شهید خراسان و پناه شیعیان

احوال واقفیه و منکرین امامت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 52

خصایص امام علیه السلام و وجوب اطاعت او بر مردم··· 54

گروه واقفیّه و علت نپذیرفتن امامت حضرت رضا علیه السلام ··· 59

تصریح خداوند به اسماء ائمه علیهم السلام در خبر لوح··· 63

نسخه دیگری از لوح فاطمه علیهاالسلام ··· 67

معجزات و امور شگفت حضرت رضا علیه السلام ··· 71

[اطلاع امام علیه السلام از نیت مردم]··· 71

[هدایت مخالفین به دست امام رضا علیه السلام ]··· 75

[خبر دادن حضرت رضا علیه السلام از مرگ ابو حمزه بطائنی]··· 80

[مقام حضرت رضا علیه السلام نزد ملائکه]··· 81

[ولایت تکوینی امام علیه السلام و حضور ملائکه در خدمت آن حضرت]··· 87

توصیف حضرت رضا علیه السلام از مقام امام و امامت در اسلام··· 89

مناظرات و مباحث اعتقادی حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 103

مناظرات حضرت رضا علیه السلام با صاحبان ادیان و ملل··· 104

سخن امام علیه السلام در معنای هدایت و گمراهی··· 105

مناظره حضرت رضا علیه السلام با یکی از منکرین وجود خدا··· 106

پایین ترین درجه معرفت به خداوند··· 111

سخن امیرالمؤمنین علیه السلام در باره قضا و قدر··· 113

سخنان حضرت رضا علیه السلام در باره جبر و تفویض··· 116

معانی اسماء و صفات خداوند و اشتباه اهل غلوّ··· 119

ص :4

خطبه امام رضا علیه السلام در باره توحید··· 124

عصمت انبیاء و پیامبران علیه السلام ··· 132

سخنان دیگری از حضرت رضا علیه السلام در باره عصمت پیامبران علیه السلام ··· 141

تفسیر حضرت رضا علیه السلام نسبت به آیه «و فدیناه بذبحٍ عظیمٍ»··· 163

خلاصه ای از عقاید و معارف شیعه از زبان مبارک حضرت رضا علیه السلام ··· 166

شفاعت در اعتقاد امامیه··· 184

فلسفه و علل احکام در سخنان حضرت رضا علیه السلام ··· 185

فلسفه و علل احکام··· 186

فلسفه و علل احکام به نقل فضل بن شاذان··· 188

مرقومه حضرت رضا علیه السلام در فلسفه احکام برای محمّد بن سنان··· 195

عبادت و اخلاق حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 205

عبادت و اخلاق شریفه حضرت رضا علیه السلام ··· 206

عبادت امام علیه السلام از مدینه تا خراسان··· 210

اخلاق شریفه امام علیه السلام نسبت به شیعیان خود··· 219

مصائب و شهادت حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 229

علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام و هارون الرشید··· 230

تبعید حضرت رضا علیه السلام از مدینه به طوس··· 235

ورود حضرت رضا علیه السلام به بصره و کوفه و سخنان او با اهل کتاب··· 240

ورود امام علیه السلام به نیشابور و حدیث سلسلة الذهب··· 263

برکات و معجزات حضرت رضا علیه السلام در نیشابور··· 265

ص :5

برکات امام علیه السلام در مسیر نیشابور به خراسان··· 271

متن دیگری از حدیث سلسلة الذهب··· 275

علت پذیرفتن ولایت عهدی مأمون از سوی امام علیه السلام ··· 278

حرکت حضرت رضا علیه السلام برای نماز عید به امر مأمون··· 286

اجابت دعای حضرت رضا علیه السلام ··· 290

دعای حضرت رضا علیه السلام برای باران و هلاکت حاجب مأمون··· 298

انگیزه مأمون برای به شهادت رساندن حضرت رضا علیه السلام ··· 312

شهادت حضرت رضا علیه السلام به دست مأمون علیه اللعنه··· 316

شهادت حضرت رضا علیه السلام به نقل اباصلت هروی··· 319

پاداش و برکات زیارت حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 329

پاداش و برکات زیارت حضرت رضا علیه السلام ··· 330

خلوص زایر و عنایات حضرت رضا علیه السلام ··· 340

معنای معرفت و شناخت حق امام علیه السلام ··· 342

اجابت دعا در حرم مطهر امام رضا علیه السلام ··· 344

اشعار دعبل خزاعی نزد علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 346

قصه دعبل در وقت مرگ··· 356

برکات قبر مطهر امام رضا علیه السلام ··· 357

فضیلت بقعه و حرم مطهّر امام رضا علیه السلام ··· 374

معجزات و کرامات بقعه مبارکه رضوی علیه السلام ··· 380

تفاوت معجزه و سحر و امثال آن··· 381

ص :6

سه اعجاز مشابه از سه امام علیه السلام ··· 385

پیام امام رضا علیه السلام به شیعیان به وسیله حضرت عبدالعظیم··· 390

عنایات حضرت رضا علیه السلام به زوار خود··· 391

1 - پاسخ نامه از سوی حضرت رضا علیه السلام ··· 391

2- مرگ در راه زیارت حضرت رضا علیه السلام ··· 393

3- لطف امام هشتم علیه السلام به زائر خود··· 395

4- معجزه زیبائی از حضرت رضا علیه السلام ··· 397

5- صله حضرت رضا علیه السلام ··· 398

6- شفای پای خشکیده به برکت حضرت رضا علیه السلام ··· 399

7- شفا و هزینه بازگشت!··· 401

سخنان نورانی حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام در ابعاد مختلف··· 405

سخنان نورانی حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 406

[معیار ارزش]··· 406

[عذاب و رحمت]··· 406

[گناه و فاصله از بهشت]··· 407

[مذمت از غفلت]··· 408

[عاقبت نیک]··· 408

[آمادگی برای مرگ]··· 409

[دوام نعمت]··· 409

[کیفر و عذاب زنان گناه کار]··· 410

ص :7

[تشکر از مخلوقین]··· 414

[مؤمن و مسلمان]··· 414

[اکرام به ذریّه پیامبر صلی الله علیه و آله ]··· 415

[احسان به مردم]··· 416

[آثار خوراکی ها]··· 416

[آثار صله رحم]··· 418

[حفظ و نشر احادیث]··· 418

[اخلاق خوب و اخلاق بد]··· 419

[دشمن علی علیه السلام زنازاده است]··· 420

[برکات نام محمّد و احمد]··· 421

[مروّت و عدالت]··· 422

[خطر ضایع نمودن نماز]··· 422

[آداب غذا خوردن]··· 423

[روزهای با برکت هفته]··· 424

[خطر فتوای بدون علم]··· 424

[آثار هدیه دادن]··· 424

[امید احسان]··· 425

[خطر تأخیر ازدواج دختران]··· 425

[میهمان به خدمت گرفته نمی شود علیه السلام ]··· 426

[حرمت تضییع نعمت خدا]··· 427

ص :8

[علاقه امام علیه السلام به خوردن خرما]··· 428

[پاسخ امام علیه السلام و مسلمان شدن مرد بلخی]··· 429

[مال دنیا و خطر نپرداختن حقوق واجب]··· 430

[پاداش نیت خیر]··· 431

[تعیین اجرت کارگر قبل از عمل]··· 432

[چه زشت است اصرار بر نافرمانی خدا]··· 434

[عزت در توکل به خداوند]··· 435

[قیامت و پناهنده شده مردم به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله ]··· 436

[گناهانی که بخشوده نمی شود]··· 436

[بشارت رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرالمومنین علیه السلام ]··· 437

[ارزش اخلاق نیک]··· 437

[راه انجام شدن حوائج دنیا و آخرت]··· 438

[میهمان شدن امیرالمومنین علیه السلام ]··· 438

[برکت قرائت قرآن در خانه ها]··· 440

اشعار فارسی در فضایل و مصائب علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 441

الاشعار العربیّة··· 458

پاداش ذکر فضائل اهل بیت علیهم السلام در قالب شعر··· 477

حرز حضرت رضا علیه السلام برای نجات از بلا و شر شیاطین··· 478

ص :9

ص :10

المرتضی خلیفة ربّ العالمین و علی محمّدبن علیّ الجواد التقیّ و علی علیّ بن محمّد الهادی النقیّ و علی الحسن بن علیّ الزکیّ العسکریّ و علی الحجّة القائم المنتظر المهدیّ نور الارض و عمادها و رجاء هذه الأمّة و سیّدها الذی یملأ اللّه به الأرض قسطا و عدلاً بعد ما ملئت ظلما و جورا عجّل الله فرجه الشریف و جعلنا الله من اعوانه و انصاره و المنتظرین لفرجه و لعنة اللّه علی اعدائهم اعداءاللّه و اعداء

الدین سیّما من ظلم فاطمة الزهراء و امیرالمؤمنین و غصب حقه الثابت من قبل ربّ العالمین و جلس مجلسه و ضیّع حقّه و حقوق اولاده الأئمّة الطاهرین حتیّ انتهی ظلمهم الی قتل اولاد الّنبیّ و اسرهم و تبعیدهم و تشرایدهم من دیارهم صلوات الله علیهم اجمعین فصار ظلمهم سببا لکلّ ظلم و خیانة و بدعة و هتک حرمة و عصیان و طغیان و حکومة ظالم و فساد فی العالمین فعلیهم مظلمة کلّ من ظلم و تعدّی و اسرف و عصی و حکم واطغی و تجاوز و تردّی و قتل وجنی و ابدع و افتری.

اللّهمّ العنهم لعنا و بیلاً و عذّبهم عذابا الیما و لاتغفرلهم ابدا و احشرهم و من تبعهم و اعانهم و رضی بفعالهم الی جحیمک زمرا و ادخلنا و جمیع المؤمنین و الموالین لأولیائک فی جنانک مع محمد و آله صواتک علیهم اجمعین مسرورا مستبشرا.

امید این که این توفیق همیشه رفیق این ذره ناقابل باشد و تا توان دارم در خدمت به دین خدا و اولیای او کوشا باشم؛ چرا که هیچ هدفی در این دنیا برای اهل ایمان بهتر از این نمی باشد. از این رو هرگز نمی خواستم از این موضوع خارج گردم.

و از سویی چون بسیاری از معارف اسلام و تشیع را به طور مشروح در بیانات و سیره مولای خودم حضرت ثامن الائمه علی بن موسی الرضا علیهم السلام مشاهده نمودم بر آن شدم که برای تأمین و تحکیم عقاید شیعیان و ازدیاد علاقه و محبت آنان به آن بزرگواران موضوع کتاب خود را به آن حضرت اختصاص دهم و به لطف خداوند آنچه مربوط به آن امام رؤوف و مهربان بود در ابعاد مختلف از کتب معتبر استخراج و با عباراتی ساده و روان جمع آوری نمودم و در اختیار دوستان قرار دادم.

در این کتاب نیز همانند کتب قبلی برای اهل ادب و علاقه مندان به عبارات

معصومین علیهم السلام که دارای نورانیت خاصی می باشد متون عربی را به طور مستقل در پاورقی آورده ام. و نام آن را با مشورت و استمداد از خداوند و اولیای او «شهید خراسان و پناه شیعیان» قرار دادم؛ به امید آن که آن امام رؤوف - صلوات الله و سلامه علیه - همچنان که به زوّار خود نوید داده اند که در وقت مرگ و قیامت و صراط و میران و تطایر کتب به فریاد آنان برسند و آنان را از سختی های قیامت برهانند این قطره را به دریای بیکران و بحارانوار فضایل خویش متصل نمایند و از این روسیاه نیز دستگیری فرمایند.1(1)

ص:13

لازم به یادآوری است که سعی نویسنده در این کتاب و کتاب های دیگر استفاده از متون معتبر و مورد قبول علما بوده است و اگر در ترجمه و یا بعضی از توضیحات حقیر ایراد و ابهامی دیده شود امید دارم این حقیر را با تذکر دوستانه خود راهنمایی فرمایند؛ چرا که هیچ انسانی جز معصومین علیهم السلام خالی از خطا و اشتباه نمی باشد.

ان تَجْدَ عَیبا فَسُدَّ الخَلَلا جَلَّ مَنْ لا عَیْبَ فِیهِ و علا

وَ ما اُبَ_ّرِءُ نَفْسی اِنَّنی بَشَرٌ اَسْهُوا وَ أخْطَأ مالَمْ یَحْمِنی قَدَرٌ

هر عیب که بینی تو به اصلاح آور بر عیب نظر مکن که بی عیب خداست

از خداوند توفیق خدمت به فرهنگ و معارف اسلامی و نشر معارف اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را خواستارم به امید آن که این هدیه را مولا و آقایم حضرت بقیة اللّه علیه السلام از این حقیر بپذیرند.

خادم اهل بیت علیهم السلام

سید محمد حسینی بهارانچی

ص :14

بن طلحه گوید: ولادت امام هشتم علیه السلام در 11 ذی حجه سال 153 هجری قمری، پنج سال بعد از وفات جدش امام صادق علیه السلام بوده و مادر آن حضرت «امّ ولد» و او را «خیزران مرسیه» و یا «شقراء نوبیه» می نامیدند؛ نام او «اروی» و لقب او «شقراء» بوده است.

سپس می گوید: کنیه امام علیه السلام ، «ابوالحسن» و القاب او «رضا» و «صابر» و «رضّی» و «وفّی» بوده و مشهورترین کنیه آن بزرگوار «رضا» می باشد. (1)4- علاّمه مجلسی رحمه اللّه سپس از کتاب «اعلام الوری» نقل نموده که آن

ص:16

بزرگوار در سال 148 هجری قمری در مدینه به دنیا آمد و گفته شده آن حضرت در روز جمعه و یا پنجشنبه یازدهم ذی قعده سال 153 قمری، پنج سال بعد از رحلت جدش امام صادق علیه السلام به دنیا آمده است.

مادر آن حضرت «امّ ولد» و کنیه او«امّ البنین» و نام او «نجمه» یا «سکن النوبیه» و یا «تکتم» بوده است.

آن گاه می گوید: امام علیه السلام در آخر ماه صفر در طوس خراسان در قریه ای به نام سناباد از دنیا رحلت نمود. و گفته شده که آن بزرگوار در روز جمعه 23 ماه مبارک رمضان سال 203 قمری رحلت نموده و سن مبارک او در آن وقت 55 سال و مدت امامت او 20 سال بوده است.

امامت آن حضرت با آخر خلافت هارون و سه سال و بیست و پنج روز خلافت محمّدامین و بعد از خلع شدن امین 14 روز خلافت عموی او ابراهیم بن مهدی معروف به ابن شکله همزمان بوده است. که پس از ابن شکله محمّدامین به خلافت باز گشت و یک سال و هفت ماه خلافت نمود تا این که طاهربن حسن او را به قتل رساند. و پس از محمّدامین، مأمون الرشید به مدت بیست سال خلافت نمود

و امامت آن حضرت در ایّام حکومت مأمون نیز ادامه داشت و به دست او به شهادت رسید.

ص:17

مرضی خدا و رسول و ائمه بعد از آن حضرت علیهم السلام بوده اند؟ فرمود: «آری» گفتم: پس به چه علت پدر شما به «رضا» ملقّب شده است؟ امام جواد علیه السلام فرمود: «مخالفین از دشمنان ما [یعنی اهل سنت] از پدرم راضی و او را پذیرفته بودند همچنان که دوستان و شیعیان، او را پذیرفته و از او راضی بودند.»(1)در همان کتاب از سلیمان بن حفص نقل شده که گوید: همیشه موسی

بن جعفر( علیهما السلام ) فرزند خود علی علیه السلام را به «رضا» ملقّب می نمود و می فرمود: «فرزندم رضا را نزد من آورید و به فرزندم رضا [چنین] گفتم و یا فرزندم رضا [چنین] گفت.» و چون او را خطاب می نمود می گفت: «یا اباالحسن».

گوید: مادر علی بن موسی الرضا کنیز و «امّ ولد» بود و از زمانی که موسی بن جعفر علیهما السلام او را خریداری نمود «تکتم» نامیده می شد.

2- در همان کتاب، از عون بن محمّد کندی نقل شده که گوید: از پدرم علیّ بن میثم که از همه مردم به امور ائمه علیهم السلام و اخبار و اطلاعات و وصلت های آنان اعرف و داناتر بود شنیدم که گفت:(1)

مادر موسی بن جعفر علیهما السلام «حمیدة المصفاه» که از اشراف عجم بود کنیزی را به نام «تکتم» خریداری نمود که از همه زن ها از جهت عقل و دیانت و احترام به مولای

ص:20

خود «حمیده المصفاة» با فضیلت تر و شایسته تر بود تا جایی که هرگز مقابل مولای خود «حمیدة المصفاه» نمی نشست و به او احترام می نمود. روزی «حمیدة المصفاة» مادر موسی بن جعفر، به فرزند خود گفت: فرزند عزیزم! «تکتم» کنیزی است که من تاکنون بهتر از او کنیزی نیافته ام و شکی ندارم که خداوند نسل او را ظاهر خواهد نمود. و من او را به تو بخشیدم، از او نگهداری کن.» و چون حضرت رضا علیه السلام از او متولّد گردید موسی بن جعفر علیه السلام او را «طاهره» نامید.(1)عون بن محمّد سپس می گوید: چون حضرت رضا علیه السلام از «تکتم» متولّد گردید «تام الخلقه» بود و شیر فراوان می خورد. پس تکتم مادر او گفت: مرا کمک دهید و یک دایه ای به کمک من بفرستید. به او گفته شد آیا شیر تو کم شده است؟ او گفت: به خدا سوگند، من دروغ نمی گویم، شیر من کم نشده لکن مرا عادت به دعا و اوراد و نماز و تسبیح است و چون فرزندی آوردم از آنها باز مانده ام.(2)3- در همان کتاب از هشام بن احمد نقل شده که گوید: حضرت

ص:21

موسی بن جعفر علیهما السلام به من فرمود: «آیا کسی از اهل مغرب وارد این شهر شده است؟» گفتم: خیر. فرمود: «آری، شخصی به نام احمر وارد شده، باید نزد او رویم.» پس آن حضرت سوار بر مرکب شد، ما نیز همراه او حرکت نمودیم تا نزد آن مرد رسیدیم و دیدیم او از اهل مغرب است و عده ای غلام و کنیز همراه خود آورده است.

(3)پس حضرت موسی بن جعفر علیه السلام به او فرمود: «برده های خود را به ما نشان

ده! پس او نه کنیز را نشان داد و امام علیه السلام هر کدام را می دید می فرمود: «مرا حاجتی در آن نیست، دیگری را بیاور.» آن مرد گفت: دیگر کنیزی ندارم. امام علیه السلام به او فرمود، «آری، کنیز دیگری داری، عرضه کن!» آن مرد گفت: نه به خدا سوگند، کنیزی ندارم جز یک کنیز که مریضه است. امام علیه السلام فرمود: «چه چیزی مانع توست که او را عرضه نمی کنی؟» پس آن مرد نپذیرفت که او را نشان دهد.

امام علیه السلام باز گشت و سپس مرا فرستاد و فرمود: «به او بگو! نهایت نظر تو در قیمت او چیست. و چون قیمتی را گفت تو بگو به آن قیمت خریدم.

ص:22

پس من نزد آن مرد رفتم و او گفت: از قیمت فلانی کمتر نمی فروشم. من گفتم: به آن قیمت خریدم. او گفت: من نیز فروختم، اما بگو بدانم آن مردی که دیروز با تو بود که بود؟ گفتم: او مردی از بنی هاشم بود. مرد مغربی گفت: کدام یک از بنی هاشم را می گویی؟ گفتم: او از نیکان و نخبه های آنان بود. مرد مغربی گفت: بیش از این تعریف کن. گفتم: بیش از این نمی دانم.(1)

پس آن مرد برده فروش گفت: من از حال این کنیز تو را خبر می دهم همانا من او را از دورترین نقطه مغرب خریداری نمودم.و زنی از اهل کتاب که این کنیز را با من دید به من گفت: این کنیز با تو چه می کند؟ گفتم: او را برای خود خریده ام. آن زن کتابی گفت: هرگز نباید چنین کنیزی نزد تو باشد، بلکه او باید نزد شایسته ترین فرد روی زمین باشد و چیزی نزد او نخواهد ماند تا فرزندی از او به دنیا آید که شرق و غرب زمین به او توجه نمایند و از او پیروی کنند.

هشام بن احمد می گوید: من آن کنیز را خدمت موسی بن جعفر علیه السلام بردم و چیزی نگذشت که حضرت رضا علیه السلام از او متولد گردید.

ص:23

ص:24

خدمت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نشسته بودم که فرزند او حضرت رضا علیه السلام بر پدر خود وارد شد، پس موسی بن جعفر علیه السلام روی مبارک خود را به من نمود و فرمود: «ای علی بن یقطین! این آقای فرزندان من است و من کنیه خود را به او بخشیده ام.»

هنگامی هشام بن حکم در بغداد این سخن را از من شنید به صورت خود زد و گفت: وای بر تو، چه گفتی؟! علیّ بن یقطین می گوید: به او گفتم: به خدا سوگند،

آنچه شنیده بودم برای تو گفتم: پس هشام بن حکم گفت: به خدا سوگند، امامت بعد از موسی بن جعفر به علیّ بن موسی منتقل خواهد شد.

(1)3- در همان کتاب، از منصور بن یونس بن بزرج نقل شده که گوید: روزی

ص:27

خدمت حضرت ابوالحسن موسی بن جعفر علیهما السلام رسیدم، پس آن حضرت به من فرمود: «ای منصور! می دانی امروز من چه عملی را انجام داده ام؟ گفتم: خیر. امام علیه السلام فرمود: «امروز من فرزندم علی را وصّی و جانشین خود قرار داده ام» سپس با دست مبارک به فرزند خود علی بن موسی الرضا اشاره نمود و فرمود: «من کنیه خود را به او بخشیدم و او پس از من جانشین من خواهد بود. پس نزد او برو و به او تبریک بگو و بدان که تو از طرف من مأمور هستی که چنین کنی.»

منصور بن یونس می گوید: من خدمت حضرت رضا علیه السلام رفتم و او را به امامت بعد از پدر خود تبریک گفتم و به او خبر دادم که موسی بن جعفر علیه السلام مرا به چنین کاری امر نموده است. غنام بن قاسم می گوید: من این سخنان را از منصور بن یونس شنیدم، اما او بعد از موسی بن جعفر [چون اموالی از آن حضرت نزد او بود] امامت حضرت رضا علیه السلام را انکار نمود و مهر اموال امام را شکست و تصرّف نمود [و از واقفیه گردید].

(1)4- در همان کتاب از مفضّل بن عمر نقل شده که گوید: من خدمت حضرت

ص :28

کاظم علیه السلام رسیدم و دیدم او فرزند خود علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام را در دامن گرفته و می بوسد و زبان او را می مکد و او را بر شانه می گذارد و به سینه می چسباند و می فرماید:

«پدر و مادرم فدای تو! چه قدر پاکیزه و خوشبویی و چه قدر فضل و بزرگواری تو آشکار است؟!» گفتم: فدای شما شوم، محبّت این فرزند همانند محبّت شما در قلب من جای گرفت.

امام علیه السلام فرمود: «ای مفضّل! نسبت و منزلت او به من همانند نسبت و منزلت من است به پدرم و ما همه طبق فرموده قرآن ذریّه پیامبر صلی الله علیه و آله هستیم.»

مفضّل می گوید: گفتم: او پس از شما صاحب امر امامت است؟ فرمود: «آری، هر کس از او پیروی کند نجات یابد و هر کس از اطاعت او سرپیچی کند کافر خواهد شد.»

او از عده ای از اهل بیت خود نقل نموده که موسی بن جعفر علیهما السلام افرادی مانند، اسحاق بن جعفر بن محمّد و ابراهیم بن محمّدجعفری و جعفر بن صالح و معاویة بن جعفریین و یحیی بن حسین بن زید و سعدبن عمران انصاری و محمّدبن حارث انصاری و یزید بن سلیط انصاری و محمّد بن جعفر اسلمی را شاهد قرار داد و بعد از اقرار به یگانگی خداوند و رسالت پیامبراسلام صلی الله علیه و آله و حقانیت قیامت و حشر بعد از مرگ و حساب و قصاص [و مجازات] در قیامت و حقانیت و وقوف [هر انسانی] در قیامت مقابل حکم الهی و این که آنچه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از طرف خداوند ابلاغ نموده [و به آن مبعوث گردیده] حق است و آنچه جبرئیل امین از طرف خداوند به رسول او صلی الله علیه و آله القاء نموده حق است و این که من بر چنین اعتقادی زنده هستم و بر چنین

ص:30

اعتقادی می میرم و در قیامت ان شاءاللّه مبعوث خواهم شد.

سپس آن حضرت آنان را گواه گرفت و فرمود: «این وصیتی است که من به خط خود نوشته ام و این وصیت من می باشد، چنان که وصیت جدّم امیرالمؤمنین علیه السلام و وصیت امام حسن و امام حسین و علیّ بن الحسین و محمّد بن علی باقر و جعفر بن محمّد صادق قبلاً بدون کم و کاست نیز چنین بوده است و من این وصیت را به فرزندم علی و فرزندان دیگرم که بعد از او ان شاءاللّه خواهند آمد می نمایم.

(1)پس اگر این فرزندم علی [بن موسی الرّضا] از آنان رشد و صلاح دید و دوست داشت که آنان را بر انجام این وصیت اقرار و تنفیذ نماید مجاز خواهد بود و اگر از آنان کراهت داشت و خواست که آنان را از این وصیت نامه خارج نماید اختیار با او خواهد بود و آنان را حق نظر در انجام این وصیت نخواهد بود.

من فرزندم علیّ بن موسی الرّضا را متولّی صدقات و اموال و فرزندان بزرگ و کوچک خود قرار داده ام و فرزندان خود ابراهیم و عباس و اسماعیل و احمد و امّ احمد را نیز ولایت دادم و امر همسران خود را نیز به عهده فرزندم علی علیه السلام قرار

ص:31

دادم و ثلث صدقات پدرم و اهل بیتم نیز در اختیار اوست، او به هر طریق که خواسته باشد مانند صاحب مال می تواند در آنها اعمال نظر نماید.

او مختار است که در اموال من هر گونه تصرفی مانند فروش و بخشش و حتی صدقه به غیر کسانی که من وصیت نموده ام بنماید. بلکه او همانند من خواهد بود نسبت به مال و اهل و فرزندان من، اگر میل او باشد که برادران خود را که در اول وصیت نامه نام بردم بر حال خود واگذارد مختار است و اگر نظر دیگری داشته باشد نیز مجاز است و هر کدام آنان که بخواهد خواهر خود را به ازدواج در آورد بدون اذن و اجازه او مجاز نخواهد بود.

(1)و هر سلطانی که در امور داخلی او دخالت کند و یا از انجام آنچه در این وصیت نامه ذکر نمودم جلوگیری کند از خدا و رسول او بیزار خواهد بود و خدا و رسول او صلی الله علیه و آله نیز از او بیزار می باشند و لعنت خدا و لعنت لعنت کنندگان و ملائکه

ص:32

مقرّبین و همه پیامبران و مرسلین و مؤمنین بر او خواهد بود و هیچ سلطانی حق ندارد نسبت به اموال من که در اختیار اوست دخالت کند. بلکه هیچ کدام از این فرزندان من که مالی از من نزد اوست (بدون اذن او) حق تصرف ندارد و آنچه او می گوید از مقدار آن اموال و کم و زیاد آنها در گفته خود صادق است.

(1)و این که من [برادران و] افراد دیگر را با او نام بردم مقصود من تعظیم و

احترام آنها بود و درحقیقت اختیار فرزندان کوچک من و مادران آنان و هر گونه تحویل و تحولی از امور آنان به دست اوست، حتی ازدواج آنان بدون اجازه و مشورت با او صحیح نمی باشد و اگر جز این کنند، با خدا و رسول او صلی الله علیه و آله مخالفت نموده و با او به ستیز برخاسته اند، او به امر نکاح فرزندان من داناتر است پس اگر او مایل بود آنان را تزویج دهد و اگر مایل نبود رها کند و این موضوع را من در اول وصیت نامه خود به آنان سفارش نموده ام و خدا را بر آنان گواه می گیرم و احدی حق ندارد اسرار وصیت نامه مرا افشا نماید و به کسی بازگو کند.

(2)پس هر کس نسبت به این وصیت نامه تخلّف کند گناهکار خواهد بود و هر

ص:33

کس (به آن عمل کند و) به نیکی روی آورد اهل سعادت خواهد بود و البته خداوند به کسی ستم روا نمی دارد و هیچ فردی، چه سلطان و چه غیر سلطان، حق ندارد این وصیت نامه را که ممهور به مهر من شده است باز کند و هر کس چنین کند لعنت و غضب خدا بر او خواهد بود و ملائکه الهی و همه مسلمین و مؤمنین حافظ این وصیت نامه می باشند و آن را موسی بن جعفر علیه السلام و شهود حاضر ممهور نمودند.»

موسی بن جعفر علیهما السلام را از مدینه خارج کنند آن حضرت به فرزند خود علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام دستور داد که تا زنده است هر شب بستر خود را پشت در خانه قرار دهد و آن جا استراحت کند تا وقتی که از طرف پدر خود به او خبر برسد. مسافر که از خدام آن بزرگوار است می گوید _ پس از آن ما همیشه بستر حضرت رضا علیه السلام را در دهلیز خانه آماده می کردیم و آن حضرت بعد از عشا می آمد و در بستر خود می خوابید و صبح به منزل خود باز می گشت.

(1)چهار سال به این کیفیت گذشت تا این که شبی بستر او را آماده کردیم و آن بزرگوار نیامد پس عیال آن حضرت وحشت نموده و دل باختند و از نیامدن آن حضرت اضطراب بزرگی بر ما وارد شد و چون صبح شد وارد خانه شدند و فورا نزد امّ احمد رفتند و فرمودند: «بیاور آنچه را که پدرم نزد تو سپرده است.» پس امّ احمد ناله و شیون نمود و بر صورت خود زد و گریبان پاره کرد و گفت: به خدا سوگند، مولایم از دنیا رفته است. حضرت رضا علیه السلام او را آرام نمود و فرمود:

«سخنی نگو و چیزی اظهار نکن تا خبر شهادت موسی بن جعفر علیه السلام به والی مدینه برسد.» پس امّ احمد ظرف کوچکی با دو هزار دینار و یا چهار هزار دینار

ص:35

تحویل حضرت رضا علیه السلام داد و گفت: حضرت موسی بن جعفر علیه السلام دستور داده بود که کسی را از آن مطلع نسازم و این امانت ها را حفظ نمایم تا آن حضرت از دنیا برود و هر که از فرزندان او بعدا از آن ها مطالبه نمود به او تحویل دهم و به خدا سوگند آلان دانستم که آقایم موسی بن جعفر علیه السلام از دنیا رفته است.

(1)پس حضرت رضا علیه السلام آن امانات را گرفتند و آنان را امر به سکوت نمودند تا خبر شهادت موسی بن جعفر علیه السلام به مدینه رسید و از آن پس حضرت رضا علیه السلام دیگر در دهلیز خانه نخوابیدند و چون خبر شهادت موسی بن جعفر علیه السلام به مدینه رسید ما روزها را شماره کردیم و دانستیم که آن حضرت در همان شبی که حضرت رضا علیه السلام به بستر خود نیامد از دنیا رفته است.

(2)2- در همان کتاب، از کافی، از صفوان جمال نقل شده که گوید: به حضرت

ص:36

رضا علیه السلام گفتم: امام چه وقتی می فهمد که مقام امامت به او منتقل شده است؟ وقتی که خبر رحلت امام به او می رسد یا وقتی که امام از دنیا می رود؛ چنان که موسی بن جعفر علیه السلام در بغداد از دنیا رفت و شما در اینجا بودید؟

امام علیه السلام فرمود، «در همان ساعتی که امام قبلی از دنیا می رود او می داند که امامت به او منتقل شده است.» صفوان می گوید: گفتم: از کجا به او خبر می رسد؟ فرمود: «خداوند به او الهام می فرماید.»

(1)3- علاّمه مجلسی، در بحار، از کتاب عیون المعجزات نقل نموده که گوید:

از راه های صحیح و معتبر به دست آمده که سندی بن شاهک خرمای مسمومی را برای حضرت کاظم علیه السلام آماده نمود و آن حضرت را اجبار نمود تا ده دانه از آن خرمای مسموم را تناول نماید. پس سندی گفت: بیش از این میل کنید. امام علیه السلام به او فرمود: «تو به آن هدفی که داشتی و به آن مأمور بودی رسیدی.»

(2)سپس گوید: چند روز قبل از شهادت امام علیه السلام سندی بن شاهک قضات و

ص:37

عدول را جمع نمود و گفت: مردم می گویند موسی بن جعفر در سختی و شدت به سر می برد شما ببینید آیا بیماری و یا فشار و ناراحتی بر او هست؟ امام علیه السلام روی مبارک خود را به آنان نمود و فرمود: «شاهد باشید که من سه روز دیگر به وسیله سمّی که به من داده اند کشته خواهم شد لکن الان در ظاهر سالم هستم و در آخر امروز رنگ من شدیدا قرمز خواهد شد و فردا شدیدا زرد خواهد شد و روز سوم سفید خواهد شد و سپس به رحمت و رضوان الهی خواهم رفت.»

پس آن بزرگوار چنان که فرموده بود در آخر روز سوم سال 183 هجری قمری از دنیا رحلت نمود و سن مبارک آن حضرت 54 سال بود که بیست سال آن را با پدر خود امام صادق علیهما السلام گذرانده بود و سی چهار سال بعد از پدر خود مدت امامت آن حضرت بود.

(1)4- علاّمه مجلسی در کتاب بحار، از کتاب کافی، از بزنطی، ضمن حدیث

ص:38

مفصلی از حضرت رضا علیه السلام نقل نموده که فرمود: «اگر خداوند از اولیای خود دفاع

نمی کرد و انتقام آنان را از دشمنان نمی گرفت [دشمنان آنان را زنده نمی گذاردند]. مگر ندیدی خداوند با آل برمک چه کرد؟ و برای موسی بن جعفر علیه السلام چگونه از آنان انتقام گرفت؟ و فرزندان اشعث چون ولایت آن حضرت را پذیرفتند خداوند آنان را از خطر بزرگی نجات داد؟»

سَیِّدِةِ النِّسآءِ بِاِرْثٍ مَغْصُوبٍ وَ وِلاءٍ مَسْلُوبٍ وَاَمْرٍ مَغْلُوبٍ وَدَمٍ مَطْلُوبٍ وَسَمٍّ مَشْروُبٍ

اَللّهُمَ وَ کَما صَبَرَ عَلی غَلیظِ الِْمحَنِ وَ تَجَرٌّعِ عُصَصِ الْکُرَبِ وَ اسْتَسْلَمَ لِرِضاکَ وَاَخْلَصَ الْطَّاعَةَ لَکَ وَمَحَضَ الْخُشُوعَ وَاسْتَشْعَرَ الْخُضُوعَ وَعادَی الْبِدْعَةَ وَاَهْلَها وَلَمْ یَلْحَقْهُ فی شَیْئٍ مِنْ اَوامِرِکَ وَ نَواهیکَ لَوْمَةُ لائمٍ صَلِّ عَلَیْهِ صَلوةً نامِیَةً مُنیفَةً زاکِیَةً تُوجِبُ لَهُ بِها شَفاعَةَ اُمَمٍ مِنْ خَلْقِکَ وَ قُرُونٍ مِنْ بَرایاکَ وَ بَلِّغْهُ عَنّا تَحِیَّةً وَ سلاماً وَ اتِنا مِنْ لَدُنْکَ فی مُوالاتِهِ فَضْلاً وَ اِحْسانا وَ مَغْفِرَةً وَ رِضْوانا اِنِّکَ ذُوالْفَضْلِ الْعَمیمِ وَالْتَّجاوُزِ الْعَظیمِ بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الْرّاحِمینَ.»

محدّث قمی سپس می گوید: در احادیث بسیاری وارد شده است: «زیارت آن حضرت مثل زیارت حضرت رسول صلی الله علیه و آله است» و در روایتی آمده است «مثل آن

است که کسی حضرت رسول و امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیهما را زیارت کرده باشد و در روایت دیگری، آمده است: «مثل آن است که امام حسین علیه السلام را زیارت کند» و در حدیث دیگری آمده است: «هر کس آن حضرت را زیارت کند بهشت از برای اوست.»

همچنین می گوید: خطیب در «تاریخ بغداد» از علیّ بن خلال نقل کرده که گوید: هیچ امر دشواری مرا روی نداد که بعد از آن نزد قبر حضرت موسی بن جعفر علیه السلام بروم و به آن جناب متوّسل شوم مگر آن که خدای تعالی آن را برای من آسان کرد. (منتهی الامال، ص 400).

کیف القرار لأرضه و سماءه و بنو البتول مشردّ الکفّار

لهفی لموسی الکاظم بن الصادق نجل النبّی خلیفة الابرار

أمر الرشید بن اللعین لأخذه غضبا علیه بروضة المختار

جرّوه قسرا عن مدینة جدّه حین الصلاة مناجیا للباری

نادی بقلبٍ مکمدٍ یا جدّنا یا للفضیحة من ید الفجّار

فاقیم بین یدی رشیدٍ کافر متحّرکا شفتاه بالاذکار

شتم الرشید لبغضه و لکفره سبحان ما اجری علی المختار

فی السجن امسی فی القیود مصفّدا و سجوده مستغرق بنهار

و تراه فی قعر السجون معذّبا کاللؤلؤ المکنون قعر بحار

ایّامه مثل اللیالی مظلمة و نجومه دمع کعین الجاری

و بتسع تمرٍ سمّه فی داره احشاءه قد او قدت بالنار

و بدت جنازته و اشرق نوره نور الإله رأی اوُلوا الابصار

کالعرش حُمّل فوق اربع حامل ابن النبّی و سیّد الابرار

و یقول المؤلف:

و لقد بکت ملائکة السماء لقتله و الانبیاء المرسلون بغیر قرار

یا شیعة المصطفی فابکوا له و لقد بکته خیرة الأخیار

و ارجوا به شفاعة جدّه الم _صطفی فهو خیر آل نزار

ص:41

مشابهت و رسوم انجام نمی شود، چرا که مسأله امامت] که عهد و امانت الهی است[ از اموری است که قبل از خلقت امامان معهود خداوند بوده [و از طرف او تعیین شده است].»

(1)سپس امام باقر علیه السلام جابربن عبداللّه انصاری را طلب نمود و به او فرمود:

«قصه صحیفه [مادرم فاطمه علیهاالسلام ] را طبق آنچه مشاهده کرده ای بیان کن.» جابر گفت: آری، من خدمت مولای خودم فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتم تا ولادت امام حسین علیه السلام را به او تبریک بگویم ناگهان در دست او نوشته سفید و نورانی را دیدم و گفتم: ای بانوی عالم! این نوشته چیست؟

فاطمه علیهاالسلام فرمود: «این صحیفه ای است که نام امامان از فرزندان من در آن

ص:43

نوشته شده است.» گفتم: آن را به من بدهید تا ببینم. فاطمه علیهاالسلام فرمود: «ای جابر! اگر از دادن آن ممنوع نبودم چنین می کردم لکن نهی شده است که جز پیامبر و وصّی پیامبر و اهل بیت پیامبر آن را لمس کنند و تو مجازی ظاهر آن را بنگری و محتوای آن را بدانی.»

(1)جابر می گوید: ناگهان دیدم در آن صحیفه نوشته شده بود:

1- ابوالقاسم محمّد بن عبد اللّه المصطفی، امّه آمنة.

2- ابوالحسن علیّ بن ابی طالب المرتضی امّه فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف.

3- ابو محمّد الحسن بن علیّ البرّ.

4- ابوعبد اللّه الحسین بن التقیّ، امّهما فاطمة بنت محمّد.

5- ابومحمّد علیّ بن الحسین العدل، امّه شهربانو بنت یزد جرد.

6- ابو جعفر محمّد بن علیّ الباقر، امّه امّ عبداللّه بنت الحسن بن علّی بن ابی طالب.

7- ابوعبداللّه جعفر بن محمّد الصادق و امّه امّ فروة بنت القاسم بن محمّدبن ابی بکر.

8- ابوابراهیم موسی بن جعفر،امّه جاریة، اسمها حمیدة المصفّاة.

ص:44

9- ابوالحسن علّی بن موسی الرّضا، امّه جاریة، اسمها نجمة.

10- ابوجعفر محمّدبن علیّ الزکیّ، امّه جاریة، اسمها خیزران.

11- ابوالحسن علّی بن محمّدالامین، امّه جاریة، اسمها سوسن.

12- ابومحمّد الحسن علیّ الرفیق، امّه جاریة، اسمها سمانة و تکنّی امّ الحسن.

13- ابوالقاسم محمّد بن الحسن، هو حجّه اللّه القائم، امّه جاریة، اسمها نرجس. صلوات اللّه علیهم اجمعین

مرحوم صدوق در پایان حدیث می گوید: در این حدیث نام حضرت مهدی برده شده لکن به نظر من بردن نام او جایز نیست.

مؤلف می گوید: چنانکه در کتاب «دولة المهدی علیه السلام » گفته شد نهی از ذکر نام حضرت مهدی علیه السلام مربوط به زمان هایی بوده که بردن نام آن حضرت سبب گرفتاری شیعیان و متعلقین آن حضرت می شده است.

حسین علیهم السلام وارد مسجد الحرام شدند، در حالی که امیرالمؤمنین علیه السلام بر دست سلمان تکیه نموده بود. پس مردی نیک سیما و خوش لباس بر امیرالمؤمنین علیه السلام سلام کرد و چون آن حضرت سلام او را پاسخ داد، آن مرد گفت:

(1)یا امیرالمؤمنین! من از شما سه مسأله را سؤال می کنم، اگر پاسخ آنها را دادی

می دانم که این مردم مرتکب خلاف شده اند و من حکم می کنم که آنان از کیفر دنیا و آخرت ایمن نیستند و اگر پاسخ ندادی می دانم که شما با آنان یکسان هستید] و حقی از شما تضییع نشده است]. امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: «از هر چه می خواهی سؤال کن.»

(2)آن مرد گفت: به من خبر بده که چون انسان می خوابد روح او کجا می رود؟ و بگو بدانم دلیل فراموشی و به یاد آوردن انسان چیست؟ و سؤال سوم علت این که فرزند شباهت به عموها و دایی های خود پیدا می کند چیست؟

ص:46

امیرالمؤمنین علیه السلام روی مبارک خود را به امام حسن علیه السلام نمود و فرمود: «پاسخ او را بده.»

(2)پس امام حسن علیه السلام به او فرمود: «اما سؤال تو از این که چون انسان می خوابد روح او کجا می رود؟ همانا روح او در وقت خواب متعلّق به باد است و باد متعلّق به هوا می باشد و این چنین است تا وقتی که او را تکان دهند که بیدار شود. پس اگر خداوند اجازه بازگشت روح او را به بدن داده باشد روح به بدن صاحبش باز می گردد و اگر اجازه بازگشت به بدن نباشد هوا باد را جذب می کند و باد روح را جذب می نماید و دیگر روح به بدن باز نمی گردد تا وقتی که در قیامت مبعوث شود.

و اما مسأله فراموشی و به یادآوردن همانا قلب انسان در ظرفی است و بر آن ظرف سرپوشی است پس اگر انسان در آن حال بر محمّد و آل او صلی الله علیه و آله صلوات کامل بفرستد [کمال صلوات به ذکر آل محمّد صلی الله علیه و آله می باشد] آن سرپوش کنار می رود و قلب روشن می شود و انسان آنچه را فراموش کرده به یاد می آورد و اگر صلوات بر محمّد و آل او نفرستد و یا صلوات ناقص بفرستد [و آل محمّد را در صلوات شریک نکند] سر پوش برداشته نمی شود و قلب او تاریک خواهد بود و در فراموشی به سر می برد.

ص:47

(1)و امّا این که فرزند بسا شبیه عموها و دایی های خود می شود به این علت است که چون مرد با همسر خود با قلبی آرام و عروقی ملایم و بدون اضطراب مجامعت کند نطفه در داخل رحم زن قرار می گیرد و فرزند شبیه پدر و مادر خود می شود و اگر با قلب مضطرب و عروق غیر آرام و بدن لرزان مجامعت کند نطفه مضطرب می گردد و بر بعضی از عروق قرار می گیرد پس اگر بر عروق عموها قرار گیرد فرزند شبیه به عموهای خود می شود و اگر بر عروق دایی ها واقع شود فرزند شبیه به دایی های خود خواهد شد.»

(2)آن مرد چون این سخنان را شنید گفت: من همان گونه که همیشه شهادت

ص:48

می داده ام به یگانگی خداوند و رسالت محمّد صلی الله علیه و آله اکنون نیز شهادت و گواهی

می نمایم که تو وصی او و قائم به حجت او می باشی - در این حال به امیرالمؤمنین علیه السلام اشاره نمود - و به امام حسن علیه السلام گفت: و شهادت می دهم که تو نیز وصی پدر خود و قائم به حجت او بعد از او هستی و سپس به امام حسین علیه السلام اشاره نمود و گفت: و شهادت می دهم که تو نیز بعد از برادر خود وصی پدر خود علی علیه السلام هستی، و شهادت می دهم که علیّ بن الحسین قائم به امر حسین و محمّدبن علی قائم به امر علیّ بن الحسین و جعفر بن محمّد قائم به امر محمّد بن علی و موسی بن جعفر قائم به امر جعفر محمّد و علیّ بن موسی قائم به امر موسی بن جعفر و محمّد بن علی قائم به امر علیّ بن موسی و علیّ بن محمّد قائم به امر (1)محمّدبن علی و حسن بن علی قائم به امر علی بن محمّد می باشد. و شهادت

ص:49

می دهم که مردی از فرزندان حسن بن علی _ که نام و کنیه او برده نمی شود تا امر او در زمین ظاهر گردد و زمین را پر از عدل و داد کند چنان که پر از ظلم و جور شده باشد _ قائم به امر حسن بن علی خواهد بود. و سلام بر تو ای امیرمؤمنان و رحمت و برکات خدا بر تو باد. سپس برخاست و از بین ما رفت.

(1)امیرالمؤمنین علیه السلام به امام حسن علیه السلام فرمود: «ببین او کجا رفت؟» امام حسن علیه السلام

از مسجد خارج شد و به دنبال او رفت و فرمود: «او چون قدم به خارج مسجد گذارد، من ندانستم به کجای زمین رفت.» و چون خدمت پدر خود بازگشت و پدر را از وضع او آگاه نمود امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «او را نشناختی؟» گفتم: خدا و رسول او و امیرالمؤمنین به او داناترند. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود «او خضر علیه السلام بود.»

ص:50

مهدی علیه السلام بر این آزارهای روحی و تکذیب های [توهین آمیز] صابر باشد او همانند مجاهدی است که مقابل رسول خدا صلی الله علیه و آله با دشمنان اسلام بجنگد.»

انداخت و خطی به زمین کشید و روی مبارک به من نمود و فرمود:

(1)«خداوند ستمکاران را گمراه خواهد نمود و آنچه اراده کند انجام خواهد داد.» گفتم: مقصود شما چیست؟ فرمود: «هرکس به این فرزند من ظلم کند و حق او را ضایع و امامت او را بعد از من انکار نماید مانند کسی است که به علیّ بن ابی طالب علیه السلام ظلم نمود و حق او را غضب کرد و امامت او را بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله انکار نمود.»

پس من دانستم که آن حضرت از مرگ خود خبر می دهد و به امامت فرزند خود اشاره می فرماید. به آن حضرت گفتم: به خدا سوگند، اگر من زنده بودم تسلیم او خواهم بود و حق او را خواهم شناخت و به امامت او اقرار خواهم کرد. الآن نیز شهادت می دهم که او بعد از شما حجت خدا بر خلق او و دعوت کننده به دین

ص:53

اوست. امام کاظم علیه السلام فرمود: «ای محمّدبن سنان! خداوند به تو عمر خواهد داد و تو مردم را به امامت او و امامت فرزند او دعوت خواهی نمود.» گفتم: فدای شما شوم، فرزند او کیست؟ فرمود: «امام بعد از او محمّد نام دارد.» گفتم: من به امامت او نیز راضی و تسلیم هستم.

امام کاظم علیه السلام فرمود:«آری، چنین یافتم تو را در کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام . همانا تو بین شیعیان ما از برق در شب تاریک روشن تر هستی.» سپس فرمود: ای محمّد بن سنان! مفضل بن عمر نیز مورد انس و آرامش روح من است و تو از او به من نزدیک تری و بر آتش (دوزخ) حرام است که به تو نزدیک شود.»

عالم به همه احکام الهی، برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و خلیفه و جانشین او بر امت و ولیّ او امیرالمؤمنین علیّ بن ابی اطالب علیه السلام است که نسبت به پیامبر خدا به منزله هارون است برای موسی و اطاعت او از طرف خداوند در آیه شریفه (یااَیُّهَاالذین آمنوا اطیعواللّه و اطیعوالرسول و اولی الأمر منکم) واجب شده است و توصیف او نیز در آیه مبارکه (انّما ولیّکم اللّه و رسوله و الذین آمنو الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون) بیان گردیده.

(1)و در غدیر خم نیز توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله ولایت و امامت او از طرف خداوند تثبیت شده و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز از ناحیه پروردگار خود به مردم فرموده: ألست اولی بکم منکم بانفسکم؟ قالوا: بلی، قال صلی الله علیه و آله : فمن کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و أعن من اعانه.»

[یعنی: ای مردم! آیا من از خود شما به شما سزاوراتر نیستم؟ گفتند: آری،

ص:55

چنین است. فرمود: پس هر کس من مولا و صاحب اختیار اویم علی نیز مولا و صاحب اختیار اوست. سپس فرمود: خدایا، دوست بدار هر کس علی را دوست می دارد و دشمن بدار هر کس علی را دشمن می دارد و یاری کن هر کس علی را یاری می کند و خوار و ذلیل کن هر کس علی را خار می کند و کمک ده هر کس علی را کمک می دهد].

(1)سپس فرمود: «علیّ بن ابی طالب علیه السلام امیرمؤمنان و امام و پیشوای متقین و

پرهیزکاران و رهبر و پیشگام سفید رویان بهشتی و افضل اوصیا و بهترین خلق خدا بعد از رسول او صلی الله علیه و آله می باشد و بعد از او حسن بن علی و سپس حسین بن علی دو سبط پیامبر و دو فرزند فاطمه اطهر (بهترین زنان عالم) هستند و بعد از آنان علیّ بن الحسین و محمّدبن علی و جعفربن محمّد و موسی بن جعفر و علیّ بن موسی و محمّدبن علی و علیّ بن محمّد و حسن بن علی و سپس حضرت بقیة اللّه امام زمان علیهم السلام می باشند که هر کدام پس دیگری امام و حجت الهی خواهد بود.

و آنان عترت رسول اللّه صلی الله علیه و آله هستند و وصیت رسول خدا نسبت به امامت آنان

ص:56

معروف و مشهور است و در هیچ زمانی زمین خالی از آنان نبوده و نخواهد بود و آنان دستگیره محکم الهی و رهبران هدایت و حجت های خداوند در روی زمین هستند تا زمانی که خداوند زمین و اهل آن را وارث شود] و همگان به عالم دیگر منتقل گردند].

(1)و هرکس با آنان مخالفت کند ضالّ و مضلّ (گمراه و گمراه کننده) و تارک حق خواهد بود و آنان قرآن ناطق و بیان کننده گان علوم رسول خدایند، و هر کس از دنیا برود و معرفت آنان را نیافته باشد مانند زمان جاهلیت مرده است، آئین آنان [از جهت عمل و کردار] تقوا و ورع در دین، عفّت، صدق، صلاح، اجتهاد و کوشش در عبادت، ادای امانت به خوب و بد مردم، طول سجود، شب بیداری در عبادت، پرهیز از محرّمات، انتظار فرج با بردباری، مصاحبت و هم نشینی نیکو، و رعایت حق همسایگان و همراهان می باشد.»

(2)2- در همان کتاب، از ابوحمزه ثمالی، از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود:

ص:57

«خداوند عزّوجلّ حضرت محمّد صلی الله علیه و آله را برای هدایت جن و انس مبعوث نمود و بعد از او دوازده نفر را جانشین و وصیّ او قرارداد که بعضی گذشته و بعضی باقی مانده اند [و خواهند آمد [و هر وصیّ از اوصیای پیامبر صلی الله علیه و آله روشی [و دستورالعملی[ خواهد داشت و اوصیای بعد از پیامبر اسلام بر روش اوصیای عیسی علیه السلام می باشند و عدد آنان نیز دوازده نفر خواهد بود و امیرالمؤمنین علیه السلام بر روش عیسی علیه السلام می باشد.»

بعضی از شارحین می گویند: در احادیث وارد شده است که مردم بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله در باره امیرالمؤمنین علیه السلام همانند عیسی علیه السلام سه دسته شدند غلات از شیعه برای علی علیه السلام ادعای خدایی کردند، چنان که غلات نصارا نیز مسیح را پسر خدا دانستند، خوارج امیرالمؤمنین علیه السلام را متهم نمودند و نسبت کفر به او دادند و هشتاد سال او را بر سر منابر لعنت کردند، چنان که یهودی ها نیز عیسی علیه السلام را متهم نموده و مادر او را به عمل زشت نسبت دادند، و اما فرقه سوم که آنان را عدلیه [و شیعیان علی علیه السلام ] می گویند کسانی هستند که این دو بزرگوار یعنی حضرت امیرالمؤمنین و حضرت عیسی علیهما السلام را امام و پیامبر دانسته و در همان منزلتی که نزد خداوند دارند قرار داده اند.

ص:58

عبدالرحمان نقل نموده که گوید: به خدا سوگند، موسی بن جعفر علیه السلام از متوسمّین و اهل فراست بود و می دانست که عده ای از یاران او اهل وقف خواهند شد و امامت حضرت رضا علیه السلام را نخواهند پذیرفت لکن کظم غیظ می کرد و به آنان اظهار نمی نمود و به همین علت به لقب کاظم ملقب گردید.

(1)2- در همان کتاب از یونس بن عبدالرحمان نقل شده که گوید: چون حضرت کاظم علیه السلام از دنیا رحلت نمود احدی از وکلای آن حضرت نبود جز آن که اموال زیادی از آن حضرت نزد او بود و این سبب شد که مرگ امام علیه السلام را انکار کنند و امامت حضرت رضا علیه السلام را نپذیرند.

سپس می گوید: نزد زیاد قندی، که یکی از وکلای حضرت کاظم علیه السلام بود، هفتاد هزار دینار طلا موجود بود و نزد علیّ بن ابی حمزه بطائنی سی هزار دینار بود و

من چون این وضعیت را دیدم و حقیقت برای من روشن گردید و دانستم که امام بعد از موسی بن جعفر حضرت رضا علیهما السلام می باشد مردم را به امامت آن حضرت دعوت نمودم و این دو نفر (یعنی زیاد قندی و ابوحمزه) برای من پیام فرستادند و گفتند: چرا چنین می کنی؟ اگر نیاز به مال داری ما تو را بی نیاز خواهیم نمود و در پیام خود برای من ده هزار دینار طلا ضمانت نمودند به شرط این که من در مورد امامت

ص:60

حضرت رضا علیه السلام چیزی نگویم.

(1)پس من به سخن آنان گوش نکردم و گفتم: ما از صادقین علیهم السلام روایت داریم که فرموده اند: «چون بدعت ها ظاهر گردد بر عالم و دانشمند واجب است که علم خود را ظاهر کند [و حقایق را همان گونه که هست افشا نماید] و اگر چنین نکند نور ایمان از او گرفته خواهد شد.» و من هرگز جهاد در راه خدا را رها نخواهم نمود و به همین علت آن دو نفر دشمن من گردیدند و نسبت به من اظهار عداوت کردند.

(2)3- در همان کتاب از احمد بن حمّاد نقل شده که گوید:یکی از وکلای موسی

ص:61

بن جعفر علیه السلام عثمان بن عیسای رواسی بود که از طرف آن حضرت در مصر وکالت داشت و مال فراوانی از امام علیه السلام نزد او بود و شش نفر کنیز نیز جزء آن اموال بودند و چون حضرت رضا علیه السلام آن اموال و کنیزان را از او مطالبه نمود او در پاسخ آن حضرت نوشت: پدر شما نمرده و از دنیا نرفته است.

حضرت رضا علیه السلام به او نوشتند: «همانا پدرم از دنیا رفت و ما میراث او را تقسیم نمودیم و مرگ او بین مردم روشن گردید.» و چون امام علیه السلام مرگ پدر خود را اثبات نمود او باز در پاسخ آن حضرت نوشت:اگر پدر شما از دنیا نرفته باشد که البته حقی به اموال او ندارید و اگر چنانکه می گویید از دنیا رفته باشد او قبل از مرگ خود دستوری به من نداده که اموال او را به شما بدهم و من کنیزان را آزاد نمودم و آنان تزویج نمودند.

(1)مرحوم صدوق علیه الرحمه در پایان حدیث فوق می گوید: البته موسی بن

ص:62

جعفر علیه السلام کسی نبوده که اموالی را نزد خود جمع کند لکن این اموال در دوران حکومت هارون الرشید که دشمنان فراوانی گرد آن حضرت بوده اند جمع شده و امام علیه السلام قدرت پخش آنها را نداشته است و جز به افرادی قلیل اطمینان به کسی نیز نداشته که حافظ اسرار آن حضرت باشد.

از سویی چون نزد هارون سعایت شده بوده که برای موسی بن جعفر اموالی از اطراف می رسد و مردم او را امام خود می دانند امام کاظم علیه السلام نمی خواسته که چنین چیزی به اثبات برسد و خطری برای خود آن حضرت و شیعیان او بشود و الاّ اموال را پخش می نمود گرچه این اموال مربوط به فقرا نبوده بلکه هدایای شیعیان آن حضرت بوده است.

«من در خلوت با تو سخنی دارم.» و چون در بعضی از روزها با جابر تنها شدند، پدرم به او فرمود: «بگو بدانم لوحی که در دست مادرم فاطمه علیهاالسلام دیدی چگونه بود؟» جابر گفت: «خدا را گواه می گیرم که روزی حضور فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله - برای تبریک ولادت فرزندش حسین علیه السلام - رفتم ناگهان در دست او لوحی از زبرجد سبز دیدم و چیزهایی در آن نوشته شده بود، که از نور خورشید روشنتر و از مشک اذفر خوشبوتر بود، پس گفتم: ای دختر رسول خدا این لوح و نوشته چیست؟!»

(1)فاطمه علیهاالسلام فرمود: «این لوحی است که خداوند عَزَّوَجلّ به پدرم هدیه نموده، و نام او و نام شوهرم علی و نام فرزندان و جانشینان او درآن نوشته شده است، پس

ص:64

من از آن بانو درخواست نمودم که آن لوح را به من بدهد تا از آن نسخه ای بردارم و من از آن نسخه ای گرفتم، امام صادق می فرماید: «پدرم به او فرمود: «آیا می شود آن را

به من نشان دهی؟» جابر عرض کرد: «بلی» و فورا رفت و از خانه خود لوحی از کاغذ آورد، پدرم فرمود: «نگاه کن در آن تا آن را برای تو بخوانم.» و در آن نوشته شده بود:

«بسم اللّه الرحمن الرحیم این نوشته ای است از خداوند عزیز و علیم، که روح الامین برای مُحَمَّد خاتم پیامبران نازل نموده، ای مُحَمَّد اسماء مرا به بزرگی یاد کن، و شاکر نعمتهای من باش، و آلاء مرا انکار مکن، و به غیر من امیدوار مباش، و از غیر من هراس مکن، که همانا هر که به غیر من امیدوار شود، و از غیر من بترسد، من به او عذابی خواهم نمود که احدی را چنان عذابی نکرده باشم!

(1)ای مُحَمَّد من از بین پیامبران خود تو را برگزیدم، و وصی تو را بر اوصیاء دیگر فضیلت دادم، و حسن را بعد از گذشت ایام پدر مخزن علم خود نمودم، و حسین بهترین فرزند اولین و آخرین است که امامت را در او ثابت نمودم، و از او

ص:65

علی زین العابدین به وجود خواهد آمد، و از نسل او مُحَمَّد، شکافنده علم من و راهنمای طریق من خواهد آمد، و از اوست جعفرصادق در قول و کردار که بعد از او فتنه کور و صمایی خواهد بود! پس ای وای بر کسی که بنده و برگزیده من، موسی را انکار کند،

و از اوست علی ملقب به رضا که او را عفریت کافری خواهد کشت، و در شهری که بنده صالح من (ذوالقرنین) بنا می کند، در کنار بدترین خلق من دفن خواهد شد، و از اوست مُحَمَّد هادی به طریقه دین من، و نگهدارنده حریم من و کسی که قیم رعیت خود و صاحب عزت و نیکویی است، و از او علی و حسن به وجود خواهند آمد،

و از اوست جانشین او مُحَمَّد که در آخرالزمان خروج و قیام خواهد نمود، و بر سر او ابر سفیدی است که او را از تابش خورشید حفظ می نماید، و با زبان فصیح ندا می دهد که جن و انس و اهل آسمانها و زمین می شنوند که: "او مهدی آل مُحَمَّد است، او زمین را پر از عدل کند چنان که پر از ظلم شده باشد".»

(1)مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون، با سند خود، از اسحاق بن

ص:66

عمار نقل نموده که گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای اسحاق! می خواهی تو را بشارت دهم؟» گفتم: آری، فدای شما شوم! فرمود: «ما صحیفه ای را یافته ایم که به املای رسول خدا صلی الله علیه و آله و خط امیرالمؤمنین علیه السلام نوشته شده و در آن چنین نوشته شده است: بسم اللّه الرحمن الرحیم.این مکتوبی است از ناحیه خدای عزیز و علیم...

سپس همان صحیفه فاطمه علیه السلام را قرائت فرمود جز آنکه در آخر آن آمده که امام صادق علیه السلام فرمود: «ای اسحاق! این است دین ملائکه و پیامبران خدا. پس آن را از نااهلان حفظ کن تا خدا تو را حفظ نماید و کار تو را اصلاح کند.» سپس فرمود: «هر کس دین خود را با آنچه در صحیفه فاطمه علیه السلام است تأمین کند از عذاب الهی ایمن خواهد بود.»

اطمینان و توجه اهل ادب و بعضی از شروح آن را ذکر نمودم از این رو نیاز به ترجمه آن نبود و علامه مجلسی این نسخه را از امالی شیخ طوسی نقل نموده و نسخه قبلی از کتاب عیون اخبارالرضا مرحوم صدوق نقل شده است چنان که در کتاب اختصاص شیخ مفید و کافی کلینی و کمال الدین صدوق و غیبت نعمانی و اعلام الوری و احتجاج طبرسی نیز نقل شده است.

أشهد باللّه، انّی دخلت علی أمّک فاطمة فی حیوة رسول اللّه صلی الله علیه و آله لا هنّئها بولادة الحسین علیه السلام فرأیت فی یدها لوحا اخضر ظننت انّه زمرّد و رأیت فیه کتابا أبیض شبه نور الشمس، فقلت لها: بأبی أنت و امّی یا بنت رسول اللّه صلی الله علیه و آله ما هذا اللوح؟ فقالت:

هذا اللوح أهداه اللّه عزّوجلّ الی رسوله صلی الله علیه و آله فیه إسم أبی و اسم بعلی و اسم ابنی و اسماء الاوصیاء من ولدی، فأعطانیه أبی علیه السلام : لیسرّنی (خ ل «لیبشّرنی»). بذلک، قال جابر: فأعطتنیه أمّک فاطمة، فقرأته و انتسخته، فقال أبی علیه السلام : فهل لک یا جابر أن تعرضه علیّ؟ قال: نعم، فمشی معه أبی علیه السلام حتّی انتهی الی منزل جابر، فأخرج أبی علیه السلام صحیفة من رقّ (الرقّ بالفتح: مایکتب فیه و هو جلد رقیق و منه قوله تعالی: فی رقّ منشور.) قال جابر:

فأشهد باللّه أنّی هکذا رأیته فی اللوح مکتوبا «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم هذا کتاب من

ص:68

اللّه العزیز الحکیم (و فی نسخة قدیمة: العلیم، و امافی اکثرالنسخ «الحکیم» کما فی الاصل). لمحمّد نوره و سفیره و حجابه و دلیله نزل به الروح الامین من عند ربّ العالمین، عظّم یا محمّد أسمائی و اشکر نعمائی، و لا تجحد آلائی، انّی أنااللّه لااله الاّ أنا، قاصم الجبّارین و مذّل الظالمین، و دیّان الدّین، انّی أنا اللّه لااله الاّ أنا،فمن رجا غیر فضلی أوخاف غیر عذابی (خ ل «و خاف غیرعدلی» و فی الدعاء: بسم اللّه الذی لاارجوالاّفضله و لااخشی الاّعدله). عذّبته عذابا لا اعذّب أحدا من العالمین،

فایّای فاعبد و علیّ فتوکّل، انّی لم أبعث نبیّا فأکملت أیّامه و انقضت مدّته، الاّ جعلت له وصیّا، و انّی فضّلتک علی الانبیاء و فضّلت، وصیّک علی الاوصیاء و کرّمتک بشبلیک بعده و بسبطیک الحسن و الحسین، فجعلت حسنا معدن علمی بعد انقضأ مدّة، أبیه و جعلت حسینا خازن و حیی و أکرمته بالشهادة و ختمت له بالسعادة، فهو أفضل من استشهد، و أرفع الشهداء درجة عندی، و جعلت کلمتی (ای الامامة لانّها المراد من قوله تعالی: و تمّت کلمة ربّک، و هی تامّة فی الکمال علی جمیع الاحوال و هم علیهم السلام کلمات اللّه کما قال علیّ علیه السلام : انا کلام اللّه الناطق). التامّة معه و الحجّة البالغة عنده.

بعترته (ای بعترة الحسین علیه السلام ). أثیب و أعاقب، أوّلهم: علیّ سیّد (خ ل «زین»). العابدین و زین أولیائی الماضین و ابنه شبیه جدّه المحمود محمّد الباقر لعلمی و المعدن لحکمی، سیهلک المرتابون فی جعفر الرادّعلیه کالّراد علیّ حقّ القول منّی، لأکرمنّ مثوی جعفر و لا سرّنه (خ ل «لانصرنّه»). فی اشیاعه و انصاره و اولیائه انتجبت (خ ل «انتجب»). بعده موسی و انتجبت (أنیحت - أتیحت» انتجب الناقة: دنی نتاجها، الاناحة: التقدیر). بعده فتنة عمیاء

ص:69

حندس (الحندس بالکسر: الظلمة).

لاّن خیط (خ ل «خطّ»). فرضی لا ینقطع و حجّتی لا تخفی، و انّ اولیائی لا یَشقون، الا و من جحد واحدا منهم فقد جحد نعمتی، و من غیّر آیة من کتابی فقد افتری علیّ و ویل للمفترین الجاحدین عند انقضاء مدّة عبدی موسی و حبیبی و خیرتی، انّ المکذّب بالثامن مکذّب بکلّ اولیائی، و علیّ ولیّی و ناصری، و من أضع علیه اعباء النبوّة و أمنحه (للمتکلم من یمنح ای اعطیته). بالاضطلاع (اضطلع لهذا الامر: قوی علیه).

یقتله عفریت مستکبر (خ ل «متکبّر»). یدفن بالمدینة التّی بناها (خ ل «بنی» و المراد من العبد الصالح هوذوالقرنین «اسکندر»). العبد الصالح الی جنب (خ ل «جانب - جثة» و المراد من شرّ خلقی: هو هرون الرشید استوجب النار لمعارضته و انکار امامته علیه السلام . الّلهمّ العن اوّل ظالم ظلم حقّ محمّد و آل محمّد و آخر تابع له علی ذلک اللهمّ العنهم جمیعا). شرّ خلقی.

حقّ القول منّی لاقرّنّ عینیه (خ ل «عینه»). بمحمّد ابنه و خلیفته من بعده، فهو وارث علمی و معدن حکمی (خ ل «حکمتی» و لایوجد ذلک فی اکثر النسخ اّلافی بعض النسخ القدیمة). و موضع سرّی و حجّتی علی خلقی (خ «لایؤمن عبد به اّلا»). جعلت الجنّة مثواه و شفّعته فی

سبعین من أهل بیته کلّهم قد استوجبوا النار

و أختم بالسعادة لابنه علیّ ولیّی و ناصری و الشاهد فی خلقی و امینی علی وحیی اخرج منه الداعی الی سبیلی و الخازن لعلمی الحسن، ثمّ أکمل ذلک بابنه رحمة للعالمین علیه کمال (خ ل «جمال»). موسی و بهاء عیسی و صبر ایّوب.

سیذّل فی زمانه اولیائی و تتهادون رؤسهم (خ ل «تتهادون بروسهم» التهادی. ان یهدی

ص:70

بعضهم الی بعض). کما تتهادی رؤس الترک و الدیلم، فیقتلون و یحرّقون و یکونون خائفین مرعوبین و جلین، تصبغ الارض بدمائهم و یفشو الویل و الرنین (خ ل «الرنة» الرنة: الصوت، یقال: رنت المرئة ای صاحت). فی نسائهم،اولئک اولیائی حقّا بهم ادفع کلّ فتنة عمیاء حندس، و بهم اکشف الزلازل و ارفع الآصار (الآصار: الاثقال). والاغلال، اولئک علیهم صلوات من ربّهم و رحمة و اولئک هم المهتدون، قال عبدالرحمن ابن سالم: قال أبو بصیر: لولم تسمع فی دهرک الاّ هذا الحدیث لکفاک فصنه (ای فاحفظه). الاّ عن اهله. (البحار ج 36/203 عن امالی الطوسی و رواه فی العیون ج 1/41)

کردند. پس من در آن سال به حج رفتم و چون حضرت رضا علیه السلام را دیدم در قلب خود گذراندم که آیا ما باید از چنین شخصی پیروی کنیم. ناگهان آن حضرت علیه السلام مانند برق خاطف به من بر خورد نمود و فرمود: «به خدا سوگند، من همان کسی هستم که تو باید از او پیروی کنی.»

پس من گفتم: من از خدا و از شما معذرت می خواهم (که چنین فکری را از خاطر گذراندم) حضرت رضا علیه السلام فرمود: «تو را بخشیدم.»

(1)2- در همان کتاب از ابو محمّد غفاری نقل شده که گوید: دین و بدهکاری

سنگینی ب×ه عهده من آمده بود پیش خود گفتم: راهی برای ادای آن جز رفتن خدمت مولای خودم حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام نیست.

پس چون صبح شد به در خانه آن حضرت رفتم و چون اجازه خواستم و

ص:72

وارد شدم حضرت رضا علیه السلام شروع به سخن نمود و فرمود: «ای ابو محمّد! ما حاجت تو را دانستیم و دین تو را به عهده گرفتیم.» و چون شب شد غذایی آوردند و من خدمت آن حضرت افطار نمودم. پس امام علیه السلام فرمود:

شب را می مانی یا به خانه خود می روی؟» گفتم: ای مولای من!اگر حاجت من داده شود بهتر است که از خدمت شما مرخص شوم. پس امام علیه السلام از زیر فرشی که بر آن نشسته بود مشتی از پول برداشت و به من داد و چون خارج شدم و خود را به نور چراغ رساندم دیدم دینارهای زرد و سرخ است و اولین دیناری که به آن برخورد نمودم بر آن نوشته شده بود: «ای ابو محمّد! این دینارها پنجاه عدد می باشد، با بیست و شش عدد آن دین خود را ادا کن و بیست و چهار عدد دیگر آن را خرج نفقه عیال خود نما.» و چون صبح شد و دینارها را زیر و رو نمودم آن دینار را نیافتم و چیزی هم از عدد آنها کم نشده بود.

(1)3- در همان کتاب از عبداللّه مغیره نقل شده که گوید: من از واقفیه بودم

ص:73

[کسانی که به امامت حضرت رضا علیه السلام معتقد نیستند] و با این عقیده بودم که به حج رفتم و چون به مکّه رسیدم چیزی بر قلبم خطور نمود و کنار کعبه به ملتزم پناهنده

شدم و گفتم: خدایا، تو نیّت و خواسته مرا می دانی، مرا به بهترین ادیان راهنمایی کن. پس ملهم شدم که خدمت امام هشتم علیه السلام بروم و چون به مدینه رسیدم به در خانه آن حضرت رفتم و به غلام آقا گفتم: به مولای خود بگو: مردی از اهل عراق بر در خانه است، ناگهان صدای مبارک امام علیه السلام را شنیدم که فرمود:

«وارد شو ای عبداللّه بن مغیره!» و چون وارد شدم امام علیه السلام به من نگاهی نمود و فرمود: «خداوند دعای تو را مستجاب کرد و تو را به دین خود هدایت نمود.» پس من گفتم: شهادت می دهم که شما حجت خدا و امین او بر مردم هستید.

(1)4- در همان کتاب از موسی بن مهران نقل شده که گوید: نامه ای به حضرت رضا علیه السلام نوشتم و از آن حضرت در خواست نمودم که در حق فرزندم دعا بفرماید. پس آن حضرت در پاسخ من نوشت: «خداوند فرزند پسر شایسته ای به تو خواهد داد.» پس آن فرزند اول از دنیا رفت و خداوند فرزند پسر دیگری به من عطا فرمود.

(2)5- در همان کتاب از محمّد بن فضیل نقل شده که گوید: من چون در منطقه

ص:74

بطن مرّ وارد شدم در پهلو و پای من بیماری عصبی به نام (عرق مدینی) عارض شد. پس در مدینه خدمت امام رضا رسیدم امام علیه السلام فرمود: «تو را بیمار می بینم؟» گفتم: آری، چون به بطن مّر رفتم این بیماری در پهلو و پای من پیدا شد.» پس امام علیه السلام اشاره ای به پهلوی من نمود و چیزی گفت و آب دهان مبارک خود را به آن محل انداخت و فرمود: «تو را از این باکی نیست.» و چون به پای من نگاه نمود، فرمود: «جدّم امام باقر علیه السلام می فرمود: هر کس از شیعیان ما به بلایی مبتلا شود و بر آن صبر

کند خداوند عزّ و جلّ اجر هزار شهید را برای او می نویسد.» پس من پیش خود گفتم: به خدا سوگند، بیماری پای من بر طرف نخواهد شد.

میثم می گوید: محمّد بن فضیل پیاپی از درد آن پای خود می لنگید تا از دنیا رفت.

نموده که گوید: من در مدینه در کنار حضرت رضا علیه السلام بودم که آن حضرت با عده ای که همراه او بودند به شخصی بر خورد نمودند که [در دکّان خود] نشسته بود و چون چشم او به امام رضا علیه السلام افتاد گفت: این امام رافضی هاست صفوان می گوید: من به امام علیه السلام گفتم: شنیدید این شخص چه گفت؟ امام علیه السلام فرمود: «آری، او شخص با ایمانی است و ایمان او کامل است.»

چون شب شد امام علیه السلام به او نفرین نمود و دکّان او سوخت و باقی مانده آن را نیز دزدها به سرقت بردند. صفوان می گوید: فردای آن روز دیدم آن مرد با حال خضوع و بیچارگی مقابل امام هشتم علیه السلام نشسته است. امام علیه السلام دستور دادند که به او چیزی بدهند و سپس به من فرمودند: «او مؤمن مستکمل الایمان است و او را جز آنچه دیدی اصلاح نکرد.»

(1)7- در همان کتاب، از محمّد بن زید رازی نقل شده که می گوید: هنگامی که

ص:76

مأمون حضرت رضا علیه السلام را ولی عهد خود نمود من نیز نزد آن حضرت بودم که مردی از خوارج در حالی که کارد مسمومی را در آستین خود پنهان نموده بود بر امام علیه السلام وارد شد.

آن مرد به رفقای خود گفته بود: «به خدا سوگند، من نزد این آقا که خود را فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله می داند و در حکومت این طاغی یعنی مأمون الرشید داخل شده است خواهم رفت و دلیل این عمل را از او طلب خواهم نمود و اگر دلیلی بر عمل خود بیان نکرد مردم را از دست او راحت خواهم کرد و او را از بین خواهم برد.»

(1)پس آن مرد خدمت امام علیه السلام آمد و اجازه خواست و آن حضرت به او اجازه داد و فرمود: به یک شرط «سؤال تو را پاسخ می دهم.» آن مرد گفت: آن شرط چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «این که اگر جواب قانع کننده ای به تو دادم آنچه را در آستین

ص:77

گرفته ای بشکنی و دور بیندازی.» آن مرد خارجی متحیر ماند و کارد خود را شکست و دور انداخت و گفت: چرا شما داخل حکومت این طاغی، یعنی مأمون الرشید، شده ای؛ در حالی که آنان را کافر می دانی و فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله هستی؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود: اینها نزد تو کافرترند یا عزیز مصر و اهل مملکت او؟ آیا اینها خود را موحّد و خداپرست نمی دانند؟ در حالی که عزیز مصر و مردم او نه موحّد بودند و نه خدایی را می شناختند و یوسف بن یعقوب پیامبر و پیامبرزاده بود

و به عزیز مصر گفت: «مرا خزانه دار زمین قرار ده، همانا من دانا و حافظ [خزانه[ خواهم بود.» [یوسف علیه السلام این گونه] با کفار و فراعنه مجالست می نمود. من نیز مردی از فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم که این مرد، یعنی مأمون، مرا بر این کار اکراه و اجبار نموده است.»

سپس فرمود: «با توجه به آنچه شنیدی برای چه به من اعتراض می کنی و مرا دشمن می داری؟» آن مرد گفت: ملامتی بر شما نیست و من شهادت می دهم که شما راستگو و فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله هستید.

(1)8- علاّمه مجلسی در کتاب بحار، از کتاب مشارق الانوار بِرسی نقل نموده که گوید: مردی از واقفیه تعدادی مسأله مشکل را در طوماری جمع آوری نمود و با

ص:78

خود گفت: اگر حضرت رضا علیه السلام پاسخ آنها را بداند امام خواهد بود. او چون به در خانه امام علیه السلام رسید توقف نمود تا اطراف آن حضرت خلوت شود. در این هنگام خادم حضرت رضا علیه السلام بیرون آمد و پاسخ مسایل او را به خط مبارک امام علیه السلام به دست او داد و گفت: طومار چه شد؟ آن مرد طومار را بیرون آورد و به خادم داد. خادم گفت: ولیّ خدا می فرماید اینها پاسخ سوالات تواست. پس او آنها را گرفت و بازگشت.

(1)9- در همان کتاب روایت شده است: روزی حضرت رضا علیه السلام در مجلس خود فرمود: «لااله الاّاللّه» فلانی از دنیا رفت!» سپس کمی صبر نمود و فرمود: «لااله الاّ اللّه»، او را غسل دادند و کفن کردند و به سوی قبر بردند!» باز اندکی صبر نمود و فرمود: «لا اله الاّ اللّه»، او را داخل قبر نمودند و چون از پروردگار او سوال

کردند پاسخ داد، سپس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از او سؤال کردند و او پاسخ داد و چون از مسأله امامت سؤال کردند امامان و اوصیای پیامبر علیه السلام را شماره نمود و به من که رسید سکوت کرد. چرا به امامت من اعتراف نکرد؟» راوی حدیث می گوید: آن مرد متوفیّ از واقفیه بود.

ص:79

محمد بن علی علیه السلام گفتند: بعد از او امام تو کیست: او گفت: جعفر بن محمد علیه السلام .

آن دو ملک گفتند: بعد از موسی بن جعفر امام تو کیست؟ او به لکنت زبان افتاد و چیزی نگفت. پس او را زجر دادند و گفتند: بعد از موسی بن جعفر امام تو کیست؟ پس او سکوت نمود. به او گفتند: آیا موسی بن جعفر به تو دستور داده که سکوت کنی؟ و سپس گرزی از آتش بر او زدند و قبر او را تا قیامت پر از آتش نمودند.»

حسن بن علیّ بن و شاء می گوید: چون این سخنان را از امام خود شنیدم تاریخ آن روز را ثبت نمودم تا این که نامه های اهل کوفه به خراسان رسید و در آنها نوشته شده بود که در همان روزی که امام علیه السلام خبر داده بودند علیّ بن ابی حمزه بطائنی مرده بوده و در همان ساعت که فرموده بود او را دفن کرده اند.

شگفت انگیزتان زیاد سخن گفته می شود [و چون برای بعضی از مردم قابل تحمل نیست [اگر صلاح می دانید اثر و معجزه بالغه ای از شما ظاهر گردد که من آن را برای مردم نقل کنم[تا برای کسی ابهامی باقی نماند [حضرت رضا علیه السلام فرمود: «چه [معجزه ای [می خواهی؟» مفیدبن جنید می گوید: به آن حضرت گفتم: می خواهم پدر و مادر من را زنده کنید! امام علیه السلام فرمود: «به منزل خود برگرد من آنان را زنده نمودم!»

مفید می گوید: به خدا سوگند، چون من به منزل خود بازگشتم پدر و مادر من در خانه من نشسته بودند و ده روز هم زنده بودند و سپس خداوند آنان را دوباره قبض روح نمود.

(1)12- در همان کتاب، از کشف الغمه، از محمّد بن طلحه نقل شده که گوید: از

مناقب [و معجزات] آن حضرت این است که چون مأمون الرشید او را به عنوان ولی عهد و خلیفه بعد از خود معرفی نمود برای عده ای که اطراف مأمون بودند ناگوار شد و ترسیدند با این عمل خلافت از بنی عباس به بنی هاشم منتقل شود، از این رو، نسبت به حضرت رضا علیه السلام کراهت پیدا کردند.

ص:82

(1)هر گاه آن حضرت می خواستند بر مأمون وارد شوند خدّامی که در دهلیز و ورودی کاخ مأمون بودند بر آن حضرت سلام می کردند و پرده ها را بالا می گرفتند تا او وارد شود. و چون این خدّام از تعیین امام علیه السلام به ولایت عهدی مأمون کراهت پیدا کرده بودند به یکدیگر سفارش کردند که دیگر به حضرت رضا احترام نگذارند و پرده ای را برای او بالا نگیرند.

ولی چون حضرت رضا علیه السلام بعد از آن وارد شدند آنان بی اختیار سلام کردند و طبق عادت پرده ها را بالا گرفتند تا امام علیه السلام وارد خانه مأمون شدند. و پس از رفتن امام علیه السلام یکدیگر را ملامت نمودند که چرا به آنچه بر آن متفق شده بودند عمل نکردند. به همین منظور تصمیم گرفتند در نوبت بعدی که امام علیه السلام نزد مأمون می آیند. به او احترامی نگذارند و پرده ای برای او بالا نگیرند.

روز بعد چون امام علیه السلام وارد شدند آنها ایستادند و سلام کردند ولی پرده ها را برای آن حضرت بالا نگرفتند. در این هنگام خداوند باد شدیدی را فرستاد و پرده ها بیشتر از قبل بالا رفت [و امام علیه السلام از زیر آنها رد شدند] و پس از عبور امام پرده ها به جای خود بازگشت و در بازگشت نیز بادی وزید و پرده ها را بالا برد تا امام علیه السلام خارج شدند و سپس به حال خود باز گشتند.

ص:83

(1)آنان [پس از مشاهده این مسأله] به یکدیگر گفتند:با این وضعیت روشن می شود که این مرد نزد خداوند دارای چنان مقام و منزلتی است که باد مسخّر او گردیده، همچنان که مسخّر حضرت سلیمان گردیده بود. بنابراین بهتر است که ما از احترام و خدمت به آن حضرت دریغ نکنیم بلکه بیش از گذشته او را احترام نماییم.

(2)13- در همان کتاب نقل شده است: در خراسان زنی به نام زینب بود که ادعا

ص:84

می نمود که از فرزندان فاطمه و علی علیهما السلام است و به همین سبب بر اهل خراسان افتخار می کرد. پس او را نزد علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام آوردند، آن حضرت نسب او را رد نمود و فرمود: «او دروغگوست.» آن زن با شنیدن این سخنان به امام علیه السلام توهین نمود و گفت: همچنان که شما در نسب من خدشه وارد گردید من نیز در نسب شما خدشه وارد خواهم نمود.

پس حضرت رضا علیه السلام را غیرت علویه فرا گرفت و آن زن را نزد سلطان

خراسان که صاحب قدرت بود و در محلی وسیع به نام «برکة السباع» حیوانات درّنده را برای انتقام از مفسدین جمع کرده بود بردند و فرمودند: «این زن بر علی و فاطمه علیهما السلام افترا بسته و به دروغ خود را از فرزندان آنان می داند، در حالی که فرزند آنان نیست؛ هر کس واقعا پاره تن علی و فاطمه علیه السلام باشد گوشت او بردرّندگان حرام است. پس او را بین این درّندگان بیندازید، اگر راست بگوید آنها آسیبی به او نمی رسانند و اگر دروغگو باشد آنان او را پاره پاره خواهند کرد!»

(1)آن زن با شنیدن این سخنان به امام علیه السلام گفت: اگر شما راست می گویید

ص:85

خودتان به میان این درندگان بروید! امام علیه السلام پاسخی به او ندادند و بر خواستند تا به میان درّندگان بروند. سلطان گفت: کجا می روید؟ امام علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند، به میان این درّندگان خواهم رفت!» پس سلطان و همراهان و عده ای از مردم برخواستند و درِ «برکة السباع» را باز نمودند و امام علیه السلام داخل آن شدند و مردم مشاهده کردند که همه آن حیوانات درنده مقابل امام علیه السلام روی زمین خوابیدند و امام علیه السلام با دست مبارک خود بر صورت و پشت آنان می کشید و آنان شادی می کردند، سپس از بین آنها بیرون آمدند و به آن سلطان فرمودند:

(1)«باید این زن دروغگو را بین این درّندگان بیندازی تا برای تو روشن شود که دروغ می گوید.» آن زن از رفتن بین آن حیوانات امتناع ورزید ولی به اجبار او را وارد «برکة السباع» کردند و حیوانات درّنده دویدند و او را پاره کردند و خوردند. و آن زن در خراسان به زینب کذّابه مشهور گردید.

ص :86

علیّ بن ابساط می گوید: با خوشحالی از خواب برخاستم و گیاه سعدرا در دهان ریختم و خداوند دندان های مرا به من باز گرداند و چون خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم فرمود: آنچه در مورد[گیاه] سعد به تو گفتیم اثر آن را دیدی؟ اینک وارد خزانه شو تا هدایا و تحفه های خود را نیز بیابی!» علیّ بن اسباط می گوید: چون وارد خزانه شدم همه اموال و هدایای خود را مشاهده کردم.

(1)15- در همان کتاب، از دعوات راوندی، از حضرت جواد علیه السلام نقل شده که می فرماید: «مردی از اصحاب حضرت رضا علیه السلام بیمار شد. و آن حضرت او را عیادت نمود و فرمود: حالت چطور است؟ آن مرد گفت: من در این بیماری مرگ را ملاقات کردم. امام علیه السلام فرمود: مرگ چگونه بود؟ او گفت: بسیار سخت و دردناک بود. امام علیه السلام

ص:88

فرمود: تو مرگ را ندیده ای بلکه بعضی از مقدمات آن را دیده ای. سپس فرمود:

مردم در مسأله مرگ دو دسته هستند:[برای] یک دسته مرگ آغاز راحتی است و دسته [دیگر] با مرگ از گناهان خود پاک می شوند. تو ایمان به خدا و ولایت ما را در خود تجدید کن تا راحت شوی.» پس آن مرد چنین کرد و سپس گفت:ای فرزند رسول خدا! آلان ملائکه پروردگار اینجا حاضرند و مؤدب مقابل شما ایستاده و بر شما تحیت و سلام می فرستند، به آنان اجازه جلوس بدهید.»

حضرت رضا علیه السلام فرمود ای ملائکه پروردگار من! بنشینید!» سپس به آن بیمار فرمود: «از آنان سؤال کن آیا از طرف خداوند مأمورند که مقابل من بایستند؟» پس آن شخص محتضر گفت: آنان می گویند که اگر جمیع مخلوق خدا خدمت شما بیایند باید همگی در مقابل شما بایستند تا وقتی که شما به آنان اجاره جلوس بدهید، خداوند چنین به آنان امر نموده است.

این را گفت و چشم خود را بست و گفت: السلام علیک یابن رسول اللّه الآن شخص شما با حضرت محمد و امامان دیگرعلیهم السلام نزد من حاضر هستند. و

سپس از دنیا رحلت نمود.

ابراهیم علیه السلام را بعد از مقام نبوت و مقام خلیل الرحمان بودن به مقام امامت مفتخر فرمود و چون سئوال نمود که آیا ذریه او نیز به مقام امامت می رسند؟ خطاب آمد: «مقام امامت عهدی الهی است و به ستمکاران نمی رسد.»

چراکه مقام نبوت و امامت، خلافت و جانشینی از خداوند است در روی زمین و تعیین آن انتخابی نیست و امام نیز همانند پیامبر فقط از طرف خداوند تعیین می شود. حتی خداوند به پیامبران خود نیز اجازه نداده که از پیش خود امام و جانشینی برای خود تعیین نمایند، زیرا آنان باطن افراد را نمی دانند تا بتوانند افراد صالح را از غیر صالح تشخیص دهند. جز آن که از طرف خداوند مأمور به تعیین باشند.

حضرت موسی علیه السلام طبق روایتی که از حضرت بقیه الله عجّل اللّه فرجه الشریف نقل شده در انتخاب خود اشتباه نمود؛ همان گونه که خداوند در قرآن فرموده است: «واختار موسی من قومه سبعین رجلاً لمیقاتنا». بر اساس این آیه حضرت موسی علیه السلام با دقت نظر خود و با دارا بودن مقام نبوت و وفور عقل هفتاد نفر از بهترین افراد قوم خود را برای میقات الهی انتخاب نمود ولی آنان شایسته آن مقام نبودند و به پیامبر خود گفتند:

ما تو را نمی پذیریم و به تو ایمان نمی آوریم تا خدای خود را به چشم ببینیم و خداوند نیز آنان را هلاک نمود. سپس «حضرت بقیه اللّه(عج) فرمود: اگر چنین پیامبری در انتخاب خود اشتباه کند دیگران چگونه می توانند با عدم اطلاع از باطن

ص:90

افراد و شرایط لازم مقام امامت کسی را به عنوان امام و خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله تعیین نمایند؟»

به همین دلیل است که تاکنون هر کس را مردم به عنوان امام تعیین کرده اند صلاحیت امامت را نداشته است. برای روشن شدن این موضوع باید به بیان مبسوط حضرت رضا علیه السلام توجه نمود.

(1)صاحب کتاب تحف العقول، از عبدالعزیز بن مسلم - که علمای رجال او را تحسین نموده اند - نقل نموده که گوید: ما در مسجد جامع مرو خراسان خدمت حضرت رضا علیه السلام بودیم و مردم در مسأله امامت زیاد سخن گفتند و اختلافات زیادی را بازگو کردند تا این که من خدمت آقا و مولای خود حضرت رضا علیه السلام رسیدم و سخنان و اختلافات آنان را در مسأله امامت مطرح نمودم. امام علیه السلام تبسّم نمود و

ص:91

سپس فرمود:

«ای عبدالعزیز! این مردمِ نادان در دین خود فریب خوردند. همانا خدای عزّوجلّ پیامبر خود را از میان مردم نبرد جز آن که دین خود را کامل و قرآن را که حاوی جمیع حقایق است بر او نازل و حلال و حرام و حدود و احکام و جمیع آنچه مردم به آن نیازمند هستند را در آن بیان نمود و فرمود: «ما در این قرآن همه حقایق را بیان کردیم و چیزی از آن را فرو گذار نکردیم.»

خداوند در سال آخر عمر شریف پیامبر خود صلی الله علیه و آله در حجة الوداع فرمود: «امروز من دین شما را کامل و نعمت خود را بر شما تمام و اسلام را برای شما

پسندیدم.» از این رو امامت کمال دین است و پیامبر از دنیا رحلت ننمود تا آن که معالم و معارف دین را برای امت خود بیان فرمود: راه راست و طریق حق را روشن ساخت و در آن سال (حجّة الوداع) علی علیه السلام را به عنوان امام و نشانه حق معرفی کرد و آنچه مردم به آن نیازمند بودند را نیز بیان نمود.

(1)پس کسی که گمان کند خداوند دین خود را کامل نکرده [و کار امت را به

ص:92

مصلحت اندیشی آنان واگذارده او] سخن خدا را در قرآن رد نموده است و هرکس سخن خدا را رد نماید کافر شده است.» سپس فرمود: «آیا مردم منزلت و مقام امامت و موقعیت آن را بین مردم می دانند تا انتخاب آنان در مسأله امامت صحیح باشد؟ سپس فرمود: امامت مقامی است که خداوند بعد از مقام نبوت و خلیل خدا بودن به عنوان مرتبه سوم مخصوص ابراهیم خلیل علیه السلام نموده است و آن فضیلتی است که خداوند به سبب آن به حضرت ابراهیم علیه السلام شرافت داده و نام او را بلند نموده است.

خدای متعال در قرآن می فرماید: «خداوند ابراهیم را به کلماتی آزمود» [و آن کلمات پذیرفتن ولایت و محبت اهل بیت پیامبراسلام صلی الله علیه و آله بود] و چون ابراهیم مقام و منزلت امامان بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله را تا حضرت مهدی پذیرفت و به نهایت رساند خداوند مقام امامت را به او عطا فرمود. پس حضرت ابراهیم علیه السلام از خوشحالی

و مسرّت فرمود: «آیا از ذرّیه من نیز کسی به این مقام نایل می شود؟ خطاب آمد: «عهد امامت به ستمکاران نمی رسد.» و بنابر این آیه امامت هر ظالمی تا قیامت باطل می باشد و مقام امامت در پاکان و معصومین از ذرّیه و اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص:93

منحصر شده است.

(1)پس خداوند مقام امامت را گرامی داشت و آن را در ذریه زبدگان و پاکان قرارداد و فرمود: «ما به فضل خود اسحاق و یعقوب را به ابراهیم عطا نمودیم و آنان را شایسته و صالح قرار دادیم و آنان امامان و رهبرانی هستند که به امر ما هادی مردم می باشند و آنان را به انجام اعمال خیر و اقامه نماز و پرداختن زکات ملهم نمودیم؛ آنان پیوسته ما را عبادت می کنند.»

سپس در آیه دیگر فرمود: «سزاوارترین مردم به ابراهیم پیروان او و این پیامبر صلی الله علیه و آله و [پیروان او] از مؤمنین هستند] و مؤمنین همان امامان دوازده گانه بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشند].»

از این رو رسول خدا صلی الله علیه و آله امامت را بر عهده علی علیه السلام قرار داد و سپس طبق دستور خداوند تا قیامت در ذریه او که پاکان و صاحبان علم و ایمان هستند قرار گرفت و خداوند علم و دانش و ایمان را به علی و فرزندان او عطا نمود. و در باره آنان فرمود: «آنان که علم و دانش و ایمان به آنان داده شد [در روز قیامت به مردمی که وحشت زده از قبرها بیرون می آیند] می گویند: همانا شما طبق نوشته الهی تا قیامت در قبرها به سر برده اید و این است روز بعثت و قیامت که شما به آن علم نداشته اید.

و این [یعنی تعیین امامت در ذریّه پیامبر صلی الله علیه و آله ] به این علت است که بعد از پیامبر اسلام پیامبری نخواهد بود.]

ص:94

سپس فرمود: «با توجه به آنچه گذشت چگونه افراد نادان با فکر خود امام و رهبر تعیین می کنند؟! همانا امامت منزلت انبیاء وارث اوصیا و خلافت خدا و رسول اوست و آن مقام امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم السلام است.»

آنگاه فرمود: «امام زمامدار دین و نظام مسلمین و مصلح امور دنیا و عزت مؤمنین است. و اصول و فروع اسلام و تمامیّت نماز و زکات و روزه و حج و جهاد و تأمین و تکثیر درآمدها و صدقات و امضای حدود و احکام و حفظ مرزها و ثغور مسلمین با امام علیه السلام می باشد.»

(1)و فرمود: «تثبیت حلال و حرام الهی و اقامه حدود و دفاع از دین و دعوت به آن با بیان حکمت آمیز و موعظه نیکو و حجت کامل و مؤثر به وسیله امام انجام می شود.» و فرمود: «امام علیه السلام همانند خورشید است که عالم از او منوّر می گردد و کسی را دسترسی به مقام و مرتبه او نیست.»

(2)و فرمود: «امام علیه السلام ماه منیر و چراغ روشن و نور طالع است و همانند ستاره

ص:95

دلیلی است که در تاریکی ها و ظلمت ها مردم را از گمراهی نجات می دهد و به راه راست هدایت می نماید.»

و فرمود: «امام علیه السلام همانند آتشی است که بر جای بلندی قرار گرفته باشد که برای گمراهان هادی و برای سرمازدگان حرارت است و هرکس از آن دوری جوید هلاک خواهد شد.»

و فرمود: «امام علیه السلام ، ابر باران زا و باران با برکت و آسمان سایه افکن و زمین پهناور و چشمه جوشان است و همانند آبشار و باغستان [برکت و رحمت او بر مردم جاری] است.»

و فرمود: «امام علیه السلام ] برای مردم] همانند امین رفیق و پدر و برادر مهربان و همانند مادر مهربان و خیرخواه فرزند صغیرخود می باشد و او پناهگاه بندگان خداست.»

(1)و فرمود: «امام علیه السلام امین خدا بین مردم و حجت بر بندگان او و خلیفه و

ص:96

جانشین خداوند بر مردم روی زمین و داعی الی اللّه و حامی حریم الهی می باشد.»

(1)و فرمود:»امام علیه السلام از هر گناهی پاکیزه و از هر عیب و نقصی پاک و مخصوص به علم الهی و متصف به حلم و بردباری است او نظام دین و عزت مسلمین و سبب خشم منافقین و هلاکت کافرین می باشد.»

و فرمود: «امام علیه السلام یگانه شخصیت روزگار است و کسی در مقام و منزلت به او نمی رسد و همتایی ندارد، او دانشمندی است که نظیر و مثل و مانند ندارد و دارای همه کمالات و ارزش هاست؛ در حالی که از کسی کسب کمال نکرده بلکه خداوند کریم او را به آن کمالات مخصوص نموده است.»

سپس فرمود: «[با این اوصاف] چه کسی قادر به معرفت امام و درک حقیقت او می باشد؟ هیهات و هیهات که درک امام در محدوده فهم مردم باشد. [آری،[ عقل ها در فهم او حیران و خطبا از بیان مقام او عاجز و شعرا و ادبا و بلغا و علما از توصیف شأن و مقام او بلکه از درک فضیلتی از فضایل او ناتوان می باشند و همگی در مقابل او اعتراف به عجز و تقصیر دارند پس چگونه می توانند به تمام ابعاد شخصیت او برسند، یا او را توصیف نمایند، یا بتوانند جایگزین او شوند و یا از علم و دانش او بی نیاز باشند؟!

هرگز کسی را نشاید که توان دسترسی به مقام او را داشته باشد، چرا که او

ص:97

مانند ستاره ای است که مردم به او دست نمی یابند و از توصیف او نیز عاجز می مانند.»

(1)آن گاه فرمود: آیا گمان می کنند چنین امامی در غیر آل محمّد صلی الله علیه و آله یافت می شود؟ به خدا سوگند، به خود دروغ گفتند و با فکر باطل خود گمان کردند می توانند به جایگاه بلند امامت دست یابند و چون خواستند خود را به آن مقام و منزلت بلند برسانند به حضیض ذلّت سقوط نمودند و این به این علت بود که خواستند با آرای خود امامی را [که لایق مقام امامت نبود] استوار سازند و او را به امامت بر مردم بگمارند.»

سپس فرمود: چگونه می توانند حق انتخاب امام را داشته باشند در حالی که امام علیه السلام عالم و دانشمندی است که نادانی در او راه ندارد و حافظ و نگهبانی است که

ص:98

فریب نمی خورد؟ او معدن علم نبوت است که نقصی در آن راه ندارد و کسی از جهت نسب و حسب به او نمی رسد، او شخصیتی است از بیت قریش و زاده هاشم و عترت رسول اللّه صلی الله علیه و آله که خود شرف اشراف است او از نسل عبد مناف و دارای مقام بلند دانش و حلم کامل است او قوی و توانای به امر امامت و عالم به سیاست و مستحق ریاست است او کسی است که اطاعت او واجب و قیام او بر امور مسلمین به امر الهی است و در تمام امور ناصح و خیرخواه مردم است.»

(1)و فرمود: «خداوند پیامبران و اوصیای آنان را توفیق و تسدید می فرماید و از

مخزون علم و حکمت خود به جایی می رساند که دیگران به آن نمی رسند خداوند چنین علم و حکمتی را به دیگران نمی دهد. علم و دانش امام همیشه فوق علم و دانش اهل زمان او خواهد بود؛ چنان که خداوند در قرآن می فرماید: «کسی که هادی و راهنمای حق است سزاوارتر به پیروی است یا کسی که راهی از خود پیش نمی برد جز آن که او را هدایت کنند؟ شما مردم چگونه در این مسأله حکم می کنید؟!»

و فرمود: «خداوند در قصه طالوت علیه السلام می فرماید:» خداوند طالوت را برای [امامت بر [شما برگزید و بر علم و دانش و توان جسمی او افزود و اوست که قدرت [و امامت]را به هر که بخواهد می دهد. و در قصه داوود علیه السلام فرمود: «خداوند به داوود

ص:99

سلطنت و حکمت و دانش عطا نمود تا این که داوود [توانست [جالوت را از بین ببرد. و به پیامبر خود صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «خداوند قرآن و حکمت را بر تو نازل نمود و آنچه را نمی دانستی به تو تعلیم کرد و همیشه فضل خدا بر تو بزرگ بوده است.» و در باره امامان از عترت و اهل بیت و ذریّه آن حضرت فرمود: «آیا مردم از این که خداوند نسبت به آنان تفضل نموده بر آنان حسد می ورزند؟»

(1)سپس فرمود: «البته خداوند اگر بنده ای را برای امور بندگان خود انتخاب

ص:100

(1)نماید به او شرح صدر می دهد و در قلب او چشمه هایی از حکمت را جاری می سازد و زبان او را به آن گویا می نماید که پس از آن از پاسخ هیچ مسأله ای عاجز نماند و سخنی جز صواب نگوید و از طرف خداوند مورد تأیید و تسدید و توفیق و از خطا و لغزش در امان خواهد بود و او را به چنین نعمت هایی مخصوص نموده تا این که او حجت بر مردم و شاهد بر آنان باشد. آیا این مردم قادرند که چنین ارزش هایی را در کسی ایجاد کنند تا او را به امامت انتخاب نمایند و منتخب آنان دارای چنین شرایطی باشد؟!»

مؤلف گوید: معجزات دیگری از حضرت رضا علیه السلام در مسیر حرکت از مدینه به خراسان ظاهر گردیده که به علت ترتیب سیر تاریخی در موضوع تبعید امام علیه السلام از مدینه به خراسان خواهد آمد.

ص :101

ص :102

اختصاص دهم.

نیز می باشد. و البته معلوم است که علت این گونه اشتباهات دوری از معارف و تعالیم اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد و فرقه هایی از مسلمین که از تعالیم و معارف آن بزرگواران بی بهره بوده اند در تمام مسایل خود گرفتار این گونه اشتباه ها و گمراهی ها شده اند.

خراسانی، خادم حضرت رضا علیه السلام ، نقل نموده که گوید: مردی از زنادقه (کسانی که منکر وجود خدا هستند) خدمت حضرت رضا علیه السلام رسید، در حالی که عده ای نزد آن حضرت جمع بودند. پس امام علیه السلام به او فرمود:

«اگر حق با شما باشد _ که چنین نیست _ ما و شما یکسان خواهیم بود و ما از نماز و روزه و زکات و اقرار به ربوبیت خداوند ضرری ندیده ایم و اگر حق با ما باشد _ که چنین هم خواهد بود [و عالم را آفریدگاری است و ما مخلوق او هستیم] و جز آن نخواهد بود _ در آن صورت شما هلاک شده اید و ما نجات یافته ایم.» شخص زندیق (و مادی) گفت: مرا آگاه کن که خداوند چگونه است و در کجاست؟

امام علیه السلام فرمودند: «وای بر تو! آنچه تو فکر کردی خطا و غلط است، چرا که مکان آفریده خداست و او قبل از مکان بوده [و هست] و کیفیت نیز مخلوق اوست و او قبل از کیفیت بوده] و هست]. پس او با زمان و مکان و حواس شناخته نمی شود و با چیزی نیز مقایسه نمی گردد.»

(1)مرد زندیق گفت: چیزی که با حواس درک نشود و [زمان] و مکان و کیفیتی

ص :107

برای او نباشد وجود نخواهد داشت.

امام علیه السلام فرمود: «وای بر تو! چون حواس تو از درک حقیقت او عاجز ماند ربوبیت او را انکار نمودی؟ در حالی که ما چون حواسمان از درک حقیقت او عاجز شود یقین می کنیم که پروردگار ما اوست و او چیزی است برخلاف همه چیزها.»

(1)مرد زندیق گفت: پس به من بگویید او از چه زمانی بوده است؟»

امام علیه السلام فرمود: تو بگو او در چه زمانی نبوده؟ تا من به تو بگویم: او در چه زمانی بوده.

مرد زندیق گفت: دلیل و نشانه وجود او چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «من چون به جسم خود می نگرم و می بینم که در طول و عرض و کم و زیاد آن و جلوگیری از آفت ها و جلب منافع نسبت به آن از خود دخالتی ندارم یقین می کنم که این [ساختار]را بنیانگذاری است و به وجود او اقرار می نمایم. افزودن بر آن، از آنچه [در این عالم] از قدرت او نسبت به حرکت و سیر روز و شب و ایجاد ابرها و گردش بادها [برای رساندن باران] و سیر خورشید و ماه و ستارگان و غیره از نشانه های عجیب و شگفت انگیز و ظرافت ها و دقت های حکیمانه می بینم یقین می کنم که همه اینها مقدری [حکیم] و آفریدگاری[عالم و دانا] دارد.»

ص :108

مرد زندیق گفت: پس برای چه او پنهان [و از چشم ما دور] است و ما او را نمی بینیم؟

(1)امام علیه السلام فرمود: «مردم به واسطه گناهان زیاد خود از دیدن و رؤیت او محجوب شده اند اما او] یعنی پروردگار عالم] حجابی ندارد و شب و روز] بربندگان صالح خود [آشکار می شود.»

مرد زندیق گفت: پس برای چه چشم ها او را نمی بیند؟

امام علیه السلام فرمود: «این [مساله] به دلیل تفاوتی است که بین او و بین مخلوق او وجود دارد. مردم [چون دارای جسم و ابعاد هستند] با چشم دیده می شوند لکن

خداوند بالاتر از آن است که با چشم و سایر حواس دیده و احساس شود بلکه تصور و تعقل ذات مقدس او برای کسی امکان پذیر نیست. [کلمّا اوجدتموه بافهامکم فی ادّق معاینه فهو مخلوق مثلکم مردود الیکم؛ یعنی هر چیز را با هر دقتی تصور نمایید، خدای شما نخواهد بود بلکه آن ساخته فکر شما می باشد]. مرد زندیق گفت: اندازه او را برای من بیان کن.

(2)امام علیه السلام فرمود: «اندازه ای برای او نیست.» مرد زندیق گفت: چرا؟

ص :109

امام علیه السلام فرمود: چون هر محدودی دارای نهایت است و زیاده و کم در آن تصور می شود و پروردگار عالم محدود نیست و زیاده و کم در او تصور نمی شود. او جسم نیست که قابل زیاده و کم و تجزیه و تصور باشد.»

مرد زندیق گفت: شما او را سمیع و بصیر و حکیم و علیم و لطیف می دانید، مگر این نیست که شنوایی با گوش و بینایی با چشم و لطافت با دست و حکمت و حکیم بودن با کار و صنعت است؟

امام علیه السلام فرمود: «لطیف در مورد انسان از کار و صنعت او ظاهر می شود ولی خداوند به اعتبار خلقت اشیاء، لطیف و جلیل نامیده می شود و از لطافت اوست که در هر حیوانی روح دمیده است و هر کدام را به صورتی خلق فرموده که با دیگری مشتبه نمی شود و از ناحیه خداوند در هر کدام از حیوانات [و مخلوقات] لطافتی به

ص :110

کار رفته [و آثار صنع لطیف و اتقان و حکمت و قدرت و علم او در آن ها مشهود

است].»

سپس فرمود: «و چون ما به اشجار و میوه های نیکوی آنها می نگریم به خوبی پی می بریم که خالق ما [و آنها] لطیف است لکن نه به آن معنایی که در مورد انسان گفته می شود. بلکه می گوییم او شنواست و صداهای مخلوقین خود را از عرش تا فرش و از ذره تا تا کوه در زمین و دریا می شنود و [چیزی] بر او پنهان نمی ماند و او را به همین معنا سمیع می دانیم.

پس او سمیع است بدون [نیاز به ] داشتن گوش و بصیر است بدون [نیاز به[ داشتن چشم. بلکه او اثر ذره سیاهی که در شب تاریک بر سنگ سیاهی قرار گرفته باشد را می بیند و او از راه رفتن مورچه ها در شب تاریک و از منافع و مضارّ و آمیزش و فرزندان و نسل آنان آگاه است. وما او را به این معنا بصیر و بینا می گوییم نه به معنای بینایی که در مخلوق او وجود دارد.» پس آن مرد کافر و زندیق با شنیدن این سخنان به خداوند ایمان پیدا کرد و مسلمان شد.

رسول خدا حضرت محمّد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله و امامت امامان دوازده گانه یعنی علیّ بن ابی طالب و فرزندان آن حضرت تا حضرت بقیه اللّه علیه السلام و اقرار به حقانیت آنچه از طرف خداوند بر پیامبر او حضرت محمّد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله نازل شده و امامان بعد از آن حضرت آن ها را بیان نموده اند و اقرار به حقانیت مرگ و نشور و صراط و میزان و بهشت و دوزخ و رجعت و قیام مهدی عجلّ اللّه فرجه الشریف و... می باشد.

مرحوم صدوق در کتاب اعتقادات خود موارد لازم و ضروری اعتقادات را جمع آوری نموده است .

وی در کتاب عیون الاخبار، با سند خود، از فتح بن یزید جرجانی نقل نموده که گوید: من به امام هشتم علیه السلام گفتم: پایین ترین درجه معرفت به خداوند چیست؟

(1)امام علیه السلام فرمود: «اقرار به این که خدایی جز خدای یگانه نیست و او شبیه و نظیری ندارد و او قدیم و ازلی و ابدی بوده و هست و مثل و مانندی برای او نیست.»

در همان کتاب، با سند خود، از عبدالعزیز مهتدی نقل نموده که گوید: به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: توحید چیست؟

امام علیه السلام فرمود: «هر کس قل هوالله احد را بخواند و به آن ایمان داشته باشد به

ص :112

توحید معرفت پیدا نموده است. گفتم: چگونه بخواند؟ فرمود: «همان گونه که مردم می خوانند.» سپس فرمود: «و پس از خواندن آن سه مرتبه بگوید: کذلک اللّه ربّی.»

مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون، از کتب اهل تسنن، از ابن عباس، از امیرالمؤمنین علیه السلام و با سند دیگر نیز از حضرت رضا علیه السلام از پدران خود، از حضرت زین العابدین علیه السلام نقل نموده است: که مردی از اهل عراق خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام رسید و گفت:

آیا حرکت ما به شام برای جنگ با معاویه همراه با قضا و قدر الهی بوده است؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «آری، به خدا سوگند، شما از هیچ بلندی بالا نرفتید و به هیچ محلی پایین نیامدید مگر آن که همراه با قضا و قدر الهی بود.» آن مرد گفت: یا امیرالمؤمنین! بنابراین خدا چنین خواسته من زحمت و رنج خود را به حساب خدا می گذارم. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

«ای، مرد! آرام باش! آیا گمان کردی قضا و قدر خدا حتمی بوده و برای ما اختیاری در آن نبوده است؟ اگر چنین باشد [یعنی ما در این عمل مجبور بوده باشیم[ هر آینه ثواب و عقاب و امر و نهی باطل و بیهوده خواهد بود و وعده بهشت و وعید دوزخ نیز لغو بوده و بر گنهکار ملامتی نخواهد بود، همان گونه که نیکوکار نیز شایسته تمجید نمی باشد بلکه نیکوکار سزاواتر ملامت و گناهکار سزاواتر تمجید خواهد بود و این اعتقاد بت پرستان و دشمنان خدا و قدریّه مجوس این امت] یعنی جبریه [است.»

(1)سپس فرمود: «ای پیرمرد! خداوند متعال تکلیف و امر و نهی خود را همراه با

ص :114

اختیار بندگان خود قرار داده و بر عمل ناچیزی پاداش فراوان مقرر نموده است و هرگز اطاعت و عصیان آنان از روی اکراه و اجبار نبوده و دست انتقام او برای گرفتن و مؤاخذه گنهکاران نیز بسته نبوده و (خداوند) آسمان ها و زمین را به باطل نیافریده است. آری، این گمان کافران است پس وای بر آنان از آتش دوزخ!» چون سخن امیرالمؤمنین علیه السلام به اینجا رسید آن پیر مرد عراقی برخاست و اشعار ذیل را در فضایل (1)امیرالمؤمنین علیه السلام قرائت نمود:

ص :115

«انت الإمام الذی نرجو بطاعته یوم النجاة من الرحمان غفرانا...»

حمیری نقل نموده که گوید: شخصی مساله جبر و تفویض را خدمت حضرت رضا علیه السلام مطرح نمود. امام علیه السلام فرمود: «می خواهید در این مورد، قاعده و اصلی را به شما یاد بدهم که دیگر در آن اختلاف نکنید و با این قاعده با هر کس مخاصمه نمایید بر او غالب شوید؟» گفتیم: آری، آماده شنیدن سخن شما هستیم.

امام علیه السلام فرمود: «همانا خداوند اطاعت خود را همراه با اکراه [و اجبار] قرار نداده و مردم از روی اختیار او را عبادت می کنند همان گونه که مردم را در نافرمانی خود آزاد گذارده؛ گرچه قدرت جلوگیری آنان را از معصیت دارد و می تواند آنان را از نافرمانی و معصیت خود باز دارد. خداوند بندگان خود را بیهوده و بدون هدف نیافریده است و مالک واقعی آنچه به آنان عطا نموده خود اوست و قدرت واقعی بر آنچه آنان را بر آن قدرت و توان داده از خود اوست.

پس اگر مردم او را عبادت و اطاعت کنند از آنان جلوگیری نخواهد نمود و اگر نافرمانی او را نمایند ممکن است بنابر مشیت خود] از راه لطف] از آنان جلوگیری کند و اگر [آنان مستحق لطف نبودند] و از آنان جلوگیری نفرمود و آنان [به اختیار خود] معصیت و نافرمانی او را کردند خداوند آنان را در آن معصیت وارد نکرده است [بلکه آنان به اختیار و اراده خود معصیت او را کرده اند].»

سپس فرمود؛ «هر کس حدود این سخن را حفظ کند و به همین بیان با دشمنان خود بحث کند پیروز خواهد بود.»

ص :117

2- در همان کتاب از بزنطی نقل شده که گوید: به امام رضا علیه السلام گفتم: عده ای از اصحاب ما قایل به جبر شده اند و عده دیگری قایل به استطاعت و تفویض (جبر یعنی خداوند مردم را به اطاعت و معصیت اجبار نموده و تفویض یعنی آنان را آزاد گذارده به طوری که قادر بر جلوگیری از آنان نیست).(1)

امام علیه السلام فرمود: «بنویس!» سپس فرمود: «خداوند به بنده خود می گوید: ای فرزند آدم، اراده و خواست تو از ناحیه مشیت من است [و تا من نخواهم تو نمی توانی اراده کنی [و توانایی و قدرت تو بر اطاعت و یا معصیت من نیز از ناحیه من است و تو با توانی که من به تو داده ام واجبات من را انجام می دهی و با نعمت های من و قوایی که به تو داده ام بر معصیت من توان پیدا می کنی.

پس من تو را شنوا و بینا [و صاحب عقل و فهم] و قادر بر اعمال خود قرار دادم تو هر گناهی بکنی از پیش خود کرده ای و هر بلایی به تو برسد از خطایی است که خود کرده ای و من به اعمال نیک تو سزاوارتر هستم و تو نسبت به گناهان خود سزاوارتری چرا که کسی را حق مؤاخذه و سؤال از من نیست، در حالی که شما

ص :118

[بندگان] مسؤول کارهای خود می باشید. [ای بنده من] من کار را بر تو منظم نمودم [و اسباب کار تو را فراهم کردم [تا هر عملی را می خواهی به اراده و میل خود انجام دهی.»

و اگر در استعمال، صفتی را به طور مشترک به خداوند و خلق او نسبت می دهند و می گویند خداوند عالم است و زید عالم است در هر مورد معنای خاصی دارد، و معلوم است که علم خداوند عین ذات اوست و مسبوق به جهل نیست و ذات مقدس او مرکب از دو چیز نیست و همچنین است قدرت و حکمت و... (1)

لکن در مخلوق به طور کلی این اسماء و صفات حادث است و اگر گفتیم انسان عالم و یا قادر و یا رؤف است یعنی این صفات بر او عارض شده است حتی انبیاء و اولیاء که علوم و اوصاف آنان اکتسابی نیست و از ناحیه خداوند به آنان افاضه شده است نیز مانند دیگران صفات آنان عارض بر آنها و متأخر از آنها است. ولی صفات خداوند عین ذات اوست و تجزیه و حدوث در او راه ندارد.(2) از سخنان معصومین علیهم السلام آشکار می شود که غلوّ عده ای از مسلمانان در باره

ص :120

اولیای خداوند که آنان را «العیاذ باللّه» خدا دانسته و یا نسبت خالق و رازق و... به آنان داده اند اشتباه بوده است. این عده چون اولیای الهی را مظهر صفات الهی دیده اند تصور کرده اند که بین آنان و خداوند تفاوتی وجود ندارد، در حالی که صفات آنان گرچه اکتسابی نیست لکن ذاتی آنان هم نیست بلکه افاضه الهی است. آنان از کسی کسب علم و کمال نکرده اند و معلم آنان خداوند بوده است ولی این گونه نیست که صفاتشان عین ذاتشان باشد.(1)مرحوم صدوق در کتاب عیون، با سند خود، از حسین بن خالد نقل نموده

ص :121

که گوید: امام رضا علیه السلام به من فرمود «خداوند تو را خیر بدهد، بدان که خدای تبارک و تعالی موصوف به قدیم است و برای [شخص] عاقل روشن است که این صفت به معنای این است که قبل از او و همراه او چیزی نبوده است و گر نه او قدیم نخواهد بود و کسی که گمان کند قبل از او و یا با او چیزی بوده سخنی باطل گفته است چرا که اگر چیزی قبل از او و یا با او بوده باشد نمی توان او را خالق آن چیز دانست و معنای «هو الاوّل و لآخر» صحیح نخواهد بود.

(1)و چون خداوند عالم را آفرید و بنی آدم را آزمایش و امر به عبودیت نمود

ص:122

خود را به نام های مخلوقین توصیف نمود؛ مانند سمیع و بصیر و قادر و قاهر و حیّ و قیّوم و ظاهر و باطن و لطیف و خبیر و قوی و عزیز و حکیم و علیم و امثال اینها و چون اهل تکذیب و غلّو دیدند که خداوند خود را به این نام ها متصف نموده و از ما نیز شنیدند که ما از ناحیه خداوند می گوییم: او مثل و مانندی ندارد، گفتند: شما که می گویید خداوند مثل و مانندی ندارد چگونه در اسماء الحسنی با او شریک شده اید و خود را متصف[و مظهر صفات] او میدانید؟! این دلیل آن است که شما نیز در همه حالات یا بعضی از حالات مانند او هستید.[و از این رو ما را خدا دانسته و یا نسبت خلق و رزق و... به ما دادند] باید به آنان گفته شود:...»

(1)مؤلّف گوید: خلاصه سخن امام علیه السلام در پایان این است که استعمال این

ص:123

الفاظ در خالق و مخلوق یکسان لکن در معنی متفاوت است. و آن حضرت یکایک اسماء مشترک را بیان و معنای آن را نسبت به خالق و مخلوق چنان که گذشت ذکر می فرماید.

از محمّد بن یحی بن عمر بن علیّ بن ابی طالب علیه السلام نقل نموده که گوید: این خطبه را از حضرت رضا علیه السلام در توحید نزد مأمون الرشید شنیدم واز قاسم بن ایّوب علوی نیز نقل نموده که گوید: مأمون چون اراده نمود که حضرت رضا علیه السلام را ولیعهد خود نماید و عده ای از بنی هاشم را جمع کرد و به آنان گفت :

من می خواهم حضرت رضا علیه السلام را ولیعهد خود نمایم آنها بر آن حضرت حسد بردند و به مأمون گفتند: می خواهی مردی نادان و بدون بصیرت را که به امور و تدبیر خلافت آگاه نیست جایگزین خود نمایی؟! سپس گفتند: او را احضار کن تا ما نادانی او را بر تو ثابت کنیم.

(1)پس مأمون حضرت رضا علیه السلام را احضار نمود و آنان به آن حضرت گفتند:یا

ص:125

اباالحسن! بالای منبر برو و برای ما مبنای عبادت و بندگی خدا را بیان کن] و خدا را چنان که شایسته است معرفی نما تا ما او را عبادت کنیم].

در آن هنگام حضرت رضا علیه السلام بالای منبر رفت و لختی در حال سکوت سر به زیر افکند و سپس برخاست و ایستاد و حمد و ثنای الهی را به جای آورد و بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت آن حضرت درود فرستاد و سپس فرمود:

(1)«مرحله اول عبادت معرفت به خداوند است و اصل معرفت توحید اوست و نظام توحید او نفی صفات از اوست [یعنی صفات چیزی اضافه به ذات او نیست بلکه عین ذات مقدس اوست] چرا که عقل می گوید:اضافه صفت به موصوف دلیل تجزیه است و تجزیه دلیل نیاز و نیاز دلیل مخلوق بودن است و مخلوق بودن دلیل حدوث است و حدوث با ازلیت سازگار نیست. کسی که خداوند را به مخلوق تشبیه کند او را معرفی نکرده و کسی که ذات او را تصور کند به یگانگی و توحید او نرسیده و کسی که او را تشبیه کند حقیقت او را نیافته و کسی که او را منتهی به حدی

ص:126

بداند او را تصدیق نکرده و کسی که به او اشاره کند و او را به چیزی تشبیه نماید او را قصد نکرده و کسی که او را صاحب اجزا بداند در مقابل او خضوع و تذلل نکرده و کسی که بخواهد ذات او را توهم و تصور کند او را اراده نکرده. هر چه به واسطه خود شناخته شود مصنوع است و هر چه بر چیز دیگر قائم باشد معلول دیگریست.»

(1)سپس فرمود «خداوند به وسیله مخلوق مستدلّ می گردد و با عقول به او

ص:127

اعتقاد حاصل می شود و با فطرت بشری حجت او ثابت می گردد. خداوند مخلوق خود را حجابی بین خود و آنان قرار داده و جدایی و مباینت او با آنان و شروع او در خلقت آنان دلیل بر آن است که ابتدایی برای او نیست چرا که [چیزی که] ابتدا شده و مخلوق دیگری باشد در ابتدا کردن دیگری عاجز است. و این که مردم خود را دارای ادوات و ابزار می بینند دلیل آن است که خداوند را نیاز به ادوات و ابزار نیست و ادوات دلیل نیاز صاحب آن است و خداوند را نیازی نیست و اسماء او تعبیر است و کارهای او تفهیم و ذات او حقیقت و کنه او جدائی او از مخلوق و اوصاف او دلیل بر محدودیت غیر اوست.

(1)بنابراین خدا را نیافته است کسی که او را توصیف نماید [یعنی صفات او را حادث بر ذات او بداند] و از معرفت به او دور است کسی که او را مشتمل بر چیزی

بداند[یعنی چیزی را به او اضافه کند] و او را نشناخته کسی که انتهایی برای او قرار دهد و هر کس بگوید چگونه است؟ او را تشبیه کرده و هر کس بگوید از کجا و از چه به وجود آمده؟! او را معلول دیگری دانسته و کسی که بگوید در چه زمانی بوده؟ برای او وقت تعیین نموده

ص:128

و کسی که بگوید در کجا به وجود آمده؟ مکان برای او تعیین نموده و کسی که بگوید تا کی خواهد بود؟ نهایتی برای او تعیین نموده و هر کس نهایتی برای او تعیین کند او را مرکب دانسته و هر کس او را مرکب بداند او را توصیف نموده و هر کس او را توصیف کند او را نشناخته و کافر شده است. همانا او همانند مخلوق تغییر نمی کند و همانند آنان محدود نمی شود.

او یگانه بالذات [و مطلق] است نه با عدد، و ظاهر است نه با مباشرت و باطن است نه به معنای پنهانی و جدایی، و جدای از جمیع مخلوق است نه به وسیله مسافت و دوری، و نزدیک است نه به معنای نزدیکی جسم به جسم، و لطیف است نه به معنای داشتن جسم، و موجود است نه موجود مسبوق به عدم، و فاعل است نه به اضطرار [بل فاعل لمایشاء]، و مقدّر است نه به وسیله فکر، و مدبّر است نه به وسیله حرکت، و مرید است نه به وسیله کوشش و همت.

او هر چه را بخواهد نیاز به کوشش ندارد. او مدرک و سمیع و بصیر است نه با آلت، بلکه او او نیاز به وقت و زمان و مکان ندارد و خستگی و پینکی پیدا نمی کند و هرگز صفات، او را محدود نمی کند و ادوات و ابزار او را مقید نمی نماید، وجود او سابق بر اوقات و بر عدم و وجود است و ازل ابتدای اوست.

(1)با اعطای مشاعر به بندگان خود آشکار می شود که او را مشاعری نیست، و با

ص:129

خلقت جواهر و اجسام معلوم می گردد که او را جوهری نیست، و با قرار دادن تضاد

بین مخلوق روشن می شود که او را ضدی نیست، و با مقارنت او بین امور معلوم می گردد که او را قرینی نیست. او خود نور و ظلمت و روشن و مبهم و خشک وتر و سرما و گرما را ضد یکدیگر قرار داده و تألیف بین اضداد و تفریق بین متدانیات و اقران دلیل بر مؤلف و مفرق بودن اوست؛ چنان که در قرآن فرموده: ما از هر موجودی جفت قرار دادیم تا شاید شما متذکر شوید.

آن گاه فرمود: «به وسیله عقل اعتقاد و تصدیق حاصل می شود و به وسیله اقرار، ایمان به خداوند کامل می گردد. دیانت حاصل نمی شود مگر پس از معرفت، و معرفت حاصل نمی گردد مگر با اخلاص، و با تشبیه خدا به مخلوق اخلاص وجود نخواهد داشت و تشبیه با اثبات صفات منتفی نمی شود.»

(1)سپس فرمود: «پس هر چه در مخلوق وجود دارد در خالق وجود نخواهد

ص:130

داشت و آنچه در مخلوق ممکن باشد در خالق ممتنع است؛[چنان که] حرکت و سکون در او راه ندارد؛ چرا که او خود خالق حرکت و سکون است و چگونه امکان دارد چیزی را که خود در مخلوق جاری نموده در او جاری شود، اگر چنین باشد لازم می آید ذات او متفاوت و قابل تجزیه باشد و معنای الوهیت او از ازل ممتنع باشد و فرقی بین او و مخلوق او نباشد.

اگر برای او حدی مانند «وراء» قرار داده شود ناچار باید حدّ «أمام» نیز برای او تعیین گردد و اگر وصف «تمام» بر او اطلاق شود ناچار وصف «نقصان» نیز باید بر او گفته شود و با داشتن صفات ممکن و حادث چگونه صفت ازل بر او اطلاق می شود؟ و با داشتن صفات مخلوق چگونه می تواند خالق باشد؟ بلکه در آن صورت نشانه مصنوع در او قائم خواهد بود و به جای مدلول بودن برای عالم خود

دلیل قرار خواهد گرفت.»

(1)سپس فرمود: «جولان سخن در باره او حجت نیست و ذات او با سخن

ص:131

پاسخ داده نمی شود و سخن رسای به عظمت او نیست و جدا نمودن او از مخلوق تعظیم و بیان عظمت او نیست جز این که بگوئیم ازلی را همتایی نیست و ذاتی که شروعی در او تصور نمی شود را ابتدایی نیست. پروردگاری جز خدای بلند مرتبه و بزرگ نیست و کسانی که برای او مثل و مانندی قرار دادند. دروغ گفتند و به گمراهی و خسران و زیانکاری سخت و آشکاری گرفتار شدند و صلی اللّه علی محمد و اهل بیته الطاهرین.

کتاب اعتقادات شیعه امامیه می فرماید: اعتقاد ما درباره پیامبران و ائمه و ملائکه این است که آنان معصوم و از هر آلودگی پاک و منزه و از نافرمانی خداوند نسبت به کبائر و صغائر دور و مطیع امر خدا هستند و هرکه آنان را معصوم نداند آنان را نشناخته و کافر خواهد بود و اعتقاد ما این است که آنان از اوائل زندگی تا آخر عمر در عالی ترین مرتبه کمال و دانش زیسته اند و از نواقص روحی و جسمی و جهل ونادانی و نافرمانی خداوند برحذر بوده اند.

(1)و در کتاب عیون الاخبار، با سند خود، از اباصلت هروی نقل نموده که گوید: مأمون علمای اسلامی و علمای یهود و نصارا و مجوس و صابئین و سایر دانشمندان

ص:133

زمان خود را نزد حضرت رضا علیه السلام جمع نمود[و فکر می کرد که بعضی از آنان بتوانند امام علیه السلام را در بحث های دقیق محکوم کنند و شخصیت آن حضرت شکسته شود[ ولی هیچکدام آنان سخنی نگفت جز آن که محکوم گردید و دهانش بسته شد.

پس از آن علیّ بن جهم برخاست و گفت: ای فرزند رسول خدا! آیا شما معتقد به عصمت پیامبران هستید؟ امام علیه السلام : «آری.»

علیّ بن محمّدبن جهم گفت: پس با این آیات که ظهور در عدم عصمت آنان دارد چه می کنید؟ [سپس این آیات را تلاوت کرد:

(1)1_«و عصی آدم ربّه فغوی»؛ 2_ «و ذاالنّون اذ ذهب مغاضبا فظنّ ان نقدر

علیه»؛ 3_ «و لقد همّت به وهمّ بها)؛ 4_ «وظنّ داود انمّا فتنّاه»؛ 5 _ «و تخفی فی نفسک مااللّه مبدیه».

حضرت رضا علیه السلام به او فرمود:«ای علیّ بن محمّد بن جهم! وای بر تو! از خدا بترس و پیامبران خدا را به عمل زشت نسبت مده و آیات کتاب خدا را به رأی خود

ص:134

تأویل مکن؛ چرا که خداوند در قرآن فرموده: تأویل قرآن را جز راسخون در علم [یعنی پیامبر و اوصیای او] نمی دانند.» سپس فرمود:

و اما [توضیح [سخن خداوند که در باره آدم علیه السلام فرموده: (و عصی آدم رَبّه فغوی) [یعنی: آدم خدای خود را عصیان نمود] [این است که خداوند چون آدم را خلق نمود،او را حجت و خلیفه خود در بلاد و بین مردم] قرار داد و او را برای ماندن در بهشت خلق نفرمود و معصیت آدم در بهشت بود نه روی زمین در حالی که عصمت او برای تکمیل مقادیر الهی در روی زمین [و بین مردم] واجب بود و چون از بهشت خارج گردید و روی زمین آمد و حجت و خلیفه الهی قرار گرفت طبق آیه مبارکه(انّ اللّه اصطفی آدم و نوحا و آل عمران علی العالمین)] یعنی: خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را از همه جهانیان برتر و بر گزیده خود قرار داد) از هر خطایی معصوم بود.]

(1)و اما [توضیح] سخن خداوند که در باره حضرت یونس فرمود: (و ذاالنون اذ

ص:135

ذهب مغاضبا فظنّ ان لن نقدر علیه)] یعنی :یونس که در شکم ماهی قرار گرفت چون با خشم از قوم خود جدا شد یقین کرد که ما از جهت رزق و روزی او را در تنگنایی قرار نخواهیم داد]آن است که در این آیه مظنه و گمان به معنای یقین است یعنی یقین نمود که خداوند هرگز رزق او را تنگ نخواهد نمود؛ چنان که در آیه دیگر در باره آزمایش انسان فرموده است: چون خداوند او را بیازماید روزی او را تنگ خواهد نمود. بنابراین جمله «فظنّ ان لن نقدر علیه» به این معنا نیست که یونس علیه السلام گمان کرد که خداوند بر او قدرت ندارد چرا که اگر چنین چیزی را اراده کرده بود کافر شده بود.

(1)و امّا توضیح سخن خداوند درباره حضرت یوسف علیه السلام که فرمود:(و لَقَد هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِها)] یعنی: آن زن به یوسف همت گمارد و یوسف نیز به او همت گمارد[ [این است که[ ]چون زلیخا یوسف علیه السلام را در اتاق خلوت گرفتار نمود] همّت زلیخا معصیت بود ولی همّت حضرت یوسف علیه السلام این بود که اگر زلیخا بخواهد او را مجبور به گناه کند از شدت ناراحتی او را بکشد. پس خداوند یوسف را از کشتن و عمل زنا نجات داد و فرمود: (کذلک لنصرِفَ عَنْهُ السُوءَ و الفَحشاءَ) و مقصود از سوء

ص:136

و فحشاء قتل و زنا بود.

و اما سخن خداوند درباره حضرت داوود علیه السلام که فرمود: (وَ ظَنَّ داووُدُ أَنِّما فَتَنّاهُ)، بگو بدانم که مردم درباره آن چه می گویند؟» علیّ بن محمّدبن جهم گفت: آنان می گویند که داوود در محراب خود نماز می خواند و شیطان به صورت پرنده ای زیبا نزد او آمد پس داوود نماز خود را قطع نمود و برخاست تا او را بگیرد آن پرنده به داخل خانه ای رفت و داوود به سوی او حرکت نمود پرنده به بالای بام رفت و داوود به بالای بام در طلب او بود .

(2)تا این که آن پرنده در خانه اوریا فرزند حنّان افتاد، پس داود در آن خانه نگاه

کرد و همسر اوریا را دید که مشغول غسل کردن است و چون نگاه او به آن زن افتاد عاشق او شد. در همان هنگام داوود اوریا را به جنگی فرستاده بود پس به بعضی از یاران خود فرمود تا اوریا را مقابل لشکر دشمن قرار دهند آنان چنین کردند ولی اوریا بر مشرکین پیروز شد و این امر بر داوود علیه السلام گران آمد پس بار دیگر به آنان نوشت که اوریا را مقابل دشمن قرار دهند و این بار اوریا کشته شد و داوود با همسر او ازدواج نمود.

ابوالصلت می گوید: چون حضرت رضا علیه السلام این سخنان را از علیّ بن محمّد

ص:137

بن جهم شنید با دست خود بر صورت مبارک زد و فرمود: ««انّاللّه و انّاالیه راجعون»! شما پیامبری از پیامبران خدا را به سستی و ضایع کردن نماز نسبت دادید که نماز خود را رها نمود و به دنبال پرنده رفت و سپس به او نسبت زنا و قتل دادید؟» علیّ بن محمّدبن جهم گفت: پس گناه او چه بود؟ امام علیه السلام فرمود:

«وای برتو [از این تهمت ها]! داوود تنها فکر کرده بود که خداوند کسی را داناتر از او نیافریده پس خداوند آن دو ملک را فرستاد تا در محراب او حاضر شدند و گفتند: یکی از ما به دیگری ظلم نموده تو بین ما به حق حکم کن و بر ما ستم روا مدار و ما را به راه مستقیم هدایت کن. سپس یکی از آنان گفت: این برادر من نود و نه گوسفند دارد و من یک گوسفند] با این حال] با درشتی می خواهد این یک گوسفند را نیز از من بگیرد. پس داوود در قضاوت شتاب نمود و به صاحب یک گوسفند گفت:

(1)برادر تو به تو ظلم کرده که خواسته گوسفند تو را از تو بگیرد و از مدعی

ص:138

شاهد و بینه طلب نکرد و به مدعی علیه] یعنی منکر] رو نکرد و نگفت تو چه می گویی؟ خطای داوود این بود که رعایت قانون قضاوت را نکرد نه آنچه شما به او نسبت دادید. مگر نشنیدی که خداوند در قرآن به داوود خطاب نموده و می فرماید: ای داوود! ما تو را خلیفه خود در روی زمین قرار دادیم پس بین مردم به حق حکم کن و پیروی از هوای نفسانی خود مکن؟»

علیّ بن محمّدبن جهم گفت: ای فرزند رسول خدا! پس قصّه داود با اوریا چه بوده است؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «در زمان داوود اگر مردی از دنیا رحلت می نمود یا کشته می شد همسر او دیگر با کسی ازدواج نمی کرد. و نخستین کسی که از طرف خداوند مأمور شد که با همسر شخصی که کشته بود ازدواج کند داوود علیه السلام بود. پس چون اوریا کشته شد داوود با همسر او بعد از گذشتن عدّه ازدواج نمود و این چیزی بود که برای مردم نسبت به اوریا ناگوار و تلخ آمد.

(1)و اما] بیان] سخن خداوند درباره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله که فرمود: (وَ تُخفی فی

ص :139

نَفْسِکَ مَااللّه ُ مُبْدِیهِ و تَخشَی الناسَ وَاللّه أَحقُّ اَنْ تَخْشاهُ)] چنین است:] که خداوند پیامبر خود صلی الله علیه و آله را نسبت به همسران آن حضرت در دنیا و آخرت آگاه نمود و آنان را مادران مؤمنین معرفی فرمود.یکی از همسران آن حضرت زینب دختر جحش بود که در آن وقت همسر زید بن حارثه بود پس رسول خدا صلی الله علیه و آله [حیا نمود] و او را از همسران آینده خود معرفی نفرمود و این به این علت بود که منافقین او را شماتت نکنند و نگویند: یکی از همسران او همسر مرد دیگری است و او چنین زنی را همسر خود می پندارد و چون ترسید که منافقین چنین سخنانی را بگویند خداوند به او فرمود: از مردم ترسیدی، در حالی که خداوند سزاوارتر است که از او بترسی.»

سپس فرمود: «خداوند تزویج هیچ کسی را خود انجام نداد جز تزویج حّوا را به آدم علیه السلام و تزویج زینب دختر جحش را به رسول خدا صلی الله علیه و آله و تزویج فاطمه علیهاالسلام را به علی علیه السلام .»

پس علیّ بن محمّدبن جهم از سخنان خود پشیمان و گریان شد و گفت:

ص:140

ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! من به درگاه خداوند تائب هستم و دیگر درباره پیامبران خدا علیهم السلام چیزی جز آنچه شما فرمودید را نخواهم گفت.

امام علیه السلام فرمود: «خداوند به آدم فرمود: تو و همسرت حواّء در بهشت ساکن شوید و از نعمت های آن استفاده کنید و نزدیک این درخت [یعنی درخت گندم[ نروید که اگر چنین کنید به خود ستم کرده اید،] لکن] به آنان نگفت از آن و از آنچه از جنس آن است نخورید. آنان نیز نزدیک آن نرفتند و از آن نخورند ولی چون شیطان آنان را وسوسه نمود و گفت: خداوند شما را از خوردن این درخت نهی نکرده و از نزدیک شدن به غیر آن نهی کرده آنان از آن درخت خوردند و او یعنی شیطان برای آنان سوگند یاد نمود که اگر بخواهید از ملائکه باشید و در بهشت جاوید بمانید من از شما خیر خواهی می کنم که از آن بخورید.

(1)از آن سو آدم و حوّا علیهما السلام تا کنون کسی را که به دروغ به نام خداوند سوگند

ص:142

بخورد ندیده بودند پس شیطان آنان را فریب داد و آنها به وسیله سوگند او از آن

شجره خوردند و این قبل از پیامبری آدم بود و گناه کبیره ای نبود که مستحق دخول در آتش شود بلکه از صغایری بود که از پیامبران قبل از نزول وحی بخشوده می شود. و هنگامی که خداوند آدم را به پیامبری برگزید او معصوم بود و هرگز گناه صغیره و کبیره ای از او سر نزد چنانکه خداوند بعد از آیه «فَعَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی) فرمود: (ثمَّ اجْتَباهُ رَبُّه فَتابَ عَلَیهِ فَهدی» [یعنی: و سپس او را برگزید و توبه او را پذیرفت و او را هدایت نمود] و در سوره آل عمران فرمود: «انَ اللّه َ اصطَفی آدَمَ و نُوحا و آل عمرانَ عَلی العالمینَ» [یعنی: خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را از بین انسان های عالم برگزید. [مأمون گفت: معنای سخن خداوند که می فرماید: «فَلَّما آتا هُما صالِحا جَعَلا لَهُ شُرکاءَ فیما آتا هُما» چیست؟

(1)امام علیه السلام فرمود: «حوّاء برای آدم پانصد فرزند پسر و دختر آورد و آنان از قبل

ص:143

با خدای خود عهد کرده بودند که اگر خداوند فرزند صالح و سالمی که آفت و نقصی در او نباشد به آنان بدهد شاکر او باشند لکن فرزندان آنان که نیمی پسر و نیمی دختر بودند برای خدا شریک پنداشتند و همانند پدر و مادر خود شاکر او نبودند بنابراین مقصود از «جَعَلا لَهُ شُرکاءَ فیما آتاهُما» آن دو صنف از فرزندان آدم هستند که همانند پدر و مادر خود موحّد و شاکرنبودند و مقصود، آدم و حواء نیستند.»

پس مأمون گفت: من گواهی می دهم که شما به حق فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله هستید.

(1)سپس گفت: معنای این آیه «فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَیْلُ رَأی کوکبا قالَ هذا رَبّی»

چیست؟ و برای چه حضرت ابراهیم علیه السلام چون به ستاره نگاه نمود گفت: این پروردگار من است؟[مگر یقین به خدای خود نداشت؟] امام علیه السلام فرمود :«این بدان علت بود که ابراهیم علیه السلام چون از مخفی گاه خود بیرون آمد و بین مردم قرار گرفت و موظف گردید که رسالت خود را انجام دهد ناگزیر با سه گروه از مردم مشرک برخورد نمود. گروهی ستاره زهره را می پرستیدند و گروهی ماه را و گروهی

ص:144

خورشید را.

(1)و چون شب فرا رسید و ابراهیم ستاره زهره را دید گفت: این است پروردگار من و این از روی انکار و تعریض به آنان بود، و چون آن ستاره پنهان شد ابراهیم علیه السلام گفت: من خدایی را که افول و غروب کند دوست ندارم؛ چرا که افول و غروب از صفات مخلوق است نه از صفات خالق.

و چون ماه را مشاهده کرد و آن روشن تر از ستاره بود باز از روی انکار و اعتراض گفت: این است پروردگار من، و چون ماه نیز غروب نمود گفت: اگر پروردگار من مرا هدایت نکند من از گمراهان خواهم بود.

ص:145

(1)و چون صبح شد و ابراهیم علیه السلام خورشید را مشاهده نمود گفت: این است

پروردگار من، چرا که این از زهره و ماه بزرگ تر است، و چون خورشید نیز غروب نمود ابراهیم علیه السلام به قوم خود که ستاره و ماه و خورشید را می پرستیدند گفت: ای مردم! من از عبادت شرک آمیز شما بیزار هستم و من در عبادت خود به خدایی که خالق آسمان ها و زمین است توجه خواهم نمود و من دین مستقیم و حنیف را برگزیدم و از مشرکان نخواهم بود.

هدف ابراهیم علیه السلام از این سخنان تبیین و اظهار بطلان دین قوم خود بود و

ص:146

می خواست اثبات کند که عبادت ستاره و ماه و خورشید صحیح نیست و باید خالق آنها را که خالق آسمان ها و زمین است عبادت نمود و این سخنان را خداوند به ابراهیم علیه السلام الهام نمود همان گونه که در انتهای این آیات آمده است (وَ تلکَ حُجَّتُنا آتَیْناها ابراهیمَ عَلی قَومِهِ) [ یعنی: این سخنان حجتی بود که ما به ابراهیم آموختیم تا قوم خود را هدایت کند.]

مأمون گفت: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! حقا که به حق سخن گفتی. و سپس گفت: معنای آیه شریفه «رَبِّ اَرِنی کَیْفَ تُحییِ الموتی قالَ اَوَلَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی و لکن لِیَطْمَئنَّ قَلبی» چیست؟ مگر ابراهیم علیه السلام یقین به احیای اموات نداشته که چنین سؤالی نموده است؟

(1)حضرت رضا علیه السلام فرمود: «خداوند به ابراهیم علیه السلام وحی نمود که من برای خود

ص :147

خلیلی انتخاب خواهم نمود که اگر از من درخواست زنده نمودن مردگان را بکند او را اجابت خواهم کرد. پس حضرت ابراهیم علیه السلام فکر کرد که خودش خلیل خدا می باشد، از این رو گفت: خدایا، به من نشان بده که چگونه مردگان را زنده می کنی؟ خداوند به او فرمود: مگر ایمان نیاورده ای؟ ابراهیم علیه السلام گفت:

آری لکن می خواهم قلبم مطمئن گردد که من خلیل تو هستم. پس خطاب شد: ای ابراهیم، چهار پرنده را بگیر و ذبح کن و آنها را مخلوط نما و هر قسمتی از آن را بالای کوهی قرار ده، سپس آنان را صدا کن همگان با سرعت پروار خواهند نمود و نزد تو خواهند آمد و بدان که خداوند، عزیز و غالب و حکیم است.

(1)پس ابراهیم علیه السلام نسر و طاووس و اردک و خروس را گرفت و ذبح نمود و کوبید و همه را مخلوط کرد و سپس ده قسمت نمود و هر قسمتی را بر سر کوهی

ص:148

قرار داد و منقارهای آنان را به دست خود گرفت و آب و دانه فراهم نمود و هر کدام

آنها را با نام خود صدا زد پس آن اجزاء از سر کوه ها پرواز کردند و به همدیگر پیوستند تا بدنهای آنان کامل گردید و هر کدام نزد ابراهیم آمدند و ابراهیم علیه السلام منقارهای آنان را رها نمود و چون کامل گردیدند نشستند و از آن آب و دانه ها خوردند و به ابراهیم علیه السلام گفتند: ما را زنده کردی، خدا تو را زنده کند. ابراهیم علیه السلام فرمود: بلکه خداست که زنده می کند و می میراند و اوست که بر هر چیزی قادر و تواناست.» مأمون گفت: بارک اللّه فیک یا اباالحسن!

سپس گفت: مقصود از آیه «فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ قالَ هذا مِن عَمَلِ الشَیْطان» چیست؟

(1)امام علیه السلام فرمود: «حضرت موسی علیه السلام ناشناخته وارد شهری از شهرهای

ص:149

فرعون شد و آن در هنگام مغرب و عشا بود. پس دید که یکی از پیروانش با مردی قبطی در جنگ و ستیز است [در این میان] آن مردی که دوست حضرت موسی علیه السلام بود از موسی استمداد نمود و حضرت موسی به حکم الهی مشتی بر آن قبطی زد و او هلاک شد و فرمود: این عمل، یعنی جنگ این دو، از ناحیه شیطان و به وسوسه او بود نه این که عمل موسی از ناحیه شیطان بود همانا شیطان دشمن گمراه کننده آشکاری است.»

مأمون گفت: پس معنای«ربّ انّی ظَلمْتُ نَفسی فَاغفرلی» چیست؟ امام علیه السلام

فرمود:«مقصود این است که موسی گفت: من نباید وارد این شهر می شدم. خدایا، مرا از دشمنان مستور نما که اگر مرا بیابند مرا خواهند کشت. خداوند نیز دعای او را مستجاب نمود و او را از چشم دشمن مستور کرد و البته او رحیم و غفور است.

(1)پس موسی علیه السلام به خدای خود گفت: پروردگارا، حال که به من قوت و توان

ص:150

دادی و با یک مشت آن مرد قبطی را کشتم با تو عهد می کنم که هرگز یار مجرمین نباشم بلکه با این قوه و توان در راه تو جهاد نمایم تا خشنود شوی.

و چون موسی علیه السلام در صبحگاه با ترس و هراس در آن شهر حرکت می کرد بار دیگر آن شخص شیعی را دید که با شخص دیگری درگیر است و چون از موسی فریادرسی نمود موسی علیه السلام به او فرمود: تو در اشتباه هستی [نه کار دیروز تو صحیح بود و نه کار امروز تو] و چون خواست به او حمله کند آن مرد شیعی گفت: آیا می خواهی هم چنانکه دیروز یک نفر را کشتی امروز نیز مرا بکشی؟! پس تو می خواهی در روی زمین ستمگر باشی و نمی خواهی از مصلحین باشی؟!» مأمون گفت: یا اباالحسن! خدا از ناحیه پیامبران به تو جزای خیر بدهد.

(2)سپس گفت: معنای آیه «فَعَلتُها اذا وَ أَنَا مِنَ الضّالینَ» چیست؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «چون موسی علیه السلام نزد فرعون رفت فرعون به او گفت: تو سابقا یکی از پیروان ما را کشتی و نسبت به مقام ما کافر بودی. موسی علیه السلام فرمود: آن وقت من در

اثر گم کردن راه به یکی از شهرهای تو داخل شدم[و آن حادثه رخ داد] و سپس چون

ص:151

ترسیدم فرار کردم[و به مدین نزد شعیب رفتم و در بازگشت] خداوند مرا از پیامبران قرار داد و حکمی از طرف او به من ارزانی شد.»

سپس حضرت رضا علیه السلام فرمود: «خداوند به پیامبر اسلام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله نیز فرمود: آیا یتیم و تنها نبودی و خدا تو را پناه داد و مردم را گرد تو جمع نمود؟ و آیا تو به عقیده قوم خود[که مشرک و بت پرست بودند] گمراه نبودی و خدا آنان را به وسیله تو هدایت نمود؟ و آیا صاحب عائله نبودی و خداوند تو را بی نیاز نمود و دعای تو را مستجاب کرد؟»

(1)مأمون گفت: خدا شما را برکت دهد، ای فرزند رسول خدا!

سپس گفت: مقصود از آیه «فَلمَّا جاءَ مُوسی لِمیقاتِنا وَ کَلَّمهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرنی أنظُر الَیْکَ قالَ لَنْ تَرانی» چیست؟ و چگونه ممکن است موسی کلیم اللّه علیه السلام نداند که خداوند را امکان رؤیت نیست تا اینکه چنین سؤالی را مطرح ننماید؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود: در همان آغاز حضرت موسی کلیم اللّه دانسته بود که خداوند منزه از این است که با چشم دیده شود لکن چون به میقات رفت و خداوند با او تکلّم نمود و به چنین قربی او را مشرف گرداند موسی علیه السلام در بازگشت، به قوم

ص:152

خود خبر داد که خداوند با او سخن گفته و به قرب خدا و مناجات الهی رسیده است. پس قوم او که هفتصد هزار مرد بودند گفتند: ما به تو ایمان نخواهیم آورد تا همانند تو سخن خدا را بشنویم.

(1)پس موسی علیه السلام از بین آنان هفتاد هزار را انتخاب نمود و از میان آنها هفت

هزار و از هفت هزار هفتصد نفر را انتخاب نمود و از بین هفتصد نفر هفتاد نفر را برای میقات پروردگار و مناجات با خداوند انتخاب نمود و آنان را به کوه طور برد و در پایین کوه نگهداشت و خود به کوه طور رفت و از خدا خواست که با او سخن بگوید و آنان بشنوند و چون خداوند با موسی علیه السلام سخن گفت آن هفتاد نفر سخن خدا را از بالا و پایین و طرف راست و چپ و جنوب و شمال شنیدند و خداوند صدا را در آن درخت زیتون ایجاد نمود و از آن به اطراف پخش شد.

(2)پس قوم موسی علیه السلام گفتند: ماباور نخواهیم کرد که آنچه شنیدیم از ناحیه خدا

ص:153

باشد تا این که او را به چشم ببینیم و چون چنین سخن بزرگی را گفتند و از تسلیم به کبر و سرکشی بازگشتند خداوند عذابی فرستاد و آنان را هلاک نمود. پس موسی علیه السلام گفت: خدایا، من در بازگشت در پاسخ بنی اسرائیل چه بگویم اگر بگویند تو آنان را بردی و هلاک نمودی و در ادعای مناجات با خدا راستگو نیستی؟ پس خداوند آنان را زنده نمود و همراه او فرستاد بنی اسرائیل گفتند: اگر از خدای خود سؤال می کردی که ما نیز او را ببینیم تو را اجابت می نمود و ما به حق معرفت او می رسیدیم!

حضرت موسی علیه السلام فرمود: خداوند هرگز با چشم دیده نمی شود و برای او کیفیتی نیست که قابل رؤیت باشد و تنها با آیات و نشانه ها شناخته می شود.بنی اسرائیل گفتند: ما سخنان تو را نمی پذیریم تا اینکه این درخواست را از او بکنی. حضرت موسی علیه السلام گفت: پروردگارا، تو سخن بنی اسرائیل را شنیدی و به صلاح

آنان داناتری. خطاب شد: خواسته آنان را از من بخواه من تو را به واسطه جهالت آنان مؤاخذه نمی کنم. پس موسی علیه السلام گفت:

(1)خدایا، چنان کن که من تو را ببینم. خطاب شد: تو هرگز نمی توانی مرا ببینی

ص:154

و لکن به این کوه نظر کن، اگر در جای خود ثابت ماند و متلاشی نشد تو مرا خواهی دید و چون خداوند به آیه ای از آیات خود در کوه متجلی شد کوه متلاشی گردید و موسی علیه السلام به رو[به زمین] افتاد و غش نمود و چون به خود آمد گفت: خدایا، تو منزه هستی از این که[مانند مخلوق خود] به چشم دیده شوی. من از جهالت قوم خود به درگاه تو توبه می کنم و به همان معرفتی که نسبت به تو داشته ام باز می گردم و من نخستین مؤمن به تو هستم که می دانم ذات مقدس تو به چشم دیده نخواهد شد.»

مأمون گفت: چقدر زیبا و به حق سخن گفتی یااباالحسن! سپس گفت: مقصود خداوند از آیه «و لَقَد هَمَّتْ بِهِ وَ هَّمَ بِها لولا اَنْ رأی برهان رَبِّه»چیست؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود:«همّت زلیخا در آن اتاق خلوت انجام گناه بود و حضرت یوسف علیه السلام نیز اگر مورد عنایت خداوند نبود و معصوم نمی بود که معصوم هرگز همت به گناه نمی ورزد او هم همت به گناه می نمود.» سپس فرمود:«پدرم موسی بن جعفر، از پدر خود امام صادق علیه السلام نقل نمود که فرمود:«زلیخا همت می کرد که مرتکب گناه شود و یوسف علیه السلام همت می نمود که مرتکب گناه نشود.» مأمون گفت: چه زیبا و به حق سخن گفتی!

ص:155

(1)سپس گفت: مرا از معنای آیه «و ذالّنون اذْ ذَهَبَ مُغاضِبا فَظَنِّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ

عَلَیْهِ» آگاه فرمایید.

امام علیه السلام فرمود: «مقصود، یونس بن متی علیه السلام می باشد که با خشم از قوم خود جدا شد[و چون به دریا افتاد و در شکم ماهی رفت] یقین نمود] مظنه در این آیه به معنای یقین است] که خداوند در روزیِ او مضیقه و سختی قرار نخواهد داد- چنانکه خداوند از روی آزمایش برای بعضی سختی معیشت قرار می دهد- پس یونس در تاریکی شب و تاریکی دریا و تاریکی شکم ماهی گفت:

(2)خدایا، پروردگاری جز تو نیست و تو منزه از هر عیبی هستی و همانا من به خود ستم نمودم که در همه حالات همانند الان که مرا فراغت عبادت و تسبیح

ص:156

دادی- تو را عبادت و تسبیح نکردم. پس خداوند دعای یونس را مستجاب نمود] و او را نجات داد] و فرمود: اگر نبود که یونس اهل عبادت و تسبیح بود ما قبر او را تا قیامت در شکم آن ماهی قرار می دادیم.»

(1)مأمون گفت: حقّا که به حق سخن گفتی، یااباالحسن!

آن گاه گفت: یا اباالحسن! معنای این آیه «حَتی اِذا اسْتَیْأَس َ الرُسُلُ و ظَنّوا أَنَّهم قَد کِذُبوا جائَهُم نَصرنُا» را برای من بیان کنید.

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «مقصود این است که پیامبران چون از قوم خود

ناامید شدند و قوم آنان گمان کردند که آنها تکذیب شدند نصرت و یاری خداوند برای آنان فرا رسید.» مأمون گفت: حقا به حق سخن گفتی!

سپس گفت: یااباالحسن! معنای آیه شریفه «لِیَغْفِرَ لَکَ اللّه ُ ما تَقَّدمَ مِنْ ذَنْبِکَ و ما تَأَخرَّ» چیست؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «گناه هیچ کس نزد مشرکین مکّه بزرگ تر از رسول خدا صلی الله علیه و آله نبود چرا که آنها سیصد و شصت بت را عبادت می کردند و چون پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آنها را دعوت به توحید و عبادت خدای یگانه نمود برای آنان ناگوار گردید و گفتند: آیا این صحیح است که او به جای سیصد و شصت خدایی که ما

ص:157

داریم یک خدا قرار دهد؟ البته آن شگفت آور است. سپس عده ای از آنان گفتند: بروید و بر عبادت خدایان خود شکیبا باشید همانا این تصوری بیش نیست و چنین چیزی را ما تا کنون نشنیده ایم.

(1)و چون خداوند مکّه را برای پیامبر خود صلی الله علیه و آله فتح نمود به او فرمود: ما فتح و پیروزی آشکاری را نصیب تو کردیم تا این که خطاهای گذشته و آینده تو نزد اهل مکّه که آنها را دعوت به توحید می کردی و می کنی بخشوده شود چراکه مشرکین مکّه بعضی مسلمان شدند و بعضی از مکّه خارج گردیدند و اگر عده ای هم در مکّه بودند قدرت این که در مسأله توحید با رسول خدا صلی الله علیه و آله مبارزه کنند را نداشتند و گناه آن حضرت نزد آنان با فتح مکّه بخشوده گردید] نه این که رسول خدا صلی الله علیه و آله خود گناهی داشت و بخشوده شد].» مأمون گفت: چه زیبا و به حق سخن گفتید!

مأمون سپس گفت: مقصود از آیه «عَفَا اللّه ُ عَنْکَ لِمَ أذِنْتَ لَهُم» چیست؟

(2)امام علیه السلام فرمود: «این از قبیل «به در می زنم که دیوار بشنود» می باشد. خداوند

ص:158

رسول خود را خطاب نموده لکن مقصود، امت پیامبر صلی الله علیه و آله است و از همین قبیل است «لَئِنْ أَشرَکتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکونَنَّ مِنَ الخاسِرین» [یعنی: اگر مشرک شوی عمل تو ضایع می گردد و از زیانکاران خواهی شد] و آیه «وَلَولا اَنْ ثبِّتناکَ لَقَد کِدْتَ تَرکَنُ الَیْهِمْ شَیئا قَلیلاً»] یعنی: اگر ما تو را حفظ نمی کردیم نزدیک بود کمی به آنان توجه کنی].»

مأمون گفت: راست گفتی ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! پس مرا از معنای آیه «وَاذْ تَقُولُ لِلذَی أَنْعَمَ اللّه ُ عَلَیْهِ وَاَنْعمْتَ عَلَیْهِ أَمْسَکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتِّقِ اللّه َ وَ تُخفی فی نَفْسِکَ مَااللّه ُ مُبْدیهِ وَتَخْشَی الناسَ وَ اللّه ُ أحَقُّ أنْ تَخْشاهُ» خبر ده.

حضرت رضا علیه السلام فرمود:«روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله برای کاری به در خانه زیدبن حارثه رفت. و دید که همسر او مشغول غسل کردن است] از بس آن زن زیبا بود[ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: منزّه است خدایی که تو را آفریده و مقصود او تنها تنزیه خداوند بود که بعضی گمان کرده بودند ملائکه دختران خدایند و خداوند در ردّ سخن آنان فرموده: «أَفَأَصْفیکم رَبُّکُمْ بِالبَنینَ وَ اَتّخَذَ مِنَ المَلائکةِ إناثا إنَّکُم لَتَقوُلونَ قولاً عَظیما) [یعنی: آیا خداوند به شما پسر داده و از ملائکه دخترانی برای خود قرار

ص:159

داده است؟ همانا این سخن شما نسبت به خداوند بسیار بزرگ و (خطرناک) است[ و رسول خدا صلی الله علیه و آله چون همسر زیدبن حارثه را دید که غسل می کند فرمود: منزه است خدایی که تو را آفریده از اینکه برای خود فرزندی قرار دهد و نیاز به تطهیر و غسل داشته باشد.

(1)و چون زیدبن حارثه به منزل خود آمد همسر او آمدن رسول خدا صلی الله علیه و آله و

سخن او را به او خبر داد زیدبن حارثه متوجه معنای سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله نشد و فکر کرد او از زیبایی همسرش تعجب نموده پس خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول اللّه! همسر من دارای خویی ناپسند است و من می خواهم او را طلاق بدهم پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتّقِ اللّه َ» از سویی خداوند پیشتر زن های رسول خدا صلی الله علیه و آله را به آن حضرت معرفی نموده بود و این زن نیز از جمله آنان بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله این را پنهان می نمود و برای زیدبن حارثه اظهار نمی کرد و از آن می ترسید که [منافقین] بگویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله به غلام خود می گوید:

(2)همسر تو در آینده همسر من خواهد بود و او را بر این سخن ملامت کنند. از

ص:160

این رو، خداوند فرمود: «وَ إذْ تَقوُلُ لِلّذی أَنْعَمَ اللّه ُ عَلَیْهِ...» یعنی: به یادآور زمانی را که تو به کسی که خدا او را از نعمت اسلام برخوردار نموده بود و تو نیز او را آزاد نموده بودی گفتی از خدا بترس و همسر خود را نگهدار و چیزی را در باطن خود پنهان کردی که خداوند آشکار نمود و از مردم (منافق) ترسیدی در حالی که خداوند سزاوارتر بود که از او بترسی].»

(2)امام هشتم علیه السلام فرمود: «سپس زیدبن حارثه همسر خود را طلاق داد و بعد از

عده خداوند او را به پیامبر خود تزویج نمود و در این باره آیه ای نازل گشت: «فَلَّما

ص:161

قَضی زَیدٌ مِنها وَطَرا زوّجْنا کَها...» [یعنی: چون زید بهره خود را از آن زن برد ما او را به تو تزویج نمودیم تا مؤمنین را راجع به همسران فرزند خوانده های خود محظوری نباشد [و چون خداوند دانست که منافقین پیامبر او صلی الله علیه و آله را سرزنش خواهند نمود در آیه دیگر فرمود: «ماکانَ عَلَی النَبّیِ مِنْ حَرَجٍ فیما فَرَضَ اللّه ُ لَهُ) [یعنی: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نسبت به آنچه خداوند بر او واجب نموده محظوری نیست].»

[توضیح این که مردم همسر فرزند خوانده را حلال نمی دانستند و فرزند خوانده را همانند فرزند حقیقی می پنداشتند و این آیه برای ردّ دیدگاه آنان نازل شده بود].

(1)پس مأمون گفت: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! دل من را شفا بخشیدید و آنچه برای من مشکل گردیده بود روشن کردید خداوند از ناحیه پیامبران و اسلام به شما جزای خیر بدهد.

علیّ بن محمّدبن جهم راوی این سخنان می گوید: سپس مأمون برای نماز برخاست و دست محمّدبن جعفربن محمّد را گرفت و حرکت نمود و من نیز همراه آنان بودم. پس مأمون به او گفت: برادرزاده خود را چگونه یافتی؟ محمّدبن جعفر گفت: او عالم و دانشمندی است که من تاکنون ندیده ام نزد عالمی برود و چیزی بیاموزد. مأمون گفت:

ص:162

(1)فرزند برادر تو] یعنی حضرت رضا علیه السلام ] از خاندانی است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره آنان فرمود: «آگاه باشید که نیکان از عترت و پاکان از نسل من بردبارترین

مردم هستند در کوچکی و داناترین آنان هستند در بزرگی پس به آنان چیزی تعلیم ندهید که آنان داناتر از شمایند. آنان شما را از دین و هدایت خارج نخواهند نمود و در گمراهی داخل نخواهند کرد.»

پس حضرت رضا علیه السلام به منزل خود رفتند و چون روز بعد شد من خدمت آن حضرت رسیدم و سخنان مأمون را که به عموی آن حضرت محمّدبن جعفر گفته بود با پاسخ او بیان کردم. حضرت رضا علیه السلام خندیدند و فرمودند: «ای پسر جهم! فریب سخنان مأمون را مخور، او در همین نزدیکی مرا با حیله مسموم خواهد نمود و خداوند از او انتقام مرا خواهد گرفت.»

مرحوم صدوق در پایان این حدیث می گوید: این حدیث از مثل علیّ بن محمّدبن جهم که از دشمنان اهل بیت علیهم السلام است شگفت آور و غریب است.

تفسیر حضرت رضا علیه السلام نسبت به آیه «و فدیناه بذبحٍ عظیمٍ»

(2)مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون از فضل بن شاذان نقل نموده

ص:163

که گوید: از حضرت رضا علیه السلام شنیدم که فرمود: «هنگامی که خداوند ابراهیم علیه السلام را امر نمود که به جای فرزند خود اسماعیل گوسفندی را ذبح نماید ابراهیم علیه السلام آرزو نمود که ای کاش به دست خود اسماعیل علیه السلام را قربانی می کرد و مأمور به ذبح گوسفندی به جای آن نمی شد تا قلب او مصیبت عزیزترین فرزند خود را بیابد و مستحق بالاترین درجات ثواب شود.

(1)پس خداوند به او وحی نمود: ای ابراهیم! محبوب ترین خلق من نزد تو

کیست؟ ابراهیم علیه السلام گفت: خدایا، از مخلوق تو کسی نزد من محبوب تر از حبیب تو محمّد صلی الله علیه و آله نیست. خطاب شد: ای ابراهیم! آیا او را بیشتر دوست می داری یا خود را؟ ابراهیم علیه السلام گفت: او را بیشتر از خود دوست می دارم.

خطاب شد: فرزند او نزد تو محبوب تر است یا اسماعیل؟ ابراهیم علیه السلام گفت: فرزند او نزد من محبوب تر از اسماعیل است خطاب شد: آیا کشته شدن فرزند او از

ص:164

روی ستم به دست دشمنان برای تو سخت تر است یا کشته شدن اسماعیل با امر من به دست تو؟ ابراهیم علیه السلام گفت: کشته شدن فرزند او به دست دشمنان برای من دردناک تر است.

(1)خطاب شد: ای ابراهیم! عده ای که گمان می کنند از امت محمّد صلی الله علیه و آله هستند بعد از او فرزند او حسین علیه السلام را از روی ظلم و دشمنی همانند گوسفند ذبح خواهند نمود و به این سبب مستحق سخط و خشم من خواهند شد.

پس ابراهیم علیه السلام بی تاب شد و قلب او به درد آمد و شروع به گریه کرد و خداوند به او وحی نمود: ای ابراهیم! من جزع و ناله تو را برای حسین علیه السلام به جای جزع و ناله تو برای اسماعیل قرار دادم و برای تو بالاترین درجات ثواب بر مصایب او را مقرر داشتم.»

سپس امام هشتم علیه السلام فرمود: «این است معنای قول خداوند عزّوجّل: «و َ فَدیناهُ بِذبحٍ عَظیمٍ» «ولا حول و لا قوّة الاّ باللّه العلیّ العظیم.»

ص :165

باقی و نور است، و دانایی است که جهل در او راه ندارد، و توانایی است که ناتوان نمی شود، و بی نیازی است که محتاج نمی گردد، و عادلی است که ستم نمی کند. او همه چیز را آفریده و مثل و مانند و ضد و ندّ و همتایی ندارد.

(1)و این که محمّد صلی الله علیه و آله بنده و رسول و امین و برگزیده خداوند و سیّد پیامبران و

خاتم آنان و افضل همه مردم عالم است و بعد از او پیامبری نیست و آیین او تبدیل و تعییری نخواهد نمود و آنچه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از طرف خداوند آورده حق و مسلّم و روشن است و ما او و همه پیامبران گذشته را تصدیق می کنیم.

و ما کتاب او قرآن را که از طرف خداوند حکیم و حمید نازل شده و هیچ گونه باطلی در آن راه ندارد و شاهد بر حقانیت کتاب های آسمانی است تصدیق می کنیم و بر این باوریم که این کتاب از اول تا آخر آن حق است و ما به آیات محکم و متشابه و خاص و عام و وعد و عید و ناسخ و منسوخ و آنچه به آن خبر داده باور داریم و می دانیم که احدی از مردم نمی تواند مانند آن را بیاورد.

ص:167

(1)و گواهی می دهیم که دلیل و حجت بر مؤمنین و قائم به امور مسلمانان و ناطق به قرآن و عالم به احکام قرآن برادر و خلیفه و وصی رسول خدا صلی الله علیه و آله علی بن ابی طالب علیه السلام است که منزلت او نسبت به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله همانند منزلت هارون است نسبت به موسی علیه السلام و او امیرمؤمنان و امام پرهیزکاران و پیشوای سفید رویان و رهبر مؤمنان و افضل همه اوصیای پیامبران می باشد و بعد از او حسن و حسین علیهما السلام ، یکی پس از دیگری، امام هستند و (امامان بعد از آنان علیه السلام نیز) یکی بعد از دیگری تا امروز امام هستند و آنان عترت پیامبر صلی الله علیه و آله و اعلم به کتاب خدا و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و عادل ترین مردم در قضاوت و سزاواتر از همه آنان به امامت و رهبری می باشند و آنان دستگیره های محکم نجات و رهبران هدایت و حجت های الهی هستند بر اهل دنیا تا قیامت و روزی که خداوند وارث زمین و اهل آن شود - که البته او بهترین وارثان است.

ص:168

و گواهی می دهیم که هر کس با آنان مخالفت کند [و امامت آنان را نپذیرد[ ضالّ و مضلّ و گمراه و تارک حق و هدایت است و آنان مفسّران قرآن و واسطه های رسول خدا صلی الله علیه و آله و بیان کنندگان احکام الهی هستند و هر کس بدون معرفت و ولایت آنان از دنیا برود مردن او مردن زمان جاهلیت خواهد بود.

(1)و روش آنان تقوا و پرهیزکاری و عفت و راستگویی و صلاح و کوشش در عبادت و ادای امانت به صالح و فاجر و طولانی نمودن سجده و نماز شب و پرهیز از گناهان و انتظار فرج به وسیله صبر ومعاشرت پسندیده با مردم و رعایت حق همسایه و احسان به مردم و خوداری از آزار به آنان و خوشرویی و خیر خواهی و محبت و احسان به مؤمنان می باشد.

و گواهی می دهیم که وضو- چنان که خداوند در قرآن امر نموده- شستن

ص:169

صورت و دست ها و مسح سر و پاها می باشد و شستن مرتبه اول واجب، و مرتبه دوم برای شادابی خواهد بود و بیش از آن گناه است و پاداشی ندارد و وضو را باطل نمی کند جز باد معده و بول و غایط و خواب و جنابت.

و کسی که مسح پاها را بر روی کفش بکشد با خدا و رسول و قرآن مخالفت نموده و وضوی او صحیح نخواهد بود؛ چرا که علی علیه السلام با مسح نمودن بر روی کفش مخالفت نمود و چون عمر به آن حضرت گفت: «من رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که بر کفش خود مسح نمود».

امیرالمؤمنین علی علیه السلام به او فرمود: آیا قبل از نازل شدن سوره مائده را می گویی یا بعد از آن را؟ عمر گفت: نمی دانم. پس علی علیه السلام فرمود: لکن من می دانم که رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از نزول سوره مائده بر کفش خود مسح نکرد.

(1)و گواهی می دهیم که غسل برای جنابت و احتلام و حیض و مس میت واجب است و غسل جمعه و عید فطر و قربان و دخول مکّه و مدینه و زیارت و احرام و روز عرفه و شب اول و شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان مستحب است.

(2)و گواهی می دهیم که نمازهای واجب در شبانه روز هفده رکعت است: ظهر

ص:170

چهار رکعت و عصر چهار رکعت و مغرب سه رکعت و عشا چهار رکعت و صبح دو رکعت می باشد و نمارهای مستحب [در شبانه روز] سی و چهار رکعت است: هشت رکعت قبل از نماز ظهر و هشت رکعت قبل از نماز عصر و چهار رکعت بعد از نماز مغرب و دو رکعت نشسته بعد از نماز عشا که یک رکعت محسوب می شود و هشت رکعت نماز شب در سحر و نماز وتر [و شفع] سه رکعت [و نافله صبح [بعد از وتر دو رکعت می باشد.

(1)و نمازهای واجب در اول اوقات خوانده می شود و فضیلت یک رکعت نماز

ص :171

جماعت برابر دو هزار رکعت نماز فرادا است، و اقتدای به فاجر صحیح نیست و باید در جماعت تنها به اهل ولایت اقتدا شود، و نماز در پوست مردار و درندگان صحیح نیست، و در مسافت چهار فرسخ رفت و بازگشت نماز شکسته می شود و روزه را باید افطار نمود.

و قنوت در چهار نماز سنّت است: صبح، مغرب، عشا، جمعه، و ظهر و قبل از رکوع رکعت دوم خوانده می شود، و در نماز بر اموات پنج تکبیر است و سلام در آن وارد نیست چرا که سلام بعد از رکوع و سجود است و در نماز اموات رکوع و سجود نیست، و قبر میت باید مربع باشد و از زمین بالاتر نباشد، و بسم اللّه الرّحمن الرّحیم در نماز، قبل از سوره حمد، باید بلند خوانده شود

(1)و زکات واجب، در هر دویست درهم نقره، پنج درهم است 401 و در کمتر از آن زکات نیست و در بیشتر از آن، در هر چهل درهم نقره، یک درهم است و در کمتر از چهل درهم زکات نیست و زکات واجب نیست تا یکسال بر آن بگذرد و زکات

ص:172

جز به اهل ولایت و معرفت داده نمی شود. و در هر بیست دینار،[یعنی بیست مثقال طلا که هر مثقال آن هیجده نخود می باشد] نصف مثقال زکات واجب است 401

و خمس در جمیع اموال یک مرتبه واجب است [برخلاف زکات که در هر سال واجب خواهد بود] و زکات گندم و جو و خرما و کشمش و هر چه از زمین خارج شود مانند حبوبات اگر به پنج وسق [یعنی 288 من تبریز و یا 144 من رسمی

برسد و با آب جاری و یا باران کشت شده باشد یک دهم است 101 و اگر با آب مکینه ها و دوالی سیراب شود یک بیستم 201 است و فرقی بین فقیر و غنی نیست و برای حبوبات یک قبضه و یا دو قبضه زکات پرداخت می شود؛ چرا که خداوند بیش از طاقت، بندگان خود را تکلیف نمی کند.

(1)و زکات فطره برای هر نفر، چه کوچک و چه بزرگ و چه بنده و چه آزاد، از گندم نصف صاع و از خرما و کشمش یک صاع است و جایز نیست که به غیر شیعه داده شود.

ص:173

(1)و بیشترین زمان حیض ده روز است و کمترین آن سه روز است، و زن مستحاضه باید غسل کند و نماز خود را بخواند، و زن حایض نباید نماز بخواند و روزه هم نباید بگیرد و نمازهای او قضا ندارد ولی روزه های او قضا دارد و روزه ماه رمضان با دیدن ماه شروع می شود و با دیدن ماه [بعدی] تمام می گردد، و نمازهای مستحبی به جماعت خوانده نمی شود، و در پنج شنبه ثلث اول هر ماه و چهار شنبه ثلث وسط و پنج شنبه ثلث آخر آن، روزه مستحب است، و روزه ماه شعبان نیکو و سنّت است و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «شعبان ماه من است و رمضان ماه خداست» و اگر روزه ماه مبارک رمضان [به سبب مریضی یا مسافرت] قضا شود کافی است که به

طور متفرق قضای آن را انجام دهی.

(2)و حج خانه خدا برای کسی که استطاعت دارد واجب است و استطاعت،

ص:174

داشتن توشه و راحله سفر است، و حج [برای ما] صحیح نیست جز حج تمتع. و حج افراد و قرآن که اهل سنّت انجام می دهند صحیح نیست، و احرام قبل از رسیدن به میقات جایز نیست و خداوند در قرآن فرموده است: «حج و عمره را برای خدا تمام کنید» و در قربانی خصّی [یعنی حیوانی که بیضه او را کشیده باشند] صحیح نیست اما حیوانی که بیضه او را کوبیده باشند صحیح است.

و جهاد باید به دستور امام عادل باشد و کسی که برای دفاع از مال و جان و زندگی خود کشته شود شهید است، و در زمان تقیه کشتن هیچ کافری جایز نیست جز آن که او قاتل و یا باغی [و قیام کننده بر علیه امام علیه السلام ] باشد و آن نیز مشروط بر آن است که بر جان خود نترسی، و خوردن اموال مخالفین [یعنی اهل سنت و غیر آنها جایز نیست، و تقیه در زمان تقیه واجب است و کسی که از روی تقیه قسم بخورد کفاره ندارد.

(1)و طلاق سنّت، طبق فرموده خدا و رسول او صلی الله علیه و آله ، [یعنی طلاق رجعی

ص:175

[ صحیح است و غیر آن صحیح نیست، و هر طلاقی که بر خلاف کتاب خدا باشد طلاق نیست، و هر نکاحی که مخالف کتاب خدا باشد نیز نکاح نیست، و داشتن

بیش از چهار زن آزاد [به صورت دائم [برای مرد جایز نیست.

و چون زنی را مطابق سنّت سه مرتبه طلاق دهند [یعنی طلاق رجعی] بر شوهر خود حرام می شود تا وقتی که با مرد دیگری ازدواج کند [و پس از دخول او را طلاق دهند و پس از گذشتن عده با شوهر اول ازدواج کند] و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «از زن های سه طلاقه (در یک جلسه) پرهیز کنید که آنان دارای همسر هستند.»

(1)و صلوات بر پیامبر [و آل او] صلی الله علیه و آله در همه احوال مطلوب و مستحب است و در وقت وزش باد و عطسه و غیر آن سزاوار می باشد.

و محبت و دوستی با اولیای خداوند و دوستان آنان واجب است؛ چنان که

ص:176

بیزاری و دشمنی با دشمنان اولیای خدا و رهبران آنان نیز واجب است.

و احسان به پدر و مادر واجب است، و اگر آنان مشرک بودند از آنان پیروی مکن لکن با آنان نیکو معاشرت کن؛ چرا که خداوند در قرآن فرموده است: «باید شکر من و شکر پدر و مادر خویش را انجام دهی که بازگشت تو به سوی من خواهد بود و اگر پدر و مادر تو بکوشند تا تو را بدون دلیل به شرک با من وادارند از آنان پیروی مکن.»

و امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است که مقصود از واداشتن به شرک این نیست که پدر و مادر فرزند خود را وادارند که برای آنان نماز بخواند و یا روزه بگیرد بلکه مقصود این است که فرزندان خود را به معصیت خدا امر کنند و فرزندان از آنان پیروی نمایند.

و امیرالمؤمنین علیه السلام نیز فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: کسی که از

مخلوقی اطاعت و فرمانبرداری کند و در چیزی که بر خلاف دستور خداوند است از او پیروی نماید پس او به خدای خود کافر شده و خدایی جز او را برگزیده است.

(1)و تزکیه جنین با تزکیه مادر او انجام می شود [یعنی اگر حیوانی را ذبح کنند که در شکم خود فرزندی دارد آن فرزند نیز محکوم به ذبح شرعی و حلیت است].

ص:177

و گناهان پیامبران [قبل از نبوت آنان ] از قبیل گناهان صغیره است که به وسیله نبوت بر آنان بخشوده شده است.

و فرایض و سهام ارث که خداوند تعیین نموده عول و ظلمی در آن نیست، و با بودن پدر و مادر و فرزندان میّت احدی جز زن یا شوهر ارث نمی برند، و صاحب سهم سزاواتر از کسی است که صاحب سهم نیست، و «تعصیب» از دین خدا نیست [مقصود از تعصیب چیزی است که اهل سنّت به آن معتقد هستند و آن این است که می گویند: اگر ترکه میّت زاید بر سهام ورثه باشد مثلاً وارث میّت فقط صاحب ثلث و نصف باشند و از ترکه یک ششم 61 باقی بماند آن را باید فقط به خویشان پدری داد در حالی که طبق فقه اهل بیت علیهم السلام به همه صاحبان سهام باز می گردد]

(1)و عقیقه از فرزند، چه پسر و چه دختر، روز هفتم انجام می شود و در همان روز مستحب است که سر او را بتراشند و به اندازه موی سر بچه طلا و یا نقره در راه خدا بدهند.

و خداوند در اعمال بندگان خود، به عنوان خلق تقدیر، دخالت دارد، یعنی او

خواسته است که بندگان او از روی اختیار عمل کنند و در اعمال آنان دخالت تکوینی ن

ص:178

دارد که بالاجبار آنان را به اعمال خیر و شر وادارد. از این رو نسبت جبر به خداوند صحیح نیست، چنان که نسبت تفویض نیز که امور مردم را به دست اولیای خود داده باشد و خود در آنها مشیتی نداشته باشد صحیح نیست و نسبت جبر و تفویض به خداوند ظلم و کذب است و حق آن است که خداوند بندگان خود را مختار قرار داده.

لکن می تواند آنان را تفضّلاً از کار زشت باز دارد و برای کار خیر و عمل شایسته کمک دهد و اگر استحقاق تفضّل و احسان نداشتند آنان را به خود واگذارد که در آن صورت خاسر و زیانکار خواهند شدو این است معنای (و لولا فضل اللّه علیکم و رحمته لکنتم من الخاسرین) یعنی: اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نباشد زیانکار خواهید شد].

و خداوند هرگز بی گناه را به جای گنهکار عذاب نخواهد نمود، و فرزندان و اطفال رابه جرم پدران مؤاخذه نخواهد کرد؛ چنان که در قرآن فرموده است: (و لا تزر وازرة وزر اخری) [یعنی: هیچ کس گناه دیگری را به دوش نخواهد گرفت] و فرموده است: (و ان لیس للانسان الاّ ما سعی) [یعنی: آنچه به انسان می رسد تنها نتیجه سعی و کوشش اوست].

(1)و خداوند بندگان خود را مورد آمرزش و مغفرت خود قرار می دهد و هرگز

ص:179

به آنان ظلم و ستم روا نمی دارد و هرگز اطاعت از کسی که به مردم ظلم کند و آنان را گمراه نماید واجب نمی کند و چنین افرادی را که می داند کافر می شوند و عبادت شیطان را می کنند برای رسالت خود انتخاب نمی کند.

و همانا اسلام غیر از ایمان است، و هر مؤمنی مسلمان است لکن هر مسلمانی مؤمن نیست. و سارق و شارب خمر(شرابخور) و قاتل در حین این اعمال ایمان ندارند، و کسانی که حدّ خداوند بر آنان جاری می شود نه مؤمن محسوب می شوند و نه کافر [یعنی در بعضی از احکام حکم مؤمن بر آنان جاری نمی شود].

و خداوند هرگز مؤمنی را که وعده بهشت و خلود در آن رابه او داده به دوزخ نخواهد برد، و کسی که به سبب نفاق و یا فسق و یا گناه کبیره ای آتش دوزخ بر او واجب می شود در قیامت بین مؤمنین و از آنها نخواهد بود، و جهنم و دوزخ جز کافران را در بر نخواهد گرفت.

و گنهکاری که به واسطه ملازمت گناه به آتش می رود فاسق محسوب

ص:180

می شود؛ چنان که مشرک و کافر و منافق و کسی که یکی از گناهان کبیره را انجام دهد نیز فاسق نامیده می شود. و شفاعت برای شفاعت کنندگان حق و ثابت است.

و امر به معروف و نهی از منکر به وسیله زبان [و غیر آن] واجب است.

و ایمان، به انجام واجبات و پرهیز از محرمات است و [به تعبیر دیگر] ایمان معرفت قلبی و اقرار به زبان و عمل به ارکان دین است.

(1)و تکبیر در عید قربان بعد از ده نماز [سنّت] است که از نماز ظهر روز عید شروع می شود، و در عید فطر بعد از پنج نماز [سنّت] است که از نماز مغرب شب عید شروع می شود.

و زنی که آلودگی [زایمان] و نفاس دارد بیشتر از بیست روز نمی تواند نماز خود را ترک کند و پس از آن باید غسل کند و به دستور استحاضه عمل نماید و

نمازهای خود را بخواند و اگر قبل از بیست روز پاک شود باید غسل کند و نمازهای خود را بخواند.

(2)و ایمان به عذاب قبر و منکر و نکیر و زنده شدن پس از مرگ و حساب و

ص:181

میزان و صراط و بیزاری از ائمه ضلان [و رهبران گمراه و گمراه کننده، مانند علمای یهود و نصارا و اهل سنّت و فرق مختلف از مذاهب گوناگون اسلام جز مذهب حقه شیعه دوازده امامی [و پیروان آنان واجب است؛ چنان که پذیرفتن ولایت اولیای خدا و دوست داشتن آنان نیز واجب است.

و ایمان به حرمت خمر(شراب)، کم و زیاد آن، لازم است و هر چیز مست کننده ای که زیاد آن مست کننده است کم آن نیز حرام است و کسی که خود را مضطر به خمر بداند، خمر(شراب) بر او حلال نمی شود بلکه کشنده [دین] او خواهد بود.

و گوشت هر حیوان درنده چه از سباع و چه از طیور حرام است و طحال نیز چون خون است حرام است، و ماهی جری و طافی و مار ماهی و زمیر و هرماهی دیگری که پولک ندارد حرام است و از پرندگان آنها که سنگدان ندارند نیز حرام هستند.

و از تخم های حیوانات [پرنده و اهلی] آنچه دو طرف آن مساوی است حرام است و آنچه دو طرف آن مختلف است حلال می باشد.

(1)و پرهیز از گناهان کبیره لازم است و آنها عبارتند از: قتل نفس محترمه و

ص:182

شرب خمر و عقوق والدین و فرار از جنگ و خوردن مال یتیم از روی ظلم و خوردن مردار و خون و خوردن گوشت خوک و قربانیانی که برای بت ها انجام می شود و نام غیر خدا بر آنها برده می شود؛ در صورتی که ضرورتی به خوردن آنها نباشد حرام است.

و رباخواری و حرامخواری و قماربازی و کم فروشی و نسبت زنا به زن های بی گناه و شوهردار دادن و عمل زنا و لواط و شهادت دروغ و یأس و نا امیدی از رحمت خداوند و ایمن بودن از مکر الهی و کمک به ستمکاران و تکیه نمودن بر قدرت آنان و قسم دروغ خوردن و حبس کردن حقوق واجب [مانند زکات و خمس و اموال مردم و غیره] در صورتی که مضیقه و سختی نباشد حرام است و تکبّر و کفر و اسراف و تبذیر و خیانت و کتمان شهادت و استعمال و استفاده از اسباب لهو که انسان را از یاد خدا جدا می کند، مانند آوازه خوانی و تارزنی و اصرار برگناهان

ص:183

صغیره نیز حرام است.»

سپس فرمود: «اینها اصول و مسایل عمده ] دین است و الحمدللّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی نبیّه و آله و سلّم تسلیما.»

شفاعت در اعتقاد امامیه

[مرحوم صدوق در کتاب اعتقادات امامیه می گوید: اعتقاد ما در شفاعت این است که شفاعت برای کسانی که دین آنان پذیرفته شده باشد نسبت به کبایر و صغایر ثابت است، و کسانی که از گناهان خود توبه کرده باشند نیازی به شفاعت ندارند و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «کسی که ایمان به شفاعت من نداشته باشد خدا او را

از شفاعت من مرحوم خواهد نمود.» و فرمود: «هیچ شفیعی بهتر از توبه نیست.»

سپس می گوید: شفاعت برای پیامبران و اوصیای آنان است و از مؤمنین نیز کسانی هستند که می توانند به اندازه قبیله ربیعه و مضر(دو قبیله بزرگ عرب) شفاعت کنند، و مؤمنین را برای شفاعت مراتبی است و پایین ترین آنان می توانند سی نفر را شفاعت کنند.

و شفاعت برای اهل شک و شرک و کفر و منکر دین و حقایق اسلام ثابت نیست بلکه برای گنهکاران از اهل توحید می باشد] [و مقصود از اهل توحید گنهکاران از اهل ایمان و ولایت اولای خداست].

ص:184

مرحوم صدوق در کتاب عیون از فضل بن شاذان نقل نموده که گوید: اگر کسی سؤال کند: آیا امکان دارد که خدای حکیم بدون علت و حکمت بنده خود را به چیزی تکلیف نماید؟ به او پاسخ می دهیم: خدای حکیم و علیم هرگز کار بیهوده و بدون حکمت انجام نخواهد داد.

اگر بگوید: به چه علت بندگان خود را تکلیف نموده است؟ به او پاسخ

می دهیم: برای علت ها و حکمت های فراوانی.

اگر بگوید: آیا آن حکمت ها شناخته شده است و یا مجهول است؟ به او پاسخ می دهیم: آنها نزد اهلش شناخته شده و معروف است. اگر بگوید: آیا شما آنها را می شناسید یا نمی شناسید؟ به او پاسخ می دهیم: بعضی از آنها را می شناسیم و بعضی را نمی شناسیم.

اگر بگوید: اولین فرایض و واجبات کدامند؟ به او گفته می شود: اولین واجب اقرار به [وحدانیت] خدا و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و امامت جانشین او و حجت خداوند و حقانیت آنچه از طرف او بر پیامبرش نازل شده است می باشد.

و اگر بگوید: برای چه خداوند از مردم خواسته است که به [وحدانیت] خدا و رسالت پیامبران او و آنچه بر آنان نازل نموده اقرار کنند؟ به او گفته می شود: حکمت های فراوان دارد.

نخستین آن حکمت ها این است که اگر مردم خدای خود را نشناسند و از معاصی و گناهان بزرگ پرهیز نکنند و نسبت به خواسته های نفسانی و لذت های جسمانی خود از [عقوبت] خداوند هراس نداشته و از فساد و ظلم دوری نکنند اجتماع فاسد خواهد شد و مردم [همانند حیوانات وحشی] به همدیگر حمله خواهند نمود و به نوامیس و اموال و خون مردم تعرّض خواهد شد و همدیگر را

ص:187

بدون جرم از بین خواهند برد و نتیجه آن فساد دنیا و هلاکت مردم و از بین رفتن نسل بشر و نعمت های خداوند خواهد بود.

حکمت دوم این است که خداوند حکیم است و حکیم کسی است که قول و فعل او بدون حکمت و صلاح نیست و او باید از فساد و ظلم و اعمال زشت نهی کند و مردم را به صلاح و اصلاح امر نماید و اگر او مردم را به حال خود واگذارد و آنها به پروردگار خود که [عالم و قادر و حکیم و.... می باشد] اقرار نکنند امر و نهیی نسبت به صلاح و فساد جامعه وجود نخواهد داشت [و این خلاف علم و حکمت و لطف و قدرت الهی است] و جامعه فاسد خواهد شد.

حکمت سوم این است که ما می بینیم بعضی از فسادها درونی و در باطن مردم است و اگر اقرار به ذات مقدس الهی و ترس از عقوبت و مجازات او نباشد

هیچ کس از هوس ها و خواسته های دنیوی خود دست بر نمی دارد و از معصیت ها و گناهان و ظلم به مردم و هتک حرمت آنان و انجام گناهان پوشیده دوری نمی کند و حق احدی را رعایت نخواهد نمود و این خلاف مصلحت جامعه و مردم خواهد بود بنابراین قوام جامعه و صلاح مردم جز با اقرار به خدای علیم و خبیر که آشکار و پنهان آنان را می داند و چیزی از او پوشیده نیست [به چیز دیگری [نخواهد بود.

اینک برای روشن شدن دل ها و تحکیم عقاید بخشی از اسرار و حکمت های احکام الهی را که به زبان مبارک حضرت رضا علیه السلام جاری شده بیان می کنیم و برای اختصار به ترجمه آنها اکتفا می نماییم. (عیون الأخبار ج 2/99)

است که فرمود: اگر کسی بگوید: چرا خداوند به بندگان خود امر و نهی نموده و چیزهایی را بر آنها واجب و چیزهایی را حرام کرده است؟

در پاسخ به او گفته می شود: بقا و صلاح آنان جز با امر به مصالح و نهی از فساد نمی باشد. در غیر این صورت آنها در فساد و تضییع حقوق همدیگر واقع خواهند شد.

و اگر بگوید: برای چه خداوند مردم را امر به پرستش و عبادت خود نموده است؟

در پاسخ او گفته می شود: برای این که مردم از یاد خداوند و ادب در محضر او غافل نشوند و امر و نهی او را که در آن مصلحت دنیا و آخرت و قوام زندگی آنان نهفته است از یاد نبرند و اگر آنها را رها کند و امر و نهی به آنها نشود آنان عمر خود را به غفلت می گذرانند و دل ها و قلب های آنان قساوت پیدا می کند.

و اگر گفته شود: چرا مردم مأمور به خواندن نماز شده اند؟

گفته می شود: چون نماز اقرار به ربوبیت پروردگار است و همه باید از پرستش غیر خدا دوری کنند و در مقابل خداوند جبّار، با ذلّت و مسکنت و خضوع و خشوع بایستند و به خطا و گناهان گذشته خود اعتراف کنند و در هر شب و روز

[بارها در مقابل ذات مقدس حق [صورت خود را به خاک گذراند تا این که در پیشگاه خداوند ذاکر و خاشع و ترسا و ذلیل باشند و از خداوند قوت دین و اصلاح امور دنیای خود را طلب کنند و از فساد و باطل دور شوند.»

سپس فرمود: «خداوند نماز را در هر شب و روز واجب نموده تا بنده، خالق و مدبر خود را فراموش نکند و طغیان ننماید و همیشه در اطاعت خدا و قیام در مقابل او باشد و از معاصی و انواع فسادها پرهیز کند.» (عیون ج 2/103)

ص:189

2- مرحوم صدوق علیه الرحمة در کتاب عیون، با سند خود، از فضّال، از پدرش، از حضرت رضا علیه السلام نقل نموده که گوید: به آن حضرت گفتم: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! به من بگویید: چرا خداوند مخلوق خود را به شکل های مختلف آفریده و همه را یکسان نیافریده است؟

امام علیه السلام فرمود: «برای این که کسی گمان نکند خداوند عاجز است، او مخلوق خود را به هر شکلی که در ذهن انسان تصور شود آفریده تا این که صورتی در ذهن هیچ کافری تصور نشود جز آن که خداوند مخلوقی را به آن صورت خلق نموده باشد. و هر کس بگوید: آیا خداوند قادر است که مخلوقی به صورت چنین و چنان بیافریند؟ خواهد یافت که خداوند آن را آفریده است و بر خلقت هر موجودی قادر و تواناست.» (عیون، ج 2/75)

3- در همان کتاب، از حضرت رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: «پدرم، از جدم نقل نمود که فرمود: علت این که خداوند حضرت ابراهیم علیه السلام را خلیل خود قرار داد این بود که او به کسی جز خداوند توجه نکرد و نیاز خود را نیز جز به او نگفت.»(ص76)

4- در همان کتاب، با همان سند، نقل شده است که حضرت سلیمان علیه السلام شنید که مورچه ای به مورچگان گفت: به خانه های خود بروید تا سلیمان و لشگر او شما را پایمال نکنند و چون باد صدای او را به سلیمان رساند سلیمان علیه السلام به او فرمود: مگر نمی دانی من پیامبر خدا هستم و به کسی ظلم نمی کنم؟ مورچه گفت: بلی، لکن ترسیدم مورچگان از دیدن زینت تو از ذکر خداوند غافل شوند.

سپس آن مورچه از حضرت سلیمان پرسید: مقام تو بالاتر است یا مقام پدرت

داود؟ سلیمان علیه السلام فرمود: مقام پدرم بالاتر است. مورچه گفت: پس چرا در نام تو یک

ص:190

حرف بیش از نام پدرت وجود دارد؟

سلیمان گفت: نمی دانم. مورچه گفت: علت آن این است که پدرت جراحت های بدن خود را با آب محبت خدا معالجه می نمود از این رو داوود نامیده شد سپس گفت: ای سلیمان! آیا می دانی برای چه خداوند باد را مسخّر تو نموده است؟ حضرت سلیمان فرمود: اطلاعی از آن ندارم. مورچه گفت: خداوند می خواهد به تو بگوید که اگر من همه چیز را همانند این باد مسخّر تو کنم زوال آن همانند این باد می باشد. پس حضرت سلیمان از گفته او تعجب نمود تبسم کرد.» [ص 78]

5- در همان کتاب، از علی بن فضّال، از پدرش نقل شده که گوید: به حضرت رضا علیه السلام گفتم: برای چه مردم علی علیه السلام را رها نمودند و دیگری را به خلافت برگزیدند، در حالی که مقام و سابقه او را در اسلام و منزلت او را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله می دانستند؟!

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «چون امیرالمؤمنین علیه السلام بسیاری از پدران و اجداد و برادران و اعمام و اخوال و خویشان آنها را که از دشمنان خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند در جنگ ها کشته بودند و آنها کینه او را در دل های خود داشتند و دوست نمی داشتند آن حضرت بر آنان ولایت پیدا کند. لکن دیگران که چنین سوابقی در جنگ ها نداشتند چنین کینه و دشمنی نسبت به آنها وجود نداشت و به این علت از امیرالمؤمنین علیه السلام رو گرداندند و به دیگران توجه کردند.» [عیون، ج 3/81]

مؤلف گوید: حضرت سیدالشهدا علیه السلام نیز چون به اهل کوفه فرمود: شما که مرا می شناسید، برای چه جمع شده اید که خون مرا بریزید؟ آنها گفتند: برای کینه و دشمنی که با پدر تو داریم.

ص:191

6- در همان کتاب، از سلیمان بن جعفر نقل شده که گوید: از حضرت رضا علیه السلام در باره تلبیه [و لبیّک گفتن حجاج] و حکمت آن سؤال نمودم. امام علیه السلام فرمود: «چون حجاج محرم می شوند خداوند عزّ و جّل می فرماید: ای بندگان من! هم چنان که شما محرم شدید و چیزهایی را برای من بر خود حرام نمودید من نیز شما را بر آتش دوزخ حرام نمودم پس مردم ندای خدا را پاسخ می دهند و می گویند: لبیّک اللهّم لبیّک.» [عیون، ج 2/83]

7- در همان کتاب، از حسین بن خاله نقل شده که گوید: به حضرت رضا علیه السلام گفتم: برای چه مهرالسنه پانصد درهم نقره است؟ [مهری که در اسلام سنّت قرار گرفته است مهر فاطمه زهرا علیهاالسّلام است و مقصود از درهم حدود دوازده نخود از نقره است که به مثقال شرعی _ هیجده نخودی _ 262 و نیم مثقال می باشد].

امام علیه السلام فرمود: «خداوند تبارک و تعالی بر خود واجب نموده که هر کس او را صد مرتبه تکبیر و صد مرتبه تحمید و صد مرتبه تسبیح و صد مرتبه تهلیل بگوید و صد مرتبه بر محمّد و آل او صلوات بفرستد و سپس بگوید: خدایا، مرا به حورالعین بهشتی تزویج نما، او یکی از حورالعین را به او تزویج می نماید و این پانصد ذکر، مهریه آن حورالعین بهشتی خواهد بود. از این رو به پیامبر خود صلی الله علیه و آله نیز فرموده است که مهریه زن های مؤمنه پانصد درهم باشد از این رو پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را سنّت قرار داده است.» [عیون ج 2/84]

و در همان کتاب در ذیل روایتی آمده است که هر مسلمان مؤمنی از برادر مؤمن خود بخواهد که دختر خود را با این مهریه به او تزویج کند و او امتناع ورزد همانا به او ستم نموده و حق است که خداوند او را به حورالعین بهشتی تزویج ننماید. [عیون، ج 2/86]

ص:192

8- در همان کتاب، از علی بن فضّال نقل شده که گوید: از حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام سؤال کردم: برای چه رسول خدا صلی الله علیه و آله مکنّای به ابوالقاسم شدند؟ امام علیه السلام فرمود: «به علت این که او فرزندی داشت به نام قاسم و بدین سبب او ابوالقاسم نامیده شد.»

گفتم: آیا مرا قابل می دانید که توضیح بیشتری برای من بدهید؟ فرمود: «آری، مگر نمی دانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من و علی دو پدر این امت هستیم؟» گفتم: آری. فرمود: «آیا نمی دانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله پدر همه این امت است و علی علیه السلام نیز از آنهاست؟» گفتم آری. فرمود: «مگر نمی دانی علی علیه السلام قسمت کننده بهشت و دوزخ است ؟» گفتم: آری. فرمود: «به همین علت او ابوالقاسم یعنی پدر قسمت

کننده بهشت و دوزخ نامیده شده است.»

گفتم: معنای پدر امت بودن چیست؟ فرمود: «شفقت و محبت رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به امت همانند شفقت و محبت پدران نسبت به فرزندان خود می باشد و بهترین امت او علی علیه السلام می باشد و شفقت و محبت علی علیه السلام نسبت به امت همانند رسول خدا صلی الله علیه و آله است، چرا که او خلیفه و وصی و امام بعد از اوست و از این رو رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من و علی دو پدر این امت هستیم و روزی بر منبر بالا رفت و به مردم فرمود:

«هر کدام از این امت از دنیا برود و دین و بدهکاری و فرزندان و عیالی از او مانده باشد بدهکاری های او به عهده من است و هزینه زندگی عیال و فرزندان او نیز به عهده من می باشد و اگر از خود مالی به جای گذارده باشد برای ورثه او خواهد بود.»

از این رو پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نسبت به این امت سزاوارتر از آنان به خود و

ص:193

سزاوارتر از پدران و مادران آنان به آنها می باشد و همچنین امیرالمؤمنین علیه السلام نسبت به آنان از پدران و مادران و خود آنان به آنها سزاوارتر است. (عیون، ج 2/85)

9- در همان کتاب از ابوالصلب هروی نقل شده که گوید: روزی مأمون به حضرت رضا علیه السلام گفت: به من خبر دهید که چرا جدّ شما امیرالمؤمنین علیه السلام قسیم الجنّة والنار» [یعنی قسمت کننده بهشت و دوزخ] نامیده شده است؟ و معنای آن چیست که فکر مرا به خود مشغول نموده است؟

امام علیه السلام فرمود: «مگر تو از پدرانت، از ابن عباس نقل نکرده ای که گوید: شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله که می فرمود: دوستی علی، ایمان و دشمنی با او کفر است؟» مأمون گفت: آری. امام علیه السلام فرمود: «چون تقسیم بهشت و دوزخ براساس دوستی و دشمنی اوست پس او در حقیقت قسمت کننده بهشت و دوزخ می باشد.» مأمون گفت: خدا بعد از شما مرا زنده نگه ندارد. من شهادت می دهم که شما وارث علم رسول خدا صلی الله علیه و آله هستید.

ابوالصلت هروی گوید: پس من بعد از آن که امام علیه السلام به منزل خود بازگشت خدمت آن حضرت رفتم و گفتم: شما چه خوب پاسخ مأمون را دادید! حضرت

رضا علیه السلام فرمود: «من به اندازه باور او سخن گفتم لکن از پدرم، از پدرانم، از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود:

یا علی! در قیامت تو تقسیم کننده بهشت و دوزخ هستی و به آتش می گویی: این از من [است، نزدیک او مشو] و این از تو [است، او را بگیر].» (عیون، ج 2/86)

10- در همان کتاب، از علی بن فضّال، از پدرش نقل شده که گوید: از حضرت رضا )ع) سؤال کردم: چرا امیرالمؤمنین علیه السلام در زمان خلافت خود فدک را [که حق فاطمه علیهاالسلام بود] برنگرداند؟

ص:194

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «ما خانواده ای هستیم که چون خداوند به ما ولایت می دهد حقوق خود را از کسانی که به ما ظلم کرده اند دریافت نمی کنیم جز آن که خداوند برای ما دریافت نماید و ما چون ولایت بر مؤمنین پیدا می کنیم تنها حقوق آنان را از ستمگران دریافت می نماییم و حقوق خود را دریافت نمی کنیم.» (عیون، ج 2/86)

11- در همان کتاب، از ابراهیم بن عباس نقل شده که گوید: امام هشتم، از پدر خود، از جد خود حضرت صادق علیهم السلام نقل نمود که مردی از آن حضرت سؤال کرد: «چرا قران هر چه بیشتر خوانده و تدریس می شود طراوت و شادابی بیشتری پیدا می کند و لذت بخش تر می گردد؟ امام صادق علیه السلام فرمود:

چون خداوند قرآن را برای زمان خاص و مردم خاصی نفرستاده است. قرآن تا قیامت، در هر زمانی، تازه و برای هر مردمی لذت بخش و با طراوت است [و کهنه نمی شود].» (همان)

مرقومه حضرت رضا علیه السلام در فلسفه احکام برای محمّد بن سنان

مرحوم صدوق در کتاب عیون با سند متصل از محمّد بن سنان، نقل نموده که او گوید: حضرت رضا علیه السلام در پاسخ به سؤالات من که از علت و حکمت تعدادی از احکام الهی سؤال نموده بودم چنین مرقوم نمود:

«1- علت و حکمت غسل جنابت نظافت بدن انسان نسبت به محل آلودگی بلکه سایر قسمت های بدن می باشد، چرا که جنابت از جمیع بدن خارج می شود و به

همین علت همه بدن باید شسته شود.

2- علت تخفیف در شستن محل بول و غائط زیاد بودن و تکرار آن ها و بدون

ص:195

اراده آمدن و مشقت داشتن شستن کل بدن است، افزون بر آن که در بول و غایط شهوت و لذتی نیست لذا به شستن محل آنها اکتفا شده است.

3- علت غسل عیدین و جمعه و اغسال (مستحبه) دیگر تعظیم بنده و به استقبال خدای کریم و جلیل رفتن و برای طلب مغفرت و آمرزش گناهان و به علت اجتماع مردم در روز عید برای ذکر خداوند و احترام به روز عید و تفضیل آن بر سایر ایام و برای توجه به عبادت و نوافل و پاکیزگی از این جمعه تا جمعه دیگر است.

4- علت غسل میت طهارت و نظافت از چرکی ها و امراض و بیماریهای گوناگون و ملاقات با خدا و ملائکه و اهل آخرت و برای درخواست شفاعت و تماس با اولیای خداوند است. علت دیگر آن این است که چون انسان از دنیا می رود آن نطفه ای که از او خلق شده از بدن او خارج می گردد و بدن او آلوده می شود و از این رو باید او را غسل بدهند.

5- علت غسل مس میت و کسی که او را غسل می دهد همان آلودگی میت است که به غسل دهنده و کسی که با او تماس می گیرد سرایت می کند.

6- علت و حکمت وضو قیام در مقابل پروردگار و ملاقات با ملائکه کرام الکاتبین است. پس باید اعضای ظاهر بدن را بشوید: صورت را برای سجده و خضوع، و دست ها را برای انابه به درگاه خداوند و سر و پاها را باید مسح کند چون در همه احوال نماز ظاهر است و کمتر با آنها به درگاه خداوند تضرع و انابه می شود.

7- علت زکات تأمین نفقه فقرا و پاک شدن اموال اغنیا می باشد؛ چرا که خداوند افراد صحیح و سالم را تکلیف نموده که به افراد فقیر و وامانده و گرفتار رسیدگی کنند و خداوند به وسیله زکات و جهاد مردم را آزمایش نموده تا با مال

ص:196

خود به فقرا رسیدگی کنند و برای جهاد در راه خدا و صرف مال خود صابر باشند تا بتوانند خداوند را شاکر و به لطف او امید داشته باشند و دین آنان محفوظ بماند.

و زکات موعظه و عبرتی است برای اغنیا و موجب شکر نعمت های خداوند

و وسیله تضرع به درگاه اوست و با دادن زکات و صدقات وصله ارحام و کارهای خیر دیگر، بلاهای زیادی از انسان دور می گردد.

8- علت و حکمت حج میهمانی خداوند [و داخل شدن در حرم امن الهی و محل رحمت خداوند] و درخواست لطف افزون تر خدا و پاک شدن از گناهان است و در حج بنده مومن از گناهان گذشته خود توبه می کند و اعمال خویش را از سر می گیرد و دیگر گرد گناه و نافرمانی خداوند نمی رود و حکمت دیگر آن مصرف کردن اموال و تحمل رنج ها و ممنوعیت از شهوات و لذت های جسمانی و تقرب به خداوند با عبادات و خضوع و تواضع و ذلت می باشد که در سرما و گرما و امنیت و ترس این عبادات را انجام می دهد.

اضافه بر منافعی که مردم از برگزاری حج به دست می آورند، در امن و هراس به خدای خود توجه می کنند و قساوت قلب و جرأت بر مخالفت خداوند و غفلت از یاد خدا و ناامیدی از رحمت او از آنان برطرف می شود و توفیق رعایت دستورات دین و اداء حقوق مردم برای آنان حاصل می گردد و در نهایت خود را از مفاسد دور می کنند.

9- و از منافع دیگر حج [و آن اجتماع بزرگ آن است که مسلمانان از مناطق مختلف و با زبان ها و افکار گوناگون مجتمع می گردند و می توان بهره های فراوانی برای آن تصور نمود که مع الأسف دست های اجانب و وابستگان آنان تاکنون از آن جلوگیری کرده اند [و یکی از آن ها منافع اقتصادی می باشد و کسانی که از شرق و

ص:197

غرب و از دریا و خشکی، حاجی و غیر حاجی و تاجر و غیر تاجر و بایع و مشتری و کاسب و غیر کاسب و فقیر و غنی گرد هم جمع می شوند می توانند بهره های اقتصادی زیادی داشته باشند و نیازهای یکدیگر را برطرف نمایند و قرآن نیز به این موضوع اشاره نموده و می فرماید: «کذلک لیشهدوا منافع لهم».

10- علت طواف گرد خانه خدا این است که چون خداوند به ملائکه فرمود: «من روی زمین برای خود خلیفه و جانشین قرار می دهم» ملائکه از روی انکار گفتند: «آیا می خواهی کسی را که فساد و خونریزی می کند خلق کنی؟!» و سپس پشیمان شدند و استغفار کردند و به عرش خداوند پناهنده شدند. از این رو خداوند

در آسمان چهارم، محاذی عرش، خانه ای به نام «ضراح» قرار داد و سپس در آسمان پایین (آسمان اول)، محاذی ضراح، برای طواف ملائکه خانه ای به نام بیت المعمور قرار داد و سپس روی زمین کعبه را [برای گنهکاران از بنی آدم] محاذی بیت المعمور قرار داد و آدم علیه السلام را امر نمود تا گرد آن طواف کند و به وسیله آن او را بخشید و توبه او را قبول نمود و این سنّت تا قیامت در فرزندان او جاری شد. (عیون، ج 2/91)

12- علت استلام و بوسیدن حجرالاسود این است که خداوند در عالم ذرّ از بنی آدم میثاق و عهد بندگی گرفت و آن را حجرالاسود که ملکی از ملائکه بود بلعید و خداوند او را در کنار کعبه به صورت سنگی قرار داد که شاهد اعمال مردم باشد و مردم را مکلّف نمود که گرد کعبه آن عهد و میثاق خود را تجدید کنند و به حجرالاسود بگویند: امانت خود را ادا نمودم و به عهد و پیمان خود وفا کردم پس تو شاهد آن باش. و از همین رو حضرت سلمان علیه السلام فرمود:

روز قیامت حجرالأسود مانند کوه ابی قیس حاضر می شود و برای او زبانی خواهد بود و او برای هر کس که او را استلام نموده [و حج آورده [شهادت خواهد

ص:198

داد. (عیون، ج 3/91)

13- علت واجب شدن روزه این است که روزه دار تلخی گرسنگی و تشنگی را بفهمد تا ذلت و فقر خود را بداند و پاداش خلوص و صبر خویش را بیابد و روزه برای او دلیلی بر سختی های قیامت باشد و او را از شهوات و لذت های نفسانی جدا سازد و ناصحی باشد برای او نسبت به مسایل دنیا و آخرت تا از سختی ها و مشکلات فقرا و مساکین در دنیا و آخرت آگاه شود. (عیون، ج 2/91)

14- علت حرمت قتل و آدمکشی این است که اگر آدمکشی مجاز باشد نسل انسان برانداخته می شود و تدبیر و نظام عالم دگرگون خواهد شد. [عیون، ج 2/91]

15- علت حرمت عقوق و ظلم به پدر و مادر این است که فرزندان عاق پدر و مادر نشوند و احترام به پدر و مادر [که بعد از حق خداوند و حق اولیاء او بالاترین حق می باشد [ضایع نگردد و دستور خداوند نسبت به ادای حق آنان رعایت و از ناسپاسی و کفران نعمت دوری شود تا نسل بنی آدم کم نشود و یا قطع نگردد،

چرا که عقوق و بی احترامی به پدر و مادر و نادیده گرفتن حق آنها و حق

خویشان دیگر پیامدی جز اعتنا نکردن پدر و مادر [و خویشان دیگر] به تربیت فرزندان را ندارد [و نتیجه آن فساد خانواده و جامعه خواهد بود و حق والدّین دقیقا مقابل خدمات و رنج هایی است که آنها برای فرزندان خود کشیده اند و در حقیقت از حقوق متقابل می باشد و رعایت نکردن آن ظلم خواهد بود]. (عیون، ج 2/92)

16- علت حرمت زنا، فساد و قتل نفس و از بین رفتن نسب ها و تربیت نشدن فرزندان و فاسد شدن قانون ارث و مفاسد فراوان دیگر است. (عیون، ج 2/92)

17- حرمت خوردن مال یتیم از روی ظلم علل فراوانی دارد. نخستین علت آن این است که اگر کسی مال یتیمی را از روی ظلم بخورد در حقیقت به نابودی و

ص:199

کشتن آن یتیم کمک نموده است، زیرا یتیم تأمین کننده خود نیست و مصلحت امور خویش را نمی داند و کسی برای او جایگزین پدر و مادر نیست که بر اصلاح امور او قیام کند. پس کسی که مال او را بخورد مانند این است که او را کشته و به فقر و بیچارگی گرفتار کرده باشد، در حالی که خداوند مردم را از ظلم به یتیم بر حذر نموده و می فرماید: «مردم باید از خوردن مال یتیم بترسند و آنچه برای فرزندان خود دوست می دارند برای یتیمان مردم نیز دوست بدارند تا مبادا آنچه بر سر فرزندان یتیم مردم آورده اند بر سر فرزندانشان بیاید.

سپس فرمود: «امام باقر علیه السلام می فرمود: خداوند در خوردن مال یتیم دو عقوبت قرار داده است: عقوبتی در دنیا و عقوبت و عذابی در آخرت» آن گاه فرمود: حکمت حرمت مال یتیم، حفظ و نگهداری اوست تا وقتی که استقلال و توان پیدا کند و حکمت دیگر آن پرهیز از این است که فرزندان آکل مال یتیم مبتلای به همان ظلمی شوند که پدرشان بر یتیم های مردم وارد کرده است و وعده خداوند بر آن است، و حکمت دیگر آن این است که در نهایت یتیم چون به کمال برسد از حق خود دفاع خواهد نمود و دشمنی و عداوت بین او و کسانی که به او ظلم کرده اند تا آخر عمر ادامه خواهد داشت.» (عیون، ج 2/92)

18- علت و حکمت حرمت فرار از جنگ و جهاد این است که موجب سستی در دین و سبک شمردن پیامبران و امامان عادل و یاری نکردن آنان در مقابل دشمنان است.

و فرار از جنگ هنگامی که پیامبر و امام علیهاالسّلام با کفار می جنگند و برای اقرار به ربوبیت خداوند و اظهار عدل و ترک جور و ستم واز بین بردن فساد آنها را دعوت می کنند، حرام است چنان که اگر کفار تمرد و مخالفت کنند باید به دست

ص:200

پیامبرو امام علیهما السلام مجازات شوند تا جرأت بر مسلمین پیدا نکنند.

علاوه بر این که فرار از جنگ موجب اسارت و کشته شدن مسلمانان و ابطال دین خدا و مفاسد دیگری نیز خواهد بود. (عیون ج 2/92)

19- علت حرمت ربا، فساد روی زمین و تلف شدن اموال و برچیده شدن عمل خیر[قرض الحسنه [ و روی آوردن مردم به سود [پول ] و بسته شدن راه های خیر و باز شدن راه های فساد و ظلم و نابودی اموال مردم است. (عیون ج 2/93)

20- علت حرمت گوشت خوک این است که خوک حیوان زشت و قبیح الشکلی است و خداوند آن را برای عبرت و موعظه و ترس از مسخ شدن آفریده و گوشت آن آلوده ترین گوشت ها می باشد و علت های فراوان دیگری که در آن وجود دارد. (عیون ج 2/94)

21- علت حرمت گوشت مردار، فاسد شدن بدن و بیماری های دیگر است و خداوند اراده نموده که نام خود را سبب حلال شدن حیوان و فارق بین حلال و حرام قرار دهد. (عیون ج 2/94)

22- علت حرام بودن خوردن خون، همانند خوردن مردار است که در آن فساد بدن هاست و باعث زرد آب و بد بو شدن دهان و بدن و بد خلقی و قساوت قلب و بی رحمی می شود تا جایی که ممکن است خورنده خون پدر و یا فرزند خود را بکشد. (عیون ج 2/94)

23- علت لزوم مهر بر مردها و واجب نبودن آن بر زن ها این است که مخارج زن به عهده مرد است و در حقیقت، زن خود را به مرد فروخته و مرد خریدار اوست و هر متاعی را قیمتی است. اضافه بر این که زن ها از تجارت و معامله گری ممنوع هستند و...

ص:201

24- علت این که مرد مجاز است که چهار زن اختیار کند و زن مجاز نیست که بیش از یک شوهر انتخاب نماید این است که زن اگر بیش از یک شوهر داشته باشد

معلوم نمی شود فرزند او مربوط به کیست و این باعث ضایع شدن نسب ها و ارث ها و شناخته نشدن فرزندان است و نمی توان دانست که فرزند مربوط به چه کسی است و از چه کسی ارث می برد. (عیون ج 2/95)

25- علت این که مال فرزند، بدون اذن او، برای پدر حلال است و مال پدر، بدون اذن او، برای فرزند حلال نیست این است که فرزند تولید پدر و ملک اوست به دلیل این که خداوند فرموده: «او به هر کس می خواهد دختر و به هر کس که می خواهد پسر عطا می کند»

[اضافه بر این که پدر مخارج فرزند را در کوچکی یا بزرگی می دهد و فرزند نیز به او نسبت داده می شود؛ چنان که خداوند فرموده است: «فرزندان را به پدرهایشان نسبت دهید» و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به فرزندی فرمود: «تو و مال تو مربوط به پدرت می باشید.» لکن برای مادر جایز نیست که مال فرزند خود را بدون اذن او یا اذن پدر او بردارد چرا که پدر موظف است که نفقه و مخارج فرزند خود را بدهد] (عیون ج 2/96)

26- علت حرمت درذی و سرقت، فساد اموال و قتل نفس و نزاع و حسد و ترک تجارت و صنعت و کسب و کار است و اگر دزدی حلال باشد حرمتی برای اموال باقی نمی ماند. [ص 97]

27- علت این که دست راست دزد قطع می شود این است که بیشتر کارها را با دست راست خود انجام می دهد و افضل اعضای بدن او و نافع ترین آنها دست راست اوست و دست راست را قطع می کنند تا مجازاتی برای او و عبرتی برای

ص:202

دیگران باشد و مردم از دزدی پرهیز نمایند. (عیون ج 2/96)

28- و علت این که زناکار را [یکصد ضربه] شلاق می زنند و به جز سر به همه بدن او شلاق زده می شود این است که همه بدن او از زنا لذت برده و آن بزرگ ترین جنایات است. از این رو حد الهی بر همه بدن او جاری می شود تا عقوبت گناه خود را بچشد و دیگران نیز عبرت بگیرند.(عیون ج 2/97)

29- علت حرمت عمل جنسی مرد با مرد و زن با زن [یعنی لواط و مساحقه[ این است که این دو عمل بر خلاف طبیعت زن و مرد است و موجب قطع شدن نسل

انسان و فساد تدبیر و خراب شدن دنیا می شود. (عیون ج 2/97)

30- علت حرمت نگاه به موها [و زینت های دیگر] زنان محجوبه که صاحب همسر و یا بدون همسر هستند این است که تحریک جنسی برای مردها ایجاد نشود و منجر به فساد و اعمال خلاف نگردد جز زن هایی که خداوند آنها را به علت پیری و عدم میل به ازدواج استثنا نموده که لازم نیست خود را کامل بپوشانند بلکه می توانند حجاب خود را زمین گذارند به شرط آن که آرایش و خود نمایی نکنند.(عیون ج 2/97)

31- علت این که ارث زن نصف مرد است این است که زن چون ازدواج می کند نفقه او به عهده شوهر اوست و مرد چون همسر اختیار می کند باید نفقه همسر خود را [از لباس و مسکن و خوراک] تأمین نماید. (عیون ج 2/98)

32- علت حرام بودن شراب این است که شراب موجب فساد می شود و عقل را زایل و انسان را به انکار خدا و تهمت بر او و بر پیامبران او وادار می کند و به اعمال دیگری مانند فساد و قتل و قذف و زنا و بی حیایی و جرأت بر حرام وا می دارد.

از این رو ما حکم کردیم که هر مسکری از مایعات حرام می باشد و هر کس به

ص:203

خدا و قیامت ایمان دارد و ما را دوست می دارد و ولایت ما را پذیرفته است باید از آن پرهیز کند و بداند که هر مسکری شراب و حرام است و هر کس اهل شراب بود با من رابطه ای ندارد.» (عیون ج 2/85-98)

ص :204

پیچیدم و به دست او دادم و موسی بن جعفر علیه السلام در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه گفت و با آب شیرین کام او را برداشت و سپس او را به من داد و فرمود: «او را بگیر همانا او بقیة اللّه و یادگار خداوند در روی زمین است.»

(1)2- علامه مجلسی در بحار، از عیون، از ابی ان نقل نموده که گوید: از

ابراهیم بن عباس شنیدم که می گفت: هرگز ندیدم از حضرت رضا علیه السلام نسبت به چیزی سؤال شود و او [پاسخ آن را] نداند و کسی را ندیدم که مانند او از علوم گذشته و علوم زمان خود آگاه باشد.

سپس گوید: مأمون همیشه با سؤالات مختلف او را آزمایش می نمود و آن حضرت سؤالات او را پاسخ می داد و سخن ها و پاسخ ها و مثال های او همه از قرآن انتزاع می شد و آن حضرت در هر سه روز یک مرتبه قرآن را ختم می نمود و می فرمود: «اگر بخواهم در کمتر از سه روز نیز می توانم آن را ختم کنم لکن من هیچ

ص:207

آیه ای را قرائت نمی کنم جز این که در آن تدّبر می نمایم که درباره چه چیز نازل شده و در چه و قت نازل شده و به همین علت قرائت و ختم قرآن من سه روز طول می کشد.»

(1)3- در همان کتاب، از عیون، از ابراهیم بن عباس نقل شده که گوید: من ندیدم هرگز حضرت رضا علیه السلام سخن کسی را قطع کند و یا حقیقتی را انکار نماید و ندیدم حاجت کسی رادر صورت امکان رد کند و ندیدم هرگز مقابل کسی پای خود را دراز کند و یا بر جایی تکیه بدهد و یا به یکی از غلامان خود دشنام دهد و یا مقابل کسی آب دهان خود را بیرون اندازد و یا خنده با صدا کند بلکه خنده او همیشه تبسّم بود.

(2)و چون برای او سفره غذا گسترده می شد غلامان و در بان ها و کار پردازهای

ص :208

خود را کنار خود می نشاند و عادت آن بزرگوار این بود که کم می خوابید و بیشتر شب را به عبادت مشغول بود بلکه بیشتر شب ها را تا به صبح در عبادت بود و زیاد روزه می گرفت و سه روز روزه او در هر ماه هرگز ترک نمی شد [و اول و وسط و آخر هر ماهی را روزه بود] و می فرمود: «پاداش این سه روز پاداش روزه همه ماه است.» و آن حضرت اهل کار خیر و صدقه پنهانی بود و بیشتر در شب های تاریک صدقه می داد. سپس گوید: اگر کسی بگوید که بهتر از او را دیده است او را تصدیق نکنید.

(1)4- در همان کتاب، از عیون، از ابوصلت هروی نقل شده که گوید: من به سرخس رفتم که امام خود را در آن خانه ای که محبوس بود ببینم. چون از زندانبان اجازه خواستم گفت: نمی توانی او را ملاقات کنی. گفتم: برای چه؟ زندانبان گفت: بسا او در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند و فقط ساعتی بعد از طلوع خورشید و ساعتی قبل از ظهر و ساعتی قبل از غروب آفتاب در مصلاّی خود می نشیند و با خدای خود مناجات می کند. پس به او گفتم برای من در یکی از این اوقات از آن

ص:209

حضرت اجازه ملاقات بگیر پس او برای من اجازه گرفت و من آن حضرت را ملاقات نمودم و دیدم او در مصلای خود نشسته بود و فکر می کرد...

خود باز می گشت و چون ظهر می شد شش رکعت نماز می خواند و در پایان هر دو رکعت سلام می گفت و قبل از رکوع رکعت دوم قنوت می خواند و پس از آن اذان ظهر را می گفت سپس دو رکعت نافله دیگر ظهر را می خواند و اقامه می گفت و نماز ظهر را می خواند

(1)و چون سلام نماز ظهر را می گفت تا می توانست تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل می گفت و پس از آن سجده شکر به جا می آورد و صد مرتبه در آن «شکراللّه» می فرمود و چون از سجده شکر فارغ می گشت شش رکعت از نافله عصر را

می خواند و در هر رکعت حمد و قل هواللّه احد را می خواند.

(2)سپس اذان نماز عصر را می گفت و بعد از آن دو رکعت باقیمانده نافله عصر

ص:211

را می خواند و بعد از آن اقامه نماز عصر را می گفت و نماز عصر را می خواند و بعد از سلام در مصلاّی خود می نشست و تا می توانست تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل می گفت. سپس به سجده می رفت و صد مرتبه «حمداللّه» می گفت.

(1)و چون خورشید غروب می نمود وضو می گرفت و سه رکعت نماز مغرب را با اذان و اقامه می خواند و در رکعت دوم قبل از رکوع قنوت می خواند و چون سلام می داد در مصلاّی خود می نشست و تا می توانست تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل می گفت. سپس سجده شکر به جا می آورد و پس از آن سخن نمی گفت تا چهار رکعت [نافله] با دو سلام و دو قنوت قبل از رکوع رکعت دوم بخواند و در رکعت اول حمد و کافرون و در رکعت دوم حمد و توحید می خواند و بعد از سلام تا ممکن بود تعقیب می خواند و سپس افطار می نمود.

(2)و پس از آن مسواک می نمود و تجدید وضو می کرد و مشغول نماز شب

ص:212

می شد و هشت رکعت نماز با چهار سلام می خواند و در دو رکعت اول یک مرتبه

حمد و سی مرتبه«قل هواللّه احد» می خواند و چهار رکعت آن را به صورت نماز جعفربن ابی طالب علیه السلام می خواند و در دو رکعت باقی مانده در رکعت او ل حمد و سوره ملک و در رکعت دوم حمد و سوره هل اتی علی الانسان می خواند. سپس دو رکعت نماز شفع را می خواند و در هر رکعت آن یک مرتبه حمد و سه مرتبه قل هواللّه احد را می خواند و در رکعت دوم قبل از رکوع قنوت می خواند.

(1)و نماز وتر را یک رکعت می خواند و در آن یک مرتبه حمد و سه مرتبه قل هواللّه احد و یک مرتبه قل اعوذ برب الفلق و قل اعوذ بربّ النّاس را می خواند و قبل از رکوع قنوت می گرفت و این دعا را در آن می خواند«اللّهم صلّ علی محمّدٍو آل محمّد اللهم اهدنا فیمن هدیت...

ص:213

(1)سپس هفتاد مرتبه می گفت: «استغفراللّه و أساله التوبة» و چون سلام می داد آنچه ممکن بود تعقیب می خواند و نزدیک اذان صبح که می شد دو رکعت نافله صبح را می خواند و در رکعت اول حمد را با قل یا ایّها الکافرون و در رکعت دوم حمد را با قل هواللّه احد می خواند و چون فجر طالع می شد اذان و اقامه می گفت و نماز صبح را دو رکعت می خواند و چون سلام می داد تا طلوع آفتاب تعقیب می خواند و پس از آن سر به سجده می گذارد تا روز بالا رود.

(3)و در تمام نمازهای واجب در رکعت اول حمد را با انّا انزلناه و در رکعت دوم

حمد را با قل هواللّه احد می خواند جز در نماز صبح و ظهر و عصر روز جمعه که در آنها حمد و سوره منافقین می خواند و در نماز عشای شب جمعه در رکعت اول حمد و سوره جمعه و در رکعت دوم حمد و سوره اعلی می خواند و در نماز صبح روز دو شنبه و پنج شنبه در رکعت اول بعد از حمد سوره هل اتی عل الانسان و در رکعت دوم بعد از حمد سوره هل اتیک حدیث العاشیة را می خواند.

ص:214

(1)و قرائت نماز مغرب و عشا و نماز شب و شفع و وتر و نماز صبح را بلند می خواند و قرائت نماز ظهر و عصر را آهسته می خواند و در رکعت سوم و چهارم نمازهای چهار رکعتی تسبیحات اربعه، یعنی «سبحان و الحمدللّه و لااله الاّاللّه واللّه اکبر» را می خواند.

(2)و اگر در شهری ده روز اقامت می نمود روزه دار بود و چون شب می شد اول

ص:215

نماز می خواند و بعد از آن افطار می کرد و در مسیر سفر همه نمازها را دو رکعتی می خواند جز نماز مغرب را که سه رکعت می خواند و نافله مغرب و نماز شب و

نافله صبح را در سفر و حضر ترک نمی کرد. و نافله های روز را در سفر نمی خواند[لکن] بعد از هر نمازی که شکسته می خواند سی مرتبه می گفت: «سبحان اللّه و الحمداللّه و لا اله الاّاللّه واللّه اکبر» و می فرمود: این برای تکمیل شدن نماز است.

سپس می گوید: ندیدم او در سفر و حضر نماز عید قربان را بخواند.

مؤلف گوید: علت نخواندن نماز عید محدودیت آن حضرت بود ه و گرنه همانند جدّ خود آن را اقامه می نمود.

(1)رجاء سپس می گوید: امام علیه السلام شب ها در بستر خود فراوان قرآن می خواند و چون به آیاتی می رسید که نام بهشت و دوزخ در آنها بود گریه می کرد و از خداوند بهشت را طلب می نمود و از آتش دوزخ به او پناه می برد، و بسم اللّه الرحمن الرحیم را در تمام نمازها بلند می خواند و چون سوره مبارکه «قل هواللّه احد» را شروع می کرد آهسته می فرمود: «اللّه احد» و چون فارغ می شد سه مرتبه می فرمود:

ص:216

(1)«کذلک اللّه ربّنا» و چون سوره جحد، یعنی «قل یا ایّها الکافرون» را می خواند آهسته می گفت: «یاایّها الکافرون» و چون فارغ می شد سه مرتبه می فرمود: «ربّی اللّه و دینی الاسلام» و چون از خواندن سوره «و التین و الزّیتون» فارغ می شد می گفت: «بلی و انا علی ذلک من الشاهدین» و چون از خواندن سوره «لا اقسم بیوم القیامة»

فارغ می شد می گفت: «سبحانک الّلهمّ بلی» و آیه آخر سوره جمعه را چنین قرائت می نمود: «قل ما عنداللّه خیر من اللّهو و من التّجارة للّذین اتّقوا واللّه خیر الرازقین»

[مؤلف گوید: شاید آنچه را آن حضرت اضافه می نموده توضیح و تفسیر آیه بوده است]

(2)و چون از خواندن سوره فاتحه فارغ می شد می فرمود: «الحمدللّه ربّ

ص:217

العالمین» و چون سوره«اعلی» را قرائت می نمود آهسته می گفت: «سبحان ربّی الاعلی» و چون آیاتی که اول آنها« یا ایّها الّذین آمنوا» هست را می خواند آهسته می گفت: [لبّیک اللّهم] لبیّک».

و در هر شهری وارد می شد مردم جمع می شدند و از او نسبت به معالم دین خود سؤال می کردند و آن حضرت کاملاً پاسخ آنان را از پدران خود، از رسول خدا صلی الله علیه و آله بیان می نمود.

(1)و چون من او را نزد مأمون بردم مأمون به من گفت: احوال او در مسیر راه چگونه بود؟ من آنچه را مشاهده کرده بودم از شبانه روز او و سفر و اقامت او بیان کردم و مأمون به من گفت: ای پسرابی ضحّاک این مرد بهترین انسان روی زمین است و از همه مردم داناتر و عابدترین آنان می باشد. سپس گفت: آنچه را از او دیده ای به کسی خبر مده تا فضل او جز از زبان من ظاهر نشود. سپس گفت: از خداوند کمک می خواهم که بتوانم او را پایین بیاورم و در بین مردم بی ارزش نمایم.

ص:218

مؤلف گوید: خداوند در پاسخ سخن مأمون ملعون فرموده است: (یریدون ان

یطفئوا نوراللّه بافواههم واللّه یریدان یتّم نوره و لوکره الکافرون)؛ یعنی مردم می خواهند نور خدا را خاموش نمایند لکن خداوند اراده نموده که نور خود را کامل کند، گر چه کافران را خوش نیاید.

اطاعت او نسبت به خداوند بیشتر باشد.» سپس فرمود: «به خدا سوگند، این آیه نسخ نشده است که خداوند می فرماید: (و جعلنا کم شعوبا و قبائل لتعارفوا انّ اکرمکم عنداللّه اتقیکم) [یعنی: ما شما را قبایل و شعبه های مختلف قرار دادیم تا شناخته شوید[لکن ] گرامی ترین شما نزد خداوند پرهیزکارترین شماست].»

(1)2- در همان کتاب، از محاسن برقی، از معمّربن خلاّد نقل شده که گوید:

عادت حضرت رضا علیه السلام این بود که در وقت غذا خوردن ظرفی[برای فقرا] کنار غذای خود می گذارد و از بهترین غذایی که برای آن حضرت می آوردند در آن می ریخت و دستور می داد تابرای فقرا ببرند و سپس این آیه را تلاوت می نمود (فلا اقتحم العقبة) و می فرمود: «خداوند می دانسته که همه مردم قدرت آزاد کردن غلام و برده را ندارند و لذا به جای آن اطعام مساکین و فقر ا را قرار داده است.»

(2)3- در همان کتاب، از ارشاد مفید، از قفاری نقل شده که گوید: مردی از آل

ص:220

ابو رافع، از موالی و دوستان رسول خدا صلی الله علیه و آله ، دینی به عهده من داشت و از من مطالبه می نمود و اصرار داشت که مال خود را بگیرد[و چون من توان پرداخت آن را نداشتم] نماز صبح را در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله خواندم و به طرف خانه امام رضا علیه السلام حرکت نمودم و چون نزدیک منزل آن حضرت رسیدم، ناگهان دیدم او بر مرکبی سوار است.پس حیا کردم که چیزی به او بگویم. تا این که آن حضرت به من نزدیک شد و نگاهی به من نمود.من سلام کردم و گفتم:

فدای شما شوم! دوست شما بر من حقی دارد و به خدا سوگند، آبروی مرا ضایع نموده است. و پیش خود فکر کردم که امام علیه السلام به او خواهد گفت که مرا رها کند[و صبر کند تا بتوانم حق او را پرداخت نمایم[ ]لکن] به خدا سوگند، بدون این که من بگویم چه مقدار به او بدهکار هستم به من فرمود: «بنشین تا من برگردم.» پس

ماندم تا مغرب شد و نماز مغرب را خواندم و چون روزه بودم به من سخت گذشت

ص:221

و خواستم که بازگردم.

(1)ناگهان آن حضرت با اصحاب خود وارد شدند ولی امام علیه السلام در محلی که برای او آماده شده بود - که خواسته های مردم را برآورده کند - نشست و داخل خانه شد و چون بیرون آمد مرا صدا زد. من نزد او رفتم و مانند همیشه درباره امیر مدینه سخن گفتم. و چون فارغ شدم آن حضرت فرمود: «گمان نمی کنم افطار کرده باشی؟» گفتم: آری. پس دستور داد برای من غذا آوردند و به غلام خود فرمود که با من غذا بخورد و چون از خوردن غذا فارغ شدیم به من فرمود:

«بالش و متکا را کنار بزن و دینارها را بردار.» و چون من دینارها را برداشتم و در آستین خود قرار دادم. امام علیه السلام چهار نفر از غلامان خود را فرمود تا مرا به منزل برسانند. گفتم: فدای شما شوم! طائف بن مسیّب (مأمور امیر مدینه) اطراف مدینه

ص:222

گردش می کند و من نمی خواهم غلامان شما را همراه من ببیند. فرمود: «درست است، خدا تو را هدایت کند.» و به غلامان خود فرمود هر کجا من گفتم آنها باز گردند.

پس من چون به منزل خود نزدیک شدم آنان را باز گرداندم و داخل منزل شدم و چراغ را طلب نمودم و دیدم چهل و هشت دینار است در حالی که بدهکاری من به آن شخص بیست و هشت دینار بیش نبود و در بین آن دینارها دینار زیبایی را دیدم که با خط روشن بر آن نوشته شده بود: حق آن مرد بر تو بیست و هشت دینار

است و بقیه برای تو می باشد. در حالی که، به خدا سوگند، من دقیق نمی دانستم طلب آن مرد بیست و هشت دینار است.

(1)4- در همان کتاب، از مناقب، از موسی بن سیّار نقل شده که گوید: من همراه حضرت رضا علیه السلام بودم و چون آن حضرت برای اولین بار وارد طوس گردید صدای گریه و ناله بلند شد. من نزدیک رفتم دیدم جنازه ای را می برند. پس دیدم حضرت رضا علیه السلام از اسب پایین آمد و نزدیک جنازه رفت و آن را بلند نمود و مانند حیوانی که

ص:223

اطراف ما در خود می گردد اطراف آن می گشت و به آن نزدیک می شد، سپس به من فرمود: «ای موسی بن سیّار! بدان که هر کس جنازه ای از دوستان ما را تشییع کند از گناهان خود پاک می شود مانند روزی که از مادر متولد شده است و گناهی بر او باقی نمی ماند.»

(1)و چون آن جنازه را نزدیک قبر آوردند دیدم امام علیه السلام مردم را از اطراف جنازه دور نمود و نزدیک آن آمد و دست خود را بر سینه او گذارد و فرمود: «ای فلابن فلان! بشارت باد تو را به بهشت که بعد از این تو را خوف و هراسی نخواهد بود.»

گفتم: فدای شما شوم! شما او را می شناسید؟ به خدا سوگند، اولین بار است که شما داخل این شهر می شوید؟! امام علیه السلام فرمود: «ای موسی بن سیّار! مگر نمی دانی اعمال شیعیان ما هر صبح و شام بر ما امامان عرضه می شود؟ و ما برای تقصیرات و گناهان آنان از خداوند درخواست مغفرت می کنیم و نسبت به رشد و پیشرفت آنان

خدا را شکر می نمائیم؟»

(2)5- در همان کتاب، از مناقب آل ابوطالب نقل شده که گوید: حضرت

ص:224

رضا علیه السلام وارد حمام شد و مردی به آن حضرت گفت: مرا کیسه بکش و شستشو کن. وقتی امام علیه السلام مشغول دلاکی و شستشوی او بود بعضی او را شناختند و آن مرد را ملامت کردند و او از آن حضرت عذرخواهی نمود ولی امام علیه السلام او را آرامش داد و او را شستشو کرد.

(1)6- در همان کتاب، از کافی، از عبداللّه بن صلت نقل شده که گوید: مردی از اهل بلخ گفت: من در راه خراسان همراه امام رضا علیه السلام بودم پس روزی آن حضرت فرمود تا سفره غذا گستردند و فرمود همه همراهان و غلامان سیاه در کنار آن حضرت بنشینند و غذا بخورند. من گفتم: فدای شما شوم! خوب بود برای آنها سفره دیگری تعیین می فرمودید؟

امام علیه السلام فرمود: «آرام باش! خدای ما یکی است و پدر و مادرمان نیز یکی است و پاداش آخرت بر اساس اعمال است!»

(2)7- در همان کتاب، از کافی، از یسع بن حمزه نقل شده که گوید: من در

ص:225

خدمت حضرت رضا علیه السلام بودم و با آن حضرت سخن می گفتم و عده زیادی بر او وارد شده بودند و سؤالاتی از آن حضرت می کردند. ناگهان مردی بلند قامت و گندم گون وارد شد و گفت: السّلام علیک یابن رسول اللّه! من مردی از دوستان شما و پدران شما هستم و از حج باز می گردم در حالی که نفقه و اموالی که همراه داشته ام مفقود شده است و چیزی ندارم که به وطن خود باز گردم، اگر مرا به وطن بفرستید من در آن جا اموالی دارم که به همان اندازه از طرف شما صدقه می دهم و خود فقیر نیستم که صدقه بگیرم.

امام علیه السلام فرمود: «خدا تو را رحمت کند! بنشین!» و چون سخنان او با مردم تمام شد و کسی جز من و آن مرد و سلیمان جعفری و خیثمه نماند فرمود: «اجازه می دهید من وارد خانه شوم؟» سلیمان جعفری گفت! خدا کار شما را مقدم سازد. پس امام علیه السلام برخاست و وارد خانه شد و پس از ساعتی از پشت در دست مبارک بیرون نمود و صدا زد: «مرد خراسانی چه شد؟» آن مرد گفت: من اینجا هستم.

ص:226

فرمود: «این دویست دینار را بگیر و به آن تبّرک بجوی و نفقه و زندگی خود را با آن تأمین کن و لازم نیست که از طرف من صدقه بدهی و خارج شو که من تو را نبینم و تو نیز مرا نبینی.» و پس از رفتن آن مرد امام علیه السلام وارد برما شد.

(1)پس سلیمان جعفری به آن حضرت گفت: فدای شما شوم! شما که به این مرد احسان بزرگی نمودید و او را مورد عنایت خود قرار دادید چرا صورت خود را از او پوشاندید؟ امام علیه السلام فرمود: «ترسیدم ذلّت سؤال را در صورت او ببینم. مگر حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله را نشنیده ای که فرمود:حسنه و احسان پنهانی معادل هفتاد حج می باشد و گناه آشکار خواری می آورد و گناه در خلوت[در صورت پشیمانی[

آمرزیده می شود؟» سپس فرمود: «شاعری درباره صدقه پنهان گفته است:

متی آته یوما لاطلب حاجةً رجعت الی اهلی و وجهی بمائه»

یعنی: هرگاه از آن مرد کریم در خواستی نمودم چون به خانه بازگشتم آبروی خود را سالم یافتم.

ص:227

ص:228

همه آل ابی طالب را بکشم؟! موسی بن مهران می گوید: من چون این سخنان را شنیدم خدمت امام علیه السلام رفتم و چون سخنان آنان را به آن حضرت گفتم امام علیه السلام فرمود: «مرا با آنان چه کار است. به خدا سوگند، آنها نمی توانند آسیبی به من برسانند.»

(1)2- در همان کتاب از صفوان بن یحیی نقل شده که گوید: چون موسی بن

جعفر علیه السلام به شهادت رسید و حضرت رضا علیه السلام امامت خود را اظهار نمود ما برای او از هارون ترسیدیم پس من به آن حضرت گفتم: شما مسأله بزرگی را اظهار نمودید و ما برای شما از این طاغی هراس داریم.امام علیه السلام فرمود: «او هر چه بکند نمی تواند آسیبی به من برساند.»

(2)صفوان می گوید: پس یکی از افراد مورد اطمینان خبر داد که یحیی بن خالد

ص:231

برمکی به هارون الرشید گفت: علیّ بن موسی علیه السلام رسما ادعای امامت و رهبری می کند و هارون در پاسخ او گفت: آیا بس نیست آنچه ما با پدر او انجام دادیم؟ تو می خواهی ما همه آنان را بکشیم؟ مگر ندیدی برامکه با اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله اظهار عداوت و دشمنی کردند و نابود شدند؟!

در همان کتاب از ابی مسروق نقل شده که گوید: عده ای از واقفیه [کسانی که به امامت علیّ بن موسی الرّضا معتقد نبودند] در حالی که در میان آنان علیّ بن ابی حمزه بطائنی و محمّدبن اسحاق بن عمّار و حسین بن عمران و حسین بن ابی سعید مکاری حضور داشتند خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدند. پس علیّ بن ابی حمزه بطائنی گفت: به ما خبر دهید که پدرتان در چه حالی است؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «پدرم از دنیا رحلت نمود.» علیّ بن ابی حمزه گفت: امامت بعد از او با چه کسی خواهد بود؟ امام علیه السلام فرمود: «با من خواهد بود.» علیّ بن ابی حمزه گفت: شما چیزی را می گویید که پدرانتان از علیّ بن ابی طالب و امامان بعد از او نگفته اند [مقصود او ادعای امامت و تقیه نکردن از حاکم زمان خود بود.]

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «لکن بهترین پدران من رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین چیزی

را فرموده است [و تقیه نیز نکرده است].» علیّ بن ابی حمزه گفت: آیا از حکومت هارون برخود نمی ترسی؟ امام علیه السلام فرمود: «اگر خطری بر خود احساس می کردم چنین نمی گفتم و جان خود را در خطر نمی انداختم.»

ص:232

سپس فرمود: «ابولهب رسول خدا صلی الله علیه و آله را تهدید نمود[ولی چون رسول خدا صلی الله علیه و آله احساس خطر نمی نمود] به او فرمود: اگر از ناحیه تو خدشه و خراشی به من برسد من کذّاب و درغگو خواهم بود. و نخستین نشانه و معجزه آن حضرت که شک و تردید را نسبت به او از دلها برطرف نمود همین بود و من نیز اولین نشانه خود را برای شما همین قرار می دهم که اگر خدشه و خراشی از ناحیه هارون به من برسد من کذّاب و دروغگو خواهم بود.»

(1)حسین بن عمران گفت: ما آنچه باید بگیریم از این سخن شما گرفتیم] و نشانه های حقیقت و امامت شما بر ما ظاهر گردید]. امام علیه السلام فرمود: «آیا فکر می کنید

ص:233

که من چگونه باید امامت خود را اظهار کنم؟

آیا باید نزد هارون بروم و به او بگویم که من امام هستم و تو هیچ حقی نداری؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در ابتدای امر خود چنین نکرد بلکه فقط با اهل بیت و افراد مورد اعتماد خود[به صراحت] سخن گفت و الان شما معتقد به امامت پدران من هستید و می گویید من از روی تقیه می گویم که پدرم زنده نیست پس شما بدانید که من از شما تقیه نمی کنم و می گویم که امام شما هستم برای چه تقیه کنم و بگویم:

او زنده است؟!»

(1)4_ علاّمه مجلسی در بحار، از کتاب کافی، با سند خود، از محمّدبن سنان نقل نموده که گوید: در زمان هارون الرشید به حضرت رضا علیه السلام گفتم: شما امامت خود را اعلان نموده اید و خود را به جای پدر خود قرار داده اید در حالی که از شمشیر هارون خون می چکد؟!

امام علیه السلام فرمود: «مرا سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله جرأت داد که فرمود: اگر ابوجهل مویی از سر من کم کند شاهد باشید که من پیامبر نخواهم بود و من به شما می گویم اگر هارون مویی از سر من بگیرد شما شاهد باشید که من امام نخواهم بود.»

ص:234

پایدار خواهد ماند و تاریخ جنایات آنان رافراموش می کند.

در حالی که پس از قرن ها پیش همه مردم حقانیت و پاکی و علم و کمال و فضائل اولیای خدا و جنایت و خباثت دشمنان آنان معلوم و روشن است و حقا آیه شریفه قرآن که می فرماید: «یریدون لیطفئوا نوراللّه بافواههم و اللّه متمّ نوره ولوکره الکافرون» گویای این واقعیات است، اینک به گوشه هایی از تاریخ پربرکت و پرماجرای شهادت حضرت رضا علیه السلام توجه می کنیم.

(1)1- علاّمه مجلسی در کتاب بحار، از کشف الغمه از دلایل حمیری، از امیّه بن علی نقل نموده که گوید: من در سالی که حضرت رضا علیه السلام با فرزند خود امام جواد علیه السلام در مکّه حج به جا آورد و آن آخرین حج او بود و پس از آن به خراسان رفت و به شهادت رسید خدمت آن حضرت بودم و دیدم که با کعبه وداع نمود و

ص:236

چون طواف او تمام شد نزد مقام ابراهیم علیه السلام آمد و آن جا نماز خواند و در آن طواف امام جواد علیه السلام بر دوش موفق بود و او آن حضرت را طواف می داد. پس امام جواد علیه السلام داخل حجراسماعیل علیه السلام رفت و نشستن او طولانی شد پس موفق گفت:

فدای شما شوم! برخیزید تا برویم. امام جواد علیه السلام فرمود: «از این مکان بر نمی خیزم.» و آثار غم و اندوه در چهره او ظاهر گردیده بود. پس موفق خدمت حضرت رضا علیه السلام آمد و گفت: فدای شما شوم فرزندتان در حجراسماعیل نشسته و برنمی خیزد پس حضرت رضا علیه السلام تشریف آوردند و به او فرمودند: «عزیزم! برخیز برویم.» حضرت جواد به پدر خود گفت: «من از این مکان جدا نمی شوم.» حضرت رضا علیه السلام فرمود: «عزیزم! برخیز تا برویم.» حضرت جواد علیه السلام گفت: «چگونه برخیزم در حالی که دیدم شما با خانه خدا چنان وداع کردید که دیگر باز نخواهید گشت؟» حضرت رضا فرمود: «عزیزم! برخیز!» پس برخاست و همراه پدر حرکت نمود.

(1)2- در همان کتاب، از عیون، از مخول سجستانی نقل شده که گوید: هنگامی که قاصد و صاحب نامه از طرف مأمون خبر آورد که باید حضرت رضا علیه السلام به خراسان برده شود من در مدینه بودم و دیدم که آن حضرت وارد مسجد شد تا با جّد

ص:237

خود رسول خدا صلی الله علیه و آله وداع کند پس دیدم چندین بار وداع نمود و در هر مرتبه که وداع می کردم باز بر می گشت به طرف قبر مطهر رسول اللّه صلی الله علیه و آله و صدای گریه و ناله او بلند می گردید پس من جلو رفتم و سلام کردم و چون سلام مرا پاسخ داد به آن حضرت تبریک و تهنیت گفتم. امام علیه السلام به من فرمود: «[هر چه می خواهی]» مرا زیارت کن که مرا از جوار جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله خارج خواهند نمود و در غربت از دنیا خواهم رفت و در کنار هارون مدفون می شوم.»

سپس گوید: من همراه آن حضرت به طوس رفتم و او [با سم مأمون] از دنیا

رحلت نمود و در کنار هارون دفن شد.

(1)3- در همان کتاب، از عیون، از وشّاء نقل شده که گوید: حضرت رضا علیه السلام به من فرمود: «هنگامی که خواستند مرا از مدینه خارج نمایند من اهل بیت و عیال خود را جمع کردم و آنان را امر کردم که برای من گریه کنند تا من گریه آنان را بشنوم. سپس دوازده هزار دینار بین آنان پخش کردم و گفتم: آگاه باشید که من [دیگر] به سوی خانواده و اهل و عیال خود باز نخواهم گشت.»

(2)4- در همان کتاب، از مناقب، از ابی حبیب بناجی نقل شده که گوید: من

ص:238

رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم _ محمّد بن کعب قرظی نیز گوید: من در جحفه رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم و چون خدمت آن حضرت رفتم به من فرمود: «آیا از آنچه نسبت به اولاد من در دنیا انجام می دهی خشنودی؟» گفتم: اگر به آنان احسان و تکریم نکنم چه کسی سزاوارتر از آنهاست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «پس در قیامت پاداش خود را از من خواهی گرفت.»

سپس دیدم طبقی از خرمای صیحانی مدینه مقابل اوست و چون از آن خرما درخواست نمودم مشتی از آن را که هیجده دانه بود به من عطا فرمود و من فکر کردم

که هیجده سال دیگر زنده باشم پس خواب خود را فراموش نمودم تا این که روزی دیدم مردم ازدحام نموده اند و چون سؤال کردم گفتند: علی بن موسی الرضا علیه السلام تشریف آورده اند. پس دیدم در همان موضعی که خواب دیده بودم آن حضرت نیز

ص:239

نشسته اند و مقابل او طبقی از خرمای صیحانی مدینه است و چون از آن حضرت درخواست نمودم مشتی از آن را به من دادند که هیجده دانه بود. پس گفتم: بیشتر مرحمت کنید فرمود: «اگر جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله بیشتر داده بود ما نیز بیشتر می دادیم.»

هاشمی نقل نموده که گوید: هنگامی که موسی بن جعفر علیه السلام از دنیا رحلت نمود من وارد مدینه شدم و خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم و بر او به نام امام و ولی امر سلام کردم و اموالی که با خود داشتم تقدیم او نمودم و گفتم:

من به بصره می روم و شما می دانید که خبر رحلت پدر شما به مردم رسیده و آنها اختلافات زیادی [درباره امام بعد از آن حضرت] پیدا کرده اند و شکی ندارم که چون وارد بصره می شوم در باره مسأله امامت و نشانه های امام زمان خود از من سؤال خواهند نمود. خوب است نشانه های لازم را در اختیار من قرار دهید تا پاسخ گوی سؤالات آنان باشم.

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «آنچه گفتی بر من پوشیده نیست. به دوستان ما در بصره و سایر جاها سلام برسان و به آنان بگو: من نزد آنان خواهم آمد. ولاقوّة الاّباللّه.»

سپس فرمود: آنچه از ودایع و امانات پیامبر صلی الله علیه و آله مانند برده و قضیبه و سلاح نزد امامان است و پدرم نزد تو سپرده تحویل من بده.»

ص:241

(1)گفتم: شما چه روزی به بصره می آیید؟ فرمود: «سه روز بعد از رسیدن تو به بصره من به بصره خواهم آمد محمدبن فضل گوید: چون من وارد بصره شدم. مردم از من در باره مسأله امامت سؤال کردند. و من به آنان گفتم: من یک روز قبل از رحلت موسی بن جعفر علیه السلام خدمت آن حضرت رسیدم و او به من فرمود: «من از دنیا خواهم رفت و چون مرا دفن کردی به مدینه باز گرد و این امانت ها را به فرزندم علیّ بن موسی علیه السلام برسان، همانا او وصی و امام بعد از من خواهد بود. من دستور آن حضرت را انجام دادم و امانت های او را به علیّ بن موسی علیه السلام تحویل دادم و او سه

روز دیگر نزد شما خواهد آمد. هر سؤالی دارید از او بپرسید.

(2)پس عمرو بن هدّاب که مردی ناصبی و اهل زهد و گوشه نشینی بود _ از

ص:242

طرف مردم به سخن برخاست و [به محمّد بن فضل هاشمی نماینده امام علیه السلام ] گفت: حسن بن محمّد [فرزند حضرت جواد علیه السلام ] مردی از افاضل و نیکان اهل بیت علیهم السلام است و از جهت ورع و زهد و علم و سن بهتر از علیّ بن موسی علیه السلام می باشد و شاید علیّ بن موسی علیه السلام [در سن جوانی] نتواند پاسخگوی مسایل مشکل باشد و حیران بماند.

در این هنگام خود حسن بن محمّد که حاضر بود به او گفت: این سخنان را نگو، همانا علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام همچنان که توصیف شد دارای کمالات عالیه است و چنان که محمّد بن فضل خبر می دهد او سه روز دیگر به اینجا خواهد آمد و تو آنچه باید ببینی خواهی دید. پس همه آنان پراکنده شدند.

(2)محمّدبن فضل هاشمی (نماینده امام علیه السلام ) می گوید: حضرت رضا علیه السلام چنانکه

ص:243

فرموده بود بعد از سه روز وارد بصره شد و به خانه حسن بن محمّد [فرزند حضرت جواد علیه السلام [وارد گردید و او اطراف حضرت رضا علیه السلام می گردید و اوامر او را اجرا می نمود تا این که فرمود: «کسانی را که گرد محمّد بن فضل هاشمی جمع شده اند و ثلیق نصرانی و رأس الجالوت را خبر کن و به مردم بگو از هر چه می خواهند از من سؤال کنند.»

(1)پس حسن بن محمّد [فرزند حضرت جواد علیه السلام ] همه آنان را جمع نمود و زیدیة و معتزله را نیز خبر کرد و آنان نمی دانستند حسن بن محمّد آنان را برای چه کاری جمع می کند و چون همگان جمع شدند حضرت رضا علیه السلام بر متکایی تکیه زد و فرمود: «السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته».

سپس فرمود: «می دانید چرا به شما سلام کردم؟» گفتند: خیر. فرمود: «برای اطمینان خاطر شما.» گفتند: خدا شما را رحمت کند ما شما را نمی شناسیم شما که هستید؟ فرمود: «من علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن حسین بن علیّ بن ابی الطالب علیه السلام و فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ) هستم. نماز صبح را امروز در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه با والی مدینه خوانده ام و او بعد از نماز نامه مأمون

ص:244

را برای من قرائت نموده و با من در باره بسیاری از امور خود مشورت کرده و من خیرخواهی لازم را برای او کرده ام و به او وعده داده ام که بعد از نماز عصر امروز،نزد من بیاید تا پاسخ نامه مأمون را نزد من بنویسد و من به وعده ای که با او کرده ام وفا خواهم نمود. و لا حول و لا قوّة الاّ باللّه.»

آنان گفتند: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! ما معجزه ای بیش از این از شما نمی خواهیم و شما نزد ما راستگو و صادق هستید و چون برخاستند که متفرق شوند حضرت رضا علیه السلام فرمودند: «متفرق نشوید، من شما را جمع نمودم تا از آنچه می خواهید از آثار نبوت و علامات امامت که جز نزد ما وجود ندارد سؤال کنید.

بنابراین پرسش های خود را آماده کنید [و از هر چه می خواهید سؤال کنید].»

(1)پس عمروبن هدّاب شروع به سخن نمود و گفت: محمّد بن فضل هاشمی چیزهایی از شما نقل نموده که دل ها (و عقلها) آن را نمی پذیرد! امام علیه السلام فرمود: «او چه گفته است؟» عمروبن هدّاب گفت: او می گوید: شما آنچه از طرف خداوند نازل شده را می دانید و به همه زبان ها و لغات عارف هستید! امام علیه السلام فرمود: «او راست گفته است شما از هر چه می خواهید سئوال کنید تا من پاسخ آن را به شما بگویم.»

ص:245

(1)آنان گفتند: پیش از هر چیز ما شما را نسبت به زبان ها و لغات آزمایش می کنیم. اینک شما با این شخص به زبان رومی و با این شخص به زبان هندی و و با این شخص به زبان فارسی و با این شخص به زبان ترکی سخن بگویید.

امام علیه السلام فرمود: «هر چه می خواهند سؤال کنند تا من ان شاءاللّه با زبان خود آنان پاسخ دهم.» پس هر یک از آنان مسأله ای را به زبان خود سؤال نمود و امام علیه السلام پاسخ آن را به همان زبان دادند. پس همگان از سخنان آن حضرت متحیر شدند و تعجب کردند و همگی اقرار نمودند که امام علیه السلام فصیح تر از آنان به زبانشان سخن می گوید:

(2)سپس امام علیه السلام روی مبارک خو را به سوی ابن هدّاب نمود و فرمود: «اگر من

ص:246

به تو خبر دهم که در این روزها گرفتار خون یکی از خویشان خودخواهی شد سخنان مرا تصدیق می کنی؟» ابن هدّاب گفت: خیر، چرا که غیب را جز خدا نمی داند. امام علیه السلام فرمود: «مگر خداوند در قرآن نمی فرماید:

(عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احدا الاّمن ارتضی من رسول)؟ [یعنی: خداوند عالم به غیب است و غیب را بر احدی] جز پیامبر مرتضی صلی الله علیه و آله آشکار نمی کند و رسول اللّه همان پیامبر مرتضی است و ما وارثان همان پیامبر هستیم که خداوند او را بر آنچه خود می خواسته از غیب مطلع ساخته است و ما به گذشته و آینده عالم هستیم و آنچه را من به تو خبر دادم تا پنج روز دیگر انجام خواهد شد و اگر انجام نشد من کذّاب و مفتری خواهم بود و اگر آنچه را گفتم صحیح بود تو خواهی دانست که خدا و رسول او صلی الله علیه و آله را انکار کرده ای.»

سپس فرمود: «آگاه باش که تو در روزهای آینده نابینا خواهی شد و چشمان تو جایی را نخواهد دید و نشانه دیگری نیز نزد من داری و آن این است که تو قسم دروغی می خوری و بعد از آن مبتلا به برص و پیسی می شوی......

(1)محمّد بن فضل می گوید: به خدا قسم، آنچه امام علیه السلام در باره ابن هدّاب

ص:247

فرموده بود انجام گرفت و [پس از آن که مبتلا شد] به او گفته شد: سخن حضرت رضا علیه السلام راست بود یا دروغ؟ ابن هدّاب گفت: به خدا سوگند من در همان وقت دانستم که آنچه می گوید واقع خواهد شد لکن در انکار او اصرار داشتم.

سپس امام علیه السلام روی مبارک [خود را] به سوی جاثلیق نمود و فرمود: «آیا انجیل شما از نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خبر نداده است .» جاثلیق گفت: اگر خبر داده بود ما او را انکار نمی کردیم. امام علیه السلام فرمود: «بگو بدانم: معنای کلمه «سکته» در سفر سوم انجیل چیست؟ جاثلیق گفت: نامی از نام های خداوند است که ما حق نداریم راز آن را بگوییم. امام علیه السلام فرمود: «اگر من بر تو ثابت کنم که آن نام محمّد صلی الله علیه و آله است و عیسی علیه السلام به او اقرار نموده و بشارت آمدن او را به بنی اسرائیل داده به او اقرار خواهی نمود؟» جاثلیق گفت:

اگر چنین کنی اقرار خواهم نمود و هرگز بر خلاف انجیل سخن نخواهم گفت امام علیه السلام فرمود: «سفر سوم انجیل که در آن نام محمّد صلی الله علیه و آله و بشارت عیسی علیه السلام راجع به

ص:248

آن حضرت آمده را بگیر تا برای تو بخوانم.» جاثلیق گفت: بخوان! پس حضرت رضا علیه السلام شروع به خواندن انجیل نمود و آن سفر را خواند تا به نام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله رسید. سپس فرمود: «این نام کیست؟ [یعنی کلمه سکته]» جاثلیق گفت: خودتان بگویید. امام علیه السلام فرمود:

«من او را توصیف نمی کنم جز به آنچه در انجیل توصیف شده است. او صاحب ناقه و عصا و کسا و پیامبری امّی [زاده ام القری مکّه و یا درس ناخوانده[ می باشد که اهل کتاب او را در تورات و انجیل یافته اند. او مردم را امر به معروف و نهی از منکر می کند و طیّبات را برای آنان حلال و خبائث [و پلیدی ها [را بر آنام حرام می کند و بار سنگین و غل و زنجیر [شرک و بت پرستی] را از دوش آنان بر می دارد و آنان را به راه حق و عدل و صراط مستقیم هدایت می نماید.»

(1)سپس فرمود: «من از تو سؤال می کنم، و تو را به حق عیسی روح اللّه سوگند

می دهم، آیا این صفات را در انجیل برای این پیامبر صلی الله علیه و آله یافته اید؟»

جاثلیق مدتی سر به زیر انداخت و چون دانست که اگر انکار کند به دین عیسی علیه السلام کافر خواهد شد، گفت: آری، این نشانه [ها]در انجیل موجود است و

ص:249

عیسی علیه السلام او را در انجیل [به نام محمّد صلی الله علیه و آله ] یاد نموده اما نصارا باور ندارند که او پیامبر شما باشد.

(1)امام علیه السلام فرمود: حال که انجیل را انکار نکردی و به صفات حضرت محمّد صلی الله علیه و آله اقرار نمودی سفر دوم انجیل را بگیر تا من نام او و نام وصّی او و نام دختر او فاطمه و فرزندان او حسن و حسین علیهم السلام را در آن به تو نشان دهم [و بدانی که مقصود از محمّد صلی الله علیه و آله همین پیامبر مسلمانان است].»

جاثلیق و رأس الجالوت چون این سخنان را شنیدند دانستند که حضرت رضا علیه السلام به تورات و انجیل آگاه است. سپس گفتند: به خدا سوگند، او یعنی حضرت رضا علیه السلام سخنانی را گفت که ما را راهی برای انکار آن نبود جز آن که تورات و انجیل و زبور را انکار کنیم. همانا موسی و عیسی در تورات و انجیل به [آمدن] پیامبر آخرالزمان به نام محمّد صلی الله علیه و آله بشارت داده اند لکن نزد ما ثابت نشده است که مقصود از محمّد پیامبر شما باشد. بنابراین بر ما واجب نیست که برای شما به نبوت او اقرار

ص:250

کنیم، زیرا شک داریم که او همان پیامبر شماست و یا شخص دیگری است.

(1)حضرت رضا علیه السلام فرمود: «شما با [مطرح کردن] شک، خود را معذور دانستید.

حال سؤال این است که آیا قبل از آدم و بعد از او خداوند پیامبری به نام محمّد مبعوث نموده است؟ و یا در یکی از کتاب های آسمانی که بر پیامبران خدا نازل شده از پیامبری به نام محمّد نام برده شده است؟»

پس همگی از پاسخ دادن عاجز ماندند و گفتند: برای ما جایز نیست که اقرار کنیم که مقصود از محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر شماست چرا که اگر به پیامبری محمّد شما و وصی او و دختر او فاطمه و فرزندان او حسن و حسین اقرار کنیم شما بالاجبار ما را وارد اسلام خواهید نمود.

پس حضرت رضا علیه السلام به جاثلیق فرمود: «تو ایمان بیاور. من تو را در ذمّه خدا و رسول او صلی الله علیه و آله قرار می دهم که نسبت به آنچه [از آن] می ترسی در امان باشی و هیچ آسیبی به تو نرسد.»

جاثلیق گفت: حال که مرا تأمین نمودی که آسیبی به من نخواهد رسید اقرار می کنم که این پیامبری که نام او محمّد صلی الله علیه و آله است و وصی او که نامش علی علیه السلام است و

ص:251

دختر او که نامش فاطمه علیهاالسلام است و دو سبط او که نامشان حسن و حسین علیهما السلام می باشد در تورات و انجیل و زبور ثبت شده اند [و تردیدی در آن نیست].

(1)پس از آن که حضرت رضا علیه السلام از جاثلیق اقرار گرفت و او به حقانیت اسلام اقرار نمود، به رأس الجالوت فرمود: «اکنون تو به سفر معهود از زبور داوود گوش کن!» رأس الجالوت گفت: خدا شما و پدرانتان را خیر بدهد، بخوانید، (2)پس حضرت رضا علیه السلام سفر اول زبور را خواندند تا به نام محمّد و علی و

فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام رسیدند و سپس فرمودند: «تو را به حق خدا [سوگند می دهم] این نام ها در زبور موجود است؟ هراسی نداشته باش، من تو را مانند جاثلیق در ذمّه و امان و عهد الهی قرار دادم که آزاری از ما نبینی.» رأس الجالوت گفت: آری، آنها با همین نام ها در زبور ذکر شده اند.

حضرت رضا علیه السلام فرمود: تو را به آن ده آیه ای که خداوند در تورات بر موسی

ص:252

بن عمران نازل نمود، سوگند می دهم آیا محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را در تورات با صفت عدالت و فضیلت یافته ای؟» رأس الجالوت گفت: آری، یافته ام و هر که توصیف آنان را در تورات انکار کند به خدا و پیامبران او کافر خواهد بود.

(1)پس حضرت رضا علیه السلام به او فرمود: «اکنون بشنو تا من از تورات برای تو بخوانم». سپس شروع به خواندن تورات نمود، در حالی که رأس الجالوت از تلاوت و بیان و فصاحت و شیرینی زبان آن حضرت تعجب می کرد تا این که به نام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله رسید.

(2)رأس الجالوت گفت: آری، این نام های «احماد و الیا و بنت احماد و شبّر و شبیر» به عربی همان محمّد و علّی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام می باشند.

هنگامی که حضرت رضا علیه السلام آن سفر را به اتمام رساند رأس الجالوت گفت: به خدا سوگند، ای فرزند محمّد صلی الله علیه و آله ! اگر ریاستی که من بر جمیع یهود پیدا کرده ام

نبود به پیامبر شما ایمان می آوردم و از شما اطاعت می نمودم. سوگند به آن خدایی

ص:253

که تورات را بر موسی و زبور را بر داوود نازل نمود، تاکنون ندیده بودم کسی تورات و انجیل و زبور را به این زیبابی و فصاحت بخواند و تفسیر کند.

(1)پس حضرت رضا علیه السلام آن روز را تا ظهر با آنان بودند و چون وقت نماز رسید به آنان فرمودند: من نماز خود را می خوانم و برای آن وعده ای که با والی مدینه برای نوشتن پاسخ نامه مأمون کرده ام به مدینه باز می گردم و صبح فردا ان شاءاللّه نزد شما خواهم آمد.

محمّدبن فضل هاشمی راوی این حدیث می گوید: عبداللّه بن سلیمان اذان و اقامه گفت و حضرت رضا علیه السلام جلو ایستاد و امامت نمود و قرائت خود را سبک خواند و ذکر رکوع را طولانی نمود و چون از نماز فارغ گردید به مدینه رفت و فردای آن روز به همان مجلس بازگشت.

ص:254

(1)پس کنیزی رومی را نزد آن حضرت آوردند و آن حضرت به زبان رومی با او سخن گفت و جاثلیق که زبان رومی می دانست گوش می داد. حضرت رضا علیه السلام به آن کنیز فرمود: «محمّد صلی الله علیه و آله را بیشتر دوست می داری یا عیسی علیه السلام را؟» کنیز گفت: قبل از آن که محمّد صلی الله علیه و آله را بشناسم عیسی علیه السلام را بیش از همه دوست می داشتم لکن اکنون

محمّد صلی الله علیه و آله را از عیسی و از هر پیامبر دیگری بیشتر دوست می دارم. جاثلیق به او گفت: چون داخل دین محمّد صلی الله علیه و آله شدی عیسی علیه السلام را دشمن می داری؟ کنیز رومی گفت: معاذاللّه! من عیسی علیه السلام را دوست می دارم و به او ایمان دارم لکن محمّد صلی الله علیه و آله نزد من محبوب تر است .

پس حضرت رضا علیه السلام به جاثلیق فرمود: «سخنان این کنیز و آنچه ما گفتیم و آنچه به تو پاسخ داد را برای مردم ترجمه کن.» جاثلیق همه را برای مردم ترجمه نمود و سپس گفت: ای فرزند محمّد صلی الله علیه و آله ! در اینجا مردی نصرانی هست که زبان او سندی می باشد و اهل بحث و استدلال است. حضرت رضا علیه السلام فرمود: «او را بیاورید.»

(2)آن گاه حضرت با زبان سندی(زنگی) با او درباره نصرانیت سخن گفت تا

ص:255

این که آن شخص گفت: «ثبطّی [ثبطّی ] ثبطلة» حضرت رضا علیه السلام فرمود: «او به زبان سندی به یگانگی خداوند شهادت داد.» سپس امام علیه السلام درباره عیسی و مریم علیه السلام با او سخن گفت و سخنانی بین آنان مبادله شد

تا این که آن مرد سندی به زبان خود گفت: «اشهد ان لا اله الاّ اللّه و انّ محمّدا رسول اللّه» و سپس کمربند خود را باز نمود و زنّار(علامت نصرانیت) خود را به آن حضرت داد و گفت: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله !شما این زنّار را با دست خود بشکنید. حضرت رضا کاردی طلب نمود و آن را شکست و به محمّدبن فضل هاشمی فرمود: «این سندی را به حمام ببر و پاک کن و به او و عیال او لباس[مناسب با اسلام] بپوشان و همه آنان را به مدینه بفرست.»

(1)محمّدبن فضل هاشمی می گوید: چون سخنان امام علیه السلام بامردم به پایان رسید،

ص:256

به آنان فرمود: «آیا بر شما ثابت شد که سخنان محمّدبن فضل هاشمی از ناحیه من بوده است؟» مردم گفتند: آری، به خدا سوگند، بالاتر از آن نیز برای ما ثابت گردید،[لکن] محمّدبن فضل گفته است که می خواهند شما را به خراسان ببرند؟ امام علیه السلام فرمود: «او راست گفته است لکن مرا با احترام خواهند برد.»

(1)محمّدبن فضل هاشمی [در پایان] می گوید پس از سخنان حضرت رضا علیه السلام همه اهل مجلس به امامت آن حضرت شهادت دادند و حضرت رضا علیه السلام آن شب را نزد ما ماند و چون صبح شد با شیعیان خود وداع نمود و سفارشات لازم را به من فرمود و به طرف مدینه حرکت کرد. من نیز همراه آن حضرت رفتم تا به وسط قریه رسیدیم پس آن حضرت به کناری رفتند و چهار رکعت نماز خواندند و سپس به من فرمودند:

ص:257

«ای محمّدبن فضل! چشمان خود را ببند و در پناه خداوند باز گرد.» و چون من چشمان خود را بستم فرمود: «چشمان خود را باز کن.» و چون باز کردم خود را جلوی خانه خود در بصره دیدم و دیگر آن حضرت راندیدم. پس طبق دستور او آن مرد سندی و عیال او را در موسم حج به مدینه بردم.

محمّدبن فضل هاشمی می گوید: از سفارشاتی که امام علیه السلام در بازگشت خود از

بصره به من فرمود این بود که فرمود: «باید به کوفه بروی و شیعیان ما را جمع کنی و به آنان اطلاع دهی که من بر آنان وارد خواهم شد.» و فرمود: «در کوفه به خانه حفص بن عمیر وارد می شوم.» محمّدبن فضل می گوید: من به کوفه رفتم و به شیعیان خبر دادم که حضرت رضا علیه السلام بر شما وارد خواهد شد. سپس می گوید:

روزی در کوفه نزد نصربن مزاحم بودم که ناگهان سلاّم، خادم حضرت رضا علیه السلام را دیدم و دانستم که آن حضرت وارد کوفه شده است پس به خانه حفص بن عمیر رفتم و آن حضرت را ملاقات نمودم. امام علیه السلام فرمود: غذایی برای شیعیان فراهم کن. گفتم: تمام وسایل رافراهم کرده ام. فرمود: «خدا را بر توفیقی که به تو داده است ستایش می کنم.»

(1)سپس گوید: هنگامی که شیعیان جمع شدند و از آن طعام خوردند، امام علیه السلام به

ص:258

من فرمود: هر کدام از علما و متکلمین را که در کوفه هستند حاضر کن.» من نیز علما و متکلمین کوفه را جمع نمودم و امام علیه السلام روبه آنان کرد و فرمود: «من می خواهم شما از من بهره مند شوید، همان گونه که اهل بصره بهره مند شدند. همانا خداوند علم همه کتاب های آسمانی را به من تعلیم نموده است.» سپس روی مبارک خود را به جاثلیق نصرانی که به جدل و آگاهی به انجیل معروف بود نمود.

و فرمود: «ای جاثلیق! آیا اطلاع داری که عیسی علیه السلام صحیفه ای داشت که در آن اسم پنج نفر نوشته شده بود و آن را به گردن خود می آویخت؟ و چون می خواست از مشرق به مغرب ویا از مغرب به مشرق برود آن را باز می نمود و خدا را به یکی از

آنان قسم می داد و زمین برای او درهم می پیچید و در یک لحظه از مشرق به مغرب حرکت می نمود؟!

جاثلیق گفت: اطلاعی از آن صحیفه ندارم اما آن نام های پنج گانه همراه او بوده و خدا را به واسطه آنها و یا یکی از آنها می خوانده و خداوند تمام خواسته او را عطا می فرموده است. امام علیه السلام فرمود: «اللّه اکبر، که منکر آن اسماء و نام ها نیستی؛ خواه به صحیفه اقرار کنی یا نکنی.» سپس فرمود: «آگاه باشید که او به آن اعتراف نمود.»

ص:259

(1)آن گاه فرمود: «ای مردم! آیا با انصاف ترین مردم کسانی نیستند که در نزاع و مخاصمه با طرف خود دلیلی از آیین و کتاب و پیامبر و شریعت خود او اقامه می کنند؟» [مردم] گفتند: آری، چنین است. امام علیه السلام فرمود: «پس بدانید امامت هیچ امامی بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله پذیرفته نیست جز کسی که چون کار امت به او واگذار می شود به همان سیره و سنتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آن بوده عمل کند، و صلاحیت امامت ندارد جز کسی که بتواند با امت های دیگر(یعنی اهل کتاب و ملل دیگر) در مسأله امامت با براهین قاطع سخن بگوید.»

رأس الجالوت گفت: برهان قاطع امامت و رهبری الهی چیست؟ امام علیه السلام فرمود: [آن برهان این است که امام] باید به کتب آسمانی مانند تورات و انجیل و زبور و قرآن عالم باشد تا بتواند برای اهل تورات به وسیله تورات و برای اهل انجیل به وسیله انجیل و برای اهل قرآن به وسیله قرآن استدلال نماید، و باید عارف به جمیع لغات و زبان ها باشد تا با هر قومی به لغت و زبان خودشان سخن بگوید، و

ص:260

بعد از همه اینها باید (معصوم) یعنی با تقوا باشد و از هر آلودگی و عیبی پاک و عادل

و منصف و حکیم و رؤوف و مهربان و اهل محبت و راستگو و خیر خواه و اهل احسان و امین و مأمون و دارای قدرت و توان و اصلاح امور مردم باشد.»

(1)در این هنگام نصربن مزاحم برخاست و گفت: ای فرزند رسول خدا! نظر شما درباره جعفربن محمّد یعنی امام صادق علیه السلام چیست؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «چه بگویم درباره امامی که امت محمّد صلی الله علیه و آله همگی شهادت داده اند که او اعلم و دانشمندترین اهل زمان خود بوده است؟» نصربن مزاحم گفت: درباره موسی بن جعفر علیه السلام چه می گویید؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «همان که درباره پدر او گفتم.»

نصربن مزاحم گفت: مردم درباره] امامت [موسی بن جعفر علیه السلام متحیر مانده اند؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «موسی بن جعفر علیه السلام در زمان خود با هر قومی با زبان خود آنان سخن می گفت؛ او با اهل خراسان به زبان دری و با اهل روم به زبان رومی و با اهل عجم به زبان عجمی سخن می گفت و چون از اطراف و آفاق علمای یهود و نصاری بر او وارد می شدند با آنان به زبان و کتاب خودشان سخن می فرمود و آنان را محکوم می کرد و چون عمر او تمام شد و وقت وفات او رسید نامه ای

ص:261

توسط یکی از غلامان او به من رسید که در آن نوشته بود:

(1)ای فرزند عزیز من![بدان که] مدت من تمام شده و وقت وفات من فرا رسیده و تو جانشین پدر خود خواهی بود] چنان که] رسول خدا صلی الله علیه و آله چون وقت وفات و رحلتش فرا رسید علیّ بن ابی طالب علیه السلام را خواست و او را وصی خود قرار داد و صحیفه ای که نام های پیامبران و اوصیای آنان در آن بود به او داد و سپس فرمود: یا

علی! نزد من بیا! و چون علی علیه السلام نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت پارچه ای بر سر او انداخت و فرمود: زبان خود را خارج کن و چون علی علیه السلام زبان خود را خارج نمود پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مهر خود را بر زبان او زد.

(2)و سپس فرمود: یا علی! زبان من را در دهان خود گذار و آن را بمک و آنچه از من در دهان خود می یابی ببلع و علی علیه السلام چنین کرد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: خداوند آنچه را به من فهمانده بود به تو فهماند و به آنچه مرا بصیرت و

ص:262

بینایی داده بود به تو نیز عطا نمود و آنچه از علم و دانش به من عطا کرده بود به تو نیز عطا نمود جز نبوت و پیامبری که بعد از من پیامبری نخواهد بود. و هر امامی نیز نسبت به امام بعد از خود چنین کرد و چون پدرم موسی بن جعفر علیه السلام از دنیا رحلت نمود من به هر زبان و به هر کتاب آسمانی دانا شدم.

(1)«پدرم موسی بن جعفر، از پدر خود جعفربن محمّد، و او از پدر خود محمّدبن علی، و او از پدر خود علیّ بن الحسین، و او از پدر خود حسین بن علی، آقای جوانان اهل بهشت، و او از پدر خود امیرالمؤمنین علیه السلام و او از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نمود که فرمود: روح الامین جبرئیل از طرف پروردگارم به من خبر داد که ذات مقدس حق جلّ وجهه فرمود: همانا من خدایی هستم که خدایی جز من نیست. ای بندگان من! مرا عبادت کنید و هر کس مرا با اعتقاد به لااله الاّاللّه همراه با اخلاص ملاقا نماید داخل در حصن من[یعنی قلعه امن من] خواهد شد و هر کس داخل حصن من شود از عذاب من ایمن خواهد بود.»

اهل نیشابور گفتند: ای فرزند رسول خدا! اخلاص در لااله الاّاللّه چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «اطاعت از خدا و رسول او صلی الله علیه و آله و پذیرفتن ولایت اهل بیت او علیهم السلام .»

2- در همان کتاب، از اسحاق بن راهویه نقل شده که گوید: هنگامی که حضرت رضا علیه السلام وارد نیشابور گردید و خواست که از آنجا به نزد مأمون برود اهل حدیث نزد آن حضرت جمع شدند و گفتند: ای فرزند رسول خدا! از میان ما

ص:264

می روی و حدیثی نمی فرمایی که از شما استفاده کنیم؟

پس امام علیه السلام در حالی که در کجاوه نشسته بود سر مبارک خود را بیرون آورد و فرمود: «شنیدم از پدرم موسی بن جعفر که فرمود: شنیدم از پدرم جعفربن محمّد، و او فرمود: شنیدم از پدرم محمّدبن علی، و او فرمود: شنیدم از پدرم علیّ بن الحسین، و او فرمود: شنیدم از پدرم حسین بن علی، و او فرمود: شنیدم از پدرم امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام ، و او فرمود: شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله ، و او فرمود: شنیدم از

جبرئیل علیه السلام ، و او فرمود: شنیدم از خدای عزّوجلّ که فرمود: لا اله الاّ اللّه حصن [و قلعه امن] است، هر کس داخل آن شود از عذاب من ایمن خواهد بود.» و چون مرکب آن حضرت حرکت نمود باز ما را صدا زد و فرمود: «آنچه گفتم شروطی دارد و من یکی از آن شروط هستم.» یعنی توحید مشروط به پذیرفتن ولایت و امامت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد.

الرحمه در بحار از عیون، از محمّدبن اسحاق نیشابوری نقل نموده که گوید: شنیدم از جدّه خود، خدیجه بنت حمدان بن پسنده، که گفت: چون حضرت رضا علیه السلام وارد نیشابور گردید در ناحیه غربی معروف به «بلاش آباد» به خانه جدّه من پسنده نزول نمود و جدّه من را به این سبب پسنده می گفتند که حضرت رضا علیه السلام او را از بین مردم پسند نموده بود و در خانه او فرود آمده بود.

(1)پس آن حضرت به خانه ما وارد شد و در کنار خانه درخت بادامی را غرس نمود و آن بادام در همان سال رویید و درختی شد و بادام آن به ثمر رسید و چون مردم اطلاع یافتند به آن استشفا می نمودند و کسانی که مبتلا به دردی بودند با

خوردن آن شفا می یافتند و هر کس درد چشم بر او عارض می شد بادام آن را به چشم خود می مالید و شفا می یافت و زن های باردار چون زایمان بر آنان سخت می شد از آن بادام تناول می کردند و به راحتی زایمان می نمودند و چون یکی ازچهار پایان قولنج پیدا می نمود شاخه ای از آن درخت را بر شکم او می کشیدند و راحت

ص:266

می شد و به برکت حضرت رضا علیه السلام باد قولنج از او برطرف می گردید.

(1)این درخت مدت ها به این وضعیت بود تا این که خشکید و چون جدّ من حمدان آمد و شاخه های آن را برید کور شد و چون فرزند او ابوعمرو اصل آن درخت را قطع نمود مال او در منطقه فارس که به هفتاد تا هشتاد هزار درهم می رسید ازبین رفت و چیزی از آن نماند و فرزندان این ابوعمرو که کاتب محمّدبن ابراهیم سمجور بودند و یکی را ابوالقاسم و دیگری را ابوصادق می گفتند. آنان چون خواستند آن خانه را تجدید بنا کنند بیست هزار درهم خرج کردند و باقی مانده آن درخت را از ریشه در آوردند و نمی دانستند در اثر این کار حادثه تلخی برای آنان رخ می دهد.

پس یکی از آنان مأمور رسیدگی به ضیاع امیر خراسان شد و پس [از مدتی [او را در محملی گذاردند و به نیشابور باز گرداندند در حالی که پای راست او سیاه شده بود و چون آن را قطع کردند پس از یک ماه از دنیا رفت.

(2)و امّا آن دیگری که برادر بزرگ تر بود و در نیشابور کاتب سلطان بود. روزی

ص:267

مشغول کتابت بود و چند نفر از کتّاب بالای سر او ایستاده بودند. یکی از آنان گفت: خدا چشم بد را از نویسنده این خط دور کند.[همین که او این سخن را گفت] دست او لرزش پیدا کرد و قلم از دستش افتاد و دملی در دستش پیدا شد و به منزل خود بازگشت.

سپس ابوالعباس کاتب همراه عده ای نزد او آمدند و گفتند: این مربوط به حرارت است و باید امروز فصد بکنی (رگ بزنی) و او در آن روز فصد نمود. باز فردای آن روز آمدند و گفتند: باز باید فصد بکنی و چون روز بعد فصد نمود دست او سیاه شد و آن را قطع نمودند و از دنیا رفت و مرگ آن دو در کمتر از یکسال رخ داد.

2- و در همان کتاب از امالی صدوق نقل شده که اسحاق بن راهویه گوید: هنگامی که حضرت رضا علیه السلام به نیشابور رسید و از آن جا خواست به طرف مأمون در خراسان برود علمای حدیث نزد او گرد آمدند و گفتند: ای فرزند رسول خدا! می خواهی از دیار ما خارج شوی و سخنی نگویی که ما از شما استفاده کنیم؟

پس حضرت رضا علیه السلام همچنان که در عماری و هودج نشسته بود سر مبارک

ص:268

خود را بیرون آورد و فرمود: «از پدرم موسی بن جعفر شنیدم، و او از پدر خود جعفربن محمد، و او از پدر خود محمدبن علی، و او از پدر خود علی بن الحسین، و او از پدر خود حسین بن علی، و او از پدر خود علی بن ابی طالب، و او از رسول خدا صلی الله علیه و آله ، و او از جبرئیل، و او از خدای عزّوجلّ شنید که فرمود: «لااله الاّاللّه قلعه حصن و امان من است [از آتش دوزخ] و هرکس داخل آن شود از عذاب من ایمن خواهد بود.»

و چون مرکب آن حضرت حرکت نمود باز ما را صدا زد و فرمود: «آنچه گفتم شرایطی دراد و من یکی از آن شرایط هستم.»

مؤلف گوید: مقصود امام علیه السلام این بوده که توحید بدون پذیرفتن ولایت و امامت امامان و جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله پذیرفته نخواهد بود و امام علیه السلام با روشن

کردن این مسأله برای مردم، حاکمیت مأمون و سیاست او را نیز محکوم و نفاق او را بر ملا ساختند.

(1)3- در همان کتاب، مرحوم صدوق علیه الرحمة می فرماید: حضرت رضا علیه السلام

ص:269

هنگامی که وارد نیشابور شد در محله ای به نام «فروینی» نزول نمود و در آن محله حمامی هست که امروز معروف به حمام رضا علیه السلام می باشد و در نزدیکی آن حمام چشمه ای بود کم آب پس حضرت رضا علیه السلام دستور دادند عده ای آب آن چشمه را بیرون آوردند تا این که آب فراوانی پیدا نمود. پس در کنار آن حوضی ساختند که با نردبان با آن چشمه ارتباط پیدا می کرد. سپس از آب آن چشمه حوض راپر کردند و حضرت رضا علیه السلام در آن غسل نمودند و چون فارغ شدند بر روی آن نماز خواندند و مردم به نوبت وارد این حوض می شدند و در آن غسل می کردند و از آب آن برای برکت می خوردند و بالای آن نماز می خواندند و دعا می کردند و دعای آنان مستجاب می شد و آن چشمه الآن معروف به چشمه «کهلان» است که تا امروز مردم

ص:270

از برکات آن استفاده می کنند.

سپس گوید: و چون به سناباد رسیدند پشت مبارک خود را به آن کوهی که الان از سنگ آن ظروف سنگی تهیه می کنند دادند و فرمودند: «خدایا، این کوه را سودمند گردان و در آنچه از آن ساخته می شود برکت قرار ده.» سپس دستور دادند ظرف هایی از آن کوه تراشیدند و فرمودند: «غذای مرا جز در این ظرف ها طبخ نکنند.» راوی این حدیث می گوید: آن حضرت غذای کم و سبک میل می کرد و از آن زمان تاکنون به برکت دعای امام علیه السلام مردم از آن کوه ظرف هایی تهیه می کنند و برکت دعای آن حضرت در آنها ظاهر است.

(1)ابوالصلت هروی می گوید: سپس امام علیه السلام داخل خانه حمیدبن قحطبه طائی

شدند و چون به قبّه هارونیه وارد گردیدند با دست مبارک در کنار قبر هارون خطی کشیدند و فرمودند:«این محل قبر من است و من در آن مدفون خواهم شد و زود باشد که خداوند این مکان را محل رفت وآمد شیعیان و دوستان من قرار دهد.»

سپس فرمود: «به خدا سوگند، احدی از شیعیان و دوستان من در اینجا مرا زیارت نمی کند و بر من سلام نمی دهد جز آن که مغفرت و رحمت الهی به وسیله شفاعت ما اهل بیت برای او واجب خواهد شد.»

ص:272

سپس امام علیه السلام در آن محل رو به قبله ایستاد و نماز و دعا خواند و چون فارغ شد به سجده رفت و سجده او طولانی گردید و من از آن حضرت پانصد ذکر تسبیح شنیدم تا از سجده فارغ شد.

(1)2- در همان کتاب، از احمدبن عبید نقل شده که گوید: از جدّه خود شنیدم که می گفت: از پدرم شنیدم که گفت: چون علیّ بن موسی علیهما السلام در ایام خلافت مأمون به نیشابور وارد شد من در آن ایام آماده خدمت آن حضرت و انجام امور او شدم و چون به طرف مرو و خراسان حرکت نمود او را تا سرخس مشایعت نمودم و چون از سرخس خارج گردید باز من او را مشایعت نمودم و چون به اندازه مرحله ای از سرخس گذشت سر مبارک خود را از محمل خارج نمود و فرمود: «به سلامت به محل خود باز گرد، همانا من برای امر واجبی حرکت نموده ام و نیاز به مشایعت ندارم.»

(2)احمدبن عبید می گوید: عرض کردم: شما را به حق رسول خدا صلی الله علیه و آله و

ص:273

امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا[سوگند می دهم،] برای من حدیثی بیان کنید تا دل من شفا یابد و باز گردم. حضرت رضا علیه السلام فرمود: «از من حدیث می خواهی در حالی که مرا از جوار رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون برده اند و نمی دانم امر من به کجا خواهد انجامید؟!» احمدبن عبید می گوید: عرض کردم: شما را به حق رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا علیه السلام [سوگند می دهم، [حدیثی برای من بخوانید که قلب من شفا یابد و بازگردم. پس امام علیه السلام فرمود: «پدرم، از جدم، از پدرانم، از امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام نقل نمود و آن حضرت فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که خداوند عزّوجلّ فرمود: لااله الاّ اللّه نام من است، هرکس] آن را [از روی اخلاص و قلب خود بگوید داخل در حصن من شده است و هر کس در حصن من داخل شود از عذاب من ایمن خواهند بود.» مرحوم صدوق در پایان این حدیث می گوید: اخلاص آن این است که «لا اله الاّ اللّه» او را از محرمات الهی باز دارد.

ص:274