهی به درستی و راستی در خاندان ما نازل شده و در میان ما هدایت و وحی به نیکی یاد می شود.

و ما امامان الهی برای همه مردم هستیم و این موضوع را آشکار و پنهان میان خلق باز می گوییم .

و ما صاحبان حوض کوثریم که دوستان خویش را با جام رسول خدا صلی الله علیه وآله سیراب می سازیم و در این هیچ انکاری نیست و شیعه ما در میان مردم ارجمندترین پیرو

است و دشمن ما در قیامت بدبخت و زیانکار خواهد بود»(1).

آنگاه از آن حرامیان مبارز طلبید و هر کس جرأت کرد و پیش آمد، بی درنگ به تیغ آن گرامی هماغوش مرگ شد تا تعداد زیادی از شجاعان و متهورّان دشمن را به دوزخ فرستاد و چون دیگر کسی جرأت مبارزه تن به تن با آن حضرت را نداشت، امام خود به میمنه دشمن حمله برد و فرمود:

«مرگ بهتر از آلودگی به ننگ، و ننگ سزاوارتر از درافتادن به آتش دوزخ است.»(2)

بعد به میسری سپاه ابن سعد حمله ور شد و فرمود:

«من حسین فرزند علی هستم. سوگند یاد کرده ام که سر فرود نیاورم. از خاندان پدرم

ص: 238

حمایت کنم و تا مرگ بر دین پیامبر پایدارم .»(1)

یکی از ناظران عرصه عاشورا گفته است: «به خدا سوگند هرگز کسی را ندیده ام که سپاهیان بسیار دور او را گرفته و همه یاران و فرزندانش را کشته و خاندانش را محاصره کرده باشند و او دلیرتر و شجاعتر از حسین علیه السلام باشد. زیرا همراه با این مصائب، تشنگی و زخمهای فراوان نیز او را رنج می داد. در عین همه این احوال گرد سستی و اضطراب بر دامن وقارش ننشست و هیچ تزلزلی در ساحت وجودش راه نیافته و با صلابت میزد و میکشت و چون سلحشورانِ دشمن به او حمله می کردند، چنان بر آنان می تاخت که همچون گلّه گرگ دیده می رمیدند و از پیش آن فرزند شیر خدا می گریختند و باز هزارها سپاه همپشت و فراهم می شدند و به نبرد با او رو می آوردند و آن حضرت یک تنه بر آن لشکر انبوه حمله می برد و مانند دسته ای ملخ از پیش او پراکنده می شدند و لختی دور و بر او از دشمن تهی می شد و آن گرامی به جایگاه خود باز می گشت و جمله «لَاحَولَ وَ لَاقُوةَ اِلَّا بِالله»را می فرمود».

«ابن شهر آشوب» و دیگران نقل کرده اند که آن حضرت در نبرد عاشورا بیرون از زخمی ها یکهزار و نهصد و پنجاه نفر از دشمن را کشت و چون ابن سعد چنین دید، دریافت که در پهنه هستی هیچ کس را یارای زبردستی با حسین علیه السلام نیست و اگر کار بدین گونه پیش رود تمامی لشکر طمعه شمشیر او می شوند. پس بانگ بر سپاه خود زد که: «وای بر شما!آیا می دانید با چه کسی می جنگید؟! این فرزند شیر بیشه شجاعت علی بن ابیطالب است که زمین را از خون شجاعان عرب و دلیران روزگار سیراب ساخت. همگی همدست شوید و از هر سو بر او حمله کنید!»

و بدین ترتیب آن سپاه انبوه با سنگ و تیر و نیزه و شمشیر از همه طرف به آن بزرگوار حمله ور شدند و لحظاتی میان او و خیمه های اهل بیت حائل گردیدند و گروهی از آنان به سوی خیام هجوم بردند. آن حضرت بانگ بر آنان زد که: «ای شیعة آل ابوسفیان! اگر دین ندارید و از قیامت و معاد پروا نمی کنید، در دنیاآزادمرد باشید و به اصل و نسب خویش بازگردید. شما عرب هستید و عرب حمیت دارد.»

شمر گفت: «ای پسر فاطمه چه می گویی!»

فرمود: «من با شما می جنگم و شما با من جنگ دارید. زنان چه گناهی دارند؟ بنابراین تا

من زنده ام طاغیان خود را باز دارید که متعرض حرم و اهل بیت من نشوند.»

ص: 239

شمر فریاد زد:«ای لشکر! از سراپرده این مرد دور شوید که هماوردی ارجمند و کریم است و به کشتن خود او همّت گمارید که منظور ما همین است.»

سپاه به امام هجوم آورد و آن حضرت خشمگین شمشیر در آنان نهاد و مرد و مرکب را چون برگ خزان زده به خاک می ریخت و بهرسو رو می آورد، دشمن پشت می کرد و می گریخت. و سرانجام آن گرامی از شدّت تشنگی راه فرات را در پیش گرفت. سپاه ابن سعد بیم داشتند که آن حضرت جرعه ای آب بنوشد و نیروی تازه ای بیابد و بیش از آن بکوشد. بنابراین در برابر او صف بستند و راه دسترسی به أب را مسدود نمودند و«اعور سلمی»و «عمرو بن حجاج»که با چهار هزار کماندار نگهبان فرات بودند،بانگ بر سپاه زدند که مگذارید حسین به آب نزدیک شود.آن حضرت چون شیر خشمگین بر آنان حمله برد و صفوف دشمن را شکافت و اسب به فرات راند، و چون دست در آب برد یکی از حرامیان بانگ برداشت که «ای حسین !تو آب می نو شی و دشمن به سراپرده ات می رود و متعرّض حرم تو می شود.»

و آن نماد غیرت و حمیّت بی آنکه لب تر کند، آب از دست افشاند و با شتاب اسب از فرات

بیرون راند و خود را به سراپرده بانوان رساند .

امام علیه السلام بار دیگر در صحنه ای جانسوز و اندوهبار با اهل بیت مکرّم وداع فرمود و آنان را به صبر و شکیبایی سفارش کرد و فرمود:

«بدانید که خداوند شما را حفظ و حمایت می کند و از شرّ دشمنان نجات می بخشد و سرانجام شما را نیکو و دشمنانتان را به انواع بلا و عذاب گرفتار می سازد و شما را به انواع نعمتها و كرامتها پاداش می دهد.بنابراین،زبان به شکوه مگشایید و سخنی نگویید که از قدر و منزلتتان بکاهد....»

و بار دیگر خود به میدان رو آورد و تیغ بر صفوف دشمن آهیخت و خون بسیاری ازآن ناکسان را با بخاک معرکه در هم آمیخت.سپاه ابن سعد از هر سو او را آماج تیرها ساختند و آن بزرگوار در راه خدا تیرها را بر سر و سینه مطهّر خویش می خرید و از بسیاری تیر که بر حلقه های زره او نشسته بود،سینه مبارکش چون پشت خارپشت می نمود. امام باقر علیه السلام می فرماید: «بر اندام مطهّر او بیش از سیصد و بیست زخم وارد آمده بود.» در این هنگام آن بزرگوار از بسیاری زخمها و شدّت تشنگی و ضعف و خستگی توقفی فرمود تا اندکی بیاساید که دشمنی دد منش سنگی بر جبین مبارکش زد و خون بر چهره آسمانی حسین علیه السلام روان شد؛ امام علیه السلام دامن لباس فرا برد تا خون از چشم و چهره پاک سازد که ناگاه تیری سه شاخه و زهرآلود بر سینه مقدّس او نشست و از پشت سر به در آورد و امام زمزمه کرد: «بِسمِ اللهِ وَبِاللهِ، وَعَلى مِلَّة رَسُولِ الله صَلَى اللهُ عَلَیهِ وَ آله.. ».

ص: 240

و دست برد و آن تیر را از قفا بیرون کشید.. زخم سهمگین و بسیار کاری بود و از دهانه آن خون چون ناودانی بیرون می ریخت. آن گرامی دست در تن آن می داشت و چون از خون پر می شد، به آسمان می افشاند. شگفتا که قطره ای از آن خون مطهّر بازنمی گشت، بار دیگر کفی از خون خویش پر کرد و بر سر و روی و محاسن شریف خویش مسح کرد و فرمود:

«یا سر و روی خون آلود و بخون خویش خضاب کرده به دیدار جدّم رسول خدا صلی الله علیه وآله خواهم رفت و نام قاتلان خویش را به او باز خواهم گفت....»

در این هنگام ضعف و ناتوانی بر اندام مقدّس امام علیه السلام چیره گشت و آن حضرت از نبرد باز ایستاد.

«صالح بن وهب مزنی»فرصت را غنیمت شمرد و از کناری هجوم آورد و نیازه ای به شدّت به پهلوی امام علیه السلام زد. بطوری که آن کوهسار رفعت الهی از اسب بر زمین سقوط کرد و روی مبارکش از جانب راست، به خاک آمد...امّا امام علیه السلام همچنان مقاومت می فرمود. پس برخاست و ایستاد و هر کس به قصد او نزدیک می شد، یا از بیم و یا از شرم کنار می رفت تا درنده خوبی به نام «مالک بن یسر»به سوی آن حضرت تاخت و رذیلانه دشنام داد و شمشیری بر سر امام فرود آورد که سر را شکافت ...

در این وقت برادر زاده خردسال امام، «عبدالله بن الحسن»از خیمه بیرون دوید تا خود را

به عموی مهربان خویش برساند. زینب علیها السلام کوشید او را بازد دارد و امام علیه السلام نیز بانگ برداشت که خواهر او را نگهدار و نگذار به کانون خطر بیاید، امّا «عبدالله» خود را رهانید و با شتاب به سوی عموی خویش دوید.«بحر بن کعب»شمشیری فرا برده بود که بر امام فرود آورد و «عبدالله» در رسید و فریاد زد: «وای بر تو!... می خواهی عمومی مرا بکشی...» و معصومانه دست کوچک خود را سپر عمو ساخته و ضربت آن حرامی دستش را قطع کرد و به پوست زیرین آویخت و کودک از درد فریاد کشید و حسین علیه السلام او را در آغوش گرفت و به سینه چسباند و لحظاتی بعد عبدالله در آغوش عمو جان داد.

اینکه روبهان که شیر را از پای اوفتاده می دیدند، دلیر شده بودند و از هر سو جنایتکاری در می رسید و ضربتی بر آن مظلوم بی مدافع فرود می آورد. شمر بر سپاه خود فریاد زد: «چرا ایستاده اید و کار حسین را تمام نمی کنید...»سپاه او چون سگان طمعه دیده از هر طرف هجوم آوردند.«حصین بن تمیم»تیری به دهان مبارک امام زد، و «ابو ایوب غنوی» تیری به حلقوم او نشاند و«زرعة بن شریک»ضربتی بر کف دشت چپ آن گرامی فرود آورد که کفا را قطع کرد، ستمگری دیگر ضربتی بر شانه مبارک او زد که حضرت به رو افتاد و ضعف چنان بر آن

ص: 241

بزرگوار چیره شده بود که با مشقَّت و سختی گاهی برمی خاست و باز در می افتاد؛ تا «سنان بن انس» نیزه ای به گلوی مطهّر او فرو برد و بار دیگر آن نیزه را به سینه امام کوبید و به این اکتفا نکرد؛ کمان کشید و تیری نیز به گلوی امام علیه السلام زد که آن بزرگوار درافتاد... و «خولی بن یزید» پیش دوید تا سر از تن آن حضرت جدا کند اما چون نزدیک آمد به لرزه افتاد و نتوانست «شمر» که در درنده خویی و جنایت سرآمد دیگران بود، بر او نهیب زد و دشنام داد و خود پیشقدم شد و با قساوت سر مقدّس امام حسین علیه السلام را از تن جدا کرد ...

در این هنگام غباری تیره و سیاه فضا را فرا گرفت و باد سرخ وزید و هوا چنان تاریک شد

که هیچکس چیزی نمی دید و همه در خوف و انتظار بودند که عذاب الهی نازل می شود تا پس از ساعتی هوا روشن و ظلمت برطرف شد....

بدین سان خورشید عاشورا به خون نشست و قرآن مجسّم الهی در دست مشتی کینه توز و مزدور بنی امیّه پاره پاره و پامال شد و بزرگترین فاجعه تاریخ ادیان و انسان به نهایت خود رسید.

سلام بر تو ای ثارالله! سلام بر تو که خون خدایی! و بر ارواح مطهّری که در راه تو جان

باختند و در آستانه تو خوابیده اند.

ص: 242

حکمت خویش نیکو و متقن قرار داده است، تلاش پنهان کاران بر او مخفی نیست و آنچه به او سپرده شود تباه نمی گردد اوست پاداش و کیفر دهنده همه و اصلاح کننده حالات بندگان قناعت پیشه و رحم کننده ناتوانان و ضعیفان، فرود آورنده منافع و کتاب جامع (قرآن) نورانی و فروزان، و اوست شنونده دعاها و برطرف کننده گرفتاری ها و بالا برنده درجه نیکوکاران و کوبنده ستمگران، خدایی به جز او نیست همتا ندارد و چیزی مانندش نیست، و اوست شنوا و بینا و لطیف(1) و آگاه، و بر هر چیزی قادر و توانا.

بار الها بهسوی تو روی می آورم و به پروردگاری تو گواهی می دهم، اعتراف و اقرار دارم که تو پروردگارم هستی و بازگشتم به سوی توست، پیش از آنکه چیزی باشم و نشانی از من باشد، به نعمت بر من آغاز کردی و مرا از خاک آفریدی... سپس مرا صحیح و سالم برای هدایتی که از پیش مقدر فرموده بود به دنیا آوردی و مرا در گهواره، که کودکی خردسال بودم، حفظ کردی و از غذاها، شیر گوارا روزیم دادی، دل پرستاران را نسبت به من مهربان ساختی، و مادران دلسوز را به تربیت من واداشتی و مرا از آزارها و شرور پنهانی جن حفظ کرده و از فزونی و كاستی سالم نگاهداشتی؛- پس تو بلند مرتبه ای ای رحیم ای رحمان - تا آنگاه که زبان به سخن گشودم، و تمام گردانیدی به من نعمت های کامل خود را و همه ساله مرا پروراندی تا که خلقتم کامل شد و نیرویم اعتدال یافت،حجت خود را بر من تمام کردی که معرفت و شناخت خود را به من الهام نمودی، و مرا به عجایب حکمت خود شگفت زده کردی و به آفرینش های بی سابقه است که در آسمان و زمینت به وجود آوردی هشیارم ساختی و برای سپاسگزاری و یادت آگاهم ساختی و اطاعت و پرستش خویش به من واجب كردی و آنچه پیامبرانت آوردند به من فهماندی و پذیرفتن آنچه موجب خشنودیت می شود بر من سهل و آسان کردی و به یاری و لطفی که در همه این مراحل نسبت به من داشتی بر من منت نهادی.

بار الها راضی نشدی که برخی از نعمتها را به من ندهی، به جود عظیم و احسان دیرینه ات انواع خوردنی ها و آشامیدنی ها و انواع پوشش ها و لباس ها را روزیم گردانیدی .

آن گاه که همه نعمتها را بر من تمام گردانیدی و همه بلاها را از من دور گردانیدی نادانی من و نیز گستاخیم بر تو، بازت نداشت که مرا به موجبات قرب راهنمایی کنی

ص: 244

و به آنچه مرا در نزد تو جا می دهند موفق گردانی .

خدایا کدام یک از نعمت هایت را بر شمرم و یاد کنم یا به شکر کدام یک از عطایای تو بپردازم؛ در حالی که نعمت ها و عطایای تو بیش از آن است که شمارندگان بتوانند آن ها را بشمارند یا حسابداران بتوانند به آن علم پیدا کنند. اضافه شدت ها و ناراحتی ها و بلاهایی که از من دور دشتی افزون تر از سلامتی و عافیت و راحتی هایی است که برای من آشکار است.

خدایا من تو را به حقیقت ایمانم و ...گواه می گیرم و اگر به فرض در همه عصرها و دهرها زنده بمانم و در صدد برآیم و بکوشم که شکر یکی از نعمت هایت را به جا آورم توانایی آن را ندارم، مگر تو بر من منت نهی که خود موجب شکر جدید و ثنای تازه ای خواهد گردید...

بار الها مرا چنان کن که از تو آن چنان ترسم که گویی تو را می بینم و مرا به نعمت تقوی و پرهیزگاری سعادتمند گردان و به سبب ارتكاب معصیت و نافرمانی بدبختم نگردان .

بار الها بی نیازی را در نفس و جانم، و یقین را در دلم، و اخلاص را در عملم، و روشنی را در دیده ام، و بصیرت و بینایی را در دینم، قرار ده و مرا به عضوها و جوار جم بهره مند گردان...

بار الها اگر بخواهم نعمتهای وجود و بخششهای گرانمایه ات را برشمارم نمی توانم.مولای من؛

تویی که کرم کردی

تویی که نعمت دادی

تویی که نیکی کردی

تویی که به فضیلت رفتار کردی

تویی که بخششت را به کمال رساندی

تویی که روزی دادی

تویی که توفیق عنایت فرمودی

تویی که عطا کردی

تویی که بی نیاز گرداندی

تویی که مایه دادی

تویی که پناه دادی

تویی که مهمات مرا کفایت فرمودی

تویی که هدایت کردی

ص: 245

تویی که ما را از لغزشها و خطرها حفظ کردی

تویی که پرده پوشی نمودی

تویی که آمرزیدی

تویی که عفو کردی

تویی که یاری کردی

تویی که نیرو بخشیدی

تویی که نصرت نمودی

تویی که شفا بخشیدی

تویی که معافیت دادی

تویی که گرامی داشتی

تَبَارَكتُ رَبِّی وَتَعَالَیتَ فَلَكَ الحَمدُّ دَائماً وَلَكَ الشُّكرُ وَاصِباً؛

بزرگی و والایی ای پروردگار من، حمد و ثنا تا به ابد ویژه و مخصوص توست و همیشه و همواره برای توست.

پس آفریدگارا:

به عصیانم معترفم مرا ببخش و از گناهانم درگذر.»(1)

در آن روز حسین علیه السلام آنچنان دلها را با خواندن این دعا به سوی خدا کشید که انبوه خلایق صدایشان به گریه برخاست؛ چنانکه خدای را همراه کلمات امامشان به اجابت خواندند، و آمین گفتند.

ابن اثیر در کتاب اسدالغابه می نویسد: «كَانَ الحُسَینُ رَضِیَ اللهُ عَنهُ فَاضِلاًكَثیرَ الصَّومِ وَ الصَّلاةِ وَالحَجُ وَالصَّدقةِ وَأفعالٍ الخَیرِ جَمیعِهَا؛(2)حسین علیه السلام بسیار روزه می گرفت و نماز می گذارد و به حج می رفت و صدقه می داد و همه کارهای پسندیده را انجام می داد».

شخصیت حسین بن علی علیه السلام آنچنان بلند و دور از دسترس و پر شکوه بود که وقتی با برادرش امام مجتبی علیه السلام ، پیاده به کعبه می رفتند، همه بزرگان و شخصیتهای اسلامی به احترامشان از مرکب پیاده شده، همراه آنان راه پیمودند.(3)

احترامی که جامعه برای حسین علیه السلام قائل بود بدان جهت بود که او با مردم زندگی می کرد،

ص: 246

از مردم و معاشرتشان کناره نمی جست، با جان جامعه هماهنگ بود، چونان دیگرها از مواهب و مصائب یک اجتماع برخوردار بود و بالاتر از همه ایمان بی تزلزل او به خداوند او را غمخوار و باور مردم ساخته بود، وگرنه، او نه کاخ های مجلل داشت و نه سربازان و غلامان محافظ ...

این روایت یک نمونه از اخلاق اجتماعی است، بخوانیم :

روزی از محلی عبور می فرمود، عده ای از فقرا عیاهای خود را پهن کرده و نشسته بودند و نان پاره های خشکی می خوردند؛ امام حسین علیه السلام می گذشت که تعارفش کردند و ایشان هم پذیرفت، نشست و تناول فرمود و آنگاه بیان داشت:«إِنَّ الله لَا يَحِبُّ المُتَکَبَّرینَ؛(1) خداوند متکبران را دوست نمی دارد .»

سپس فرمود: «من دعوت شما را اجابت کردم، شما هم دعوت مرا اجابت کنید». آنها هم دعوت آن حضرت را پذیرفتند و همراه چنابش به منزل رفتند، حضرت دستور داد هر چه در خانه موجود است به ضیافتشان بیاورند،(2)و بدین ترتیب پذیرایی گرمی از آنان به عمل آمد و نیز درس تواضع و انسان دوستی را با عمل خویش به جامعه آموخت.

شُعَیبِ بنِ عَبدِ الرَّحمَنِ خُزَاعِی می گوید: «چون حسین بن علی علیه السلام به شهادت رسید، بر پشت مبارکش آثار پینه مشاهده کردند، علتش را از امام زین العابدین علیه السلام پرسیدند، فرمود: این پینه ها اثر کیسه های غذایی است که پدرم شب ها به دوش می کشید و به خانه زنهای شوهر مرده و کودکان یتیم و فقرا می رسانید.»(3)

شدت علاقه امام حسین علیه السلام را به دفاع از مظلوم و حمایت از ستم دیدگان می توان در داستان ارینی و همسرش عبدالله بن سلام دریافت، که اجمال و فشرده اش را در اینجا متذكر می شویم:

یزید به زمان ولایت عهدی، با این که همه نوع وسائل شهوت رانی و کام جوئی و کامروایی از قبیل پول، مقام، کنیزان رقاصه و... در اختیار داشت چشم ناپاک و هرزه اش را به بانوی شوهر دار عفیفی دوخته بود.

پدرش معاویه به جای این که در برابر این رفتار زشت و ننگین عکس العمل کوبنده ای نشان دهد، با حیله گری و دروغ پردازی و فریبکاری، مقدماتی فراهم ساخت تا زن پاکدامن مسلمان را از خانه شوهر جدا ساخته به بستر گناه آلوده پسرش یزید بکشاند. حسین بن علی علیه السلام از قضیه با خبر شد در برابر این تصمیم زشت ایستاد و نقشه شوم معاویه را نقش بر آب ساخت و با استفاده از یکی از قوانین اسلام، زن را به شوهرش عبدالله بن سلام بازگرداند و دسته تعدی و تجاوز یزید را از خانواده مسلمان و پاکیزه ای قطع نمود و با این کار همت و

ص: 247

غیرت الهی اش را نمایان و علاقمندی خود را به حفظ نوامیس جامعه مسلمان ابراز داشت و این رفتار داستانی شد که در مفاخر آل علی علیه السلام و دنائت و ستمگری بنی امیه، برای همیشه در تاریخ به یادگار ماند.(1)

علائلی در کتاب «سُمُوّالمعنی» می نویسد: «ما در تاریخ انسان به مردان بزرگی برخورد می کنیم که هر کدام در جبهه و جهتی عظمت و بزرگی خویش را جهانگیر ساخته اند یکی در شجاعت، دیگری در زهد، آن دیگر در سخاوت، و...؛ اما شکوه و بزرگی امام حسین علیه السلام حجم عظیمی است که ابعاد بی نهایتش هر یک مشخص کننده یک عظمت فراز تاریخ است، گویا اوجامع همه والایی ها و فرازمندی هاست.(2)

مردی که وارث بیکرانگی نبوت محمدی است، مردی که وارث عظمت عدل و مروّت پدری چون حضرت علی علیه السلام است و وارث جلال و درخشندگی فضیلت مادری چون حضرت فاطمه علیها السلام است، چگونه نمونه برتر و والای عظمت انسان و نشانه آشکار فضیلت های خدایی نباشد .

درود ما بر او باد که باید او را سمبل اعمال و کردارمان قرار دهیم.

2-امام حسین علیه السلام به فرزندش امام زین العابدین علیه السلام فرمود: «اَی بُنَیَّ اَیَّاکَ وَظُلُم مَن لَا يَجِدُ عَلَیکَ نَاصِراً إلا الله جَلَّ وَعَزَّ(1)؛ پسرم، از ستم نمودن به کسی که جز خداوند بزرگ و عزیز یاوری ندارد بپرهیز. (خداوند بزودی داد چنین مظلومی را از ظالم خواهد گرفت» .

3-شخصی از امام حسین علیه السلام خواست. خیر دنیا و آخرت را برای اوبنویسد، حضرت در جواب او نوشت: «بسْمِ اللَّهِ الرَّحمنِ الرَّحِیمِ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مَنْ طَلَبَ رَضِيَ اللَّهُ بِسَخَطِ النَّاسِ كَفَاهُ اللَّهُ أُمُورَ النَّاسِ وَمَن طَلَبَ رَضِيَ النَّاسُ بِسَخَطِ اللَّهِ وَكَلَهُ اللَّهُ إلى النَّاسِ والسَّلامُ؛(2)هر کس خواهان رضایت خداوند باشد و خشنودی خداوند را به غضب مردم نفروشد؛ آفریدگار اموری که به دست مردم است برای او کفایت خواهد کرد، و هر کسی طالب رضایت مردم باشد و خشنودی مردم را به غضبه خدا بخرد؛ پروردگار او را به مردم و می گذارد».

4-شخصی به امام حسین علیه السلام عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه وآله ، من آلوده به گناه هستم و یارای یم نیست که از عصیانم بگریزم، مرا موعظه فرما».

فَقالَ علیه السلام: «افْعَلْ خَمْسَةَ أشْيَاءَ واذْنِبْ فَاشِئْتُ :

فَاوَلَ ذَالِكَ لِأَتَأَكَّلَ رِزْقَ اللَّهِ واذْنَبَ مَاشِئْتُ .

والثَّانِی أخرِجُ مِن وِلايَةِ اللَّهِ واذْنِبْ مَا شِئْتَ .

والثَّالِثُ أطْلُبُ مَوْضِعاً لِأَيْرَاكَ اللَّهُ واذْنِبْ مَا شِئتَ .

والرَّابِعُ إذا جاءَ مَلَكُ الْمَوْتِ لِيَقبِضَ رُوحَكَ فَادْفَعْهُ عَنْ نَفْسِكَ وَاذِیبِ مَاشِئْتُ .

وَالْخَامِسُ اِذَا اَدْخَلَكَ مَالِكٌ فِی النَّارِ فَلا تَدخُل فی النَّارِ واذنِبْ ما شِئتَ»(3)

امام حسین علیه السلام فرمود: «به پنج کار بپرداز و هر چه خواستی عصیان ورز:

1-از نعمتهای خدا استفاده نکن، آنگاه به گناه رو کن.

2-اگر می توانی از حکومت و سرپرستی پروردگار خارج شوی گناه کن.

3-به جایی پناه ببر که آفریدگارت تو را ننگرد بعد هر چه خواستی گناه کن.

ص: 249

4-اگر می توانی هنگام مرگ جان به فرشته خدا تسلیم نستمایی هر گناهی می خواهی به جای آور.

5-اگر می توانی وقتی که ترا به شعله های دوزخ می سپارند وارد نشوی هر اندازه می خواهی عصیان کن .

(اکنون که نمی توانی این پنج کار را انجام دهی باید از گناه و آلودگی بپرهیزی»

5-«يَا اَبنَ آدَمَ إنَّمَا أَنتَ أَیَّامٌ، کُلَّما مَضَى يَومٌ ذَهبَ بغُضکَ؛(1)ای انسان سرمایه و هستی تو عمر توست، هر روز که از عمر تو میگذرد قسمتی از هستی تو از بین رفته است (بنگر از هستی و سرمایه استفاده کرده ای؟ و متوجه باش در آینده بیهوده آن را تلف نکنی».(2)

6- قِیل لِلْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ:« كَيْفَ أَصْبَحْتَ با ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ؟»

قالَ :«أَصْبَحْتُ وَلِيَّ رَبِّ فَوْقِی وَالنَّارُ أَمَامِی والْمَوْتُ يَطْلُبُنِی وَالْحِسَابُ مُحْدِقٌ بِی وأَنَا مُرْتَهَنٌ بِعَمَلِی لا أَجِدُ مَا أُحِبُّ وَلا أَدفَعُ مَا أَكْرَهُ وَالأمورُ بِيَدِ غَيْرِی فَاِنٌ شاءَ عَذَّبَنِی وَإنْ شاءَ عَفاعَنِى فَأَيُّ فَقیرٍ اُفْقَرُ مِنِّی؟»(3)

از حضرت امام حسین علیه السلام پرسیدند: «چگونه صبح کردید؟ (حال شما چطور است؟) فرمودند: «صیح کرده ام در حالی که پروردگاری دارم که ناظر اعمال من است و آتش (جهنم) در جلو من است و مرگ در تعقیبم تا مرا بگیرد و حساب و محاسبه( در دنیا و روز قیامت )مرا احاطه کرده است و من در گرو اعمال خود هستیم، اینگونه نیست که هر چه را بخواهم و دوست داشته باشم همان پیش آید و بتوانم به آن برسم و آنچه را نخواهم و کراهت داشته باشم بتوانم از خود دفع کنم. زیرا تمام امور دست دیگری (خدا) است؛ اگر بخواهد مرا عذاب می کند و اگر بخواهد مورد عفو قرار می دهد (بنابراین )چه فقیری از من فقیرتر است »

7-«أنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَغْبَهُ فَتِلكَ عِبَادَةُ التُّجَّارِ وإنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ رَهْبَةً فَتِلْكَ عِبَادَةُ العَبیدِ وإنَّ قَوْماً عَبَدُوا اللَّهَ شُكراً فَتِلكَ عِبادَةٌ لاحِرارٌ وَهى أفضَلُ العِبادَةِ؛(4)

گروهی به امید پاداش و بهشت، خدا را عبادت می کنند، این طرز ہندگی، بندگی بازرگانان و سوداگران است (که به امید مود زحمت می کشند و فعالیت می کنند).

ص: 250

گروهی از ترس عقوبته و جهنم، خدا را عبادت می کنند، این طرز بندگی، بندگی بردگان و غلامان است (که اگر ترس از عذاب و تنبیه مالک خود نداشته باشند، او را اطاعت نمی کنند).

گروهی برای سپاسگزاری از خدای متعال و نعمت های بی اندازه اش او را عبادت می کنند، این عبادت عبادت آزادگان است، و این طرزِ عیادت با فضیلت ترین نوع عبادت است».

8-«مَا أَخَذَ اللهُ طَاقَةَ أحَدٍ إِلّا وَضَعَ عَنُه طَاعَتَهُ، وَلأقُدرَتَهُ إِلأوضَعَ عَنهُ كُلفَتَه ؛(1)خداوند طاقت هیچ کسی را کم نمی کند الا این که از واجبات او هم می کاهد و توانایی هیچ کسی را کم نمی کند الا این که از تكالیف او هم می کاهد (یعنی به هر کسی به اندازه طاقت و توانایی او تکلیف میکند و بیش از توان و طاقت او از او چیزی نمی خواهد همانطور که قرآن کریم می فرماید: يُكَلَّفُ اللهُ نَفساً إِلَّا وُسعَهَا)»

9-«لَیسَ لِانفُسِکُم ثَفنٌ إِلَّا الجَنَّة فَلَاتَبیعُوهابِغَیرِهَا فَاِنَّهُ مَن رَضِىَ مِن اللهِ بِالدُّنيَا فَقَد رَضِیَ مِنَّ بِالخَسِیس(2): بهای شما چیزی جز بهشته نیست پس خود را به غیر آن مفروشید زیرا هر کس به دنیا راضی گردد (هدفش فقط رسیدن به دنیا باشد) به چیزی پست راضی شده است »

10-«لَايَکملُ العَقل إِلَا بِاتَباعِ الحَقُّ؛(3)جز با پیروی از حق، عقل انسان کامل نمی شود.» 11-«شُکرَکَ لِنعمَةٍ سَالِفَةٍ يَقتَضی نِعمَةً اَنِفَةً ؛(4)شکر نعمت های گذشته موجب می شود که خدای متعال نعمت های تازه ای به انسان لطف کند»

12-«لَا تَأمَن إِلَّا مَن خاَفَ الله تَعَا لِی؛(5) امین مپندار مگر آن کس را (یا در امان مباش مگر از آن کس )که از خدا بترسد (یعنی اهل ایمان و دیدار باشد) »

13-«قیلَ لَهُ «مَا الفَضلُ؟»، قَالَ علیه السلام : مَلِکَ اللِسانَ وَ بَذلُ الاِحسانِ؛(6)

از حضرتش پرسیدند: «فضیلت چیست؟» فرمودند: «مالک زبان بودن (تا بتواند سخنی را که خدا راضی نیست نگوید) و بذل نیکی (یعنی احسان کردن به بندگان خدا.»

ص: 251

ص: 252

ص: 254

به خانه آن مرد رسیدند و امام او را صدا زد و فرمود: «به او بگویید علی بن الحسین آمده

است».

او به گمان آنکه امام علیه السلام برای تلافی آمده خود را آماده ستیزه ساخت و بیرون آمد.

امام فرمود: «برادرم! تو چند دقیقه پیش نزد من آمدی و حرفهایی زدی، اگر آنچه گفتی در من هست، از خدا می خواهم مرا بیامرزد...و اگر آنها در من نیست از خدا می خواهم تو را بیامرزد ».

نرمش عظیم امام مرد را شرمنده بساخت، پیش آمده پیشانی امام را بوسید و گفت:«آنچه

گفتم در شما نبود، اعتراف می کنم که خود به آنچه گفتم سزاوارترم».(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید:در مدینه بطالی( دلقکی) بود که با کارهای خود مردم را می خندانید، ولی خودش می گفت تاکنون نتوانسته ام علی بن الحسین را بخندانم. روزی هنگام عبور امام علیه السلام ، عبای آن حضرت را از دوش او برداشت و رفت! امام علیه السلام به کردار زشت او توجهی نفرمود. همراهان امام عبا را گرفته آوردند. امام علیه السلام پرسید: «او که بود؟ »

گفتند: «دلقکی است که مردم را می خنداند»

امام فرمود به او بگویید:«انَّ لله يَوماً يَخسَرُ فِیهِ المُبطِلُونَ؛ خدای را روزی است که در آن

روز یاوه سرایان و بیهوده کاران به زیان کاری خود پی می برند»(2)

«زید بن أسامه» به حال احتضار در بستر افتاده بود، امام سجاد علیه السلام به رسم عیادت به بالین او آمد، زید میگریست، آن گرامی پرسید: «از چه می گویی؟ »

گفت: «پانزده هزار دینار قرض دارم و اموالم به میزان بدهکاریم نیست»

فرمود: «گریه مکن، بدهی تو بر عهده من، همه را می پردازم، و همچنانکه فرموده بود

پرداخت».(3)

امام سجاد علیه السلام شبها برای بینوایان و نیازمندان مدینه ناشناخته نان می برد و به آنها

کمک مالی می کرد، چون درگذشت، دریافتند آن ناشناس نان آور حضرت علی بن الحسین امام سجاد علیه السلام بوده است و نیز پس از وفات امام معلوم شد زندگی صد خانوار از مستمندان مدینه را به طور دائم اداره می کرده است و آنان نمی دانستند که اداره کننده زندگیشان علی بن الحسین علیه السلام است»(4).

یکی از فرزندان خواهر امام سجاد علیه السلام می گوید: «مادرم همیشه به من سفارش می کرد که با دایی خود، على بن الحسین علیه السلام ، معاشرت داشته باشم. هیچگاه خدمت آن حضرت

ص: 256

نرسیدم مگر آنکه از محضر او بهره مند برخاستم؛ گاه از دیدار بیم و تواضع او در پیشگاه خدا، بیم و تواضع قلبی می یافتم و گاه از دانش بیکران او بهره مند می شدم»(1).

امام باقر علیه السلام می فرمود: «پدرم هنگام نماز بهمچون برده افقاده ای بود که در پیشگاه پادشاه بزرگی بر پای ایستد، از بیم خدا میلرزید و رنگش دگرگون می شد، و نماز را چنان به جا می آورد که گویی آخرین نماز اوست...».(2)

به این ترتیب امام وجدانهای خفته را برانگیخت و عظمت فاجعه را مجسم ساخت، و کوفیان را از جنایتشان آگاه کرد.

خاندان امام حسین را به کاخ ابن زیاد بردند، ابن زیاد وقتی امام سجاد را دید پرسید: «او

کیست؟ »

گفتند: «علی بن الحسین است ».

گفت: مگر «علی بن الحسین» را خدا نکشت؟

امام فرمود: «برادری داشتم نام او هم على بود، مردم او را کشتند».

ابن زیاد گفت: «نه، خدا او را کشت».

امام فرمود: «الله يَتَوفَّى الأَنفَسَ حِینَ مَوتِها وَالَّتی ثُمَّ تَمُتَ فِی مَنامِها؛ خداوند به هنگام مرگ

جانها را می گیرد ....»(1)

ابن زیاد گفت: «هنوز جرأت جوابگویی در برابر مرا داری؟ و با تكبر به مأمورانش دستور

قتل امام را داد .

زینب کبری به اعتراض برخاست و گفت:«تو هیچ کس از ما را باقی نگذاشته ای اگر تصمیم به قتل على بن الحسین داری مرا نیز همراه او بکش»

امام علیه السلام به حضرت زینب علیها السلام فرمود: «شما چیزی به او نگویید من خود با او صحبت میکنم».و رو به پسر زیاد کرد و فرمود: «ای پسر زیاد! آیا مرا به کشتن تهدید می کنی و بیمه می دهی؟مگر نمی دانی که کشته شدن عادت ما و شهادت کرامت ماست...»(2)

پیرمردی از شامیان پیش رفت و گفت:«سپاس خدای را که شما را هلاک کرد و فتنه را خاموش ساخت» و از این گونه بسیار بدگویی کرد .

وقتی سخنش پایان یافت، امام زین العابدین علیه السلام به او فرمود: «گفتارت را شنیدم، آنچه از دشمنی و کینه در دل داشتی آشکار ساختی، اکنون تو نیز همچنانکه من به گفتارت گوش کردم سخنم را بشنو»

گفت: «بگو».

فرمود: «آیا قرآن خوانده ای»

-«خوانده ام »

«آیا این آیه را خوانده ای: «قُل لَا أَسئَلَكُم عَلَیهِ أَجراً إِلَّا المَؤدَّة فِی القُربِی؛(1) بگو ای پیامبر

من از شما پاداشی جز دوستی اهل بیت و خویشان و بستگانم نمی خواهم»

پیر مرد گفت: «آری خوانده ام»

آنگاه امام فرمود: «اهل بیت وخویشاوندان پیامبر مانیم».

آیا این آیه را خوانده ای: «آتِ ذَاالقُربِى حَقَّهً (2)،حق ذی القربی را بده ».

- «آری خوانده ام»

-«ماییم ذوالقربی که خدا به پیامبرش فرمود حق آنان را بده»

- آیا واقعا آنان شما هستید.

- آری، آیا آیه خمس را خوانده ای «وَاعلَمُوا اَنَّمَا عَنِمتُمُ مِن شَیء فَاَنَّ لِلهِ خُمُسَةُ وَلَلِرَّسُولِ

وَلِذِی القُربيّ(3)؛ بدانید آنچه بدست می آورید پنج یک آن از آن خدا و پیامبر و ذی القربی است».

- أری خوانده ام.

- ما ذوالقربی هستیم... آیا آیه «تطهیر»را خوانده ای «اِنَّمَا يُریدُ اللهُ لِيَذهِبَ عَنكُم الرِّجسَ أَهلَ البَیتِ وَيُطَهَّرَكُم تَطهِیراً؛(4) همانا خداوند اراده فرموده که هرگونه آلودگی را از شما اهل بیت دور دارد، و پاکتان سازد پاک ساختنی»

پیر مرد دستها را به سوی آسمان بلند کرد و سه بار گفت: «پروردگارا توبه کردم»، خدایا از دشمنی با خاندان پیامبر توبه کردم و از کشندگان آنان بیزارم، من پیش از این قرآن را خوانده بودم اما این حقایق را نمی دانستم».(5)

ص: 260

من فرزند حسینم که در کربلا کشته شد.

من فرزند محمد مصطفی هستم.

من فرزند فاطمه زهرایم .

من فرزند خدیجه کبرایم.

من فرزند کسی هستم که به خون خویش غوطه ور شد...»(1)

مردم هیجان زده امام را می نگریستند، و امام با هر جمله عظمت خاندان خویش و ژرفای شهادت حسینی را بیشتر بر مردم نمایان می ساخت. کم کم چشمها در اشک نشست و گریه ها به آرامی گلوگیر شد و ناگهان صدای گریه بیتابانه از هر گوشه برخاسته یزید بیمناک شد و برای ساکت کردن و جلوگیری از ادامه سخن امام به مؤذن فرمان داد اذان بگوید.

فریاد مؤذن برخاست...... الله أَكبَرُ

امام همچنان بر منبر بود، فرمود: «الله أَكبَرُ وَأَعلَى وَأَجَلُّ وَأكرَمُ مِمَا أَخافُ وَأَحذَّرُ: آری خدا بزرگتر و برتر و جلیل تر و گرامی تر از هر چیزی است که از آن می ترسم ».

- أَشهَدِ أَنَّ لَا إِلَه إِلَّا اللهُ

امام فرمود: «آوری گواهی می دهم با هر گواهی دهنده که هیچ معبودی و پروردگاری جز او نیست».

- أشهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ

سرها همه به زیر بود، و مردم اندیشمندانه اذان و پاسخ امام را گوش می کردند، با نام محمد صلی الله علیه وآله چشمها از زمین برخاست و به سوی امام برگشت، پرده ای از اشک نگاه ها را تار می کرد؛ گویی در چهره امام پیامبررا می جستند .

امام عمامه از سر پر گرفت و فریاد زد: «ای مؤذن به همین محمد سوگند اندکی درنگ کن».

مؤذن ساکت ماند و مردمان ساکت تر، و یزید سخت در مانده بود و رنگش دگرگون که اذان نیز نتوانسته بود امام را ساکت سازد .

امام به یزید رو کرد و فرمود: «ای یزید؛ این رسول عزیز و گرامی جد من است یا جد تو؟ اگر بگویی جد توسته همه می دانند دروغ می گویی، و اگر می گویی جد من است چرا پدرم را کشتی و اموالش را به تاراج دادی، و خاندانش را به اسیری آوردی؟

...ای یزید! با چنین کارهایی محمد را پیامبر خدا می دانی و رو به قبله می ایستی و نماز می خوانی؟ وای بر تو که جد و پدرم در قیامت با تو در ستیز باشند».

ص: 262

یزید به مؤذن دستور داد که اقامه نماز بگو: ولی مردم سخت ناراحت شدند و حتی عده ای

نماز نخوانده از مسجد بیرون رفتند(1).

تاریخ بهترین بازگو کننده تأثیر خطابه ها و کلمات امام در این سفر است چرا که درشام با آنکه یزید قصد قتل امام سجاد را داشت مجبور شد آن گرامی و همة «اهل بیت»را با احترام و بی مزاحمت به مدینه بازگرداند، و نیز طولی نکشید که پرچمهای انقلاب و مخالفت با رژیم اموی در عراق و حجاز به اهتزاز درآمد و هزارها مرد به خونخواهی سرور شهیدان قیام کردند و بی گفتگو، اسارت خاندان امام حسین علیه السلام و خطابه ها و گفتگوهای آنان با مردم و به ویژه خطبه های مؤثر امام سجاد علیه السلام در فرصتهای گوناگون، متمم و به انجام رساننده هدفهای شهادت سرور شهیدان امام حسین علیه السلام بوده است .

ص: 263

و برخی نیز نوشته اند که بیماری آن حضرت با اثر آن تا ورود به کوفه ادامه داشته است(1).

جز این چند روز در هیچ تاریخی دیده نمی شود که امام سجاد تا پایان عمر یا بیشتر عمر را بیمار بوده باشد، و قرینه هائی در دست است که آن بزرگوار مانند سایر امامان در سرتاسر زندگی جز چند مورد کوتاه از سلامتی کامل برخوردار بوده (2)و به انجام وظایف امامت اشتغال داشته است.

ص: 265

خاست، و مردم حجاز و یمن و عراق و خراسان نیز با او بیعت کردند، در شام مروان بن حکم پس از استعفای معاویة بن یزید با توطئه به حکومت رسید و به مخالفت با عبدالله بن زبیر پرداخت و با دسیسه و نیرنگ، شام و سپس مصر را به تصرف خود درآورد؛ ولی حکومتش طولی نکشید و با فاصله ای کوتاه درگذشت و پسرش «عبدالملک» به جای او نشست .(1)

عبدالملک در سال شصت و پنج هجری به حکومت رسید. و پس از تحکیم موقعیت خود و تسلط بر شام و مصر در سال هفتاد و سه هجری عبدالله بن زبیر را در مکه محاصره و دستگیر نمود و به قتل رسانید.(2)

عبدالملک مردی بیرحم و بخیل و ستمگر بوده روزی به سعید بن مسیب گفت: «من آنچنان شده ام که از انجام کار نیک مسرور نمی شوم و از کار زشت بدم نمی آید».سعید به وی گفت: «معلوم می شود دلت کاملاً مرده است ».

پس از کشته شدن عبدالله بن زبیر در خطبه ای به مردم گفت:«هر کس مرا به تقوی و

پرهیزگاری دعوت کند گردنش را می زنم».(3)

از جنایات بزرگ عبدالملک فرمانروا ساختن حجاج بن یوسف ثقفی در بصره و کوفه است حجاج از خونریزترین و رذل ترین چهره های حکومت اموی است. او که سادیسم جنایت و خونریزی داشت وحشیانه به آزار و شکنجه و کشتار مردم پرداخت و به ویژه به نابودی شیعیان حضرت علی علیه السلام همت گماشت و در مدت حکومت خود حدود صد و بیست هزار نفر را کشت .(4)

عبدالملك شدیداً مراقب امام سجاد علیه السلام بود، و می کوشید تا از رفتار امام سوژه ای بدست آورد و بدان بهانه بر امام سخت بگیرد یا توهینی برساند.

امام سجاد با یکی از کنیزان که آزاد کرده خودش بود ازدواج کرد، جاسوسان عبدالملک جریان را به او خبر دادند و عبدالملک نامه ای توهین آمیز به امام نوشت که: «به من خبر رسید تو با کنیز آزاد کرده خود ازدواج کرده ای در حالیکه در قریش زنان سرشناسی هست که ازدواج با آنان موجب عظمت و افتخار تو می بود، و از آنان فرزندان شایسته ای نصیبت می شد، تو با این ازدواج نه ملاحظه خود را کرده ای و نه برای فرزندانت راه بزرگی باقی گذاشته ای، والسلام».

امام علیه السلام در پاسخ نوشت: «نامه تو به من رسید، مرا به ازدواج با کنیز آزاد شده ام نکوهش کرده ای و پنداشته ای در زنان قریش کسانی هستند که ازدواج با آنان موجب مجد و عظمت من می شود و فرزندان نجیب نصبیم می گردد؛ در حالی که هیچ کس در بزرگواری از پیامبر خدا برتر نیست (یعنی ما از خاندان پیامبریم و خاندانی برتر از ما نیست که ازدواج با آنان موجب

ص: 267

بزرگی ما شود)...آنکه در دین خدا پاک باشد هیچ چیز به شخصیت او زیان نمی رساند. خدای بزرگ به وسیله اسلام پستی و کمبود را از میان برداشته (هر کس مسلمان شود بزرگوار است گرچه فقیر یا برده باشد و ازدواج با او هیچ عیبی ندارد)...»(1)

عبدالملک یک بار برای توهین به امام علیه السلام و نیز برای ایجاد ترس و وحشت در مردم و جلوگیری از هر گونه فعالیت، امام را با سخت گیری به شام جلب کرد و دوباره به مدینه بازگردانید.(2)

پس از مرگ عبدالملک در سال هشتاد و شش هجری فرزندش ولید به جای او نشست، ولید نیز مردی ستمگر و بی پروا بود، جلال الدین سیوطی درباره او می نویسد: «كَانَ الوليِدُ جَبَّاراً ظَالِماً».(3)

ولید در اولین سخنرانی خود گفت:«هر کس در برابر ما گردنکشی کند، او را می کشیم و هر کس سکوت کند، درد سکوت، او را خواهد کشت».(4)

ولید هم مانند دیگر زمامداران ستمگر آن زمان از شهرت و محبوبیت امام علیه السلام هراسان بود و از شخصیت علمی و روحانی آن گرامی رنج می برد ،و می ترسید مردمان پیرامون او گرد آمده، برای سلطنت و حکومت او خطری تولید شود. از این رو نتوانست وجود امام چهارم را در جامعه مسلمانان تحمل کند و به دسیسه، آن گرامی را مسموم ساخت.(5)

با نگرشی به اوضاع دوران امامت حضرت سجاد علیه السلام که سرتاسر مقارن با آشوبها و بحرانهای گوناگون اجتماعی بود و با توجه به وجود زمامداران ستمگر و جنایتکار و مراقبتهای شدید آنان از امام، و نیز با توجه به نبودن یاران با ایمان و مجاهد و فداکار، باین نتیجه می رسیم که آن گرامی جز مبارزه منفی و پرورش شاگردانی ممتاز و نشر آثار علمی و اخلاقی چاره دیگری نداشت.

در راه مکه شخصی به اعتراض به آن حضرت گفت: «جهاد و سختی آن را رها کرده و به

حج که کار آسانی است پرداخته ای؟!»

امام علیه السلام فرمود: «اگر بارانی با ایمان و فداکار داشتیم جهاد و مبارزه از حج بهتر می بود».(6)

ابو عمر نهدی می گوید که امام سجاد علیه السلام می فرمود: «ما در مدینه و مکه بیست نفر دوست (واقعی و فداکار) نداریم».(7)

ص: 268

می خواست سعید چیزی بگوید تا آن را بهانه قتل او قرار دهد) »

سعید گفت: «اگر به بهشت روم و بهشتیان را ببینم آنگاه خواهم دانست که اهل بهشته چه

کسانند و اگر به دوزخ در آیم و دوزخیان را بنگرم، آنان را خواهم شناخت».

حجاج پرسید: «در مورد خلفا چه عقیده داری؟»

سعید: «من وكیل آنها نیستم»

حجراج:« کدامیک از خلفا را بیشتر دوست داری؟»

سعید: «آن را که آفریدگار جهان از او خشنودتر است ».

حجاج: «از کدام یک خشنودتر است؟ »

سعید: «خدایی که دانای رازها و پنهان هاست این را می داند».(1)

حجاج: «چرا نمی خندی؟»

سعید:«چگونه بخندد آفریده ای که از خاک آفریده شده و ممکن است آتش او را نابود کند».

حجاج: «پس چرا ما شاد و خندانیم؟»

سعید: «دلهای مردم یکسان نیست».

حجاج دستور داد جواهراتی آوردند و پیش سعید نهادند .

سعید گفت: «اگر این ثروت را اندوخته ای تا از سختی رستاخیز نجات یابی بر توسرزنشی نیست، وگرنه قیامت چنان وحشتزاست که مادران کودکان شیرخوارشان را فراموش می کنند پس در اندوختن ثروت ثمری نیست مگر آن مقدار که پاک و خالص باشد».

حجاج امر کرد وسائل عشرت و آلات موسیقی آوردند. سعید گریان شد .

حجاج: «دوست داری چگونه تو را بکشم؟!»

سعید: «هر گونه که خود مایلی، به خدا سوگند هر طور مرا بکشی، خدا تو را در آخرت به

همان گونه می کشد».

حجاج:«میل داری عفوت کنم»

سعید: «اگر عفوی باشد فقط از خداست، ولی از تو هرگز بخشش نمی طلبم ».

حجاج دستور داد بساط قتلش را بگسترند، سعید گفت: «وَجَهتُ وَجهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمَواتِ وَالأَرضَ، حَنیفاً وَمَا اَنَا مِنَ المُشرِكِینَ؛ به سوی آن کسی روی مستقیم می دارم که آسمان ها و زمین را آفرید، و من مسلمانم و از مشرکان نیستم».(2)

حجاج گفت: «رویش را از قبله بگردانید».

ص: 270

سعید گفت: «فَاَینَغَا تُوَلُّوا فَثَمُّ وَجهُ اللهِ؛به هر سو رو کنید خدا در همان سو است».(1)

حجاج گفت: «رویش را بر خاک گذارید»

سعید خواند: «مِنهَا خَلَقنَاكُم وَفِیهَا نُعِیدُكُم وَمِنهَا تُخرِجُکُم تَارَةً أُخرَی، شما را از خاک آفریدیم

و باز به خاک برمی گردانیم و بار دیگر از خاک بیرونتان می آوریم».(2)

حجاج گفت: «سرش را جدا کنید».

سعید گفت: «أَشهَدُ أنَّ لَا إِلَه إِلَّا اللُه وَحدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ، وَأَنَّ مُحَمَّداً عَبدُهُ وَرَسُولُهُ؛ سپس گفت: بارخدایا! پس از من او را بر هیچ کس مسلط مكن».

لحظه ای بعد خون پاک «سعید بن جبیر» به فرمان حجاج ریخته شد.(3)

سعید بن جبیر از پیروان واقعی امام علیه السلام بود و آن حضرت او را گرامی می داشت و سبب اصلی قتل او به وسیله حجاج نیز همین ارتباط او با امام علیه السلام بود.(4)

ص: 271

مدرسه بزرگی است که در رشد فکری و ترقّی روحی و اجتماعی مسلمانان اثری بزرگ دارد و تا مسلمانان این مدرسه را نبینند شخصیت اسلامی آنان کامل نخواهد شد».

در میان دعاهایی که از پیشوایان گرامی ما به یادگار مانده صحیفه سجادیه از چهارمین امام زین العابدین علیه السلام ، همچون آفتاب می درخشد .

دانشمند بزرگ اهل تسنن و صاحب تفسیر الجواهر هنگامی که یک نسخه از صحیفه سجادیه از حوزه علمیه قم برای او ارسال شد و با این کتاب ارجمند مواجه گردید، درباره آن نوشت:

«کتاب را با دست تکریم گرفتم و آن را کتابی یگانه یافتم که مشتمل بر علوم و معارف و حکمت هایی است که در غیر آن یافت نمی شود، حقاً از بدبختی است که ما تاکنون به این اثر گرانبهای جاوید از میراثهای نبوت و اهل بیت دست نیافته ایم، من هرچه در آن مطالعه و دقت می کنم می بینم که آن بالاتر از کلام مخلوق و پایین تر از کلام خالق است، راستی چه کتاب کریمی است، خدای شما را در برابر این هدیه پاداش بخشد، و موفق و مؤید بدارد».(1)

برای آشنایی بیشتر با این کتاب پر ارج فهرست دعاهای آن را یادآور می شویم و سپس به

ترجمه برخی از آنها می پردازیم :

1-ستایش خدا

2- درود بر محمّد و خاندان او علیهم السلام.

3-درود بر فرشتگان حامل عرش.

4-طلب رحمت برای پیروان انبیاء

5-دعاى آن حضرت برای خود و دوستانش

6-دعای صبح و شام

7-دعای آن حضرت هنگامی که مهمی پیش می آمد یا حادثه ای رخ میداد و به هنگام اندوه.

8-در پناه بردن به خدا از ناملایمات و اخلاق ناپسند و کارهای زشت.

9-در اشتیاق به طلب آمرزش .

10-در پناه بردن به خدای متعال.

11-دعاى آن حضرت در طلب نیک فرجامی .

ص: 273

12-در مقام اعتراف و طلب توبه.

13-در طلب حاجت ها.

14-در شکایت از ستمگران، هنگامی که ستمی به او می رسید یا از ستمگران کاری که دوست نمی داشت می دید.

15- دعاى آن حضرت هنگامی که بیمار می شد با اندوه یا گرفتاری برایش پیش می آمد.

16 -در طلب گذشت از گناهان و عیب اها.

17- دعای آن حضرت هنگامی که شیطان را به یاد می آورد و از او و دشمنی و مکر او به خدا پناه می برد.

18-دعای آن حضرت هنگامی که رفع خطری می شد یا حاجتی که داشت به زودی بر آورده می شد.

19-در طلب باران پس از قحطی و خشکسالی

20-در طلب اخلاق ستوده و رفتار پسندیده (مكارم الأخلاق) .

21-دعای آن حضرت هنگامی که موضوعی او را اندوهگین می ساخت .

22-دعا در هنگام سختی و مشقت و مشکل شدن کارها.

23-در طلب عافیت و شکر بر آن.

24-درباره پدر و مادرش.

25- درباره فرزندانش.

26-درباره همسایگان و دوستانش .

27-درباره مرزداران ممالک اسلامی .

28-دعاى آن حضرت در حال پناه بردن به خدای متعال و اظهار ترس از او .

29-دعا هنگام تنگ شدن روزی .

30- در طلب کمک از خدای متعال برای پرداخت قرض.

31-در ذکر توبه و طلب آن.

32- دعا پس از نماز شب.

33- در طلب خیر.

34-دعاى آن حضرت هنگامی که گرفتاری پیش می آمد یا کسی را به رسوایی گناه

گرفتار می دید.

ص: 274

35-دعای آن حضرت در مقام رضا، در آن هنگام که به اهل دنیا و دنیاداران می نگریست.

36-دعا در هنگامی که ابر و برق را می دید و صدای رعد را می شنید.

37-در اعتراف به این که از عهده شکر نعمت های الهی نمی توان برآمد.

38-در عذرخواهی از کوتاهی در ادای حقوق بندگان خدا .

39-در طلب عفو و رحمت.

40-دعای آن حضرت هنگامی که یاد مرگه می کرد و یا خبر مرگ کسی را می شنید.

41- در طلبه پرده پوشی و نگهداری از گناه.

42-دعا هنگامی که قرائت قرآن را به پایان می برد.

43-دعا هنگام نگاه کردن به ماه نو .

44-دعای اول ماه رمضان.

45-دعای وداع با ماه رمضان.

46-دعای روزهای عید فطر و جمعه.

47-دعای روز عرفه (نهم ذیحجه).

48-دعای روزهای عید قربان و جمعه.

49-دعاى آن حضرت برای دفع مکر دشمنان.

50-در ترس از خدا.

51-در تضرع و زاری.

52-اصرار در خواهش از خدای متعال.

53-تواضع و کوچکی به پیشگاه الهی.

54-طلب رفع اندوه ها.

برای صحیفه سجادیه شرحهای بسیاری به عربی و فارسی نوشته شده؛مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب پر ارج الذریعه(1) حدود هفتاد شرح بر صحیفه سجادیه را نام می برد. در میان این شرحها، شرح سید علیخان کبیر (2)و مختصر آن به نام تلخیص الریاض چاپ شده و در دسترس است.و نیز دانشمندان شیعه در گذشته ترجمه های گوناگونی بر صحیفه سجادیه نگاشته اند که فقط برخی از آنها چاپ شده است.

ص: 275

در سالهای اخیر نیز برخی از نویسندگان معاصر صحیفه سجادیه را به زبان فارسی ترجمه

کرده اند و ما ذیلاً برخی از این ترجمه ها را که چاپ شده نام می بریم:

1-ترجمه مرحوم حاج شیخ ابوالحسن شعرانی۔

2-ترجمه مرحوم حاج شیخ مهدی الهی قمشه ای.

3-ترجمة فیض الاسلام.

4-ترجمة جواد فاضل.

5-ترجمة صدر بلاغی۔

اینک ترجمه برخی از دعاهای« صحیفه سجادیه»:

در دعای هشتم چنین می خوانیم: «بارخدایا! به تو پناه می برم از طغیان حرص و سرکشی خشم، و غلبه حسد، و کمبود شکیبایی، و کمی قناعت، و از بدخویی و فشار شهوت، و چیره شدن تعصب،و پیروی هوس،و سرپیچی از هدایت و خواب غفلت و کوشیدن بیش از حاجت، و برگزیدن باطل پر حق و پافشاری بر گناه و کوچک شمردن گناه، و بزرگ شمردن طاعت و رقابتی و همسری کردن با توانگران و خوار شمردن تهیدستان، و بدرفتاری با زیردستان، و ناسپاسی به کسی که به مانیکی کرده است، و از آنکه ستمگری را کمک کنیم و یا در یاری ستمدیده ای کوتاهی نماییم، و یا آنچه حق ما نیست بخواهیم، و یا ندانسته در علم دین چیزی بگوییم .

پناه می بریم به تو از آنکه قصد خیانت به کسی داشته باشیم، و یا به کردارخود ببالیم و آرزوی دور و دراز نماییم، و پناه می بریم به تو از بدی باطن، و از ناچیز شمردن گناه کوچک و از آنکه شیطان بر ما چیره گردد یا روزگار ما را به بلاها گرفتار سازد، یا سلطان بر ما ستم کند.

پناه می بریم به تو از زیاده روی و اسراف و از نداشتن [روزی] به قدر کفایت، و پناه می بریم به تو از شماتت دشمنان و نیاز به امثال و اقران و زیستن در سختی،و مردن بدون آمادگی و به طور ناگهان و پناه می بریم به تو از حسرت بزرگ و مصیبت عظیم، و بدترین بدبختی و بدی عاقبت، و محرومیت از پاداش نیک، و گرفتاری به عذاب.

پروردگارا بر محمد و آلش درود فرست، و من و همه مردان و زنان با ایمان را به رحمت خودت از همه این بدیها در پناه گیر. یا ارحم الراحمین. »

در دعای بیستم می خوانیم :

ص: 276

«بار خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، و ایمانم را به کامل ترین ایمان برسان،و یقینم را بهترین یقین قرار ده، و نیتم را به بهترین نیتها، و عملم را به بهترین اعمال منتهی بساز.

بارخدایا! به لطفت نیتم را کامل کن، و یقینم را به آنچه نزد تو است استوار بدار، و به قدرت خود آنچه از من تباه شده اعلام فرما.

بارخدایا! به محمد و آلش درود فرست و آنچه اندیشه مرا به خود مشغول می دارد تو خود کفایت کن، و مرا به آنچه فردای قیامت از من پرسش خواهی کرد وادار، و اوقایم را در آنچه مرا برای آن آفریده ای فارغ ساز و مرا بی نیاز گردان، و روزیت را بر من وسعت ده و به ناسپاسی و خودپرستی مبتلایم مفرما، و عزیزم گردان و به تکبر مبتلایم مکن، و مرا توفیق عبادت ده و عبادتم را با خودپسندی تباه مساز، و برای مردم به دست من خیر و نیکی جاری ساز و آن کار نیک را به منت نهادن بر آنها باطل مكن، و اخلاق عالی به من عطا کن، و مرا از فخر فروشی نگاهدار .

بارخدایا! بر محمد و آلش درودفرست، و رتبة مرا در میان مردم بالا مبر مگر آنکه به همان اندازه نزد خودم پایین آوری، و عزت آشکاری برایم ایجاد مفرما مگر آنکه در باطن به همان اندازه مرا نزد خود خوارسازی.

بارخدایا! بر محمد و آلش درود فرست و مرا به هدایت شایسته ای که تغییر ندهم، و راه حقی که از آن منحرف نشوم، و نیت درستی که در آن تردید نکنم برخوردار فرما.هماره تا عمرم در بندگی و طاعت تو می گذرد مرا زنده بدار، و هرگاه زندگیم چراگاه شیطان گشت مرا به سوی خود بر (جانم را بگیر) پیش از آنکه تنفر و دشمنیت بر من رو آورد، یا خشمت بر من استوار شود .

پروردگارا هیچ صفت ناپسندی را در من فرومگذار جز آنکه اصلاح کنی، و نه هیچ عیبی را که بر آن نکوهش شوم جز آنکه آن را نیکوسازی و به خصلت نیک ناقصی جز آنکه آن را کامل فرمایی .

بارخدایا! بر محمد و آلش درود فرست و برایم کین دشمنان را به مهر، و حسد ستمکاران را به نیک خواهی، و بدگمانی بندگان شایسته ات را درباره من به اعتماد و نیک اندیشی، و دشمنی نزدیکان را به دوستی، و بدرفتاری خویشان را به نیکوکاری و واگذاشتن بستگان را به یاری و مددکاری، و چاپلوسی دوستان دروغین را به اخلاص، و قهر معاشران را به آمیزش و معاشرتی خوش، و تلخی ترس از ستمگران را به شیرینی امنیت تبدیل فرما.

بارخدایا! بر محمد و آلش درود فرست، و مرا بر آنکه بر من ستم کند دستی توانا، و

ص: 277

بر آنکه با من ستیزه جوید زبانی گویا، و بر کسی که با من دشمنی ورزد پیروزی ده، و بر آنکس که زبون و خوارم خواهد توانایی مرحمت کن، و از آنكه آزار من جوید رهایی بخش، و به فرمانبری از کسی که مرا به راستی و درستی وامی دارد و به پیروی از آنکه مرا راهنمایی میکند موفق ساز .

بارخدایا! بر محمد و آلش درود فرست، و مرا یاری کن تا با کسی که به من خیانت کرده با خیرخواهی مقابله کنم، و آن کس را که از من دوری گزیده است به نیک پاداش دهم، و به آنکه مرا مجروم داشته با بخشش عوض دهم، و آن را که از من بریده با پیوستن تلافی کنم، و آن را که از من بدگویی کرده به نیکی یاد کنم، و خوبی را سپاس گذارم، و از بدی چشم فرو پوشم .

بار خدایا!بر محمد و آلش درود فرسته و مرا به زیور شایستگان بیارای،و با زینت پرهیزکاران بپوشان: در گسترش عدل، و فرو خوردن خشم و خاموش ساختن [آتش ] فتنه و عداوت، و جمع آوری دلهای پراکنده، و اصلاح میان مردم، و فاش ساختن نیکی های مسلمانان و پوشاندن عیب آنان، و نرم خوبی، و فروتنی، و خوش رفتاری، و وقار و متانت، و خوش خلقی، و پیشی گرفتن در نیکوکاری ....»

ص: 278

حق شکم آنست که آن را ظرف حرام نسازی، و زیاده بر سیری نخوری .

حق عورت آنست که آن را از زنا و فحشاء نگاهداری، و از نگاه مردمان بپوشانی.

حق نماز انست که بدانی نماز به درگاه خدا رفتن است، و در آن حال در حضور خدای بزرگ ایستاده ای، و اگر این را بدانی همچون بنده ای حقیر و کوچک می ایستی و با دل خویش به او روی میکنی، و نماز را چنانکه شایسته است به جا می آوری.

حق حج آنست که بدانی این کار به درگاه خدا رفتن و فرار به سوی او از گناهان است، و وسیله پذیرش توبه تو و انجام فریضه ای است که خداوند بر تو واجب ساخته.

حق روزه آنست که بدانی روزه پرده ای است که خدای بزرگ بر زبان و گوش و چشم و شکم و عورت تو کشیده، تا به وسیله آن را از آتش حفظ کند، و اگر روزه را واگذاری پرده خدا را بر خویش پاره کرده ای.

حق صدقه آنست که بدانی آن ذخیره تو نزد پروردگارست،و سپرده ای است که نیازی به گواه بر آن نداری؛ اگر این را بدانی اطمینانت به آنچه در پنهان به خدا می سپاری بیشتر خواهد بود از آنچه در آشکار به ودیعت می دهی. و باید بدانی که صدقه در دنیا بلاها و بیماری ها را از تو باز می دارد و در آخرت آتش دوزخ را.

حق قربانی آنست که به آن خدای بزرگ را بخواهی نه آفریدگان را،و به وسیله آن جز رحمت خدا و نجات خود را در رستاخیز نخواهی

حق معلم بزرگ داشتن اوست،و مؤدب بودن در مجلس او، و نیکو گوش کردن سخن او، و روی آوردن به او، و باید صدای خویش بر او بلند نکنی، و اگر کسی از او چیزی پرسد تو پاسخ ندهی تا او پاسخ دهد و در مجلس او با کسی سخن نگویی و نزد او کسی را غیبت نکنی و اگر بد او را نزد تو بگویند از او دفاع کنی، و زشتی های او را بپوشانی، و خوبی هایش را آشکار سازی، و با دشمنش همنشین نشوی، و دوست او را دشمن نباشی؛پس اگر بدین وظایف عمل کنی فرشتگان گواهی می دهند که تو برای خدا قصد او کرده ای و دانش او آموخته ای، نه برای مردم .

حق دانش آموز حق آنان که از تو دانش می آموزند آنست که بدانی خدای بزرگ با دانشی که به تو داده و گنج های آن را بر تو گشوده، تو را سرپرست آنان قرار داده است؛ پس اگر مردمان را نیک بیاموزی، و بر آنان درشتی نکرده و خشمگین نشوی

ص: 280

خدا فضل خویش را بر تو افزون سازد،و اگر مردم را از دانش خودبازداشتی یا با آنان درشتی کردی، بر خداست که روشنایی دانش را از تو باز گیرد و تو را از نظرها بیاندازد .

• حق زن (همسر) حق همسر تو آنست که بدائی خدا او را وسیله آسایش و انس تو

قرار داده، و باید بدانی که این نعمت خداست بر تو؛ پس او را گرامی بدار و با او مدارا کن، اگر چه حق تو بر او واجب تر است؛ ولی پر تو لازم است که به او مهربان باشی...

حق مادر آنست که بدانی تو را در جایی حمل کرد (شکم) که دیگری حمل نمی کند، و از میوه دل خویش (خون) به تو داد که دیگری نمی دهد، و تو را با همة اعضای خود نگاهداری کرد، و باکی نداشت که خود گرسنه بماند و تو را سیر کند، و تشنه بماند و تو را سیراب سازد، و برهنه بماند و تو را بپوشاند، خود در آفتاب باشد و تو را در سایه گذارد، به خاطر تو بی خوابی کشید، و از سرما و گرما نگاهت داشت، تا برای او بمانی، پس جز بیاری خدا و توفیق او توانایی سپاس او را نخواهی داشت.

حق پدرآنست که بدانی او بنیاد توست، و اگر او نبود تو نبودی، پس هرگاه در خود چیز پسندیده ای دیدی بدان پدرت اصل آن نعمت است، و خدا را سپاس گزار و او را نیز بدین مقدار سپاسگزار باش.

حق فرزند آنست که بدانی او از توست، و در نیک و بد دنیا وابسته به توست، وتو مسئول تربیت و راهنمایی او نسبت به پروردگار و کمک به او در فرمانبرداری از دستورات الهی هستی. پس در کار او چون کسی باش که می داند بر نیکوکاری به او پاداش می یابد و بر بدرفتاری با او کیفر می شود.

حق برادر آنست که بدانی او دست تو و عزت تو و نیروی توست،او را سلاحی برای نافرمانی خدا و ابزار دستم بر آفریدگان قرار مده، و در مقابل دشمن یاریش کن وخیرخواهش باش، و اگر در راه اطاعت غیر خدا قدم زند خدا را از او بزرگ تر و گرامی تر دار.

حق نیکوکار بر تو انست که سپاسگزارش باشی،و نیکی او را به یاد داری. و خوبی او را بگویی و میان خود و خدا او را خالصانه دعا کنی، تا با این کار در نهان و أشكار سپاس او را به جای آورده باشی، آنگاه اگر روزی توانایی پاداش او داشتی او را پاداش دهی.

ص: 281

حق امام نماز جماعت آنست که بدانی او سفارت میان تو و خدای بزرگ را به عهده گرفته و از جانب تو سخن می گوید، و تو از جانب او سخن نمی گویی، و او تو را دعا می کند و تو او را دعا نمی کنی، و هرگاه نماز او نقصی داشته باشد به عهده اوست، و اگر تمام و بی نقص باشد شریک او هستی، و او را بر تو بیشی نیست. پس جان تو را به جان خویش و نماز تو را به نماز خود نگاه داشته است، او را بدین مقدارسپاسگزار باش .

حق همنشین حق همنشین تو آنست که با او نرمی کنی و در گفتگویی با وی انصاف دهی، و از جای خود بی اجازه او برنخیزی ولى آن کس که نزد تو می نشیند می تواند بی اجازه تو برخیزد، و لغزشهای او را فراموش کنی، و نیکی های او را از یاد نبری، و جز خیر به او نگویی.

حق همسایه رعایت حقوق اوسته در غیاب او، و گرامی داشتن او در حضورش و یاری او اگر ستمدیده باشد، و باید عیب او را مجویی، و اگر از او بدی دیدی بپوشانی، و اگر نصیحت پذیر باشد، او را اندرز دهی و به هنگام سختی او را وامگذاری ،و از لغزش او درگذری، و گناه او را ببخشی و با بزرگواری با او معاشرت کنی ...

حق دوست آنست که با او به انصاف و کرم مصاحبت کنی و چنان که تو را گرامی می دارد او را گرامی بداری که در این کار بر تو پیشی نگیرد و اگر پیشی گیرد او را پاداش دهی، و بر او چنان مهربان باشی که او بر تو مهربان است و اگر آهنگ گناهی کند او را از آن بازداری، و بر او رحمتی باشی نه عذابی.

حق شریک أنست که اگر غائب باشد كفایت او کنی، و اگر حاضر باشد رعایت وی نمایی، مخالفت او حکم نکنی و بی مشورت او کاری انجام ندهی، ومال او را محفوظ بداری، و در اندک و بسیار آن خیانت نکنی، چه تا آن هنگام که دو شریک به یکدیگر خیانت نکنند دست خدا با آنهاست .

حق مال أنست که جز از حلال آن را بدست نیاوری، و جز در راه حلال مصرف نکنی، و کسی را که سپاسگزار تو نیست بر خود مقدم نداری، و در مال خودت به اطاعت پروردگار کار کنی، و بر آن بخل نورزی تا حسرت و پشیمانی و وبال آن دامنگیرت نشود.

حق وامخواه آنست که اگر داری بپردازی، و اگر نداری او را با گفتار نیک خشنود سازی، و به نیکویی و نرمی جواب دهی و رد نمایی .

ص: 282