8]

خلوص و ارادت و در عين حال از سر معرفت و آگاهي باشد. به عبارت ديگر، زيارت، ديدار مشتاقانه و حضوري عاشقانه بر تربت پاك اولياي خدا و امامان راستين است. همين ارتباط قلبي با حجت هاي خداوند است كه واسطه ي فيض رساندن و رحمت خداوند به بندگانش مي شود.

متأسفانه، برخي باورهاي نادرست، در طي قرن ها به آداب زيارت راه يافته و آن را درگذر زمان، دچار تغيير و تحريف كرده است. به همين سبب راهنمايان ديني، كوشيده اند تا شيوه ي صحيح زيارت را به مردم بياموزند. مبعوث شدن پيامبران و فرو فرستادن كتاب هاي آسماني، براي شناخت خداوند و راه رستگاري بوده است تا اعمال شرك آلود از نيايش درست، جدا و ممتاز گردد.

اگر عبادت و نيايش، همراه با شناخت و مطابق دستور شارع و با قصد قربت به خداوند و از سر اخلاص باشد، در روح و جان موحدان، اثر مطلوب مي گذارد؛ صفات ناپسند را در آنان از بين مي برد و فضايل و محاسن اخلاقي و انساني را گسترش مي دهد.

بنابر آنچه گذشت، ثواب زيارت تنها با برخي از اعمال، مانند گرداگرد ضريح گشتن و در ديوار را بوسيدن و به آثار و اشياي قديمي نگريستن، حاصل نمي شود. طبعا، زيارت، بدون حضور قلب در پيشگاه خداي تعالي نيز مقبول نمي افتد.

به راستي، بنده اي مستحق ثواب زيارت ائمه هدي خواهد بود كه با مداومت بر طاعت و توجه به پروردگار، ترتيب يابد و از عيب و نقص پاك شود. بنابراين، زيارت وقتي صحيح و اثر بخش است كه از سر شوق مندي و گرايش دروني و هم

[صفحه 9]

ملازم با شناخت و آگاهي باشد؛ به طوري كه زائر آنچه را مورد

خواست و رغبت امام است، تصديق كند و فلسفه ي زيارت و راز توسل به ائمه را دريابد.

چنانچه صفات پسنديده و كمالات روحاني، نصيب زائر شود و به صورت صفتي راسخ در نفس او درآيد؛ آن گاه اجر و ثواب اخروي مي يابد و در روز قيامت از او شفاعت مي شود. [2].

آداب و مراسم خاص زيارت در احاديث و روايات بسياري، تشريح شده و در هر يك از آنها پيامي از حقايق الهي نهفته است كه در تهذيب نفس و اصلاح جامعه تأثير دارد. از حضرت رضا عليه السلام روايت شده است كه هر كس او را با شناخت و عرفان به حقش زيارت كند، ثواب هزار حج مي برد و مقصود از «عارفا بحقه» كه در بسياري از روايات آمده، اين است كه بداند خداوند اطاعت امام را واجب دانسته است. [3].

از همين رهگذر، بعد از زيارت سيدالشهداء عليه السلام سفارش و تأكيد بسياري به زيارت امام رضا عليه السلام شده است و پاداش زيادي براي مشتاقان و زائران حضرتش برشمرده اند كه به نقل چند حديث در اين باره اكتفا مي كنيم:

حضرت رسول صلي الله عليه و آله:

«به زودي پاره ي تن من در سرزمين خراسان دفن خواهد شد. هر مؤمني كه او را زيارت كند، خداوند بهشت را بر او واجب و جسدش را بر آتش، حرام مي گرداند.»

(بحارالانوار، ج 99، ص 31)

[صفحه 10]

امام صادق عليه السلام:

«نواده ي من در سرزمين خراسان، در شهري كه «توس» ناميده مي شود، كشته خواهد شد. كسي كه او را زيارت كند و به حق او آگاه باشد، در روز رستاخيز، دست او را گرفته، به بهشت مي برم.»

(بحارالانوار، ج 99، ص 31)

امام كاظم عليه السلام:

«فرزندم به ستمكاري و با سم

كشته مي شود و در توس در كنار هارون دفن مي شود. كسي كه او را زيارت كند، مانند كسي است كه رسول خدا را زيارت كرده باشد.»

(بحارالانوار، ج 99، ص 31)

امام جواد عليه السلام:

«كسي كه قبر پدرم را با معرفت و شناخت زيارت كند، خداوند گناهانش را مي بخشد.»

(وسائل الشيعه، ج 10، ص 259)

امام هادي عليه السلام:

«كسي كه جدم علي بن موسي الرضا عليه السلام را زيارت كند، خداوند، بدنش را بر آتش حرام خواهد كرد.»

(بحارالانوار، ج 99، ص 38)

بي شك، اگر اين حقيقت را دريابيم كه اهل بيت پيامبر صلي الله عليه و آله، مايه ي هدايت و رحمت اند و دانش دين را آنان

[صفحه 11]

منتشر كرده اند، خواهيم دانست كه بهترين راه رستگاري، توسل به اين خاندان و تقليد از سيره و روش آنان است.

و اما اين دفتر در تكميل كتاب در آستان جانان (آداب زيارت و خدمت در بارگاه امام رضا عليه السلام) كه پيش از اين انتشار يافته، فراهم آمده و نويسنده اين سطور كوشيده است زندگاني علي بن موسي الرضا عليه السلام و حوادث عصر ايشان را در گذري كوتاه، به زباني ساده و موجز و در عين حال مستدل، به قلم آورد. اميدوارم مطالعه ي اين كتاب و تفكر درباره ي زندگاني و شيوه ي سلوك آن حضرت و ديگر پيشوايان ديني، بتواند روانها پاك و شكوفا گرداند و مايه ي آرامش و رستگاري شيفتگان اهل بيت عليهم السلام در دنيا و آخرت شود.

در خلال نگارش اين اثر، علاوه بر استفاده از منابع كهن و متأخر، از راهنمايي هاي عالمانه و بي دريغ حجة الاسلام والمسلمين آقاي علي اكبر الهي خراساني - مدير عامل محترم بنياد پژوهش هاي اسلامي - برخوردار بوده ام. دوست دقيق النظر و دانشور م آقاي محمدجواد مهدوي،

زحمت بازنگري و ويرايش آن را برعهده داشته اند. همچنين مدير دانشمند گروه تاريخ بنياد پژوهشها، حجة الاسلام و المسلمين جناب آقاي احمد ترابي، گره گشاي برخي دشواري ها بوده، و با چشم عنايت به اين صفحات نگريسته اند. آقاي احمد پهلوان زاده رحيمي صفحه آرايي و حروف نگاري اين كتاب را به انجام رسانده اند. از محبت و عنايت آنان سپاس گزارم.

سعي شان مشكور باد.

من الله التوفيق - اصغر ارشاد سرابي

[صفحه 13]

به توس دعوت كرده، لقب «رضا» آمده است. [9].

تهنيت و تبريك تولد حسين عليه السلام به خدمت فاطمه عليهاالسلام رسيدم. در دست ايشان لوحي سبز رنگ ديدم كه گمان كردم زمرد است و بر آن لوح، نوشته اي همانند نور خورشيد، مي درخشيد. عرض كردم: اي دختر رسول خدا پدر و مادرم فداي شما باد! اين لوح چيست؟ فرمود: اين لوح را خداوند - عزوجل - به رسول خود هديه كرده است و اسامي پدر، شوهر و دو فرزندم، و نيز اسامي اوصيا - كه همگي فرزندانم هستند - در آن است. پدرم براي اين كه مرا خوشحال كند، آن را به من داد.» [17] سپس جابر مي گويد: «نام محمد را در سه جا و نام علي را در چهار جاي آن لوح ديدم.» [18].

از احاديث دسته ي دوم مي توان به روايتي از شيخ طوسي اشاره كرد كه جابر جعفي از امام باقر عليه السلام درباره ي تأويل آيه ي شريفه ي (ان عدة الشهور عند الله اثنا عشر شهرا … ) [19] پرسيد. امام عليه السلام نفس عميقي كشيد، آن گاه فرمود … دوازده ماه، امامان هستند. در اين حديث نيز امام علي بن موسي عليه السلام با لقب «رضا» ياد شده است. [20].

مهمترين بخش درباره ي امامت حضرت رضا عليه السلام، رواياتي است كه حضرت موسي بن جعفر عليه السلام در آنها، مژده ي آمدن امام بعد از خود را داده و با برشمردن مشخصات، جانشين خود را معرفي كرده است. داوود رقي مي گويد: «به امام موسي كاظم عليه السلام گفتم: پدرم فداي شما! من اكنون پير شده ام و مي ترسم

[صفحه 18]

برايم اتفاقي بيفتد و ديگر نتوانم شما را زيارت كنم، بفرماييد امام بعد از شما كيست؟ فرمودند: پسرم علي». [21].

علامه ي مجلسي در بحارالانوار - ج 49،

صص 28 - 11، فصل دلايل امامت امام رضا عليه السلام - چهل و هشت روايت را برشمرده كه در آنها، امام كاظم عليه السلام فرزند خويش، علي بن موسي الرضا عليه السلام، را به جانشيني معرفي كرده است.

به وليعهدي او، در تثبيت حكومت عباسي كوشيد. [22].

در زمان هارون، سرزمين هاي اسلامي وسعت يافت و حكومت عباسي قدرتمند شد. در سال 193 ه. ق به هارون گزارش رسيد كه مردم شهرهاي خراسان شورش كرده اند و فرماندهان سپاه وي با همه ي خشونت و بي رحمي خود نمي توانند فرياد دادخواهي مردم آن سامان را فرو نشانند.

هارون، صلاح كار را در آن ديد كه براي سركوب چنان طغياني، خود با سپاه به خراسان سفر كند. پس امين را در بغداد گذاشت و با مأمون كه والي خراسان بود، به آن ديار رهسپار شد. هارون موفق شد اوضاع آشفته ي خراسان را آرام كند، اما هنگامي كه تصميم گرفت به بغداد بازگردد، به سال 193 ه. ق در توس درگذشت و او را در كاخ يكي از سردارانش به نام حميد بن قحطبه، در سناباد به خاك سپردند.

ده سالي از زندگاني امام رضا عليه السلام در عصر هارون

[صفحه 20]

سپري گرديد، موقعيت مناسبي براي مبارزه ي علني و رسمي پديد نيامد و بيشتر فعاليت هاي عقيدتي و سياسي در نهان رهبري مي شد. هارون نيز شيوه ي گذشته ي خويش را تغيير داد، زيرا سياست پيشين و روش سختي كه نسبت به امام هفتم عليه السلام در پيش گرفته بود، ديگر به صلاح خلافتش نبود و بيش از گذشته، موجوديت عباسيان را با خطر روبه رو مي كرد.

دوره ي امامت حضرت رضا عليه السلام در عصر هارون، با همه استبداد و خودكامگي وي، دوره ي آزادي نسبي و فعاليت هاي فرهنگي و علمي به شمار مي رود. هارون در اين مدت متعرض امام نمي شد و حضرت رضا عليه السلام، آزادانه فعاليت مي نمود. از اين رو، در اين مدت شاگردان زيادي تربيت كرد و علوم و معارف

اسلامي و حقايقي از تعليمات قرآن را منتشر نمود.

عمده ترين سببي كه هارون را واداشت، ظلم و ستمكاري خود را كاهش دهد، نگراني از عواقب به شهادت رساندن حضرت موسي بن جعفر عليه السلام بود، زيرا علي رغم پنهان كردن تبهكاري خود، سرانجام اين حادثه فاش شد و موجب نفرت و انزجار مردم گرديد. به همين سبب، هارون مي كوشيد خود را از اين جنايت تبرئه سازد. از جمله، يحيي بن خالد برمكي كه در دربار هارون نفوذ داشت، روزي به وي گفت: «علي بن موسي بر جاي پدر تكيه زده و امامت را از آن خود مي داند.» هارون گفت: «آنچه درباره ي پدرش موسي مرتكب شديم، ما را كفايت است. آيا مي خواهي شمشير بردارم و همه ي علويان را بكشم؟» [23].

[صفحه 21]

وارد بغداد شد و مركز خلافت را تصرف كرد.

امين در وضعيت دشواري قرار گرفت. راه فرار نداشت، پس از برادر امان خواست. طاهر، فرمانده سپاه مأمون، به اين درخواست توجهي نكرد و سرانجام، امين با حمله ي چند سرباز از پاي درآمد و كشته شد.

در سال هاي بين مرگ هارون تا حكومت مأمون، ميان امام رضا عليه السلام و مأموران حكومت عباسي اختلافي پيش نيامد. در اين مدت، اوضاع بسيار آشفته بود و دستگاه خلافت، گرفتار اختلافات داخلي و مناقشات امين و مأمون بر سر مسأله

[صفحه 22]

ولايتعهدي بود؛ در نتيجه امين فرصتي نيافت تا به آزار امام عليه السلام و علويان بپردازد. مي توانيم سال هاي 198 - 193 را دوره ي آزادي نسبي و روزگار مناسبي براي فعاليت هاي علمي حضرت رضا عليه السلام بدانيم.

با امين و ديگر خلفاي عباسي تفاوت بسيار داشت. هر قدر كه امين، به لهو و لعب مي پرداخت؛ مأمون به پارسايي و دينداري تظاهر مي كرد. وي با سياستي كه به كار بست، متجاوز از بيست سال بر مسند خلافت تكيه زد. درباره اش گفته اند كه از نظر

[صفحه 23]

دورانديشي، اراده ي استوار، بردباري، دانش و زيركي بر تمام خلفاي عباسي برتري داشته است. [24].

مأمون با آن كه در مجالس عيش و عشرت شركت مي كرد، اما حد و اندازه نگه مي داشت و از مطالعه غافل نمي شد. اين خليفه به فلسفه و مباحث فقهي و مناظرات علمي، بسيار علاقمند بود. در عين حال، مردي رياكار و سياستمدار بود و بيشتر اعتقادات وي، جنبه ي سياسي داشت. گاهي در لباس مسلماني دلسوز، مردم را به علت فرورفتن در لذات دنيوي و پيروي از شهوات،نكوهش مي كرد و زماني خود به عيش و نوش مي نشست. زماني، خود را دوستدار تشيع و آل علي نشان مي داد و در فرصتي ديگر به آزار شيعيان مي پرداخت.

نمي توانست پشتوانه ي مردمي لازم را داشته باشد. مأمون در بيعت گرفتن از مردم سرزمين پهناور اسلامي، نتوانست پشتيباني ساكنان

[صفحه 24]

بغداد، كوفه، مدينه، مكه و بصره را كه از مهمترين پايگاه هاي علويان بود، به دست آورد، زيرا علويان اصولا با عباسيان و سياست گذاري آنان موافق و همفكر نبودند. علاوه بر اين، عباسيان قتل امين را جرم دانسته، آن را غير قابل توجيه مي شمردند.

مشكل ديگر مأمون، ناآرامي هاي گوشه و كنار مملكت اسلامي، به ويژه قيام هاي پراكنده اي بود كه دائما گسترش مي يافت. اين شورش ها، خطري بود كه نه تنها خلافت مأمون، بلكه حكومت عباسيان را تهديد مي كرد.

سومين مشكل بزرگي كه مأمون را همواره نگران مي كرد، شخصيت برجسته ي حضرت علي بن موسي الرضا عليه السلام و نقش سياسي، اجتماعي و ديني ايشان بود. به هر حال لازم بود مأمون چاره اي بيانديشد تا اعتماد بني عباس را جلب و اعتراض مخالفان را خاموش كند و ذهنيت جامعه را در مورد قتل برادر تغيير دهد. مهمتر آن كه از سوي امام رضا عليه السلام آسوده خاطر گردد.

تا ضمن بهره برداري سياسي از موقعيت مذهبي و اجتماعي امام عليه السلام، كارهاي ايشان را هم تحت نظارت كامل خود داشته باشد.

مأمون براي رسيدن به مقاصد خود، نخست به ارسال نامه اي احترام آميز، از امام عليه السلام درخواست كرد كه همراه بزرگان خاندانش به مرو رهسپار گردد. آن حضرت از قبول دعوت خودداري كرد، اما مأمون با ارسال نامه هاي پي درپي، خواسته ي خود را پي گرفت. علاوه بر اين، مأموران خود را به مدينه فرستاد تا امام عليه السلام را به مركز خلافت - مرو - بياورند.

رجاء بن ابي ضحاك و ياسر خادم پس از ورود به مدينه، نيت و مأموريت خود را به عرض امام عليه السلام رساندند. حضرت رضا عليه السلام با سياست خلفا آشنا بود و دوره ي طولاني زنداني شدن پدر بزرگوارش را با همه ي شكنجه هايي كه متحمل شد، به ياد داشت و مي دانست كه مأمون از اقامت او در مدينه و ارتباط با مردم نگران است و از تصميم خود برنمي گردد.

فرستاده ي مأمون وارد مدينه شد، من نيز در مدينه بودم. امام عليه السلام براي وداع با پيامبر صلي الله عليه و آله، وارد حرم شريف نبوي گرديد. در حالي كه با صداي بلند گريه مي كرد، در چند نوبت با پيامبر و مرقد پاك او، خداحافظي كرد. من پيش رفتم و به امام عليه السلام سلام كردم. حضرت عليه السلام پاسخ مرا داد. آن گاه به مناسبت سفري كه امام عليه السلام در پيش داشت، به ايشان تهنيت گفتم، اما آن حضرت فرمود: مرا به حال خود واگذار كه من از جوار جد بزرگوارم دور مي شوم و در غربت از دنيا مي روم.» [26].

روزي كه امام عليه السلام مي خواست از مدينه خارج شود، خويشاوندانش پروانه وار به گرد شمع وجودش گرد آمدند. حضرت ضمن وداع با آنها، فرمود: «بر من گريه كنيد، زيرا ديگر به مدينه باز نخواهم گشت». [27] بي شك، قصد امام از اين درخواست، آن بوده كه به اهل بيت خود بفهماند سفرش بي بازگشت است. [28].

بنا به نقل برخي منابع، حضرت از مدينه به مكه رفت. از شيخ صدوق نقل است كه حضرت فرزند برومند خود جواد الائمه عليه السلام را كه شش سال داشت نيز همراه خود به مكه برد. چون حضرت جواد عليه السلام به حجر اسماعيل رسيد، اشك از ديدگانش جاري شد و بسيار گريست. حضرت رضا عليه السلام، فرزند را در آغوش گرفت و سر و روي او را بوسيد و فرمود: «پسرم

[صفحه 27]

چرا گريه مي كني!» حضرت جواد الائمه گفت: «چگونه خود را تسلي دهم، وقتي كه مي بينم شما آن چنان با خانه ي خدا وداع مي كنيد كه گويا ديگر مراجعت نخواهيد كرد و من يتيم خواهم شد.» حضرت رضا عليه السلام

فرمود: «اي نور ديده ام! به قضاي الهي راضي باش و در هر پيشامدي، شكيبايي و خرسندي را پيشه ي خود ساز.» آن گاه هر دو يكديگر را در آغوش گرفته، گريستند و با هم وداع كردند. پس حضرت جواد الائمه عليه السلام به مدينه بازگشت و حضرت رضا عليه السلام به سوي خراسان حركت كرد. [29].

گواه ديگر بر ناخرسندي امام رضا عليه السلام از اين سفر، مسيري است كه دستگاه خلافت و مأموران خفيه، از پيش تعيين كرده بودند؛ به طوري كه حضرت را در برخي مناطق از بي راهه و مخفيانه مي گذراندند و حتي بنا به برخي روايات از رفتن امام عليه السلام به كوفه و قم جلوگيري كردند.

در اين خط سير، علاوه بر دو شهر ياد شده كه پايگاه شيعيان به حساب مي آمد، شهر بغداد نيز قرار گرفته بود كه به لحاظ سياسي اهميتي خاص داشت.

سفر امام رضا عليه السلام در سال 200 ه. ق آغاز شد كه در آن هنگام مكه از نظر سياسي و اجتماعي، وضعيتي خاص يافته، جنگي خونين ميان طرفداران و مخالفان مأمون در گرفته بود. بديهي است خليفه در چنان شرايطي مصلحت نمي دانست،

[صفحه 29]

امام عليه السلام را به مكه ببرند. پس بنا به ملاحظات امنيتي و سياسي، مسير حضرت را به گونه اي انتخاب كردند كه از هر گونه عكس العمل احتمالي شيعيان و علويان به دور باشند. [31] رجاء بن ضحاك كه به عنوان مأمور ويژه در طول سفر، مراقب و مواظب امام رضا عليه السلام بوده، تمام گفتار و رفتار و حتي حالات روحي ايشان را به خليفه گزارش داده است.

محققان درباره ي مسير امام عليه السلام، از مدينه تا مرو اتفاق نظر ندارند. بنا به قول بعضي منابع، حضرت رضا عليه السلام با فرزند و خانواده اش از مدينه به مكه رفت و با خانه ي خدا وداع كرد. برخي مورخان ورود حضرت به مكه و سپس كوفه را بعيد، و آن را مغاير با سياست مأمون و دستور او به فرستادگانش مي دانند. [32].

در آن روزگار، مسير متداول مدينه تا مرو از نقره، قادسيه، كوفه، بغداد، كرمانشاه، همدان، ري، سمنان، دامغان، شاهرود، سبزوار، نيشابور، توس و سرخس مي گذشته است؛ اما بنا به نقل برخي از پژوهندگان، كاروان امام عليه السلام به شهر كوفه وارد نمي شود، بلكه پس از عبور از كنار اين شهر، از راه آبي يا خاكي به خوزستان مي رود و پس از چند

روز اقامت حركت مي كند. [33].

مأموران خليفه، امام رضا عليه السلام را از راه بيابان هاي خشك و سوزان بصره به اهواز مي بردند و احتمالا از آنجا، ايشان را از مسير بهبهان، شيراز، اصطخر، ابر قوه، يزد، پشت بادام، طبس، نيشابور، توس و سرخس به شهر مرو مي رسانند. البته در مورد مسير كاروان حضرت رضا نظريات ديگري نيز ارائه شده است. [34].

[صفحه 30]

گزارش سفر امام عليه السلام از راه بصره به خوزستان و اقامت چند روزه ي ايشان در اهواز، در همه ي منابع منعكس است، همچنان كه بخش پاياني اين سفر، يعني از نيشابور تا مرو معلوم و مسطور است؛ اما محققان در مورد حد فاصل اهواز تا نيشابور، اتفاق نظر ندارند و مسيرهاي متفاوتي را برشمرده اند. [35].

را پذيرفت و فرمود «حديث كرد مرا پدرم موسي بن جعفر، و او از پدرش جعفر بن محمد، و او از پدرش محمد بن علي باقر، و او از پدرش علي بن الحسين، و او از پدرش حسين بن علي، و او از پدرش علي بن ابي طالب، و او از رسول خدا، و او از جبرئيل، و او از خداوند - جل جلاله - كه: «لا اله الا الله حصني فمن دخل حصني امن من عذابي» يعني كلمه ي توحيد (لا اله الا الله) دژ من است؛ پس هر كس در آن داخل شود، از عذاب من ايمن خواهد بود. پس از لحظاتي، مركب حضرت به راه افتاد و ايشان در ادامه ي حديث فرمود: «بشرطها و انا من شروطها» [38]؛ ايمان به خدا شرطهايي دارد و من يكي از آن شرطها هستم.

در اين حديث كوتاه و بليغ، نكته هاي مهمي نهفته است. امام عليه السلام، پيش از بيان حديث، سلسله سند آن را برمي شمارد و شجره نامه ي امامت معصوم را به مسلمانان معرفي و معلوم

[صفحه 32]

مي كند كه معارف اهل بيت عليهم السلام به شخص پيامبر صلي الله عليه و آله و در نهايت به مبدأ وحي متصل است. امام عليه السلام در آغاز اين حديث، مردم را به توحيد و يكتاپرستي فرامي خواند و اهميت آن را گوشزد مي كند. سپس به پيوند توحيد با مسأله ولايت مي پردازد و پيوستگي رهبري امت را با مبدأ اعلي معلوم مي گرداند و در حقيقت، با اثبات امامت بر حق اهل بيت و جانشيني خود، ولايت را شرط قبول توحيد اعلام مي كند.

آنچه در اين حديث مطرح شده است، صرفا طرح مسأله امامت نيست، بلكه يك موضوع اساسي و

مربوط به كل جامعه ي اسلامي است. حضرت رضا عليه السلام در اين حديث، ضمن يادآوري توحيد، جايگاه خود را به عنوان امام بر حق، آشكار مي كند تا مردم بدانند كه امامت و رهبري مسلمانان شايسته ي اوست و مأمون به ستم خلافت را غصب كرده است.

نايل شوند. [42].

چنين مي نمايد كه آنچه در نيشابور پيش آمد، سبب گرديد تا مأموران، سختگيري بيشتري در حق امام عليه السلام روا دارند. عبدالسلام بن صالح هروي نقل كرده است كه در شهر سرخس به خانه اي رفتم كه اما رضا عليه السلام در آن زنداني و در بند بود. از زندانبان، خواستار ملاقات امام عليه السلام شدم. آن مرد گفت نمي تواند اجازه ي ديدار با امام عليه السلام را بدهد. [43].

[صفحه 34]

اگر اين روايت صحيح هم نباشد، مي تواند بيانگر آن باشد كه محدوديت هايي براي ملاقات با امام عليه السلام و رفت و آمدهاي مردم رخ داده بوده است و مأموران مواظب بوده اند كه حادثه نيشابور تكرار نشود.

گفتگو به درازا كشيد. امام عليه السلام يك روز در مجلسي، خطاب به خليفه گفت: «اگر به راستي خلافت حق تو است و خداوند آن را براي تو قرار داده، روا نيست اين مقام را رها كني و جامه اي را كه خداوند بر تن تو پوشانده است، بيرون آوري و به ديگري بپوشاني و اگر خلافت، حق تو نيست و به ديگري تعلق دارد، نمي تواني چيزي را كه از تو نيست به من ببخشي.» [47] مأمون گفت: «اي پسر رسول خدا! تو چاره اي نداري و بايد اين كار را بپذيري.» حضرت فرمود: «من از روي ميل و رغبت، هيچ گاه اين مقام را نمي پذيرم.» [48].

كوشش مأمون مدت ها ادامه يافت و امام عليه السلام از پذيرفتن پيشنهاد وي امتناع مي كرد. پس از آن كه مأمون نااميد شد، پيشنهاد ولايتعهدي را مطرح كرد. روزي به امام عليه السلام گفت: «اگر خلافت را نمي پذيري و بيعت كردن با مرا دوست نداري، لااقل وليعهد من باش تا خلافت پس از من به تو برسد.» [49].

امام عليه السلام فرمود: «به خدا سوگند، پدرم از نياكانش تا اميرالمؤمنين و ايشان از پيامبر، حديث كرد كه من پيش از تو، ستمكارانه، مسموم خواهم شد و در حالي كه فرشتگان آسمان

[صفحه 36]

و زمين بر من مي گريند، در سرزمين غربت و دور از وطن در كنار هارون الرشيد به خاك سپرده خواهم شد.» [50] مأمون گريست و گفت: «اي فرزند رسول خدا! چه كسي مي تواند تا من زنده ام، تو را بكشد يا شما را بيازارد؟» [51] حضرت فرمود: «اگر بخواهم مي توانم بگويم چه كسي مرا خواهد كشت.» مأمون گفت: «اي پسر رسول خدا! با اين گفتار مي خواهي بار مسؤوليت

را از دوش خود برداري.» [52] سپس، سخت خشمگين شد و گفت: «همواره از چيزهايي كه ناخوش دارم، با من سخن مي گويي و از خشم من، خود را در امان مي بيني. به خدا سوگند اگر ولايتعهدي را نپذيري، تو را به قبول آن مجبور مي كنم و اگر سرپيچي كني، تو را خواهم كشت.» [53].

حضرت رضا عليه السلام فرمود: «خداوند مرا منع كرده كه به دست خويش خود را به هلاكت افكنم. اگر چنين است كه مي گويي، وليعهدي را مي پذيرم، به شرط آن كه هيچ كس را به كاري نگمارم و از كاري عزل نكنم و هيچ رسمي را بر هم نزنم.» [54] مأمون پذيرفت و حضرت رضا عليه السلام را به اجبار به وليعهدي خود تعيين كرد.

ديگر، سياست هاي خليفه مشروعيت مي يافت و مردم چنين گمان مي كردند كه امام عليه السلام بر همه ي كارهاي خليفه نظارت دارد. مأمون تصور مي كرد با اين حيله، پشتوانه و پايگاه مردمي به دست مي آورد.

اجازه دهد امام عليه السلام در مدينه، پايگاه نبوت، به عنوان جانشين پيامبر، خلافت را بر عهده بگيرد و خود به نمايندگي از طرف آن حضرت در مرو باقي بماند و بر سرزمين ايران حكومت كند.

- اگر مأمون از نفوذ و محبوبيت امام نمي ترسيد، چرا دستور داد آن حضرت را از طريق بصره و اهواز و شهرهاي دوردست، در هوايي گرم، به طور ناشناس و تحت الحفظ به خراسان بياورند؟

- مأمون، خلافت را به امام رضا عليه السلام پيشنهاد كرد و خود را وليعهد به حساب آورد، در صورتي كه اگر مردي حق جو و مسلماني درستكار بود، مي بايد اين اعتقاد را مي داشت كه جانشين حضرت رضا عليه السلام فرزند بزرگوار ايشان، حضرت اما جواد عليه السلام است.

- با توجه به اين كه امام عليه السلام، حدود بيست سال از مأمون

[صفحه 39]

بزرگتر بود، مطابق حسابهاي عادي نظام خلقت، پيش بيني مي شد كه زودتر از مأمون از دنيا رحلت كند. بنابراين در صورت ولايتعهدي ايشان، هرگز خلافت به آل علي نمي رسيد.

- اگر درخواست مأمون از روي اعتقاد و ايمان بود، چرا وقتي امام عليه السلام از پذيرفتن ولايتعهدي امتناع كرد، ايشان را به قبول ولايتعهدي واداشت؟

- اگر مطابق عقيده ي مأمون، آن حضرت به مرگ طبيعي رحلت كرده است، چرا مقام ولايتعهدي را به فرزند آن حضرت تفويض نكرد؟

- چرا مأمون در جريان نماز عيد - در صفحات بعد به شرح آن خواهيم پرداخت - حضرت را از راه بازگردانيد و از استقبال و شركت مردم در نماز، به امامت آن حضرت، ممانعت كرد؟

رسمي در مجلسي به اطلاع عموم برساند. پس، فضل بن سهل كه در دستگاه مأمون، مردي سياستمدار و با نفوذ بود، مأموريت يافت تا جشن خاصي را بدين منظور تدارك ببيند.

براي برگزاري اين مراسم، روزي خاص - دهه ي نخست ماه رمضان سال 201 ه. ق - اعلام گرديد و از واليان، كارگزاران حكومتي، فرماندهان لشكر، قاضيان و بزرگان دعوت شد تا در آن مجلس شركت كنند. مجلسي باشكوه برپا شد كه رياست

[صفحه 40]

آن بر عهده يكي از وزيران مأمون به نام «ثابت بن يحيي بن يسار رازي» معروف به «ابو عباد» بود. او، پس از اداي احترام به خليفه و توصيف امام رضا عليه السلام، انگيزه برپايي آن مجلس را تشريح كرد و از مردم خواست تا ضمن رعايت مراتب، با امام عليه السلام به عنوان وليعهد، بيعت كنند. در اين مجلس ترتيبي داده شده بود تا حاضران علاوه بر بيعت با مقام ولايتعهدي، با شخص خليفه و وزير نيز بيعت كنند.

ريان بن شبيب نقل كرده است كه در اجتماع آن روز، قصد خليفه آن بود كه مردم با شخص وي به عنوان اميرالمؤمنين و با حضرت رضا عليه السلام به عنوان جانشين پس از او و با فضل بن سهل به عنوان وزير، بيعت كنند. [56].

به هر حال، مراسم بيعت بر اساس سنت پيامبر صلي الله عليه و آله صورت گرفت و سپس خطبا و شعرا در وصف خليفه و در تجليل از مقام امام عليه السلام به شكرانه ي پذيرش ولايتعهدي، خطبه ها و اشعار خود را قرائت كردند.

در همين مجلس بود كه مأمون دستور داد به نام حضرت، سكه بزنند و در تمامي بلاد و قصبات به نام

ايشان بر منبرها خطبه بخوانند. آن گاه فرمان داد كه عباسيان، لباس سياه را كه شعار آنان بود از تن بيرون آورند و جامه ي سبز، به رسم علويان، بر تن كنند. همچنين دخترش - ام حبيبه - را به تزويج حضرت درآورد و دختر ديگرش - ام فضل - را به امام جواد عليه السلام، داد. خود مأمون هم، دختر فضل بن سهل سرخسي - توران - را تزويج كرد. [57].

به طوري كه مورخان نيز نقل كرده اند، يكي از اهداف اين ازدواج ها، گماشتن جاسوس بر امام عليه السلام بوده است؛ همچنان كه

[صفحه 41]

حضرت جواد عليه السلام را همسرش مسموم كرد و به شهادت رساند.

گويا، مأمون درباره ي حضرت رضا عليه السلام و فضل بن سهل نيز همين نيت را داشته است.

امام رضا عليه السلام در خطبه ي كوتاه خود، پس از حمد و ستايش پروردگار و تحيت به پيامبر و خاندان پاكش، فرمود: «همانا ما به سبب رسول خدا بر گردن شما حقوقي داريم و شما را نيز كه امت آن حضرتيد، بر گردن ما حقوقي است. هر گاه شما آن حقوق را ادا كنيد، اداي حقوق شما نيز بر ما واجب مي شود.» [58].

شيخ صدوق مي نويسد: امام عليه السلام در مجلس ولايتعهدي در ادامه سخن خود فرمود: « … پيشينيان، عهد اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب عليه السلام را نقض كردند و آن جناب صبر كرد و بعد از آن، به كساني كه اين گونه اعمال شنيع را مرتكب شدند، اعتراض كرد» و سپس فرمود: «نمي دانم با من و شما (شيعيان) چگونه رفتار خواهند كرد.» [59].

به شرايط زماني و موقعيتي كه امام عليه السلام در آن روزگار داشته، ارزش واقعي اين دست نوشته را آشكار مي كند.

امام عليه السلام در پشت عهدنامه، اولين سطر را با ياد خدا آغاز مي كند [60] و سپس مي افزايد: «خداوند از خيانت هاي چشم و آنچه در دلهاست، آگاه است و درود بر محمد صلي الله عليه و آله و خاندان پاكش.» [61].

[صفحه 42]

اشاره ي حضرت به آگاهي خداوند از خيانت هاي آشكار و پنهان در مقدمه ي كلام، و نيز درود بر پيامبر و خاندانش، بيانگر آگاهي امام عليه السلام از اهداف پنهاني مأمون و نيز شهادت بر حقانيت آل علي است.

امام عليه السلام در پشت اين عهدنامه مي نويسد: «مأمون ولايتعهدي و خلافت را در اختيار من قرار داد، تا اگر بعد از او زنده ماندم، اين منصب از آن من باشد.» [62] و سپس در پي آن تأكيد مي كند: «هر كس پيماني را بشكند و عهدي را نقض كند، احترام خود را از بين برده و موقعيت خود را از دست داده است، زيرا چنين شخصي بر امام خود، ستم روا داشته و حرمت اسلام را مورد تجاوز قرار داده … » [63].

پايان اين دستخط نيز گوياي ناخشنودي امام از قبول ولايتعهدي و نگراني ايشان از سرنوشت خود و امت است. [64].

مانند امامان پيش از خود، با تقيه كردن براي دستيابي به زمينه هاي مساعد و تقويت پيروان اهل بيت عليهم السلام كوشيد.

حضرت رضا عليه السلام به عنوان امام و رهبر جامعه مسلمانان،

[صفحه 43]

وظيفه داشت شرايط اجتماعي و سياسي روزگار خود را در نظر بگيرد و حتي الامكان، شيعيان و علويان را از گرداب توطئه هاي مأمون برهاند و بازتاب و نتايج قبول يا نپذيرفتن ولايتعهدي را بسنجد.

امام رضا عليه السلام در دوره ي خود، چراغ دين و اميد ستمديدگان بود. در آن زمان، علاوه بر نيرنگ هاي حكومت، انديشه هاي الحادي در ضديت با اسلام در قالب بحث هاي فلسفي رواج يافته بود. از اين رو، بر امام عليه السلام لازم بود مسؤوليت خويش را در هدايت پيروان به انجام برساند.

اقدامات آن حضرت به خوبي نشان مي دهد كه در اتخاذ تدابير لازم بر افشاگري سياه كاري هاي خلافت هرگز، كوتاهي نكرد. مجموعه سياست ها و عملكردهاي امام رضا عليه السلام سبب شد كه به رغم آنچه مأمون انتظار داشت، بيش از پيش محبوب دل ها شود و مورد احترام مسلمانان قرار گيرد.

اگر حضرت رضا عليه السلام وليعهدي را نمي پذيرفت، مأمون بهانه مي يافت و چنين وانمود مي كرد كه امام عليه السلام و علويان با او مخالف اند و با اين بهانه مي توانست به طور رسمي به آزار آنان بپردازد.

علاوه بر اين ها، امام رضا عليه السلام با قبول وليعهدي، در صحنه ي سياست حضور مي يافت و اين كار سبب مي شد تا مردم گمان نكنند كه ايشان از توجه به مسائل اجتماعي غافل است و در صحنه ي سياست حضور ندارد. شايد در پاسخي كه امام به سؤال «ابن عرفه» داد، به همين مطلب نظر داشته است. آن مرد پرسيد: «اي فرزند رسول خدا! به چه انگيزه اي وليعهدي را

پذيرفتي؟» و امام عليه السلام فرمود: «به همان انگيزه اي كه جدم

[صفحه 44]

علي عليه السلام داخل شورا شد.» [65].

يكي ديگر از شيعيان كه ولايتعهدي را مناسب مقام و مرتبه ي والاي امام عليه السلام نمي دانست، پرسيد: «چه چيز سبب شد آن را بپذيريد؟» فرمود: «به نظر تو مقام پيامبري برتر است يا مقام امامت؟» آن مرد گفت: «مقام پيامبري برتر است.» امام عليه السلام پرسيد: «آيا كسي كه علنا اظهار كفر و شرك كند بدتر است يا كسي كه اظهار اسلام و ديانت دارد؟» مرد گفت: «كسي كه اظهار كفر مي كند، بدتر است.» امام عليه السلام فرمود: «حضرت يوسف عليه السلام، پيامبر خدا بود و از طرف عزيز مصر كه صريحا شرك مي ورزيد، قبول حكومت كرد. پس اگر من ولايتعهدي كسي چون مأمون را بپذيرم، غير قابل توجيه نخواهد بود؛ اما با اين همه، بدان كه من از روي ناگزيري وليعهدي را پذيرفته ام.» [66].

امام عليه السلام تا وقتي كه در مدينه بود، از قبول پيشنهاد مأمون خودداري كرد و آن قدر سرسختي نشان داد تا همگان بدانند كه خليفه به هيچ قيمتي از تحميل وليعهدي، صرف نظر نمي كند. در مرو نيز تا مدتي از قبول آن، سرپيچي كرد تا آن كه مأمون به تهديد متوسل شد.

حضرت رضا عليه السلام براي آشكار كردن توطئه ها و هدف هاي پنهاني مأمون و درستي سيره و رفتار خاندان نبوت و اثبات حقانيت خود، لحظه اي از پاي ننشست. در هر فرصتي كه پيش مي آمد، به افشاي حقانيت مي پرداخت. در نيشابور، وقتي مردم بسياري براي ديدارش گرد آمده بودند، خود را دژ توحيد معرفي كرد و با بيان حديث سلسلة الذهب، پيوستگي ولايت را با توحيد، مطرح كرد و تلويحاً به رد

و انكار خلافت بني عباس

[صفحه 45]

پرداخت.

علاوه بر آنچه گذشت، بيشترين كوشش امام عليه السلام بر محورهاي زير استوار بود:

- آموزش و هدايت شيعيان در زمينه هاي اعتقادي و سياسي؛

- تأييد و ترويج سيره ي امامان پيشين و تأكيد بر تداوم اهداف آنان؛

- پافشاري و اثبات حقانيت و شايستگي اهل بيت براي امامت و رهبري؛

- كوشش در راه استقرار عدالت و مبارزه با ستمكاران و همكاري نكردن با مأمون در امور خلافت؛

- مباحثه و گفتگو با پيروان اديان و شناساندن حق از باطل.

و آله را به راستي برانگيخت، پس از دعاي آن حضرت، بادها وزيدن گرفت و ابرها به هم پيوست و رعد و برق پديد آمد و پس از آن باران باريدن گرفت.» [67].

نماز عيد مي روند؛ گويي فلسفه نماز عيد را از ياد برده بودند، همچنان كه خطبه هايشان شيريني و حلاوتي نداشت.

مأمون، مطابق رسم و روزگارش، مركب مخصوص خود را با سرهنگان و رجال دولتي به سراي حضرت رضا عليه السلام فرستاد. فرماندهان سپاه، قضات عالي مقام و ديگر بزرگان مرو، سوار بر مركب هاي آراسته، منتظر بودند كه امام رضا عليه السلام نيز به رسم خلفا بيرون آيد و بر مركبي كه خليفه فرستاده بود، سوار شود. مردم بسياري نيز گرد آمده بودند و عده اي براي ديدن جمال حضرت، بر سر راه ها و بالاي بام ها، انتظار مي كشيدند.

امام عليه السلام غسل كرد و پيراهني سفيد و ساده پوشيد، ردا را بر دوش افكند و عمامه اي از كتان بر سر گذاشت. عصايي در دست گرفت و چون ماه تمام برآمد و پاي برهنه با طمأنينه و وقار راه مصلي در پيش گرفت و تكبير برآورد. [68].

[صفحه 48]

مردمان به هم آمدند، لشكريان و مردان خليفه، وقتي حضرت را به آن سان و سيره ديدند، جملگي از مركب ها پايين خزيدند و همچون ديگر مردم، كفش هاي خود را بيرون آوردند. اينك يكي از فرزندان فاطمه عليهاالسلام پيشاپيش خلق گام برمي داشت.

ياد پيامبر در دل هاي مردم زنده شد. بوي عطر محمدي در كوچه هاي مرو پيچيد. تكبير خداجويان با گريه ي شوق به هم پيوست و دل ها به هم رسيد. قلب شهر تپيدن گرفت و نشاط نماز به رگ ها دويد.

فضل بن سهل كه آن همه شور و بيداري را مشاهده كرد، بر خود لرزيد و بي درنگ مأمون را خبر كرد و گفت: «اگر علي بن موسي الرضا عليه السلام بر همين روال به مصلي برود و نماز برپاي دارد، مردم بيش از

پيش شيفته ي او مي شوند و خليفه در چشم آنان خوار و بي مقدار مي گردد. نيز، احتمال آن دارد كه شورشي برپاي شود.»

مأمون، از اين خبر بر خود لرزيد و هراسان شد. پس دستور داد حضرت را از نيمه ي راه برگردانند. امام رضا عليه السلام، كفش هاي خود را پوشيد. آن گاه سوار بر مركب شد و به خانه بازگشت. همچون هزاران بار ديگر، اميد در دل مسلمانان فسرد و شهر مرو پژمرد. هنوز، حسرت آن روز زلال و نشاط انگيز در سينه ي «مرو» باقي است.

سلسلة الذهب و همچنين دست نوشت كوتاه و افشاگر امام در ظهر عهد نامه ي وليعهدي از جمله ي صريح ترين مواضعي است كه امام عليه السلام اتخاذ كرد. شيوه و سلوك امام عليه السلام نه تنها شاهرگ حياتي مأمون را مي زد، بلكه ريشه هاي نفوذ بني عباس را مي خشكانيد.

سرانجام، مأمون دريافت كه ولايتعهدي، عملا نه تنها سپري بلا گير نبوده، بلكه عاملي براي نفوذ بيشتر شخصيت علمي و معنوي امام علي بن موسي الرضا عليه السلام در جامعه و حتي در ميان مخالفان مذهبي و ساير اديان و فرق اسلامي شده

[صفحه 50]

است تا جايي كه اين نفوذ در ميان پيكره ي حكومت او نيز به چشم مي خورد.

مأمون، به اين نتيجه رسيد كه تاكنون بر روي طنابي، راه مي رفته كه يك سرش در خراسان و سر ديگرش در بغداد گره خورده است. بريدن از عباسيان در بغداد، او را به سمت علويان مي كشانيد؛ كساني كه هيچ گاه خلافت او را به رسميت نمي شناختند و مشروع نمي دانستند. مأمون، در اين شرايط، عباسيان و بغداد را انتخاب كرد. او براي بازگشت به سياست گذشته خود، مي بايست مانعي را كه بر سر روابط خود با هم تبارانش ايجاد كرده بود از ميان بردارد و آن ماجراي ولايتعهدي امام عليه السلام بود.

در اين كار، هيچ چاره اي جز توسل به شيوه ي نياكان خود نداشت. مأمون مي خواست رضايت عباسيان را كسب كند و مي دانست كه آنان تا از استمرار خلافت در ميان خود مطمئن نشوند، آرام نخواهند گرفت. از طرفي نمي توانست امام عليه السلام را از ولايتعهدي خلع كند، زيرا مردم بسياري با ايشان بيعت كرده بودند. اگر چنين اقدامي مي كرد، عباسيان از او راضي مي شدند، ولي علويان و شيعيان سر به شورش

بر مي داشتند. از ماندن امام عليه السلام در مرو هم نگران بود. بنابراين، هنگام حركت به سوي بغداد، براي فرونشاندن شورش عباسيان ناراضي، صلاح در آن ديد كه حضرت رضا عليه السلام را هم همراه خود ببرد.

انار آماده كردند و از عبدالله بشير كه قبلا دستان خود را به زهر آلوده كرده بود، خواست تا چند انار را بفشارد و سپس امام را وادار به خوردن

[صفحه 52]

آن كرد. اين حادثه، به صورت هاي مختلف در منابع تاريخي، تذكره ها و كتاب هاي مناقب آمده است. [72].

نقل است كه مأمون، مرگ امام رضا عليه السلام را بلافاصله آشكار نكرد، بلكه جنازه ي آن حضرت را يك شبانه روز نگاه داشت. سپس گروهي از علويان را احضار كرد و جسد مبارك امام را، بدون آن كه اثري از مسموميت در آن باشد، به آنان نشان داد و سپس شروع به گريستن كرد و گفت: «اي برادر! بر من دشوار است كه تو را به اين حالت ببينم، بلكه پيوسته آرزو مي كردم پيش از تو بميرم؛ اما خواست خداوند چنين بود.» [73] پس در مراسم تشييع آن حضرت، تابوت بر دوش گرفت و دستور داد جنازه ي امام را در كنار قبر پدرش - هارون - دفن كنند.

شهادت علي بن موسي الرضا عليه السلام، روز جمعه، آخر ماه صفر سال 203 ه. ق اتفاق افتاد. آن امام همام به هنگام شهادت، نزديك به پنجاه و پنج سال داشت. همچنان كه خود، قبلا پيش بيني كرده بود، پيكر مطهرش را در نقطه اي در سناباد، كه بعدها «مشهد الرضا» نام گرفت، به خاك سپردند. نقل است كه آن حضرت، حدود دو سال در شهر مرو و نزديك هفت ماه در سرخس اقامت داشت.

حمد الله مستوفي در قرن هشتم هجري از اولين كساني بود كه سناباد را «مشهد» ناميد و از آن زمان تاكنون اين شهر به «مشهد» يعني جايگاه شهادت امام رضا عليه السلام

مشهور است. [74].

تقدير چنين خواسته بود كه فرزندي از تبار پيامبر گرامي و حجتي از پيشوايان دوازده گانه ي شيعيان، در سرزمين خراسان و دور از مدينة النبي به شهادت برسد تا خاك خاور، شرف و

[صفحه 53]

اعتبار يابد. امام رضا عليه السلام، مهري فروزان و بارگاهش، پيوسته پناهگاه حاجتمندان و عاشقان اهل بيت است.

كه از بلاد ديگر به حضورش شرفياب مي شدند، با زبان متداول و رسمي مخاطبان خود، سخن مي گفت. [76].

از اباصلت هروي نقل است كه «به امام عليه السلام عرض كردم، من در شگفتم از اين همه اشراف و تسلط شما به زبان هاي گوناگون.» امام فرمود: «من حجت خدا هستم، چگونه مي شود خداوند فردي را بر مردم حجت قرار دهد، ولي او زبان آنان را درك نكند. مگر سخن اميرمؤمنان علي عليه السلام را نشنيده اي كه فرمود به ما «فصل الخطاب» داده اند و آن چيزي جز شناخت زبان ها نيست.» [77].

همچنين ابن عباس كه در بيشتر مجالس مباحثه حاضر بوده، مي گويد: «در علم و دانش كسي را داناتر از او سراغ ندارم. هر چه را مأمون مطرح مي كرد، پاسخ كاملش را مي شنيد و آنچه حضرت، مي فرمود، مستند به قرآن بود.» [78].

نقل است كه حضرت رضا عليه السلام فرمود: «در حرم پيامبر صلي الله عليه و آله مي نشستم و عالمان مدينه هر گاه در مسأله اي با مشكل رو به رو مي شدند و در حل آن ناتوان مي ماندند، پيش من مي آمدند و پاسخ مي شنيدند.» [79].

تا مشكلات اجتماعي و استبداد حكومتي اش پنهان بماند. همچنين گرد آوردن انديشمندان و متفكران در يك مركز علمي، در واقع تقويت پايه هاي حكومت وي بود.

مأمون، سعي مي كرد با جلوه گري دانشمندان، از فروغ و جلوه ي اهل بيت عليهم السلام كه در ميدان علم و دانش نمود داشتند، بكاهد و ثابت كند كه دستگاه خلافت، شايستگي حكومت بر كشورهايي همچون ايران، روم و مصر را دارد.

از سوي ديگر مأمون مي كوشيد فعاليت هاي امام عليه السلام را به مباحث علمي منحصر كند و ايشان را از پرداختن به مسائل سياسي و اجتماعي بازدارد، در حالي كه به اين هدف نرسيد.

پس از آن كه مأمون، امام عليه السلام به مرو خواند، روز به روز بر محبوبيت آن حضرت، به سبب فضايل و كمالاتش، افزوده گشت. بنابراين، مأمون بر آن شد كه دانشمندان اديان و علوم گوناگون را فراخواند تا در مباحثه، امام عليه السلام را خوار و منزوي كنند، اما همه ي آنان بر ناتواني خود در بحث اعتراف كردند.

اگر چه مناظرات حضرت رضا عليه السلام بسيار است، ولي مشهورترين آنها كه به خواست مأمون ترتيب يافت، به اين شرح است: [80].

- مناظره با رأس الجالوت (عنوان بزرگ دين يهود)

- مناظره با هيربد اكبر (بزرگ زردشتيان)

[صفحه 56]

- مناظره با عمران صابئي. صابئين، پيروان حضرت يحيي و برخي از آنان، ستاره پرست بودند.

- مناظره با سليمان مروزي (مشهورترين دانشمند علم كلام در عصر مأمون)

- مناظره با علي بن محمد بن جهم ناصبي. ناصبيان گروهي اند كه علي بن ابي طالب را دشمن مي دارند.

خلاصه، مأمون در هيچ يك از مجالس بحث و گفتگو به نتيجه ي دلخواه دست نيافت و در برابر برتري مقام علمي امام عليه السلام وادار به اعتراف و

خضوع گرديد. بدون ترديد، دانش حضرت رضا عليه السلام، آن چنان جلوه مي كرد كه دوست و دشمن را به تحسين وا مي داشت.

نقل است كه مأمون در يك مجلس علمي، مسائلي چند از امام رضا عليه السلام پرسيد و آن گاه همه ي آنها را شنيد، گفت: «خداوند مرا بعد از تو زنده نگذارد. به خدا سوگند، دانش كامل، فقط در خاندان پيامبر است و بي شك تو دانش پدرانت را به ارث برده اي و همه ي علوم نياكانت در تو گرد آمده است.» [81].

خود را مي شست و مسواك مي كرد.

- به تميزي و نظافت خانه، توجهي خاص داشت.

- ساده و بي تكلف زندگي مي كرد؛ در تابستان روي حصير و در زمستان روي پلاس مي نشست.

- سخنانش سنجيده و مهرآميز بود و هيچ گاه ديگران را با سخنان خود نمي رنجانيد.

- هميشه خندان و گشاده رو و خوش خلق بود.

- به نيازمندان كمك مي كرد و هيچ حاجتمندي را بي نصيب نمي گذاشت.

[صفحه 58]

- به مسافران و در راه ماندگان، كمك و ياري مي رساند.

- از اسراف و تبذير، پرهيز مي كرد.

- به عيادت بيماران مي رفت و به وضع زندگي آنان رسيدگي مي كرد.

- در تشييع جنازه ي مسلمانان حاضر مي شد.

- بسيار مهمان نواز بود و شخصا از ميهمانان خود پذيرايي مي كرد.

- به سخن ديگران گوش مي داد و صحبت گوينده را قطع نمي كرد.

- به طور پنهاني، در شب صدقه مي داد.

- هيچ فرقي ميان طبقات اجتماعي، مگر بر اساس تقوا، قائل نبود.

- مردم را به خداجويي و دادگري دعوت مي كرد.

- يار ستمديدگان و دشمن ستمگران بود.

- در عين زهد و تقوا از توجه به مسايل اجتماعي و سياسي غافل نبود.

- مطالعه، تبادل نظر و مباحثه را دوست داشت.

- با خدمت گزاران خود، بر سر يك سفره مي نشست و غذا مي خورد.

است كه پرسش، كليد آن است.

- اهل درايت و درك باشيد، نه اهل حكايت و نقل.

- كسي كه مسلمان باشد، مكر و خدعه نمي كند.

- از ما نيست كسي كه به مسلماني خيانت ورزد.

- كسي كه روز را آغاز كند و به فكر گرفتاري هاي مسلمانان نباشد، مسلمان نيست.

- مسلمان كسي است كه مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند.

- كسي كه ميان بينوايان و توانمندان فرق بگذارد، روز قيامت خداوند را خشمگين خواهد يافت.

- محبت به مردم و اظهار دوستي به آنها، نيمي از عقل است.

- كسي كه اندوهي را از دل مؤمني بزدايد، خداوند اندوه او را برطرف مي كند.

- كسي كه بيدادگري پيشه كند، از عقوبت ايمن نمي ماند.

- كسي كه گناهكار را دوست داشته باشد، خود گناهكار است.

- آن كه ظالمي را ياري كند، خود ظالم است.

- بهترين بندگي خداوند، صبر و رضاست.

- هيچ چيز ارزشمندتر از اخلاق نيكو نيست.

[صفحه 60]

- خاموشي، دري از درهاي حكمت است.

- خداوند دشمن كسي است كه خانه اش مورد تجاوز قرار گيرد و به دفاع بر نخيزد.

- پاكيزگي، شيوه ي پيامبران است.

- هديه، كينه ها را از دل مي زدايد.

- صله ي رحم و رسيدگي به وضع خويشاوندان، سبب فراواني روزي است.

- براي نوزاد، شيري بهتر از شير مادر نيست.

- مؤمن كسي است كه به هنگام غم و شادي از مسير حق منحرف نشود.

- آن كه زرق و برق دنيا او را غافل نكند و خداوند را از ياد نبرد، نيكبخت است.

- نماز، طلب بخشايش گناهان از درگاه الهي است.

- قرآن كلام خداست، دستورات آن را به كار گيريد.

آيه ي 36؛ در خانه هايي كه خدا رخصت داده قدر و منزلت آنها رفعت يابد.

[2] ر. ك: وسائل الشيعه، ج 10، ص 253؛ بحارالانوار، ج 100، ص 116.

[3] ر. ك: كامل الزيارات، صص 141 - 138.

[4] اعلام الوري، ص 302.

[5] ر. ك: معاني الاخبار، ص 57.

[6] ر. ك عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 1، ص 26.

[7] ر. ك: بحارالانوار، ج 49، ص 4؛ عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 1، ص 25.

[8] ر. ك: تاريخ طبري، ج 8، ص 554؛ البداية و النهاية، ج 10، ص 247؛ الكامل في التاريخ، ج 6، ص 326.

[9] ر. ك: امام علي بن موسي الرضا عليه السلام، منادي توحيد و امامت، ص 17.

[10] بحارالانوار، ج 49، ص 10.

[11] ر. ك دلائل الامامه، ص 359؛ مروج الذهب، ج 3، ص 441؛ مناقب آل ابي طالب، ج 4، ص 348.

[12] ر. ك احقاق الحق، ج 12، ص 343.

[13] ر. ك: بحارالانوار، ج 49، ص 7.

[14] ر. ك: جنات الخلود، ص 32؛ الارشاد، ج 2، ص 225؛ ناسخ التواريخ، ج 14، صص 381 - 380.

[15] ر. ك: مناقب آل ابي طالب، ج 4، ص 467؛ دلايل الامامه، ص 184؛ الارشاد، ج 2، ص 263؛ اعلام الوري، ص 329؛ بحارالانوار، ج 49، ص 221.

[16] ر. ك: امام علي بن موسي الرضا عليه السلام، منادي توحيد و امامت، صص 21 - 20.

[17] عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 1، صص 81 - 80.

[18] ر. ك: همان.

[19] شمار ماه ها نزد خدا، دوازده است. ر. ك:: سوره ي توبه (9)، آيه ي 36.

[20] ر. ك: امام علي بن موسي الرضا عليه السلام، منادي توحيد و امامت، ص 25.

[21] عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 1، ص

43.

[22] ر. ك: البداية و النهاية، ج 165، 10.

[23] اثبات الوصيه، ص 394.

[24] تاريخ الخلفا، ص 246.

[25] الارشاد، ج 2، ص 263.

[26] ر. ك: عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 526.

[27] همان، 528.

[28] ر. ك: اثبات الوصيه، ص 394.

[29] ر. ك: حديقة الرضويه، ص 74.

[30] ر. ك: مناقب آل ابي طالب، ج 3، صص 484 - 443.

[31] ر. ك: عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 337.

[32] ر. ك: جغرافياي تاريخي هجرت امام عليه السلام از مدينه تا مرو، ص 20.

[33] ر. ك: معجم البلدان، ذيل الاهواز.

[34] ر. ك: امام علي بن موسي الرضا عليه السلام منادي توحيد و امامت، ص 79.

[35] ر. ك: جغرافياي تاريخي هجرت امام از مدينه تا مرو، صص 129 - 39.

[36] ر. ك: عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 292؛ مترجمان در اين كتاب «لاش آباد» درج كرده اند.

[37] به سبب آن كه راويان اين حديث تا شخص پيامبر صلي الله عليه و آله، جملگي امامان معصوم اند، به حديث سلسلة الذهب (زنجير طلايي) مشهور شده و از نظر علماي شيعه و اهل سنت، از معتبرترين احاديث است.

[38] ر. ك: عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 229.

[39] معجم البلدان، ج 2، ص 180.

[40] مسالك الممالك، اصطخري، ص 205.

[41] ر. ك: عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 303؛ المناقب، ج 2، ص 196؛ الارشاد، ج 2، ص 462؛ اصول كافي، ج 2، ص 412؛ اعلام الوري، ص 188.

[42] ر. ك: عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، صص 337، 310.

[43] ر. ك: همان، ج 2، ص 430.

[44] عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 379.

[45] همان.

[46] همان.

[47] همان.

[48] همان، ج 2، ص 337؛

مناقب آل ابي طالب عليه السلام، ج 4، ص 392.

[49] عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 379؛ مسند الامام الرضا عليه السلام، ج 1، صص 66 - 8.

[50] عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، صص 389 - 379.

[51] همان.

[52] همان.

[53] همان.

[54] همان.

[55] فصول المهمه، ص 237.

[56] عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 583.

[57] همان، ج 2، ص 331؛ ايضا ر. ك: البداية و النهاية، ج 1، ص 269.

[58] عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 385؛ الارشاد، ص 290.

[59] همان، ج 2، ص 316.

[60] مناقب آل ابي طالب عليه السلام، ج 3، ص 473.

[61] همان.

[62] همان.

[63] همان.

[64] اخبار و آثار امام رضا عليه السلام، ص 164.

[65] عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، صص 316 - 315.

[66] همان، ج 2، صص 309 - 308.

[67] اخبار و آثار امام رضا عليه السلام، صص 154 - 143؛ ايضا: مناقب اهل البيت، ج 2، صص 195 - 194.

[68] اصول كافي، ج 1، ص 489.

[69] ر. ك: تاريخ طبري، ج 8، ص 558؛ مروج الذهب، ج 2، ص 442.

[70] تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 471.

[71] ر. ك: تاريخ گزيده، ص 205؛ تاريخ فخري، ص 301؛ تهذيب التهذيب، ج 7، ص 328.

[72] ر. ك: عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 487؛ تاريخ روضة الصفا، ج 3، صص 52 - 48؛ حديقة الشيعه، صص 881 - 863، 840؛ تجارب السلف، ص 159؛ بحارالانوار، ج 12، صص 268، 264.

[73] تاريخ يعقوبي، ج 2، ص 471.

[74] ر. ك: جغرافياي تاريخي سرزمين هاي خلافت شرقي، صص 415، 16.

[75] اعلام الوري، ص 315.

[76] ر. ك: الاحتجاج، ج، صص 432، 415؛ عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 1، صص 316 - 315.

[77] عيون اخبار

الرضا عليه السلام، ج 2، صص 553 - 552.

[78] همان، ص 551.

[79] كشف الغمه، ج 2 ص 157.

[80] ر. ك: كشف الغمه، ج 2؛ عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 1؛ بحارالانوار، ج 49؛ مسند الامام الرضا عليه السلام، ج 2؛ انوار البهيه.

[81] عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج 2، ص 202.