شهید خراسان و پناه شیعیان

مشخصات کتاب

سرشناسه : حسینی، محمد، 1323 -

عنوان و نام پدیدآور : شهید خراسان و پناه شیعیان/ نویسنده محمد حسینی بهارانچی.

مشخصات نشر : اصفهان: اقیانوس معرفت؛ تهران: اشکذر، 1390.

مشخصات ظاهری : 479 ص.

شابک : 70000 ریال 978-964-0637-65-4:

وضعیت فهرست نویسی : فاپا

یادداشت : پشت جلد لاتینی شده: Shahide - Khorasan - va panahe - Shiayan.

یادداشت : کتابنامه به صورت زیرنویس.

موضوع : علی بن موسی (ع)، امام هشتم، 153؟ - 203ق.

رده بندی کنگره : BP47/ح44ش9 1390

رده بندی دیویی : 297/957

شماره کتابشناسی ملی : 2097305

ص :1

اشاره

ص :2

فهرست مطالب

خطبة الکتاب··· 11

هدف از تألیف کتاب حاضر··· 12

تاریخ ولادت و ذکر القاب و کنیه و نقش خاتم امام علیه السلام ··· 15

علت ملقب شدن امام علیه السلام به رضا··· 18

احوال مادر امام علیهما السلام ··· 19

امامت حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 25

تصریح موسی بن جعفر به امامت علیّ بن موسی الرّضا علیهما السلام ··· 26

متن وصیّت نامه موسی بن جعفر علیهما السلام ··· 29

شهادت موسی بن جعفر علیهما السلام و امامت علیّ بن موسی علیه السلام ··· 34

صلوات مخصوصه حضرت کاظم علیه السلام ··· 39

اشعار بعضی از شعرای عرب در شهادت موسی بن جعفر علیهما السلام ··· 40

نام های ائمه و پدران و مادران آنان در لوح فاطمه علیهم السلام ··· 42

سؤالات خضر از امیرالمومنین و گواهی او بر امامت ائمه علیهم السلام ··· 45

پاداش کسی که در دوران غیبت به امامت ائمه علیهم السلام پایدار باشد··· 51

ص :3

احوال واقفیه و منکرین امامت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 52

خصایص امام علیه السلام و وجوب اطاعت او بر مردم··· 54

گروه واقفیّه و علت نپذیرفتن امامت حضرت رضا علیه السلام ··· 59

تصریح خداوند به اسماء ائمه علیهم السلام در خبر لوح··· 63

نسخه دیگری از لوح فاطمه علیهاالسلام ··· 67

معجزات و امور شگفت حضرت رضا علیه السلام ··· 71

[اطلاع امام علیه السلام از نیت مردم]··· 71

[هدایت مخالفین به دست امام رضا علیه السلام ]··· 75

[خبر دادن حضرت رضا علیه السلام از مرگ ابو حمزه بطائنی]··· 80

[مقام حضرت رضا علیه السلام نزد ملائکه]··· 81

[ولایت تکوینی امام علیه السلام و حضور ملائکه در خدمت آن حضرت]··· 87

توصیف حضرت رضا علیه السلام از مقام امام و امامت در اسلام··· 89

مناظرات و مباحث اعتقادی حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 103

مناظرات حضرت رضا علیه السلام با صاحبان ادیان و ملل··· 104

سخن امام علیه السلام در معنای هدایت و گمراهی··· 105

مناظره حضرت رضا علیه السلام با یکی از منکرین وجود خدا··· 106

پایین ترین درجه معرفت به خداوند··· 111

سخن امیرالمؤمنین علیه السلام در باره قضا و قدر··· 113

سخنان حضرت رضا علیه السلام در باره جبر و تفویض··· 116

معانی اسماء و صفات خداوند و اشتباه اهل غلوّ··· 119

ص :4

خطبه امام رضا علیه السلام در باره توحید··· 124

عصمت انبیاء و پیامبران علیه السلام ··· 132

سخنان دیگری از حضرت رضا علیه السلام در باره عصمت پیامبران علیه السلام ··· 141

تفسیر حضرت رضا علیه السلام نسبت به آیه «و فدیناه بذبحٍ عظیمٍ»··· 163

خلاصه ای از عقاید و معارف شیعه از زبان مبارک حضرت رضا علیه السلام ··· 166

شفاعت در اعتقاد امامیه··· 184

فلسفه و علل احکام در سخنان حضرت رضا علیه السلام ··· 185

فلسفه و علل احکام··· 186

فلسفه و علل احکام به نقل فضل بن شاذان··· 188

مرقومه حضرت رضا علیه السلام در فلسفه احکام برای محمّد بن سنان··· 195

عبادت و اخلاق حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 205

عبادت و اخلاق شریفه حضرت رضا علیه السلام ··· 206

عبادت امام علیه السلام از مدینه تا خراسان··· 210

اخلاق شریفه امام علیه السلام نسبت به شیعیان خود··· 219

مصائب و شهادت حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 229

علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام و هارون الرشید··· 230

تبعید حضرت رضا علیه السلام از مدینه به طوس··· 235

ورود حضرت رضا علیه السلام به بصره و کوفه و سخنان او با اهل کتاب··· 240

ورود امام علیه السلام به نیشابور و حدیث سلسلة الذهب··· 263

برکات و معجزات حضرت رضا علیه السلام در نیشابور··· 265

ص :5

برکات امام علیه السلام در مسیر نیشابور به خراسان··· 271

متن دیگری از حدیث سلسلة الذهب··· 275

علت پذیرفتن ولایت عهدی مأمون از سوی امام علیه السلام ··· 278

حرکت حضرت رضا علیه السلام برای نماز عید به امر مأمون··· 286

اجابت دعای حضرت رضا علیه السلام ··· 290

دعای حضرت رضا علیه السلام برای باران و هلاکت حاجب مأمون··· 298

انگیزه مأمون برای به شهادت رساندن حضرت رضا علیه السلام ··· 312

شهادت حضرت رضا علیه السلام به دست مأمون علیه اللعنه··· 316

شهادت حضرت رضا علیه السلام به نقل اباصلت هروی··· 319

پاداش و برکات زیارت حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 329

پاداش و برکات زیارت حضرت رضا علیه السلام ··· 330

خلوص زایر و عنایات حضرت رضا علیه السلام ··· 340

معنای معرفت و شناخت حق امام علیه السلام ··· 342

اجابت دعا در حرم مطهر امام رضا علیه السلام ··· 344

اشعار دعبل خزاعی نزد علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 346

قصه دعبل در وقت مرگ··· 356

برکات قبر مطهر امام رضا علیه السلام ··· 357

فضیلت بقعه و حرم مطهّر امام رضا علیه السلام ··· 374

معجزات و کرامات بقعه مبارکه رضوی علیه السلام ··· 380

تفاوت معجزه و سحر و امثال آن··· 381

ص :6

سه اعجاز مشابه از سه امام علیه السلام ··· 385

پیام امام رضا علیه السلام به شیعیان به وسیله حضرت عبدالعظیم··· 390

عنایات حضرت رضا علیه السلام به زوار خود··· 391

1 - پاسخ نامه از سوی حضرت رضا علیه السلام ··· 391

2- مرگ در راه زیارت حضرت رضا علیه السلام ··· 393

3- لطف امام هشتم علیه السلام به زائر خود··· 395

4- معجزه زیبائی از حضرت رضا علیه السلام ··· 397

5- صله حضرت رضا علیه السلام ··· 398

6- شفای پای خشکیده به برکت حضرت رضا علیه السلام ··· 399

7- شفا و هزینه بازگشت!··· 401

سخنان نورانی حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام در ابعاد مختلف··· 405

سخنان نورانی حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 406

[معیار ارزش]··· 406

[عذاب و رحمت]··· 406

[گناه و فاصله از بهشت]··· 407

[مذمت از غفلت]··· 408

[عاقبت نیک]··· 408

[آمادگی برای مرگ]··· 409

[دوام نعمت]··· 409

[کیفر و عذاب زنان گناه کار]··· 410

ص :7

[تشکر از مخلوقین]··· 414

[مؤمن و مسلمان]··· 414

[اکرام به ذریّه پیامبر صلی الله علیه و آله ]··· 415

[احسان به مردم]··· 416

[آثار خوراکی ها]··· 416

[آثار صله رحم]··· 418

[حفظ و نشر احادیث]··· 418

[اخلاق خوب و اخلاق بد]··· 419

[دشمن علی علیه السلام زنازاده است]··· 420

[برکات نام محمّد و احمد]··· 421

[مروّت و عدالت]··· 422

[خطر ضایع نمودن نماز]··· 422

[آداب غذا خوردن]··· 423

[روزهای با برکت هفته]··· 424

[خطر فتوای بدون علم]··· 424

[آثار هدیه دادن]··· 424

[امید احسان]··· 425

[خطر تأخیر ازدواج دختران]··· 425

[میهمان به خدمت گرفته نمی شود علیه السلام ]··· 426

[حرمت تضییع نعمت خدا]··· 427

ص :8

[علاقه امام علیه السلام به خوردن خرما]··· 428

[پاسخ امام علیه السلام و مسلمان شدن مرد بلخی]··· 429

[مال دنیا و خطر نپرداختن حقوق واجب]··· 430

[پاداش نیت خیر]··· 431

[تعیین اجرت کارگر قبل از عمل]··· 432

[چه زشت است اصرار بر نافرمانی خدا]··· 434

[عزت در توکل به خداوند]··· 435

[قیامت و پناهنده شده مردم به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله ]··· 436

[گناهانی که بخشوده نمی شود]··· 436

[بشارت رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرالمومنین علیه السلام ]··· 437

[ارزش اخلاق نیک]··· 437

[راه انجام شدن حوائج دنیا و آخرت]··· 438

[میهمان شدن امیرالمومنین علیه السلام ]··· 438

[برکت قرائت قرآن در خانه ها]··· 440

اشعار فارسی در فضایل و مصائب علی بن موسی الرّضا علیه السلام ··· 441

الاشعار العربیّة··· 458

پاداش ذکر فضائل اهل بیت علیهم السلام در قالب شعر··· 477

حرز حضرت رضا علیه السلام برای نجات از بلا و شر شیاطین··· 478

ص :9

ص :10

خطبة الکتاب

الحمدللّه الواحد الأحد الفرد الصمد الّذی لم یلد و لم یولد و لم یکن له کفوا احد حمدا کثیرا دائما یرضاه من عباده و یقبله من الراضین بقضاءه و التابعین لمرضاته و السابقین الی جنّته و رضوانه.

و الصلاة و السلام علی افضل انبیاء اللّه و رسله محمّد المبعوث الی کافّة عباده و علی خلفاء اللّه و اوصیاء نبیّه و عترته الذین اوجب مودّتهم فی کتابه و جعلها اجر رسالة نبیّه و النبی صلی الله علیه و آله قرنهم بکتاب اللّه و اوجب التمسّک بهم علی امّته و قال صلّی اللّه علیه و آله من تمسّک بهم نجی و من تخلّف عنهم هوی و من ردّ علیهم غوی و من عاداهم شقی و من نصب لهم فهو فی اسفل درک من الجحیم و لایشمله شفاعة الشافعین و لیس له حمیم یوم الدین و هو محروم من رحمة ربّ العالمین.

اللّهمّ وصلّ علی افضل الأوصیاء امیرالمؤمنین و امام المتقین و یعسوب الدین و قائد الغرّ المحجّلین و ابی الأئمّة الطاهرین علیّ بن ابی طالب سیّد ولد آدم بعد رسول ربّ العالمین و صلّ علی السبطین الشهیدین الحسن و الحسین و علی علیّ بن الحسین زین العابدین و علی محمّدبن علیّ باقر علوم الدین و علی جعفربن محمّد الصادق الأمین و علی الکاظم للغیظ الامام المبین و علی علیّ بن موسی الرضا

ص:11

المرتضی خلیفة ربّ العالمین و علی محمّدبن علیّ الجواد التقیّ و علی علیّ بن محمّد الهادی النقیّ و علی الحسن بن علیّ الزکیّ العسکریّ و علی الحجّة القائم المنتظر المهدیّ نور الارض و عمادها و رجاء هذه الأمّة و سیّدها الذی یملأ اللّه به الأرض قسطا و عدلاً بعد ما ملئت ظلما و جورا عجّل الله فرجه الشریف و جعلنا الله من اعوانه و انصاره و المنتظرین لفرجه و لعنة اللّه علی اعدائهم اعداءاللّه و اعداء

الدین سیّما من ظلم فاطمة الزهراء و امیرالمؤمنین و غصب حقه الثابت من قبل ربّ العالمین و جلس مجلسه و ضیّع حقّه و حقوق اولاده الأئمّة الطاهرین حتیّ انتهی ظلمهم الی قتل اولاد الّنبیّ و اسرهم و تبعیدهم و تشرایدهم من دیارهم صلوات الله علیهم اجمعین فصار ظلمهم سببا لکلّ ظلم و خیانة و بدعة و هتک حرمة و عصیان و طغیان و حکومة ظالم و فساد فی العالمین فعلیهم مظلمة کلّ من ظلم و تعدّی و اسرف و عصی و حکم واطغی و تجاوز و تردّی و قتل وجنی و ابدع و افتری.

اللّهمّ العنهم لعنا و بیلاً و عذّبهم عذابا الیما و لاتغفرلهم ابدا و احشرهم و من تبعهم و اعانهم و رضی بفعالهم الی جحیمک زمرا و ادخلنا و جمیع المؤمنین و الموالین لأولیائک فی جنانک مع محمد و آله صواتک علیهم اجمعین مسرورا مستبشرا.

هدف از تألیف کتاب حاضر

خدا را شاکرم که این بنده ضعیف و ناچیز را توفیق داد تا در حد توان قطره هایی از دریای فضایل اولیای او را برای دوستان و عاشقان آنان بنویسیم تا شاید وسیله نجات و آمرزش گناهانم شود و از فیض شفاعت آنان در قیامت محروم نباشم و نام این حقیر نیز در دفتر ذاکرین و ناشرین فضایل و مصایب اولیای خدا ثبت گردد. به

ص:12

امید این که این توفیق همیشه رفیق این ذره ناقابل باشد و تا توان دارم در خدمت به دین خدا و اولیای او کوشا باشم؛ چرا که هیچ هدفی در این دنیا برای اهل ایمان بهتر از این نمی باشد. از این رو هرگز نمی خواستم از این موضوع خارج گردم.

و از سویی چون بسیاری از معارف اسلام و تشیع را به طور مشروح در بیانات و سیره مولای خودم حضرت ثامن الائمه علی بن موسی الرضا علیهم السلام مشاهده نمودم بر آن شدم که برای تأمین و تحکیم عقاید شیعیان و ازدیاد علاقه و محبت آنان به آن بزرگواران موضوع کتاب خود را به آن حضرت اختصاص دهم و به لطف خداوند آنچه مربوط به آن امام رؤوف و مهربان بود در ابعاد مختلف از کتب معتبر استخراج و با عباراتی ساده و روان جمع آوری نمودم و در اختیار دوستان قرار دادم.

در این کتاب نیز همانند کتب قبلی برای اهل ادب و علاقه مندان به عبارات

معصومین علیهم السلام که دارای نورانیت خاصی می باشد متون عربی را به طور مستقل در پاورقی آورده ام. و نام آن را با مشورت و استمداد از خداوند و اولیای او «شهید خراسان و پناه شیعیان» قرار دادم؛ به امید آن که آن امام رؤوف - صلوات الله و سلامه علیه - همچنان که به زوّار خود نوید داده اند که در وقت مرگ و قیامت و صراط و میران و تطایر کتب به فریاد آنان برسند و آنان را از سختی های قیامت برهانند این قطره را به دریای بیکران و بحارانوار فضایل خویش متصل نمایند و از این روسیاه نیز دستگیری فرمایند.1(1)

ص:13


1- (1)1- اَرْسَلَ الَنمْلُ مِنْ خُلوصِ ودادٍ لِسُلَیمانَ نِصْفَ رِجْلِ جَرادٍ قائلاً ذاکَ مُنتَهی جُهدی الهَدایا بِقَدْرِ مَنْ یُهدی حاشاهُ اَنْ یُحرِمَ الّراجی مَکارِمَهُ اَوْ یَرْجِعَ الجارُ مِنْهُ غَیْرَ مُحتَرَمِ

لازم به یادآوری است که سعی نویسنده در این کتاب و کتاب های دیگر استفاده از متون معتبر و مورد قبول علما بوده است و اگر در ترجمه و یا بعضی از توضیحات حقیر ایراد و ابهامی دیده شود امید دارم این حقیر را با تذکر دوستانه خود راهنمایی فرمایند؛ چرا که هیچ انسانی جز معصومین علیهم السلام خالی از خطا و اشتباه نمی باشد.

ان تَجْدَ عَیبا فَسُدَّ الخَلَلا جَلَّ مَنْ لا عَیْبَ فِیهِ و علا

وَ ما اُبَ_ّرِءُ نَفْسی اِنَّنی بَشَرٌ اَسْهُوا وَ أخْطَأ مالَمْ یَحْمِنی قَدَرٌ

هر عیب که بینی تو به اصلاح آور بر عیب نظر مکن که بی عیب خداست

از خداوند توفیق خدمت به فرهنگ و معارف اسلامی و نشر معارف اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را خواستارم به امید آن که این هدیه را مولا و آقایم حضرت بقیة اللّه علیه السلام از این حقیر بپذیرند.

خادم اهل بیت علیهم السلام

سید محمد حسینی بهارانچی

ص :14

تاریخ ولادت و ذکر القاب و کنیه و نقش خاتم امام علیه السلام

تاریخ ولادت و ذکر القاب و کنیه و نقش خاتم امام علیه السلام (1)

1- علاّمه مجلسی رحمه اللّه از کتاب کافی نقل نموده که آن حضرت فرمود: «نقش خاتم و انگشتر من «ماشاءاللّه لا قوّة الاّ باللّه» است.»

(2)2- در همان کتاب نقل شده که امام هشتم علیه السلام در سال 148 هجری قمری به دنیا آمد و در ماه صفر سال 203 در سن 55 سالگی [با زهر مأمون الرشید ملعون] از دنیا رحلت نمود.

مرحوم کلینی می گوید: در تاریخ ولادت و شهادت و مدت عمر شریف آن حضرت اختلاف است و آنچه گفته شد به واقع نزدیک تر است. مادر آن بزرگوار «امّ ولد» و او را «امّ البنین» می نامیده اند.

(3)3- علاّمه مجلسی رحمه اللّه از کشف الغمه نیز نقل نموده که کمال الدّین

ص:15


1- (1)الإمام ابوالحسن ثامن الائمةّ علیّ بن موسی الرّضا علیهم السلام ولادته و القابه و کناه و نقش خاتمه علیه السلام 1- فی البحار عن الکافی عن علیّ، عن أبیه، عن یونس، عن الرّضا علیه السلام قال: قال: نقش خاتمی ما شاءاللّه لا قوَّة الاّ باللّه. (الکافی ج 6/413 البحار ج 49/2)
2- (2)2- و فیه: ولد علیه السلام سنة ثمان و أربعین و مائة، و قبض علیه السلام فی صفر من سنة ثلاث و مائتین، و هو ابن خمس و خمسین سنة، و قد اختلف فی تاریخه الاّ أن َّ هذا التاریخ هو الأقصد انشاءاللّه، وامّه امُّ ولد یقال لها امُّ البنین (الکافی ج 1/486).
3- (3)3- و فی البحار ج 498/2 عن کشف الغمة: قال کمال الدِّین ابن طلحة: أمّا ولادته علیه السلام ففی حادی عشر من ذی الحجّة سنة ثلاث و خمسین و مائة للهجرة، بعد وفات جدِّه أبی عبداللّه علیه السلام بخمس سنین، و اُمّه اُمُّ ولد تسمّی الخیزران المرسیّة. و قیل: شقراء النوبیّة، و اسمها أروی و شقراء لقب لها، و کنیته علیه السلام : ابوالحسن، و ألقابه: الرّضا، و الصابر، و الرضّی و الوفّی، و أشهرها الرّضا (کشف الغمّة ج 3/70).

بن طلحه گوید: ولادت امام هشتم علیه السلام در 11 ذی حجه سال 153 هجری قمری، پنج سال بعد از وفات جدش امام صادق علیه السلام بوده و مادر آن حضرت «امّ ولد» و او را «خیزران مرسیه» و یا «شقراء نوبیه» می نامیدند؛ نام او «اروی» و لقب او «شقراء» بوده است.

سپس می گوید: کنیه امام علیه السلام ، «ابوالحسن» و القاب او «رضا» و «صابر» و «رضّی» و «وفّی» بوده و مشهورترین کنیه آن بزرگوار «رضا» می باشد. (1)4- علاّمه مجلسی رحمه اللّه سپس از کتاب «اعلام الوری» نقل نموده که آن

ص:16


1- (1)4- و فیه عن اعلام الوری: ولد علیه السلام بالمدینة سنة ثمان و أربعین و مائة من الهجرة، و یقال: إنّه ولد لاحدی عشرة لیلة خلت من ذی القعدة یوم الجمعة سنة ثلاث و خمسین و مائة بعد وفات أبی عبداللّه علیه السلام بخمس سنین، و قیل: یوم الخمیس و امّه امُّ ولد یقال لها امُ البنین و اسمها نجمة، و یقال: سکن النوبیّة و یقال: تکتم. و قبض علیه السلام بطوس من خراسان فی قریة یقال لها سناباد فی آخر صفر، و قیل: إنّه توفّی فی شهر رمضان لسبع بقین منه یوم الجمعة من سنة ثلاث و مائتین، و له یومئذ خمس و خمسون سنة، و کانت مدَّة إمامته و خلافته لأبیه عشرین سنة. و کانت فی أیّام إمامته بقیّة ملک الرشید، و ملک محمّد الامین بعده ثلاث سنین و خمسة و عشرین یوما ثمَّ خُلع الأمین و اجلس عمّه إبراهیم بن المهدی المعروف بابن شکلة أربعة عشر یوما، ثمَّ اخرج محمّد ثانیة و بویع له، و بقی بعد ذلک سنة و سبعة أشهر، و قتله طاهربن الحسین، ثمَّ ملک المأمون: عبداللّه بن هارون بعده عشرین سنة، و استشهد علیه السلام فی أیّام ملکه. (البحار ج 49/4 عن اعلام الوری)

بزرگوار در سال 148 هجری قمری در مدینه به دنیا آمد و گفته شده آن حضرت در روز جمعه و یا پنجشنبه یازدهم ذی قعده سال 153 قمری، پنج سال بعد از رحلت جدش امام صادق علیه السلام به دنیا آمده است.

مادر آن حضرت «امّ ولد» و کنیه او«امّ البنین» و نام او «نجمه» یا «سکن النوبیه» و یا «تکتم» بوده است.

آن گاه می گوید: امام علیه السلام در آخر ماه صفر در طوس خراسان در قریه ای به نام سناباد از دنیا رحلت نمود. و گفته شده که آن بزرگوار در روز جمعه 23 ماه مبارک رمضان سال 203 قمری رحلت نموده و سن مبارک او در آن وقت 55 سال و مدت امامت او 20 سال بوده است.

امامت آن حضرت با آخر خلافت هارون و سه سال و بیست و پنج روز خلافت محمّدامین و بعد از خلع شدن امین 14 روز خلافت عموی او ابراهیم بن مهدی معروف به ابن شکله همزمان بوده است. که پس از ابن شکله محمّدامین به خلافت باز گشت و یک سال و هفت ماه خلافت نمود تا این که طاهربن حسن او را به قتل رساند. و پس از محمّدامین، مأمون الرشید به مدت بیست سال خلافت نمود

و امامت آن حضرت در ایّام حکومت مأمون نیز ادامه داشت و به دست او به شهادت رسید.

ص:17

علت ملقب شدن امام علیه السلام به رضا

علت ملقب شدن امام علیه السلام به رضا(1)مرحوم صدوق در کتاب عیون از بزنطی نقل نموده که گوید: به حضرت جواد علیه السلام گفتم: عده ای از مخالفین شما [از اهل سنت] گمان کرده اند که مأمون چون پدر شما را برای ولایت عهدی خود پسندید او را به لقب رضا ملقّب نمود. حضرت جواد علیه السلام فرمود: به خدا سوگند، دروغ گفته اند و فاجر شده اند، چرا که خداوند پدرم را رضا نامید به این علت که او مرضی و پسندیده خدا در آسمان و مرضی و پسندیده رسول او و ائمه بعد از آن حضرت علیهم السلام در زمین بود.»

بزنطی می گوید: به امام جواد علیه السلام گفتم: مگر این نیست که همه پدران شما

ص:18


1- (1)لماذا سمّی علیه السلام بالرضا؟ و فی العیون: أبی و ابن المتوکّل و ماجیلویه و أحمد بن علیِ بن إبراهیم و ابن ناتانة و الهمدانیُّ و المکتّب و الورّاق جمیعا، عن علیّ، عن ابیه، عن البزنطیِّ قال: قلت لابی جعفرمحمدبن علیّ بن موسی علیهم السلام : انّ قوما من مخالفیکم یزعمون أنَّ أباک إنّما سمّاه المأمون الرِّضا لما رضیه لولایة عهده؟ فقال علیه السلام : کذبوا و اللّه و فجروا بل اللّه تبارک و تعالی سمّاه بالرِّضا علیه السلام لانّه کان رضی للّه عزَّوجلَّ فی سمائه و رضی لرسوله و الائمّة بعده صلوات اللّه علیهم فی أرضه، قال: فقلت له: ألم یکن کلُّ واحد من آبائک الماضین علیهم السلام رضیللّه عزَّوجلَّ و لرسوله و الائمّة بعده علیهم السلام ؟ فقال بلی، فقلت: فلم سمّی أبوک علیه السلام من بینهم الرِّضا؟ قال: لأنّه رضی به المخالفون من اعداءه کما رضی به الموافقون من اولیاءه و لم یکن ذلک لاحد من آبائه علیهم السلام فلذلک سمّی من بینهم الرضا علیه السلام . (العیون ج 1/13 البحار ج 49/4).

مرضی خدا و رسول و ائمه بعد از آن حضرت علیهم السلام بوده اند؟ فرمود: «آری» گفتم: پس به چه علت پدر شما به «رضا» ملقّب شده است؟ امام جواد علیه السلام فرمود: «مخالفین از دشمنان ما [یعنی اهل سنت] از پدرم راضی و او را پذیرفته بودند همچنان که دوستان و شیعیان، او را پذیرفته و از او راضی بودند.»(1)در همان کتاب از سلیمان بن حفص نقل شده که گوید: همیشه موسی

بن جعفر( علیهما السلام ) فرزند خود علی علیه السلام را به «رضا» ملقّب می نمود و می فرمود: «فرزندم رضا را نزد من آورید و به فرزندم رضا [چنین] گفتم و یا فرزندم رضا [چنین] گفت.» و چون او را خطاب می نمود می گفت: «یا اباالحسن».

احوال مادر امام علیهما السلام

احوال مادر امام علیهما السلام (2)

1- مرحوم صدوق در کتاب عیون، از محمّد بن یحیی صولی نقل نموده که

ص:19


1- (2)6- و فیه عن العیون: الدّقاق، عن الاسدی، عن سهل، عن عبدالعظیم الحسنی، عن سلیمان بن حفص قال: کان موسی بن جعفر علیه السلام یسمّی ولده علیّا: الرّضا و کان یقول: ادعو لی ولدی الرِّضا، و قلت لولدی الرضا، و قال لی ولدی الرضا و إذا خاطبه قال: یا أباالحسن. (المصدرص 14 و رواه فی البحار ج 49/4)
2- (1)ما جاء فی امّ الرّضا علیهما السلام و اسمها1- العیون: حدّثنا الحاکم ابوعلی الحسین بن احمد البیهقی (بیهق کصیقل: ناحیة قریب نیسابور منها احمدبن الحسین و ولده اسماعیل و غیرهما). فی داره بنیشابور فی سنة اثنین (خ ل «اثنتین») و خمسین و ثلثمأة قال: اخبرنا محمّد بن یحیی الصولی قراءة علیه، قال: ابوالحسن الرضا علیه السلام هو علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن الحسین بن علیّ بن أبی طالب علیه السلام و امّه امّ ولد تسمّی تکتم علیه استقرّ اسمها حین ملکها ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام .

گوید: مادر علی بن موسی الرضا کنیز و «امّ ولد» بود و از زمانی که موسی بن جعفر علیهما السلام او را خریداری نمود «تکتم» نامیده می شد.

2- در همان کتاب، از عون بن محمّد کندی نقل شده که گوید: از پدرم علیّ بن میثم که از همه مردم به امور ائمه علیهم السلام و اخبار و اطلاعات و وصلت های آنان اعرف و داناتر بود شنیدم که گفت:(1)

مادر موسی بن جعفر علیهما السلام «حمیدة المصفاه» که از اشراف عجم بود کنیزی را به نام «تکتم» خریداری نمود که از همه زن ها از جهت عقل و دیانت و احترام به مولای

ص:20


1- (2)2- و فیه عن العیون: حدّتنا الحاکم ابوعلی الحسین بن احمد بیهقی، قال: حدّتنا الصولی قال: حدّتنی عون بن محمّدالکندی، قال: سمعت ابی الحسن علیّ بن میثم یقول (مقول قول عون بن محمّد). و مارأیت احدا قطّ اعرف بأمور الائمّة: و أخبارهم و مناکحهم (خ ل «و مناقبهم»). منه، قال: اشتریت حمیدة المصفّاة و هی أمّ أبی الحسن موسی بن جعفر و کانت من اشراف العجم جاریة مولدة (المولدة: التّی ولدت بین العرب و نشأت مع اولادهم «ن»). و اسمها تکتم و کانت من افضل النساء فی عقلها و دینها و اعظامها لمولاتها حمیدة المصفّاة حتّی انّها ما جلست یین یدیها منذ ملکتها اجلالالها فقالت لا بنها موسی علیه السلام : یابنیّ انّ تکتم جاریة ما رأیت جاریة قطّ افضل منها ولست اشکّ انّ اللّه تعالی سیظهر نسلها ان کان لها نسل، و قد وهبتها لک فاستوص خیرابها، فلّما ولدت له الرضا علیه السلام سمّاها الطاهرة قال:

خود «حمیده المصفاة» با فضیلت تر و شایسته تر بود تا جایی که هرگز مقابل مولای خود «حمیدة المصفاه» نمی نشست و به او احترام می نمود. روزی «حمیدة المصفاة» مادر موسی بن جعفر، به فرزند خود گفت: فرزند عزیزم! «تکتم» کنیزی است که من تاکنون بهتر از او کنیزی نیافته ام و شکی ندارم که خداوند نسل او را ظاهر خواهد نمود. و من او را به تو بخشیدم، از او نگهداری کن.» و چون حضرت رضا علیه السلام از او متولّد گردید موسی بن جعفر علیه السلام او را «طاهره» نامید.(1)عون بن محمّد سپس می گوید: چون حضرت رضا علیه السلام از «تکتم» متولّد گردید «تام الخلقه» بود و شیر فراوان می خورد. پس تکتم مادر او گفت: مرا کمک دهید و یک دایه ای به کمک من بفرستید. به او گفته شد آیا شیر تو کم شده است؟ او گفت: به خدا سوگند، من دروغ نمی گویم، شیر من کم نشده لکن مرا عادت به دعا و اوراد و نماز و تسبیح است و چون فرزندی آوردم از آنها باز مانده ام.(2)3- در همان کتاب از هشام بن احمد نقل شده که گوید: حضرت

ص:21


1- (1)و کان الرضا علیه السلام یرتضع کثیرا و کان تامّ الخلق فقالت: اعینونی بمرضع فقیل لها: أنقص الدّر؟ فقالت: ما اکذب واللّه ما نقص الدّر، ولکن علیَّ ورد من صلواتی و تسبیحی و قد نقص منذولّدت. (العیون ج 1/14)
2- (2)3- العیون: حدّثنا أبی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا سعدبن عبداللّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسن بن محبوب، عن یعقوب بن اسحق عن أبی زکرّیا الواسطی، عن هشام بن احمد قال: قال ابوالحسن الاول علیه السلام : هل علمت أحدا من اهل المغرب قدم؟ قلت: لا، فقال علیه السلام : بلی قد قدم رجل أحمر فانطلق بنا، فرکب و رکبنا معه حتّی انتهینا الی الرجل، فاذا رجل من أهل المغرب معه رقیق (الرقیق: المملوک واحد و جمع). فقال له: أعرض علینا فعرض علینا تسمع (خ ل «تسعة»). جوار کلّ ذلک یقول أبوالحسن علیه السلام : لاحاجة لی فیها، ثمّ قال له: أعرض علینا، قال: ما عندی شیئی فقال له: بلی أعرض علینا قال: لا واللّه ما عندی الاّ جاریة مریضة فقال له: ما علیک أن تعرضها؟ (3)فأبی علیه، ثمَّ انصرف علیه السلام ثمَّ انّه أرسلنی من الغدالیه، فقال لی: قل له کم غایتک فیها؟ فاذا قال: کذا و کذا. فقل: قد أخذتها، فأتیته، فقال: ما أرید ان انقصها من کذا فقلت: قد أخذتها و هولک، فقال: هی لک ولکن من الرجل الذی کان معک بالامس؟ فقلت: رجل من بنی هاشم؛ فقال: من أیّ بنی هاشم؟

موسی بن جعفر علیهما السلام به من فرمود: «آیا کسی از اهل مغرب وارد این شهر شده است؟» گفتم: خیر. فرمود: «آری، شخصی به نام احمر وارد شده، باید نزد او رویم.» پس آن حضرت سوار بر مرکب شد، ما نیز همراه او حرکت نمودیم تا نزد آن مرد رسیدیم و دیدیم او از اهل مغرب است و عده ای غلام و کنیز همراه خود آورده است.

(3)پس حضرت موسی بن جعفر علیه السلام به او فرمود: «برده های خود را به ما نشان

ده! پس او نه کنیز را نشان داد و امام علیه السلام هر کدام را می دید می فرمود: «مرا حاجتی در آن نیست، دیگری را بیاور.» آن مرد گفت: دیگر کنیزی ندارم. امام علیه السلام به او فرمود، «آری، کنیز دیگری داری، عرضه کن!» آن مرد گفت: نه به خدا سوگند، کنیزی ندارم جز یک کنیز که مریضه است. امام علیه السلام فرمود: «چه چیزی مانع توست که او را عرضه نمی کنی؟» پس آن مرد نپذیرفت که او را نشان دهد.

امام علیه السلام باز گشت و سپس مرا فرستاد و فرمود: «به او بگو! نهایت نظر تو در قیمت او چیست. و چون قیمتی را گفت تو بگو به آن قیمت خریدم.

ص:22

پس من نزد آن مرد رفتم و او گفت: از قیمت فلانی کمتر نمی فروشم. من گفتم: به آن قیمت خریدم. او گفت: من نیز فروختم، اما بگو بدانم آن مردی که دیروز با تو بود که بود؟ گفتم: او مردی از بنی هاشم بود. مرد مغربی گفت: کدام یک از بنی هاشم را می گویی؟ گفتم: او از نیکان و نخبه های آنان بود. مرد مغربی گفت: بیش از این تعریف کن. گفتم: بیش از این نمی دانم.(1)

پس آن مرد برده فروش گفت: من از حال این کنیز تو را خبر می دهم همانا من او را از دورترین نقطه مغرب خریداری نمودم.و زنی از اهل کتاب که این کنیز را با من دید به من گفت: این کنیز با تو چه می کند؟ گفتم: او را برای خود خریده ام. آن زن کتابی گفت: هرگز نباید چنین کنیزی نزد تو باشد، بلکه او باید نزد شایسته ترین فرد روی زمین باشد و چیزی نزد او نخواهد ماند تا فرزندی از او به دنیا آید که شرق و غرب زمین به او توجه نمایند و از او پیروی کنند.

هشام بن احمد می گوید: من آن کنیز را خدمت موسی بن جعفر علیه السلام بردم و چیزی نگذشت که حضرت رضا علیه السلام از او متولد گردید.

ص:23


1- (1)فقلته: من نقبائهم، فقال: أرید أکثر منه، فقلت: ما عندی أکثر من هذا، فقال: أخبرک عن هذه الوصیفة انّی اشتریتها من أقصی بلاد المغرب، فلقیتنی امرأة من أهل الکتاب، فقالت:ما هذه الوصیفة معک؟ فقلت: اشتریتهالنفسی، فقالت: ماینبغی أن تکون هذه الوصیفة عند مثلک! انّ هذه الجاریة ینبغی أن تکون عند خیر أهل الارض، فلا تلبث عنده الاّ قلیلا حتّی تلد منه غلاما یدین له شرق الارض و غربها، قال فأتیته بها، فلم تلبث عنده الاّ قلیلا.حتّی ولدت له علیّا علیه السلام (العیون ج 1/18).

ص:24

امامت حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام

اشاره

ص:25

تصریح موسی بن جعفر به امامت علیّ بن موسی الرّضا علیهما السلام

1- مرحوم صدوق در کتاب عیون، با سند خود از احمد بن حسن میثمی واقفی، از محمّد بن اسماعیل بن فضل هاشمی نقل نموده که گوید: من خدمت موسی بن جعفر علیهما السلام رسیدم در حالی که آن حضرت سخت بیمار بود، پس گفتم: اگر امر الهی رخ دهد _ که البته ما از خداوند می خواهیم که چنین چیزی را شاهد نباشیم _ امر امامت با که خواهد بود؟ موسی بن جعفر علیهما السلام فرمود: «امامت بعد از من به فرزندم علی منتقل خواهد شد، او وصیّ و خلیفه من می باشد و نوشته او نوشته من است.»(1)2- در همان کتاب، با سند خود، از علیّ بن یقطین نقل نموده که گوید: من-(2)

ص:26


1- (1)نصّ أبی الحسن موسی بن جعفر علیه السلام علی ابنه الرّضا علیه السلام بالامامة و الوصیّة1- العیون: حدّثنا أبی رضی اللّه عنه قال:حدّثنی الحسن بن عبداللّه بن محمّمد بن عیسی عن أبیه عن الحسن بن موسی الخشّاب، عن محمّدبن الاصبغ عن احمد بن الحسن المیثمی و کان واقفیّا قال: حدّثنی محمّدبن اسمعیل بن الفضل الهاشمیّ، قال: دخلت علی أبی الحسن موسی بن جعفر علیه السلام و قد اشتکی شکایة شدیدة فقلت له: إن کان ما اسأل اللّه ان لا یریناه فالی من؟ قال: الی علیّ ابنی و کتابه کتابی و هو وصیّی و خلیفتی من بعدی. (العیون ج 1/20)
2- (2)2- و فیه حدّثنا محمّدبن الحسن بن أحمد بن الولید رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا (خ ل «حدّثنی»). محمّد بن الحسن الصفّار، عن عبداللّه بن محمّد بن عیسی، عن الحسن (خ ل «حسین») بن محبوب و عثمان بن عیسی عن الحسین بن نعیم الصحّاف، قال: کنت أنا و هشام بن الحکم و علیّ بن بقطین ببغداد فقال علیّ بن بقطین: کنت عند العبد الصالح موسی بن جعفر علیه السلام جالسا، فدخل علیه ابنه الرّضا علیه السلام فقال: یا علیّ هذا سیّد ولدی و قدنحلته کنیتی، فضرب هشام براحته جبهته! ثمَّ قال: و یحک!کیف قلت؟! فقال علیّ بن یقطین: سمعت و اللّه منه کما قلت لک، فقال هشام: أخبرک و اللّه انّ الأمر فیه من بعده.(العیون ج 1/21)

خدمت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نشسته بودم که فرزند او حضرت رضا علیه السلام بر پدر خود وارد شد، پس موسی بن جعفر علیه السلام روی مبارک خود را به من نمود و فرمود: «ای علی بن یقطین! این آقای فرزندان من است و من کنیه خود را به او بخشیده ام.»

هنگامی هشام بن حکم در بغداد این سخن را از من شنید به صورت خود زد و گفت: وای بر تو، چه گفتی؟! علیّ بن یقطین می گوید: به او گفتم: به خدا سوگند،

آنچه شنیده بودم برای تو گفتم: پس هشام بن حکم گفت: به خدا سوگند، امامت بعد از موسی بن جعفر به علیّ بن موسی منتقل خواهد شد.

(1)3- در همان کتاب، از منصور بن یونس بن بزرج نقل شده که گوید: روزی

ص:27


1- (1)3- و فیه: حدّثنا أبی رضی اللّه عنه قال: حدّثنا (خ ل «حدّثنی»). الحسین بن محمّد بن عبداللّه بن عیسی عن أبیه، عن الحسن بن موسی الحشاب، عن محمّدبن الاصبغ، عن أبیه عن غنام (خ ل «عثمان»). بن القاسم قال: قال لی منصور بن یونس بن بزرج: دخلت علی أبی الحسن یعنی موسی بن جعفر علیه السلام یوما فقال لی: یا منصورأما علمت ما أحدثت فی یومی هذا؟ قلت: لا، قال: قد صیّرت علیّا ابنی وصیّی و أشاربیده الی الرضا علیه السلام و قد نحلته کنیتی و الخلف من بعدی، فادخل علیه و هنّئه بذلک و أعلم انّی أمرتک بهذا قال: فدخلت علیه فهنّیته بذلک و أعلمته ان أمرنی بذلک، ثمّ جحد (خ ل «حج»). منصور فاخذ الاموال التّی کانت فی یده و کسرها.(ای تصرف فیها من غیرمبالاة فانّه صار بعد من الواقفة). (العیون ج 1/22)

خدمت حضرت ابوالحسن موسی بن جعفر علیهما السلام رسیدم، پس آن حضرت به من فرمود: «ای منصور! می دانی امروز من چه عملی را انجام داده ام؟ گفتم: خیر. امام علیه السلام فرمود: «امروز من فرزندم علی را وصّی و جانشین خود قرار داده ام» سپس با دست مبارک به فرزند خود علی بن موسی الرضا اشاره نمود و فرمود: «من کنیه خود را به او بخشیدم و او پس از من جانشین من خواهد بود. پس نزد او برو و به او تبریک بگو و بدان که تو از طرف من مأمور هستی که چنین کنی.»

منصور بن یونس می گوید: من خدمت حضرت رضا علیه السلام رفتم و او را به امامت بعد از پدر خود تبریک گفتم و به او خبر دادم که موسی بن جعفر علیه السلام مرا به چنین کاری امر نموده است. غنام بن قاسم می گوید: من این سخنان را از منصور بن یونس شنیدم، اما او بعد از موسی بن جعفر [چون اموالی از آن حضرت نزد او بود] امامت حضرت رضا علیه السلام را انکار نمود و مهر اموال امام را شکست و تصرّف نمود [و از واقفیه گردید].

(1)4- در همان کتاب از مفضّل بن عمر نقل شده که گوید: من خدمت حضرت

ص :28


1- (2)4- و فیه: حدّثنا ابی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا سعد بن عبد اللّه عن احمد بن أبی عبداللّه البرقی، عن أبیه عن عبداللّه بن عبد الرحمن، عن المفضل بن عمر: قال: دخلت علی أبی الحسن موسی بن جعفر علیه السلام و علیّ علیه السلام ابنه فی حجره و هو یقبّله و یمصّ لسانه و یضعه علی عاتقه و یضمّه الیه، و یقول: بأبی انت و أمّی ما أطیب ریحک و أطهر خلقک و أبین فضلک؟! قلت: جعلت فداک لقد وقع فی قلبی لهذا الغلام من الموّدة مالم یقع لاحد الاّ لک؟ فقال لی: یا مفضّل هو منّی بمنزلتی من ابی علیه السلام ذرّیه بعضها من بعض و اللّه سمیع علیم قال: قلت هو صاحب هذا الامر من بعدک؟ قال: نعم، من أطاعه رشد، و من عصاه کفر. (العیون ج 1/32)

کاظم علیه السلام رسیدم و دیدم او فرزند خود علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام را در دامن گرفته و می بوسد و زبان او را می مکد و او را بر شانه می گذارد و به سینه می چسباند و می فرماید:

«پدر و مادرم فدای تو! چه قدر پاکیزه و خوشبویی و چه قدر فضل و بزرگواری تو آشکار است؟!» گفتم: فدای شما شوم، محبّت این فرزند همانند محبّت شما در قلب من جای گرفت.

امام علیه السلام فرمود: «ای مفضّل! نسبت و منزلت او به من همانند نسبت و منزلت من است به پدرم و ما همه طبق فرموده قرآن ذریّه پیامبر صلی الله علیه و آله هستیم.»

مفضّل می گوید: گفتم: او پس از شما صاحب امر امامت است؟ فرمود: «آری، هر کس از او پیروی کند نجات یابد و هر کس از اطاعت او سرپیچی کند کافر خواهد شد.»

متن وصیّت نامه موسی بن جعفر علیهما السلام

(1)مرحوم صدوق در کتاب عیون، با سند خود از ابراهیم بن عبداللّه جعفری، و

ص :29


1- (1)نسخه وصیّة موسی بن جعفر علیه السلام العیون: حدّثنا الحسین بن أحمد بن ادریس قال حدّثنا ابی قال: حدّثنا محمّدبن أبی الصهبان عن عبداللّه بن محمّد الحجال، انّ ابراهیم بن عبداللّه الجعفری حدّثه عن عدّة من أهل بیته انّ أبا ابراهیم موسی بن جعفر علیه السلام اشهد علی وصیّته اسحق بن جعفربن محمّد و ابراهیم بن محمّد الجعفری و جعفر بن صالح و معویة بن الجعفریین و یحیی بن الحسین بن زید و سعدبن عمران الانصاری و محمّد بن الحارث الانصاری و یزید بن سلیط الانصاری و محمّد بن جعفر الاسلمی بعد أن أشهد هم: أنّه یشهد ان لاّاله الاّاللّه وحده لاشریک له و أنّ محمّداعبده و رسوله،و انّ الساعة آتیة لاریب فیها،و أنّ الوقوف بین یدی اللّه عزّوجلّ حقّ و أنّ ما جاء به محمّد صلی الله علیه و آله حقّ حقّ حقّ، و أنّ ما نزل به الروح الامین حقّ، علی ذلک أحیی و علیه أموت وعلیه أبعث انشاءاللّه، أشهدهم أنّ هذه وصیّتی بخطّی، و قد نسخت وصیّة جدّی أمیر المؤمنین علیه السلام و وصایا الحسن و الحسین و علیّ بن الحسین و وصیّة محمّد بن علیّ الباقر و وصیّه جعفربن محمّد علیه السلام قبل ذلک حرفا بحرف،

او از عده ای از اهل بیت خود نقل نموده که موسی بن جعفر علیهما السلام افرادی مانند، اسحاق بن جعفر بن محمّد و ابراهیم بن محمّدجعفری و جعفر بن صالح و معاویة بن جعفریین و یحیی بن حسین بن زید و سعدبن عمران انصاری و محمّدبن حارث انصاری و یزید بن سلیط انصاری و محمّد بن جعفر اسلمی را شاهد قرار داد و بعد از اقرار به یگانگی خداوند و رسالت پیامبراسلام صلی الله علیه و آله و حقانیت قیامت و حشر بعد از مرگ و حساب و قصاص [و مجازات] در قیامت و حقانیت و وقوف [هر انسانی] در قیامت مقابل حکم الهی و این که آنچه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از طرف خداوند ابلاغ نموده [و به آن مبعوث گردیده] حق است و آنچه جبرئیل امین از طرف خداوند به رسول او صلی الله علیه و آله القاء نموده حق است و این که من بر چنین اعتقادی زنده هستم و بر چنین

ص:30

اعتقادی می میرم و در قیامت ان شاءاللّه مبعوث خواهم شد.

سپس آن حضرت آنان را گواه گرفت و فرمود: «این وصیتی است که من به خط خود نوشته ام و این وصیت من می باشد، چنان که وصیت جدّم امیرالمؤمنین علیه السلام و وصیت امام حسن و امام حسین و علیّ بن الحسین و محمّد بن علی باقر و جعفر بن محمّد صادق قبلاً بدون کم و کاست نیز چنین بوده است و من این وصیت را به فرزندم علی و فرزندان دیگرم که بعد از او ان شاءاللّه خواهند آمد می نمایم.

(1)پس اگر این فرزندم علی [بن موسی الرّضا] از آنان رشد و صلاح دید و دوست داشت که آنان را بر انجام این وصیت اقرار و تنفیذ نماید مجاز خواهد بود و اگر از آنان کراهت داشت و خواست که آنان را از این وصیت نامه خارج نماید اختیار با او خواهد بود و آنان را حق نظر در انجام این وصیت نخواهد بود.

من فرزندم علیّ بن موسی الرّضا را متولّی صدقات و اموال و فرزندان بزرگ و کوچک خود قرار داده ام و فرزندان خود ابراهیم و عباس و اسماعیل و احمد و امّ احمد را نیز ولایت دادم و امر همسران خود را نیز به عهده فرزندم علی علیه السلام قرار

ص:31


1- (1)و أوصیت بها الی علیّ ابنی و بنیّ بعده معه انشاءاللّه فان آنس منهم رشدا و أحبّ اقرارهم، فذاک له، و ان کرههم و أحبّ أن یخرجهم فذاک له، و لا امر لهم و أوصیت الیه بصدقاتی و أموالی و صبیانی الذی خلّفت و ولدی و الی ابراهیم و العباس و اسمعیل و أحمد و أمّ أحمد، والی علیّ امر نسائی دونهم و ثلث صدقة أبی و أهل بیتی یضعه حیث یری و یجعل منه ما یجعل منه ذوالمال فی ماله ان أحبّ أن یجیز ما ذکرت فی عیالی فذاک الیه، و ان کره فذاک الیه و ان أحبّ ان یبیع أو یهب أو ینحل أو یتصدّق علی غیر ما وصیّته فذاک الیه و هو أنافی وصیّتی فی مالی و فی أهلی و ولدی،

دادم و ثلث صدقات پدرم و اهل بیتم نیز در اختیار اوست، او به هر طریق که خواسته باشد مانند صاحب مال می تواند در آنها اعمال نظر نماید.

او مختار است که در اموال من هر گونه تصرفی مانند فروش و بخشش و حتی صدقه به غیر کسانی که من وصیت نموده ام بنماید. بلکه او همانند من خواهد بود نسبت به مال و اهل و فرزندان من، اگر میل او باشد که برادران خود را که در اول وصیت نامه نام بردم بر حال خود واگذارد مختار است و اگر نظر دیگری داشته باشد نیز مجاز است و هر کدام آنان که بخواهد خواهر خود را به ازدواج در آورد بدون اذن و اجازه او مجاز نخواهد بود.

(1)و هر سلطانی که در امور داخلی او دخالت کند و یا از انجام آنچه در این وصیت نامه ذکر نمودم جلوگیری کند از خدا و رسول او بیزار خواهد بود و خدا و رسول او صلی الله علیه و آله نیز از او بیزار می باشند و لعنت خدا و لعنت لعنت کنندگان و ملائکه

ص:32


1- (1)و ان رأی أن یقرّاخوته الذین سمّیتهم فی صدر کتابی هذا أقرّهم، و ان کره فله أن یخرجهم غیر مردود علیه و ان أراد رجل منهم أن یزوّج أخته فلیس له أن یزوّجها الاّ باذنه و أمره و ایّ سلطان کشفه عن شی ء أوحال بینه و بین شی ء ممّا ذکرت فی کتابی، بری ء من اللّه تعالی و من رسوله و اللّه و رسوله منه بریأن و علیه لعنة اللّه و لعنة اللاعنین و الملائکة المقرّبین و النبیّین و المرسلین أجمعین و جماعة المؤمنین، ولیس لاحد من السلاطین ان یکشفه عن شی ءٍ لی عنده من بضاعة و لالا حد من ولدی ولی عنده مال و هو مصدّق فیما ذکر من مبلغه ان اقّل أو أکثر فهو الصادق و انّما أردت بادخال الذین ادخلت معه من ولدی التنویه (خ «التعظیم». نوه الشیی ء رفع ذکره و عظّمه. و نوّه باسمه: دعاه). باسمائهم.

مقرّبین و همه پیامبران و مرسلین و مؤمنین بر او خواهد بود و هیچ سلطانی حق ندارد نسبت به اموال من که در اختیار اوست دخالت کند. بلکه هیچ کدام از این فرزندان من که مالی از من نزد اوست (بدون اذن او) حق تصرف ندارد و آنچه او می گوید از مقدار آن اموال و کم و زیاد آنها در گفته خود صادق است.

(1)و این که من [برادران و] افراد دیگر را با او نام بردم مقصود من تعظیم و

احترام آنها بود و درحقیقت اختیار فرزندان کوچک من و مادران آنان و هر گونه تحویل و تحولی از امور آنان به دست اوست، حتی ازدواج آنان بدون اجازه و مشورت با او صحیح نمی باشد و اگر جز این کنند، با خدا و رسول او صلی الله علیه و آله مخالفت نموده و با او به ستیز برخاسته اند، او به امر نکاح فرزندان من داناتر است پس اگر او مایل بود آنان را تزویج دهد و اگر مایل نبود رها کند و این موضوع را من در اول وصیت نامه خود به آنان سفارش نموده ام و خدا را بر آنان گواه می گیرم و احدی حق ندارد اسرار وصیت نامه مرا افشا نماید و به کسی بازگو کند.

(2)پس هر کس نسبت به این وصیت نامه تخلّف کند گناهکار خواهد بود و هر

ص:33


1- (2)و اولادی الأصاغر و أمّهات أولادی، و من أقام منهم فی منزله وفی حجابه، فله ما کان یجری علیه فی حیوتی ان أراد ذلک و من خرج منهنّ الی زوج فلیس لها أن ترجع الی جرایتی (خ ل «حضانتی - حزانتی». الحزانة بالضم: عیال الرجل الذین یهتم بهم و یتحزّن لاجلهم. حضن الصبی: کفله وربّاه. الجرایة بکسرا الجیم: الجاری من الوظائف). الاّ أن یری علی ذلک وبناتی مثل ذلک،
2- (1)و لا یزوّج بناتی (خ ل «نسائی»). احد من اخواتهنّ من امّهاتهنّ و لا سلطان و لا عمل لهنّ الاّ برأیه و مشورته فان فعلوا ذلک فقد خالفوا اللّه تعالی و رسوله صلی الله علیه و آله و حادّوه فی ملکه و هو اعرف بمناکح قومه ان اراد أن یزوّج زوّج و ان اراد ان یترک ترک، و قد اوصیتهم بمثل ما ذکرت فی صدر کتابی هذا و اشهداللّه علیهم و لیس لاحد ان یکشف وصیّتی و لا ینشرها و هی علی ما ذکرت و سمیّت فمن أساء فعلیه و من احسن فلنفسه و ما ربّک بظلاّمٍ للعبید و لیس لأحدٍمن سلطان و لا غیره ان ینقض کتابی هذاالذی ختمت علیه اسفل فمن فعل ذلک فعلیه لعنة اللّه و غضبه و الملائکة بعد ذلک ظهیر و جماعة المسلمین و المؤمنین و ختم موسی بن جعفر علیه السلام و الشهود. (العیون ج 1/33)

کس (به آن عمل کند و) به نیکی روی آورد اهل سعادت خواهد بود و البته خداوند به کسی ستم روا نمی دارد و هیچ فردی، چه سلطان و چه غیر سلطان، حق ندارد این وصیت نامه را که ممهور به مهر من شده است باز کند و هر کس چنین کند لعنت و غضب خدا بر او خواهد بود و ملائکه الهی و همه مسلمین و مؤمنین حافظ این وصیت نامه می باشند و آن را موسی بن جعفر علیه السلام و شهود حاضر ممهور نمودند.»

شهادت موسی بن جعفر علیهما السلام و امامت علیّ بن موسی علیه السلام

(1)1- علاّمه مجلسی در کتاب بحار از کافی نقل نموده که چون خواستند

ص:34


1- (2)شهادة موسی بن جعفر و امامة علیّ بن موسی علیه السلام1- فی البحار عن الکافی: علیُ بن إبراهیم، عن محمّد بن عیسی، عن مسافر قال: أمر أبو ابراهیم علیه السلام حین اخرج به، أباالحسن أن ینام علی بابه فی کلِّ لیلة أبدا ما کان حیّا إلی أن یأتیه خبره. قال: فکنّا فی کلِّ لیلة نفرش لأبی الحسن فی الدهلیز ثمَّ یأتی بعد العشآء فینام، فاذا أصبح انصرف إلی منزله، قال: فمکث علی هذه الحال أربع سنین، فلمّا کان لیلة من اللیالی أبطأ عنّا و فرش له فلم یأت کما کان یأتی فاستوحش العیال و ذُعروا و دخلنا أمر عظیم من إبطائه.

موسی بن جعفر علیهما السلام را از مدینه خارج کنند آن حضرت به فرزند خود علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام دستور داد که تا زنده است هر شب بستر خود را پشت در خانه قرار دهد و آن جا استراحت کند تا وقتی که از طرف پدر خود به او خبر برسد. مسافر که از خدام آن بزرگوار است می گوید _ پس از آن ما همیشه بستر حضرت رضا علیه السلام را در دهلیز خانه آماده می کردیم و آن حضرت بعد از عشا می آمد و در بستر خود می خوابید و صبح به منزل خود باز می گشت.

(1)چهار سال به این کیفیت گذشت تا این که شبی بستر او را آماده کردیم و آن بزرگوار نیامد پس عیال آن حضرت وحشت نموده و دل باختند و از نیامدن آن حضرت اضطراب بزرگی بر ما وارد شد و چون صبح شد وارد خانه شدند و فورا نزد امّ احمد رفتند و فرمودند: «بیاور آنچه را که پدرم نزد تو سپرده است.» پس امّ احمد ناله و شیون نمود و بر صورت خود زد و گریبان پاره کرد و گفت: به خدا سوگند، مولایم از دنیا رفته است. حضرت رضا علیه السلام او را آرام نمود و فرمود:

«سخنی نگو و چیزی اظهار نکن تا خبر شهادت موسی بن جعفر علیه السلام به والی مدینه برسد.» پس امّ احمد ظرف کوچکی با دو هزار دینار و یا چهار هزار دینار

ص:35


1- (1)فلمّا کان لیلة من الغدأتی الدار و دخل إلی العیال و قصد إلی اُم ِّ أحمد فقال لها: هاتی الّذی أودعک أبی فصرحت و لطمت وجهها و شقّت جیبها و قالت: مات و اللّه سیّدی فکفّها و قال لها: لا تکّلمی بشی ء و لا تُظهریه حتّی یجی ء الخبر الی الوالی فأخرجت الیه سفطا و ألفی دینار أو أربعة آلاف دینار فدفعت ذلک أجمع الیه دون غیره.

تحویل حضرت رضا علیه السلام داد و گفت: حضرت موسی بن جعفر علیه السلام دستور داده بود که کسی را از آن مطلع نسازم و این امانت ها را حفظ نمایم تا آن حضرت از دنیا برود و هر که از فرزندان او بعدا از آن ها مطالبه نمود به او تحویل دهم و به خدا سوگند آلان دانستم که آقایم موسی بن جعفر علیه السلام از دنیا رفته است.

(1)پس حضرت رضا علیه السلام آن امانات را گرفتند و آنان را امر به سکوت نمودند تا خبر شهادت موسی بن جعفر علیه السلام به مدینه رسید و از آن پس حضرت رضا علیه السلام دیگر در دهلیز خانه نخوابیدند و چون خبر شهادت موسی بن جعفر علیه السلام به مدینه رسید ما روزها را شماره کردیم و دانستیم که آن حضرت در همان شبی که حضرت رضا علیه السلام به بستر خود نیامد از دنیا رفته است.

(2)2- در همان کتاب، از کافی، از صفوان جمال نقل شده که گوید: به حضرت

ص:36


1- (1)و قالت: انّه قال لی فیما بینی و بینه و کانت أثیرةً عنده احتفظی بهذه الودیعة عندک لا تطلعی علیها أحدا حتّی أموت، فاذا مضیتُ فمن أتاک من ولدی فطلبها منک فادفعیها الیه و اعلمی أنّی قدمتُّ و قد جائتنی و اللّه علامة سیّدی. فقبض ذلک منها و أمرهم بالامساک جمیعا الی أن ورد الخبر و انصرف فلم یعد بشی ء من المبیت کما یفعل، فما لبثنا الاّ أیّاما یسیرة حتّی جائت الخریطة بنعیه فعددنا الأیّام و تفقّدنا الوقت، فاذا هو قدمات فی الوقت الّذی فعل أبوالحسن علیه السلام ما فعل من تخلّفه عن المبیت و قبضه لما قبض (البحار ج 48/246).
2- (2)2- وفیه عنه: محمّد بن یحیی، عن محمّدبن الحسین، عن صفوان قال: قلت للرِّضا علیه السلام : أخبرنی عن الامام متی یعلم أنّه امام؟ حین یبلغه أنَّ صاحبه قد مضی أوحین یمضی؟ مثل أبی الحسن علیه السلام قبض ببغداد و أنت ههنا؟ قال: یعلم ذلک حین یمضی صاحبه، قلت: بأیِّ شی ء؟ قال یلهمه اللّه. (البحار ج 48/247 عن الکافی ج 1/381)

رضا علیه السلام گفتم: امام چه وقتی می فهمد که مقام امامت به او منتقل شده است؟ وقتی که خبر رحلت امام به او می رسد یا وقتی که امام از دنیا می رود؛ چنان که موسی بن جعفر علیه السلام در بغداد از دنیا رفت و شما در اینجا بودید؟

امام علیه السلام فرمود، «در همان ساعتی که امام قبلی از دنیا می رود او می داند که امامت به او منتقل شده است.» صفوان می گوید: گفتم: از کجا به او خبر می رسد؟ فرمود: «خداوند به او الهام می فرماید.»

(1)3- علاّمه مجلسی، در بحار، از کتاب عیون المعجزات نقل نموده که گوید:

از راه های صحیح و معتبر به دست آمده که سندی بن شاهک خرمای مسمومی را برای حضرت کاظم علیه السلام آماده نمود و آن حضرت را اجبار نمود تا ده دانه از آن خرمای مسموم را تناول نماید. پس سندی گفت: بیش از این میل کنید. امام علیه السلام به او فرمود: «تو به آن هدفی که داشتی و به آن مأمور بودی رسیدی.»

(2)سپس گوید: چند روز قبل از شهادت امام علیه السلام سندی بن شاهک قضات و

ص:37


1- (3)3- و فی البحار عن عیون المعجزات: فی کتاب الوصایا لابی الحسن علیّ بن محمّد بن زیاد الصّیمری وروی من جهات صحیحة أنَّ السّندی بن شاهک حضر بعد ما کان بین یدیه السمّ فی الرطب و أنّه علیه السلام أکل منها عشر رطبات، فقال له السندی: تزداد؟ فقال علیه السلام له: حسبک قد بلغت ما یحتاج الیه فیما امرت به، ثمَّ انّه أحضر القضاة و العدول قبل وفاته بأیّام و أخرجه الیهم و قال: انَّ النّاس یقولون: انَّ أباالحسن موسی فی ضنک و ضرّ، وها هو ذا لاعلّه به و لا مرض و لا ضرّ.
2- (1)قالتفت علیه السلام فقال لهم: اشهدوا علیّ أنّی مقتول بالسمِّ، منذ ثلاثة أیّام اشهدوا أنّی صحیح الظاهر لکنّی مسموم، و سأحمرُّ فی آخر هذا الیوم حمرة شدیدة منکرة و أصفرُّ غدا صفرة شدیدة، و أبیضُّ بعد غد و أمضی الی رحمة اللّه و رضوانه فمضی علیه السلام کما قال فی آخر الیوم الثالث فی سنة ثلاث و ثمانین و مائة من الهجرة و کان سنّه علیه السلام أربعا و خمسین سنة، أقام منها مع أبی عبداللّه علیه السلام عشرین سنة و منفردا بالامامة أربعا و ثلاثین سنة (البحار ج 48/248 عن عیون المجزات ص95).

عدول را جمع نمود و گفت: مردم می گویند موسی بن جعفر در سختی و شدت به سر می برد شما ببینید آیا بیماری و یا فشار و ناراحتی بر او هست؟ امام علیه السلام روی مبارک خود را به آنان نمود و فرمود: «شاهد باشید که من سه روز دیگر به وسیله سمّی که به من داده اند کشته خواهم شد لکن الان در ظاهر سالم هستم و در آخر امروز رنگ من شدیدا قرمز خواهد شد و فردا شدیدا زرد خواهد شد و روز سوم سفید خواهد شد و سپس به رحمت و رضوان الهی خواهم رفت.»

پس آن بزرگوار چنان که فرموده بود در آخر روز سوم سال 183 هجری قمری از دنیا رحلت نمود و سن مبارک آن حضرت 54 سال بود که بیست سال آن را با پدر خود امام صادق علیهما السلام گذرانده بود و سی چهار سال بعد از پدر خود مدت امامت آن حضرت بود.

(1)4- علاّمه مجلسی در کتاب بحار، از کتاب کافی، از بزنطی، ضمن حدیث

ص:38


1- (2)4- فی البحار عن الکافی: محمّدبن یحیی، عن أحمد بن محمّد، عن البزنطی، عن الرّضا علیه السلام قال فی حدیث طویل فلولا أنَّ اللّه یدافع عن أولیائه و ینتقم لاولیائه من أعدائه أما رأیت ما صنع اللّه بآل برمک و ما انتقم اللّه لابی الحسن علیه السلام و قد کان بنو الاشعت علی خطر عظیم فدفع اللّه عنهم بولایتهم لابی الحسن علیه السلام . (البحار ج 48/249 عن الکافی 2/224)

مفصلی از حضرت رضا علیه السلام نقل نموده که فرمود: «اگر خداوند از اولیای خود دفاع

نمی کرد و انتقام آنان را از دشمنان نمی گرفت [دشمنان آنان را زنده نمی گذاردند]. مگر ندیدی خداوند با آل برمک چه کرد؟ و برای موسی بن جعفر علیه السلام چگونه از آنان انتقام گرفت؟ و فرزندان اشعث چون ولایت آن حضرت را پذیرفتند خداوند آنان را از خطر بزرگی نجات داد؟»

صلوات مخصوصه حضرت کاظم علیه السلام

مرحوم محدّث قمی در کتاب منتهی الامال از سیّد بن طاوس در کتاب مصباح الزائر صلوات مخصوصه ای را ضمن زیارت حضرت کاظم علیه السلام نقل نموده که مشتمل بر فضایل و مصایب و کثرت عبادت آن بزرگوار است شایسته است که ما نیز آن را نقل نماییم.

«اَلّلهُمَّ صَلِّ عَلی محمّد وَ اَهْلِ بَیْتِهِ الّطاهِرِینَ وَ صَلِّ عَلی مُوسیَ بْنِ جَعْفَرٍ وَصِّیِ الاَْبْرارِ وَ اِمامِ الاَخْیارِ وَعَیْبَةِ الاَنْوارِ وَوارِثِ السَّکینَةِ وَ الوِقارِ وَالْحِکَمِ وَالاثارِ.

الَّذی کانَ یُحْیِی اللَّیْلَ بِالْسَّهَرِ اِلَی السَّحَرِ بَمُواصَلَةِ الاِسْتِغْفارِ حَلیفِ السَّجْدَةِ الطَّویلَةِ وَالدٌّمُوعِ الغَزیرَةِ وَالمُناجاتِ الْکَثیرَةِ وَالضَّراعاتِ الْمُتَّصِلَةِ وَمَقَّرِ النٌّهی وَالعَدْلِ وَالْخَیْرِ وَالْفَضْلِ وَالنَّدی وَالْبَّذْلِ وَ ماْلَفِ الْبَلْوی وَ الْصَّبْرِ وَ الْمُضْطَهَدِ بَالْظٌّلْمِ وَ الْمَقْبُورِ بَالْجَوْرِ وَالْمُعَذَّبِ فی قَعْرِ الْسٌّجُونِ وَ ظُلَمِ الْمَطامیرِ ذِی السّاقِ الْمَرضوضِ بِحَلَقِ الْقُیُودِ وَالْجِنازَةِ الْمُنادی عَلَیْها بِذُلِّ الاِسْتِخْفافِ وَالْوارِدِ عَلی جَدِّهِ الْمُصْطَفی وَاَبیهِ الْمُرْتَضی وَاُمِّهِ

ص:39

سَیِّدِةِ النِّسآءِ بِاِرْثٍ مَغْصُوبٍ وَ وِلاءٍ مَسْلُوبٍ وَاَمْرٍ مَغْلُوبٍ وَدَمٍ مَطْلُوبٍ وَسَمٍّ مَشْروُبٍ

اَللّهُمَ وَ کَما صَبَرَ عَلی غَلیظِ الِْمحَنِ وَ تَجَرٌّعِ عُصَصِ الْکُرَبِ وَ اسْتَسْلَمَ لِرِضاکَ وَاَخْلَصَ الْطَّاعَةَ لَکَ وَمَحَضَ الْخُشُوعَ وَاسْتَشْعَرَ الْخُضُوعَ وَعادَی الْبِدْعَةَ وَاَهْلَها وَلَمْ یَلْحَقْهُ فی شَیْئٍ مِنْ اَوامِرِکَ وَ نَواهیکَ لَوْمَةُ لائمٍ صَلِّ عَلَیْهِ صَلوةً نامِیَةً مُنیفَةً زاکِیَةً تُوجِبُ لَهُ بِها شَفاعَةَ اُمَمٍ مِنْ خَلْقِکَ وَ قُرُونٍ مِنْ بَرایاکَ وَ بَلِّغْهُ عَنّا تَحِیَّةً وَ سلاماً وَ اتِنا مِنْ لَدُنْکَ فی مُوالاتِهِ فَضْلاً وَ اِحْسانا وَ مَغْفِرَةً وَ رِضْوانا اِنِّکَ ذُوالْفَضْلِ الْعَمیمِ وَالْتَّجاوُزِ الْعَظیمِ بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الْرّاحِمینَ.»

محدّث قمی سپس می گوید: در احادیث بسیاری وارد شده است: «زیارت آن حضرت مثل زیارت حضرت رسول صلی الله علیه و آله است» و در روایتی آمده است «مثل آن

است که کسی حضرت رسول و امیرالمؤمنین صلوات اللّه علیهما را زیارت کرده باشد و در روایت دیگری، آمده است: «مثل آن است که امام حسین علیه السلام را زیارت کند» و در حدیث دیگری آمده است: «هر کس آن حضرت را زیارت کند بهشت از برای اوست.»

همچنین می گوید: خطیب در «تاریخ بغداد» از علیّ بن خلال نقل کرده که گوید: هیچ امر دشواری مرا روی نداد که بعد از آن نزد قبر حضرت موسی بن جعفر علیه السلام بروم و به آن جناب متوّسل شوم مگر آن که خدای تعالی آن را برای من آسان کرد. (منتهی الامال، ص 400).

اشعار بعضی از شعرای عرب در شهادت موسی بن جعفر علیهما السلام

عَجَبا لحلم الواحد القهّار و اناته فی مهلة الاشرار

ص:40

کیف القرار لأرضه و سماءه و بنو البتول مشردّ الکفّار

لهفی لموسی الکاظم بن الصادق نجل النبّی خلیفة الابرار

أمر الرشید بن اللعین لأخذه غضبا علیه بروضة المختار

جرّوه قسرا عن مدینة جدّه حین الصلاة مناجیا للباری

نادی بقلبٍ مکمدٍ یا جدّنا یا للفضیحة من ید الفجّار

فاقیم بین یدی رشیدٍ کافر متحّرکا شفتاه بالاذکار

شتم الرشید لبغضه و لکفره سبحان ما اجری علی المختار

فی السجن امسی فی القیود مصفّدا و سجوده مستغرق بنهار

و تراه فی قعر السجون معذّبا کاللؤلؤ المکنون قعر بحار

ایّامه مثل اللیالی مظلمة و نجومه دمع کعین الجاری

و بتسع تمرٍ سمّه فی داره احشاءه قد او قدت بالنار

و بدت جنازته و اشرق نوره نور الإله رأی اوُلوا الابصار

کالعرش حُمّل فوق اربع حامل ابن النبّی و سیّد الابرار

و یقول المؤلف:

و لقد بکت ملائکة السماء لقتله و الانبیاء المرسلون بغیر قرار

یا شیعة المصطفی فابکوا له و لقد بکته خیرة الأخیار

و ارجوا به شفاعة جدّه الم _صطفی فهو خیر آل نزار

ص:41

نام های ائمه و پدران و مادران آنان در لوح فاطمه علیهم السلام

(1)1- مرحوم صدوق در کتاب عیون، با سند خود از، ابی نضره نقل نموده که می گوید: حضرت باقر علیه السلام هنگام رحلت خود فرزندش امام صادق علیه السلام را طلب نمود تا عهد امامت را به وی منتقل نماید پس برادر او زیدبن علیّ بن الحسین علیه السلام به برادر خود گفت: اگر امامت را در دو برادر همانند حسن و حسین قرار می دادی امید آن بود که خطائی نکرده باشی.

(2)امام باقر علیه السلام به برادر خود زید فرمود: «هرگز امانت ها و پیمان ها با مثال و

ص:42


1- (1)النصوص علی الرضا علیه السلام بالإمامة فی جملة الائمة و ذکر آبائهم وامّهاتهم علیهم السلام1- العیون: حدّثنا محمّدبن ابراهیم بن اسحق الطالقانی، قال: حدّثنا الحسین بن اسمعیل، قال: حدّثنا ابوعمر و سعید بن محمّد بن نصر القطّان، قال: حدّثنا عبیداللّه بن محمّد السلمی، قال: حدّثنا محمّد بن عبدالرحیم قال: حدّثنا محمّد بن سعید بن محمّد، قال: حدّثنا العباس بن ابی عمرو، عن صدقة بن أبی موسی عن ابی نضرة قال: لمّا احتضر ابوجعفر محمّد بن علی الباقر علیهما السلام عندالوفاة دعابابنه الصادق علیه السلام لیعهدالیه عهدا، فقال له اخوه زید بن علی علیه السلام :
2- (2)لوامتثلت فی تمثال الحسن و الحسین علیهما السلام لرجوت ان لا تکون أتیت منکرا، فقال له: یا اباالحسن (هو کنیة زبد). انّ الامانات لیست بالتمثال (خ ل «بالمثال»). و لا العهود بالرسوم، و انّما هی أمور سابقة عن حجج اللّه عزّ و جلّ، ثمّ دعا بجابر بن عبداللّه فقال له: یا جابر حدّثنا بما عاینت من الصحیفة فقال له جابر: نعم یا أباجعفر دخلت علی مولاتی فاطمة بنت رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، لاهنّئها بمولود الحسین علیه السلام ، فاذا بیدیها صحیفة بیضاء من درّة، فقلت لها: یا سیّدة النساء (خ ل «النسوان - نساءالعالمین»). ما هذه الصحیفة التّی أراها معک؟ قالت: فیها أسماء الأئمّة من ولدی قلت لها: ناولینی لأنظر فیها، قالت: یا جابر لولا النهی لکنت أفعل، لکنّه قد نهی أن یمسّها الاّ نبّی أو وصّی نبّی أو أهل بیت نبّی، ولکّنه مأذون لک أن تنظر الی باطنها من ظاهرها، قال جابر: فاذا:

مشابهت و رسوم انجام نمی شود، چرا که مسأله امامت] که عهد و امانت الهی است[ از اموری است که قبل از خلقت امامان معهود خداوند بوده [و از طرف او تعیین شده است].»

(1)سپس امام باقر علیه السلام جابربن عبداللّه انصاری را طلب نمود و به او فرمود:

«قصه صحیفه [مادرم فاطمه علیهاالسلام ] را طبق آنچه مشاهده کرده ای بیان کن.» جابر گفت: آری، من خدمت مولای خودم فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله رفتم تا ولادت امام حسین علیه السلام را به او تبریک بگویم ناگهان در دست او نوشته سفید و نورانی را دیدم و گفتم: ای بانوی عالم! این نوشته چیست؟

فاطمه علیهاالسلام فرمود: «این صحیفه ای است که نام امامان از فرزندان من در آن

ص:43


1- (3)أبوالقاسم محمّد بن عبداللّه المصطفی أمّه آمنة، أبوالحسن علّی بن ابی طالب المرتضی أمّه فاطمة بنت أسد بن هاشم بن عبدمناف، ابومحمّد الحسن بن علّی البّر، ابوعبداللّه الحسین بن التقّی أمّهما فاطمة بنت محمّد، ابومحمّدعلّی بن الحسین العدل، أمّه شهربانو بنت یزدجرد أبوجعفر محمّد بن علّی الباقر أمّه أمّ عبداللّه بنت الحسین بن علّی بن أبی طالب علیه السلام أبوعبداللّه جعفر بن محمّدالصادق و أمّه أمّ فروة بنت القاسم بن محمّد بن أبی بکر، ابوابراهیم موسی بن جعفر أمّه جاریة اسمها حمیدة المصفّاة،

نوشته شده است.» گفتم: آن را به من بدهید تا ببینم. فاطمه علیهاالسلام فرمود: «ای جابر! اگر از دادن آن ممنوع نبودم چنین می کردم لکن نهی شده است که جز پیامبر و وصّی پیامبر و اهل بیت پیامبر آن را لمس کنند و تو مجازی ظاهر آن را بنگری و محتوای آن را بدانی.»

(1)جابر می گوید: ناگهان دیدم در آن صحیفه نوشته شده بود:

1- ابوالقاسم محمّد بن عبد اللّه المصطفی، امّه آمنة.

2- ابوالحسن علیّ بن ابی طالب المرتضی امّه فاطمه بنت اسد بن هاشم بن عبد مناف.

3- ابو محمّد الحسن بن علیّ البرّ.

4- ابوعبد اللّه الحسین بن التقیّ، امّهما فاطمة بنت محمّد.

5- ابومحمّد علیّ بن الحسین العدل، امّه شهربانو بنت یزد جرد.

6- ابو جعفر محمّد بن علیّ الباقر، امّه امّ عبداللّه بنت الحسن بن علّی بن ابی طالب.

7- ابوعبداللّه جعفر بن محمّد الصادق و امّه امّ فروة بنت القاسم بن محمّدبن ابی بکر.

8- ابوابراهیم موسی بن جعفر،امّه جاریة، اسمها حمیدة المصفّاة.

ص:44


1- (1)ابوالحسن علّی بن موسی الرّضا أمّه جاریة إسمها نجمة، أبوجعفر محمّد بن علّی الزّکّی امّه جاریة اسمها خیزران ابوالحسن علّی بن محمّدبن الامین امّه جاریة إسمها سوسن، ابومحمّدالحسن بن علّی الرفیق امّه جاریة إسمها سمانة و تکنّی امّ الحسن، ابوالقاسم محمّدبن الحسن هو حجّة اللّه القائم امّه جاریة اسمها نرجس صلوات اللّه علیهم اجمعین. قال مصنف هذا الکتاب: جاء هذاالحدیث هکذا بتسمیة القائم علیه السلام والذی أذهب الیه النهی عن تسمیته علیه السلام.

9- ابوالحسن علّی بن موسی الرّضا، امّه جاریة، اسمها نجمة.

10- ابوجعفر محمّدبن علیّ الزکیّ، امّه جاریة، اسمها خیزران.

11- ابوالحسن علّی بن محمّدالامین، امّه جاریة، اسمها سوسن.

12- ابومحمّد الحسن علیّ الرفیق، امّه جاریة، اسمها سمانة و تکنّی امّ الحسن.

13- ابوالقاسم محمّد بن الحسن، هو حجّه اللّه القائم، امّه جاریة، اسمها نرجس. صلوات اللّه علیهم اجمعین

مرحوم صدوق در پایان حدیث می گوید: در این حدیث نام حضرت مهدی برده شده لکن به نظر من بردن نام او جایز نیست.

مؤلف می گوید: چنانکه در کتاب «دولة المهدی علیه السلام » گفته شد نهی از ذکر نام حضرت مهدی علیه السلام مربوط به زمان هایی بوده که بردن نام آن حضرت سبب گرفتاری شیعیان و متعلقین آن حضرت می شده است.

سؤالات خضر از امیرالمومنین و گواهی او بر امامت ائمه علیهم السلام

(1)شیخ صدوق علیه الرحمة در کتاب عیون، از ابوهاشم داودبن قاسم جعفری، از امام باقر علیه السلام نقل نموده که فرمود: «روزی امیرالمؤمنین با امام حسن و امام

ص:45


1- (1)فیما سأله الخضر عن امیرالمؤمنین علیه السلام و شهادته بامامة الأئمّة علیهم السلام العیون: حدّثنا أبی و محمّد بن الحسن بن أحمد بن الولید، رضی اللّه عنهما قالا: حدّثنا سعید بن عبداللّه، و عبداللّه بن جعفر الحمیری و محمّد بن یحی العطار، و أحمد بن ادریس جمیعا، قالوا: حدّثنا احمد بن ابی عبداللّه البرقی، قال: حدّثنا أبوهاشم داود بن القاسم الجعفری، عن أبی جعفر محمّد بن علّی الباقر علیهما السلام ، قال:

حسین علیهم السلام وارد مسجد الحرام شدند، در حالی که امیرالمؤمنین علیه السلام بر دست سلمان تکیه نموده بود. پس مردی نیک سیما و خوش لباس بر امیرالمؤمنین علیه السلام سلام کرد و چون آن حضرت سلام او را پاسخ داد، آن مرد گفت:

(1)یا امیرالمؤمنین! من از شما سه مسأله را سؤال می کنم، اگر پاسخ آنها را دادی

می دانم که این مردم مرتکب خلاف شده اند و من حکم می کنم که آنان از کیفر دنیا و آخرت ایمن نیستند و اگر پاسخ ندادی می دانم که شما با آنان یکسان هستید] و حقی از شما تضییع نشده است]. امیرالمؤمنین علیه السلام به او فرمود: «از هر چه می خواهی سؤال کن.»

(2)آن مرد گفت: به من خبر بده که چون انسان می خوابد روح او کجا می رود؟ و بگو بدانم دلیل فراموشی و به یاد آوردن انسان چیست؟ و سؤال سوم علت این که فرزند شباهت به عموها و دایی های خود پیدا می کند چیست؟

ص:46


1- (2)أقبل امیرالمؤمنین علیه السلام ذات یوم و معه الحسن بن علی علیهما السلام و سلمان الفارسی رضی اللّه عنه و امیرالمؤمنین علیه السلام متّکی ء علی ید سلمان، فدخل المسجدالحرام اذ أقبل رجل حسن الهیئة و اللباس، فسلّم علی امیرالمؤمنین علیه السلام فردّ علیه السلام فجلس، ثمّ قال: یا امیرالمؤمنین أسألک عن ثلث مسایل ان أخبرتنی بهنّ علمت انّ القوم قدرکبوا من أمرک ما أقضی (خ ل «قضی»). علیهم انّهم لیسوا بمأمونین فی دنیاهم و لا فی آخرتهم و ان تکن الآخری علمت انّک و هم شرع سواء فقال له امیرالمؤمنین علیه السلام : سلنی عمّا بدالک، فقال:
2- (1)أخبرنی عن الرجل اذا نام أین تذهب روحه؟ و عن الرجل کیف یذکر و ینسی؟ و عن الرجل کیف یشبه ولده الاعمام و الاخوال؟ فالتفت امیرالمؤمنین علیه السلام الی أبی محمّدالحسن بن علّی علیهما السلام ، فقال: یا أبامحمّد أجبه، فقال: علیه السلام امّاما سالت عنه من أمر الانسان اذا نام أین تذهب روحه؟ فانّ روحه متعلّقه بالریح والریح متعلّقة بالهواء الی وقت ما یتحرّک (2)صاحبها للیقظه، فان أذن اللّه تعالی بردّتلک الروح علی صاحبها جذبت تلک الریح الروح (هکذا فی اکثر النسخ، ولکن فی بعضها الآخر لفظة «الروح» مقدم علی «الریح»). و جذبت تلک الریح الهواء، فرجعت الروح فاسکنت فی بدن صاحبها، و ان لم یاذن اللّه عزّوجلّ بردّتلک الروح علی صاحبها جذب الهواء الریح و جذبت الریح الروح، فلم تردّ علی صاحبها الی وقت ما یبعث،

امیرالمؤمنین علیه السلام روی مبارک خود را به امام حسن علیه السلام نمود و فرمود: «پاسخ او را بده.»

(2)پس امام حسن علیه السلام به او فرمود: «اما سؤال تو از این که چون انسان می خوابد روح او کجا می رود؟ همانا روح او در وقت خواب متعلّق به باد است و باد متعلّق به هوا می باشد و این چنین است تا وقتی که او را تکان دهند که بیدار شود. پس اگر خداوند اجازه بازگشت روح او را به بدن داده باشد روح به بدن صاحبش باز می گردد و اگر اجازه بازگشت به بدن نباشد هوا باد را جذب می کند و باد روح را جذب می نماید و دیگر روح به بدن باز نمی گردد تا وقتی که در قیامت مبعوث شود.

و اما مسأله فراموشی و به یادآوردن همانا قلب انسان در ظرفی است و بر آن ظرف سرپوشی است پس اگر انسان در آن حال بر محمّد و آل او صلی الله علیه و آله صلوات کامل بفرستد [کمال صلوات به ذکر آل محمّد صلی الله علیه و آله می باشد] آن سرپوش کنار می رود و قلب روشن می شود و انسان آنچه را فراموش کرده به یاد می آورد و اگر صلوات بر محمّد و آل او نفرستد و یا صلوات ناقص بفرستد [و آل محمّد را در صلوات شریک نکند] سر پوش برداشته نمی شود و قلب او تاریک خواهد بود و در فراموشی به سر می برد.

ص:47

(1)و امّا این که فرزند بسا شبیه عموها و دایی های خود می شود به این علت است که چون مرد با همسر خود با قلبی آرام و عروقی ملایم و بدون اضطراب مجامعت کند نطفه در داخل رحم زن قرار می گیرد و فرزند شبیه پدر و مادر خود می شود و اگر با قلب مضطرب و عروق غیر آرام و بدن لرزان مجامعت کند نطفه مضطرب می گردد و بر بعضی از عروق قرار می گیرد پس اگر بر عروق عموها قرار گیرد فرزند شبیه به عموهای خود می شود و اگر بر عروق دایی ها واقع شود فرزند شبیه به دایی های خود خواهد شد.»

(2)آن مرد چون این سخنان را شنید گفت: من همان گونه که همیشه شهادت

ص:48


1- (1)و امّاما ذکرت من أمر الذکر و النسیان، فانّ قلب الرجل فی حقّ (یعنی حقّة). و علی الحقّ طبق، فان صلّی الرجل علی ذلک علی محمّد و آل محمّد صلوة تامّة، انکشف ذلک الطبق عن ذلک الحقّ، فاضاء القلب و ذکر الرجل ما کان نسی، فان هو (خ ل «و ان هو»). لم یصّل علی محمّد و آل محمّد أو نقص من الصلوة علیهم، انطبق ذلک الطبق علی ذلک الحقّ، فاظلم القلب و نسی الرجل ما کان ذکره.
2- (2)و امّا ما ذکرت من أمر المولود الذی یشبه أعمامه و أخواله، فانّ الرجل اذا أتی أهله فجامعها بقلب ساکن و عروق هادیة (ای ساکنة). و بدن غیرمضطرب فاستکنت تلک النطفة فی جوف الرحم خرج الولد یشبه أباه و أمّه، و ان هو أتاها بقلب غیرساکن و عروق غیرهادیة و بدن مضطرب اضطربت النطفة فوقعت فی حال اضطرابها علی بعض العروق، فان وقعت علی عرق من عروق الأعمام أشبه الولد أعمامه، و ان وقعت علی عرق من عروق الاخوال أشبه الولد اخواله، فقال الرجل: أشهدأنّ لاّاله الاّاللّه ولم أزل أشهد بها و أشهد أنّ محمّدا رسول اللّه و لم أزل أشهد بذلک و أشهد أنّک وصّی رسوله والقائم بحجّته و أشارالی امیرالمؤمنین علیه السلام و لم أزل أشهدبها، و أشهد انّک وصیّه والقائم بحجّته بعدک (بعده) و اشار الی الحسن علیه السلام ، و اشهد أنّ الحسین بن علیّ وصیّ ابیک و القائم بحجتّه بعدک

می داده ام به یگانگی خداوند و رسالت محمّد صلی الله علیه و آله اکنون نیز شهادت و گواهی

می نمایم که تو وصی او و قائم به حجت او می باشی - در این حال به امیرالمؤمنین علیه السلام اشاره نمود - و به امام حسن علیه السلام گفت: و شهادت می دهم که تو نیز وصی پدر خود و قائم به حجت او بعد از او هستی و سپس به امام حسین علیه السلام اشاره نمود و گفت: و شهادت می دهم که تو نیز بعد از برادر خود وصی پدر خود علی علیه السلام هستی، و شهادت می دهم که علیّ بن الحسین قائم به امر حسین و محمّدبن علی قائم به امر علیّ بن الحسین و جعفر بن محمّد قائم به امر محمّد بن علی و موسی بن جعفر قائم به امر جعفر محمّد و علیّ بن موسی قائم به امر موسی بن جعفر و محمّد بن علی قائم به امر علیّ بن موسی و علیّ بن محمّد قائم به امر (1)محمّدبن علی و حسن بن علی قائم به امر علی بن محمّد می باشد. و شهادت

ص:49


1- (1)و أشهد علی علیّ بن الحسین أنّه القائم بأمرالحسین بعده، و أشهد علی محمّدبن علیّ أنّه القائم بأمر علیّ بن الحسین بعده، وأشهد علی جعفربن محمّد أنه القائم بأمر محمّدبن علّی، و أشهد علی موسی بن جعفر أنّه القائم بأمر جعفربن محمّد، و أشهد علی علّی بن موسی أنّه القائم بأمر موسی بن جعفر، و أشهد علی محمّد بن علّی أنّه القائم بأمر علّی بن موسی، و اشهد علی علّی بن محمّد انّه القائم بأمر محمّد بن علّی، و أشهد علی الحسن بن علّی انّه القائم بأمر علّی بن محمّد، و أشهد علی رجل من ولدالحسن (خ ل «الحسین» و المراد من الحسن العسکری علیه السلام قوله: لایکنّی یعنی بأبی القاسم و فی هذا الحدیث دلالة علی استمرار تحریم التسمیة الی وقت ظهوره علیه السلام . و قال اکثر علمائنا سیما ارباب الحدیث منهم، لان فی الاخبار لایسمیّه باسمه الاّ کافر حتّی یظهر و ذهب صاحب کشف الغمة و نصیرالدّین الطوسی و بهاءالدّین الی جواره فی هذه الاعصار لعدم التقیة و حملوا اخبار النهی علی اعصار الخوف و التقیة و الاوّل هوالاظهر من الاحادیث و موافق للاولی و الاخوط. ن). بن علی لا یکنّی و لا یسمّی.

می دهم که مردی از فرزندان حسن بن علی _ که نام و کنیه او برده نمی شود تا امر او در زمین ظاهر گردد و زمین را پر از عدل و داد کند چنان که پر از ظلم و جور شده باشد _ قائم به امر حسن بن علی خواهد بود. و سلام بر تو ای امیرمؤمنان و رحمت و برکات خدا بر تو باد. سپس برخاست و از بین ما رفت.

(1)امیرالمؤمنین علیه السلام به امام حسن علیه السلام فرمود: «ببین او کجا رفت؟» امام حسن علیه السلام

از مسجد خارج شد و به دنبال او رفت و فرمود: «او چون قدم به خارج مسجد گذارد، من ندانستم به کجای زمین رفت.» و چون خدمت پدر خود بازگشت و پدر را از وضع او آگاه نمود امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «او را نشناختی؟» گفتم: خدا و رسول او و امیرالمؤمنین به او داناترند. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود «او خضر علیه السلام بود.»

ص:50


1- (2)حتّی یظهر فی الارض أمره فیملأها عدلاً کما ملئت جورا، انّه القائم بأمر الحسن بن علیّ و السلام علیک یا امیرالمؤمنین و رحمة اللّه وبرکاته، ثمّ قام و مضی فقال امیرالمؤمنین علیه السلام یا ابا محمّد اتّبعه فانظر این یقصد؟ فخرج الحسن علیه السلام فی إثره قال: فما کان الاّ أن وضع رجله خارجا من المسجد فما دریت أین اخذ من أرض اللّه عزّوجّل؟ فرجعت الی امیرالمؤمنین علیه السلام فأعلمته، فقال: یا ابا محمّد أتعرفه؟ فقلت: اللّه تعالی و رسوله و أمیر المؤمنین أعلم فقال: هو الخضر علیه السلام .

پاداش کسی که در دوران غیبت به امامت ائمه علیهم السلام پایدار باشد

(1)صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون، با سند خود، از عبداللّه بن سلیط نقل نموده که گوید: حسین بن علیّ بن ابی طالب علیهما السلام فرمود: «ما دوازده امام هدایت یافته هستیم که نخستین مان امیرالمومنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام است و آخرین مان نهمین فرزند من است و اوست قائم به حق که خداوند زمین را بعد از مردن و فساد به واسطه او احیا خواهد نمود و دین حق را بر همه ادیان حاکم خواهد ساخت؛ گرچه مشرکان را خوش نیاید و برای او غیبتی [طولانی] خواهد بود که در آن دوران عده ای گمراه و مرتد خواهند گردید و عده ای بر دین خود ثابت خواهند ماند و مورد آزار واقع خواهند شد. به آنان گفته می شود: اگر راست می گویید پس وعده فرج [امام زمانتان] چه شد؟»

(2)سپس امام علیه السلام فرمود: «آگاه باشید کسی که در دوران غیبت حضرت

ص :51


1- (1)الصابر فی غیبة القائم علیه السلام علی قبول امامة الائمّة علیه السلام فی العیون: حدّثنا أحمدبن زیاد بن جعفر الهمدانی، رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم، عن أبیه عن عبد السلام بن صالح الهروّی، قال: أخبرنا و کیع، عن الربیع بن سعد (خ ل «سعید»). عن عبدالرحمن بن سلیط، قال: قال الحسین بن علیّ بن ابی طالب علیه السلام :
2- (2)منّا اثناعشر مهدیّا أوّلهم أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام و آخرهم التاسع من ولدی و هو القائم بالحقّ یحیی اللّه تعالی به الارض بعد موتها، و یظهر به دین الحقّ منّا اثنا عشر مهدیّا أوّلهم أمیرالمؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام و آخرهم التاسع من ولدی و هو القائم بالحق یحیی اللّه تعالی به الأرض بعد موتها، و یظهر به دین الحقّ علی الدّین کلّه و لوکره المشرکون (اشارة الی قوله تعالی فی سورة التوبة. الایة 33). له غیبة یرتّد فیها قوم (خ ل «أقوام»). و یثبت علی الدّین فیها آخرون فیؤذون، فیقال لهم: متی هذا الوعدان کنتم صادقین (اشارة الی قوله تعالی فی سورة یونس. الایة 48). أما انّ الصابر فی غیبته علی الاذی و التکذیب بمنزله المجاهد بالسیف بین یدی رسول اللّه صلی الله علیه و آله (العیون ج 1/68)

مهدی علیه السلام بر این آزارهای روحی و تکذیب های [توهین آمیز] صابر باشد او همانند مجاهدی است که مقابل رسول خدا صلی الله علیه و آله با دشمنان اسلام بجنگد.»

احوال واقفیه و منکرین امامت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام

(1)مرحوم صدوق در کتاب عیون الاخبار، با سند خود، از محمّد بن سنان نقل نموده که گوید: یک سال پیش از تبعید موسی بن جعفر علیه السلام به عراق خدمت آن حضرت رسیدم در حالی که فرزند او علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام مقابل پدر نشسته بود. پس موسی بن جعفر علیه السلام به من فرمود: «ای محمّد!» گفتم: لبیک! فرمود: «زود باشد که در این سال حرکتی رخ دهد، پس تو را از آن هراسی نباشد.» سپس سر مبارک به زیر

ص:52


1- (1)حال من جحد امامة علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام فی العیون: حدّثنا أحمدبن زیادبن جعفر الهمدانی رضی اللّه عنه قال حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم عن أبیه، عن محمّد بن سنان قال: دخلت علی ابی الحسن علیه السلام قبل ان یحمل الی العراق بسنةٍ و علیّ ابنه علیه السلام بین یدیه، فقال لی: یا محمّد فقلت: لبیّک قال: انّه سیکون فی هذه السنة حرکة فلا تجزع منها ثمّ أطرق و نکت بیده فی الارض و رفع رأسه الیّ و هو یقول: و یضلّ اللّه الظالمین و یفعل اللّه ما یشاء قلت: و ما ذاک جعلت فداک؟ قال: من ظلم ابنی هذا حقّه و جحد امامته من بعدی، کان کمن ظلم علیّ بن أبی طالب علیه السلام حقّه، و جحد امامته من بعد محمّد صلی الله علیه و آله ، فعلمت انّه قد نعی الی نفسه، و دلّ علی ابنه فقلت: واللّه لئن مدّاللّه فی عمری لا سلّمنّ الیه حقّه و لأقرّنّ له بالامامة و أشهد انّه من بعدک حجة اللّه تعالی علی خلقه و الداعی الی دینه، فقال لی:

انداخت و خطی به زمین کشید و روی مبارک به من نمود و فرمود:

(1)«خداوند ستمکاران را گمراه خواهد نمود و آنچه اراده کند انجام خواهد داد.» گفتم: مقصود شما چیست؟ فرمود: «هرکس به این فرزند من ظلم کند و حق او را ضایع و امامت او را بعد از من انکار نماید مانند کسی است که به علیّ بن ابی طالب علیه السلام ظلم نمود و حق او را غضب کرد و امامت او را بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله انکار نمود.»

پس من دانستم که آن حضرت از مرگ خود خبر می دهد و به امامت فرزند خود اشاره می فرماید. به آن حضرت گفتم: به خدا سوگند، اگر من زنده بودم تسلیم او خواهم بود و حق او را خواهم شناخت و به امامت او اقرار خواهم کرد. الآن نیز شهادت می دهم که او بعد از شما حجت خدا بر خلق او و دعوت کننده به دین

ص:53


1- (2)یا محمّد یمدّاللّه فی عمرک و تدعوالی امامته و امامة من یقوم مقامه من بعده فقلت: من ذاک جعلت فداک؟ قال: محمّد ابنه، قال: قلت: فالرضا و التسلیم، قال: نعم، کذلک و جدتک فی کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام أما انّک فی شیعتّنا ابین من البرق فی اللیلة الظلماء، ثمّ قال: یا محمّد، انّ المفضّل کان أنسی و مستراحی، و أنت انسهما (إنسهما) و مستراحهما حرام علی الناران تمسّک أبداً.

اوست. امام کاظم علیه السلام فرمود: «ای محمّدبن سنان! خداوند به تو عمر خواهد داد و تو مردم را به امامت او و امامت فرزند او دعوت خواهی نمود.» گفتم: فدای شما شوم، فرزند او کیست؟ فرمود: «امام بعد از او محمّد نام دارد.» گفتم: من به امامت او نیز راضی و تسلیم هستم.

امام کاظم علیه السلام فرمود:«آری، چنین یافتم تو را در کتاب امیرالمؤمنین علیه السلام . همانا تو بین شیعیان ما از برق در شب تاریک روشن تر هستی.» سپس فرمود: ای محمّد بن سنان! مفضل بن عمر نیز مورد انس و آرامش روح من است و تو از او به من نزدیک تری و بر آتش (دوزخ) حرام است که به تو نزدیک شود.»

خصایص امام علیه السلام و وجوب اطاعت او بر مردم

(1)1- شیخ صدوقعلیه الرحمه، در کتاب عیون، با سند خود از تمیم بن بهلول، از عبداللّه بن ابی هزیل و از ابومعاویه، از جعفربن محمّد علیهما السلام نقل نموده که فرمود: «دلیل و حجت بر مؤمنین و قائم به امور مسلمانان و ناطق به قرآن [و قرآن ناطق] و

ص:54


1- (1)خصایص الامام و وجوب اطاعته و عدد الائمةّ علیهم السلام1- فی العیون: حدّثنا أحمدبن الحسن القطّان، قال: حدّثناأحمدبن یحیی بن زکریّا القطّان، قال: حدّثنا بکربن عبداللّه بن حبیب، قال: حدّثنا تمیم بن بهلول، قال: حدّثنا عبداللّه بن أبی الهزیل و سألته عن الامامة فیمن تجب و ما علامة من تجب له الامامة؟ فقال: انّ الدلیل علی ذلک و الحجّة علی المؤمنین و القائم بامور المسلمین و الناطق بالقرآن والعالم بالاحکام أخو نبّی اللّه وخلیفته علی أمّته و وصیّه علیهم و ولیّه الذی کان منه بمنزلة هرون من موسی، المفروض الطاعة بقول اللّه عزّوجّل:

عالم به همه احکام الهی، برادر رسول خدا صلی الله علیه و آله و خلیفه و جانشین او بر امت و ولیّ او امیرالمؤمنین علیّ بن ابی اطالب علیه السلام است که نسبت به پیامبر خدا به منزله هارون است برای موسی و اطاعت او از طرف خداوند در آیه شریفه (یااَیُّهَاالذین آمنوا اطیعواللّه و اطیعوالرسول و اولی الأمر منکم) واجب شده است و توصیف او نیز در آیه مبارکه (انّما ولیّکم اللّه و رسوله و الذین آمنو الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزکاة و هم راکعون) بیان گردیده.

(1)و در غدیر خم نیز توسط رسول خدا صلی الله علیه و آله ولایت و امامت او از طرف خداوند تثبیت شده و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز از ناحیه پروردگار خود به مردم فرموده: ألست اولی بکم منکم بانفسکم؟ قالوا: بلی، قال صلی الله علیه و آله : فمن کنت مولاه فعلیّ مولاه، اللّهمّ وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و أعن من اعانه.»

[یعنی: ای مردم! آیا من از خود شما به شما سزاوراتر نیستم؟ گفتند: آری،

ص:55


1- (1)«یااَیُّهَاالذین آمنوا اطیعوا اللّه و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم» (المائدة، الایة 59). الموصوف بقوله عزّوجّل «انّما ولیّکم اللّه و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلوة و یؤتون الزکوة و هم راکعون» (المائدة. الایة 55) و المدعّو الیه بالولایة المثبت له الامامة یوم غدیر خم بقول الرسول صلی الله علیه و آله عن اللّه عزّوجّل: الست أولی بکم منکم بانفسکم قالوا: بلی، قال: فمن کنت مولاه فعلّی مولاه، الّلهمّ و ال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و أعن من أعانه: علیّ بن ابی طالب علیه السلام امیرالمؤمنین و امام المتقّین و قائد الغرّ المحجّلین و افضل الوصیّین و خیر الخلق اجمعین بعد رسول اللّه صلی الله علیه و آله و بعده الحسن بن علیّ، ثمّ الحسین سبطا رسول اللّه صلی الله علیه و آله و ابنا خیرة النسوان اجمعین.

چنین است. فرمود: پس هر کس من مولا و صاحب اختیار اویم علی نیز مولا و صاحب اختیار اوست. سپس فرمود: خدایا، دوست بدار هر کس علی را دوست می دارد و دشمن بدار هر کس علی را دشمن می دارد و یاری کن هر کس علی را یاری می کند و خوار و ذلیل کن هر کس علی را خار می کند و کمک ده هر کس علی را کمک می دهد].

(1)سپس فرمود: «علیّ بن ابی طالب علیه السلام امیرمؤمنان و امام و پیشوای متقین و

پرهیزکاران و رهبر و پیشگام سفید رویان بهشتی و افضل اوصیا و بهترین خلق خدا بعد از رسول او صلی الله علیه و آله می باشد و بعد از او حسن بن علی و سپس حسین بن علی دو سبط پیامبر و دو فرزند فاطمه اطهر (بهترین زنان عالم) هستند و بعد از آنان علیّ بن الحسین و محمّدبن علی و جعفربن محمّد و موسی بن جعفر و علیّ بن موسی و محمّدبن علی و علیّ بن محمّد و حسن بن علی و سپس حضرت بقیة اللّه امام زمان علیهم السلام می باشند که هر کدام پس دیگری امام و حجت الهی خواهد بود.

و آنان عترت رسول اللّه صلی الله علیه و آله هستند و وصیت رسول خدا نسبت به امامت آنان

ص:56


1- (2)ثمّ علیّ بن الحسین ثمّ محمّدبن علیّ، ثمّ جعفربن محمّد، ثمّ موسی بن جعفر، ثمّ علیّ بن موسی، ثمّ محمّدبن علیّ، ثمّ علیّ بن محمّد، ثمّ الحسن بن علیّ ثمّ محمّدبن الحسن علیه السلام (کذا فی اکثر النسخ ولکن فی النسخة المعتبرة القدیمة: «ثمَّ ابن الحسن»). الی یومنا هذا و احدا بعد واحد، و هم عترة الرسول صلی الله علیه و آله المعروفون بالوصیّة و الامامة لا تخلو الارض من حجّة منهم فی کلّ عصر و زمان و فی کلّ وقت و اوان وهم العروة الوثقی و ائمّة الهدی و الحجّة علی اهل الدّنیا الی ان یرث اللّه الارض و من علیها، و کلّ من خالفهم ضالّ مضلّ تارک للحقّ و الهدی و هم المعبّرون عن القران و الناطقون عن الرسول صلی الله علیه و آله

معروف و مشهور است و در هیچ زمانی زمین خالی از آنان نبوده و نخواهد بود و آنان دستگیره محکم الهی و رهبران هدایت و حجت های خداوند در روی زمین هستند تا زمانی که خداوند زمین و اهل آن را وارث شود] و همگان به عالم دیگر منتقل گردند].

(1)و هرکس با آنان مخالفت کند ضالّ و مضلّ (گمراه و گمراه کننده) و تارک حق خواهد بود و آنان قرآن ناطق و بیان کننده گان علوم رسول خدایند، و هر کس از دنیا برود و معرفت آنان را نیافته باشد مانند زمان جاهلیت مرده است، آئین آنان [از جهت عمل و کردار] تقوا و ورع در دین، عفّت، صدق، صلاح، اجتهاد و کوشش در عبادت، ادای امانت به خوب و بد مردم، طول سجود، شب بیداری در عبادت، پرهیز از محرّمات، انتظار فرج با بردباری، مصاحبت و هم نشینی نیکو، و رعایت حق همسایگان و همراهان می باشد.»

(2)2- در همان کتاب، از ابوحمزه ثمالی، از امام باقر علیه السلام نقل شده که فرمود:

ص:57


1- (1)من مات و لایعرفهم مات میتة جاهلیّة و دینهم الورع و العفّه و الصدق و الصلاح و الاجتهاد و اداء الامانة الی البرّ و الفاجر و طول السجود و قیام اللیل و اجتناب المحارم و انتظار الفرج بالصبر و حسن الصحبة و حسن الجوار، (العیون ج 1/54)2- و فیه حدّثنا ابی رضی اللّه عنه قال: حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم عن محمّدبن عیسی بن عبید و محمّدبن الحسین بن ابی الخطاب الزیّات، عن محمّدبن الفضیل فی الصیرفیّ عن ابی حمزة الثمالی، عن ابی جعفر علیه السلام قال: انّ اللّه عزّوجلّ ارسل محمّدا الی الجنّ و الانس و جعل من بعده اثنا عشر وصیّا منهم من سبق و منهم من بقی، و کلّ وصیّ جرت به سنّة والاوصیاءالذین من بعد محمّد صلی الله علیه و آله علی سنّة اوصیاء عیسی علیه السلام و کانوا اثنا عشر و کان امیرالمؤمنین علیه السلام علی سنّة المسیح علیه السلام . (العیون ج 1/56)
2- (2)(اقول: قدورد فی الاحادیث انّ النّاس افترقوا فی علیّ علیه السلام علی ثلث فرق کافتراقهم فی عیسی علی نبیّنا و آله و علیه السلام فالغلاة من الشیعة ادّعواله الربوبیّة و کذلک غلاة النصاری قالوا: المسیح ابن اللّه و الخوارج طعنوا علیه و سبّوه علی المنابر ثمانین سنة و حکموا علیه بالکفر و کذلک الیهود طعنوا علی عیسی علیه السلام و نسبوا امّه الی المناکیر. و امّا الفرقة الثالثة فهم اهل العدل الذین نزّلوهما منزلتهما عنداللّه.)

«خداوند عزّوجلّ حضرت محمّد صلی الله علیه و آله را برای هدایت جن و انس مبعوث نمود و بعد از او دوازده نفر را جانشین و وصیّ او قرارداد که بعضی گذشته و بعضی باقی مانده اند [و خواهند آمد [و هر وصیّ از اوصیای پیامبر صلی الله علیه و آله روشی [و دستورالعملی[ خواهد داشت و اوصیای بعد از پیامبر اسلام بر روش اوصیای عیسی علیه السلام می باشند و عدد آنان نیز دوازده نفر خواهد بود و امیرالمؤمنین علیه السلام بر روش عیسی علیه السلام می باشد.»

بعضی از شارحین می گویند: در احادیث وارد شده است که مردم بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله در باره امیرالمؤمنین علیه السلام همانند عیسی علیه السلام سه دسته شدند غلات از شیعه برای علی علیه السلام ادعای خدایی کردند، چنان که غلات نصارا نیز مسیح را پسر خدا دانستند، خوارج امیرالمؤمنین علیه السلام را متهم نمودند و نسبت کفر به او دادند و هشتاد سال او را بر سر منابر لعنت کردند، چنان که یهودی ها نیز عیسی علیه السلام را متهم نموده و مادر او را به عمل زشت نسبت دادند، و اما فرقه سوم که آنان را عدلیه [و شیعیان علی علیه السلام ] می گویند کسانی هستند که این دو بزرگوار یعنی حضرت امیرالمؤمنین و حضرت عیسی علیهما السلام را امام و پیامبر دانسته و در همان منزلتی که نزد خداوند دارند قرار داده اند.

ص:58

گروه واقفیّه و علت نپذیرفتن امامت حضرت رضا علیه السلام

از روایات و تاریخ ظاهر می شود که علت نپذیرفتن امامت حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام توسط عده ای از شیعیان مسأله حبّ دنیا و اموالی بوده است که نزد عده ای از وکلای امام کاظم علیه السلام بوده و شرایط تقیه ایجاب کرده که امام کاظم علیه السلام نتوانند در زمان حیات خود آن اموال را به مصارف لازم برسانند و چون اموال

سنگینی بوده طمع وکلای آن حضرت به آنها جلب شده و آنان در پاسخ حضرت رضا علیه السلام - که بعد از رحلت پدر آن اموال را استرداد فرموده - گفته اند:

چیزی از پدر شما نزد ما نیست و یا آن حضرت به ما اجازه پرداخت آن ها را به شما نداده اند و... و به همین علت از پذیرفتن امامت حضرت رضا علیه السلام نیز امتناع نموده و موفق به قبول آن نشده اند و این است معنای حدیث شریف نبوی صلی الله علیه و آله که می فرماید: «حبّ الدّنیا رأس کلّ خطیئة»؛ یعنی محبت و علاقه به دنیا اساس همه خطاها می باشد؛ اعاذنا اللّه منها بفضله و کرمه.

(1)1- مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون، با سند خود، از ربیع بن

ص:59


1- (1)السبب الذی قیل من أجله بالوقف علی موسی بن جعفر علیه السلام1- العیون حدّثنا علیّ بن عبداللّه الورّاق رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا سعدبن عبداللّه، قال: حدّثنا أحمدبن ابی عبداللّه البرقی، عن أبیه، عن ربیع بن عبدالرحمن، قال: کان واللّه موسی بن جعفر علیه السلام من المتوسّمین یعلم من یقف علیه بعد موته و یجحد الامام بعد امامته فکان یکظم غیظه علیهم و لا یبدی لهم ما یعرفه منهم فسمّی الکاظم لذلک.(البحارج 11/309 عن العیون ج 1/112)

عبدالرحمان نقل نموده که گوید: به خدا سوگند، موسی بن جعفر علیه السلام از متوسمّین و اهل فراست بود و می دانست که عده ای از یاران او اهل وقف خواهند شد و امامت حضرت رضا علیه السلام را نخواهند پذیرفت لکن کظم غیظ می کرد و به آنان اظهار نمی نمود و به همین علت به لقب کاظم ملقب گردید.

(1)2- در همان کتاب از یونس بن عبدالرحمان نقل شده که گوید: چون حضرت کاظم علیه السلام از دنیا رحلت نمود احدی از وکلای آن حضرت نبود جز آن که اموال زیادی از آن حضرت نزد او بود و این سبب شد که مرگ امام علیه السلام را انکار کنند و امامت حضرت رضا علیه السلام را نپذیرند.

سپس می گوید: نزد زیاد قندی، که یکی از وکلای حضرت کاظم علیه السلام بود، هفتاد هزار دینار طلا موجود بود و نزد علیّ بن ابی حمزه بطائنی سی هزار دینار بود و

من چون این وضعیت را دیدم و حقیقت برای من روشن گردید و دانستم که امام بعد از موسی بن جعفر حضرت رضا علیهما السلام می باشد مردم را به امامت آن حضرت دعوت نمودم و این دو نفر (یعنی زیاد قندی و ابوحمزه) برای من پیام فرستادند و گفتند: چرا چنین می کنی؟ اگر نیاز به مال داری ما تو را بی نیاز خواهیم نمود و در پیام خود برای من ده هزار دینار طلا ضمانت نمودند به شرط این که من در مورد امامت

ص:60


1- (2)2- و فیه: حدّثنامحمّد بن الحسن بن احمدبن الولید رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا محمّد بن یحیی العطار، عن أحمدبن الحسین بن سعید، عن محمّدبن جمهور، عن أحمدبن الفضل، عن یونس بن عبد الرحمن، قال: لمّا مات أبوالحسن علیه السلام و لیس من قوّامه أحد الاّ و عنده المال الکثیر، فکان ذلک سبب وقوفهم و جحودهم لموته و کان عند زیاد القندی سبعون ألف دینار و عند علیّ بن أبی حمزة ثلثون ألف دینار، قال:

حضرت رضا علیه السلام چیزی نگویم.

(1)پس من به سخن آنان گوش نکردم و گفتم: ما از صادقین علیهم السلام روایت داریم که فرموده اند: «چون بدعت ها ظاهر گردد بر عالم و دانشمند واجب است که علم خود را ظاهر کند [و حقایق را همان گونه که هست افشا نماید] و اگر چنین نکند نور ایمان از او گرفته خواهد شد.» و من هرگز جهاد در راه خدا را رها نخواهم نمود و به همین علت آن دو نفر دشمن من گردیدند و نسبت به من اظهار عداوت کردند.

(2)3- در همان کتاب از احمد بن حمّاد نقل شده که گوید:یکی از وکلای موسی

ص:61


1- (1)فلمّا رأیت ذلک و تبّین لی الحقّ و عرفت من أمر ابی الحسن الرضا علیه السلام ما عرفت تکلّمت و دعوت النّاس الیه، قال فبعثا الّی و قالالی: کفّ، فأبیت، فقلت لهما: إنّا روینا عن الصادقین علیهم السلام انّهم قالوا: اذا ظهرت البدع فعلی العالم أن یظهر علمه، فان لم یفعل سلب نور الایمان و ما کنت لادع الجهاد فی أمراللّه عزّوجّل علی کلّ حال، فناصبانی و أظهرا لی العداوة (البحار ج 11/308 عن العیون ج 1/112)
2- (2)3- و فیه حدّثنا أبی و محمّدبن الحسن بن أحمد بن الولید رضی اللّه عنه، قالا: حدّثنا محمّدبن یحیی العطار عن أحمدبن الحسین بن سعید، عن محمّد بن جمهور، عن أحمد بن حمّاد، قال: کان أحد القوّام عثمان بن عیسی الرواسی (هذه اللفظة لیست فی البحار). و کان یکون بمصر و کان عنده مال کثیر وستّ جواری، قال: فبعث الیه ابوالحسن الرضا علیه السلام فیهنّ و فی المال، قال: فکتب: انّ اباک لم یمت قال: فکتب الیه: انّ ابی قدمات و قد قسّمنا میراثه (خ ل «و قد اقتسمنا من مبراثه - اقتسمنا میراثه»). و قد صحّت الاخبار بموته، و احتجّ علیه فیه، قال: فکتب الیه: ان لم یکن أبوک مات فلیس لک من ذلک شیی ء و ان کان قدمات علی ما تحکی، فلم یأمرنی بدفع شیی ءٍالیک، و قد اعتقت الجواری و تزوّجهنّ. (خ ل «زوّجتهنّ». و لاتخفی دلالة هذاالحدیث علی ذمّ عثمان بن عیسی). (العیون ج 1/113)

بن جعفر علیه السلام عثمان بن عیسای رواسی بود که از طرف آن حضرت در مصر وکالت داشت و مال فراوانی از امام علیه السلام نزد او بود و شش نفر کنیز نیز جزء آن اموال بودند و چون حضرت رضا علیه السلام آن اموال و کنیزان را از او مطالبه نمود او در پاسخ آن حضرت نوشت: پدر شما نمرده و از دنیا نرفته است.

حضرت رضا علیه السلام به او نوشتند: «همانا پدرم از دنیا رفت و ما میراث او را تقسیم نمودیم و مرگ او بین مردم روشن گردید.» و چون امام علیه السلام مرگ پدر خود را اثبات نمود او باز در پاسخ آن حضرت نوشت:اگر پدر شما از دنیا نرفته باشد که البته حقی به اموال او ندارید و اگر چنانکه می گویید از دنیا رفته باشد او قبل از مرگ خود دستوری به من نداده که اموال او را به شما بدهم و من کنیزان را آزاد نمودم و آنان تزویج نمودند.

(1)مرحوم صدوق علیه الرحمه در پایان حدیث فوق می گوید: البته موسی بن

ص:62


1- (1)قال مصنّف هذا الکتاب اعنی الصدوق: «لم یکن موسی بن جعفر علیه السلام ممّن یجمع المال و لکنه حصل (خ ل «قد حصل»). فی وقت الرشید و کثر أعداؤه و لم یقدر علی تفریق ما کان یجتمع الاّعلی القلیل ممّن یثق بهم فی کتمان السرّ فاجتمعت هذه الاموال لاجل ذلک، و أراد أن لا یحقّق علی نفسه قول من کان یسعی به الی الرشید و یقول: انّه تحمل علیه الاموال، و یعتقد له الامامة و یحمل علی الخروج علیه، و لولا ذلک لفرّق ما اجتمع من هذه الاموال، علی انّها لم تکن أموال الفقراء و انّما کانت اموال یصل بها موالیه لیکون له اکراما منهم له و برّا منهم به علیه السلام .»

جعفر علیه السلام کسی نبوده که اموالی را نزد خود جمع کند لکن این اموال در دوران حکومت هارون الرشید که دشمنان فراوانی گرد آن حضرت بوده اند جمع شده و امام علیه السلام قدرت پخش آنها را نداشته است و جز به افرادی قلیل اطمینان به کسی نیز نداشته که حافظ اسرار آن حضرت باشد.

از سویی چون نزد هارون سعایت شده بوده که برای موسی بن جعفر اموالی از اطراف می رسد و مردم او را امام خود می دانند امام کاظم علیه السلام نمی خواسته که چنین چیزی به اثبات برسد و خطری برای خود آن حضرت و شیعیان او بشود و الاّ اموال را پخش می نمود گرچه این اموال مربوط به فقرا نبوده بلکه هدایای شیعیان آن حضرت بوده است.

تصریح خداوند به اسماء ائمه علیهم السلام در خبر لوح

(1) شیخ طوسی در امالی به سند خود از مُحَمَّد بن سنان از امام صادق جعفربن

مُحَمَّدعلیهما السلام نقل نموده که فرمود: «پدرم به جابربن عبداللّه انصاری فرمود:

ص:63


1- (2)نُصُوص اللّه سبحانه علی الأئمّة علیهم السلام من خبر اللوح البحار: عَن امالی الشیخ بِسَنَدِه عَن مُحَمَّدبن سنان عَن سیّدنا ابی عبداللّه جعفربن مُحَمَّد علیهما السلام قال: قال ابی لجابربن عبداللّه: «لی الیک حاجة اریدان اخلو بک فیها، فلمّا خلی به فی بعض الایّام قال له: اخبرنی عَن اللوح الّذی رأیته فی ید امّی فاطمة علیهاالسلام » قال جابر: «اشهد بااللّه لقد دخلت علی فاطمة بنت رسول اللّه صلی الله علیه و آله ِلاُهَنِّئَها بولدها الحسین علیه السلام ، فاذا بیدها لوح اخضر من زبرجدة خضراء، فیه کتاب انور من الشّمس، و اطیب رائحةً من المسک الأذفر، فقلت: ما هذا یا بنت رسول اللّه؟».

«من در خلوت با تو سخنی دارم.» و چون در بعضی از روزها با جابر تنها شدند، پدرم به او فرمود: «بگو بدانم لوحی که در دست مادرم فاطمه علیهاالسلام دیدی چگونه بود؟» جابر گفت: «خدا را گواه می گیرم که روزی حضور فاطمه دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله - برای تبریک ولادت فرزندش حسین علیه السلام - رفتم ناگهان در دست او لوحی از زبرجد سبز دیدم و چیزهایی در آن نوشته شده بود، که از نور خورشید روشنتر و از مشک اذفر خوشبوتر بود، پس گفتم: ای دختر رسول خدا این لوح و نوشته چیست؟!»

(1)فاطمه علیهاالسلام فرمود: «این لوحی است که خداوند عَزَّوَجلّ به پدرم هدیه نموده، و نام او و نام شوهرم علی و نام فرزندان و جانشینان او درآن نوشته شده است، پس

ص:64


1- (1)فقالت: «هذا لوح اهداه اللّه عَزَّوَجلّ اِلی ابی، فیه اسم ابی، و اسم بعلی، و اسم الأوصیاء بعده من ولدی، فسألتها ان تدفعه الیّ لانسخه، فَفَعَلَتْ؛» فَقال له (ابی): «فهل لک ان تعارضنی بها؟» قال: «نعم» فمضی جابر اِلی منزله و اتی بصحیفة من کاغذ، فَقال له (ابی): «انظر فی صحیفتک حتّی اقرأها علیک» فکان فی صحیفته مکتوب: «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم هذا کتاب من اللّه العزیز العلیم، انزله الرّوح الأمین علی مُحَمَّد خاتم النّبیّین: یا مُحَمَّد عظّم اسمائی و اشکر نعمائی و لا تجحد آلائی، و لا ترج سوای، و لا تخش غیری، فانّه من یرج سوای و یخش غیری اعذّ به عذابا لا اعذّ به احدا من العالمین، یا مُحَمَّد انّی اصطفیتک علی الأنبیاء، و فضلّت وصیّک علی الأصیاء، و جعلت الحسن عیبة علمی من بعد انقضاء مدّة ابیه، و الحسین خیر اولاد الأوّلین و الأخرین، فیه ثبتت الإمامة، و منه یُعقَّبُ عَلیٌ زین العابدین، و مُحَمَّدٌالباقر لعلمی و الدّاعی اِلی سبیلی علی منهاج الحقّ،

من از آن بانو درخواست نمودم که آن لوح را به من بدهد تا از آن نسخه ای بردارم و من از آن نسخه ای گرفتم، امام صادق می فرماید: «پدرم به او فرمود: «آیا می شود آن را

به من نشان دهی؟» جابر عرض کرد: «بلی» و فورا رفت و از خانه خود لوحی از کاغذ آورد، پدرم فرمود: «نگاه کن در آن تا آن را برای تو بخوانم.» و در آن نوشته شده بود:

«بسم اللّه الرحمن الرحیم این نوشته ای است از خداوند عزیز و علیم، که روح الامین برای مُحَمَّد خاتم پیامبران نازل نموده، ای مُحَمَّد اسماء مرا به بزرگی یاد کن، و شاکر نعمتهای من باش، و آلاء مرا انکار مکن، و به غیر من امیدوار مباش، و از غیر من هراس مکن، که همانا هر که به غیر من امیدوار شود، و از غیر من بترسد، من به او عذابی خواهم نمود که احدی را چنان عذابی نکرده باشم!

(1)ای مُحَمَّد من از بین پیامبران خود تو را برگزیدم، و وصی تو را بر اوصیاء دیگر فضیلت دادم، و حسن را بعد از گذشت ایام پدر مخزن علم خود نمودم، و حسین بهترین فرزند اولین و آخرین است که امامت را در او ثابت نمودم، و از او

ص:65


1- (1)و جعفر الصّادق فی القول و العمل، تنشب من بعده فتنة صمّاء، فالویل کلّ الویل للمکذّب بعبدی و خیرتی من خلقی موسی، و عَلیٌ الرّضا یقتله عفریت کافر بالمدینة الّتی بناها العبد الصّالح اِلی جنب شرّ خلق اللّه، و مُحَمَّدٌ الهادی اِلی سبیلی الذّاب عَن حریمی، و القیّم فی رعیّته حَسَنٌ اَعزّ، یخرج منه ذوالأسمین عَلیّ و الحسن، و الخلف مُحَمَّد یخرج فی آخر الزّمان، علی رأسه غَمامَةٌ بیضاء تظلّه من الشّمس، یُنادی بلسان فصیح یُسْمِعُهُ الثَقَلین، و الخافقین، هو المهدیّ من آل مُحَمَّد، یملأالأرض عدلاً کما مُلِئَت جورا. (العیون ج 1/41 و رواه غیره فی کمال الدین ایضا و رواه المجلسی فی البحار و المفید فی الأختصاص)

علی زین العابدین به وجود خواهد آمد، و از نسل او مُحَمَّد، شکافنده علم من و راهنمای طریق من خواهد آمد، و از اوست جعفرصادق در قول و کردار که بعد از او فتنه کور و صمایی خواهد بود! پس ای وای بر کسی که بنده و برگزیده من، موسی را انکار کند،

و از اوست علی ملقب به رضا که او را عفریت کافری خواهد کشت، و در شهری که بنده صالح من (ذوالقرنین) بنا می کند، در کنار بدترین خلق من دفن خواهد شد، و از اوست مُحَمَّد هادی به طریقه دین من، و نگهدارنده حریم من و کسی که قیم رعیت خود و صاحب عزت و نیکویی است، و از او علی و حسن به وجود خواهند آمد،

و از اوست جانشین او مُحَمَّد که در آخرالزمان خروج و قیام خواهد نمود، و بر سر او ابر سفیدی است که او را از تابش خورشید حفظ می نماید، و با زبان فصیح ندا می دهد که جن و انس و اهل آسمانها و زمین می شنوند که: "او مهدی آل مُحَمَّد است، او زمین را پر از عدل کند چنان که پر از ظلم شده باشد".»

(1)مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون، با سند خود، از اسحاق بن

ص:66


1- (1)و فیه ایضا: حدّثنا أبو محمّد الحسن بن حمزة العلویّ رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا أبوجعفر محمّد بن الحسین بن درست السروی، عن جعفربن محمّدبن مالک، قال: حدّثنا محمّدبن عمران الکوفی، عن عبدالرحمن بن ابی نجران و صفوان بن یحیی، عن اسحق بن عمّار، عن أبی عبداللّه علیه السلام انّه قال: یا اسحق ألا أبشّرک؟ قلت: بلی جعلنی اللّه فداک یابن رسول اللّه، قال: وجدنا صحیفة باملاء رسول اللّه صلی الله علیه و آله و خطّ أمیرالمؤمنین علیه السلام فیها: «بسم اللّه الّرحمن الرّحیم هذا کتاب من اللّه العزیزالعلیم (خ ل «الحکیم»). و ذکر الحدیث مثله سواء الاّ أنّه قال فی حدیثه فی آخره: ثمّ قال الصادق علیه السلام یا اسحق هذا دین الملئکة و الرسل، فصنه عن غیر أهله یصنک اللّه تعالی و یصلح بالک، ثمّ قال: من دان بهذا أمن من عقاب اللّه (خ ل «امن عقاب اللّه - امن عذاب اللّه»). عزّوجلّ. (العیون ج 1/45)

عمار نقل نموده که گوید: امام صادق علیه السلام به من فرمود: «ای اسحاق! می خواهی تو را بشارت دهم؟» گفتم: آری، فدای شما شوم! فرمود: «ما صحیفه ای را یافته ایم که به املای رسول خدا صلی الله علیه و آله و خط امیرالمؤمنین علیه السلام نوشته شده و در آن چنین نوشته شده است: بسم اللّه الرحمن الرحیم.این مکتوبی است از ناحیه خدای عزیز و علیم...

سپس همان صحیفه فاطمه علیه السلام را قرائت فرمود جز آنکه در آخر آن آمده که امام صادق علیه السلام فرمود: «ای اسحاق! این است دین ملائکه و پیامبران خدا. پس آن را از نااهلان حفظ کن تا خدا تو را حفظ نماید و کار تو را اصلاح کند.» سپس فرمود: «هر کس دین خود را با آنچه در صحیفه فاطمه علیه السلام است تأمین کند از عذاب الهی ایمن خواهد بود.»

نسخه دیگری از لوح فاطمه علیهاالسلام

(1)مؤلف گوید: این نسخه با نسخه قبل تفاوت چندانی ندارد و تنها برای

ص:67


1- (2)نسخة آخر من لوح فاطمة علیهاالسلام البحار: حدّثنا أبی و محمّدبن الحسن بن أحمدبن الولید، قالا: حدّثنا سعدبن عبداللّه و عبداللّه بن جعفر الحمیری جمیعا، عن ابی الخیر صالح بن أبی حماد و الحسن بن ظریف جمیعا، عن بکربن صالح، و حدّثنا أبی و محمّدبن موسی بن المتوکل و محمّدبن علی ما جیلویه. و احمد بن علیّ بن ابراهیم بن هاشم و الحسین بن ابراهیم بن تاتانة و أحمدبن زیاد بن جعفرالهمدانی رضی اللّه عنهم، قالوا: حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم عن أبیه، عن بکر بن صالح، عن عبدالرحمن بن سالم، عن أبی بصیر، عن أبی عبداللّه علیه السلام قال: قال أبی علیه السلام لجابربن عبداللّه الانصاری: انّ لی الیک حاجة فمتی یخفّ علیک ان اخلوبک، فاسئلک عنها؟ قال له جابر: فی أیّ الاوقات شئت، فخلا به أبی علیه السلام فقال له:یا جابر اخبرنی عمّا أخبرتک به أمّی انّ فی ذلک الوح مکتوبا؟ قال: جابر

اطمینان و توجه اهل ادب و بعضی از شروح آن را ذکر نمودم از این رو نیاز به ترجمه آن نبود و علامه مجلسی این نسخه را از امالی شیخ طوسی نقل نموده و نسخه قبلی از کتاب عیون اخبارالرضا مرحوم صدوق نقل شده است چنان که در کتاب اختصاص شیخ مفید و کافی کلینی و کمال الدین صدوق و غیبت نعمانی و اعلام الوری و احتجاج طبرسی نیز نقل شده است.

أشهد باللّه، انّی دخلت علی أمّک فاطمة فی حیوة رسول اللّه صلی الله علیه و آله لا هنّئها بولادة الحسین علیه السلام فرأیت فی یدها لوحا اخضر ظننت انّه زمرّد و رأیت فیه کتابا أبیض شبه نور الشمس، فقلت لها: بأبی أنت و امّی یا بنت رسول اللّه صلی الله علیه و آله ما هذا اللوح؟ فقالت:

هذا اللوح أهداه اللّه عزّوجلّ الی رسوله صلی الله علیه و آله فیه إسم أبی و اسم بعلی و اسم ابنی و اسماء الاوصیاء من ولدی، فأعطانیه أبی علیه السلام : لیسرّنی (خ ل «لیبشّرنی»). بذلک، قال جابر: فأعطتنیه أمّک فاطمة، فقرأته و انتسخته، فقال أبی علیه السلام : فهل لک یا جابر أن تعرضه علیّ؟ قال: نعم، فمشی معه أبی علیه السلام حتّی انتهی الی منزل جابر، فأخرج أبی علیه السلام صحیفة من رقّ (الرقّ بالفتح: مایکتب فیه و هو جلد رقیق و منه قوله تعالی: فی رقّ منشور.) قال جابر:

فأشهد باللّه أنّی هکذا رأیته فی اللوح مکتوبا «بسم اللّه الرّحمن الرّحیم هذا کتاب من

ص:68

اللّه العزیز الحکیم (و فی نسخة قدیمة: العلیم، و امافی اکثرالنسخ «الحکیم» کما فی الاصل). لمحمّد نوره و سفیره و حجابه و دلیله نزل به الروح الامین من عند ربّ العالمین، عظّم یا محمّد أسمائی و اشکر نعمائی، و لا تجحد آلائی، انّی أنااللّه لااله الاّ أنا، قاصم الجبّارین و مذّل الظالمین، و دیّان الدّین، انّی أنا اللّه لااله الاّ أنا،فمن رجا غیر فضلی أوخاف غیر عذابی (خ ل «و خاف غیرعدلی» و فی الدعاء: بسم اللّه الذی لاارجوالاّفضله و لااخشی الاّعدله). عذّبته عذابا لا اعذّب أحدا من العالمین،

فایّای فاعبد و علیّ فتوکّل، انّی لم أبعث نبیّا فأکملت أیّامه و انقضت مدّته، الاّ جعلت له وصیّا، و انّی فضّلتک علی الانبیاء و فضّلت، وصیّک علی الاوصیاء و کرّمتک بشبلیک بعده و بسبطیک الحسن و الحسین، فجعلت حسنا معدن علمی بعد انقضأ مدّة، أبیه و جعلت حسینا خازن و حیی و أکرمته بالشهادة و ختمت له بالسعادة، فهو أفضل من استشهد، و أرفع الشهداء درجة عندی، و جعلت کلمتی (ای الامامة لانّها المراد من قوله تعالی: و تمّت کلمة ربّک، و هی تامّة فی الکمال علی جمیع الاحوال و هم علیهم السلام کلمات اللّه کما قال علیّ علیه السلام : انا کلام اللّه الناطق). التامّة معه و الحجّة البالغة عنده.

بعترته (ای بعترة الحسین علیه السلام ). أثیب و أعاقب، أوّلهم: علیّ سیّد (خ ل «زین»). العابدین و زین أولیائی الماضین و ابنه شبیه جدّه المحمود محمّد الباقر لعلمی و المعدن لحکمی، سیهلک المرتابون فی جعفر الرادّعلیه کالّراد علیّ حقّ القول منّی، لأکرمنّ مثوی جعفر و لا سرّنه (خ ل «لانصرنّه»). فی اشیاعه و انصاره و اولیائه انتجبت (خ ل «انتجب»). بعده موسی و انتجبت (أنیحت - أتیحت» انتجب الناقة: دنی نتاجها، الاناحة: التقدیر). بعده فتنة عمیاء

ص:69

حندس (الحندس بالکسر: الظلمة).

لاّن خیط (خ ل «خطّ»). فرضی لا ینقطع و حجّتی لا تخفی، و انّ اولیائی لا یَشقون، الا و من جحد واحدا منهم فقد جحد نعمتی، و من غیّر آیة من کتابی فقد افتری علیّ و ویل للمفترین الجاحدین عند انقضاء مدّة عبدی موسی و حبیبی و خیرتی، انّ المکذّب بالثامن مکذّب بکلّ اولیائی، و علیّ ولیّی و ناصری، و من أضع علیه اعباء النبوّة و أمنحه (للمتکلم من یمنح ای اعطیته). بالاضطلاع (اضطلع لهذا الامر: قوی علیه).

یقتله عفریت مستکبر (خ ل «متکبّر»). یدفن بالمدینة التّی بناها (خ ل «بنی» و المراد من العبد الصالح هوذوالقرنین «اسکندر»). العبد الصالح الی جنب (خ ل «جانب - جثة» و المراد من شرّ خلقی: هو هرون الرشید استوجب النار لمعارضته و انکار امامته علیه السلام . الّلهمّ العن اوّل ظالم ظلم حقّ محمّد و آل محمّد و آخر تابع له علی ذلک اللهمّ العنهم جمیعا). شرّ خلقی.

حقّ القول منّی لاقرّنّ عینیه (خ ل «عینه»). بمحمّد ابنه و خلیفته من بعده، فهو وارث علمی و معدن حکمی (خ ل «حکمتی» و لایوجد ذلک فی اکثر النسخ اّلافی بعض النسخ القدیمة). و موضع سرّی و حجّتی علی خلقی (خ «لایؤمن عبد به اّلا»). جعلت الجنّة مثواه و شفّعته فی

سبعین من أهل بیته کلّهم قد استوجبوا النار

و أختم بالسعادة لابنه علیّ ولیّی و ناصری و الشاهد فی خلقی و امینی علی وحیی اخرج منه الداعی الی سبیلی و الخازن لعلمی الحسن، ثمّ أکمل ذلک بابنه رحمة للعالمین علیه کمال (خ ل «جمال»). موسی و بهاء عیسی و صبر ایّوب.

سیذّل فی زمانه اولیائی و تتهادون رؤسهم (خ ل «تتهادون بروسهم» التهادی. ان یهدی

ص:70

بعضهم الی بعض). کما تتهادی رؤس الترک و الدیلم، فیقتلون و یحرّقون و یکونون خائفین مرعوبین و جلین، تصبغ الارض بدمائهم و یفشو الویل و الرنین (خ ل «الرنة» الرنة: الصوت، یقال: رنت المرئة ای صاحت). فی نسائهم،اولئک اولیائی حقّا بهم ادفع کلّ فتنة عمیاء حندس، و بهم اکشف الزلازل و ارفع الآصار (الآصار: الاثقال). والاغلال، اولئک علیهم صلوات من ربّهم و رحمة و اولئک هم المهتدون، قال عبدالرحمن ابن سالم: قال أبو بصیر: لولم تسمع فی دهرک الاّ هذا الحدیث لکفاک فصنه (ای فاحفظه). الاّ عن اهله. (البحار ج 36/203 عن امالی الطوسی و رواه فی العیون ج 1/41)

معجزات و امور شگفت حضرت رضا علیه السلام

[اطلاع امام علیه السلام از نیت مردم]

(1)1- علاّمه مجلسی، از کتاب عیون الاخبار صدوق، از ابن ابی کثیر نقل نموده که گوید: هنگامی که موسی بن جعفر علیه السلام از دنیا رحلت نمود[عده ای از [مردم از پذیرفتن امامت حضرت رضا امتناع ورزیدند و بر امامت موسی بن جعفر توقف

ص:71


1- (1)معجزات مولانا علیّ بن موسی و غرایب شأنه علیه السلام1- البحار عن العیون: محمّدبن أحمد السنانی و غیر واحد من المشایخ، عن الاسدی، عن سعد بن مالک، عن أبی حمزة، عن أبی کثیر قال: لمّا توفّی موسی علیه السلام وقف النّاس فی أمره فحججت فی تلک السنة فاذا أنا بالرِّضا علیه السلام فأضمرت فی قلبی أمرا فقلت:«أبشرا منّا واحدا نتّبعه» (القمر: 24). الآیة فمرِّ علیه السلام کالبرق الخاطف علیَّ فقال: أنا و اللّه البشر الّذی یجب علیک أن تتّبعنی فقلت: معذرة الی اللّه و الیک فقال: مغفور لک. (العیون ج 2/217 البحار ج 49/38)

کردند. پس من در آن سال به حج رفتم و چون حضرت رضا علیه السلام را دیدم در قلب خود گذراندم که آیا ما باید از چنین شخصی پیروی کنیم. ناگهان آن حضرت علیه السلام مانند برق خاطف به من بر خورد نمود و فرمود: «به خدا سوگند، من همان کسی هستم که تو باید از او پیروی کنی.»

پس من گفتم: من از خدا و از شما معذرت می خواهم (که چنین فکری را از خاطر گذراندم) حضرت رضا علیه السلام فرمود: «تو را بخشیدم.»

(1)2- در همان کتاب از ابو محمّد غفاری نقل شده که گوید: دین و بدهکاری

سنگینی ب×ه عهده من آمده بود پیش خود گفتم: راهی برای ادای آن جز رفتن خدمت مولای خودم حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام نیست.

پس چون صبح شد به در خانه آن حضرت رفتم و چون اجازه خواستم و

ص:72


1- (2)2- و فیه عنه: الورَّاق، عن ابن بطّه، عن الصفّار، عن محمّدبن عبدالرَّحمن الهمدانی قال: حدّثنی أبومحمّد الغفاری قال: لزمنی دین ثقیل، فقلت: ماللقضاء غیر سیّدی و مولای أبی الحسن علیِّ بن موسی الرّضا علیه السلام فلمّا أصبحت أتیت منزله فاستأذنت فأذن لی فلمّا دخلت قال لی ابتداءً: یا ابا محمّد، قد عرفنا حاجتک و علینا قضاء دینک، فلمّا أمسینا أتی بطعام للافطار فأکلنا، فقال علیه السلام : یابامحمّد تبیت أو تنصرف؟ فقلت: یا سیّدی ان قضیت حاجتی فالانصراف أحبُّ الیَّ قال: فتناول علیه السلام من تحت البساط قبضة فدفعها الیَّ فخرجت فدنوت من السراج فاذا هی دنانیر حمر و صفر، فأوَّل دینار وقع بیدی و رأیت نقشه کان علیه: «یا ابا محمّد الدَّنانیر خمسون: ستّةٌ و عشرون منها لقضاء دینک و اربعة و عشرون لنفقة عیالک، فلمّا اصبحت فتّشت الدناینر فلم اجد ذلک الدِّینار، و اذا هی لا ینقص شیئا. (العیون ج 2/218 البحار ج 49/38)

وارد شدم حضرت رضا علیه السلام شروع به سخن نمود و فرمود: «ای ابو محمّد! ما حاجت تو را دانستیم و دین تو را به عهده گرفتیم.» و چون شب شد غذایی آوردند و من خدمت آن حضرت افطار نمودم. پس امام علیه السلام فرمود:

شب را می مانی یا به خانه خود می روی؟» گفتم: ای مولای من!اگر حاجت من داده شود بهتر است که از خدمت شما مرخص شوم. پس امام علیه السلام از زیر فرشی که بر آن نشسته بود مشتی از پول برداشت و به من داد و چون خارج شدم و خود را به نور چراغ رساندم دیدم دینارهای زرد و سرخ است و اولین دیناری که به آن برخورد نمودم بر آن نوشته شده بود: «ای ابو محمّد! این دینارها پنجاه عدد می باشد، با بیست و شش عدد آن دین خود را ادا کن و بیست و چهار عدد دیگر آن را خرج نفقه عیال خود نما.» و چون صبح شد و دینارها را زیر و رو نمودم آن دینار را نیافتم و چیزی هم از عدد آنها کم نشده بود.

(1)3- در همان کتاب از عبداللّه مغیره نقل شده که گوید: من از واقفیه بودم

ص:73


1- (1)3- و فیه: علیُّ بن الحسین بن شاذویه، عن محمّد الحمیری، عن أبیه، عن محمّد ابن عیسی بن عبید، عن الحسن بن علی بن فضّال، قال: قال لنا عبداللّه بن المغیرة کنت واقفیّا و حججت علی ذلک، فلمّا صرت بمکّه اختلج فی صدری شی ء فتعلّقت بالملتزم ثمَّ قلت: اللّهمَّ قد علمت طلبتی و ارادتی فأرشدنی الی خیر الادیان، فوقع فی نفسی أن آتی الرّضا علیه السلام فأتیت المدینة. فوقفت ببابه فقلت للغلام: قل لمولاک رجل من أهل العراق بالباب، فسمعت نداءه علیه السلام و هو یقول: ادخل یا عبداللّه بن المغیرة، فدخلت فلمّا نظر الیَّ قال: قد أجاب اللّه دعوتک و هداک لدینه، فقلت: أشهد أنّک حجّة اللّه و أمین اللّه علی خلقه.(العیون ج 2/219 البحار ج 49/39)

[کسانی که به امامت حضرت رضا علیه السلام معتقد نیستند] و با این عقیده بودم که به حج رفتم و چون به مکّه رسیدم چیزی بر قلبم خطور نمود و کنار کعبه به ملتزم پناهنده

شدم و گفتم: خدایا، تو نیّت و خواسته مرا می دانی، مرا به بهترین ادیان راهنمایی کن. پس ملهم شدم که خدمت امام هشتم علیه السلام بروم و چون به مدینه رسیدم به در خانه آن حضرت رفتم و به غلام آقا گفتم: به مولای خود بگو: مردی از اهل عراق بر در خانه است، ناگهان صدای مبارک امام علیه السلام را شنیدم که فرمود:

«وارد شو ای عبداللّه بن مغیره!» و چون وارد شدم امام علیه السلام به من نگاهی نمود و فرمود: «خداوند دعای تو را مستجاب کرد و تو را به دین خود هدایت نمود.» پس من گفتم: شهادت می دهم که شما حجت خدا و امین او بر مردم هستید.

(1)4- در همان کتاب از موسی بن مهران نقل شده که گوید: نامه ای به حضرت رضا علیه السلام نوشتم و از آن حضرت در خواست نمودم که در حق فرزندم دعا بفرماید. پس آن حضرت در پاسخ من نوشت: «خداوند فرزند پسر شایسته ای به تو خواهد داد.» پس آن فرزند اول از دنیا رفت و خداوند فرزند پسر دیگری به من عطا فرمود.

(2)5- در همان کتاب از محمّد بن فضیل نقل شده که گوید: من چون در منطقه

ص:74


1- (1)4- العیون: العطّار، عن أبیه، عن محمّدبن عیسی، عن موسی بن مهران أنّه کتب الی الرّضا علیه السلام یسأله أن یدعو اللّه لابن له فکتب علیه السلام الیه «و هب اللّه لک ذکرا صالحا» فمات ابنه ذلک و ولد له ابن. (العیون ج 2/221 البحار ج 49/42)
2- (2)5- و فیه: الوارَّاق، عن سعد، عن النهدیّ، عن محمّدبن الفضیل قال: نزلت ببطن مرّ فأصابنی العرق المدینی فی جنبی و فی رجلی، فدخلت علی الرّضا علیه السلام بالمدینة فقال: مالی أراک متوجّعا؟ فقلت انّی لمّا أتیت بطن مرّ أصابنی العرق المدینیُّ فی جنبی و فی رجلی فأشار علیه السلام الی الّذی فی جنبی تحت الابط، فتکلّم بکلام و تفل علیه ثمَّ قال علیه السلام لیس علیک بأس من هذا، و نظر الی الّذی فی رجلی فقال: قال أبوجعفر علیه السلام من بلی من شیعتنا ببلاء فصبر کتب اللّه عزَّوجلَّ له مثل أجر ألف شهید فقلت فی نفسی: لا أبرء و اللّه من رجلی أبدا، قال الهیثم: فمازال یعرج منها حتّی مات. (المصدر و رواها فی البحار ج 49/42)

بطن مرّ وارد شدم در پهلو و پای من بیماری عصبی به نام (عرق مدینی) عارض شد. پس در مدینه خدمت امام رضا رسیدم امام علیه السلام فرمود: «تو را بیمار می بینم؟» گفتم: آری، چون به بطن مّر رفتم این بیماری در پهلو و پای من پیدا شد.» پس امام علیه السلام اشاره ای به پهلوی من نمود و چیزی گفت و آب دهان مبارک خود را به آن محل انداخت و فرمود: «تو را از این باکی نیست.» و چون به پای من نگاه نمود، فرمود: «جدّم امام باقر علیه السلام می فرمود: هر کس از شیعیان ما به بلایی مبتلا شود و بر آن صبر

کند خداوند عزّ و جلّ اجر هزار شهید را برای او می نویسد.» پس من پیش خود گفتم: به خدا سوگند، بیماری پای من بر طرف نخواهد شد.

میثم می گوید: محمّد بن فضیل پیاپی از درد آن پای خود می لنگید تا از دنیا رفت.

[هدایت مخالفین به دست امام رضا علیه السلام ]

(1)6- علاّمه مجلسی در کتاب بحار، از خرایج، از صفوان بن یحیی نقل

ص:75


1- (1)6- البحار عن الخرایج: روی عن صفوان بن یحیی قال: کنت مع الرِّضا علیه السلام بالمدینة فمرَّ مع قوم بقاعد فقال: هذا إمام الرافضة، فقلت له: أما سمعت ما قال هذا القاعد؟ قال علیه السلام : نعم، إنّه مؤمن مستکمل الایمان فلمّا کان باللّیل دعا علیه فاحترق دکّانه و نهب السرَّاق ما بقی من متاعه فرأیت من الغدبین یدی أبی الحسن خاضعا مستکینا فأمرله بشی ء ثمَّ قال: یا صفوان أما إنّه مؤمن مستکمل الایمان و ما یصلحه غیر ما رأیت. (البحار ج 49/55)

نموده که گوید: من در مدینه در کنار حضرت رضا علیه السلام بودم که آن حضرت با عده ای که همراه او بودند به شخصی بر خورد نمودند که [در دکّان خود] نشسته بود و چون چشم او به امام رضا علیه السلام افتاد گفت: این امام رافضی هاست صفوان می گوید: من به امام علیه السلام گفتم: شنیدید این شخص چه گفت؟ امام علیه السلام فرمود: «آری، او شخص با ایمانی است و ایمان او کامل است.»

چون شب شد امام علیه السلام به او نفرین نمود و دکّان او سوخت و باقی مانده آن را نیز دزدها به سرقت بردند. صفوان می گوید: فردای آن روز دیدم آن مرد با حال خضوع و بیچارگی مقابل امام هشتم علیه السلام نشسته است. امام علیه السلام دستور دادند که به او چیزی بدهند و سپس به من فرمودند: «او مؤمن مستکمل الایمان است و او را جز آنچه دیدی اصلاح نکرد.»

(1)7- در همان کتاب، از محمّد بن زید رازی نقل شده که می گوید: هنگامی که

ص:76


1- (2)7- و فیه عنه: روی عن محمّد بن زید الرازی قال: کنت فی خدمة الرضا علیه السلام لمّا جعله المأمون ولیَّ عهده، فأتاه رجل من الخوارج فی کفّه مدیة مسمومة، و قد قال لاصحابه: و اللّه لآتینَّ هذا الّذی یزعم أنّه ابن رسول اللّه، و قد دخل لهذا الطاغیة فیما دخل، فأسأله عن حجّته، فان کان له حجّة و الاّ أرحت النّاس منه. فأتاه و استأذن علیه، فأذن له فقال له أبوالحسن: اجیبک عن مسألتک علی شریطة تفی لی بها، فقال: و ما هذه الشریطة؟ قال ان أجبتک بجواب یقنعک و ترضاه تکسر الّذی فی کمّک و ترمی به، فبقی الخارجیُّ متحیّرا و أخرج المدیة وکسرها.

مأمون حضرت رضا علیه السلام را ولی عهد خود نمود من نیز نزد آن حضرت بودم که مردی از خوارج در حالی که کارد مسمومی را در آستین خود پنهان نموده بود بر امام علیه السلام وارد شد.

آن مرد به رفقای خود گفته بود: «به خدا سوگند، من نزد این آقا که خود را فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله می داند و در حکومت این طاغی یعنی مأمون الرشید داخل شده است خواهم رفت و دلیل این عمل را از او طلب خواهم نمود و اگر دلیلی بر عمل خود بیان نکرد مردم را از دست او راحت خواهم کرد و او را از بین خواهم برد.»

(1)پس آن مرد خدمت امام علیه السلام آمد و اجازه خواست و آن حضرت به او اجازه داد و فرمود: به یک شرط «سؤال تو را پاسخ می دهم.» آن مرد گفت: آن شرط چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «این که اگر جواب قانع کننده ای به تو دادم آنچه را در آستین

ص:77


1- (1)ثمَّ قال: أخبرنی عن دخولک لهذا الطاغیة فیما دخلت له، و هم عندک کفّار؟ و أنت ابن رسول اللّه ما حملک علی هذا؟ فقال أبو الحسن: أرأیتک هؤلاء أکفر عندک أم عزیز مصر و أهل مملکته؟ ألیس هؤلاء علی حال یزعمون أنّهم موحّدون و اولئک لم یوحّدوا اللّه و لم یعرفوه؟ یوسف بن یعقوب نبیّ ابن نبیّ قال للعزیز: و هو کافر«اجعلنی علی خزائن الاَّرض إنّی حفیظ علیم» و کان یجالس الفراعنة و أنا رجل من ولد رسول اللّه صلی الله علیه و آله أجبرنی علی هذا الامر و أکرهنی علیه فما الّذی انکرت و نقمت علیَّ؟ فقال: لا عتب علیک انّی اشهد انّک ابن نبیّ اللّه و أنّک صادق. (البحار ج 49/55 الخرایج 245)

گرفته ای بشکنی و دور بیندازی.» آن مرد خارجی متحیر ماند و کارد خود را شکست و دور انداخت و گفت: چرا شما داخل حکومت این طاغی، یعنی مأمون الرشید، شده ای؛ در حالی که آنان را کافر می دانی و فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله هستی؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود: اینها نزد تو کافرترند یا عزیز مصر و اهل مملکت او؟ آیا اینها خود را موحّد و خداپرست نمی دانند؟ در حالی که عزیز مصر و مردم او نه موحّد بودند و نه خدایی را می شناختند و یوسف بن یعقوب پیامبر و پیامبرزاده بود

و به عزیز مصر گفت: «مرا خزانه دار زمین قرار ده، همانا من دانا و حافظ [خزانه[ خواهم بود.» [یوسف علیه السلام این گونه] با کفار و فراعنه مجالست می نمود. من نیز مردی از فرزندان رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم که این مرد، یعنی مأمون، مرا بر این کار اکراه و اجبار نموده است.»

سپس فرمود: «با توجه به آنچه شنیدی برای چه به من اعتراض می کنی و مرا دشمن می داری؟» آن مرد گفت: ملامتی بر شما نیست و من شهادت می دهم که شما راستگو و فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله هستید.

(1)8- علاّمه مجلسی در کتاب بحار، از کتاب مشارق الانوار بِرسی نقل نموده که گوید: مردی از واقفیه تعدادی مسأله مشکل را در طوماری جمع آوری نمود و با

ص:78


1- (1)8- البحار عن الخرایج: وروی البرسیُّ فی مشارق الانوار أنَّ رجلاً من الواقفة جمع مسایل مشکلة فی طومار و قال فی نفسه: إن عرف الرّضا علیه السلام معناه فهو ولیُّ الامر فلمّا أتی الباب، وقف لیخفَّ المجلس، فخرج الیه الخادم و بیده رقعة فیها جواب مسائله بخطّ الامام علیه السلام فقال له الخادم: أین الطومار؟ فأخرجه فقال له: یقول لک ولیُّ اللّه: هذا جواب ما فیه فأخذه و مضی.(البحار ج 49/71)

خود گفت: اگر حضرت رضا علیه السلام پاسخ آنها را بداند امام خواهد بود. او چون به در خانه امام علیه السلام رسید توقف نمود تا اطراف آن حضرت خلوت شود. در این هنگام خادم حضرت رضا علیه السلام بیرون آمد و پاسخ مسایل او را به خط مبارک امام علیه السلام به دست او داد و گفت: طومار چه شد؟ آن مرد طومار را بیرون آورد و به خادم داد. خادم گفت: ولیّ خدا می فرماید اینها پاسخ سوالات تواست. پس او آنها را گرفت و بازگشت.

(1)9- در همان کتاب روایت شده است: روزی حضرت رضا علیه السلام در مجلس خود فرمود: «لااله الاّاللّه» فلانی از دنیا رفت!» سپس کمی صبر نمود و فرمود: «لااله الاّ اللّه»، او را غسل دادند و کفن کردند و به سوی قبر بردند!» باز اندکی صبر نمود و فرمود: «لا اله الاّ اللّه»، او را داخل قبر نمودند و چون از پروردگار او سوال

کردند پاسخ داد، سپس از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از او سؤال کردند و او پاسخ داد و چون از مسأله امامت سؤال کردند امامان و اوصیای پیامبر علیه السلام را شماره نمود و به من که رسید سکوت کرد. چرا به امامت من اعتراف نکرد؟» راوی حدیث می گوید: آن مرد متوفیّ از واقفیه بود.

ص:79


1- (2)9- و فیه: قال: وروی أنّه علیه السلام قال یوما فی مجلسه لااله الاّ اللّه، مات فلان، فصبر هنیئة و قال: لااله الااللّه غسّل و کفّن و حمل الی حفرته، ثمَّ صبر هنیئة و قال: لا اله الاّ اللّه وضع فی قبره و سئل عن ربّه فأجاب ثمَّ سئل عن نبیّه فأقرَّ ثمَّ سئل عن امامه فعدَّهم حتّی وقف عندی فما باله وقف، و کان الرَّجل واقفیّا.(البحار ج 49/71)

[خبر دادن حضرت رضا علیه السلام از مرگ ابو حمزه بطائنی]

(1)10- علاّمه مجلسی در کتاب بحار، از مناقب، از حسن بن علی و شاء نقل نموده که گوید: حضرت رضا علیه السلام هنگامی که در مرو خراسان بود روزی مرا خواست و فرمود: «علیّ بن ابی حمزه بطائنی امروز از دنیا رفت و در همین ساعت او را به خاک سپردند و دو ملک مأمور قبر به او گفتند: خدای تو کیست؟ او گفت: اللّه. گفتند: پیامبر تو کیست؟ او گفت: محمّد صلی الله علیه و آله . به او گفتند: امام و ولیّ تو کیست؟ او گفت: علیّ بن ابی طالب علیه السلام . به او گفتند: بعد از او امام تو کیست؟ او گفت: امام حسن علیه السلام . گفتند: بعد از او امام تو کیست؟ او گفت: امام حسین علیه السلام . گفتند! بعد از او امام تو کیست؟ او گفت: علی بن الحسین علیه السلام گفتند: بعد از او امام تو کیست؟ او گفت: محمدبن علی علیه السلام گفتند: بعد از او امام تو کیست؟ او گفت:

ص:80


1- (1)10- فی البحار عن المناقب: الحسن بن علیِّ الوشّاء قال: دعانی سیّدی الرِّضا علیه السلام بمرو، فقال: یا حسن مات علیُ بن أبی حمزة البطائنیُّ فی هذا الیوم و ادخل فی قبره السّاعة، و دخلا علیه ملکا القبر فسألاه من ربّک؟ فقال: اللّه، ثمَّ قالا: من نبیّک؟ فقال: محمّد فقالا: من ولیّک؟ فقال: علیّ بن ابی طالب قالا: ثمّ من؟ قال: الحسن، قالا: ثمَّ من؟ قال: الحسین، قالا: ثمَّ من؟ قال: علیّ بن الحسین قالا: ثمّ من؟ قال: محمّد بن علیّ قالا: ثمّ من؟ قال: جعفربن محمّد، قالا: ثمّ من؟ قال: موسی بن جعفر قالا: ثمّ من؟ فلجلج فزجراه و قالا: ثمَّ من؟ فسکت، فقالا له: أفموسی بن جعفر أمرک بهذا، ثمَّ ضرباه بمقعمة من نار فألهبا علیه قبره الی یوم القیامة، قال: فخرجت من عند سیّدی فورَّخت ذلک الیوم فما مضت الأیّام حتّی وردت کتب الکوفیّین بموت البطائنیِّ فی ذلک الیوم و أنّه ادخل قبره فی تلک السّاعة. (المناقب ص 338 البحار ج 49/58)

محمد بن علی علیه السلام گفتند: بعد از او امام تو کیست: او گفت: جعفر بن محمد علیه السلام .

آن دو ملک گفتند: بعد از موسی بن جعفر امام تو کیست؟ او به لکنت زبان افتاد و چیزی نگفت. پس او را زجر دادند و گفتند: بعد از موسی بن جعفر امام تو کیست؟ پس او سکوت نمود. به او گفتند: آیا موسی بن جعفر به تو دستور داده که سکوت کنی؟ و سپس گرزی از آتش بر او زدند و قبر او را تا قیامت پر از آتش نمودند.»

حسن بن علیّ بن و شاء می گوید: چون این سخنان را از امام خود شنیدم تاریخ آن روز را ثبت نمودم تا این که نامه های اهل کوفه به خراسان رسید و در آنها نوشته شده بود که در همان روزی که امام علیه السلام خبر داده بودند علیّ بن ابی حمزه بطائنی مرده بوده و در همان ساعت که فرموده بود او را دفن کرده اند.

[مقام حضرت رضا علیه السلام نزد ملائکه]

(1)11- علاّمه مجلسی در کتاب بحار، از مفید بن جنید شامی نقل نموده که گوید: خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم و گفتم: در باره شما و احوال

ص:81


1- (1)11- و فی البحار عن کتاب النجوم: باسنادنا الی محمّدبن جریر الطبری یرفعه باسناده الی مفید بن جنید الشامیّ قال: دخلت علی علیِ بن موسی الرّضا علیه السلام فقلت له: قد کثر الخوض فیک و فی عجائبک فلوشئت أتیت بشی ء وحدّثته عنک؟ فقال: و ما تشاء؟ قال تحیی لی أبی و امّی فقال: انصرف الی منزلک فقد أحییتهما فانصرفت و اللّه و هما فی البیت أحیاء فأقاما عندی عشرة أیّام ثمّ قبضهما اللّه تبارک و تعالی.(البحار ج 49/60)

شگفت انگیزتان زیاد سخن گفته می شود [و چون برای بعضی از مردم قابل تحمل نیست [اگر صلاح می دانید اثر و معجزه بالغه ای از شما ظاهر گردد که من آن را برای مردم نقل کنم[تا برای کسی ابهامی باقی نماند [حضرت رضا علیه السلام فرمود: «چه [معجزه ای [می خواهی؟» مفیدبن جنید می گوید: به آن حضرت گفتم: می خواهم پدر و مادر من را زنده کنید! امام علیه السلام فرمود: «به منزل خود برگرد من آنان را زنده نمودم!»

مفید می گوید: به خدا سوگند، چون من به منزل خود بازگشتم پدر و مادر من در خانه من نشسته بودند و ده روز هم زنده بودند و سپس خداوند آنان را دوباره قبض روح نمود.

(1)12- در همان کتاب، از کشف الغمه، از محمّد بن طلحه نقل شده که گوید: از

مناقب [و معجزات] آن حضرت این است که چون مأمون الرشید او را به عنوان ولی عهد و خلیفه بعد از خود معرفی نمود برای عده ای که اطراف مأمون بودند ناگوار شد و ترسیدند با این عمل خلافت از بنی عباس به بنی هاشم منتقل شود، از این رو، نسبت به حضرت رضا علیه السلام کراهت پیدا کردند.

ص:82


1- (2)12- و فی البحار عن کشف الغمّة: قال محمّد بن طلحة: من مناقبه علیه السلام أنّه لمّا جعل المأمون الرّضا علیه السلام ولیَّ عهده و أقامه خلیفة من بعده کان فی حاشیة المامون اناس کرهوا ذلک و خافوا خروج الخلافة عن بنی العبّاس وردِّها الی بنی فاطمة علی الجمیع السّلام فحصل عندهم من الرِّضا علیه السلام نفور، و کان عادة الرِّضا علیه السلام إذا جاء إلی دار المأمون لیدخل علیه یبادر مَن بالدِّهلیز من الحاشیة إلی السّلام علیه و رفع الستر بین یدیه لیدخل، فلمّا حصلت لهم النّفرة عنه تواصوا فیما بینهم و قالوا:

(1)هر گاه آن حضرت می خواستند بر مأمون وارد شوند خدّامی که در دهلیز و ورودی کاخ مأمون بودند بر آن حضرت سلام می کردند و پرده ها را بالا می گرفتند تا او وارد شود. و چون این خدّام از تعیین امام علیه السلام به ولایت عهدی مأمون کراهت پیدا کرده بودند به یکدیگر سفارش کردند که دیگر به حضرت رضا احترام نگذارند و پرده ای را برای او بالا نگیرند.

ولی چون حضرت رضا علیه السلام بعد از آن وارد شدند آنان بی اختیار سلام کردند و طبق عادت پرده ها را بالا گرفتند تا امام علیه السلام وارد خانه مأمون شدند. و پس از رفتن امام علیه السلام یکدیگر را ملامت نمودند که چرا به آنچه بر آن متفق شده بودند عمل نکردند. به همین منظور تصمیم گرفتند در نوبت بعدی که امام علیه السلام نزد مأمون می آیند. به او احترامی نگذارند و پرده ای برای او بالا نگیرند.

روز بعد چون امام علیه السلام وارد شدند آنها ایستادند و سلام کردند ولی پرده ها را برای آن حضرت بالا نگرفتند. در این هنگام خداوند باد شدیدی را فرستاد و پرده ها بیشتر از قبل بالا رفت [و امام علیه السلام از زیر آنها رد شدند] و پس از عبور امام پرده ها به جای خود بازگشت و در بازگشت نیز بادی وزید و پرده ها را بالا برد تا امام علیه السلام خارج شدند و سپس به حال خود باز گشتند.

ص:83


1- (1)إذا جاء لیدخل علی الخلیفة أعرضوا عنه، و لا ترفعوا الستر له فاتّفقوا علی ذلک. فبیناهم قعود إذ جاء الرِّضا علیه السلام علی عادته و لم یملکوا أنفسهم أن سلّموا علیه، و رفعوا الستر علی عادتهم، فلمّا دخل أقبل بعضهم علی بعض یتلاومون کونهم ما وقفوا علی ما اتّفقوا علیه، و قالوا:

(1)آنان [پس از مشاهده این مسأله] به یکدیگر گفتند:با این وضعیت روشن می شود که این مرد نزد خداوند دارای چنان مقام و منزلتی است که باد مسخّر او گردیده، همچنان که مسخّر حضرت سلیمان گردیده بود. بنابراین بهتر است که ما از احترام و خدمت به آن حضرت دریغ نکنیم بلکه بیش از گذشته او را احترام نماییم.

(2)13- در همان کتاب نقل شده است: در خراسان زنی به نام زینب بود که ادعا

ص:84


1- (1)النوبة الآتیة إذا جاء لا نرفعه له فلمّا کان فی ذلک الیوم جاء فقاموا و سلّموا علیه و وقفوا ولم یتبدروا الی رفع الستر فارسل اللّه ریحا شدیدة دخلت فی الستر فرفعته اکثر ممّا کانوا یرفعونه ثمَّ دخل فسکنت الرّیح فعاد إلی ما کان، فلمّا خرج عادت الریح و دخلت فی السّتر و رفعته حتّی خرج، ثمَّ سکنت فعاد السّتر. فلمّا ذهب أقبل بعضهم علی بعض و قالوا: هل رأیتم؟ قالوا: نعم، فقال بعضهم لبعض: یا قوم هذا رجل له عنداللّه منزلة و للّه به عنایة، ألم تروا أنّکم لمّا لم ترفعوا له الستر أرسل اللّه الریح و سخّرها له لرفع الستر کما سخّرها لسلیمان، فارجعوا إلی خدمته فهو خیر لکم، فعادوا إلی ما کانوا علیه وزادت عقیدتهم فیه.
2- (2)13- و فیه عنه ایضا: و منها أنّه کان بخراسان امرأة تسمّی زینب فادَّعت أنّها علویّة من سلالة فاطمة علیهاالسلام ، و صارت تصول علی أهل خراسان بنسبها، فسمع بها علیُّ الرِّضا علیه السلام فلم یعرف نسبها فاُحضرت إلیه فردَّ نسبها و قال: هذه کذّابة، فسفهت علیه و قالت: کما قدحت فی نسبی فأنا أقدح فی نسبک. فأخذته الغیره العلویّة فقال علیه السلام لسلطان خراسان و کان لذلک السّلطان بخراسان موضع واسع، فیه سباع مسلسلة للانتقام من المفسدین یسمّی ذلک الموضع برکة السّباع، فأخذ الرِّضا علیه السلام بید تلک المرأة و أحضرها عند ذلک السّلطان و قال: هذه کذَّابة علی علیّ و فاطمة علیهما السلام و لیست من نسلهما فانَّ من کان حقّا بضعةً من علیّ و فاطمة فانَّ لحمه حرام علی السّباع فألقوها فی برکة السّباع فان کنت صادقة فانَّ السّباع لا تقربها، و إن کانت کاذبة فتفترسها السّباع. فلمّا سمعت ذلک منه قالت:

می نمود که از فرزندان فاطمه و علی علیهما السلام است و به همین سبب بر اهل خراسان افتخار می کرد. پس او را نزد علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام آوردند، آن حضرت نسب او را رد نمود و فرمود: «او دروغگوست.» آن زن با شنیدن این سخنان به امام علیه السلام توهین نمود و گفت: همچنان که شما در نسب من خدشه وارد گردید من نیز در نسب شما خدشه وارد خواهم نمود.

پس حضرت رضا علیه السلام را غیرت علویه فرا گرفت و آن زن را نزد سلطان

خراسان که صاحب قدرت بود و در محلی وسیع به نام «برکة السباع» حیوانات درّنده را برای انتقام از مفسدین جمع کرده بود بردند و فرمودند: «این زن بر علی و فاطمه علیهما السلام افترا بسته و به دروغ خود را از فرزندان آنان می داند، در حالی که فرزند آنان نیست؛ هر کس واقعا پاره تن علی و فاطمه علیه السلام باشد گوشت او بردرّندگان حرام است. پس او را بین این درّندگان بیندازید، اگر راست بگوید آنها آسیبی به او نمی رسانند و اگر دروغگو باشد آنان او را پاره پاره خواهند کرد!»

(1)آن زن با شنیدن این سخنان به امام علیه السلام گفت: اگر شما راست می گویید

ص:85


1- (1)فانزل أنت إلی السّباع فان کنت صادقا فانّها لا تقربک و لا تفترسک، فلم یکلّمها و قام، فقال له ذلک السّلطان: إلی أین؟ قال: إلی برکة السّباع، و اللّه لا نزلنَّ إلیها، فقام السّلطان و النّاس و الحاشیة، و جاؤا و فتحوا باب البرکة فنزل الرّضا علیه السلام و النّاس ینظرون من أعلی البرکة، فلمّا حصل بین السّباع أقعت جمیعها إلی الارض علی أذنابها، و صار یأتی الی واحد واحد، یمسح وجهه و رأسه و ظهره، و السبع یبصبص له هکذا إلی أن أتی علی الجمیع.

خودتان به میان این درندگان بروید! امام علیه السلام پاسخی به او ندادند و بر خواستند تا به میان درّندگان بروند. سلطان گفت: کجا می روید؟ امام علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند، به میان این درّندگان خواهم رفت!» پس سلطان و همراهان و عده ای از مردم برخواستند و درِ «برکة السباع» را باز نمودند و امام علیه السلام داخل آن شدند و مردم مشاهده کردند که همه آن حیوانات درنده مقابل امام علیه السلام روی زمین خوابیدند و امام علیه السلام با دست مبارک خود بر صورت و پشت آنان می کشید و آنان شادی می کردند، سپس از بین آنها بیرون آمدند و به آن سلطان فرمودند:

(1)«باید این زن دروغگو را بین این درّندگان بیندازی تا برای تو روشن شود که دروغ می گوید.» آن زن از رفتن بین آن حیوانات امتناع ورزید ولی به اجبار او را وارد «برکة السباع» کردند و حیوانات درّنده دویدند و او را پاره کردند و خوردند. و آن زن در خراسان به زینب کذّابه مشهور گردید.

ص :86


1- (2)ثمَّ طلع و النّاس یبصرونه. فقال لذلک السّلطان: أنزل هذه الکذَّابة علی علیّ و فاطمة لیتبیّن لک فامتنعت فألزمها ذلک السلطان و أمرأعوانه بالقائها فمذرآها السّباع، و ثبوا الیها و افترسوها، فاشتهر اسمها بخراسان بزینب الکذَّابة، و حدیثها هناک مشهور. (کشف الغمّة ج 3/71 البحار ج 49/61)

[ولایت تکوینی امام علیه السلام و حضور ملائکه در خدمت آن حضرت]

(1)14- علاّمه مجلسی در کتاب شریف بحار، از کتاب مشارق الانوار نقل نموده که حضرت رضا علیه السلام چون وارد خراسان شدند شیعیان آن حضرت از اطراف به او رو آوردند. علیّ بن اسباط نیز از کسانی بود که با هدایا و تحفه هایی حرکت نمود تا خدمت آن حضرت برسد. پس در بین راه دزدها قافله ای را که او بین آنان بود غارت نمودند و اموال و هدایای او را نیز گرفتند و ضربه ای بر صورت او زدند که دندان های مقابل او ریخت.

علیّ بن اسباط به قریه ای بازگشت و چون خوابید حضرت رضا علیه السلام را در خواب دید که به او فرمود: «اندوهی به خود راه مده، اموال و هدایای تو به ما رسید و برای دندان های خود گیاه سعدرا بکوب و در دهان خود بریز [تا دندان های تو باز گردد]!»

ص:87


1- (1)14- و فی البحار عن مشارق الانوار: إنِّ الرّضا علیه السلام لمّا قدم من خراسان توجّهت إلیه الشیعة من الأَطراف و کان علیُّ بن أسباط قد توجّه إلیه بهدایا و تحف، فاُخذت القافلة و اُخذ ماله و هدایاه و ضرب علی فیه فانتثرت نواجده، فرجع إلی قریة هناک فنام فرأی الرّضا علیه السلام فی منامه و هو یقول: لاتحزن إنّ هدایاک و مالک وصلت إلینا و أمّا همّک بثنایاک فخذ من السّعد المسحوق و احش به فاک قال: فانتبه مسرورا و أخذ من السعد و حشا به فاه فردَّ اللّه علیه نواجده، قال: فلمّا وصل إلی الرّضا علیه السلام و دخل علیه، قال: قد وجدتَ ما قلناه فی السعد حقّا فادخل هذه الخزانة فانظر، فدخل فاذا ماله و هدایاه کلّها علاحدته.

علیّ بن ابساط می گوید: با خوشحالی از خواب برخاستم و گیاه سعدرا در دهان ریختم و خداوند دندان های مرا به من باز گرداند و چون خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم فرمود: آنچه در مورد[گیاه] سعد به تو گفتیم اثر آن را دیدی؟ اینک وارد خزانه شو تا هدایا و تحفه های خود را نیز بیابی!» علیّ بن اسباط می گوید: چون وارد خزانه شدم همه اموال و هدایای خود را مشاهده کردم.

(1)15- در همان کتاب، از دعوات راوندی، از حضرت جواد علیه السلام نقل شده که می فرماید: «مردی از اصحاب حضرت رضا علیه السلام بیمار شد. و آن حضرت او را عیادت نمود و فرمود: حالت چطور است؟ آن مرد گفت: من در این بیماری مرگ را ملاقات کردم. امام علیه السلام فرمود: مرگ چگونه بود؟ او گفت: بسیار سخت و دردناک بود. امام علیه السلام

ص:88


1- (1)15- و فیه عن دعوات الراوندی: عن محمّدبن علی علیه السلام قال: مرض رجل من أصحاب الرضا علیه السلام فعاده فقال: کیف تجدک؟ قال: لقیت الموت بعدک، یرید ما لقیه من شدّة مرضه فقال: کیف لقیته قال: شدیدا ألیما قال: مالقیته انّما لقیت ما یبدؤک به ویعرّفک بعض حاله انّماالنّاس رجلان: مستریح بالموت و مستراح منه فجدّد الایمان باللّه و بالولایة تکن مستریحا ففعل الرجل ذلک ثمَّ قال: یا ابن رسول اللّه هذه ملائکة ربّی بالتحیّات والتّحف یسلّمون علیک و هم قیام بین یدیک فائذن لهم فی الجلوس فقال الرّضا علیه السلام اجلسوا ملائکة ربّی ثمَّ قال للمریض: سلهم اُمروا بالقیام بحضرتی؟ فقال المریض: سألتهم فذکروا انّه لوحضرک کلّ من خلقه اللّه من ملائکته لقاموا لک ولم یجلسوا حتّی تأذن لهم هکذا أمرهم اللّه عزّوجلّ ثمَّ غمض الرجل عینیه و قال: السلام علیک یابن رسول اللّه هذا شخصک ماثل لی مع أشخاص محمّد علیه السلام و من بعده من الائمّة و قضی الرجل. (البحار ج 49/72)

فرمود: تو مرگ را ندیده ای بلکه بعضی از مقدمات آن را دیده ای. سپس فرمود:

مردم در مسأله مرگ دو دسته هستند:[برای] یک دسته مرگ آغاز راحتی است و دسته [دیگر] با مرگ از گناهان خود پاک می شوند. تو ایمان به خدا و ولایت ما را در خود تجدید کن تا راحت شوی.» پس آن مرد چنین کرد و سپس گفت:ای فرزند رسول خدا! آلان ملائکه پروردگار اینجا حاضرند و مؤدب مقابل شما ایستاده و بر شما تحیت و سلام می فرستند، به آنان اجازه جلوس بدهید.»

حضرت رضا علیه السلام فرمود ای ملائکه پروردگار من! بنشینید!» سپس به آن بیمار فرمود: «از آنان سؤال کن آیا از طرف خداوند مأمورند که مقابل من بایستند؟» پس آن شخص محتضر گفت: آنان می گویند که اگر جمیع مخلوق خدا خدمت شما بیایند باید همگی در مقابل شما بایستند تا وقتی که شما به آنان اجاره جلوس بدهید، خداوند چنین به آنان امر نموده است.

این را گفت و چشم خود را بست و گفت: السلام علیک یابن رسول اللّه الآن شخص شما با حضرت محمد و امامان دیگرعلیهم السلام نزد من حاضر هستند. و

سپس از دنیا رحلت نمود.

توصیف حضرت رضا علیه السلام از مقام امام و امامت در اسلام

(1)مؤلف گوید: مقام امامت بالاتر از مقام نبوت است. خداوند حضرت

ص:89


1- (1)وصفه علیه السلام الامامة و الامام و منزلته فی الإسلام فی تحف العقول: قال عبدالعزیز بن مسلم (عدّه علماء الرجال من أصحاب الرضا علیه السلام و حسنّوا حاله).: کنّا مع الرضا علیه السلام بمرو فاجتمعنا فی المسجد الجامع بها فأدار النّاس بینهم أمر الامامة، فذکروا کثرة الاختلاف فیها، فدخلت علی سیّدی و مولای الرضا علیه السلام فاعلمته بما خاض النّاس فیه، فتبسّم علیه السلام .

ابراهیم علیه السلام را بعد از مقام نبوت و مقام خلیل الرحمان بودن به مقام امامت مفتخر فرمود و چون سئوال نمود که آیا ذریه او نیز به مقام امامت می رسند؟ خطاب آمد: «مقام امامت عهدی الهی است و به ستمکاران نمی رسد.»

چراکه مقام نبوت و امامت، خلافت و جانشینی از خداوند است در روی زمین و تعیین آن انتخابی نیست و امام نیز همانند پیامبر فقط از طرف خداوند تعیین می شود. حتی خداوند به پیامبران خود نیز اجازه نداده که از پیش خود امام و جانشینی برای خود تعیین نمایند، زیرا آنان باطن افراد را نمی دانند تا بتوانند افراد صالح را از غیر صالح تشخیص دهند. جز آن که از طرف خداوند مأمور به تعیین باشند.

حضرت موسی علیه السلام طبق روایتی که از حضرت بقیه الله عجّل اللّه فرجه الشریف نقل شده در انتخاب خود اشتباه نمود؛ همان گونه که خداوند در قرآن فرموده است: «واختار موسی من قومه سبعین رجلاً لمیقاتنا». بر اساس این آیه حضرت موسی علیه السلام با دقت نظر خود و با دارا بودن مقام نبوت و وفور عقل هفتاد نفر از بهترین افراد قوم خود را برای میقات الهی انتخاب نمود ولی آنان شایسته آن مقام نبودند و به پیامبر خود گفتند:

ما تو را نمی پذیریم و به تو ایمان نمی آوریم تا خدای خود را به چشم ببینیم و خداوند نیز آنان را هلاک نمود. سپس «حضرت بقیه اللّه(عج) فرمود: اگر چنین پیامبری در انتخاب خود اشتباه کند دیگران چگونه می توانند با عدم اطلاع از باطن

ص:90

افراد و شرایط لازم مقام امامت کسی را به عنوان امام و خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله تعیین نمایند؟»

به همین دلیل است که تاکنون هر کس را مردم به عنوان امام تعیین کرده اند صلاحیت امامت را نداشته است. برای روشن شدن این موضوع باید به بیان مبسوط حضرت رضا علیه السلام توجه نمود.

(1)صاحب کتاب تحف العقول، از عبدالعزیز بن مسلم - که علمای رجال او را تحسین نموده اند - نقل نموده که گوید: ما در مسجد جامع مرو خراسان خدمت حضرت رضا علیه السلام بودیم و مردم در مسأله امامت زیاد سخن گفتند و اختلافات زیادی را بازگو کردند تا این که من خدمت آقا و مولای خود حضرت رضا علیه السلام رسیدم و سخنان و اختلافات آنان را در مسأله امامت مطرح نمودم. امام علیه السلام تبسّم نمود و

ص:91


1- (1)ثمَّ قال علیه السلام یا عبدالعزیز جهل القوم و خُدعوا عن أدیانهم، انّ اللّه جلّ و عزّ لم یقبض نبیّه صلی الله علیه و آله حتّی اکمل له الدّین و انزل علیه القرآن فیه تبیان کلّ شی ء و بیّن فیه الحلال و الحرام و الحدود و الأحکام و جمیع ما یحتاج الیه الناس جملاّ، فقال: «ما فرّطنا فی الکتاب من شی ء (سورة الانعام آیة 38)». و أنزل علیه فی حجّة الوداع و هو آخر عمره صلی الله علیه و آله «الیوم أکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» (سورة المائدة آیة 5). و أمر الامامة من کمال الدّین. و لم یمض صلی الله علیه و آله حتّی بیّن لامتّه معالم دینه و أوضح لهم سبلهم و ترکهم علی قصدالحقّ و أقام لهم علیّا علیه السلام علما و إماما، و ما ترک شیئا ممّا تحتاج إلیه الأمّة إلاّ و قد بیّنه. فمن زعم أنّ اللّه لم یکمل دینه فقد ردّ کتاب اللّه، و من ردّ کتاب اللّه فقد کفر. هل یعرفون قدر الامامة و محلّها من الامّة؟ فیجوز فیها اختیارهم؟

سپس فرمود:

«ای عبدالعزیز! این مردمِ نادان در دین خود فریب خوردند. همانا خدای عزّوجلّ پیامبر خود را از میان مردم نبرد جز آن که دین خود را کامل و قرآن را که حاوی جمیع حقایق است بر او نازل و حلال و حرام و حدود و احکام و جمیع آنچه مردم به آن نیازمند هستند را در آن بیان نمود و فرمود: «ما در این قرآن همه حقایق را بیان کردیم و چیزی از آن را فرو گذار نکردیم.»

خداوند در سال آخر عمر شریف پیامبر خود صلی الله علیه و آله در حجة الوداع فرمود: «امروز من دین شما را کامل و نعمت خود را بر شما تمام و اسلام را برای شما

پسندیدم.» از این رو امامت کمال دین است و پیامبر از دنیا رحلت ننمود تا آن که معالم و معارف دین را برای امت خود بیان فرمود: راه راست و طریق حق را روشن ساخت و در آن سال (حجّة الوداع) علی علیه السلام را به عنوان امام و نشانه حق معرفی کرد و آنچه مردم به آن نیازمند بودند را نیز بیان نمود.

(1)پس کسی که گمان کند خداوند دین خود را کامل نکرده [و کار امت را به

ص:92


1- (1)إنّ الامامة خصّ بها إبراهیم الخلیل علیه السلام بعدالنبوّة و الخلّة مرتبة ثالثة و فضیلة شرّفه بها و أشاد بها ذکره، فقال جلّ و عزّ: «و اذا ابتلی ابراهیم رَبّه بکلمات فأتّمهنّ قال انّی جاعلک للنّاس اماما»، قال الخلیل سرورابها: «و من ذرّیتی قال: لا ینالل عهدی الظالمین» (سورة البقره آیة 124). فابطلت هذه الآیة إمامة کلّ ظالم الی یوم القیامة و صارت فی الصفوة. ثمَّ أکرمها اللّه بأن جعلها فی ذریّة أهل الصفوة والطهارة، فقال: «و وهبنا له اسحاق و یعقوب نافلة و کلاًّ جعلنا صالحین» «و جعلناهم أئمّة یهدون بأمرنا و أوحینا الیهم فعل الخیرات و إقام الصلاة و إیتاء الزکاة و کانوا لنا عابدین» (سورة البقره آیة 124). فلم تزل ترثها ذرّیته علیه السلام بعض عن بعض قرنا فقرنا حتّی ورثها النّبی صلی الله علیه و آله ، فقال اللّه: «انّ اولی النّاس بابراهیم للذین اتبّعوه و هذا الّنبیّ و الذین آمنوا» (سورة آل عمران آیة 67). فکانت لهم خاصّة فقلّدها النّبیّ صلی الله علیه و آله علیّا علیه السلام ، فصارت فی ذرّیته الاصفیاء الذین آتاهم العلم و الایمان و ذلک قوله: «وقال الذین اوتوا العلم و الایمان لقد لبثتم فی کتاب اللّه الی یوم البعث فهذا یوم البعث و لکنّکم کنتم لا تعلمون (سورة الروم آیة: 56). علی رسم ماجری و ما فرضه اللّه فی ولده الی یوم القیامة. إذ لا نبیّ بعد محمّد صلی الله علیه و آله فمن أین یختار هذه الجهّال الامامة بآرائهم؟!

مصلحت اندیشی آنان واگذارده او] سخن خدا را در قرآن رد نموده است و هرکس سخن خدا را رد نماید کافر شده است.» سپس فرمود: «آیا مردم منزلت و مقام امامت و موقعیت آن را بین مردم می دانند تا انتخاب آنان در مسأله امامت صحیح باشد؟ سپس فرمود: امامت مقامی است که خداوند بعد از مقام نبوت و خلیل خدا بودن به عنوان مرتبه سوم مخصوص ابراهیم خلیل علیه السلام نموده است و آن فضیلتی است که خداوند به سبب آن به حضرت ابراهیم علیه السلام شرافت داده و نام او را بلند نموده است.

خدای متعال در قرآن می فرماید: «خداوند ابراهیم را به کلماتی آزمود» [و آن کلمات پذیرفتن ولایت و محبت اهل بیت پیامبراسلام صلی الله علیه و آله بود] و چون ابراهیم مقام و منزلت امامان بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله را تا حضرت مهدی پذیرفت و به نهایت رساند خداوند مقام امامت را به او عطا فرمود. پس حضرت ابراهیم علیه السلام از خوشحالی

و مسرّت فرمود: «آیا از ذرّیه من نیز کسی به این مقام نایل می شود؟ خطاب آمد: «عهد امامت به ستمکاران نمی رسد.» و بنابر این آیه امامت هر ظالمی تا قیامت باطل می باشد و مقام امامت در پاکان و معصومین از ذرّیه و اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص:93

منحصر شده است.

(1)پس خداوند مقام امامت را گرامی داشت و آن را در ذریه زبدگان و پاکان قرارداد و فرمود: «ما به فضل خود اسحاق و یعقوب را به ابراهیم عطا نمودیم و آنان را شایسته و صالح قرار دادیم و آنان امامان و رهبرانی هستند که به امر ما هادی مردم می باشند و آنان را به انجام اعمال خیر و اقامه نماز و پرداختن زکات ملهم نمودیم؛ آنان پیوسته ما را عبادت می کنند.»

سپس در آیه دیگر فرمود: «سزاوارترین مردم به ابراهیم پیروان او و این پیامبر صلی الله علیه و آله و [پیروان او] از مؤمنین هستند] و مؤمنین همان امامان دوازده گانه بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله می باشند].»

از این رو رسول خدا صلی الله علیه و آله امامت را بر عهده علی علیه السلام قرار داد و سپس طبق دستور خداوند تا قیامت در ذریه او که پاکان و صاحبان علم و ایمان هستند قرار گرفت و خداوند علم و دانش و ایمان را به علی و فرزندان او عطا نمود. و در باره آنان فرمود: «آنان که علم و دانش و ایمان به آنان داده شد [در روز قیامت به مردمی که وحشت زده از قبرها بیرون می آیند] می گویند: همانا شما طبق نوشته الهی تا قیامت در قبرها به سر برده اید و این است روز بعثت و قیامت که شما به آن علم نداشته اید.

و این [یعنی تعیین امامت در ذریّه پیامبر صلی الله علیه و آله ] به این علت است که بعد از پیامبر اسلام پیامبری نخواهد بود.]

ص:94


1- (1)إنّ الإمامة منزلة الأنبیاء و ارث الأوصیاء، انّ الامامة خلافة اللّه و خلافة رسوله صلی الله علیه و آله و مقام أمیرالمؤمنین علیه السلام و خلاقة الحسن و الحسین علیهما السلام .

سپس فرمود: «با توجه به آنچه گذشت چگونه افراد نادان با فکر خود امام و رهبر تعیین می کنند؟! همانا امامت منزلت انبیاء وارث اوصیا و خلافت خدا و رسول اوست و آن مقام امیرالمؤمنین و امام حسن و امام حسین علیهم السلام است.»

آنگاه فرمود: «امام زمامدار دین و نظام مسلمین و مصلح امور دنیا و عزت مؤمنین است. و اصول و فروع اسلام و تمامیّت نماز و زکات و روزه و حج و جهاد و تأمین و تکثیر درآمدها و صدقات و امضای حدود و احکام و حفظ مرزها و ثغور مسلمین با امام علیه السلام می باشد.»

(1)و فرمود: «تثبیت حلال و حرام الهی و اقامه حدود و دفاع از دین و دعوت به آن با بیان حکمت آمیز و موعظه نیکو و حجت کامل و مؤثر به وسیله امام انجام می شود.» و فرمود: «امام علیه السلام همانند خورشید است که عالم از او منوّر می گردد و کسی را دسترسی به مقام و مرتبه او نیست.»

(2)و فرمود: «امام علیه السلام ماه منیر و چراغ روشن و نور طالع است و همانند ستاره

ص:95


1- (1)إنّ الامام زمام الدّین و نظام المسلمین و صلاح الدّنیا و عزّالمؤمنین. الإمام اُسّ الاسلام النامی و فرعه السامی. بالامام تمام الصلاة و الزکاة والصیام و الحجّ و الجهاد و توفیر الفیی ء و الصدقات و امضاء الحدود و الاحکام و منع الثغور و الأطراف. الامام یحلّل حلال اللّه و یحرّم و حرامه و یقیم حدود اللّه و یذبّ عن دین اللّه و یدعو إلی سبیل اللّه بالحکمة و الموعظة الحسنه و الحجّة البالغة.
2- (2)الامام البدر المنیر و السراج الزاهر و النور الطالع و النجم الهادی فی غیابات الدجی و الدلیل علی الهدی و المنجی من الردی. الامام النار علی الیفاع (الیفاع، التلّ المشرف. و کلّ ما ارتفع من الارض) ، الحار لمن اصطلی و الدلیل فی المهالک، من فارقه فهالک. الإمام السحاب الماطر و الغیث الهاطل و السماء الظلیلة و الأرض البسیطة و العین الغزیرة و الغدیر و الروضة.

دلیلی است که در تاریکی ها و ظلمت ها مردم را از گمراهی نجات می دهد و به راه راست هدایت می نماید.»

و فرمود: «امام علیه السلام همانند آتشی است که بر جای بلندی قرار گرفته باشد که برای گمراهان هادی و برای سرمازدگان حرارت است و هرکس از آن دوری جوید هلاک خواهد شد.»

و فرمود: «امام علیه السلام ، ابر باران زا و باران با برکت و آسمان سایه افکن و زمین پهناور و چشمه جوشان است و همانند آبشار و باغستان [برکت و رحمت او بر مردم جاری] است.»

و فرمود: «امام علیه السلام ] برای مردم] همانند امین رفیق و پدر و برادر مهربان و همانند مادر مهربان و خیرخواه فرزند صغیرخود می باشد و او پناهگاه بندگان خداست.»

(1)و فرمود: «امام علیه السلام امین خدا بین مردم و حجت بر بندگان او و خلیفه و

ص:96


1- (1)الإمام الأمین الرفیق، و الوالد الشفیق و الأخ الشفیق و کالاّم البرّة بالولد الصغیر و مفزع العباد. الإمام أمین اللّه فی أرضه و خلقه، و حجّته علی عباده و خلیفته فی بلاده و الداعی الی اللّه و الذابّ عن حریم اللّه. الإمام مطهّر من الذنوب، مبرّء من العیوب، مخصوص بالعلم، موسوم بالحلم، نظام الدّین و عزّالمسلمین و غیظ المنافقین و بوارالکافرین.

جانشین خداوند بر مردم روی زمین و داعی الی اللّه و حامی حریم الهی می باشد.»

(1)و فرمود:»امام علیه السلام از هر گناهی پاکیزه و از هر عیب و نقصی پاک و مخصوص به علم الهی و متصف به حلم و بردباری است او نظام دین و عزت مسلمین و سبب خشم منافقین و هلاکت کافرین می باشد.»

و فرمود: «امام علیه السلام یگانه شخصیت روزگار است و کسی در مقام و منزلت به او نمی رسد و همتایی ندارد، او دانشمندی است که نظیر و مثل و مانند ندارد و دارای همه کمالات و ارزش هاست؛ در حالی که از کسی کسب کمال نکرده بلکه خداوند کریم او را به آن کمالات مخصوص نموده است.»

سپس فرمود: «[با این اوصاف] چه کسی قادر به معرفت امام و درک حقیقت او می باشد؟ هیهات و هیهات که درک امام در محدوده فهم مردم باشد. [آری،[ عقل ها در فهم او حیران و خطبا از بیان مقام او عاجز و شعرا و ادبا و بلغا و علما از توصیف شأن و مقام او بلکه از درک فضیلتی از فضایل او ناتوان می باشند و همگی در مقابل او اعتراف به عجز و تقصیر دارند پس چگونه می توانند به تمام ابعاد شخصیت او برسند، یا او را توصیف نمایند، یا بتوانند جایگزین او شوند و یا از علم و دانش او بی نیاز باشند؟!

هرگز کسی را نشاید که توان دسترسی به مقام او را داشته باشد، چرا که او

ص:97


1- (2)الإمام واحد دهره، لا یدانیه أحد ولا یعادله عالم و لایوجد له بدل ولاله مثل ولا نظیر. مخصوص بالفضل کلّه من غیر طلب منه ولا اکتساب، بل اختصاص من المفضِّل الوهّاب، فمن ذا یبلغ معرقة الامام أو کنه وصفه؟

مانند ستاره ای است که مردم به او دست نمی یابند و از توصیف او نیز عاجز می مانند.»

(1)آن گاه فرمود: آیا گمان می کنند چنین امامی در غیر آل محمّد صلی الله علیه و آله یافت می شود؟ به خدا سوگند، به خود دروغ گفتند و با فکر باطل خود گمان کردند می توانند به جایگاه بلند امامت دست یابند و چون خواستند خود را به آن مقام و منزلت بلند برسانند به حضیض ذلّت سقوط نمودند و این به این علت بود که خواستند با آرای خود امامی را [که لایق مقام امامت نبود] استوار سازند و او را به امامت بر مردم بگمارند.»

سپس فرمود: چگونه می توانند حق انتخاب امام را داشته باشند در حالی که امام علیه السلام عالم و دانشمندی است که نادانی در او راه ندارد و حافظ و نگهبانی است که

ص:98


1- (1)هیهات هیهات، ضلّت العقول و تاهت الحلوم و حارت الأ لباب وحصرت الخطباء و کلّت الشعراء و عجزت الادباء و عییت البلغاء و فحمت العلماء عن وصف شأنه من شأنه أوفضیلة من فضائله، فأقرّت بالعجز و التقصیر فکیف یوصف بکلّیته، أو ینعت بکیفیّته، أو یوجد من یقوم مقامه، أو یغنی غناه. و أنّی و هو بحیث النجم عن أیدی المتناولین و وصف الواصفین، أیظنوّن أنّه یوجد ذلک فی غیر آل رسول اللّه صلّی اللّه علیه وعلیهم، کذبتهم و اللّه أنفسهم و منّتهم الأباطیل اذا ارتقوا مرتقی صعبا و منزلا دحضا ذلّت بهم إلی الحضیض أقدامهم، اذا راموا إقامة امام بآرائهم و کیف لهم باختیار امام؟ والامام عالم لایجهل وراع (راع ای حافظ للامة. و فی الکافی والعیون (لاینکل) ای لا یضعف و لایجین). لا یمکر، معدن النبوّة لا یغمز (أغمز فیه: عابه وصغرّ من شأنه).

فریب نمی خورد؟ او معدن علم نبوت است که نقصی در آن راه ندارد و کسی از جهت نسب و حسب به او نمی رسد، او شخصیتی است از بیت قریش و زاده هاشم و عترت رسول اللّه صلی الله علیه و آله که خود شرف اشراف است او از نسل عبد مناف و دارای مقام بلند دانش و حلم کامل است او قوی و توانای به امر امامت و عالم به سیاست و مستحق ریاست است او کسی است که اطاعت او واجب و قیام او بر امور مسلمین به امر الهی است و در تمام امور ناصح و خیرخواه مردم است.»

(1)و فرمود: «خداوند پیامبران و اوصیای آنان را توفیق و تسدید می فرماید و از

مخزون علم و حکمت خود به جایی می رساند که دیگران به آن نمی رسند خداوند چنین علم و حکمتی را به دیگران نمی دهد. علم و دانش امام همیشه فوق علم و دانش اهل زمان او خواهد بود؛ چنان که خداوند در قرآن می فرماید: «کسی که هادی و راهنمای حق است سزاوارتر به پیروی است یا کسی که راهی از خود پیش نمی برد جز آن که او را هدایت کنند؟ شما مردم چگونه در این مسأله حکم می کنید؟!»

و فرمود: «خداوند در قصه طالوت علیه السلام می فرماید:» خداوند طالوت را برای [امامت بر [شما برگزید و بر علم و دانش و توان جسمی او افزود و اوست که قدرت [و امامت]را به هر که بخواهد می دهد. و در قصه داوود علیه السلام فرمود: «خداوند به داوود

ص:99


1- (2)فیه بنسب و لا یدانیه ذو حسب، فالبیت من قریش والذروة من هاشم والعترة من الرسول صلی الله علیه و آله (الذروة - بالضم و الکسر: العلو. و من کل شی ء أعلاه). شرف الاشراف والفرع من عبد مناف، نامی العلم، کامل الحلم، مضطلع بالأمر (اضطلع بهذا الأمر: قوی و قدر علیه فکأنه قوی علیه ضلوعه بحمله). عالم بالسیاسة، مستحقّ للرئاسة، مفترض الطاعة. قائم بامراللّه، ناصح لعباداللّه.

سلطنت و حکمت و دانش عطا نمود تا این که داوود [توانست [جالوت را از بین ببرد. و به پیامبر خود صلی الله علیه و آله نیز فرمود: «خداوند قرآن و حکمت را بر تو نازل نمود و آنچه را نمی دانستی به تو تعلیم کرد و همیشه فضل خدا بر تو بزرگ بوده است.» و در باره امامان از عترت و اهل بیت و ذریّه آن حضرت فرمود: «آیا مردم از این که خداوند نسبت به آنان تفضل نموده بر آنان حسد می ورزند؟»

(1)سپس فرمود: «البته خداوند اگر بنده ای را برای امور بندگان خود انتخاب

ص:100


1- (1)إنّ الأنبیاء و الاوصیاء صلوات اللّه علیهم یوفّقهم اللّه و یسدّدهم و یؤتیهم من مخزن علمه و حکمته ما لا یؤتیه غیرهم، یکون علمه فوق علم أهل زمانه. و قد قال اللّه جلّ و عزّ: «أفمن یهدی الی الحقّ أحقّ أن یتّبع أمّن لا یهدّی الاّ أن یهدی فما لکم کیف تحکمون (سورة یونس آیة 35). و قال تعالی فی قصة طالوت: (انّ اللّه اصطفاه علیکم و زاده بسطة فی العلم و الجسم و اللّه یؤتی ملکه من یشاء» (سورة البقرة آیة 247). و قال فی قصّة داود علیه السلام : «و قتل داود جالوت و آتاه اللّه الملک و الحکمة و علّمه ممّایشاء (سورة البقرة آیة 255). و قال لنبیّه صلّی اللّه علیه وآله: «و انزل علیک الکتاب و الحکمة و علّمک ما لم تکن تعلم و کان فضل اللّه علیک عظیما» (سورة النساء آیة 113). و قال فی الأئمة من أهل بیته و عترته و ذریتّه: «أم یحسدون النّاس علی ما آتاهم اللّه من فضله - الی قوله - سعیرا» (سورة النساء آیة 55،57). و انّ العبد إذا اختاره اللّه لأمور عباده شرح صدره لذلک و اودع قلبه ینابیع الحکمة و أطلق علی لسانه فلم یعی بعده بجواب ولم یجد فیه غیر صواب، فهو موفّق مسدّد مؤیّد، قد أمن من الخطا والزلل. خصّه بذلک لیکون ذلک حجّة علی خلقه شاهدا علی عباده، فهل یقدرون علی مثل هذا فیختارونه فیکون مختارهم بهذه الصفة؟!.(تحف العقول ص 322)

(1)نماید به او شرح صدر می دهد و در قلب او چشمه هایی از حکمت را جاری می سازد و زبان او را به آن گویا می نماید که پس از آن از پاسخ هیچ مسأله ای عاجز نماند و سخنی جز صواب نگوید و از طرف خداوند مورد تأیید و تسدید و توفیق و از خطا و لغزش در امان خواهد بود و او را به چنین نعمت هایی مخصوص نموده تا این که او حجت بر مردم و شاهد بر آنان باشد. آیا این مردم قادرند که چنین ارزش هایی را در کسی ایجاد کنند تا او را به امامت انتخاب نمایند و منتخب آنان دارای چنین شرایطی باشد؟!»

مؤلف گوید: معجزات دیگری از حضرت رضا علیه السلام در مسیر حرکت از مدینه به خراسان ظاهر گردیده که به علت ترتیب سیر تاریخی در موضوع تبعید امام علیه السلام از مدینه به خراسان خواهد آمد.

ص :101

ص :102

مناظرات و مباحث اعتقادی

اشاره

ص :103

اشاره

مناظرات حضرت رضا علیه السلام با صاحبان ادیان و ملل

(1)مؤلّف گوید: هدف از بیان مناظرات و بحث هایی که حضرت رضا علیه السلام با اهل ادیان و ملل کرده اند با وجود طولانی بودن آنها _ استفاده از شیوه استدلال های عقلانی و مجادله به نحو احسن و همچنین اعتقادات و باورهای دینی و مذهبی است.

مناظرات حضرت رضا علیه السلام در دوران ولایت عهدی خود مشروح و بی سابقه است. حقیر لازم دانستم که بخشی از این کتاب را به بیان پاره ای از این مناظرات

ص :104


1- (1)مناظرات علی بن موسی الرّضا علیه السلام مع اهل الملل و الادیان معنی هدایة اللّه تعالی و اضلاله لعبده العیون: حدّثنا عبد الواحدبن محمّدبن عبدوس العطار رضی اللّه عنه؛ قال: حدّثنا علیّ بن محمّدبن قتیبة النیشابوری، عن حمدان بن سلیمان بن النیشابوری، قال: سئلت الرضا علیه السلام عن قول اللّه عزّوجلّ: «فمن یرداللّه ان یهدیه یشرح صدره للاسلام»؟ (الانعام. الایة 125) قال علیه السلام : و من یردأن یضلّه یجعل صدره ضیّقا حَرَجا، قال: من یرد اللّه أن یهدیه بایمانه فی الدّنیا الی جنّته و دار کرامته فی الاخرة یشرح صدره للتسلیم للّه و الثقة به و السکون الی ما وعده من ثوابه حتّی یطمئنّ الیه «و من یردان یضلّه» عن جنّته و دار کرامته فی الاخرة لکفره به و عصیانه له فی الدّنیا «یجعل صدره ضیّقا حَرَجا» حتّی یشکّ فی کفره و یضطرب من اعتقاد قلبه حتّی یصیر «کأنّما یصعّد فی السماء کذلک یجعل اللّه الرّجس علی الّذین لایؤمنون». (العیون ج 1/131)

اختصاص دهم.

سخن امام علیه السلام در معنای هدایت و گمراهی

مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون از حمدان بن سلیمان نیشابوری نقل نموده که گوید: از حضرت رضا علیه السلام از معنای آیه شریفه «فمن یرداللّه ان یهدیه یشرح صدره للاسلام» سؤال نمودم، آن حضرت پس از قرائت قسمت دوم آیه، «و من یردان یضلّه یجعل صدره ضیّقا حرجا»، فرمود:

چنانچه خداوند اراده فرماید کسی را در دنیا (به علت قابلیت و خیری که در او می بیند) موفق به ایمان نماید ودر آخرت در بهشت و محل کرامت خود جای

دهد سینه او را برای پذیرش اسلام و تسلیم و اطمینان به وعده های خود باز می نماید [تا حقایق را بپذیرد] و اگر بخواهد کسی را (به علت کفران و نافرمانی اش) از بهشت و دار کرامت خود در آخرت محروم نماید] او را به حال خود وا می گذارد [و سینه او را برای هدایت به اسلام باز نمی گرداند بلکه سینه او را [نسبت به فهم حقایق اسلام] تنگ می نماید به طوری که در اعتقاد خود گرفتار اضطراب و سردر گمی می گردد] و موفق به ایمان نمی شود].

مؤلّف گوید: این سخن در حقیقت بیانگر معنای آیاتی از قرآن است که خداوند در آنها هدایت و اضلال افراد را به خود نسبت می دهد، و افراد ناآگاه گمان می کنند خداوند بدون علت و حکمت عده ای را هدایت می کند و عده ای را گمراه می نماید و با این تصوّر غلط به خدای متعال نسبت جبر می دهند.

حال آن که مساله اختیار یک امر محسوسی است و دادن چنین نسبت به ذات مقدس الهی سوای این که مخالف آیات فراوانی از قرآن است نسبت ظلم به ذات مقدس او

ص :105

نیز می باشد. و البته معلوم است که علت این گونه اشتباهات دوری از معارف و تعالیم اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد و فرقه هایی از مسلمین که از تعالیم و معارف آن بزرگواران بی بهره بوده اند در تمام مسایل خود گرفتار این گونه اشتباه ها و گمراهی ها شده اند.

مناظره حضرت رضا علیه السلام با یکی از منکرین وجود خدا

(1)1- مرحوم صدوق علیه الرحمه، در کتاب عیون، از محمّدبن عبداللّه

ص :106


1- (1)1- مناظرة زیدیق مع الرضا علیه السلام العیون:حدّثنا محمّدبن علی ماجیلویه رضی اللّه عنه قال: حدّثنی عمّی محمّدبن أبی القاسم قال: حدّثنی أبوسمینة محمّدبن علی الکوفی الصیرفی، عن محمّدبن عبداللّه الخراسانی خادم الرضا علیه السلام قال: دخل رجل من الزنادقة علی الرضا علیه السلام و عنده جماعة، فقال له ابوالحسن علیه السلام أرأیت _ (فرضا کما یفرض المحال) ان کان القول قولکم و لیس (ای و الحال انّه لیس کذلک قطعا منّا و ان شککتم) هو کما تقولون، ألسنا و ایّاکم شرع سواء و لا یضرّنا ما صلّینا و زکّینا و أقررنا؟ فسکت، فقال ابوالحسن علیه السلام : و ان یکن القول قولنا، و هو قولنا، و هو قولنا و کما نقول الستم قدهلکتم و نجونا؟ قال: رحمک اللّه فاوجدنی کیف هو؟ و این هو؟ قال علیه السلام : و یلک انّ الذی ذهبت الیه غلط و هو ایّن الاین (ای خلق الاین و کوّنه) و کان و لا این و کیّف الکیف (ای و هو جعل الکیف موجودا حین لا کیف) و کان (ای و کان اللّه تعالی و لا یکون الکیف موجودا) و لا کیف فلا یعرف بکیفوفیّة، و لا بأینونیّة، و لا یدرک بحاسّة و لا یقاس بشی ءٍ قال الرجل: فاذا انّه لا شیی ء اذا لم یدرک بحاسّة من الحواسّ، فقال ابوالحسن علیه السلام : و یلک لمّا عجزت حواسّک عن ادراکه أنکرت ربوبیّته؟ و نحن اذا عجزت حواسّنا عن ادراکه أیقنّا انّه رَبّنا و أنّه شی ء بخلاف الاشیاء، قال: الرجل:

خراسانی، خادم حضرت رضا علیه السلام ، نقل نموده که گوید: مردی از زنادقه (کسانی که منکر وجود خدا هستند) خدمت حضرت رضا علیه السلام رسید، در حالی که عده ای نزد آن حضرت جمع بودند. پس امام علیه السلام به او فرمود:

«اگر حق با شما باشد _ که چنین نیست _ ما و شما یکسان خواهیم بود و ما از نماز و روزه و زکات و اقرار به ربوبیت خداوند ضرری ندیده ایم و اگر حق با ما باشد _ که چنین هم خواهد بود [و عالم را آفریدگاری است و ما مخلوق او هستیم] و جز آن نخواهد بود _ در آن صورت شما هلاک شده اید و ما نجات یافته ایم.» شخص زندیق (و مادی) گفت: مرا آگاه کن که خداوند چگونه است و در کجاست؟

امام علیه السلام فرمودند: «وای بر تو! آنچه تو فکر کردی خطا و غلط است، چرا که مکان آفریده خداست و او قبل از مکان بوده [و هست] و کیفیت نیز مخلوق اوست و او قبل از کیفیت بوده] و هست]. پس او با زمان و مکان و حواس شناخته نمی شود و با چیزی نیز مقایسه نمی گردد.»

(1)مرد زندیق گفت: چیزی که با حواس درک نشود و [زمان] و مکان و کیفیتی

ص :107


1- (1)فاخبرنی متی کان؟ قال ابوالحسن علیه السلام : أخبرنی متی لم یکن فاخبرک متی کان!؟ قال الرجل: فما الدلیل علیه؟ قال ابوالحسن: انّی لمّا نظرت الی جسدی فلم یمکنّی زیادة و لا نقصان فی العرض و الطول و دفع المکاره عنه و جرّ المنفعة الیه، علمت أنّ لهذا البنیان بانیا، فاقررت به مع ما أری من دوران الفلک بقدرته، و انشاء السحاب، و تصریف الریاح، و مجری الشمس و القمر و النجوم، و غیر ذلک من الآیات العجیبات المتقنات، علمت انّ لهذا مقدّرا و منشأً قال الرجل:

برای او نباشد وجود نخواهد داشت.

امام علیه السلام فرمود: «وای بر تو! چون حواس تو از درک حقیقت او عاجز ماند ربوبیت او را انکار نمودی؟ در حالی که ما چون حواسمان از درک حقیقت او عاجز شود یقین می کنیم که پروردگار ما اوست و او چیزی است برخلاف همه چیزها.»

(1)مرد زندیق گفت: پس به من بگویید او از چه زمانی بوده است؟»

امام علیه السلام فرمود: تو بگو او در چه زمانی نبوده؟ تا من به تو بگویم: او در چه زمانی بوده.

مرد زندیق گفت: دلیل و نشانه وجود او چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «من چون به جسم خود می نگرم و می بینم که در طول و عرض و کم و زیاد آن و جلوگیری از آفت ها و جلب منافع نسبت به آن از خود دخالتی ندارم یقین می کنم که این [ساختار]را بنیانگذاری است و به وجود او اقرار می نمایم. افزودن بر آن، از آنچه [در این عالم] از قدرت او نسبت به حرکت و سیر روز و شب و ایجاد ابرها و گردش بادها [برای رساندن باران] و سیر خورشید و ماه و ستارگان و غیره از نشانه های عجیب و شگفت انگیز و ظرافت ها و دقت های حکیمانه می بینم یقین می کنم که همه اینها مقدری [حکیم] و آفریدگاری[عالم و دانا] دارد.»

ص :108


1- (1)فلم احتجب؟ فقال أبوالحسن: انّ الحجاب علی الخلق، لکثرة ذنوبهم، فامّا هو فلا یخفی علیه خافیة فی آناءاللیل و النهار، قال: فلم لا یدرکه حاسّة الابصار؟ قال: للفرق بینه و بین خلقه الّذین تدرکهم حاسّة الابصار منهم و من غیرهم، ثُمَّ هو أجلّ من أن یدرکه بصر اویحیطه وهم أو یضبطه عقل، قال:

مرد زندیق گفت: پس برای چه او پنهان [و از چشم ما دور] است و ما او را نمی بینیم؟

(1)امام علیه السلام فرمود: «مردم به واسطه گناهان زیاد خود از دیدن و رؤیت او محجوب شده اند اما او] یعنی پروردگار عالم] حجابی ندارد و شب و روز] بربندگان صالح خود [آشکار می شود.»

مرد زندیق گفت: پس برای چه چشم ها او را نمی بیند؟

امام علیه السلام فرمود: «این [مساله] به دلیل تفاوتی است که بین او و بین مخلوق او وجود دارد. مردم [چون دارای جسم و ابعاد هستند] با چشم دیده می شوند لکن

خداوند بالاتر از آن است که با چشم و سایر حواس دیده و احساس شود بلکه تصور و تعقل ذات مقدس او برای کسی امکان پذیر نیست. [کلمّا اوجدتموه بافهامکم فی ادّق معاینه فهو مخلوق مثلکم مردود الیکم؛ یعنی هر چیز را با هر دقتی تصور نمایید، خدای شما نخواهد بود بلکه آن ساخته فکر شما می باشد]. مرد زندیق گفت: اندازه او را برای من بیان کن.

(2)امام علیه السلام فرمود: «اندازه ای برای او نیست.» مرد زندیق گفت: چرا؟

ص :109


1- (2)فحدّه لی، قال: لا حدّله، قال: و لِمَ ؟ قال: لانّ کلّ محدود متناهٍ الی حدٍّ، و اذا احتمل التحدید احتمل الزیادة، و اذا احتمل الزیادة احتمل النقصان، فهو غیر محدود و لا متزاید و لا متناقص و لا متجزّی و لا متوهّم، قال الرجل: فاخبرنی عن قولکم:انّه لطیف و سمیع و حکیم و بصیر و علیم، أیکون السمیع الاّ باذن، و البصیر الاّ بالعین و اللطیف الاّ بالعمل بالیدین، و الحکیم الاّ بالصنعة؟ فقال ابوالحسن علیه السلام :
2- (1)انّ اللطیف منّا علی حدّ اتّخاذ الصنعة، أو ما رایت الرجل یتّخذ شیئا یلطف فی اتّخاذه؟ فیقال: ما ألطف فلانا فکیف لا یقال للخالق الجلیل: لطیف؟ اذ خلق خلقا لطیفا و جلیلاً و رکّب فی الحیوان منه ارواحها و خلق کلّ جنس متباینا من جنسه فی الصورة، لا یشبه بعضه بعضا، فکلّ له لطف من الخالق اللطیف الخبیر فی ترکیب صورته، ثُمَّ نظرنا الی الاشجار و حملها أطایبها الماکولة فقلنا عند ذلک: انّ خالقنا لطیف لا کلطف خلقه فی صنعتهم، و قلنا: انّه سمیع لا یخفی علیه أصوات خلقه ما بین العرش الی الثری من الذّرة الی أکبر منها فی برّها و بحرها، و لا یشتبه علیه لغاتها، فقلنا عند ذلک: انّه سمیع لابأذن و قلنا: انّه بصیر لاببصر، لانّه یری أثر الذّرة السحماء فی اللیلة الظلماء علی الصخرة السوداء و یری دبیب النمل فی اللیلة الدجنة و یری مضارّها و منافعها و اثر سفادها وفراخها و نسلها، فقلنا عند ذلک: انّه بصیر لا کبصر خلقه، قال: فما برح حتّی أسلم. (العیون ج 1/131)

امام علیه السلام فرمود: چون هر محدودی دارای نهایت است و زیاده و کم در آن تصور می شود و پروردگار عالم محدود نیست و زیاده و کم در او تصور نمی شود. او جسم نیست که قابل زیاده و کم و تجزیه و تصور باشد.»

مرد زندیق گفت: شما او را سمیع و بصیر و حکیم و علیم و لطیف می دانید، مگر این نیست که شنوایی با گوش و بینایی با چشم و لطافت با دست و حکمت و حکیم بودن با کار و صنعت است؟

امام علیه السلام فرمود: «لطیف در مورد انسان از کار و صنعت او ظاهر می شود ولی خداوند به اعتبار خلقت اشیاء، لطیف و جلیل نامیده می شود و از لطافت اوست که در هر حیوانی روح دمیده است و هر کدام را به صورتی خلق فرموده که با دیگری مشتبه نمی شود و از ناحیه خداوند در هر کدام از حیوانات [و مخلوقات] لطافتی به

ص :110

کار رفته [و آثار صنع لطیف و اتقان و حکمت و قدرت و علم او در آن ها مشهود

است].»

سپس فرمود: «و چون ما به اشجار و میوه های نیکوی آنها می نگریم به خوبی پی می بریم که خالق ما [و آنها] لطیف است لکن نه به آن معنایی که در مورد انسان گفته می شود. بلکه می گوییم او شنواست و صداهای مخلوقین خود را از عرش تا فرش و از ذره تا تا کوه در زمین و دریا می شنود و [چیزی] بر او پنهان نمی ماند و او را به همین معنا سمیع می دانیم.

پس او سمیع است بدون [نیاز به ] داشتن گوش و بصیر است بدون [نیاز به[ داشتن چشم. بلکه او اثر ذره سیاهی که در شب تاریک بر سنگ سیاهی قرار گرفته باشد را می بیند و او از راه رفتن مورچه ها در شب تاریک و از منافع و مضارّ و آمیزش و فرزندان و نسل آنان آگاه است. وما او را به این معنا بصیر و بینا می گوییم نه به معنای بینایی که در مخلوق او وجود دارد.» پس آن مرد کافر و زندیق با شنیدن این سخنان به خداوند ایمان پیدا کرد و مسلمان شد.

پایین ترین درجه معرفت به خداوند

(1)پائین ترین مرتبه ایمان اعتقاد به یگانگی خداوند و اقرار به نبوت و پیامبری

ص :111


1- (1)أدنی المعرفة1- العیون حدّثنامحمّدبن علیّ ما جیلویه رضی اللّه عنه، قال:حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم، عن مختاربن محمّدبن المختار الهمدانی عن الفتح بن یزید الجرجانی عن أبی الحسن علیه السلام قال: سئلته عن أدنی المعرفة؟ قال: الاقرار بانّه لا اله غیره و لا شبیه له و لا نظیر له، و انّه مثبت قدیم موجود غیر فقید و انّه لیس کمثله شی ء. (المصدرص 133)

رسول خدا حضرت محمّد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله و امامت امامان دوازده گانه یعنی علیّ بن ابی طالب و فرزندان آن حضرت تا حضرت بقیه اللّه علیه السلام و اقرار به حقانیت آنچه از طرف خداوند بر پیامبر او حضرت محمّد بن عبداللّه صلی الله علیه و آله نازل شده و امامان بعد از آن حضرت آن ها را بیان نموده اند و اقرار به حقانیت مرگ و نشور و صراط و میزان و بهشت و دوزخ و رجعت و قیام مهدی عجلّ اللّه فرجه الشریف و... می باشد.

مرحوم صدوق در کتاب اعتقادات خود موارد لازم و ضروری اعتقادات را جمع آوری نموده است .

وی در کتاب عیون الاخبار، با سند خود، از فتح بن یزید جرجانی نقل نموده که گوید: من به امام هشتم علیه السلام گفتم: پایین ترین درجه معرفت به خداوند چیست؟

(1)امام علیه السلام فرمود: «اقرار به این که خدایی جز خدای یگانه نیست و او شبیه و نظیری ندارد و او قدیم و ازلی و ابدی بوده و هست و مثل و مانندی برای او نیست.»

در همان کتاب، با سند خود، از عبدالعزیز مهتدی نقل نموده که گوید: به حضرت رضا علیه السلام عرض کردم: توحید چیست؟

امام علیه السلام فرمود: «هر کس قل هوالله احد را بخواند و به آن ایمان داشته باشد به

ص :112


1- (1)2- حدّثنا علیّ بن أحمدبن محمّدبن عمران الدقاق رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا محمّدبن أبی عبداللّه الکوفی، قال: حدثنا محمّدبن اسمعیل البرمکی، قال:سألت الرضا علیه السلام عن التوحید، فقال:کلّ من قرأ «قل هواللّه أحد» و آمن بها، فقد عرف التوحید، قلت: کیف یقرأها؟ قال: کما یقرأها النّاس، و زاد فیه کذلک اللّه ربّی کذلک ربّی ثلثا. (المصدر) معنی القضاء و القدر و کلام علی علیه السلام فی ذلک العیون ج 1/139: حدّثنا احمدبن الحسن القطان، قال:حدّثنا الحسن بن علی السکّری قال: حدّثنا محمّدبن زکریّا الجوهری،قال: حدّثنا العبّاس بن بکّارالضبی، قال:حدّثنا أبوبکر الهذلی، عن عکرمة عن ابن عباس، قال: لمّا انصرف امیرالمؤمنین علیّ بن أبی طالب علیه السلام من الصفّین، قام الیه شیخ ممّن شهد معه الواقعة فقال:یا امیرالمؤمنین أخبرنا عن مسیرنا هذا بقضاء من اللّه تعالی و قدره؟...

توحید معرفت پیدا نموده است. گفتم: چگونه بخواند؟ فرمود: «همان گونه که مردم می خوانند.» سپس فرمود: «و پس از خواندن آن سه مرتبه بگوید: کذلک اللّه ربّی.»

سخن امیرالمؤمنین علیه السلام در باره قضا و قدر

(1)یکی از مسایل مهم و حساس اعتقادی مسأله جبر و تفویض و قضا و قدر است. عده زیادی از مذاهب غیر شیعی در اثر دوری از معارف و تعالیم اهل بیت علیهم السلام قایل به جبر شده و معنای قضا و قدر را نفهمیده اند لکن شیعیان اثناعشری به برکت

مکتب نورانی خاندان نبوت در این گونه مسایل و در سایر مسایل اعتقادی و فقهی و کلامی و اخلاقی و سیاسی و غیره به چنین اشتباهاتی گرفتار نشده اند.

ص :113


1- (2)و قال الرضا علیه السلام (ایضا) فی روایته، عن آبائه، عن علیّ بن الحسین بن علیّ علیهم السلام : دخل رجل من اهل العراق علی امیرالمؤمنین فقال اخبرنی عن خروجنا الی اهل الشام أبقضاء من اللّه تعالی و قدره؟ فقال له امیرالمؤمنین علیه السلام :اجل یا شیخ، فواللّه ما علوتم تلعة (قال ابوعبیدة: التلعة: ما ارتفع من الارض و ما اهتبط منها و هو عنده من الاضداد). و لا هبطتم بطن واد الاّ بقضاء من اللّه و قدره فقال الشیخ: عنداللّه أحتسب عنائی یا امیرالمؤمنین فقال علیه السلام :

مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون، از کتب اهل تسنن، از ابن عباس، از امیرالمؤمنین علیه السلام و با سند دیگر نیز از حضرت رضا علیه السلام از پدران خود، از حضرت زین العابدین علیه السلام نقل نموده است: که مردی از اهل عراق خدمت امیرالمؤمنین علیه السلام رسید و گفت:

آیا حرکت ما به شام برای جنگ با معاویه همراه با قضا و قدر الهی بوده است؟ امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «آری، به خدا سوگند، شما از هیچ بلندی بالا نرفتید و به هیچ محلی پایین نیامدید مگر آن که همراه با قضا و قدر الهی بود.» آن مرد گفت: یا امیرالمؤمنین! بنابراین خدا چنین خواسته من زحمت و رنج خود را به حساب خدا می گذارم. امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:

«ای، مرد! آرام باش! آیا گمان کردی قضا و قدر خدا حتمی بوده و برای ما اختیاری در آن نبوده است؟ اگر چنین باشد [یعنی ما در این عمل مجبور بوده باشیم[ هر آینه ثواب و عقاب و امر و نهی باطل و بیهوده خواهد بود و وعده بهشت و وعید دوزخ نیز لغو بوده و بر گنهکار ملامتی نخواهد بود، همان گونه که نیکوکار نیز شایسته تمجید نمی باشد بلکه نیکوکار سزاواتر ملامت و گناهکار سزاواتر تمجید خواهد بود و این اعتقاد بت پرستان و دشمنان خدا و قدریّه مجوس این امت] یعنی جبریه [است.»

(1)سپس فرمود: «ای پیرمرد! خداوند متعال تکلیف و امر و نهی خود را همراه با

ص :114


1- (1)مهلایا (خ ل «مه» و فی النهح: «و یحک» و هی کلمة ترحّم). شیخ لعلّک تظنّ قضاء (و فی شرح النهج محمّد عبده «ج ع ص/ 96 مصر» القضاء: علم اللّه السابق بحصول الاشیاء علی أحوالها فی أوضاعها، والقدر: ایجاده لها عند وجود اسبابها، و لا شیی ء منهما یضطرّ العبد لفعل من افعاله، فالعبد و ما یجد من نفسه من باعث علی الخیر و الشّر و لا یجد شخص الاّ انّ اختیاره دافعه الی ما یعمل، و اللّه یعلمه فاعلاً باختیاره، اما شقّیابه، و امّا سعیدا و الدلیل علیه ماذکره الامام. «انتهی») حتما و قدرا لازما؟ لو کان کذلک لبطل الثواب و العقاب و الامر و النهی و الزجر و اسقط معنی الوعدو الوعید و لم تکن علی المسیی ء لائمة و لا لمحسن، محمّدة و لکان المحسن اولی باللائمة من المذنب و المذنب أولی بالاحسان من المحسن، تلک مقالة عبدة الأوثان و خصماء الرحمن و قدریّة (روی فی کنز العمال «ج1 ص 121ط حیدر آباد حدیث 677» انّ لکلّ امّة مجوس و مجوس امتّی هذه القدرّیه و روی ایضا فی هذه الصفحة: «القدریّة مجوس امتّی» الی غیر ذلک من الاثار.) هذه الامّة و مجوسها. یا شیخ انّ اللّه تعالی کلّف تخییرا و نهی تحذیرا و أعطی علی القلیل کثیرا، و لم یعص مغلوبا و لم یطع مکرها و لم یخلق السموات و الارض و ما بینهما باطلا «ذلک ظنّ کفروا فویل للذین کفروا من النار» قال: فنهض الشیخ و هو یقول:

اختیار بندگان خود قرار داده و بر عمل ناچیزی پاداش فراوان مقرر نموده است و هرگز اطاعت و عصیان آنان از روی اکراه و اجبار نبوده و دست انتقام او برای گرفتن و مؤاخذه گنهکاران نیز بسته نبوده و (خداوند) آسمان ها و زمین را به باطل نیافریده است. آری، این گمان کافران است پس وای بر آنان از آتش دوزخ!» چون سخن امیرالمؤمنین علیه السلام به اینجا رسید آن پیر مرد عراقی برخاست و اشعار ذیل را در فضایل (1)امیرالمؤمنین علیه السلام قرائت نمود:

ص :115


1- (1)أنت الامام الذی نرجو بطاعته یوم النجاة من الرحمن غفرانا أوضحت من دیننا ما کان ملتبسا جزاک ربّک عنّا فیه احسانا فلیس معذرة فی فعل فاحشة قد کنت راکبها فسقا و عصیانا لالا و لا قائلاً ناهیه أو قعه فیها عبدت اذا یا قوم شیطانا و لا أحبّ و لا شاء الفسوق و لا قتل الولیّ له ظلما و عدوانا أنّی یحبّ و قد صحّت عزیمته ذوالعرش أعلن ذاک اللّه اعلانا(العیون ج 1/139 الکافی ج 1/155) تأسیس الاصل فی مسئلة الجبر و التفویض

«انت الإمام الذی نرجو بطاعته یوم النجاة من الرحمان غفرانا...»

سخنان حضرت رضا علیه السلام در باره جبر و تفویض

حضرت رضا علیه السلام برای برطرف نمودن شبهه جبر و تفویض قاعده و اصلی را تأسیس نموده و برای هیچ یک از مخالفین و انسان ها در این مسأله شبهه ای باقی نگذارده است. آن حضرت قاعده مذکور را در سخنی به عنوان حدیث قدسی از ناحیه ذات مقدس پروردگار بیان فرموده است که به بیان آن می پردازیم.(1)1- مرحوم صدوق در کتاب عیون، با سند خود، از سلیمان بن جعفر

ص :116


1- (2)1- حدّثنا ابی رضی اللّه عنه، قال:حدّثنا سعدبن عبداللّه، قال: حدّثنا احمدبن محمّدبن خالد البرقیّ، عن أبیه، عن سلیمان بن جعفر الحمیری عن ابی الحسن الرضا علیه السلام قال: ذکر عنده الجبر و التفویض، فقال: ألا اعطیکم فی هذا اصلا لا یختلفون فیه و لا یخاصمکم علیه احد الاّ کسرتموه؟ قلنا: ان رایت ذلک؟ فقال: انّ اللّه تعالی لم یطع باکراه و لم یعص بغلبة، و لم یهمل العباد فی ملکه، هو المالک لما ملّکهم، و القادر علی ما أقدرهم علیه فان ائتمر العباد بطاعته لم یکن اللّه عنها صادّا و لا منها مانعا، و ان أیتمروا بمعصیته فشاء ان یحول بینهم و بین ذلک فعل و ان لم یحل ففعلوا فلیس هو الّذی أدخلهم فیه، ثُمَّ قال علیه السلام :من یضبط حدود هذا الکلام فقد خصم من خالفه. (العیون ج 1/144)

حمیری نقل نموده که گوید: شخصی مساله جبر و تفویض را خدمت حضرت رضا علیه السلام مطرح نمود. امام علیه السلام فرمود: «می خواهید در این مورد، قاعده و اصلی را به شما یاد بدهم که دیگر در آن اختلاف نکنید و با این قاعده با هر کس مخاصمه نمایید بر او غالب شوید؟» گفتیم: آری، آماده شنیدن سخن شما هستیم.

امام علیه السلام فرمود: «همانا خداوند اطاعت خود را همراه با اکراه [و اجبار] قرار نداده و مردم از روی اختیار او را عبادت می کنند همان گونه که مردم را در نافرمانی خود آزاد گذارده؛ گرچه قدرت جلوگیری آنان را از معصیت دارد و می تواند آنان را از نافرمانی و معصیت خود باز دارد. خداوند بندگان خود را بیهوده و بدون هدف نیافریده است و مالک واقعی آنچه به آنان عطا نموده خود اوست و قدرت واقعی بر آنچه آنان را بر آن قدرت و توان داده از خود اوست.

پس اگر مردم او را عبادت و اطاعت کنند از آنان جلوگیری نخواهد نمود و اگر نافرمانی او را نمایند ممکن است بنابر مشیت خود] از راه لطف] از آنان جلوگیری کند و اگر [آنان مستحق لطف نبودند] و از آنان جلوگیری نفرمود و آنان [به اختیار خود] معصیت و نافرمانی او را کردند خداوند آنان را در آن معصیت وارد نکرده است [بلکه آنان به اختیار و اراده خود معصیت او را کرده اند].»

سپس فرمود؛ «هر کس حدود این سخن را حفظ کند و به همین بیان با دشمنان خود بحث کند پیروز خواهد بود.»

ص :117

2- در همان کتاب از بزنطی نقل شده که گوید: به امام رضا علیه السلام گفتم: عده ای از اصحاب ما قایل به جبر شده اند و عده دیگری قایل به استطاعت و تفویض (جبر یعنی خداوند مردم را به اطاعت و معصیت اجبار نموده و تفویض یعنی آنان را آزاد گذارده به طوری که قادر بر جلوگیری از آنان نیست).(1)

امام علیه السلام فرمود: «بنویس!» سپس فرمود: «خداوند به بنده خود می گوید: ای فرزند آدم، اراده و خواست تو از ناحیه مشیت من است [و تا من نخواهم تو نمی توانی اراده کنی [و توانایی و قدرت تو بر اطاعت و یا معصیت من نیز از ناحیه من است و تو با توانی که من به تو داده ام واجبات من را انجام می دهی و با نعمت های من و قوایی که به تو داده ام بر معصیت من توان پیدا می کنی.

پس من تو را شنوا و بینا [و صاحب عقل و فهم] و قادر بر اعمال خود قرار دادم تو هر گناهی بکنی از پیش خود کرده ای و هر بلایی به تو برسد از خطایی است که خود کرده ای و من به اعمال نیک تو سزاوارتر هستم و تو نسبت به گناهان خود سزاوارتری چرا که کسی را حق مؤاخذه و سؤال از من نیست، در حالی که شما

ص :118


1- (1)2- حدّثنا ابی رضی اللّه عنه و محمّدبن الحسن بن احمدبن الولید رضی اللّه عنه، قالا: حدّثنا سعدبن عبداللّه، عن احمدبن محمّدبن عیسی، عن احمدبن محمّدبن أبی نصر البزنطی عن أبی الحسن الرضا علیه السلام ، قال: قلت له: انّ أصحابنا بعضهم یقول بالجبر و بعضهم یقول بالاستطاعة فقال لی:اکتب، قال اللّه تعالی:یابن آدم بمشیتی کنت أنت الّذی تشاء و بقوّتی أدّیت لی فرائضی، و بنعمتی قویت علی معصیتی، جعلتک سمیعا بصیرا قوّیا ما أصابک من سیّئة فمن نفسک وذلک انّی لاأسأل عمّا أفعل و أنتم تسألون و قد نظمت لک کلّ شی ء ترید (العیون ج 1/144)

[بندگان] مسؤول کارهای خود می باشید. [ای بنده من] من کار را بر تو منظم نمودم [و اسباب کار تو را فراهم کردم [تا هر عملی را می خواهی به اراده و میل خود انجام دهی.»

معانی اسماء و صفات خداوند و اشتباه اهل غلوّ

تردیدی نیست که صفات و اسماء الهی و معانی آنها از باب ترکیب و اضافه صفت بر موصوف نیست بلکه صفات او نفس ذات مقدس اوست و ترکیب موصوف از ذات و صفت شأن مخلوق جسمانی است که صفات او عارض بر او می شود و گفته می شود معدوم بوده و سپس به وجود آمده و یا جاهل بوده و سپس عالم گردیده و یا ضعیف بوده و سپس قوی شده است.(1)

ص :119


1- (1)فی معانی اسماءاللّه و صفاته تعالی و ردّ القول بالغلّو فی أولیاءه العیون: حدّثنا علیّ بن أحمدبن محمّدبن عمران الدقّاق رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا محمّدبن یعقوب الکلینی، قال:حدّثنا علیّ بن محمّدالمعروف بعلان، عن محمّدبن عیسی عن الحسین بن خالد، عن أبی الحسن الرضا علیه السلام ، انّه قال: اعلم علمّک اللّه الخیر انّ اللّه تبارک و تعالی قدیم و القدم صفة دلّت العاقل، علی انّه لا شیی ء قبله، و لا شیی ء معه فی دیمومته فقد بان لنا باقرار العامّة معجزة الصفة انّه لا شیی ء قبل اللّه و لا شیی ء مع اللّه فی بقائه و بطل قول من زعم، انّه کان قبله او کان معه شی ء و ذلک انّه لو کان معه شیی ء فی بقائه لم یجز ان یکون خالقاله، لانّه لم یزل معه فکیف یکون خالقا لمن لم یزل معه؟ و لو کان قبله شیی ء کان الاوّل ذلک الشیی ء، لاهذا، و کان الاوّل أولی بان یکون خالقا للثانی.

و اگر در استعمال، صفتی را به طور مشترک به خداوند و خلق او نسبت می دهند و می گویند خداوند عالم است و زید عالم است در هر مورد معنای خاصی دارد، و معلوم است که علم خداوند عین ذات اوست و مسبوق به جهل نیست و ذات مقدس او مرکب از دو چیز نیست و همچنین است قدرت و حکمت و... (1)

لکن در مخلوق به طور کلی این اسماء و صفات حادث است و اگر گفتیم انسان عالم و یا قادر و یا رؤف است یعنی این صفات بر او عارض شده است حتی انبیاء و اولیاء که علوم و اوصاف آنان اکتسابی نیست و از ناحیه خداوند به آنان افاضه شده است نیز مانند دیگران صفات آنان عارض بر آنها و متأخر از آنها است. ولی صفات خداوند عین ذات اوست و تجزیه و حدوث در او راه ندارد.(2) از سخنان معصومین علیهم السلام آشکار می شود که غلوّ عده ای از مسلمانان در باره

ص :120


1- (1)ثُمَّ وصف نفسه تبارک و تعالی باسماء دعاالخلق، اذ خلقهم و تعبّدهم و ابتلاهم الی أن یدعوه بها، فسمّی نفسه سمیعا بصیرا قادرا قاهرا، حیّا، قیّوما ظاهرا، باطنا، لطیفا، خبیرا، قوّیا، عزیزا، حکیما، علیما، و ما اشبه هذه الاسماء فلمّا رأی ذلک من اسمآئه الغالون المکذّبون و قد سمعونا نحدّث عن اللّه:انّه لا شیی ء مثله و لا شی ء من الخلق فی حاله، قالوا:أخبرونا اذ زعمتم انّه لا مثل للّه و لا شبه له کیف شارکتموه فی اسمآء الحسنی فتسمّیتم بجمعیها؟ فانّ فی ذلک دلیلا علی أنّکم مثله فی حالاته کلّها، أو فی بعضها دون بعض، اذ قد جمعتکم الاسماء الطیّبة؟ قیل لهم:
2- (2)انّ اللّه تبارک و تعالی الزم العباد إسما من أسمآئه علی اختلاف المعانی و ذلک کما یجمع الاسم الواحد معنیین مختلفین و الدلیل علی ذلک قول النّاس:الجائز عندهم السائغ و هو الّذی خاطب اللّه عزّوجلّ به الخلق فکلّمهم بما یعقلون لیکون علیهم حجّه فی تضییع ما ضیّعوا و قدیقال للرجال:کلب و حمار و ثور و سکرة و علقمة و أسد و کلّ ذلک علی خلافه لانّه لم تقع الاسماء علی معاینها التی کانت بنیت علیها، لانّ الانسان لیس بأسد و لا کلب فافهم ذلک یرحمک اللّه.

اولیای خداوند که آنان را «العیاذ باللّه» خدا دانسته و یا نسبت خالق و رازق و... به آنان داده اند اشتباه بوده است. این عده چون اولیای الهی را مظهر صفات الهی دیده اند تصور کرده اند که بین آنان و خداوند تفاوتی وجود ندارد، در حالی که صفات آنان گرچه اکتسابی نیست لکن ذاتی آنان هم نیست بلکه افاضه الهی است. آنان از کسی کسب علم و کمال نکرده اند و معلم آنان خداوند بوده است ولی این گونه نیست که صفاتشان عین ذاتشان باشد.(1)مرحوم صدوق در کتاب عیون، با سند خود، از حسین بن خالد نقل نموده

ص :121


1- (1)و انّما یسمّی اللّه عزّوجلّ بالعالم لغیر علم حادث علم به الاشیاء و استعان به علی حفظ ما یستقبل من أمره و الرویّة فیما یخلق من خلقه و تفنیة ما مضی ممّا أفنی من خلقه ممّا لولم یحضره ذلک العلم و بغیبه کان جاهلا ضعیفا، کما انّا رأینا علماء الخلق انّما سمّوا بالعلم لعلم حادث، اذکانوا قبله جهلة، و ربّما فارقهم العلم بالاشیاء، فصاروا الی الجهل، و انّما سمّی اللّه عالما لانّه لا یجهل شیئا، فقد جمع الخالق و المخلوق اسم العلم و اختلف المعنی علی ما رأیت (الی ان قال علیه السلام:) و سمّی رَبّنا سمعیا لاجزء (لاثقب) فیه یسمع به الصوت و لایبصر به کما انّ جزئنا الّذی نسمع به لا نقوی علی النظر به ولکنّه عزّوجلّ أخبر أنّه لا تخفی علیه الاصوات لیس علی حدّما سمّینا نحن، فقد جمعنا الاسم بالسمیع و اختلف المعنی، و هکذا البصیر لا لجزء به أبصر کما انّا نبصر بجزء منّا لا ینتفع به فی غیره، و لکنّ اللّه بصیر لایجهل شخصا منظورا الیه، فقد جمعنا الاسم و اختلف المعنی. و هو قائم لیس علی معنی انتصاب و قیام علی ساق فی کبد کما قامت الاشیاء و لکن اخبر انّه قائم یخبرانّه حافظ کقول الرجل:القائم بامر فلان، و هو عزّوجلّ القائم علی کلّ نفس بما کسبت، و القائم أیضافی کلام النّاس الباقی، و القائم ایضا یخبر عن الکفایة کقولک للرجل: قم بامر فلان ای اکفه و القائم منّا قائم علی ساق، فقد جمعنا الاسم و لم یجمعنا المعنی. و امّا اللطیف فلیس علی قلّة و قضافة و صغر و لکن ذلک علی النفاذ فی الاشیاء و الامتناع من أن یدرک:کقولک:لطف عن هذا الامر و لطف فلان فی مذهبه و قوله یخبرک انّه غمض فبهر العقل وفات الطلب و عاد متعمّقا متطلفّا لا یدرکه الوهم، فهکذا لطف اللّه تبارک و تعالی عن أن یدرک بحدّاو یحدّ بوصف، و اللطافة منّا الصغر و القلّة، فقد جمعنا الاسم و اختلف المعنی و امّا الخبیر فالذی لا یعزب عنه شی ء و لا یفوته لیس للتجربة و الاعتبار بالاشیاء فتفیده التجربة و الاعتبار علما لولا هما ما علم، لانّ من کان کذلک کان جاهلاً، و اللّه تعالی لم یزل خبیرا بما یخلق، و الخبیر من النّاس المستخبر عن جهل المتکلّم و قد جمعنا الاسم و اختلف المعنی.

که گوید: امام رضا علیه السلام به من فرمود «خداوند تو را خیر بدهد، بدان که خدای تبارک و تعالی موصوف به قدیم است و برای [شخص] عاقل روشن است که این صفت به معنای این است که قبل از او و همراه او چیزی نبوده است و گر نه او قدیم نخواهد بود و کسی که گمان کند قبل از او و یا با او چیزی بوده سخنی باطل گفته است چرا که اگر چیزی قبل از او و یا با او بوده باشد نمی توان او را خالق آن چیز دانست و معنای «هو الاوّل و لآخر» صحیح نخواهد بود.

(1)و چون خداوند عالم را آفرید و بنی آدم را آزمایش و امر به عبودیت نمود

ص:122


1- (2)و امّا الظاهر فلیس من أجل أنّه علا للأشیاء برکوب فوقها و قعود علیها و تسنّم لذراها و لکن ذلک لقهره و لغلبة الأشیاء و قدرته علیها کقول الرجل: ظهرت علی أعدائی و أظهرنی اللّه علی خصمی یخبر علی الفلج و الغلبة، فکهذا ظهوراللّه علی الاشیاء، و وجه آخر و هو: انّه و هو الظاهر لمن أراده، لا یخفی علیه شی ء، و انّه مدبّر لکلّ ما یری، فایّ ظاهر اظهر و اوضح امرا من اللّه تعالی؟ فانّک لاتعدم صعته حیما توجّهت و فیک من آثاره ما یغنیک و الظاهر منّا البارز بنفسه و المعلوم بحدّه فقد جمعنا الاسم و لم یجمعنا المعنی.

خود را به نام های مخلوقین توصیف نمود؛ مانند سمیع و بصیر و قادر و قاهر و حیّ و قیّوم و ظاهر و باطن و لطیف و خبیر و قوی و عزیز و حکیم و علیم و امثال اینها و چون اهل تکذیب و غلّو دیدند که خداوند خود را به این نام ها متصف نموده و از ما نیز شنیدند که ما از ناحیه خداوند می گوییم: او مثل و مانندی ندارد، گفتند: شما که می گویید خداوند مثل و مانندی ندارد چگونه در اسماء الحسنی با او شریک شده اید و خود را متصف[و مظهر صفات] او میدانید؟! این دلیل آن است که شما نیز در همه حالات یا بعضی از حالات مانند او هستید.[و از این رو ما را خدا دانسته و یا نسبت خلق و رزق و... به ما دادند] باید به آنان گفته شود:...»

(1)مؤلّف گوید: خلاصه سخن امام علیه السلام در پایان این است که استعمال این

ص:123


1- (1)و امّا الباطن فلیس علی معنی الاستبطان للاشیاء بان یغور فیها، و لکن ذلک منه علی استبطانه للاشیاء علما و حفظا و تدبیرا کقول القائل: أبطنته یعنی خبرّته و علمت مکتوم سرّه و الباطن منّا بمعنی الغائر فی الشیی ء المستتر فقد جمعنا الاسم و اختلف المعنی. و امّا القاهر، فانّه لیس علی معنی علاج و نصب و احتیال و مداراة و مکر کما یقهر العباد بعضهم بعضا، فالمقهور منهم یعود قاهرا، و القاهر یعود مقهورا، و لکن ذلک من اللّه تبارک و تعالی علی انّ جمیع ما یخلق ملتبس به الذلّ لفاعله و قلّة الامتناع لما أرادبه، لم یخرج منّا طرفة عین غیر انّه یقول له: کن فیکون و القاهر منّا علی ما ذکرت و وصفت، فقد جمعنا الاسم و اختلف المعنی، و هکذا جمیع الاسماء و ان کنّا لم نسمّها کلّها، فقد یکتفی الاعتبار بما ألقینا الیک و اللّه عزّوجلّ عوننا و عونک فی ارشادنا و توفیقنا. (العیون ج 1/145).

الفاظ در خالق و مخلوق یکسان لکن در معنی متفاوت است. و آن حضرت یکایک اسماء مشترک را بیان و معنای آن را نسبت به خالق و مخلوق چنان که گذشت ذکر می فرماید.

خطبه امام رضا علیه السلام در باره توحید

(1)مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام ، با سند خود،

ص:124


1- (1)خطبة الرضا علیه السلام فی التوحید العیون: حدّثنا محمّدبن الحسن بن أحمدبن الولید رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا محمّدبن عمر الکاتب، عن محمّدبن زیاد القلزمی عن محمّدبن أبی زیاد الجدّی صاحب الصلوة بجدّة قال: حدّثنی محمّدبن یحیی بن عمربن علیّ بن أبی طالب علیه السلام قال: سمعت أباالحسن الرضا علیه السلام یتکلّم بهذا الکلام عند المامون فی التوحید، قال: ابن ابی زیاد: و رواه لی و أملی ایضا احمدبن عبداللّه العلوی مولی لهم و خالا لبعضهم، عن القاسم بن أیوب العلوی: انّ المأمون لمّا أراد أن یستعمل الرضا علیه السلام جمع بنی هاشم، فقال لهم: انّی أرید أن أستعمل الرضا علی هذا الامر من بعدی، فحسده بنوهاشم، و قالوا: أتولّی رجلاً جاهلاً لیس له بصر بتدبیر الخلافة؟ فابعث الیه رجلا یأتنا، فتری من جهله ما تستدلّ به علیه فبعث الیه، فاتاه، فقال له بنو هاشم: یا اباالحسن اصعد المنبر و انصب لنا علما نعبداللّه علیه، فصعد علیه السلام المنبر، فقعد ملیّا لا یتکلّم مطرقا، ثمّ انتفض انتفاضةً و استوی قائما وحمداللّه تعالی و اثنی علیه وصلّی علی نبیّه و اهل بیته ثُمَّ قال:

از محمّد بن یحی بن عمر بن علیّ بن ابی طالب علیه السلام نقل نموده که گوید: این خطبه را از حضرت رضا علیه السلام در توحید نزد مأمون الرشید شنیدم واز قاسم بن ایّوب علوی نیز نقل نموده که گوید: مأمون چون اراده نمود که حضرت رضا علیه السلام را ولیعهد خود نماید و عده ای از بنی هاشم را جمع کرد و به آنان گفت :

من می خواهم حضرت رضا علیه السلام را ولیعهد خود نمایم آنها بر آن حضرت حسد بردند و به مأمون گفتند: می خواهی مردی نادان و بدون بصیرت را که به امور و تدبیر خلافت آگاه نیست جایگزین خود نمایی؟! سپس گفتند: او را احضار کن تا ما نادانی او را بر تو ثابت کنیم.

(1)پس مأمون حضرت رضا علیه السلام را احضار نمود و آنان به آن حضرت گفتند:یا

ص:125


1- (2)أوّل عبادة اللّه تعالی معرفته و أصل معرفة اللّه توحیده، و نظام توحیداللّه تعالی نفی الصفات عنه، لشهادة العقول انّ کلّ صفة و موصوف مخلوق، و شهادة کلّ موصوف انّ له خالقا لیس بصفة و لا موصوف، و شهادة کلّ صفة و موصوف بالاقتران، و شهادة الاقتران بالحدوث و شهادة الحدوث بالامتناع من الازل الممتنع من الحدوث.

اباالحسن! بالای منبر برو و برای ما مبنای عبادت و بندگی خدا را بیان کن] و خدا را چنان که شایسته است معرفی نما تا ما او را عبادت کنیم].

در آن هنگام حضرت رضا علیه السلام بالای منبر رفت و لختی در حال سکوت سر به زیر افکند و سپس برخاست و ایستاد و حمد و ثنای الهی را به جای آورد و بر رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت آن حضرت درود فرستاد و سپس فرمود:

(1)«مرحله اول عبادت معرفت به خداوند است و اصل معرفت توحید اوست و نظام توحید او نفی صفات از اوست [یعنی صفات چیزی اضافه به ذات او نیست بلکه عین ذات مقدس اوست] چرا که عقل می گوید:اضافه صفت به موصوف دلیل تجزیه است و تجزیه دلیل نیاز و نیاز دلیل مخلوق بودن است و مخلوق بودن دلیل حدوث است و حدوث با ازلیت سازگار نیست. کسی که خداوند را به مخلوق تشبیه کند او را معرفی نکرده و کسی که ذات او را تصور کند به یگانگی و توحید او نرسیده و کسی که او را تشبیه کند حقیقت او را نیافته و کسی که او را منتهی به حدی

ص:126


1- (1)فلیس اللّه من عرف بالتشبیه ذاته، و لا ایّاه وحدّه من اکتنهه و لا حقیقته أصاب من مثلّه، و لا به صدّق من نهاه و لا صمد صمده من أشار الیه، و لا ایّاه عنی من شبّهه، و لا له تذلّل من بعّضه و لا ایّاه اراد من توهّمه، کلّ معروف بنفسه مصنوع، و کلّ قائم فی سواه معلول، بصنع اللّه یستدلّ علیه، و بالعقول تعتقد معرفته، و بالفطرة تثبت حجّته، خلق اللّه الخلق حجابا بینه و بینهم، و مباینته ایّاهم و مفارقته اینّیتهم و ابتداءه ایّاهم دلیلهم علی ان لا ابتداء له لعجز کلّ مبتداء عن ابتداء غیره و أدوات ایّاهم دلیلهم علی ان لا ادوات فیه، لشهادة الادوات بفاقة المادیّن فاسمائه تعبیر، و فعاله تفهیم، و ذاته حقیقة، و کنه تفریق بینه و بین خلقه، و غیوره تحدید لما سواه

بداند او را تصدیق نکرده و کسی که به او اشاره کند و او را به چیزی تشبیه نماید او را قصد نکرده و کسی که او را صاحب اجزا بداند در مقابل او خضوع و تذلل نکرده و کسی که بخواهد ذات او را توهم و تصور کند او را اراده نکرده. هر چه به واسطه خود شناخته شود مصنوع است و هر چه بر چیز دیگر قائم باشد معلول دیگریست.»

(1)سپس فرمود «خداوند به وسیله مخلوق مستدلّ می گردد و با عقول به او

ص:127


1- (1)فقد جهل اللّه من استوصفه، و قد تعداّه من اشتمله، و قد اخطأه من اکتهه و من قال: کیف؟ فقد شبّهه و من قال: لِمَ؟ فقد علّله ومن قال: متی؟ فقد وقّته، و من قال: فیم؟ فقد ضمّنه و من قال: الی مَ؟ فقد نهاه و من قال: حتّی مَ؟ فقد غیّاه و من غیّاه فقد غایاه و من غایاه فقد جزّاه، و من جزّاه فقد وصفه، و من وصفه فقد ألحد فیه، و لا یتغیّر اللّه یانغیار المخلوق کما لا یتحدّد بتحدید المحدود، احد لا بتاویل عدد، ظاهر لا بتاویل المباشرة، متجلّی لا باستقلال رؤیة، باطن لا بمزایلة، مباین لا بمسافة، قریب لا بمداناة، لطیف لا بتجسّم، موجود لا بعد عدم، فاعل لا باضطرار، مقدّر لا بحول فکرة، مدّبر لا بحرکة، مرید لا بهمامة، شاء لا بهمّة، مدرک لا بمحسّة سمیع لا بآلة، بصیر لا باداة لا تصحبه الاوقات و لا تضمنه الاماکن، و لا تأخذه السنات و لا تحدّه الصفات، و لا تقیّده الادوات، سابق الاوقات کونه و العدم وجوده و الابتداء ازله، بتشعیره المشاعر عرف ان لا مشعر له، و بتجهیره الجواهر عرف ان لا جوهر له، و بمضادّته بین الاشیاء عرف ان لا ضدّله و بمقارنته بین الامور عرف ان لا قرین له، ضادّ النور بالظلمة و الجلایة بالبهم و الحسو بالبلل والصرد بالحرور، مؤلّف بین متعادیاتها، مفرّق بین متدانیاتها دّالة بتفریقها علی مفرّقها، و بتألیفها علی مؤلفّها، ذلک قوله تعالی:

اعتقاد حاصل می شود و با فطرت بشری حجت او ثابت می گردد. خداوند مخلوق خود را حجابی بین خود و آنان قرار داده و جدایی و مباینت او با آنان و شروع او در خلقت آنان دلیل بر آن است که ابتدایی برای او نیست چرا که [چیزی که] ابتدا شده و مخلوق دیگری باشد در ابتدا کردن دیگری عاجز است. و این که مردم خود را دارای ادوات و ابزار می بینند دلیل آن است که خداوند را نیاز به ادوات و ابزار نیست و ادوات دلیل نیاز صاحب آن است و خداوند را نیازی نیست و اسماء او تعبیر است و کارهای او تفهیم و ذات او حقیقت و کنه او جدائی او از مخلوق و اوصاف او دلیل بر محدودیت غیر اوست.

(1)بنابراین خدا را نیافته است کسی که او را توصیف نماید [یعنی صفات او را حادث بر ذات او بداند] و از معرفت به او دور است کسی که او را مشتمل بر چیزی

بداند[یعنی چیزی را به او اضافه کند] و او را نشناخته کسی که انتهایی برای او قرار دهد و هر کس بگوید چگونه است؟ او را تشبیه کرده و هر کس بگوید از کجا و از چه به وجود آمده؟! او را معلول دیگری دانسته و کسی که بگوید در چه زمانی بوده؟ برای او وقت تعیین نموده

ص:128


1- (2)«و من کلّ شیی ء خلقنا زوجین لعّکم تذکّرون» ففّرق بها بین قبل و بعد لیعلم ان لاقبل له و لابعد، شاهدة بغرائزهاان لاغریزة لمغرزها دالّة بتفاوتها، ان لاتفاوت لمفاوتها مخبرة بتوقیتها ان لاوقت لموقّتها، حجب بعضها عن یعض، لیعلم ان لاحجاب بینه و بینها غیرها، له معنی الربوّبیة، اذلا مربوب، و حقیقة الالهیّة اذلامألوه، و معنی العالم و لامعلوم، و معنی الخالق و لامخلوق، و تأویل السمع و لامسموع،

و کسی که بگوید در کجا به وجود آمده؟ مکان برای او تعیین نموده و کسی که بگوید تا کی خواهد بود؟ نهایتی برای او تعیین نموده و هر کس نهایتی برای او تعیین کند او را مرکب دانسته و هر کس او را مرکب بداند او را توصیف نموده و هر کس او را توصیف کند او را نشناخته و کافر شده است. همانا او همانند مخلوق تغییر نمی کند و همانند آنان محدود نمی شود.

او یگانه بالذات [و مطلق] است نه با عدد، و ظاهر است نه با مباشرت و باطن است نه به معنای پنهانی و جدایی، و جدای از جمیع مخلوق است نه به وسیله مسافت و دوری، و نزدیک است نه به معنای نزدیکی جسم به جسم، و لطیف است نه به معنای داشتن جسم، و موجود است نه موجود مسبوق به عدم، و فاعل است نه به اضطرار [بل فاعل لمایشاء]، و مقدّر است نه به وسیله فکر، و مدبّر است نه به وسیله حرکت، و مرید است نه به وسیله کوشش و همت.

او هر چه را بخواهد نیاز به کوشش ندارد. او مدرک و سمیع و بصیر است نه با آلت، بلکه او او نیاز به وقت و زمان و مکان ندارد و خستگی و پینکی پیدا نمی کند و هرگز صفات، او را محدود نمی کند و ادوات و ابزار او را مقید نمی نماید، وجود او سابق بر اوقات و بر عدم و وجود است و ازل ابتدای اوست.

(1)با اعطای مشاعر به بندگان خود آشکار می شود که او را مشاعری نیست، و با

ص:129


1- (1)لیس مذ خلق استحقّ معنی الخالق ولا باحداثه البرایا استفاده معنی البرائیّة، کیف ولاتغیبه مذ، و لاتدنیه قد، ولایحجبه لعلّ و لاتوقّته متی، ولایشتمله حین، ولاتقاربه مع انّما تحدّ الا دوات أنفسها و تشیرالآلة الی نظائرها، وفی الأشیاء یوجد افعالها منعتها مذ القدیمیّة و حمّتها قد الأزلیّة لولاالکلمة افترقت فدلّت علی مفّرقها و تباینت فاعربت عن مباینها لما تجلّی صانعها اللعقول، (و هذا جواب لولا) و بها احتجب عن الرؤیة، و الیها تحاکم الاوهام: و فیها أثبت غیره، و منها انبط الدلیل و بها عرفها الاقرار.

خلقت جواهر و اجسام معلوم می گردد که او را جوهری نیست، و با قرار دادن تضاد

بین مخلوق روشن می شود که او را ضدی نیست، و با مقارنت او بین امور معلوم می گردد که او را قرینی نیست. او خود نور و ظلمت و روشن و مبهم و خشک وتر و سرما و گرما را ضد یکدیگر قرار داده و تألیف بین اضداد و تفریق بین متدانیات و اقران دلیل بر مؤلف و مفرق بودن اوست؛ چنان که در قرآن فرموده: ما از هر موجودی جفت قرار دادیم تا شاید شما متذکر شوید.

آن گاه فرمود: «به وسیله عقل اعتقاد و تصدیق حاصل می شود و به وسیله اقرار، ایمان به خداوند کامل می گردد. دیانت حاصل نمی شود مگر پس از معرفت، و معرفت حاصل نمی گردد مگر با اخلاص، و با تشبیه خدا به مخلوق اخلاص وجود نخواهد داشت و تشبیه با اثبات صفات منتفی نمی شود.»

(1)سپس فرمود: «پس هر چه در مخلوق وجود دارد در خالق وجود نخواهد

ص:130


1- (1)و بالعقول یعتقد التصدیق باللّه، و بالاقرار (مثل قولک: اشهد ان لااله الاّاللّه وحده و آمنت باللّه و اسلمت للّه و ماضارع هذا) یکمل الایمان به، ولادیانة الاّبعد معرفة، و لا معرفة الاّ بالاخلاص و لااخلاص مع التشبیه، و لا نفی (ای لا نفی من التشبیه مع اثبات الصفات، یعنی لایتحقق نفی التشبیه الاّمع نفی الصفات التی کانت للمخلوق). مع اثبات الصفات للتشبیه فکلّ ما فی الخلق لایوجد فی خالقه، و کلّ ما یمکن فیه یمتنع فی صانعه، لاتجری علیها (علیه) الحرکة والسکون، و کیف یجری علیه ما هو أجراه أو یعود فیه ما هو ابتداه؟! اذا لتفاوتت ذاته و لتجزّء کنهه و لامتنع من الازل معناه، و لما کان للباری معنی غیر معنی المبروء، ولوحدّله وراء اذالحّد له امام، ولوالتمس له التمام اذا لزمه النقصان،

داشت و آنچه در مخلوق ممکن باشد در خالق ممتنع است؛[چنان که] حرکت و سکون در او راه ندارد؛ چرا که او خود خالق حرکت و سکون است و چگونه امکان دارد چیزی را که خود در مخلوق جاری نموده در او جاری شود، اگر چنین باشد لازم می آید ذات او متفاوت و قابل تجزیه باشد و معنای الوهیت او از ازل ممتنع باشد و فرقی بین او و مخلوق او نباشد.

اگر برای او حدی مانند «وراء» قرار داده شود ناچار باید حدّ «أمام» نیز برای او تعیین گردد و اگر وصف «تمام» بر او اطلاق شود ناچار وصف «نقصان» نیز باید بر او گفته شود و با داشتن صفات ممکن و حادث چگونه صفت ازل بر او اطلاق می شود؟ و با داشتن صفات مخلوق چگونه می تواند خالق باشد؟ بلکه در آن صورت نشانه مصنوع در او قائم خواهد بود و به جای مدلول بودن برای عالم خود

دلیل قرار خواهد گرفت.»

(1)سپس فرمود: «جولان سخن در باره او حجت نیست و ذات او با سخن

ص:131


1- (1)کیف یستحقّ الازل من لایمتنع من الحدوث؟ و کیف ینشی ء الاشیاء من یمتنع من الانشاء؟ و اذالقامت فیه آیة المصنوع ولتحوّل دلیلا بعد ما کان مدلولاعلیه لیس فی مجال القول حجّة، و لا فی المسألة عنه جواب، ولافی معناه للّه تعظیم و لافی ابانته عن الخلق ضیم الاّبامتناع الازلی أن یثنیّ، ولما لابدی ء له أن یبتدء لااله الاّاللّه العلیّ العظیم، کذب العادلون وضلّواضلالاً (اقتباس من قوله تعالی فی سورة النساء: الایة 167) بعیدا و خسروا خسرانا مبینا (اشارة الی قوله تعالی فی سورة النساء الایة 119). و صلی اللّه علی محمّد و أهل بیته الطاهرین (خ ل «و آله الطیّبین الطاهرین» (العیون ج 1/149) قال بعض الشارحین: هذه الخطبة کافیة لمن طلب المعرفة و قصد علم التوحید اذا فهم مافیها، فلوا جتمع الحکماء من الاشراقیّین والمشّائین علی ان یبیّنواالتوحید مثل ما أتی به لایأتون بمثله و لوکان بعضهم لبعض ظهیرا، کیف؟! و قداشتملت الخطبة علی جمیع طرق اثبات الواجب تعالی من جهة امکان العالم و مصنوعیته و من جهة اشتمال الوجود علی الواجب و من جهة الحدوث و من جهة الحرکة و غیرها فتدبّر فی فقراتها تقف علی مافیها من الدقائق، والرقائق.) (العیون ج1/149) کلام الرضا علیه السلام فی عصمة الإنبیاء علیهم السلام العیون: احمد بن هشام المکتّب و علی بن عبداللّه الورّاق رضی اللّه عنهم، قالوا: حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم، قال: حدّثنا القاسم بن محمّدالبرمکی، قال: حدّثنا أبوالصلت الهروی (نهج الحقّ مالفظه: ذهبت الامامیّة کافّة الی انّ الانبیاء معصومون عن الصغائر والکبائر منزّهون عن المعاصی قبل النبوّة و بعدها علی سبیل العمد والنسیان و عن کلّ رذیلة و منقصة و مایدلّ علی الخسّة والضعة و خالفت اهل السنّة فی ذلک و جوزّوا علیهم المعاصی الخ. و قد الّف مولیناو سیدنّا الشریف المرتضی کتابا سماّها «تنزیه الانبیاء» و قد بحث فیه بمالا مزید علیه فراجع. والعصمة هی لطف یفعلها اللّه بهم لایختارون معه فعل المعصیة و ترک الطاعة مع قدرتهم).

پاسخ داده نمی شود و سخن رسای به عظمت او نیست و جدا نمودن او از مخلوق تعظیم و بیان عظمت او نیست جز این که بگوئیم ازلی را همتایی نیست و ذاتی که شروعی در او تصور نمی شود را ابتدایی نیست. پروردگاری جز خدای بلند مرتبه و بزرگ نیست و کسانی که برای او مثل و مانندی قرار دادند. دروغ گفتند و به گمراهی و خسران و زیانکاری سخت و آشکاری گرفتار شدند و صلی اللّه علی محمد و اهل بیته الطاهرین.

عصمت انبیاء و پیامبران علیه السلام

(1)محدث بزرگوار علیّ بن ابراهیم قمی معروف به صدوق علیه الرحمه در

ص:132


1- (2)قال لمّا جمع المأمون لعلیّ بن موسی الرضا علیه السلام أهل المقالات من أهل الاسلام والدیانات من الیهود والنصاری والمجوس والصابئین و سایر اهل المقالات، فلم یقم احد الاّوقد الزمه حجّته کأنّه ألقم حجرا، قام الیه علیّ بن محمّد بن الجهم، فقال له:

کتاب اعتقادات شیعه امامیه می فرماید: اعتقاد ما درباره پیامبران و ائمه و ملائکه این است که آنان معصوم و از هر آلودگی پاک و منزه و از نافرمانی خداوند نسبت به کبائر و صغائر دور و مطیع امر خدا هستند و هرکه آنان را معصوم نداند آنان را نشناخته و کافر خواهد بود و اعتقاد ما این است که آنان از اوائل زندگی تا آخر عمر در عالی ترین مرتبه کمال و دانش زیسته اند و از نواقص روحی و جسمی و جهل ونادانی و نافرمانی خداوند برحذر بوده اند.

(1)و در کتاب عیون الاخبار، با سند خود، از اباصلت هروی نقل نموده که گوید: مأمون علمای اسلامی و علمای یهود و نصارا و مجوس و صابئین و سایر دانشمندان

ص:133


1- (1)یابن رسول اللّه أتقول بعصمة الانبیاء؟ قال: نعم، قال: فماتعمل (خ ل «فماتقول») فی قواللّه عزّوجّل: «و عصی آدم ربّه فغوی» (طه الایة 121) و فی قوله عزّوجّل: «وذالنّون اذذهب مغاضبا فظنّ ان لن نقدر علیه» (الانبیاء. الایة 87) و فی قوله عزّ و جّل فی یوسف علیه السلام : «و لقد همّت به وهمّ بها» (یوسف. الایة 87) و فی قوله عزّ وجّل فی داود: «و ظنّ داود انّما فتنّاه» (ص، الایة 24) و قوله تعالی فی نبیّه محمّد صلی الله علیه و آله : «و تخفی فی نفسک مااللّه مبدیه» (الاحزاب. الایة 31)؟

زمان خود را نزد حضرت رضا علیه السلام جمع نمود[و فکر می کرد که بعضی از آنان بتوانند امام علیه السلام را در بحث های دقیق محکوم کنند و شخصیت آن حضرت شکسته شود[ ولی هیچکدام آنان سخنی نگفت جز آن که محکوم گردید و دهانش بسته شد.

پس از آن علیّ بن جهم برخاست و گفت: ای فرزند رسول خدا! آیا شما معتقد به عصمت پیامبران هستید؟ امام علیه السلام : «آری.»

علیّ بن محمّدبن جهم گفت: پس با این آیات که ظهور در عدم عصمت آنان دارد چه می کنید؟ [سپس این آیات را تلاوت کرد:

(1)1_«و عصی آدم ربّه فغوی»؛ 2_ «و ذاالنّون اذ ذهب مغاضبا فظنّ ان نقدر

علیه»؛ 3_ «و لقد همّت به وهمّ بها)؛ 4_ «وظنّ داود انمّا فتنّاه»؛ 5 _ «و تخفی فی نفسک مااللّه مبدیه».

حضرت رضا علیه السلام به او فرمود:«ای علیّ بن محمّد بن جهم! وای بر تو! از خدا بترس و پیامبران خدا را به عمل زشت نسبت مده و آیات کتاب خدا را به رأی خود

ص:134


1- (2)فقال الرّضا علیه السلام : و یحک یا علیّ، اتّق اللّه و لا تنسب الی انبیاءاللّه (خ ل «اولیاءاللّه») الفواحش، و لاتتأوّل کتاب اللّه برأیک. فانّ اللّه عزّوجّل قدقال: «ولا یعلم تأویله الاّاللّه والراسحون» (آل عمران الایة 7) و امّا قوله عزّوجّل فی آدم: «وعصی آدم ربّه فغوی» فانّ اللّه عزّوجّل خلق آدم حجّة فی أرضه و خلیفة فی بلاده لم یخلقه للجّنة و کانت المعصیة من آدم فی الجنّة لا فی الارض و عصمته تجب ان یکون فی الارض لیتمّ مقادیر أمراللّه، فَلَمّا أهبط الی الارض و جعل حجّة و خلیفة (خ ل «جعل حجّته و خلیفته) عصم بقوله عزّوجّل: «انّ اللّه اصطفی آدم و نوحأو آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین» (آل عمران الایة 33)

تأویل مکن؛ چرا که خداوند در قرآن فرموده: تأویل قرآن را جز راسخون در علم [یعنی پیامبر و اوصیای او] نمی دانند.» سپس فرمود:

و اما [توضیح [سخن خداوند که در باره آدم علیه السلام فرموده: (و عصی آدم رَبّه فغوی) [یعنی: آدم خدای خود را عصیان نمود] [این است که خداوند چون آدم را خلق نمود،او را حجت و خلیفه خود در بلاد و بین مردم] قرار داد و او را برای ماندن در بهشت خلق نفرمود و معصیت آدم در بهشت بود نه روی زمین در حالی که عصمت او برای تکمیل مقادیر الهی در روی زمین [و بین مردم] واجب بود و چون از بهشت خارج گردید و روی زمین آمد و حجت و خلیفه الهی قرار گرفت طبق آیه مبارکه(انّ اللّه اصطفی آدم و نوحا و آل عمران علی العالمین)] یعنی: خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را از همه جهانیان برتر و بر گزیده خود قرار داد) از هر خطایی معصوم بود.]

(1)و اما [توضیح] سخن خداوند که در باره حضرت یونس فرمود: (و ذاالنون اذ

ص:135


1- (1)و امّا داوود علیه السلام ، فما یقول من قبلکم فیه؟ فقال علیّ بن محمّد بن الجهم: یقولون: انّ داوود علیه السلام کان فی محرابه یصلّی، فتصوّر له ابلیس علی صورة طیرأحسن مایکون من الطیور، فقطع داود صلوته وقام لیأخذ الطیر، فخرج الطیر الی الدار، فخرج الطیر الی السطح، فصعد فی طلبه، فسقط الطیر فی دار لاوریا بن حنّان، فاطّلع داود فی أثر الطیر، فاذا بامرأة أوریا تغتسل، فلّما نظر الیها هویها و کان قد أخرج أوریا فی بعض غزواته، فکتب الی صاحبه أن قدّم اوریا أمام التابوت (و فی نسخة: «الحرب» ای امام التابوت الحرب والمرادهیهنا التابوت السکینة المشهورة و کان اذاوضع بین بنی اسرائیل و بین اعدائهم و رجع عن التابوت انسان کفر و قتل). فقدّم، فظفر أوریا بالمشرکین، فصعب ذلک علی داود فکتب الیه ثانیة أن قدمّه أمام التابوت، فقدّم، فقتل أوریا، فتزوّج داود بامرأته،

ذهب مغاضبا فظنّ ان لن نقدر علیه)] یعنی :یونس که در شکم ماهی قرار گرفت چون با خشم از قوم خود جدا شد یقین کرد که ما از جهت رزق و روزی او را در تنگنایی قرار نخواهیم داد]آن است که در این آیه مظنه و گمان به معنای یقین است یعنی یقین نمود که خداوند هرگز رزق او را تنگ نخواهد نمود؛ چنان که در آیه دیگر در باره آزمایش انسان فرموده است: چون خداوند او را بیازماید روزی او را تنگ خواهد نمود. بنابراین جمله «فظنّ ان لن نقدر علیه» به این معنا نیست که یونس علیه السلام گمان کرد که خداوند بر او قدرت ندارد چرا که اگر چنین چیزی را اراده کرده بود کافر شده بود.

(1)و امّا توضیح سخن خداوند درباره حضرت یوسف علیه السلام که فرمود:(و لَقَد هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِها)] یعنی: آن زن به یوسف همت گمارد و یوسف نیز به او همت گمارد[ [این است که[ ]چون زلیخا یوسف علیه السلام را در اتاق خلوت گرفتار نمود] همّت زلیخا معصیت بود ولی همّت حضرت یوسف علیه السلام این بود که اگر زلیخا بخواهد او را مجبور به گناه کند از شدت ناراحتی او را بکشد. پس خداوند یوسف را از کشتن و عمل زنا نجات داد و فرمود: (کذلک لنصرِفَ عَنْهُ السُوءَ و الفَحشاءَ) و مقصود از سوء

ص:136


1- (1)و أمّاقوله عزّوجّل: «و ذالنّون اذذهب مغاضبا فظنّ أن لن نقدرعلیه» انّما ظنّ بمعنی استیقن، انّ اللّه لن یضیّق علیه رزقه، ولوظنّ انّ اللّه لایقدر علیه لکان قد کفر، و أمّا قوله عزّوجّل فی یوسف: «ولقد همّت به وهّم بها» فانّها همّت بالمعصیة و همّ یوسف بقتلها ان أجبر ته لعظم ما تداخله، فصرف اللّه عنه قتلها و الفاحشة و هو قوله عزّوجّل: «کذلک لنصرف عنه السوء والفحشاء» یعنی القتل والزنا، قال (ای قال الراوی و هرابوالصلت الهروی: فضرب الرضا علیه السلام بیده علی جبهته لعظم هذه التهمة): فضرب الرضا علیه السلام بیده علی جبهته، وقال: انّاللّه و انّاالیه راجعون! لقد نسبتم نبیّا من أنبیاءاللّه الی التهاون بصلوته، حتّی خرج فی أثر الطیر، ثُمَّ بالفاحشة، ثُمَّ بالقتل! (2)فقال: یابن رسول اللّه فما کان خطیئته؟ فقال: ویحک! انّ داود انمّاظنّ أنّه ما خلق اللّه عزّوجّل خلقا هوأعلم منه،

و فحشاء قتل و زنا بود.

و اما سخن خداوند درباره حضرت داوود علیه السلام که فرمود: (وَ ظَنَّ داووُدُ أَنِّما فَتَنّاهُ)، بگو بدانم که مردم درباره آن چه می گویند؟» علیّ بن محمّدبن جهم گفت: آنان می گویند که داوود در محراب خود نماز می خواند و شیطان به صورت پرنده ای زیبا نزد او آمد پس داوود نماز خود را قطع نمود و برخاست تا او را بگیرد آن پرنده به داخل خانه ای رفت و داوود به سوی او حرکت نمود پرنده به بالای بام رفت و داوود به بالای بام در طلب او بود .

(2)تا این که آن پرنده در خانه اوریا فرزند حنّان افتاد، پس داود در آن خانه نگاه

کرد و همسر اوریا را دید که مشغول غسل کردن است و چون نگاه او به آن زن افتاد عاشق او شد. در همان هنگام داوود اوریا را به جنگی فرستاده بود پس به بعضی از یاران خود فرمود تا اوریا را مقابل لشکر دشمن قرار دهند آنان چنین کردند ولی اوریا بر مشرکین پیروز شد و این امر بر داوود علیه السلام گران آمد پس بار دیگر به آنان نوشت که اوریا را مقابل دشمن قرار دهند و این بار اوریا کشته شد و داوود با همسر او ازدواج نمود.

ابوالصلت می گوید: چون حضرت رضا علیه السلام این سخنان را از علیّ بن محمّد

ص:137

بن جهم شنید با دست خود بر صورت مبارک زد و فرمود: ««انّاللّه و انّاالیه راجعون»! شما پیامبری از پیامبران خدا را به سستی و ضایع کردن نماز نسبت دادید که نماز خود را رها نمود و به دنبال پرنده رفت و سپس به او نسبت زنا و قتل دادید؟» علیّ بن محمّدبن جهم گفت: پس گناه او چه بود؟ امام علیه السلام فرمود:

«وای برتو [از این تهمت ها]! داوود تنها فکر کرده بود که خداوند کسی را داناتر از او نیافریده پس خداوند آن دو ملک را فرستاد تا در محراب او حاضر شدند و گفتند: یکی از ما به دیگری ظلم نموده تو بین ما به حق حکم کن و بر ما ستم روا مدار و ما را به راه مستقیم هدایت کن. سپس یکی از آنان گفت: این برادر من نود و نه گوسفند دارد و من یک گوسفند] با این حال] با درشتی می خواهد این یک گوسفند را نیز از من بگیرد. پس داوود در قضاوت شتاب نمود و به صاحب یک گوسفند گفت:

(1)برادر تو به تو ظلم کرده که خواسته گوسفند تو را از تو بگیرد و از مدعی

ص:138


1- (1)فبعث اللّه عزّوجّل الملکین فتسوّرا المحراب (خ ل «فتسوّر فی المحراب» قال علی بن براهیم: ای نزلا من المحراب والایات کلها مذکورة فی سورة ص الایه 20 الی 26) فقالا: «خصمان بغی بعضنا علی بعض فاحکم بیننا بالحقّ و لاتشطط و اهدنا الی سواءالصراط انّ هذااخی له تسع و تسعون نعجة ولی نعجة واحدة فقال اکفلنیهسا و عزّنی فی الخطاب» فعجّل داود علیه السلام علی المدّعی علیه فقال: «لقد ظلمک بسؤال نعجتک الی نعاجه» و لم یسئل المدّعی البیّنة علی ذلک، ولم یقبل علی المدّعی علیه فیقول له ماتقول؟ فکان هذا خطیئة رسم الحکم، لاماذهبتم الیه، ألاتسمع اللّه عزّوجّل یقول: «یاداودانّا جعلناک خلیفة فی الارض فاحکم بین النّاس بالحقّ و لاتتبّع الهوی» الی آخر الایة، فقال:

شاهد و بینه طلب نکرد و به مدعی علیه] یعنی منکر] رو نکرد و نگفت تو چه می گویی؟ خطای داوود این بود که رعایت قانون قضاوت را نکرد نه آنچه شما به او نسبت دادید. مگر نشنیدی که خداوند در قرآن به داوود خطاب نموده و می فرماید: ای داوود! ما تو را خلیفه خود در روی زمین قرار دادیم پس بین مردم به حق حکم کن و پیروی از هوای نفسانی خود مکن؟»

علیّ بن محمّدبن جهم گفت: ای فرزند رسول خدا! پس قصّه داود با اوریا چه بوده است؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «در زمان داوود اگر مردی از دنیا رحلت می نمود یا کشته می شد همسر او دیگر با کسی ازدواج نمی کرد. و نخستین کسی که از طرف خداوند مأمور شد که با همسر شخصی که کشته بود ازدواج کند داوود علیه السلام بود. پس چون اوریا کشته شد داوود با همسر او بعد از گذشتن عدّه ازدواج نمود و این چیزی بود که برای مردم نسبت به اوریا ناگوار و تلخ آمد.

(1)و اما] بیان] سخن خداوند درباره پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله که فرمود: (وَ تُخفی فی

ص :139


1- (1)یابن رسول اللّه فما قصّته مع أوریا؟ فقال الرّضا علیه السلام انّ المرأة فی أیّام داود علیه السلام کانت اذامات بعلها أوقتل لاتتزوّج بعده أبدا، و أوّل من أباح اللّه له أن یتزوّج بامرأة قتل بعلها کان داود علیه السلام ، فتزوّج بامرأة أوریالمّا قتل و انقضت عدّتها منه، فذلک الّذی شقّ علی النّاس (ای علی قبیلته خصوصا علی النساء من النّاس) من قبل اوریا، و أمّا محمّد صلی الله علیه و آله و قول اللّه عزّوجلّ: «وتخفی فی نفسک مااللّه مبدیه و تخشی النّاس واللّه أحق أن تخشیه» فانّ اللّه عزّوجّل عرّف نبیّه صلی الله علیه و آله أسماء أزواجه فی دار الدّنیا و أسماء أزواجه فی دار الاخرة و أنهّن أمّهات المؤمنین واحدیهنّ من سمّی له زینب بنت جحش وهی یومئذ تحت زیدبن حارثة، فاخفی اسمها فی نفسه ولم یبده لکیلا یقول (خ ل «لئلاّیقول») أحد من المنافقین: انّه قال فی امرأة فی بیت رجل انّها احدی أزواجه من أمّهات المؤمنین و خشی قول المنافقین فقال اللّه عزّوجّل: «و تخشی النّاس واللّه أحقّ ان تخشیه» یعنی فی نفسک، و انّ اللّه عزّوجّل ماتولّی تزویج أحد من خلقه الاّتزویج حوّا من آدم علیه السلام و زینب من رسول اللّه صلی الله علیه و آله بقوله «فلمّا قضی زیدمنها و طرا زوّجناکها» الایة (الاحزاب. الایة 37. الوطر بالتحریک: الحاجة. قضی منه وطره: نال منه بغیته) و فاطمة من علیّ علیه السلام ، قال: فیکی علیّ بن محمّد بن الجهم، فقال: یابن رسول اللّه أتا تائب الی اللّه عزّوجّل من أن أنطق فی أنبیاءاللّه علیهم السّلام بعد یومی هذا الاّبما ذکرته. (العیون ج1/192).

نَفْسِکَ مَااللّه ُ مُبْدِیهِ و تَخشَی الناسَ وَاللّه أَحقُّ اَنْ تَخْشاهُ)] چنین است:] که خداوند پیامبر خود صلی الله علیه و آله را نسبت به همسران آن حضرت در دنیا و آخرت آگاه نمود و آنان را مادران مؤمنین معرفی فرمود.یکی از همسران آن حضرت زینب دختر جحش بود که در آن وقت همسر زید بن حارثه بود پس رسول خدا صلی الله علیه و آله [حیا نمود] و او را از همسران آینده خود معرفی نفرمود و این به این علت بود که منافقین او را شماتت نکنند و نگویند: یکی از همسران او همسر مرد دیگری است و او چنین زنی را همسر خود می پندارد و چون ترسید که منافقین چنین سخنانی را بگویند خداوند به او فرمود: از مردم ترسیدی، در حالی که خداوند سزاوارتر است که از او بترسی.»

سپس فرمود: «خداوند تزویج هیچ کسی را خود انجام نداد جز تزویج حّوا را به آدم علیه السلام و تزویج زینب دختر جحش را به رسول خدا صلی الله علیه و آله و تزویج فاطمه علیهاالسلام را به علی علیه السلام .»

پس علیّ بن محمّدبن جهم از سخنان خود پشیمان و گریان شد و گفت:

ص:140

ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! من به درگاه خداوند تائب هستم و دیگر درباره پیامبران خدا علیهم السلام چیزی جز آنچه شما فرمودید را نخواهم گفت.

سخنان دیگری از حضرت رضا علیه السلام در باره عصمت پیامبران علیه السلام

(1)مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون از علیّ بن محمّدبن جحم نقل

نموده که گوید: من در مجلس مأمون حاضر بودم که مأمون به حضرت رضا علیه السلام گفت: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! آیا اعتقاد شما این نیست که پیامبران خدا علیه السلام معصوم از خطا و گناه هستند؟ امام علیه السلام فرمود: «آری».

مأمون گفت: پس معنای آیه شریفه «فَعَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی» چیست؟

ص:141


1- (1)مجلس آخر للرضا علیه السلام عندالمأمون فی عصمة الانبیاء علیهم السّلام العیون: حدّثنا تمیم بن عبداللّه بن تمیم القرشی رضی اللّه عنه قال: حدّثنی أبی عن حمد ان بن سلیمان النیشابوری، عن علی بن محمّد بن الجهم، قال: حضرت مجلس المأمون و عنده الرضا علیّ بن موسی علیهماالسّلام، فقال له المأمون: یابن رسول اللّه ألیس من قولک: انّ الانبیاء معصومون؟ قال: بلی: قال: فما معنی قول اللّه عزّوجّل: «فعصی آدم رَبّه فغوی» (الایات التی وردت فی قصه آدم علیه السلام مذکورة فی سور، منها: البقرة الایة 32 الی 38. و منها: الاعراف. الایة 18 الی 24. و غیرهما من السور. فراجع). فقال علیه السلام : انّ اللّه تبارک و تعالی قال لآدم: «اسکن أنت و زوجک الجنّه و کلامنها رغدا حیث شئتما و لاتقربا هذه الشجرة» و أشار لهما الی شجرة الحنطة، «فتکونا من الظالمین» و لم یقل لهما: لا تأکلا من هذه الشجرة و لا ممّا کان من جنسها، فلم یقربا تلک الشجرة و لم یأکلا منها،. انّما أکلا من غیرها، لمّا أن وسوس الشیطان الیهما (خ ل (لهماالشیطان) و قال: «مانهیکما ربّکما عن

امام علیه السلام فرمود: «خداوند به آدم فرمود: تو و همسرت حواّء در بهشت ساکن شوید و از نعمت های آن استفاده کنید و نزدیک این درخت [یعنی درخت گندم[ نروید که اگر چنین کنید به خود ستم کرده اید،] لکن] به آنان نگفت از آن و از آنچه از جنس آن است نخورید. آنان نیز نزدیک آن نرفتند و از آن نخورند ولی چون شیطان آنان را وسوسه نمود و گفت: خداوند شما را از خوردن این درخت نهی نکرده و از نزدیک شدن به غیر آن نهی کرده آنان از آن درخت خوردند و او یعنی شیطان برای آنان سوگند یاد نمود که اگر بخواهید از ملائکه باشید و در بهشت جاوید بمانید من از شما خیر خواهی می کنم که از آن بخورید.

(1)از آن سو آدم و حوّا علیهما السلام تا کنون کسی را که به دروغ به نام خداوند سوگند

ص:142


1- (1)هذه الشجرة» و انّما ینهیکما أن تقربا غیرها، ولم ینهکما عن الأکل منها (الاّ أن تکونو نا ملکین او تکونا من الخالدین و قاسمهما انّی لکما لمن الناصحین» (روی عن ابی عبداللّه علیه السلام ، قال: لمّا اخرج آدم من الجنّة، نزل جبرئیل علیه السلام فقال: یا آدم الیس اللّه خلقک بیده، و نفخ فیک من روحه، و اسجدلک ملائکته، و زوّجک حواّء، منک، و اسکنک الجّنة و اباحهالک و نهاک مشافهة ان لا تاکل من هذه الشجرة فاکلت منها و عصیت اللّه؟! فقال آدم علیه السلام ، یا جبرائیل انّ ابلیس حلف لی باللّه انّه ناصح، فماظننت انّ احدا من الخلق «خلق اللّه خ ل» یحلف باللّه کاذبا) و لم یکن آدم و حوا شاهدا قبل ذلک من یحلف باللّه کاذبا «فدلّیهما بغرور» فاکلا منها ثقة بیمینه باللّه، و کان ذلک من آدم قبل النبوّة، ولم یکن ذلک بذنب کبیر استحقّ به دخول النار، و انّما کان من الصغائر الموهوبة التی تجوز علی الانبیاء قبل نزول الوحی علیهم، فلمّا اجتباه اللّه تعالی و جعله نبیّا کان معصوما، لایذنب صغیرة و لاکبیرة، قال اللّه عزّوجلّ: «و عصی آدم ربّه فغوی ثُمَّ اجتباه ربّه فتاب علیه فهدی (ط.الایة 12و122). و قال عزّوجلّ :«انّ اللّه اصطفی آدم و نوحا و آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین» (آل عمران الایة 34).

بخورد ندیده بودند پس شیطان آنان را فریب داد و آنها به وسیله سوگند او از آن

شجره خوردند و این قبل از پیامبری آدم بود و گناه کبیره ای نبود که مستحق دخول در آتش شود بلکه از صغایری بود که از پیامبران قبل از نزول وحی بخشوده می شود. و هنگامی که خداوند آدم را به پیامبری برگزید او معصوم بود و هرگز گناه صغیره و کبیره ای از او سر نزد چنانکه خداوند بعد از آیه «فَعَصی آدَمُ رَبَّهُ فَغَوی) فرمود: (ثمَّ اجْتَباهُ رَبُّه فَتابَ عَلَیهِ فَهدی» [یعنی: و سپس او را برگزید و توبه او را پذیرفت و او را هدایت نمود] و در سوره آل عمران فرمود: «انَ اللّه َ اصطَفی آدَمَ و نُوحا و آل عمرانَ عَلی العالمینَ» [یعنی: خداوند آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را از بین انسان های عالم برگزید. [مأمون گفت: معنای سخن خداوند که می فرماید: «فَلَّما آتا هُما صالِحا جَعَلا لَهُ شُرکاءَ فیما آتا هُما» چیست؟

(1)امام علیه السلام فرمود: «حوّاء برای آدم پانصد فرزند پسر و دختر آورد و آنان از قبل

ص:143


1- (1)فقال له المأمون: فما معنی قول اللّه عزّوجلّ: «فلمّا آتا هما صالحا جعلاله شرکاء فیماآتاهما» (الاعراف، الایة 190) فقال له الرضا علیه السلام انّ حوّاء و لدت لآدم خمس مأة بطن ذکرا و أنثی، و انّ آدم علیه السلام و حواّء عاهدااللّه عزّوجلّ و دعواه، و قالا: «لئن آتیتنا صالحا لنکوننّ من الشاکرین فلمّا آتیهما صالحا» من النسل خلقا سوّیا بریأً من الزمانة (ای بریأً طاهرا صحیحا من الآفة. الزمانة: آفة فی الحیوانات.) والعاهه و کان ماآناهما صنفین، صنفا ذکرانا و صنفا أناثا، فجعل الصنفان للّه تعالی ذکره شرکاء فیما آتا هما، و لم یشکراه کشکرأبو یهماله عزّو جلّ قال، اللّه تبارک و تعالی: «فتعالی اللّه عمّایشرکون» (الاعراف. الآیه 190. فی تفسیر علی بن ابراهیم: قال جعلا للحارث نصیبا فی خلق اللّه و لم یکن اشرکا ابلیس فی عبادة اللّه «انتهی». کان اسم الابلیس عندالملائکة هوالحارث.)

با خدای خود عهد کرده بودند که اگر خداوند فرزند صالح و سالمی که آفت و نقصی در او نباشد به آنان بدهد شاکر او باشند لکن فرزندان آنان که نیمی پسر و نیمی دختر بودند برای خدا شریک پنداشتند و همانند پدر و مادر خود شاکر او نبودند بنابراین مقصود از «جَعَلا لَهُ شُرکاءَ فیما آتاهُما» آن دو صنف از فرزندان آدم هستند که همانند پدر و مادر خود موحّد و شاکرنبودند و مقصود، آدم و حواء نیستند.»

پس مأمون گفت: من گواهی می دهم که شما به حق فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله هستید.

(1)سپس گفت: معنای این آیه «فَلَمَّا جَنَّ عَلَیْهِ اللَیْلُ رَأی کوکبا قالَ هذا رَبّی»

چیست؟ و برای چه حضرت ابراهیم علیه السلام چون به ستاره نگاه نمود گفت: این پروردگار من است؟[مگر یقین به خدای خود نداشت؟] امام علیه السلام فرمود :«این بدان علت بود که ابراهیم علیه السلام چون از مخفی گاه خود بیرون آمد و بین مردم قرار گرفت و موظف گردید که رسالت خود را انجام دهد ناگزیر با سه گروه از مردم مشرک برخورد نمود. گروهی ستاره زهره را می پرستیدند و گروهی ماه را و گروهی

ص:144


1- (2)فقال المأمون: أشهد أنّک ابن رسول اللّه صلی الله علیه و آله حقّا، فاخبرنی عن قول اللّه عزّوجلّ فی حقّ ابراهیم علیه السلام : «فلمّا جنّ علیه اللیل رأی کوکبا قال هذاربیّ»(الانعام، الایة 76. والایات المشار الیها فی المتن المربوطة بقصّة ابراهیم مذکورة فی سورة الانعام الایة 76، الی 83 قال فی الصحاح: جنّ و اجنّ بمعنی و یقال: جنّ: ستره بظلامه. و الکوکب کان الزهره او المشتری.) فقال الرّضا علیه السلام :

خورشید را.

(1)و چون شب فرا رسید و ابراهیم ستاره زهره را دید گفت: این است پروردگار من و این از روی انکار و تعریض به آنان بود، و چون آن ستاره پنهان شد ابراهیم علیه السلام گفت: من خدایی را که افول و غروب کند دوست ندارم؛ چرا که افول و غروب از صفات مخلوق است نه از صفات خالق.

و چون ماه را مشاهده کرد و آن روشن تر از ستاره بود باز از روی انکار و اعتراض گفت: این است پروردگار من، و چون ماه نیز غروب نمود گفت: اگر پروردگار من مرا هدایت نکند من از گمراهان خواهم بود.

ص:145


1- (1)انّ ابراهیم علیه السلام وقع الی ثلثة اصناف صنف یعبد الزهره، وصنف یعبد القمر، وصنف یعبد الشمس، و ذلک حین خرج من السرب (السرب بالتحریک: الکهف و البیت تحت الارض و حجر الوحشی و القناة.) الّذی أخفی فیه «فلمّا جنّ علیه الیل» فرأی الزهرة، قال: «هذاربیّ» علی الانکار والاستخبار، «فلمّا افل» الکوکب «قال لاأحبّ الآفلین» لاّن الافول من صفات المحدث، لامن صفات القدم «فلمّا رای القمر بازغا قال: هذاربّی» علی الانکار والاستخبار: «فلمّا افل قال: لئن لم یهدنی ربیّ لاکوننّ من القوم الضالّین» یقول: لولم یهدنی ربّی لکنت من القوم الضالّین فلمّا أصبح «ورای الشمس بازغة قال: هذاربّی هذااکبر» من الزهرة و القمر علی الانکار و الاستخبار، لاعلی الاخبار و الاقرار «فلمّا افلت» قال للاصناف الثلثة من عبدة الزهرة و القمر و الشمس: «یاقوم انّی بری ء ممّا تشرکون انیّ وجّهت وجهی للذی فطر السموات و الارض حنیفا و ما أنا من المشرکین» و انّما أراد ابراهیم علیه السلام بما قال ان یبیّن لَهم بطلان دینهم و یثبت عندهم انّ العبادة لاتحقّ لما کان(خ ل «لمن کان») بصفة الزهرة و القمر و الشمس، و انمّا تحقّ العبادة لخالقها و خالق السموات و الارض، و کان ما احتجّ به علی قومه ممّا ألهمه اللّه تعالی و أتاه کما قال اللّه عزّوجلّ: «وتلک حجتّنا آتیناها ابراهیم علی قومه» فقال المأمون: للّه درّک یابن رسول اللّه، فاخیرنی قول ابراهیم علیه السلام : «ربّ أرنی کیف تحیی الموتی قال أولم تؤمن قال بلی و لکن لیطمئنّ قلبی»(البقره. الایة.) قال الرّضا علیه السلام : انّ للّه تبارک وتعالی کان أوحی الی ابراهیم علیه السلام : انّی متخّذ من عبادی خلیلاً ان سألنی احیاء الموتی أجبته فوقع فی نفس ابراهیم: انّه ذلک الخلیل، فقال: «ربّ أرنی کیف تحی الموتی قال اولم تؤمن قال بلی و لکن لیطمئنّ قلبی» علی الخلّة، قال: «فخذ أربعة من الطیر فصرهنّ الیک ثُمَّ اجعل علی کلّ جبل منهنّ جزءً ثُمَّ ادعهنّ یأتینک سعیا و اعلم انّ اللّه عزیز حکیم»

(1)و چون صبح شد و ابراهیم علیه السلام خورشید را مشاهده نمود گفت: این است

پروردگار من، چرا که این از زهره و ماه بزرگ تر است، و چون خورشید نیز غروب نمود ابراهیم علیه السلام به قوم خود که ستاره و ماه و خورشید را می پرستیدند گفت: ای مردم! من از عبادت شرک آمیز شما بیزار هستم و من در عبادت خود به خدایی که خالق آسمان ها و زمین است توجه خواهم نمود و من دین مستقیم و حنیف را برگزیدم و از مشرکان نخواهم بود.

هدف ابراهیم علیه السلام از این سخنان تبیین و اظهار بطلان دین قوم خود بود و

ص:146


1- (2)فاخذ ابراهیم علیه السلام نسرا و طاووسا و بطّا و دیکا، فقطّعهنّ و خلّطهنّ، ثُمَّ جعل علی کلّ جبل من الجبال التی حوله و کانت عشرة منهنّ جزء، و جعل مناقیرهنّ بین أصابعه، ثُمَّ دعاهنّ بأسمائهنّ و وضع عنده حبّا وماءً، فتطابرت تلک الاجزاء بعضها الی بعض حتّی استوت الأ بدان، و جاء کلّ بدن حتّی انضمّ الی رقبته و رأسه،

می خواست اثبات کند که عبادت ستاره و ماه و خورشید صحیح نیست و باید خالق آنها را که خالق آسمان ها و زمین است عبادت نمود و این سخنان را خداوند به ابراهیم علیه السلام الهام نمود همان گونه که در انتهای این آیات آمده است (وَ تلکَ حُجَّتُنا آتَیْناها ابراهیمَ عَلی قَومِهِ) [ یعنی: این سخنان حجتی بود که ما به ابراهیم آموختیم تا قوم خود را هدایت کند.]

مأمون گفت: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! حقا که به حق سخن گفتی. و سپس گفت: معنای آیه شریفه «رَبِّ اَرِنی کَیْفَ تُحییِ الموتی قالَ اَوَلَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلی و لکن لِیَطْمَئنَّ قَلبی» چیست؟ مگر ابراهیم علیه السلام یقین به احیای اموات نداشته که چنین سؤالی نموده است؟

(1)حضرت رضا علیه السلام فرمود: «خداوند به ابراهیم علیه السلام وحی نمود که من برای خود

ص :147


1- (1)فخلیّ ابراهیم علیه السلام عن مناقیرهنّ، فطرن، ثُمَّ و قعن فشربن من ذلک الماء و التقطن من ذلک الحبّ و قلن: یا نبیّ اللّه أحییتنا، أحیاک اللّه فقال ابراهیم: بل اللّه یحیی و یمیت و هو علی کلّ شی ءٍ قدیر قال المأمون: بارک اللّه: فیک یاأبا الحسن، فأخبرنی عن فول اللّه عزّوجلّ: «فوکزه موسی فقضی علیه قال هذا من عمل الشیطان (القصص.الایة 15) قال الرضا علیه السلام : انّ موسی دخل مدینة من مدائن فرعون علی حین غفلة من أهلها و ذلک بین المغرب و العشاء (و هو وقت الغفلة و تسمّی النافلة فیها غفیلة) «فوجد فیها رجلین یقتتلین هذا من شیعته و هذا من عدوّه فاستغاثه الّذی من شیعته علی الّذی من عدوّه» فقضی موسی علی العدوّ و بحکم اللّه تعالی ذکره«فوکزه» فمات «قال هذا من عمل الشیطان یعنی الاقتتال الذی کان وقع بین الرجلین لامافعله موسی علیه السلام من قتله «انّه» یعنی الشیطان «عدوّ مضلّ مبین»

خلیلی انتخاب خواهم نمود که اگر از من درخواست زنده نمودن مردگان را بکند او را اجابت خواهم کرد. پس حضرت ابراهیم علیه السلام فکر کرد که خودش خلیل خدا می باشد، از این رو گفت: خدایا، به من نشان بده که چگونه مردگان را زنده می کنی؟ خداوند به او فرمود: مگر ایمان نیاورده ای؟ ابراهیم علیه السلام گفت:

آری لکن می خواهم قلبم مطمئن گردد که من خلیل تو هستم. پس خطاب شد: ای ابراهیم، چهار پرنده را بگیر و ذبح کن و آنها را مخلوط نما و هر قسمتی از آن را بالای کوهی قرار ده، سپس آنان را صدا کن همگان با سرعت پروار خواهند نمود و نزد تو خواهند آمد و بدان که خداوند، عزیز و غالب و حکیم است.

(1)پس ابراهیم علیه السلام نسر و طاووس و اردک و خروس را گرفت و ذبح نمود و کوبید و همه را مخلوط کرد و سپس ده قسمت نمود و هر قسمتی را بر سر کوهی

ص:148


1- (1)فقال المأمون: فما معنی قول موسی «ربّ انیّ ظلمت ففسی فاغفرلی» قال: یقول: انّی وضعت نفسی غیرموضعها بدخولی هذه المدینة «فاغفرلی» ای استرنی من أعدائک لئلاّ یظفروا بی فیقتلونی «فغفرله انّه هو الغفور الرحیم» قال موسی علیه السلام «ربّ بماأنعمت علیّ» من القوّة حتّی قتلت رجلاً بوکزةٍ «فلن اکون ظهیرا للمجرمین» بل اجاهد فی سبیلک بهذه القوّة حتّی ترضی «فاصبح» موسی علیه السلام فی المدینة «خائفا یترقّب فاذا الّذی استنصره بالامس یستصرخه» علی آخر «قال له موسی انّک لغوّی مبین» قاتلت رجلاً بالامس و تقاتل هذا الیوم، لاوذینک و أرادأن یبطش به (البطش: الاخدبعنف) «فلمّا أرادان یبطش بالذی هو عدوّلهما» و هو من شیعته، قال: یا موسی اتریدان تقتلنی کما قتلت نفسا بالأمس ان ترید الاّ أن تکون جبّارا فی الارض و ما ترید أن تکون من المصلحین» قال المأمون:

قرار داد و منقارهای آنان را به دست خود گرفت و آب و دانه فراهم نمود و هر کدام

آنها را با نام خود صدا زد پس آن اجزاء از سر کوه ها پرواز کردند و به همدیگر پیوستند تا بدنهای آنان کامل گردید و هر کدام نزد ابراهیم آمدند و ابراهیم علیه السلام منقارهای آنان را رها نمود و چون کامل گردیدند نشستند و از آن آب و دانه ها خوردند و به ابراهیم علیه السلام گفتند: ما را زنده کردی، خدا تو را زنده کند. ابراهیم علیه السلام فرمود: بلکه خداست که زنده می کند و می میراند و اوست که بر هر چیزی قادر و تواناست.» مأمون گفت: بارک اللّه فیک یا اباالحسن!

سپس گفت: مقصود از آیه «فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ قالَ هذا مِن عَمَلِ الشَیْطان» چیست؟

(1)امام علیه السلام فرمود: «حضرت موسی علیه السلام ناشناخته وارد شهری از شهرهای

ص:149


1- (1)جزاک اللّه عن انبیاءه خیرا یا ابالحسن فمامعنی قول موسی علیه السلام لفرعون «فعلتها اذا و أنا من الضالّین» (الشعراء الایة20) قال الرضا علیه السلام : انّ فرعون قال لموسی لمّا أتاه: «وفعلت فعلتک التی فعلت و انت من الکافرین» بی «قال» موسی: «فعلتها اذا و انا من الضالیّن» عن الطریق بوقوعی الی مدینة من مدائنک، «ففررت منکم لمّاخفتکم فوهب لی ربیّ حکما و جعلنی من المرسلین» و قد قال اللّه عزّ و جلّ لنبیّه محمّد صلی الله علیه و آله : «ألم یجدک یتیما فآوی» (الضحی. الایة6) یقول: ألم یجدک و حیدا فآوی (ای کنت ملاذا و معاذا للنّاس) الیک النّاس «ووجدک ضالاًّ» یعنی عند قومک «فهدی» ای هدیهم الی معرفتک (خ ل«فهدیهم لمعرفتک») «و وجدک عائلا فاغنی» یقول: أغناک بان جعل دعائک مستجابا، قال الماأمون: بارک اللّه فیک یابن رسول اللّه، فمامعنی قول اللّه عزّوجلّ: «فلمّا جاء موسی لمیقاتنا و کلّمه ربّه قال ربّ أرنی انظر الیک قال لن ترانی» (الاعراف. الایة 142) کیف یجوز أن یکون کلیم اللّه موسی بن عمران علیه السلام لا یعلم انّ اللّه تبارک و تعالی ذکره لایجوز علیه الرؤیة حتّی یسأله هذاالسؤال؟

فرعون شد و آن در هنگام مغرب و عشا بود. پس دید که یکی از پیروانش با مردی قبطی در جنگ و ستیز است [در این میان] آن مردی که دوست حضرت موسی علیه السلام بود از موسی استمداد نمود و حضرت موسی به حکم الهی مشتی بر آن قبطی زد و او هلاک شد و فرمود: این عمل، یعنی جنگ این دو، از ناحیه شیطان و به وسوسه او بود نه این که عمل موسی از ناحیه شیطان بود همانا شیطان دشمن گمراه کننده آشکاری است.»

مأمون گفت: پس معنای«ربّ انّی ظَلمْتُ نَفسی فَاغفرلی» چیست؟ امام علیه السلام

فرمود:«مقصود این است که موسی گفت: من نباید وارد این شهر می شدم. خدایا، مرا از دشمنان مستور نما که اگر مرا بیابند مرا خواهند کشت. خداوند نیز دعای او را مستجاب نمود و او را از چشم دشمن مستور کرد و البته او رحیم و غفور است.

(1)پس موسی علیه السلام به خدای خود گفت: پروردگارا، حال که به من قوت و توان

ص:150


1- (1)فقال الرّضا علیه السلام : انّ کلیم اللّه موسی بن عمران علیه السلام علم انّ اللّه تعالی أعزّ (خ ل«منزّه») ان یری بالابصار، ولکنّه لمّاکلّمه اللّه عزّوجلّ و قرّبه نجیّا، رجع الی قومه فأخبرهم انّ اللّه عزّوجلّ کلّمه و قرّبه و ناجاه فقالوا:«لن نؤمن لک «حتّی نستمع کلامه کما سمعت و کان القوم سبعمأة ألف رجل فاختار منهم سبعین ألفا، ثُمَ اختار منهم سبعة آلاف، ثُمَّ اختار منهم سبعمأةٍ، ثُمَّ اختار منهم سبعین رجلاً لمیقات ربّهم فخرج بهم الی طور سیناء، فاقامهم فی سفح الجبل و صعد موسی الی الطور و سئل اللّه تعالی: ان یکلّمه، و یسمعهم کلامه. فکلّمه اللّه تعالی ذکره و سمعوا کلامه من فوق وأسفل و یمین و شمال و وراء و أمام، لانّ اللّه عزّوجلّ أحدثه فی الشجرة (خ«الزیتونة») (2)وجعله منبعثا منها حتّی سمعوه من جمیع الوجوه فقالوا: «لن نؤمن لک» بأن هذا الذی سمعناه کلام اللّه:«حتّی نری اللّه جهرةً فلمّا قالوا هذا القول العظیم واستکبروا وعتوا بعث اللّه عزّوجلّ علیهم صاعقة، فاخذتهم بظلمهم، فماتوا، فقال موسی: یا ربّ ما أقول لبنی اسرائیل اذا رجعت الیهم و قالوا: انّک ذهبت بهم فقتلتهم؟! لانّک لم تکن صادقا فیما ادّعیت من مناجات اللّه عزّوجلّ ایّاک؟

دادی و با یک مشت آن مرد قبطی را کشتم با تو عهد می کنم که هرگز یار مجرمین نباشم بلکه با این قوه و توان در راه تو جهاد نمایم تا خشنود شوی.

و چون موسی علیه السلام در صبحگاه با ترس و هراس در آن شهر حرکت می کرد بار دیگر آن شخص شیعی را دید که با شخص دیگری درگیر است و چون از موسی فریادرسی نمود موسی علیه السلام به او فرمود: تو در اشتباه هستی [نه کار دیروز تو صحیح بود و نه کار امروز تو] و چون خواست به او حمله کند آن مرد شیعی گفت: آیا می خواهی هم چنانکه دیروز یک نفر را کشتی امروز نیز مرا بکشی؟! پس تو می خواهی در روی زمین ستمگر باشی و نمی خواهی از مصلحین باشی؟!» مأمون گفت: یا اباالحسن! خدا از ناحیه پیامبران به تو جزای خیر بدهد.

(2)سپس گفت: معنای آیه «فَعَلتُها اذا وَ أَنَا مِنَ الضّالینَ» چیست؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «چون موسی علیه السلام نزد فرعون رفت فرعون به او گفت: تو سابقا یکی از پیروان ما را کشتی و نسبت به مقام ما کافر بودی. موسی علیه السلام فرمود: آن وقت من در

اثر گم کردن راه به یکی از شهرهای تو داخل شدم[و آن حادثه رخ داد] و سپس چون

ص:151

ترسیدم فرار کردم[و به مدین نزد شعیب رفتم و در بازگشت] خداوند مرا از پیامبران قرار داد و حکمی از طرف او به من ارزانی شد.»

سپس حضرت رضا علیه السلام فرمود: «خداوند به پیامبر اسلام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله نیز فرمود: آیا یتیم و تنها نبودی و خدا تو را پناه داد و مردم را گرد تو جمع نمود؟ و آیا تو به عقیده قوم خود[که مشرک و بت پرست بودند] گمراه نبودی و خدا آنان را به وسیله تو هدایت نمود؟ و آیا صاحب عائله نبودی و خداوند تو را بی نیاز نمود و دعای تو را مستجاب کرد؟»

(1)مأمون گفت: خدا شما را برکت دهد، ای فرزند رسول خدا!

سپس گفت: مقصود از آیه «فَلمَّا جاءَ مُوسی لِمیقاتِنا وَ کَلَّمهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرنی أنظُر الَیْکَ قالَ لَنْ تَرانی» چیست؟ و چگونه ممکن است موسی کلیم اللّه علیه السلام نداند که خداوند را امکان رؤیت نیست تا اینکه چنین سؤالی را مطرح ننماید؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود: در همان آغاز حضرت موسی کلیم اللّه دانسته بود که خداوند منزه از این است که با چشم دیده شود لکن چون به میقات رفت و خداوند با او تکلّم نمود و به چنین قربی او را مشرف گرداند موسی علیه السلام در بازگشت، به قوم

ص:152


1- (1)فاحیا هم اللّه و بعثهم ، معه فقالوا: انّک لوسئلت اللّه أن یریک ننظر الیه لأ جابک، و کنت تخبرنا کیف هو؟ نعرفه حقّ معرفته؟ فقال موسی: یا قوم انّ اللّه تعالی لایری بالابصار و لاکیفیّة له، و انّما یعرف بآیاته و یعلم باعلامه، فقالوا:«لن نؤمن لک» حتّی تسئله، فقال موسی: یاربّ انّک قد سمعت مقالة بنی اسرائیل و أنت أعلم بصلاحهم، فاوحی اللّه جلّ جلاله (خ ل «فاوحی اللّه تعالی الیه»): یا موسی سلنی ماسئلوک، فلن أؤ اخذک بجهلهم، فعند ذلک قال موسی علیه السلام :

خود خبر داد که خداوند با او سخن گفته و به قرب خدا و مناجات الهی رسیده است. پس قوم او که هفتصد هزار مرد بودند گفتند: ما به تو ایمان نخواهیم آورد تا همانند تو سخن خدا را بشنویم.

(1)پس موسی علیه السلام از بین آنان هفتاد هزار را انتخاب نمود و از میان آنها هفت

هزار و از هفت هزار هفتصد نفر را انتخاب نمود و از بین هفتصد نفر هفتاد نفر را برای میقات پروردگار و مناجات با خداوند انتخاب نمود و آنان را به کوه طور برد و در پایین کوه نگهداشت و خود به کوه طور رفت و از خدا خواست که با او سخن بگوید و آنان بشنوند و چون خداوند با موسی علیه السلام سخن گفت آن هفتاد نفر سخن خدا را از بالا و پایین و طرف راست و چپ و جنوب و شمال شنیدند و خداوند صدا را در آن درخت زیتون ایجاد نمود و از آن به اطراف پخش شد.

(2)پس قوم موسی علیه السلام گفتند: ماباور نخواهیم کرد که آنچه شنیدیم از ناحیه خدا

ص:153


1- (2)«ربّ أرنی انظر الیک قال لن ترانی و لکن انظر الی الجبل فان استقرّ مکانه» و هو یهوی «فسوف ترانی فلمّا تجلّی ربّه للجبل» بآیة من آیاته «جعلهادکّا و خرّ موسی صعقا فلمّا أفاق قال سبحانک تبت الیک» یقول: رجعت الی معرفتی بک عن جهل قومی «و أنا أوّل المؤمنین» منهم بانّک لاتری، فقال المأمون: للّه درّک یا أباالحسن، فأخبرنی عن قول اللّه عزّوجلّ: «ولقد همّت به و همّ بهالولاان رأی برهان ربّه» (یوسف. الایة 24) فقال الرّضا علیه السلام :
2- (1)لقد همّت به، و لولاأن رأی برهان ربّه لهمّ بها کما همّت به، لکنّه کان معصوما، والمعصوم لایهمّ بذنبٍ و لا یأتیه. و لقد حدّثنی أبی، عن أبیه الصّادق علیه السلام انّه قال، همّت بأن تفعل، وهمّ بأن لایفعل، فقال المأمون: للّه درّک یا أباالحسن فاخبرنی عن قول اللّه عزّوجلّ: «وذالنون اذذهب مغاضبا فظنّ ان لن نقدرعلیه فقال الرضا علیه السلام ذلک یونس بن متی علیه السلام ذهب مغاضیا لقومه، فظنّ بمعنی استیقن «أن لن نقدر علیه» ای لن نضیّق علیه رزقه، و منه قوله عزّوجلّ: «و اما اذا ما ابتلیه فقدر علیه رزقه» (الفجر. الایة16.) او ضیّق و قتّر

باشد تا این که او را به چشم ببینیم و چون چنین سخن بزرگی را گفتند و از تسلیم به کبر و سرکشی بازگشتند خداوند عذابی فرستاد و آنان را هلاک نمود. پس موسی علیه السلام گفت: خدایا، من در بازگشت در پاسخ بنی اسرائیل چه بگویم اگر بگویند تو آنان را بردی و هلاک نمودی و در ادعای مناجات با خدا راستگو نیستی؟ پس خداوند آنان را زنده نمود و همراه او فرستاد بنی اسرائیل گفتند: اگر از خدای خود سؤال می کردی که ما نیز او را ببینیم تو را اجابت می نمود و ما به حق معرفت او می رسیدیم!

حضرت موسی علیه السلام فرمود: خداوند هرگز با چشم دیده نمی شود و برای او کیفیتی نیست که قابل رؤیت باشد و تنها با آیات و نشانه ها شناخته می شود.بنی اسرائیل گفتند: ما سخنان تو را نمی پذیریم تا اینکه این درخواست را از او بکنی. حضرت موسی علیه السلام گفت: پروردگارا، تو سخن بنی اسرائیل را شنیدی و به صلاح

آنان داناتری. خطاب شد: خواسته آنان را از من بخواه من تو را به واسطه جهالت آنان مؤاخذه نمی کنم. پس موسی علیه السلام گفت:

(1)خدایا، چنان کن که من تو را ببینم. خطاب شد: تو هرگز نمی توانی مرا ببینی

ص:154


1- (1)«فنادی فی الظلمات» ای ظلمة اللیل و ظلمة البحر و ظلمه بطن الحوت: ان لااله الاّ انت سبحانک انّی کنت من الظالمین بترکی مثل هذه العبادة التی قدفرّغتنی (خ ل«قرّت عینی») لها فی بطن الحوت، فاستجاب اللّه له، و قال عزّوجلّ: «فلولا انّه کان من المسبّحین للبث فی بطنه الی یوم یبعثون» (الصافات. الایة 143 و 144) فقال المأمون: للّه درّک یاأباالحسن فاخبرنی عن قول اللّه عزّوجلّ: «حتّی اذااستیأس الرسل و ظنّواانّهم قد کذبو اجائهم نصرنا» (یوسف. الایة110)

و لکن به این کوه نظر کن، اگر در جای خود ثابت ماند و متلاشی نشد تو مرا خواهی دید و چون خداوند به آیه ای از آیات خود در کوه متجلی شد کوه متلاشی گردید و موسی علیه السلام به رو[به زمین] افتاد و غش نمود و چون به خود آمد گفت: خدایا، تو منزه هستی از این که[مانند مخلوق خود] به چشم دیده شوی. من از جهالت قوم خود به درگاه تو توبه می کنم و به همان معرفتی که نسبت به تو داشته ام باز می گردم و من نخستین مؤمن به تو هستم که می دانم ذات مقدس تو به چشم دیده نخواهد شد.»

مأمون گفت: چقدر زیبا و به حق سخن گفتی یااباالحسن! سپس گفت: مقصود خداوند از آیه «و لَقَد هَمَّتْ بِهِ وَ هَّمَ بِها لولا اَنْ رأی برهان رَبِّه»چیست؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود:«همّت زلیخا در آن اتاق خلوت انجام گناه بود و حضرت یوسف علیه السلام نیز اگر مورد عنایت خداوند نبود و معصوم نمی بود که معصوم هرگز همت به گناه نمی ورزد او هم همت به گناه می نمود.» سپس فرمود:«پدرم موسی بن جعفر، از پدر خود امام صادق علیه السلام نقل نمود که فرمود:«زلیخا همت می کرد که مرتکب گناه شود و یوسف علیه السلام همت می نمود که مرتکب گناه نشود.» مأمون گفت: چه زیبا و به حق سخن گفتی!

ص:155

(1)سپس گفت: مرا از معنای آیه «و ذالّنون اذْ ذَهَبَ مُغاضِبا فَظَنِّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ

عَلَیْهِ» آگاه فرمایید.

امام علیه السلام فرمود: «مقصود، یونس بن متی علیه السلام می باشد که با خشم از قوم خود جدا شد[و چون به دریا افتاد و در شکم ماهی رفت] یقین نمود] مظنه در این آیه به معنای یقین است] که خداوند در روزیِ او مضیقه و سختی قرار نخواهد داد- چنانکه خداوند از روی آزمایش برای بعضی سختی معیشت قرار می دهد- پس یونس در تاریکی شب و تاریکی دریا و تاریکی شکم ماهی گفت:

(2)خدایا، پروردگاری جز تو نیست و تو منزه از هر عیبی هستی و همانا من به خود ستم نمودم که در همه حالات همانند الان که مرا فراغت عبادت و تسبیح

ص:156


1- (2)قال الرضا علیه السلام یقول اللّه عزّوجلّ: «حتّی اذااستیأس الرسل» من قومهم و ظنّ قومهم انّ الرسل قد کذبوا جاء الرسل نصرنا، فقال المأمون: للّه درّک یا اباالحسن، فاخبرنی عن قول اللّه عزّوجلّ: «لیغفرلک اللّه ماتقدّم من ذنبک و ماتأخّر (الفتح. الایة2) قال الرضا علیه السلام : لم یکن أحد عند مشرکی أهل مکّة أعظم ذنبا من رسول اللّه علیه السلام ، لانّهم کانوا یعبدون من دون اللّه ثلمأة و ستّین صنما، فلمّا جآءهم صلی الله علیه و آله بالدعوة الی کلمة الاخلاص، کبر ذلک علیهم و عظم، قالوا:
2- (1)أجعل الآلهة الها واحدا انّ هذا لشیی ء عجاب وانطلق الملأ منهم ان امشوا و اصبروا علی آلهتکم انّ هذا لشیی ء یُراد ما سمعنا بهذا فی الملّة الآخرة ان هذا الاّاختلاق» (ص. الایة 5 و 6و 7) فلمّا فتح اللّه عزّوجلّ علی نبیّه صلی الله علیه و آله مکّة، قال له: یا محمّد: «انا فتحنالک» مکّة «فتحا مبینا لیغفر لک اللّه ما تقدّم من ذنبک و ماتاخّر» عند مشرکی أهل مکّة بدعائک الی توحیداللّه فیما تقدّم و ما تأخّر، لأنّ مشرکی مکة اسلم بعضهم و خرج بعضهم عن مکّة و من بقی منهم لم یقدر علی انکار التوحید علیه، اذا دعا النّاس الیه، فصار ذنبه عندهم فی ذلک مغفورا بظهوره علیهم.

دادی- تو را عبادت و تسبیح نکردم. پس خداوند دعای یونس را مستجاب نمود] و او را نجات داد] و فرمود: اگر نبود که یونس اهل عبادت و تسبیح بود ما قبر او را تا قیامت در شکم آن ماهی قرار می دادیم.»

(1)مأمون گفت: حقّا که به حق سخن گفتی، یااباالحسن!

آن گاه گفت: یا اباالحسن! معنای این آیه «حَتی اِذا اسْتَیْأَس َ الرُسُلُ و ظَنّوا أَنَّهم قَد کِذُبوا جائَهُم نَصرنُا» را برای من بیان کنید.

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «مقصود این است که پیامبران چون از قوم خود

ناامید شدند و قوم آنان گمان کردند که آنها تکذیب شدند نصرت و یاری خداوند برای آنان فرا رسید.» مأمون گفت: حقا به حق سخن گفتی!

سپس گفت: یااباالحسن! معنای آیه شریفه «لِیَغْفِرَ لَکَ اللّه ُ ما تَقَّدمَ مِنْ ذَنْبِکَ و ما تَأَخرَّ» چیست؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «گناه هیچ کس نزد مشرکین مکّه بزرگ تر از رسول خدا صلی الله علیه و آله نبود چرا که آنها سیصد و شصت بت را عبادت می کردند و چون پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آنها را دعوت به توحید و عبادت خدای یگانه نمود برای آنان ناگوار گردید و گفتند: آیا این صحیح است که او به جای سیصد و شصت خدایی که ما

ص:157


1- (2)فقال المأمون: للّه درّک یا أباالحسن، فاخبرنی عن قول اللّه عزّوجلّ: «عفااللّه عنک» (التوبة، الایة43) لم أذنت لهم؟ قال الرضا علیه السلام : هذاممّانزل: «بایّاک اعنی و اسمعی یا جاره» خاطب اللّه عزّوجلّ بذلک نبیّه وأرادبه أمتّه، و کذلک قوله: تعالی «لئن اشرکت لیحبطنّ عملک و لنکونن من الخاسرین» (الزمر، الایة 65) و قوله عزّوجلّ: «ولولا ان ثبّتناک لقد کدت ترکن الیهم شیئا قلیلا» (الاسراء،الایة 74)

داریم یک خدا قرار دهد؟ البته آن شگفت آور است. سپس عده ای از آنان گفتند: بروید و بر عبادت خدایان خود شکیبا باشید همانا این تصوری بیش نیست و چنین چیزی را ما تا کنون نشنیده ایم.

(1)و چون خداوند مکّه را برای پیامبر خود صلی الله علیه و آله فتح نمود به او فرمود: ما فتح و پیروزی آشکاری را نصیب تو کردیم تا این که خطاهای گذشته و آینده تو نزد اهل مکّه که آنها را دعوت به توحید می کردی و می کنی بخشوده شود چراکه مشرکین مکّه بعضی مسلمان شدند و بعضی از مکّه خارج گردیدند و اگر عده ای هم در مکّه بودند قدرت این که در مسأله توحید با رسول خدا صلی الله علیه و آله مبارزه کنند را نداشتند و گناه آن حضرت نزد آنان با فتح مکّه بخشوده گردید] نه این که رسول خدا صلی الله علیه و آله خود گناهی داشت و بخشوده شد].» مأمون گفت: چه زیبا و به حق سخن گفتید!

مأمون سپس گفت: مقصود از آیه «عَفَا اللّه ُ عَنْکَ لِمَ أذِنْتَ لَهُم» چیست؟

(2)امام علیه السلام فرمود: «این از قبیل «به در می زنم که دیوار بشنود» می باشد. خداوند

ص:158


1- (1)قال: صدقت یابن رسول اللّه علیه السلام فاخبرنی عن قول اللّه عزّوجلّ: «واذتقول للذی أنعم اللّه علیه و أنعمت علیه امسک علیک زوجک و اتقّ اللّه و تخفی فی نفسک مااللّه مبدیه و تخشی النّاس و اللّه أحقّ أن تخشاه»؟ (الاحزاب، الایة37) قال الرضا علیه السلام : انّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله قصد دار زیدبن حارثه بن شراحیل الکلبی فی أمرأراده، فرأی امرأته تغتسل، فقال لها: سبحان الّذی خلقک! و انّما أراد بذلک تنزیه الباری عزّوجلّ عن قول من زعم انّ الملئکة بنات اللّه، فقال اللّه، عزّوجلّ: أافاصفیکم ربّکم بالبنین واتّخذ من الملئکة اناثا انّکم لتقولون قولاً عظیما» (الاسراء، الایة40)
2- (2)فقال النبیّ: لمّارآها تغتسل: سبحان الّذی خلقک أن یتّخذله ولدا، یحتاج الی هذا التطهیر والاغتسال، فَلَمّا عاد زید الی منزله أخبرته امرأته بمجیی ء رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، و قوله لها: سبحان الّذی خلقک! فلم یعلم زید ما أرادبذلک و ظنّ انّه قال ذلک لما أعجبه من حسنها، فجآء الی النّبیّ علیه السلام و قال له: یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله انّ امرأتی فی خلقها سوء، و انّی أریدطلاقها، فقال له النّبیّ صلی الله علیه و آله : «أمسک علیک زوجک و اتقّ اللّه» و قد کان اللّه عزّوجلّ عرفّه عدد أزواجه، و انّ تلک المرأة منهنّ فاخفی ذلک فی نفسه و لم یبده لزید وخشی الناس ان یقولوا:

رسول خود را خطاب نموده لکن مقصود، امت پیامبر صلی الله علیه و آله است و از همین قبیل است «لَئِنْ أَشرَکتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ وَ لَتَکونَنَّ مِنَ الخاسِرین» [یعنی: اگر مشرک شوی عمل تو ضایع می گردد و از زیانکاران خواهی شد] و آیه «وَلَولا اَنْ ثبِّتناکَ لَقَد کِدْتَ تَرکَنُ الَیْهِمْ شَیئا قَلیلاً»] یعنی: اگر ما تو را حفظ نمی کردیم نزدیک بود کمی به آنان توجه کنی].»

مأمون گفت: راست گفتی ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! پس مرا از معنای آیه «وَاذْ تَقُولُ لِلذَی أَنْعَمَ اللّه ُ عَلَیْهِ وَاَنْعمْتَ عَلَیْهِ أَمْسَکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتِّقِ اللّه َ وَ تُخفی فی نَفْسِکَ مَااللّه ُ مُبْدیهِ وَتَخْشَی الناسَ وَ اللّه ُ أحَقُّ أنْ تَخْشاهُ» خبر ده.

حضرت رضا علیه السلام فرمود:«روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله برای کاری به در خانه زیدبن حارثه رفت. و دید که همسر او مشغول غسل کردن است] از بس آن زن زیبا بود[ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: منزّه است خدایی که تو را آفریده و مقصود او تنها تنزیه خداوند بود که بعضی گمان کرده بودند ملائکه دختران خدایند و خداوند در ردّ سخن آنان فرموده: «أَفَأَصْفیکم رَبُّکُمْ بِالبَنینَ وَ اَتّخَذَ مِنَ المَلائکةِ إناثا إنَّکُم لَتَقوُلونَ قولاً عَظیما) [یعنی: آیا خداوند به شما پسر داده و از ملائکه دخترانی برای خود قرار

ص:159

داده است؟ همانا این سخن شما نسبت به خداوند بسیار بزرگ و (خطرناک) است[ و رسول خدا صلی الله علیه و آله چون همسر زیدبن حارثه را دید که غسل می کند فرمود: منزه است خدایی که تو را آفریده از اینکه برای خود فرزندی قرار دهد و نیاز به تطهیر و غسل داشته باشد.

(1)و چون زیدبن حارثه به منزل خود آمد همسر او آمدن رسول خدا صلی الله علیه و آله و

سخن او را به او خبر داد زیدبن حارثه متوجه معنای سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله نشد و فکر کرد او از زیبایی همسرش تعجب نموده پس خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: یا رسول اللّه! همسر من دارای خویی ناپسند است و من می خواهم او را طلاق بدهم پس رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «أَمْسِکْ عَلَیْکَ زَوْجَکَ وَ اتّقِ اللّه َ» از سویی خداوند پیشتر زن های رسول خدا صلی الله علیه و آله را به آن حضرت معرفی نموده بود و این زن نیز از جمله آنان بود و رسول خدا صلی الله علیه و آله این را پنهان می نمود و برای زیدبن حارثه اظهار نمی کرد و از آن می ترسید که [منافقین] بگویند: رسول خدا صلی الله علیه و آله به غلام خود می گوید:

(2)همسر تو در آینده همسر من خواهد بود و او را بر این سخن ملامت کنند. از

ص:160


1- (1)أنّ محمّدا یقول لمولاه: انّ امرأئک ستکون لی زوجه، یعیبونه بذلک، فانزل اللّه عزّوجلّ: «واذتقول للذی أنعم اللّه علیه» یعنی بالاسلام، «و أنعمت علیه» یعنی بالعتق «أمسک علیک زوجک و اتّق اللّه و تخفی فی نفسک مااللّه مبدیه و تخشی النّاس واللّه أحقّ ان تخشاه» ثُمَّ انّ زیدبن حارثة طلّقها واعتدّت منه، فزوّجها اللّه عزّوجلّ من نبیّه محمّد، أنزل بذلک قرآنا، فقال عزّوجلّ:
2- (1)«فلمّا قضی زیدمنها و طرا زوّجناکها لکیلایکون علی المؤمنین حرج فی أزواج ادعیائهم اذاقضوا منهنّ و طرا و کان أمراللّه مفعولاً» ثُمَّ علّم اللّه عزّوجلّ انّ المنافقین سیعیبونه (خ ل« ثُمَّ علم اللّه تعالی ان المنافقین یعیبرنه») بتزویجها، فانزل اللّه تعالی: «ما کان علی النبیّ من حرج فیماقرض اللّه له» (الاحزاب، الایة37) فقال المأمون: لقد شفیت صدری یابن رسول اللّه، و أوضحت لی ما کان ملتبسا علیّ، فجزاک اللّه عن أنبیآئه و عن الاسلام خیرا. قال علی بن محمّد بن الجهم: فقام المأمون الی صلوةٍ و أخذ بید محمّد بن جعفر بن محمّدعلیهماالسّلام و کان (اعلم انّ محمّد بن جعفر هوا خو موسی بن جعفر علیهماالسّلام) حاضرا لمجلس و تبعتهما (خ «فتبعتهما) فقال له المأمون: کیف رأیت ابن أخیک؟ فقال له: عالم و (2)لم نره یختلف الی احدٍ من اهل العلم، فقال المأمون: انّ ابن اخیک من أهل بیت النبیّ الّذین قال فیهم النبیّ علیه السلام : «ألا انّ أبرار عترتی و أطایب أرومتی أحلم (احلم النّاس: اعقلهم. الاروم بفتح الهمزة: اصل الشجرة. قال فی الصحاح: الارومة بالضم: الاصل) النّاس صغارا و أعلم النّاس کبارا، فلاتعلّموهم (خ ل«ولاتعلّموهم») فانّهم أعلم منکم لا یخرجونکم من باب هدی و لا یدخلونکم فی باب ضلالة،

این رو، خداوند فرمود: «وَ إذْ تَقوُلُ لِلّذی أَنْعَمَ اللّه ُ عَلَیْهِ...» یعنی: به یادآور زمانی را که تو به کسی که خدا او را از نعمت اسلام برخوردار نموده بود و تو نیز او را آزاد نموده بودی گفتی از خدا بترس و همسر خود را نگهدار و چیزی را در باطن خود پنهان کردی که خداوند آشکار نمود و از مردم (منافق) ترسیدی در حالی که خداوند سزاوارتر بود که از او بترسی].»

(2)امام هشتم علیه السلام فرمود: «سپس زیدبن حارثه همسر خود را طلاق داد و بعد از

عده خداوند او را به پیامبر خود تزویج نمود و در این باره آیه ای نازل گشت: «فَلَّما

ص:161

قَضی زَیدٌ مِنها وَطَرا زوّجْنا کَها...» [یعنی: چون زید بهره خود را از آن زن برد ما او را به تو تزویج نمودیم تا مؤمنین را راجع به همسران فرزند خوانده های خود محظوری نباشد [و چون خداوند دانست که منافقین پیامبر او صلی الله علیه و آله را سرزنش خواهند نمود در آیه دیگر فرمود: «ماکانَ عَلَی النَبّیِ مِنْ حَرَجٍ فیما فَرَضَ اللّه ُ لَهُ) [یعنی: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نسبت به آنچه خداوند بر او واجب نموده محظوری نیست].»

[توضیح این که مردم همسر فرزند خوانده را حلال نمی دانستند و فرزند خوانده را همانند فرزند حقیقی می پنداشتند و این آیه برای ردّ دیدگاه آنان نازل شده بود].

(1)پس مأمون گفت: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! دل من را شفا بخشیدید و آنچه برای من مشکل گردیده بود روشن کردید خداوند از ناحیه پیامبران و اسلام به شما جزای خیر بدهد.

علیّ بن محمّدبن جهم راوی این سخنان می گوید: سپس مأمون برای نماز برخاست و دست محمّدبن جعفربن محمّد را گرفت و حرکت نمود و من نیز همراه آنان بودم. پس مأمون به او گفت: برادرزاده خود را چگونه یافتی؟ محمّدبن جعفر گفت: او عالم و دانشمندی است که من تاکنون ندیده ام نزد عالمی برود و چیزی بیاموزد. مأمون گفت:

ص:162


1- (1)وانصرف الرضا علیه السلام الی منزله، فلمّا کان من الغد غدوت علیه وأعلمته ماکان من قول المأمون و جواب عمّه محمّد بن جعفر له، فضحک علیه السلام ، ثُمَّ قال: یابن الجهم لایغرّنک ما سمعته منه، فانّه سیغتالنی (خ ل «سیقتلنی». یقال: قتله غیلة و هوان یخدعه فیذهب به الی موضع فاذا صار الیه قتله) واللّه تعالی ینتقم لی منه.

(1)فرزند برادر تو] یعنی حضرت رضا علیه السلام ] از خاندانی است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درباره آنان فرمود: «آگاه باشید که نیکان از عترت و پاکان از نسل من بردبارترین

مردم هستند در کوچکی و داناترین آنان هستند در بزرگی پس به آنان چیزی تعلیم ندهید که آنان داناتر از شمایند. آنان شما را از دین و هدایت خارج نخواهند نمود و در گمراهی داخل نخواهند کرد.»

پس حضرت رضا علیه السلام به منزل خود رفتند و چون روز بعد شد من خدمت آن حضرت رسیدم و سخنان مأمون را که به عموی آن حضرت محمّدبن جعفر گفته بود با پاسخ او بیان کردم. حضرت رضا علیه السلام خندیدند و فرمودند: «ای پسر جهم! فریب سخنان مأمون را مخور، او در همین نزدیکی مرا با حیله مسموم خواهد نمود و خداوند از او انتقام مرا خواهد گرفت.»

مرحوم صدوق در پایان این حدیث می گوید: این حدیث از مثل علیّ بن محمّدبن جهم که از دشمنان اهل بیت علیهم السلام است شگفت آور و غریب است.

تفسیر حضرت رضا علیه السلام نسبت به آیه «و فدیناه بذبحٍ عظیمٍ»

(2)مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون از فضل بن شاذان نقل نموده

ص:163


1- (2)قال مصنف هذا الکتاب: هذاالحدیث غریب من طریق علی بن محمّد بن الجهم مع نصبه و بغبه. و عداوته لاهل البیت علیهم السّلام.(العیون ج 1/195)
2- (1)ماجاء عن الرضا علیه السلام فی تفسیر قول اللّه عزّوجلّ: و فدیناه بذبحٍ عظیم فی العیون: حدّثنا عبدالواحدبن محمّد بن عبدوس النیسابوری العطار بنیسابور فی شعبان سنة اثنین و خمسین و ثلثمأة، قال: حدّثنا محمّدبن قتیبة النیسابوری، عن الفضل بن شاذان، قال: سمعت الرضا علیه السلام یقول: لمّاأمراللّه تبارک و تعالی ابراهیم علیه السلام أن یذبح مکان ابنه اسمعیل الکبش الّذی أنزله علیه، تمنّی ابراهیم علیه السلام أن یکون یذبح ابنه اسمعیل علیه السلام بیده و انّه لم یؤمر بذبح الکبش مکانه لیرجع الی قلبه مایرجع الی قلب الوالد الّذی یذبح أعزّ ولده بیده، فیستحّق بذلک ارفع درجات اهل الثواب علی المصائب.

که گوید: از حضرت رضا علیه السلام شنیدم که فرمود: «هنگامی که خداوند ابراهیم علیه السلام را امر نمود که به جای فرزند خود اسماعیل گوسفندی را ذبح نماید ابراهیم علیه السلام آرزو نمود که ای کاش به دست خود اسماعیل علیه السلام را قربانی می کرد و مأمور به ذبح گوسفندی به جای آن نمی شد تا قلب او مصیبت عزیزترین فرزند خود را بیابد و مستحق بالاترین درجات ثواب شود.

(1)پس خداوند به او وحی نمود: ای ابراهیم! محبوب ترین خلق من نزد تو

کیست؟ ابراهیم علیه السلام گفت: خدایا، از مخلوق تو کسی نزد من محبوب تر از حبیب تو محمّد صلی الله علیه و آله نیست. خطاب شد: ای ابراهیم! آیا او را بیشتر دوست می داری یا خود را؟ ابراهیم علیه السلام گفت: او را بیشتر از خود دوست می دارم.

خطاب شد: فرزند او نزد تو محبوب تر است یا اسماعیل؟ ابراهیم علیه السلام گفت: فرزند او نزد من محبوب تر از اسماعیل است خطاب شد: آیا کشته شدن فرزند او از

ص:164


1- (2)فاوحی اللّه عزّوجلّ الیه: یا ابراهیم من أحبّ خلقی الیک؟ فقال: یاربّ ما خلقت خلقا هو أحبّ الیّ من حبیبک محمّد صلی الله علیه و آله فأرحی اللّه عزّوجلّ الیه: یا ابراهیم أفهو أحبّ الیک أونفسک؟ قال: بل هو أحبّ الیّ من نفسی، قال: فولده أحبّ الیک أوولدک؟ قال: بل ولده، قال: فذبح ولده ظلما من اعدائه اوجع لقلبک اوذبح ولدک بیدک فی طاعتی؟ قال: یاربّ بل ذبحه علی أیدی اعدائه أوجع لقلبی، قال:

روی ستم به دست دشمنان برای تو سخت تر است یا کشته شدن اسماعیل با امر من به دست تو؟ ابراهیم علیه السلام گفت: کشته شدن فرزند او به دست دشمنان برای من دردناک تر است.

(1)خطاب شد: ای ابراهیم! عده ای که گمان می کنند از امت محمّد صلی الله علیه و آله هستند بعد از او فرزند او حسین علیه السلام را از روی ظلم و دشمنی همانند گوسفند ذبح خواهند نمود و به این سبب مستحق سخط و خشم من خواهند شد.

پس ابراهیم علیه السلام بی تاب شد و قلب او به درد آمد و شروع به گریه کرد و خداوند به او وحی نمود: ای ابراهیم! من جزع و ناله تو را برای حسین علیه السلام به جای جزع و ناله تو برای اسماعیل قرار دادم و برای تو بالاترین درجات ثواب بر مصایب او را مقرر داشتم.»

سپس امام هشتم علیه السلام فرمود: «این است معنای قول خداوند عزّوجّل: «و َ فَدیناهُ بِذبحٍ عَظیمٍ» «ولا حول و لا قوّة الاّ باللّه العلیّ العظیم.»

ص :165


1- (1)یا ابراهیم، فانّ طائفة تزعم انّها من أمّة محمّد صلی الله علیه و آله ستقتل الحسین علیه السلام ابنه من بعده ظلما و عدوانا کما یذبح الکبش فیستوجبون بذلک سخطی، فجزع ابراهیم علیه السلام لذلک و توجّع قلبه و أقبل یبکی فاوحی اللّه عزّوجلّ الیه: یا ابراهیم قد فدیت جزعک علی ابنک اسمعیل لوذبحته بیدک بجزعک علی الحسین علیه السلام و قتله، و أوجبت لک أرفع درجات أهل الثواب علی المصائب، فذلک قول اللّه عزّوجلّ: «وفدیناه بذبحٍ عظیمٍ» (الصافات. الایة 107. یعنی قتل الحسین7) و لا حول و لا قوّة الاّباللّه العلیّ العظیم. (العیونج 1/ 209)

خلاصه ای از عقاید و معارف شیعه از زبان مبارک حضرت رضا علیه السلام

(1)در کتاب تحف العقول به نحو ارسال و در عیون الأخبار با سند متصل، از فضل بن شاذان نقل شده که مأمون الرّشید وزیر خود فضل بن سهل را خدمت حضرت رضا علیه السلام فرستاد و از آن حضرت درخواست نمود که خلاصه و مجموعه ای از عقاید و حلال و حرام و واجبات و مستحبات دین مقدس اسلام را بیان فرماید. پس امام علیه السلام دستور دادند تا قلم و کاغذ آماده کردند و به فضل بن سهل فرمودند بنویس:

«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم»

(2)ما راکفایت می کند شهادت و گواهی به یگانگی خداوند احد و صمد که هرگز همتا و فرزندی برای او نیست خداوندی که سمیع و بصیر و قوّی و قائم و

ص:166


1- (1)ما کتبه علیه السلام من شرایع الاسلام فی تحف العقول مرسلاً: إنّ المأمون بعث الفضل بن سهل ذا الریاستین إلی الرّضا علیه السلام فقال له: إنّی احبّ أن تجمع لی من الحلال و الحرام و الفرائض و السنن، فإنّک حجة اللّه علی خلقه و معدن العلم. فدعا الرّضا علیه السلام بدواة و قرطاس، و قال علیه السلام للفضل: اکتب:...
2- (2)و راواه مسندا فی العیون: عن الفضل بن شاذان قال: سأل المأمون علیّ موسی الرّضا علیه السلام ان یکتب له محض الإسلام علی سبیل الایجاز والاختصار فکتب علیه السلام له انّ محض الاسلام شهادة ان لااله الااللّه...والیک ما فی تحف العقول: بسم اللّه الرحمن الرحیم حسبنا شهادة أن لاإله إلاّ اللّه صمدا، لم یتّخذ صاحبة و لا ولدا، قیّوما سمیعا بصیرا، قویّا، قائما، باقیا نورا، عالما لایجهل، قادرا لا یعجز، غنیّا لا یحتاج عدلا لا یجور، خلق کلّ شی ءٍ، لا شبه له ولا ضدّ و لا ندّ و لا کفو.

باقی و نور است، و دانایی است که جهل در او راه ندارد، و توانایی است که ناتوان نمی شود، و بی نیازی است که محتاج نمی گردد، و عادلی است که ستم نمی کند. او همه چیز را آفریده و مثل و مانند و ضد و ندّ و همتایی ندارد.

(1)و این که محمّد صلی الله علیه و آله بنده و رسول و امین و برگزیده خداوند و سیّد پیامبران و

خاتم آنان و افضل همه مردم عالم است و بعد از او پیامبری نیست و آیین او تبدیل و تعییری نخواهد نمود و آنچه پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله از طرف خداوند آورده حق و مسلّم و روشن است و ما او و همه پیامبران گذشته را تصدیق می کنیم.

و ما کتاب او قرآن را که از طرف خداوند حکیم و حمید نازل شده و هیچ گونه باطلی در آن راه ندارد و شاهد بر حقانیت کتاب های آسمانی است تصدیق می کنیم و بر این باوریم که این کتاب از اول تا آخر آن حق است و ما به آیات محکم و متشابه و خاص و عام و وعد و عید و ناسخ و منسوخ و آنچه به آن خبر داده باور داریم و می دانیم که احدی از مردم نمی تواند مانند آن را بیاورد.

ص:167


1- (3)و انّ محمّدا عبده و رسوله و أمینه و صفوته من خلقه، سیّد المرسلین و خاتم النبییّن و أفضل العالمین، لا نبّی بعده و لا تبدیل لملّته و لا تغییر. و أنّ جمیع ما جاء به محمّد صلی الله علیه و آله أنّه هو الحقّ المبین، نصدّق به و بجمیع من مضی قبله من رسل اللّه و أنبیائه و حججه. و نصدّق بکتابه الصادق «لا یأتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه تنزیل من حکیم حمید». و انّه کتابه المهیمن علی الکتب کلّها. و أنّه حقّ من فاتحته إلی خاتمته. نؤمن بمحکمه و متشابهه. و خاصّه و عامّه. و وعده و وعیده. و ناسخه و منسوخه و أخباره لایقدر و احد من المخلوقین أن یأتی بمثله.

(1)و گواهی می دهیم که دلیل و حجت بر مؤمنین و قائم به امور مسلمانان و ناطق به قرآن و عالم به احکام قرآن برادر و خلیفه و وصی رسول خدا صلی الله علیه و آله علی بن ابی طالب علیه السلام است که منزلت او نسبت به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله همانند منزلت هارون است نسبت به موسی علیه السلام و او امیرمؤمنان و امام پرهیزکاران و پیشوای سفید رویان و رهبر مؤمنان و افضل همه اوصیای پیامبران می باشد و بعد از او حسن و حسین علیهما السلام ، یکی پس از دیگری، امام هستند و (امامان بعد از آنان علیه السلام نیز) یکی بعد از دیگری تا امروز امام هستند و آنان عترت پیامبر صلی الله علیه و آله و اعلم به کتاب خدا و سنت رسول خدا صلی الله علیه و آله و عادل ترین مردم در قضاوت و سزاواتر از همه آنان به امامت و رهبری می باشند و آنان دستگیره های محکم نجات و رهبران هدایت و حجت های الهی هستند بر اهل دنیا تا قیامت و روزی که خداوند وارث زمین و اهل آن شود - که البته او بهترین وارثان است.

ص:168


1- (1)و أنّ الدّلیل و الحجّة علی المؤمنین و القائم بامور المسلمین و النّاطق عن القرآن و العالم بأحکامه، أخوه و خلیفته و وصیّه و الّذی کان منه بمنزلة هارون من موسی، علّی بن أبی طالب علیه السلام أمیرالمؤمنین و إمام المتقّین و قائد الغرّ المحجّلین، یعسوب المؤمنین و أفضل الوصییّن بعد النبییّن و بعده الحسن و الحسسین علیه السلام و احدا بعد واحد الی یومنا هذا، عترة الرّسول و أعلمهم بالکتاب و السنّة و أعدلهم بالقضیّة و اولاهم بالامامة فی کل عصر و زمان و انّهم العروة الوثقی و ائمّة الهدی و الحجّة علی أهل الدّنیا حتّی یرث اللّه الارض و من علیها وهو خیر الوارثین. وأنّ کلّ من خالفهم ضالّ مضلّ، تارک للحقّ و الهدی. و انّهم المعبّرون عن القرآن، الناطقون عن الرسول بالبیان، من مات لایعرفهم و لا یتولاّهم بأسماءهم و اسماء آبائهم مات میتة جاهلیّة.

و گواهی می دهیم که هر کس با آنان مخالفت کند [و امامت آنان را نپذیرد[ ضالّ و مضلّ و گمراه و تارک حق و هدایت است و آنان مفسّران قرآن و واسطه های رسول خدا صلی الله علیه و آله و بیان کنندگان احکام الهی هستند و هر کس بدون معرفت و ولایت آنان از دنیا برود مردن او مردن زمان جاهلیت خواهد بود.

(1)و روش آنان تقوا و پرهیزکاری و عفت و راستگویی و صلاح و کوشش در عبادت و ادای امانت به صالح و فاجر و طولانی نمودن سجده و نماز شب و پرهیز از گناهان و انتظار فرج به وسیله صبر ومعاشرت پسندیده با مردم و رعایت حق همسایه و احسان به مردم و خوداری از آزار به آنان و خوشرویی و خیر خواهی و محبت و احسان به مؤمنان می باشد.

و گواهی می دهیم که وضو- چنان که خداوند در قرآن امر نموده- شستن

ص:169


1- (1)و انّ من دینهم الورع والعفّه و الصدق والصلاح و الاجتهاد و أداء الأمانة ألی البرّ والفاجر و طول السجود و القیام باللیل و اجتناب المحارم و انتظار الفرج بالصبر و حسن الصحبة و حسن الجوار و بذل المعروف و کفّ الأذی و بسط الوجه و النصیحة و الرحمة للمؤمنین. و الوضوء کما أمراللّه فی کتابه: غسل الوجه و الیدین و مسح الرأس و الرجلین واحد فریضة و إثنان إسباغ و من زاد أثم و لم یؤجر و لا ینقض الوضوء إلاّ الریح و البول و الغائط و النّوم و الجنابة. و من مسح علی الخفیّن فقد خالف اللّه و رسوله و کتابه و لم یجز عنه و ضوئه و ذلک أنّ علیّا علیه السلام : خالف القوم فی المسح علی الخفیّن فقال له عمر: رأیت النبیّ صلی الله علیه و آله یمسح فقال علی علیه السلام قبل نزول سورة المائدة أو بعدها؟، قال: لا أدری قال علی علیه السلام : «لکنّنی أدری أنّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله لم یمسح علی خفیّه مذ نزلت سورة المائدة.

صورت و دست ها و مسح سر و پاها می باشد و شستن مرتبه اول واجب، و مرتبه دوم برای شادابی خواهد بود و بیش از آن گناه است و پاداشی ندارد و وضو را باطل نمی کند جز باد معده و بول و غایط و خواب و جنابت.

و کسی که مسح پاها را بر روی کفش بکشد با خدا و رسول و قرآن مخالفت نموده و وضوی او صحیح نخواهد بود؛ چرا که علی علیه السلام با مسح نمودن بر روی کفش مخالفت نمود و چون عمر به آن حضرت گفت: «من رسول خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که بر کفش خود مسح نمود».

امیرالمؤمنین علی علیه السلام به او فرمود: آیا قبل از نازل شدن سوره مائده را می گویی یا بعد از آن را؟ عمر گفت: نمی دانم. پس علی علیه السلام فرمود: لکن من می دانم که رسول خدا صلی الله علیه و آله بعد از نزول سوره مائده بر کفش خود مسح نکرد.

(1)و گواهی می دهیم که غسل برای جنابت و احتلام و حیض و مس میت واجب است و غسل جمعه و عید فطر و قربان و دخول مکّه و مدینه و زیارت و احرام و روز عرفه و شب اول و شب نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان مستحب است.

(2)و گواهی می دهیم که نمازهای واجب در شبانه روز هفده رکعت است: ظهر

ص:170


1- (1)والإغتسال، من الجنابة والاحتلام و الحیض و غسل من غسّل المیّت فرض. والغسل یوم الجمعة، والعیدین و دخول مکة و المدینة، و غسل الزِّیارة، و عسل الإحرام، و یوم عرفة، و أوّل لیلة من شهر رمضان، و لیلة تسع عشرة منه، و إحدی و عشرین، و ثلاث و عشرین منه سنَّة.
2- (2)و صلاة الفریضة: الظهر أربع رکعات، والعصر أربع رکعات، و المغرب ثلاث رکعات، والعشاء الآخرة أربع رکعات، والفجر رکعتان، فذلک سبع عشرة رکعة والسنَّة أربع و ثلاثون رکعة: منهاثمان قبل الظهر، و ثمان بعدها، و أربع بعد المغرب، و رکعتان من جلوس بعد العشاء الآخرة _ تعدّ بواحدة _ و ثمان فی السحر، و الوتر ثلاث رکعات، و رکعتان بعد الوتر.

چهار رکعت و عصر چهار رکعت و مغرب سه رکعت و عشا چهار رکعت و صبح دو رکعت می باشد و نمارهای مستحب [در شبانه روز] سی و چهار رکعت است: هشت رکعت قبل از نماز ظهر و هشت رکعت قبل از نماز عصر و چهار رکعت بعد از نماز مغرب و دو رکعت نشسته بعد از نماز عشا که یک رکعت محسوب می شود و هشت رکعت نماز شب در سحر و نماز وتر [و شفع] سه رکعت [و نافله صبح [بعد از وتر دو رکعت می باشد.

(1)و نمازهای واجب در اول اوقات خوانده می شود و فضیلت یک رکعت نماز

ص :171


1- (3)والصلاة فی أوّل الأوقات، و فضل الجماعة علی الفرد بکل رکعة ألفی رکعة، و لا تصلِّ خلف فاجر، ولا تقتدی إلاّ بأهل الولایة، ولا تصلِّ فی جلود المیتة، و لا جلود السباع، والتقصیر فی اربع فراسخ، برید ذاهبا و برید جائیا، اثنا عشر میلاً و اذا قصرّت افطرت و القنوت فی أربع صلوات، فی الغداة و المغرب و العتمة، و یوم الجمعة و صلاة الظهر، و کلُّ القنوت قبل الرکوع، و بعد القراءة و الصلاة علی المیّت خمس تکبیرات و لیس فی صلاة الجنائز تسلیم لأن التسلیم فی الرُّکوع و السجود و لیس لصلاة الجنازة رکوع ولا سجود، و یربع قبر المیّت و لا یسنَّم (سنم الشی ء: علاه و رفعه. و القبر: رفعه عن الأرض و هو خلاف التسطیح. و قبر مسنّم أی مرتفع) و الجهر ببسم اللّه الرّحمن الرّحیم فی الصلاة مع فاتحة الکتاب.

جماعت برابر دو هزار رکعت نماز فرادا است، و اقتدای به فاجر صحیح نیست و باید در جماعت تنها به اهل ولایت اقتدا شود، و نماز در پوست مردار و درندگان صحیح نیست، و در مسافت چهار فرسخ رفت و بازگشت نماز شکسته می شود و روزه را باید افطار نمود.

و قنوت در چهار نماز سنّت است: صبح، مغرب، عشا، جمعه، و ظهر و قبل از رکوع رکعت دوم خوانده می شود، و در نماز بر اموات پنج تکبیر است و سلام در آن وارد نیست چرا که سلام بعد از رکوع و سجود است و در نماز اموات رکوع و سجود نیست، و قبر میت باید مربع باشد و از زمین بالاتر نباشد، و بسم اللّه الرّحمن الرّحیم در نماز، قبل از سوره حمد، باید بلند خوانده شود

(1)و زکات واجب، در هر دویست درهم نقره، پنج درهم است 401 و در کمتر از آن زکات نیست و در بیشتر از آن، در هر چهل درهم نقره، یک درهم است و در کمتر از چهل درهم زکات نیست و زکات واجب نیست تا یکسال بر آن بگذرد و زکات

ص:172


1- (1)و الزکاة المفروضة من کلِّ مائتی در هم خمسة دراهم و لا تجب فی مادون ذلک و فیما زاد فی کلِّ مائتی درهم خمسة دراهم ولا تجب فی ما دون ذلک و فیما زاد فی کلِّ أربعین درهما درهم و لا تجب فیما دون الأربعیّات شی ء، و لا تجب حتّی یحول الحول، و لاتعطی إلاّأهل الولایة والمعرفة، و فی کلِّ عشرین دینارا نصف دینار، و الخمس من جمیع المال مرَّة واحدة، والعشر من الحنطة و الشعیر و التمر والزبیب، و کلُّ شی ء یخرج من الأرض من الحبوب إذا بلغت خمسة أوسق ففیه العشر إن کان یسقی سیحا (ساح الماء: جری علی وجه الأرض. والدو الی: جمع الدالیة و هی الدلو الکبیرة یدیرها البقر غالبا)، و إن کان یسقی بالدوالی فقیه نصف العشر للمعسر والموسر.

جز به اهل ولایت و معرفت داده نمی شود. و در هر بیست دینار،[یعنی بیست مثقال طلا که هر مثقال آن هیجده نخود می باشد] نصف مثقال زکات واجب است 401

و خمس در جمیع اموال یک مرتبه واجب است [برخلاف زکات که در هر سال واجب خواهد بود] و زکات گندم و جو و خرما و کشمش و هر چه از زمین خارج شود مانند حبوبات اگر به پنج وسق [یعنی 288 من تبریز و یا 144 من رسمی

برسد و با آب جاری و یا باران کشت شده باشد یک دهم است 101 و اگر با آب مکینه ها و دوالی سیراب شود یک بیستم 201 است و فرقی بین فقیر و غنی نیست و برای حبوبات یک قبضه و یا دو قبضه زکات پرداخت می شود؛ چرا که خداوند بیش از طاقت، بندگان خود را تکلیف نمی کند.

(1)و زکات فطره برای هر نفر، چه کوچک و چه بزرگ و چه بنده و چه آزاد، از گندم نصف صاع و از خرما و کشمش یک صاع است و جایز نیست که به غیر شیعه داده شود.

ص:173


1- (1)و تخرج من الحبوب القبضة و القبضتان، لأنّ اللّه لا یکلّف نفسا إلاّ وسعها و لا یکلّف العبد فوق طاقته والوسق ستّون صاعا و الصاع ستّة أرطال و هو أربعة أمداد و المدُّ رطلان و ربع برطل العراقی، و قال الصادق علیه السلام : هو تسعة أرطال بالعراقیّ وستّة أرطال بالمدنیّ، و زکاة الفطر فریضة عل رأس کلِّ صغیر أو کبیر، حرّ أو عبد من الحنطة نصف صاع، و من التمر والزبیب صاع، و لا یجوز أن تعطی غیر أهل الولایة، لأنّها فریضة.

(1)و بیشترین زمان حیض ده روز است و کمترین آن سه روز است، و زن مستحاضه باید غسل کند و نماز خود را بخواند، و زن حایض نباید نماز بخواند و روزه هم نباید بگیرد و نمازهای او قضا ندارد ولی روزه های او قضا دارد و روزه ماه رمضان با دیدن ماه شروع می شود و با دیدن ماه [بعدی] تمام می گردد، و نمازهای مستحبی به جماعت خوانده نمی شود، و در پنج شنبه ثلث اول هر ماه و چهار شنبه ثلث وسط و پنج شنبه ثلث آخر آن، روزه مستحب است، و روزه ماه شعبان نیکو و سنّت است و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «شعبان ماه من است و رمضان ماه خداست» و اگر روزه ماه مبارک رمضان [به سبب مریضی یا مسافرت] قضا شود کافی است که به

طور متفرق قضای آن را انجام دهی.

(2)و حج خانه خدا برای کسی که استطاعت دارد واجب است و استطاعت،

ص:174


1- (2)وأاکثر الحیض عشرة أیام و أقلَّه ثلاثة أیّام، والمستحاضة تغتسل و تصلّی، والحائض تترک الصلاة و لا تقضی، و تترک الصیام و تقضیه. و یصام شهر رمضان لرؤیته و یفطر لرؤیته، و لا یجوز التراویح فی جماعة _ التراویح: جمع ترویحة و هی فی الأصل اسم للجلسة مطلقا ثّم سمیّت بها الجلسة التی بعدا أربع رکعات فی لیالی شهر رمضان لاستراجة النّاس بها و سمیت أیضا نفس رکعاتها لان المصلی یستریح بعد کل أربع رکعات.) و صوم ثلاثة ایّام فی کلّ شهر سنّة من کلِّ عشرة ایّام: یوم الخمیس من العشر الإوّل، و الأربعاء من العشر الأوسط، و الخمیس من العشر الآخر، وصوم شعبان حسن و هو سنّة و قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «شعبان شهری وشهر رمضان شهراللّه» و إن قضیت فائت شهر رمضان متفرّقا أجزءک.
2- (1)و حجُّ البیت من استطاع إلیه سبیلا و السبیل زاد و راحلة، و لا یجوز الحجّ إلاّ متمتّعا، و لا یجوز الإفراد و القران الّذی تعمله العامَّة، و الإحرام دون المیقات لا یجوز، قال اللّه «وأتمُّوا الحجَّ و العمرةللّه (سورة بقرة آیة 194.» و لا یجوز فی النسک الخصیّ، لانّه ناقص ویجوز الموجوء(الخصی: الّذی سلت خصیتاه ونزعتا _ والمراد الحیوان الّذی تذبح فی الحج. والموجوء _ من و جا _: الحیوان الّذی رضّ عروق بیضتیه أورضّ خصیته لکسر شهوته.). والجهاد مع إمام عادل، و من قاتل فقتل دون ماله ورحله و نفسه فهو شهید ولا یحلّ قتل أحد من الکفّار فی دار التقیّة إلاّ قاتل أو باغ و ذلک اذا لم تحذر علی نفسک و لا أکل أموال النّاس من المخالفین و غیرهم. و التقیَّیة فی دار التقیَّة واجبة. و لا حنث علی من حلف تقیَّة یدفع بها ظلما عن نفسه.

داشتن توشه و راحله سفر است، و حج [برای ما] صحیح نیست جز حج تمتع. و حج افراد و قرآن که اهل سنّت انجام می دهند صحیح نیست، و احرام قبل از رسیدن به میقات جایز نیست و خداوند در قرآن فرموده است: «حج و عمره را برای خدا تمام کنید» و در قربانی خصّی [یعنی حیوانی که بیضه او را کشیده باشند] صحیح نیست اما حیوانی که بیضه او را کوبیده باشند صحیح است.

و جهاد باید به دستور امام عادل باشد و کسی که برای دفاع از مال و جان و زندگی خود کشته شود شهید است، و در زمان تقیه کشتن هیچ کافری جایز نیست جز آن که او قاتل و یا باغی [و قیام کننده بر علیه امام علیه السلام ] باشد و آن نیز مشروط بر آن است که بر جان خود نترسی، و خوردن اموال مخالفین [یعنی اهل سنت و غیر آنها جایز نیست، و تقیه در زمان تقیه واجب است و کسی که از روی تقیه قسم بخورد کفاره ندارد.

(1)و طلاق سنّت، طبق فرموده خدا و رسول او صلی الله علیه و آله ، [یعنی طلاق رجعی

ص:175


1- (2)و الطّلاق بالسنَّة علی ما ذکر اللّه جلَّ و عزَّ و سنّة نبیَّه صلی الله علیه و آله و لا یکون طلاق بغیر سنَّة و کلُّ طلاق یخالف الکتاب فلیس بطلاق و کلُّ نکاح یخالف السنَّة فلیس بنکاح، و لا تجمع بین أکثرمن أربع حرائر، و إذا طلّقت المرأة ثلاث مرّات للسنَّة لم تحلَّ له حتّی تنکح زوجا غیره، و قال أمیر المؤمنین علیه السلام : «اتّقوا المطلّقات ثلاثا فإّنهنّ ذوات أزواج»

[ صحیح است و غیر آن صحیح نیست، و هر طلاقی که بر خلاف کتاب خدا باشد طلاق نیست، و هر نکاحی که مخالف کتاب خدا باشد نیز نکاح نیست، و داشتن

بیش از چهار زن آزاد [به صورت دائم [برای مرد جایز نیست.

و چون زنی را مطابق سنّت سه مرتبه طلاق دهند [یعنی طلاق رجعی] بر شوهر خود حرام می شود تا وقتی که با مرد دیگری ازدواج کند [و پس از دخول او را طلاق دهند و پس از گذشتن عده با شوهر اول ازدواج کند] و امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: «از زن های سه طلاقه (در یک جلسه) پرهیز کنید که آنان دارای همسر هستند.»

(1)و صلوات بر پیامبر [و آل او] صلی الله علیه و آله در همه احوال مطلوب و مستحب است و در وقت وزش باد و عطسه و غیر آن سزاوار می باشد.

و محبت و دوستی با اولیای خداوند و دوستان آنان واجب است؛ چنان که

ص:176


1- (1)والصلاة علی النّبیّ صلی الله علیه و آله فی کلّ المواطن عند الرِّیاح و العطاس و غیر ذلک. وحبّ أولیاء اللّه و أولیائهم و بغض أعدائه و البراءة منهم و من أئمّتهم. وبرُّ الوالدین و إن کانا مشرکین فلا تطعهما و صاحبهما فی الدنیا معروفا لأنَّ اللّه یقول: «اشکر لی ولوالدیک الیَّ المصیر و إن جاهداک علی أن تشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما (سورة لقمان آیة 14، 15.) قال أمیر المؤمنین علیه السلام : «ما صاموالهم و لاصلّوا و لکن أمروهم بمعصیة اللّه فأطاعوهم ثمّ قال: سمعت رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول: من أطاع مخلوقا فی غیر طاعة اللّه جلَّ و عزَّ فقد کفر و اتّخذ إلها من دون اللّه.

بیزاری و دشمنی با دشمنان اولیای خدا و رهبران آنان نیز واجب است.

و احسان به پدر و مادر واجب است، و اگر آنان مشرک بودند از آنان پیروی مکن لکن با آنان نیکو معاشرت کن؛ چرا که خداوند در قرآن فرموده است: «باید شکر من و شکر پدر و مادر خویش را انجام دهی که بازگشت تو به سوی من خواهد بود و اگر پدر و مادر تو بکوشند تا تو را بدون دلیل به شرک با من وادارند از آنان پیروی مکن.»

و امیرالمؤمنین علیه السلام فرموده است که مقصود از واداشتن به شرک این نیست که پدر و مادر فرزند خود را وادارند که برای آنان نماز بخواند و یا روزه بگیرد بلکه مقصود این است که فرزندان خود را به معصیت خدا امر کنند و فرزندان از آنان پیروی نمایند.

و امیرالمؤمنین علیه السلام نیز فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که فرمود: کسی که از

مخلوقی اطاعت و فرمانبرداری کند و در چیزی که بر خلاف دستور خداوند است از او پیروی نماید پس او به خدای خود کافر شده و خدایی جز او را برگزیده است.

(1)و تزکیه جنین با تزکیه مادر او انجام می شود [یعنی اگر حیوانی را ذبح کنند که در شکم خود فرزندی دارد آن فرزند نیز محکوم به ذبح شرعی و حلیت است].

ص:177


1- (1)و ذکاة الجنین ذکاة اُّمّه. و ذنوب الأنبیاء صغار موهوبة لهم بالنبوّة. والفرائض علی ما أمراللّه لا عول فیها (العول: الجور و المیل عن الحق أی لا یجوز ترکها و المیل عنها) و لا یرث مع الوالدین و الولد أحدٌ إلاّ الزوج والمرأة، و ذو السهم أحقّ ممّن لا سهم له و لیست العصبة من دین اللّه (العصبة _ بالتحریک _: اقرباء الرجل لانّهم عصبوا به أی أحاطوا به والمراد اقرباءه من الأب) والعقیقة عن المولود الذَّکر و الانثی یوم السابع، و یحلق رأسه یوم السابع، و یسمَّی یوم السابع. و یتصدَّق بوزن شعره ذهبا أو فضّة یوم السابع.

و گناهان پیامبران [قبل از نبوت آنان ] از قبیل گناهان صغیره است که به وسیله نبوت بر آنان بخشوده شده است.

و فرایض و سهام ارث که خداوند تعیین نموده عول و ظلمی در آن نیست، و با بودن پدر و مادر و فرزندان میّت احدی جز زن یا شوهر ارث نمی برند، و صاحب سهم سزاواتر از کسی است که صاحب سهم نیست، و «تعصیب» از دین خدا نیست [مقصود از تعصیب چیزی است که اهل سنّت به آن معتقد هستند و آن این است که می گویند: اگر ترکه میّت زاید بر سهام ورثه باشد مثلاً وارث میّت فقط صاحب ثلث و نصف باشند و از ترکه یک ششم 61 باقی بماند آن را باید فقط به خویشان پدری داد در حالی که طبق فقه اهل بیت علیهم السلام به همه صاحبان سهام باز می گردد]

(1)و عقیقه از فرزند، چه پسر و چه دختر، روز هفتم انجام می شود و در همان روز مستحب است که سر او را بتراشند و به اندازه موی سر بچه طلا و یا نقره در راه خدا بدهند.

و خداوند در اعمال بندگان خود، به عنوان خلق تقدیر، دخالت دارد، یعنی او

خواسته است که بندگان او از روی اختیار عمل کنند و در اعمال آنان دخالت تکوینی ن

ص:178


1- (2)و أنّ أفعال العباد مخلوقة خلق تقدیر، لا خلق تکوین، و لا تقل بالجبر و لا بالتفویض: و لا یأخذ اللّه عزَّوجلّ البری ء بحرم السقیم، ولا یعذّب اللّه الأبناء و الأطفال بذنوب الآباء و إنّه قال: «و لا تزر وازرة وزر أُخری (سورة الانعام آیة 164 و سورة الاسری آیة 16 و سورة الفاطر آیة 16)». «و ان لیس للإنسان إلاّماسعی (سورة النجم آیة 40)»

دارد که بالاجبار آنان را به اعمال خیر و شر وادارد. از این رو نسبت جبر به خداوند صحیح نیست، چنان که نسبت تفویض نیز که امور مردم را به دست اولیای خود داده باشد و خود در آنها مشیتی نداشته باشد صحیح نیست و نسبت جبر و تفویض به خداوند ظلم و کذب است و حق آن است که خداوند بندگان خود را مختار قرار داده.

لکن می تواند آنان را تفضّلاً از کار زشت باز دارد و برای کار خیر و عمل شایسته کمک دهد و اگر استحقاق تفضّل و احسان نداشتند آنان را به خود واگذارد که در آن صورت خاسر و زیانکار خواهند شدو این است معنای (و لولا فضل اللّه علیکم و رحمته لکنتم من الخاسرین) یعنی: اگر فضل و رحمت خداوند بر شما نباشد زیانکار خواهید شد].

و خداوند هرگز بی گناه را به جای گنهکار عذاب نخواهد نمود، و فرزندان و اطفال رابه جرم پدران مؤاخذه نخواهد کرد؛ چنان که در قرآن فرموده است: (و لا تزر وازرة وزر اخری) [یعنی: هیچ کس گناه دیگری را به دوش نخواهد گرفت] و فرموده است: (و ان لیس للانسان الاّ ما سعی) [یعنی: آنچه به انسان می رسد تنها نتیجه سعی و کوشش اوست].

(1)و خداوند بندگان خود را مورد آمرزش و مغفرت خود قرار می دهد و هرگز

ص:179


1- (1)واللّه یغفر و لایظلم. و لا یفرض اللّه علی العباد طاعة من یعلم أنّه یظلمهم و یغویهم. و لا یختار لرسالته و یصطفی من عباده من یعلم أنّه یکفر و یعبد الشیطان من دونه. انّ الاسلام غیر الایمان و کلّ مؤمن مسلم و لیس کلّ مسلم مؤمنا. لا یسرق السارق حین یسرق و هو مؤمن و لا یشرب الشارب حین یشرب الخمر و هو مؤمن و لایقتل النفس التی حرّم اللّه بغیرالحق و هو مؤمن و أصحاب الحدود لا مؤمنین ولا کافرین. و انّ اللّه لا یدخل النّار مؤمنا و قد وعده الجنّة و الخلود فیها و من و جبت له النّار بنفاق أو فسق أو کبیرة من الکبائر لم یبعث مع المؤمنین و لا منهم. و لا تحیط جهنّم أءلاّ بالکافرین. و کلّ إثم دخل صاحبه بلزومه النّار فهو فاسق. و من اشرک، او کفر أو نافق، أواتی کبیرة من الکبائر، والشفاعة جائزة للمستشفعین، و الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر باللسان واجب. و الایمان اداء الفرائض و اجتناب المحارم. والایمان هو معروفة بالقلب و إقرار باللسان و عملٌ بالأرکان.

به آنان ظلم و ستم روا نمی دارد و هرگز اطاعت از کسی که به مردم ظلم کند و آنان را گمراه نماید واجب نمی کند و چنین افرادی را که می داند کافر می شوند و عبادت شیطان را می کنند برای رسالت خود انتخاب نمی کند.

و همانا اسلام غیر از ایمان است، و هر مؤمنی مسلمان است لکن هر مسلمانی مؤمن نیست. و سارق و شارب خمر(شرابخور) و قاتل در حین این اعمال ایمان ندارند، و کسانی که حدّ خداوند بر آنان جاری می شود نه مؤمن محسوب می شوند و نه کافر [یعنی در بعضی از احکام حکم مؤمن بر آنان جاری نمی شود].

و خداوند هرگز مؤمنی را که وعده بهشت و خلود در آن رابه او داده به دوزخ نخواهد برد، و کسی که به سبب نفاق و یا فسق و یا گناه کبیره ای آتش دوزخ بر او واجب می شود در قیامت بین مؤمنین و از آنها نخواهد بود، و جهنم و دوزخ جز کافران را در بر نخواهد گرفت.

و گنهکاری که به واسطه ملازمت گناه به آتش می رود فاسق محسوب

ص:180

می شود؛ چنان که مشرک و کافر و منافق و کسی که یکی از گناهان کبیره را انجام دهد نیز فاسق نامیده می شود. و شفاعت برای شفاعت کنندگان حق و ثابت است.

و امر به معروف و نهی از منکر به وسیله زبان [و غیر آن] واجب است.

و ایمان، به انجام واجبات و پرهیز از محرمات است و [به تعبیر دیگر] ایمان معرفت قلبی و اقرار به زبان و عمل به ارکان دین است.

(1)و تکبیر در عید قربان بعد از ده نماز [سنّت] است که از نماز ظهر روز عید شروع می شود، و در عید فطر بعد از پنج نماز [سنّت] است که از نماز مغرب شب عید شروع می شود.

و زنی که آلودگی [زایمان] و نفاس دارد بیشتر از بیست روز نمی تواند نماز خود را ترک کند و پس از آن باید غسل کند و به دستور استحاضه عمل نماید و

نمازهای خود را بخواند و اگر قبل از بیست روز پاک شود باید غسل کند و نمازهای خود را بخواند.

(2)و ایمان به عذاب قبر و منکر و نکیر و زنده شدن پس از مرگ و حساب و

ص:181


1- (1)و التکبیر فی الأضحی خلف عشر صلوات یبتدی ء من صلاة الظهر من یوم النحر و فی الفطر فی خمس صلوات یبتدی ء بصلاة المغرب من لیلة الفطر. والنفساء تقعد عشرین یوما لا أکثر منها، فإن طهرت قبل ذلک صلَّت و إلاّ فإلی عشرین یوما، ثمّ تغتسل و تصلّی و تعمل عمل المستحاضة.
2- (1)و یؤمن بعذاب القبر و منکرٍ و نکیرٍ، والبعث بعد الموت، و الحساب، و المیزان و الصراط. والبراءة من أئمّة الضلال و أتباعهم، والموالاة لإو لیاء اللّه، و تحریم الخمر قلیلها و کثیرها، و کلُّ مسکرٍ خمرٌ، و کلّما أسکر کثیره فقلیله حرام، والمضطرُّ لا یشرب الخمر فإنّها تقتله. و تحریم کلِّ ذی ناب من السباع و کلِّ ذی مخلب من الطیر. و تحریم الطحال فإنّه دم، والجرّیّ و الطافی والمارماهی والزمیر، وکلّ شی ء لا یکون له قشور. و من الطیر ما لا تکون له قانصة، و من البیض کلمّا اختلف طرفاه فحلال أکله و مااستوی طرفاه فحرام أکله.

میزان و صراط و بیزاری از ائمه ضلان [و رهبران گمراه و گمراه کننده، مانند علمای یهود و نصارا و اهل سنّت و فرق مختلف از مذاهب گوناگون اسلام جز مذهب حقه شیعه دوازده امامی [و پیروان آنان واجب است؛ چنان که پذیرفتن ولایت اولیای خدا و دوست داشتن آنان نیز واجب است.

و ایمان به حرمت خمر(شراب)، کم و زیاد آن، لازم است و هر چیز مست کننده ای که زیاد آن مست کننده است کم آن نیز حرام است و کسی که خود را مضطر به خمر بداند، خمر(شراب) بر او حلال نمی شود بلکه کشنده [دین] او خواهد بود.

و گوشت هر حیوان درنده چه از سباع و چه از طیور حرام است و طحال نیز چون خون است حرام است، و ماهی جری و طافی و مار ماهی و زمیر و هرماهی دیگری که پولک ندارد حرام است و از پرندگان آنها که سنگدان ندارند نیز حرام هستند.

و از تخم های حیوانات [پرنده و اهلی] آنچه دو طرف آن مساوی است حرام است و آنچه دو طرف آن مختلف است حلال می باشد.

(1)و پرهیز از گناهان کبیره لازم است و آنها عبارتند از: قتل نفس محترمه و

ص:182


1- (2)و اجتناب الکبائر، و هی قتل النفس التی حرِّم اللّه، و شرب الخمر، و عقوق الوالدین و الفرار من الزحف، و أکل مال الیتامی ظلمّا، و اکل المیتة، و الدم، و لحم الخنزیر، و ما اهلّ به لغیراللّه من غیرضرورة به و أکل الرِّبا و السّحت بعد البیّنة، و المیسر، و البخس فی المیزان و المکیال، و قذف المحصنات، والزنا، و اللواط، والشهادات الزور، و الیأس من روح اللّه، و الأمن من مکراللّه، والقنوط من رحمة اللّه، و معاونة الظالمین و الرُّکون إلیهم، و الیمین الغموس (الیمین الغموس _ بفتح الغین _: الیمین الکاذبة التی یتعمّدها صاحبها لاّنها تغمس صاحبها فی الاثم.) و حبس الحقوق من غیر عُسر، و الکبر، والکفر، والإسراف، والتبذیر، والخیانة و کتمان الشهادة، والملاهی التی تصدُّ عن ذکر اللّه مثل الغناء و ضرب الأوتار، والإصرار علی الصغایر من الذنوب، فهذا أُصول الدین، والحمدللّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی نبیّه و آله وسلّم تسلیما. (تحف العقول ص 306 العیون ج2/121)

شرب خمر و عقوق والدین و فرار از جنگ و خوردن مال یتیم از روی ظلم و خوردن مردار و خون و خوردن گوشت خوک و قربانیانی که برای بت ها انجام می شود و نام غیر خدا بر آنها برده می شود؛ در صورتی که ضرورتی به خوردن آنها نباشد حرام است.

و رباخواری و حرامخواری و قماربازی و کم فروشی و نسبت زنا به زن های بی گناه و شوهردار دادن و عمل زنا و لواط و شهادت دروغ و یأس و نا امیدی از رحمت خداوند و ایمن بودن از مکر الهی و کمک به ستمکاران و تکیه نمودن بر قدرت آنان و قسم دروغ خوردن و حبس کردن حقوق واجب [مانند زکات و خمس و اموال مردم و غیره] در صورتی که مضیقه و سختی نباشد حرام است و تکبّر و کفر و اسراف و تبذیر و خیانت و کتمان شهادت و استعمال و استفاده از اسباب لهو که انسان را از یاد خدا جدا می کند، مانند آوازه خوانی و تارزنی و اصرار برگناهان

ص:183

صغیره نیز حرام است.»

سپس فرمود: «اینها اصول و مسایل عمده ] دین است و الحمدللّه ربّ العالمین و صلّی اللّه علی نبیّه و آله و سلّم تسلیما.»

شفاعت در اعتقاد امامیه

[مرحوم صدوق در کتاب اعتقادات امامیه می گوید: اعتقاد ما در شفاعت این است که شفاعت برای کسانی که دین آنان پذیرفته شده باشد نسبت به کبایر و صغایر ثابت است، و کسانی که از گناهان خود توبه کرده باشند نیازی به شفاعت ندارند و رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «کسی که ایمان به شفاعت من نداشته باشد خدا او را

از شفاعت من مرحوم خواهد نمود.» و فرمود: «هیچ شفیعی بهتر از توبه نیست.»

سپس می گوید: شفاعت برای پیامبران و اوصیای آنان است و از مؤمنین نیز کسانی هستند که می توانند به اندازه قبیله ربیعه و مضر(دو قبیله بزرگ عرب) شفاعت کنند، و مؤمنین را برای شفاعت مراتبی است و پایین ترین آنان می توانند سی نفر را شفاعت کنند.

و شفاعت برای اهل شک و شرک و کفر و منکر دین و حقایق اسلام ثابت نیست بلکه برای گنهکاران از اهل توحید می باشد] [و مقصود از اهل توحید گنهکاران از اهل ایمان و ولایت اولای خداست].

ص:184

فلسفه و علل احکام در سخنان حضرت رضا علیه السلام

اشاره

ص:185

فلسفه و علل احکام

مؤلف گوید: روشن است که هیچ حکمی از احکام الهی بدون حکمت و علت نیست و ما را حق آن نیست که از پیش خود برای احکام خدا حکمت و علتی بیان کنیم؛ چرا که عقل ها نوعا از فهم حکمت و فلسفه احکام عاجزند و معصومین علیهم السلام فرموده اند اگر سنّت و احکام الهی با مقایسه ها و مناسبت ها بررسی شوند دین خدا از بین می رود. به عنوان نمونه، همان گونه که در روایات آمده زن و مرد در دیه یک انگشت و دو انگشت و سه انگشت مساوی هستند اما دیه زن اگر به ثلث دیه مرد برسد منقلب به نصف می شود مثلاً اگر چهار انگشت مرد را قطع کنند دیه آن چهاردهم کل دیه است و اگر چهار انگشت زن را قطع کنند دیه آن نصف دیه مرد خواهد بود، یعنی دو دهم کل دیه مرد است و این را عقل نمی تواند بفهمد.

اسرار این گونه احکام را تنها معصومین علیهم السّلام که علمشان از ناحیه خداوند افاضه می شود می دانند. از این رو، با یقین به این که هیچ حکمی از احکام خداوند بدون حکمت و مصلحت نیست ما باید علت و فلسفه احکام را تنها از زبان امام معصوم علیه السلام صحیح بدانیم و اگر از آن بزرگواران چیزی به دست ما نرسیده باشد باید سکوت کنیم و از خود چیزی نگوییم و گر نه خود را هلاک کرده ایم و روز قیامت نیز مؤاخذه خواهیم شد، چنان که امام صادق علیه السلام به ابوحنیفه که اهل قیاس بود چنین فرمود.

اینک مواردی از اسرار و فلسفه احکام که بر زبان مبارک حضرت رضا علیه السلام جاری شده است را برای تحکیم عقاید و نورانیت دل ها بیان می کنیم:

ص:186

مرحوم صدوق در کتاب عیون از فضل بن شاذان نقل نموده که گوید: اگر کسی سؤال کند: آیا امکان دارد که خدای حکیم بدون علت و حکمت بنده خود را به چیزی تکلیف نماید؟ به او پاسخ می دهیم: خدای حکیم و علیم هرگز کار بیهوده و بدون حکمت انجام نخواهد داد.

اگر بگوید: به چه علت بندگان خود را تکلیف نموده است؟ به او پاسخ

می دهیم: برای علت ها و حکمت های فراوانی.

اگر بگوید: آیا آن حکمت ها شناخته شده است و یا مجهول است؟ به او پاسخ می دهیم: آنها نزد اهلش شناخته شده و معروف است. اگر بگوید: آیا شما آنها را می شناسید یا نمی شناسید؟ به او پاسخ می دهیم: بعضی از آنها را می شناسیم و بعضی را نمی شناسیم.

اگر بگوید: اولین فرایض و واجبات کدامند؟ به او گفته می شود: اولین واجب اقرار به [وحدانیت] خدا و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله و امامت جانشین او و حجت خداوند و حقانیت آنچه از طرف او بر پیامبرش نازل شده است می باشد.

و اگر بگوید: برای چه خداوند از مردم خواسته است که به [وحدانیت] خدا و رسالت پیامبران او و آنچه بر آنان نازل نموده اقرار کنند؟ به او گفته می شود: حکمت های فراوان دارد.

نخستین آن حکمت ها این است که اگر مردم خدای خود را نشناسند و از معاصی و گناهان بزرگ پرهیز نکنند و نسبت به خواسته های نفسانی و لذت های جسمانی خود از [عقوبت] خداوند هراس نداشته و از فساد و ظلم دوری نکنند اجتماع فاسد خواهد شد و مردم [همانند حیوانات وحشی] به همدیگر حمله خواهند نمود و به نوامیس و اموال و خون مردم تعرّض خواهد شد و همدیگر را

ص:187

بدون جرم از بین خواهند برد و نتیجه آن فساد دنیا و هلاکت مردم و از بین رفتن نسل بشر و نعمت های خداوند خواهد بود.

حکمت دوم این است که خداوند حکیم است و حکیم کسی است که قول و فعل او بدون حکمت و صلاح نیست و او باید از فساد و ظلم و اعمال زشت نهی کند و مردم را به صلاح و اصلاح امر نماید و اگر او مردم را به حال خود واگذارد و آنها به پروردگار خود که [عالم و قادر و حکیم و.... می باشد] اقرار نکنند امر و نهیی نسبت به صلاح و فساد جامعه وجود نخواهد داشت [و این خلاف علم و حکمت و لطف و قدرت الهی است] و جامعه فاسد خواهد شد.

حکمت سوم این است که ما می بینیم بعضی از فسادها درونی و در باطن مردم است و اگر اقرار به ذات مقدس الهی و ترس از عقوبت و مجازات او نباشد

هیچ کس از هوس ها و خواسته های دنیوی خود دست بر نمی دارد و از معصیت ها و گناهان و ظلم به مردم و هتک حرمت آنان و انجام گناهان پوشیده دوری نمی کند و حق احدی را رعایت نخواهد نمود و این خلاف مصلحت جامعه و مردم خواهد بود بنابراین قوام جامعه و صلاح مردم جز با اقرار به خدای علیم و خبیر که آشکار و پنهان آنان را می داند و چیزی از او پوشیده نیست [به چیز دیگری [نخواهد بود.

اینک برای روشن شدن دل ها و تحکیم عقاید بخشی از اسرار و حکمت های احکام الهی را که به زبان مبارک حضرت رضا علیه السلام جاری شده بیان می کنیم و برای اختصار به ترجمه آنها اکتفا می نماییم. (عیون الأخبار ج 2/99)

فلسفه و علل احکام به نقل فضل بن شاذان

1- در کتاب عیون در بخش علل فضل بن شاذان از حضرت رضا علیه السلام نقل شده

ص:188

است که فرمود: اگر کسی بگوید: چرا خداوند به بندگان خود امر و نهی نموده و چیزهایی را بر آنها واجب و چیزهایی را حرام کرده است؟

در پاسخ به او گفته می شود: بقا و صلاح آنان جز با امر به مصالح و نهی از فساد نمی باشد. در غیر این صورت آنها در فساد و تضییع حقوق همدیگر واقع خواهند شد.

و اگر بگوید: برای چه خداوند مردم را امر به پرستش و عبادت خود نموده است؟

در پاسخ او گفته می شود: برای این که مردم از یاد خداوند و ادب در محضر او غافل نشوند و امر و نهی او را که در آن مصلحت دنیا و آخرت و قوام زندگی آنان نهفته است از یاد نبرند و اگر آنها را رها کند و امر و نهی به آنها نشود آنان عمر خود را به غفلت می گذرانند و دل ها و قلب های آنان قساوت پیدا می کند.

و اگر گفته شود: چرا مردم مأمور به خواندن نماز شده اند؟

گفته می شود: چون نماز اقرار به ربوبیت پروردگار است و همه باید از پرستش غیر خدا دوری کنند و در مقابل خداوند جبّار، با ذلّت و مسکنت و خضوع و خشوع بایستند و به خطا و گناهان گذشته خود اعتراف کنند و در هر شب و روز

[بارها در مقابل ذات مقدس حق [صورت خود را به خاک گذراند تا این که در پیشگاه خداوند ذاکر و خاشع و ترسا و ذلیل باشند و از خداوند قوت دین و اصلاح امور دنیای خود را طلب کنند و از فساد و باطل دور شوند.»

سپس فرمود: «خداوند نماز را در هر شب و روز واجب نموده تا بنده، خالق و مدبر خود را فراموش نکند و طغیان ننماید و همیشه در اطاعت خدا و قیام در مقابل او باشد و از معاصی و انواع فسادها پرهیز کند.» (عیون ج 2/103)

ص:189

2- مرحوم صدوق علیه الرحمة در کتاب عیون، با سند خود، از فضّال، از پدرش، از حضرت رضا علیه السلام نقل نموده که گوید: به آن حضرت گفتم: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! به من بگویید: چرا خداوند مخلوق خود را به شکل های مختلف آفریده و همه را یکسان نیافریده است؟

امام علیه السلام فرمود: «برای این که کسی گمان نکند خداوند عاجز است، او مخلوق خود را به هر شکلی که در ذهن انسان تصور شود آفریده تا این که صورتی در ذهن هیچ کافری تصور نشود جز آن که خداوند مخلوقی را به آن صورت خلق نموده باشد. و هر کس بگوید: آیا خداوند قادر است که مخلوقی به صورت چنین و چنان بیافریند؟ خواهد یافت که خداوند آن را آفریده است و بر خلقت هر موجودی قادر و تواناست.» (عیون، ج 2/75)

3- در همان کتاب، از حضرت رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: «پدرم، از جدم نقل نمود که فرمود: علت این که خداوند حضرت ابراهیم علیه السلام را خلیل خود قرار داد این بود که او به کسی جز خداوند توجه نکرد و نیاز خود را نیز جز به او نگفت.»(ص76)

4- در همان کتاب، با همان سند، نقل شده است که حضرت سلیمان علیه السلام شنید که مورچه ای به مورچگان گفت: به خانه های خود بروید تا سلیمان و لشگر او شما را پایمال نکنند و چون باد صدای او را به سلیمان رساند سلیمان علیه السلام به او فرمود: مگر نمی دانی من پیامبر خدا هستم و به کسی ظلم نمی کنم؟ مورچه گفت: بلی، لکن ترسیدم مورچگان از دیدن زینت تو از ذکر خداوند غافل شوند.

سپس آن مورچه از حضرت سلیمان پرسید: مقام تو بالاتر است یا مقام پدرت

داود؟ سلیمان علیه السلام فرمود: مقام پدرم بالاتر است. مورچه گفت: پس چرا در نام تو یک

ص:190

حرف بیش از نام پدرت وجود دارد؟

سلیمان گفت: نمی دانم. مورچه گفت: علت آن این است که پدرت جراحت های بدن خود را با آب محبت خدا معالجه می نمود از این رو داوود نامیده شد سپس گفت: ای سلیمان! آیا می دانی برای چه خداوند باد را مسخّر تو نموده است؟ حضرت سلیمان فرمود: اطلاعی از آن ندارم. مورچه گفت: خداوند می خواهد به تو بگوید که اگر من همه چیز را همانند این باد مسخّر تو کنم زوال آن همانند این باد می باشد. پس حضرت سلیمان از گفته او تعجب نمود تبسم کرد.» [ص 78]

5- در همان کتاب، از علی بن فضّال، از پدرش نقل شده که گوید: به حضرت رضا علیه السلام گفتم: برای چه مردم علی علیه السلام را رها نمودند و دیگری را به خلافت برگزیدند، در حالی که مقام و سابقه او را در اسلام و منزلت او را نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله می دانستند؟!

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «چون امیرالمؤمنین علیه السلام بسیاری از پدران و اجداد و برادران و اعمام و اخوال و خویشان آنها را که از دشمنان خدا و رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند در جنگ ها کشته بودند و آنها کینه او را در دل های خود داشتند و دوست نمی داشتند آن حضرت بر آنان ولایت پیدا کند. لکن دیگران که چنین سوابقی در جنگ ها نداشتند چنین کینه و دشمنی نسبت به آنها وجود نداشت و به این علت از امیرالمؤمنین علیه السلام رو گرداندند و به دیگران توجه کردند.» [عیون، ج 3/81]

مؤلف گوید: حضرت سیدالشهدا علیه السلام نیز چون به اهل کوفه فرمود: شما که مرا می شناسید، برای چه جمع شده اید که خون مرا بریزید؟ آنها گفتند: برای کینه و دشمنی که با پدر تو داریم.

ص:191

6- در همان کتاب، از سلیمان بن جعفر نقل شده که گوید: از حضرت رضا علیه السلام در باره تلبیه [و لبیّک گفتن حجاج] و حکمت آن سؤال نمودم. امام علیه السلام فرمود: «چون حجاج محرم می شوند خداوند عزّ و جّل می فرماید: ای بندگان من! هم چنان که شما محرم شدید و چیزهایی را برای من بر خود حرام نمودید من نیز شما را بر آتش دوزخ حرام نمودم پس مردم ندای خدا را پاسخ می دهند و می گویند: لبیّک اللهّم لبیّک.» [عیون، ج 2/83]

7- در همان کتاب، از حسین بن خاله نقل شده که گوید: به حضرت رضا علیه السلام گفتم: برای چه مهرالسنه پانصد درهم نقره است؟ [مهری که در اسلام سنّت قرار گرفته است مهر فاطمه زهرا علیهاالسّلام است و مقصود از درهم حدود دوازده نخود از نقره است که به مثقال شرعی _ هیجده نخودی _ 262 و نیم مثقال می باشد].

امام علیه السلام فرمود: «خداوند تبارک و تعالی بر خود واجب نموده که هر کس او را صد مرتبه تکبیر و صد مرتبه تحمید و صد مرتبه تسبیح و صد مرتبه تهلیل بگوید و صد مرتبه بر محمّد و آل او صلوات بفرستد و سپس بگوید: خدایا، مرا به حورالعین بهشتی تزویج نما، او یکی از حورالعین را به او تزویج می نماید و این پانصد ذکر، مهریه آن حورالعین بهشتی خواهد بود. از این رو به پیامبر خود صلی الله علیه و آله نیز فرموده است که مهریه زن های مؤمنه پانصد درهم باشد از این رو پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را سنّت قرار داده است.» [عیون ج 2/84]

و در همان کتاب در ذیل روایتی آمده است که هر مسلمان مؤمنی از برادر مؤمن خود بخواهد که دختر خود را با این مهریه به او تزویج کند و او امتناع ورزد همانا به او ستم نموده و حق است که خداوند او را به حورالعین بهشتی تزویج ننماید. [عیون، ج 2/86]

ص:192

8- در همان کتاب، از علی بن فضّال نقل شده که گوید: از حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام سؤال کردم: برای چه رسول خدا صلی الله علیه و آله مکنّای به ابوالقاسم شدند؟ امام علیه السلام فرمود: «به علت این که او فرزندی داشت به نام قاسم و بدین سبب او ابوالقاسم نامیده شد.»

گفتم: آیا مرا قابل می دانید که توضیح بیشتری برای من بدهید؟ فرمود: «آری، مگر نمی دانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من و علی دو پدر این امت هستیم؟» گفتم: آری. فرمود: «آیا نمی دانی که رسول خدا صلی الله علیه و آله پدر همه این امت است و علی علیه السلام نیز از آنهاست؟» گفتم آری. فرمود: «مگر نمی دانی علی علیه السلام قسمت کننده بهشت و دوزخ است ؟» گفتم: آری. فرمود: «به همین علت او ابوالقاسم یعنی پدر قسمت

کننده بهشت و دوزخ نامیده شده است.»

گفتم: معنای پدر امت بودن چیست؟ فرمود: «شفقت و محبت رسول خدا صلی الله علیه و آله نسبت به امت همانند شفقت و محبت پدران نسبت به فرزندان خود می باشد و بهترین امت او علی علیه السلام می باشد و شفقت و محبت علی علیه السلام نسبت به امت همانند رسول خدا صلی الله علیه و آله است، چرا که او خلیفه و وصی و امام بعد از اوست و از این رو رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: من و علی دو پدر این امت هستیم و روزی بر منبر بالا رفت و به مردم فرمود:

«هر کدام از این امت از دنیا برود و دین و بدهکاری و فرزندان و عیالی از او مانده باشد بدهکاری های او به عهده من است و هزینه زندگی عیال و فرزندان او نیز به عهده من می باشد و اگر از خود مالی به جای گذارده باشد برای ورثه او خواهد بود.»

از این رو پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نسبت به این امت سزاوارتر از آنان به خود و

ص:193

سزاوارتر از پدران و مادران آنان به آنها می باشد و همچنین امیرالمؤمنین علیه السلام نسبت به آنان از پدران و مادران و خود آنان به آنها سزاوارتر است. (عیون، ج 2/85)

9- در همان کتاب از ابوالصلب هروی نقل شده که گوید: روزی مأمون به حضرت رضا علیه السلام گفت: به من خبر دهید که چرا جدّ شما امیرالمؤمنین علیه السلام قسیم الجنّة والنار» [یعنی قسمت کننده بهشت و دوزخ] نامیده شده است؟ و معنای آن چیست که فکر مرا به خود مشغول نموده است؟

امام علیه السلام فرمود: «مگر تو از پدرانت، از ابن عباس نقل نکرده ای که گوید: شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله که می فرمود: دوستی علی، ایمان و دشمنی با او کفر است؟» مأمون گفت: آری. امام علیه السلام فرمود: «چون تقسیم بهشت و دوزخ براساس دوستی و دشمنی اوست پس او در حقیقت قسمت کننده بهشت و دوزخ می باشد.» مأمون گفت: خدا بعد از شما مرا زنده نگه ندارد. من شهادت می دهم که شما وارث علم رسول خدا صلی الله علیه و آله هستید.

ابوالصلت هروی گوید: پس من بعد از آن که امام علیه السلام به منزل خود بازگشت خدمت آن حضرت رفتم و گفتم: شما چه خوب پاسخ مأمون را دادید! حضرت

رضا علیه السلام فرمود: «من به اندازه باور او سخن گفتم لکن از پدرم، از پدرانم، از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود:

یا علی! در قیامت تو تقسیم کننده بهشت و دوزخ هستی و به آتش می گویی: این از من [است، نزدیک او مشو] و این از تو [است، او را بگیر].» (عیون، ج 2/86)

10- در همان کتاب، از علی بن فضّال، از پدرش نقل شده که گوید: از حضرت رضا )ع) سؤال کردم: چرا امیرالمؤمنین علیه السلام در زمان خلافت خود فدک را [که حق فاطمه علیهاالسلام بود] برنگرداند؟

ص:194

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «ما خانواده ای هستیم که چون خداوند به ما ولایت می دهد حقوق خود را از کسانی که به ما ظلم کرده اند دریافت نمی کنیم جز آن که خداوند برای ما دریافت نماید و ما چون ولایت بر مؤمنین پیدا می کنیم تنها حقوق آنان را از ستمگران دریافت می نماییم و حقوق خود را دریافت نمی کنیم.» (عیون، ج 2/86)

11- در همان کتاب، از ابراهیم بن عباس نقل شده که گوید: امام هشتم، از پدر خود، از جد خود حضرت صادق علیهم السلام نقل نمود که مردی از آن حضرت سؤال کرد: «چرا قران هر چه بیشتر خوانده و تدریس می شود طراوت و شادابی بیشتری پیدا می کند و لذت بخش تر می گردد؟ امام صادق علیه السلام فرمود:

چون خداوند قرآن را برای زمان خاص و مردم خاصی نفرستاده است. قرآن تا قیامت، در هر زمانی، تازه و برای هر مردمی لذت بخش و با طراوت است [و کهنه نمی شود].» (همان)

مرقومه حضرت رضا علیه السلام در فلسفه احکام برای محمّد بن سنان

مرحوم صدوق در کتاب عیون با سند متصل از محمّد بن سنان، نقل نموده که او گوید: حضرت رضا علیه السلام در پاسخ به سؤالات من که از علت و حکمت تعدادی از احکام الهی سؤال نموده بودم چنین مرقوم نمود:

«1- علت و حکمت غسل جنابت نظافت بدن انسان نسبت به محل آلودگی بلکه سایر قسمت های بدن می باشد، چرا که جنابت از جمیع بدن خارج می شود و به

همین علت همه بدن باید شسته شود.

2- علت تخفیف در شستن محل بول و غائط زیاد بودن و تکرار آن ها و بدون

ص:195

اراده آمدن و مشقت داشتن شستن کل بدن است، افزون بر آن که در بول و غایط شهوت و لذتی نیست لذا به شستن محل آنها اکتفا شده است.

3- علت غسل عیدین و جمعه و اغسال (مستحبه) دیگر تعظیم بنده و به استقبال خدای کریم و جلیل رفتن و برای طلب مغفرت و آمرزش گناهان و به علت اجتماع مردم در روز عید برای ذکر خداوند و احترام به روز عید و تفضیل آن بر سایر ایام و برای توجه به عبادت و نوافل و پاکیزگی از این جمعه تا جمعه دیگر است.

4- علت غسل میت طهارت و نظافت از چرکی ها و امراض و بیماریهای گوناگون و ملاقات با خدا و ملائکه و اهل آخرت و برای درخواست شفاعت و تماس با اولیای خداوند است. علت دیگر آن این است که چون انسان از دنیا می رود آن نطفه ای که از او خلق شده از بدن او خارج می گردد و بدن او آلوده می شود و از این رو باید او را غسل بدهند.

5- علت غسل مس میت و کسی که او را غسل می دهد همان آلودگی میت است که به غسل دهنده و کسی که با او تماس می گیرد سرایت می کند.

6- علت و حکمت وضو قیام در مقابل پروردگار و ملاقات با ملائکه کرام الکاتبین است. پس باید اعضای ظاهر بدن را بشوید: صورت را برای سجده و خضوع، و دست ها را برای انابه به درگاه خداوند و سر و پاها را باید مسح کند چون در همه احوال نماز ظاهر است و کمتر با آنها به درگاه خداوند تضرع و انابه می شود.

7- علت زکات تأمین نفقه فقرا و پاک شدن اموال اغنیا می باشد؛ چرا که خداوند افراد صحیح و سالم را تکلیف نموده که به افراد فقیر و وامانده و گرفتار رسیدگی کنند و خداوند به وسیله زکات و جهاد مردم را آزمایش نموده تا با مال

ص:196

خود به فقرا رسیدگی کنند و برای جهاد در راه خدا و صرف مال خود صابر باشند تا بتوانند خداوند را شاکر و به لطف او امید داشته باشند و دین آنان محفوظ بماند.

و زکات موعظه و عبرتی است برای اغنیا و موجب شکر نعمت های خداوند

و وسیله تضرع به درگاه اوست و با دادن زکات و صدقات وصله ارحام و کارهای خیر دیگر، بلاهای زیادی از انسان دور می گردد.

8- علت و حکمت حج میهمانی خداوند [و داخل شدن در حرم امن الهی و محل رحمت خداوند] و درخواست لطف افزون تر خدا و پاک شدن از گناهان است و در حج بنده مومن از گناهان گذشته خود توبه می کند و اعمال خویش را از سر می گیرد و دیگر گرد گناه و نافرمانی خداوند نمی رود و حکمت دیگر آن مصرف کردن اموال و تحمل رنج ها و ممنوعیت از شهوات و لذت های جسمانی و تقرب به خداوند با عبادات و خضوع و تواضع و ذلت می باشد که در سرما و گرما و امنیت و ترس این عبادات را انجام می دهد.

اضافه بر منافعی که مردم از برگزاری حج به دست می آورند، در امن و هراس به خدای خود توجه می کنند و قساوت قلب و جرأت بر مخالفت خداوند و غفلت از یاد خدا و ناامیدی از رحمت او از آنان برطرف می شود و توفیق رعایت دستورات دین و اداء حقوق مردم برای آنان حاصل می گردد و در نهایت خود را از مفاسد دور می کنند.

9- و از منافع دیگر حج [و آن اجتماع بزرگ آن است که مسلمانان از مناطق مختلف و با زبان ها و افکار گوناگون مجتمع می گردند و می توان بهره های فراوانی برای آن تصور نمود که مع الأسف دست های اجانب و وابستگان آنان تاکنون از آن جلوگیری کرده اند [و یکی از آن ها منافع اقتصادی می باشد و کسانی که از شرق و

ص:197

غرب و از دریا و خشکی، حاجی و غیر حاجی و تاجر و غیر تاجر و بایع و مشتری و کاسب و غیر کاسب و فقیر و غنی گرد هم جمع می شوند می توانند بهره های اقتصادی زیادی داشته باشند و نیازهای یکدیگر را برطرف نمایند و قرآن نیز به این موضوع اشاره نموده و می فرماید: «کذلک لیشهدوا منافع لهم».

10- علت طواف گرد خانه خدا این است که چون خداوند به ملائکه فرمود: «من روی زمین برای خود خلیفه و جانشین قرار می دهم» ملائکه از روی انکار گفتند: «آیا می خواهی کسی را که فساد و خونریزی می کند خلق کنی؟!» و سپس پشیمان شدند و استغفار کردند و به عرش خداوند پناهنده شدند. از این رو خداوند

در آسمان چهارم، محاذی عرش، خانه ای به نام «ضراح» قرار داد و سپس در آسمان پایین (آسمان اول)، محاذی ضراح، برای طواف ملائکه خانه ای به نام بیت المعمور قرار داد و سپس روی زمین کعبه را [برای گنهکاران از بنی آدم] محاذی بیت المعمور قرار داد و آدم علیه السلام را امر نمود تا گرد آن طواف کند و به وسیله آن او را بخشید و توبه او را قبول نمود و این سنّت تا قیامت در فرزندان او جاری شد. (عیون، ج 2/91)

12- علت استلام و بوسیدن حجرالاسود این است که خداوند در عالم ذرّ از بنی آدم میثاق و عهد بندگی گرفت و آن را حجرالاسود که ملکی از ملائکه بود بلعید و خداوند او را در کنار کعبه به صورت سنگی قرار داد که شاهد اعمال مردم باشد و مردم را مکلّف نمود که گرد کعبه آن عهد و میثاق خود را تجدید کنند و به حجرالاسود بگویند: امانت خود را ادا نمودم و به عهد و پیمان خود وفا کردم پس تو شاهد آن باش. و از همین رو حضرت سلمان علیه السلام فرمود:

روز قیامت حجرالأسود مانند کوه ابی قیس حاضر می شود و برای او زبانی خواهد بود و او برای هر کس که او را استلام نموده [و حج آورده [شهادت خواهد

ص:198

داد. (عیون، ج 3/91)

13- علت واجب شدن روزه این است که روزه دار تلخی گرسنگی و تشنگی را بفهمد تا ذلت و فقر خود را بداند و پاداش خلوص و صبر خویش را بیابد و روزه برای او دلیلی بر سختی های قیامت باشد و او را از شهوات و لذت های نفسانی جدا سازد و ناصحی باشد برای او نسبت به مسایل دنیا و آخرت تا از سختی ها و مشکلات فقرا و مساکین در دنیا و آخرت آگاه شود. (عیون، ج 2/91)

14- علت حرمت قتل و آدمکشی این است که اگر آدمکشی مجاز باشد نسل انسان برانداخته می شود و تدبیر و نظام عالم دگرگون خواهد شد. [عیون، ج 2/91]

15- علت حرمت عقوق و ظلم به پدر و مادر این است که فرزندان عاق پدر و مادر نشوند و احترام به پدر و مادر [که بعد از حق خداوند و حق اولیاء او بالاترین حق می باشد [ضایع نگردد و دستور خداوند نسبت به ادای حق آنان رعایت و از ناسپاسی و کفران نعمت دوری شود تا نسل بنی آدم کم نشود و یا قطع نگردد،

چرا که عقوق و بی احترامی به پدر و مادر و نادیده گرفتن حق آنها و حق

خویشان دیگر پیامدی جز اعتنا نکردن پدر و مادر [و خویشان دیگر] به تربیت فرزندان را ندارد [و نتیجه آن فساد خانواده و جامعه خواهد بود و حق والدّین دقیقا مقابل خدمات و رنج هایی است که آنها برای فرزندان خود کشیده اند و در حقیقت از حقوق متقابل می باشد و رعایت نکردن آن ظلم خواهد بود]. (عیون، ج 2/92)

16- علت حرمت زنا، فساد و قتل نفس و از بین رفتن نسب ها و تربیت نشدن فرزندان و فاسد شدن قانون ارث و مفاسد فراوان دیگر است. (عیون، ج 2/92)

17- حرمت خوردن مال یتیم از روی ظلم علل فراوانی دارد. نخستین علت آن این است که اگر کسی مال یتیمی را از روی ظلم بخورد در حقیقت به نابودی و

ص:199

کشتن آن یتیم کمک نموده است، زیرا یتیم تأمین کننده خود نیست و مصلحت امور خویش را نمی داند و کسی برای او جایگزین پدر و مادر نیست که بر اصلاح امور او قیام کند. پس کسی که مال او را بخورد مانند این است که او را کشته و به فقر و بیچارگی گرفتار کرده باشد، در حالی که خداوند مردم را از ظلم به یتیم بر حذر نموده و می فرماید: «مردم باید از خوردن مال یتیم بترسند و آنچه برای فرزندان خود دوست می دارند برای یتیمان مردم نیز دوست بدارند تا مبادا آنچه بر سر فرزندان یتیم مردم آورده اند بر سر فرزندانشان بیاید.

سپس فرمود: «امام باقر علیه السلام می فرمود: خداوند در خوردن مال یتیم دو عقوبت قرار داده است: عقوبتی در دنیا و عقوبت و عذابی در آخرت» آن گاه فرمود: حکمت حرمت مال یتیم، حفظ و نگهداری اوست تا وقتی که استقلال و توان پیدا کند و حکمت دیگر آن پرهیز از این است که فرزندان آکل مال یتیم مبتلای به همان ظلمی شوند که پدرشان بر یتیم های مردم وارد کرده است و وعده خداوند بر آن است، و حکمت دیگر آن این است که در نهایت یتیم چون به کمال برسد از حق خود دفاع خواهد نمود و دشمنی و عداوت بین او و کسانی که به او ظلم کرده اند تا آخر عمر ادامه خواهد داشت.» (عیون، ج 2/92)

18- علت و حکمت حرمت فرار از جنگ و جهاد این است که موجب سستی در دین و سبک شمردن پیامبران و امامان عادل و یاری نکردن آنان در مقابل دشمنان است.

و فرار از جنگ هنگامی که پیامبر و امام علیهاالسّلام با کفار می جنگند و برای اقرار به ربوبیت خداوند و اظهار عدل و ترک جور و ستم واز بین بردن فساد آنها را دعوت می کنند، حرام است چنان که اگر کفار تمرد و مخالفت کنند باید به دست

ص:200

پیامبرو امام علیهما السلام مجازات شوند تا جرأت بر مسلمین پیدا نکنند.

علاوه بر این که فرار از جنگ موجب اسارت و کشته شدن مسلمانان و ابطال دین خدا و مفاسد دیگری نیز خواهد بود. (عیون ج 2/92)

19- علت حرمت ربا، فساد روی زمین و تلف شدن اموال و برچیده شدن عمل خیر[قرض الحسنه [ و روی آوردن مردم به سود [پول ] و بسته شدن راه های خیر و باز شدن راه های فساد و ظلم و نابودی اموال مردم است. (عیون ج 2/93)

20- علت حرمت گوشت خوک این است که خوک حیوان زشت و قبیح الشکلی است و خداوند آن را برای عبرت و موعظه و ترس از مسخ شدن آفریده و گوشت آن آلوده ترین گوشت ها می باشد و علت های فراوان دیگری که در آن وجود دارد. (عیون ج 2/94)

21- علت حرمت گوشت مردار، فاسد شدن بدن و بیماری های دیگر است و خداوند اراده نموده که نام خود را سبب حلال شدن حیوان و فارق بین حلال و حرام قرار دهد. (عیون ج 2/94)

22- علت حرام بودن خوردن خون، همانند خوردن مردار است که در آن فساد بدن هاست و باعث زرد آب و بد بو شدن دهان و بدن و بد خلقی و قساوت قلب و بی رحمی می شود تا جایی که ممکن است خورنده خون پدر و یا فرزند خود را بکشد. (عیون ج 2/94)

23- علت لزوم مهر بر مردها و واجب نبودن آن بر زن ها این است که مخارج زن به عهده مرد است و در حقیقت، زن خود را به مرد فروخته و مرد خریدار اوست و هر متاعی را قیمتی است. اضافه بر این که زن ها از تجارت و معامله گری ممنوع هستند و...

ص:201

24- علت این که مرد مجاز است که چهار زن اختیار کند و زن مجاز نیست که بیش از یک شوهر انتخاب نماید این است که زن اگر بیش از یک شوهر داشته باشد

معلوم نمی شود فرزند او مربوط به کیست و این باعث ضایع شدن نسب ها و ارث ها و شناخته نشدن فرزندان است و نمی توان دانست که فرزند مربوط به چه کسی است و از چه کسی ارث می برد. (عیون ج 2/95)

25- علت این که مال فرزند، بدون اذن او، برای پدر حلال است و مال پدر، بدون اذن او، برای فرزند حلال نیست این است که فرزند تولید پدر و ملک اوست به دلیل این که خداوند فرموده: «او به هر کس می خواهد دختر و به هر کس که می خواهد پسر عطا می کند»

[اضافه بر این که پدر مخارج فرزند را در کوچکی یا بزرگی می دهد و فرزند نیز به او نسبت داده می شود؛ چنان که خداوند فرموده است: «فرزندان را به پدرهایشان نسبت دهید» و رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به فرزندی فرمود: «تو و مال تو مربوط به پدرت می باشید.» لکن برای مادر جایز نیست که مال فرزند خود را بدون اذن او یا اذن پدر او بردارد چرا که پدر موظف است که نفقه و مخارج فرزند خود را بدهد] (عیون ج 2/96)

26- علت حرمت درذی و سرقت، فساد اموال و قتل نفس و نزاع و حسد و ترک تجارت و صنعت و کسب و کار است و اگر دزدی حلال باشد حرمتی برای اموال باقی نمی ماند. [ص 97]

27- علت این که دست راست دزد قطع می شود این است که بیشتر کارها را با دست راست خود انجام می دهد و افضل اعضای بدن او و نافع ترین آنها دست راست اوست و دست راست را قطع می کنند تا مجازاتی برای او و عبرتی برای

ص:202

دیگران باشد و مردم از دزدی پرهیز نمایند. (عیون ج 2/96)

28- و علت این که زناکار را [یکصد ضربه] شلاق می زنند و به جز سر به همه بدن او شلاق زده می شود این است که همه بدن او از زنا لذت برده و آن بزرگ ترین جنایات است. از این رو حد الهی بر همه بدن او جاری می شود تا عقوبت گناه خود را بچشد و دیگران نیز عبرت بگیرند.(عیون ج 2/97)

29- علت حرمت عمل جنسی مرد با مرد و زن با زن [یعنی لواط و مساحقه[ این است که این دو عمل بر خلاف طبیعت زن و مرد است و موجب قطع شدن نسل

انسان و فساد تدبیر و خراب شدن دنیا می شود. (عیون ج 2/97)

30- علت حرمت نگاه به موها [و زینت های دیگر] زنان محجوبه که صاحب همسر و یا بدون همسر هستند این است که تحریک جنسی برای مردها ایجاد نشود و منجر به فساد و اعمال خلاف نگردد جز زن هایی که خداوند آنها را به علت پیری و عدم میل به ازدواج استثنا نموده که لازم نیست خود را کامل بپوشانند بلکه می توانند حجاب خود را زمین گذارند به شرط آن که آرایش و خود نمایی نکنند.(عیون ج 2/97)

31- علت این که ارث زن نصف مرد است این است که زن چون ازدواج می کند نفقه او به عهده شوهر اوست و مرد چون همسر اختیار می کند باید نفقه همسر خود را [از لباس و مسکن و خوراک] تأمین نماید. (عیون ج 2/98)

32- علت حرام بودن شراب این است که شراب موجب فساد می شود و عقل را زایل و انسان را به انکار خدا و تهمت بر او و بر پیامبران او وادار می کند و به اعمال دیگری مانند فساد و قتل و قذف و زنا و بی حیایی و جرأت بر حرام وا می دارد.

از این رو ما حکم کردیم که هر مسکری از مایعات حرام می باشد و هر کس به

ص:203

خدا و قیامت ایمان دارد و ما را دوست می دارد و ولایت ما را پذیرفته است باید از آن پرهیز کند و بداند که هر مسکری شراب و حرام است و هر کس اهل شراب بود با من رابطه ای ندارد.» (عیون ج 2/85-98)

ص :204

عبادت و اخلاق حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام

اشاره

ص:205

عبادت و اخلاق شریفه حضرت رضا علیه السلام

(1)1- مرحوم صدوق در کتاب عیون، با سند خود، از علی بن میثم و او از پدر خود میثم نقل نموده که گوید: مادرم گفت: شنیدم از نجمه خاتون، مادر حضرت رضا علیه السلام که فرمود: چون به فرزند خود علی بن موسی الرضا علیه السلام باردار شدم سنگینی حمل او را احساس نمی کردم و چون به خواب می رفتم صدای تسبیح و تهلیل و تمجید الهی را از او می شنیدم. پس می ترسیدم و از خواب که بیدار می شدم چیزی نمی شنیدم و چون او بدنیا آمد دو دست خود را روی زمین گذارد و سر مبارک به طرف آسمان نمود و لب های خود را مثل کسی که سخن می گوید حرکت می داد. پس موسی بن جعفر علیه السلام وارد شد و فرمود:

(2)«ای نجمه! گوارا باد بر تو کرامت الهی!» پس من او را در پارچه سفیدی

ص:206


1- (1)عبادته و مکارم اخلاقه و اقرار اعدائه علیه السلام بفضله1- العیون: حدثّنی تمیم بن عبداللّه بن تمیم القرشی رضی اللّه عنه، قال: حدثّنی ابی عن احمد بن علّی الانصاری، عن علّی بن میثم، عن أبیه قال: سمعت امّی تقول: سمعت نجمة امّ الرّضا علیه السلام تقول: لمّا حملت بابنی علیّ لم أشعر بثقل الحمل، و کنت اسمع فی منامی تسبیحا و تهلیلاً و تمجیدا من بطنی.
2- (2)فیفزعنّی ذلک و یهولنی فاذا انتبهت لم اسمع شیئا فلمّا وضعته وقع علی الأرض واضعا یدیه علی الأرض رافعا رأسه الی السماء یحرّک شفتیه کانّه یتکلّم فدخل الّی أبوه موسی بن جعفر علیه السلام فقال لی: هنیئالک یا نجمة کرامة ربّک فناولته ایّاه فی خرفة بیضاء فاذّن فی أذنه الأیمن و اقام فی الأیسر و دعا بماء الفرات فحنّکه به، ثمّ ردّه الّی فقال: خذیه، فانّه بقیّة اللّه تعالی فی أرضه. (العیون ج 1/20)

پیچیدم و به دست او دادم و موسی بن جعفر علیه السلام در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه گفت و با آب شیرین کام او را برداشت و سپس او را به من داد و فرمود: «او را بگیر همانا او بقیة اللّه و یادگار خداوند در روی زمین است.»

(1)2- علامه مجلسی در بحار، از عیون، از ابی ان نقل نموده که گوید: از

ابراهیم بن عباس شنیدم که می گفت: هرگز ندیدم از حضرت رضا علیه السلام نسبت به چیزی سؤال شود و او [پاسخ آن را] نداند و کسی را ندیدم که مانند او از علوم گذشته و علوم زمان خود آگاه باشد.

سپس گوید: مأمون همیشه با سؤالات مختلف او را آزمایش می نمود و آن حضرت سؤالات او را پاسخ می داد و سخن ها و پاسخ ها و مثال های او همه از قرآن انتزاع می شد و آن حضرت در هر سه روز یک مرتبه قرآن را ختم می نمود و می فرمود: «اگر بخواهم در کمتر از سه روز نیز می توانم آن را ختم کنم لکن من هیچ

ص:207


1- (3)2- البحار عن العیون: البیهقی، عن الصولی، عن أبی ذکو ان قال: سمعت ابراهیم ابن العبّاس یقول: ما رأیت الرّضا علیه السلام سئل عن شی ء قطّ الاّ علمه، و لا رأیت أعلم منه بما کان فی الزّمان الی وقته و عصره، و کان المأمون یمتحنه بالسؤال عن کلّ شی ء فیجیب فیه، و کان کلامه کلّه و جوابه و تمثّله انتزاعات من القرآن و کان یختمه فی کلّ ثلاث، و یقول: لو أردت أن أختمه فی أقرب من ثلاثه لختمت و لکنّی ما مررت بآیة قطُّ الاّ فکّرت فیها و فی أیَّ شیٍ ء انزلت، و فی أیّ وقت فلذلک صرت أختم فی کلّ ثلاثة أیّام. (العیون ج 2/180 البحار ج 49/90)

آیه ای را قرائت نمی کنم جز این که در آن تدّبر می نمایم که درباره چه چیز نازل شده و در چه و قت نازل شده و به همین علت قرائت و ختم قرآن من سه روز طول می کشد.»

(1)3- در همان کتاب، از عیون، از ابراهیم بن عباس نقل شده که گوید: من ندیدم هرگز حضرت رضا علیه السلام سخن کسی را قطع کند و یا حقیقتی را انکار نماید و ندیدم حاجت کسی رادر صورت امکان رد کند و ندیدم هرگز مقابل کسی پای خود را دراز کند و یا بر جایی تکیه بدهد و یا به یکی از غلامان خود دشنام دهد و یا مقابل کسی آب دهان خود را بیرون اندازد و یا خنده با صدا کند بلکه خنده او همیشه تبسّم بود.

(2)و چون برای او سفره غذا گسترده می شد غلامان و در بان ها و کار پردازهای

ص :208


1- (1)3- و فیه عنه: جعفر بن نعیم بن شاذان، عن احمد بن ادریس، عن ابراهیم بن هاشم، عن ابراهیم بن العباس قال: ما رأیت أباالحسن الرّضا علیه السلام جفا أحدا بکلامه قطُّ، و ما رأیت قطع علی أحد کلامه حتّی یفرغ منه، و ماردَّ أحدا عن حاجة یقدر علیها، ولا مدَّ رجلیه بین یدی جلیس له قطُّ، و لا اتّکاء بین یدی جلیس له قطُّ و لا رأیته شتم أحدا من موالیه و ممالیکه قطُّ، و لا رأیته تفل قطُّ، و لا رأیته یقهقه فی ضحکه قطُّ، بل کان ضحکه التبسّم.
2- (2)و کان اذا خلا و نصبت مائدته أجلس معه علی مائدته ممالیکه حتّی البوَّاب والسائس، و کان علیه السلام قلیل النوم باللّیل، کثیرالسهر، یحیی أکثر لیالیه من اوّلها الی الصبح، و کان کثیر الصیام فلا یفوته صیام ثلاثة أیّام فی الشهر، و یقول: ذلک صوم الدَّهر، و کان علیه السلام کثیر المعروف و الصدقة فی السرّ، و أکثر ذلک یکون منه فی اللّیالی المظلمة، فمن زعم أنّه رأی مثله فی فضله فلا تصدّقوه (المصدر/ج 2/184 البحار ج 49/91).

خود را کنار خود می نشاند و عادت آن بزرگوار این بود که کم می خوابید و بیشتر شب را به عبادت مشغول بود بلکه بیشتر شب ها را تا به صبح در عبادت بود و زیاد روزه می گرفت و سه روز روزه او در هر ماه هرگز ترک نمی شد [و اول و وسط و آخر هر ماهی را روزه بود] و می فرمود: «پاداش این سه روز پاداش روزه همه ماه است.» و آن حضرت اهل کار خیر و صدقه پنهانی بود و بیشتر در شب های تاریک صدقه می داد. سپس گوید: اگر کسی بگوید که بهتر از او را دیده است او را تصدیق نکنید.

(1)4- در همان کتاب، از عیون، از ابوصلت هروی نقل شده که گوید: من به سرخس رفتم که امام خود را در آن خانه ای که محبوس بود ببینم. چون از زندانبان اجازه خواستم گفت: نمی توانی او را ملاقات کنی. گفتم: برای چه؟ زندانبان گفت: بسا او در شبانه روز هزار رکعت نماز می خواند و فقط ساعتی بعد از طلوع خورشید و ساعتی قبل از ظهر و ساعتی قبل از غروب آفتاب در مصلاّی خود می نشیند و با خدای خود مناجات می کند. پس به او گفتم برای من در یکی از این اوقات از آن

ص:209


1- (1)4- و فیه عن العیون: الهمدانیُّ، عن علیّ، عن ابیه، عن الهرویَّ قال: جئت الی باب الدار الّتی حبس فیها الرّضا علیه السلام بسرخس و قد قیّد فاستأذنت علیه السجّان فقال: لا سبیل لکم الیه، فقلت: ولم؟ قال: لاَنَّه ربّما صلّی فی یومه و لیلته الف رکعة و انَّما ینفتل من صلاته ساعة فی صدر النهار، و قبل الزوال، و عند اصفرار الشمس فهو فی هذه الاوقات قاعد فی مصلاّه یناجی ربّه، قال: فقلت له: فاطلب لی فی هذه الاوقات اذنا علیه، فاستأذن لی علیه فدخلت علیه و هو قاعد فی مصلاّه متفکّر الخبر. (المصدر).

حضرت اجازه ملاقات بگیر پس او برای من اجازه گرفت و من آن حضرت را ملاقات نمودم و دیدم او در مصلای خود نشسته بود و فکر می کرد...

عبادت امام علیه السلام از مدینه تا خراسان

(1)در همان کتاب،از عیون، از رجاءبن ابی ضحّاک (مأمور مأمون) نقل شده که

گوید: مأمون مرا فرستاد تا حضرت رضا علیه السلام را از مدینه به خراسان بیاورم و او را از راه بصره و اهواز حرکت دهم و از راه قم حرکت ندهم و دستور داد که از او جدا نشوم تا او را از مدینه به مرو خراسان برسانم.

سپس می گوید: به خدا سوگند، ندیدم کسی با تقواتر و ترساتر از او باشد. او در تمام احوال و اوقات خود به یاد خدا بود و چون نماز صبح را می خواند در مصلاّی خود می نشست و مشغول تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل و صلوات بر محمّد و آل او صلی الله علیه و آله بود تا هنگامی که آفتاب طلوع می کرد.

سپس به سجده بود تا روز بالا می رفت و پس ازآن با مردم سخن می گفت و آنان را موعظه می فرمود تا نزدیک ظهر می شد و تجدید وضو می نمود و به مصلاّی

ص:210


1- (2)عبادته علیه السلام من المدینة الی خراسان و فیه عنه: عن احمد بن علیّ الانصاری قال: سمعت رجاء بن ابی الضحّاک یقول: بعثنی المأمون فی اشخاص علیَّ بن موسی الرَّضا علیه السلام من المدینة و أمرنی أن آخذ به علی طریق البصرة و الاهواز و فارس، و لا آخذ به علی طریق قم، وأمرنی أن أحفظه بنفسی باللّیل و النهار حتّی أقدم به علیه فکنت معه من المدینة الی مرو، فواللّه ما رأیت رجلاً کان أتقیللّه منه و لا أکثر ذکرا له فی جمیع أوقاته منه، و لا أشدَّ خوفا للّه عزَّوجَّل.

خود باز می گشت و چون ظهر می شد شش رکعت نماز می خواند و در پایان هر دو رکعت سلام می گفت و قبل از رکوع رکعت دوم قنوت می خواند و پس از آن اذان ظهر را می گفت سپس دو رکعت نافله دیگر ظهر را می خواند و اقامه می گفت و نماز ظهر را می خواند

(1)و چون سلام نماز ظهر را می گفت تا می توانست تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل می گفت و پس از آن سجده شکر به جا می آورد و صد مرتبه در آن «شکراللّه» می فرمود و چون از سجده شکر فارغ می گشت شش رکعت از نافله عصر را

می خواند و در هر رکعت حمد و قل هواللّه احد را می خواند.

(2)سپس اذان نماز عصر را می گفت و بعد از آن دو رکعت باقیمانده نافله عصر

ص:211


1- (1)کان اذا أصبح صلّی الغداة ،فاذا سلّم جلس فی مصلاّه یسبّح اللّه و یحمده و یکبّره و یهلّله و یصلّی علی النبیِّ و آله صلی الله علیه و آله حتّی تطلع الشمس، ثمّ یسجد سجدة ییقی فیها حتّی یتعالی النهار ثمّ أقبل علی النّاس یحدّثهم و یعظهم الی قرب الزوال ثمّ جدَّد وضوءه و عاد الی مصّلاه، فاذا زالت الشمس قام و صلّی ستّ رکعات یقرأ فی الرکعة الاولی الحمد و قل یا ایّها الکافرون، و فی الثانیة الحمد و قل هو اللّه أحد، و یقرأ فی الاربع فی کلّ رکعة الحمدللّه و قل هو اللّه أحد، و یسلّم فی کلّ رکعتین و یقنت فیهما فی الثانیة قبل الرکوع و بعد القراءة ثمَّ یؤذَّن ثمّ یصلّی رکعتین، ثمّ یقیم و یصلّی الظهر.
2- (1)فاذا سلّم سبّح اللّه و حمده و کبّره و هلّله ماشاء اللّه، ثمّ سجد سجدة الشکر یقول فیها مائة مرَّة: «شکراللّه» فاذا رفع رأسه قام فصلّی ستَّ رکعات یقرأ فی کلَّ رکعة الحمدللّه و قل هواللّه أحد، و یسلّم فی کلَّ رکعتین، و یقنت فی ثانیة کلّ رکعتین قبل الرکوع و بعد القراءة ثمّ یؤذّن، ثمّ یصلّی رکعتین و یقنت فی الثانیة فاذا سلّم أقام و صلّی العصر، فاذا سلّم جلس فی مصلاّه یسبّح اللّه و یحمده و یکبّره و یهلّله ماشاءاللّه، ثمّ سجد سجدة یقول فیها مائة مرَّة «حمداللّه».

را می خواند و بعد از آن اقامه نماز عصر را می گفت و نماز عصر را می خواند و بعد از سلام در مصلاّی خود می نشست و تا می توانست تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل می گفت. سپس به سجده می رفت و صد مرتبه «حمداللّه» می گفت.

(1)و چون خورشید غروب می نمود وضو می گرفت و سه رکعت نماز مغرب را با اذان و اقامه می خواند و در رکعت دوم قبل از رکوع قنوت می خواند و چون سلام می داد در مصلاّی خود می نشست و تا می توانست تسبیح و تحمید و تکبیر و تهلیل می گفت. سپس سجده شکر به جا می آورد و پس از آن سخن نمی گفت تا چهار رکعت [نافله] با دو سلام و دو قنوت قبل از رکوع رکعت دوم بخواند و در رکعت اول حمد و کافرون و در رکعت دوم حمد و توحید می خواند و بعد از سلام تا ممکن بود تعقیب می خواند و سپس افطار می نمود.

(2)و پس از آن مسواک می نمود و تجدید وضو می کرد و مشغول نماز شب

ص:212


1- (2)فاذا غابت الشمس توضّأ و صلّی المغرب ثلاثا بأذان و اقامه، وقنت فی الثانیه قبل الرکوع و بعد القراءة، فاذا سلّم جلس فی مصلاّه یسبّح اللّه و یحمده و یکبّره و یهلّله ماشاءاللّه، ثمّ یسجد سجدة الشکر ثمّ رفع رأسه و لم یتکلّم حتّی یقوم و یصلّی أربع رکعات بتسلیمتین، یقنت فی کلّ رکعتین فی الثانیة قبل الرکوع و بعد القراءة، و کان یقرأ فی الاولی من هذا الاربع الحمد وقل یا أیّها الکافرون، و فی الثانیة الحمد و قل هواللّه احد ثمّ یجلس بعد التسلیم فی التعقیب ماشاءاللّه حتّی یمسی ثمّ یفطر.
2- (3)ثمّ یلبث حتّی یمضی من اللیل قریب من الثلث ثمّ یقوم فیصلّی العشاء الاخرة أربع رکعات، و یقنت فی الثانیة قبل الرکوع و بعد القراءة فاذا سلّم جلس فی مصلاّه یذکراللّه عزّ و جّل و یسبّحه و یحمده و یکبّره و یهلّله ماشاءاللّه، و یسجد بعد التعقیب سجدة الشکر، ثمّ یاوی الی فراشه.

می شد و هشت رکعت نماز با چهار سلام می خواند و در دو رکعت اول یک مرتبه

حمد و سی مرتبه«قل هواللّه احد» می خواند و چهار رکعت آن را به صورت نماز جعفربن ابی طالب علیه السلام می خواند و در دو رکعت باقی مانده در رکعت او ل حمد و سوره ملک و در رکعت دوم حمد و سوره هل اتی علی الانسان می خواند. سپس دو رکعت نماز شفع را می خواند و در هر رکعت آن یک مرتبه حمد و سه مرتبه قل هواللّه احد را می خواند و در رکعت دوم قبل از رکوع قنوت می خواند.

(1)و نماز وتر را یک رکعت می خواند و در آن یک مرتبه حمد و سه مرتبه قل هواللّه احد و یک مرتبه قل اعوذ برب الفلق و قل اعوذ بربّ النّاس را می خواند و قبل از رکوع قنوت می گرفت و این دعا را در آن می خواند«اللّهم صلّ علی محمّدٍو آل محمّد اللهم اهدنا فیمن هدیت...

ص:213


1- (1)فاذا کان الثلث الاخیر من اللّیل قام من فراشه بالتسبیح والتحمید والتکبیر و التهلیل و الاستغفار فاستاک ثمّ توضّأ ثمّ قام الی صلاة اللّیل، فصلّی ثمانی رکعات و یسلّم فی کلَّ رکعتین یقرء فی الأولیین منها فی کلِّ رکعة الحمد مرَّة، و قل هواللّه احد ثلاثین مرَّة و یصلّی صلاة جعفر بن ابی طالب علیه السلام أربع رکعات یسلّم فی کلّ رکعتین و یقنت فی کلّ رکعتین فی الثانیة قبل الرکوع و بعدالتسبیح و یحتسب بها من صلاة اللیل، ثمّ یصلّی الرکعتین الباقیتین یقرء فی الاولی الحمد و سورة الملک، و فی الثانیة الحمد و هل أتی علی الانسان.

(1)سپس هفتاد مرتبه می گفت: «استغفراللّه و أساله التوبة» و چون سلام می داد آنچه ممکن بود تعقیب می خواند و نزدیک اذان صبح که می شد دو رکعت نافله صبح را می خواند و در رکعت اول حمد را با قل یا ایّها الکافرون و در رکعت دوم حمد را با قل هواللّه احد می خواند و چون فجر طالع می شد اذان و اقامه می گفت و نماز صبح را دو رکعت می خواند و چون سلام می داد تا طلوع آفتاب تعقیب می خواند و پس از آن سر به سجده می گذارد تا روز بالا رود.

(3)و در تمام نمازهای واجب در رکعت اول حمد را با انّا انزلناه و در رکعت دوم

حمد را با قل هواللّه احد می خواند جز در نماز صبح و ظهر و عصر روز جمعه که در آنها حمد و سوره منافقین می خواند و در نماز عشای شب جمعه در رکعت اول حمد و سوره جمعه و در رکعت دوم حمد و سوره اعلی می خواند و در نماز صبح روز دو شنبه و پنج شنبه در رکعت اول بعد از حمد سوره هل اتی عل الانسان و در رکعت دوم بعد از حمد سوره هل اتیک حدیث العاشیة را می خواند.

ص:214


1- (2)ثمّ یقوم فیصلّی رکعتی الشفع یقرء فی کلّ رکعة منها الحمد مرّة، و قل هواللّه أحد ثلاث مرّات و یقنت فی الثانیة ثمّ یقوم فیصلّی الوتر رکعة یقرء فیها الحمد و قل هواللّه أحد ثلاث مرّات و قل أعوذ بربّ الفلق مرّة واحدة و قل اعو برب النّاس مرّة واحدة، و یقنت (3)فیها قبل الرکوع و بعد القراءة، و یقول فی قنوته: اللّهم صّل علی محمّد و آل محمّد اللّهمَّ اهدنا فیمن هدیت، و عافنا فیمن عافیت و تولّنا فیمن تولّیت، و بارک لنا فیما أعطیت، وقنا شرّما فضیت، فانّک تقضی و لا یقضی علیک، انّه لا یذلّ من والیت، ولا یعزّ من عادیت، تبارکت ربّنا و تعالیت. ثمّ یقول: أستغفراللّه و أساله التوبة سبعین مرّة، فاذا سلّم جلس فی التعقیب ماشاءالله.

(1)و قرائت نماز مغرب و عشا و نماز شب و شفع و وتر و نماز صبح را بلند می خواند و قرائت نماز ظهر و عصر را آهسته می خواند و در رکعت سوم و چهارم نمازهای چهار رکعتی تسبیحات اربعه، یعنی «سبحان و الحمدللّه و لااله الاّاللّه واللّه اکبر» را می خواند.

(2)و اگر در شهری ده روز اقامت می نمود روزه دار بود و چون شب می شد اول

ص:215


1- (1)و اذا قرب الفجر قام فصلّی رکعتی الفجر، یقرء فی الاولی الحمد و قل یا أیّها الکافرون، و فی الثانیة الحمد و قل هو اللّه أحد، فاذا طلع الفجر أذَّن و أقام و صلّی الغداة رکعتین، فاذا سلّم جلس فی التعقیب، حتّی تطلع الشمس ثمّ سجد سجدتی الشکر حتّی یتعالی النهار. و کانت قراءته فی جمیع المفروضات فی الاولی الحمد و انّا انزلناه، و فی الثانیه الحمد و قل هو اللّه احد الاّ فی صلاة الغداة و الظهر و العصر یوم الجمعة فانّه کان یقرء فیها بالحمد و سورة الجمعة، و فی الثانیة الحمد و سبّح، و کان یقرء فی صلاة الغداة یوم الاثنین و الخمیس فی الاولی الحمد و هل أتی علی الانسان و فی الثانیه الحمد و هل أتاک حدیث الغاشیة.
2- (2)و کان یجهر بالقراءة فی المغرب والعشاء و صلاة اللیل و الشفع و الوتر و الغداة و یخفی القراءة فی الظهر و العصر، و کان یسبّح فی الأخراوین یقول: سبحان اللّه و الحمدللّه و لا اله الاّ اللّه و اللّه أکبر ثلاث مرّات و کان قنوته فی جمیع صلواته «ربِّاغفر وارحم و تجاوز عّما تعلم انّک أنت الأ عزّ الا جّل الاکرم». و کان اذا أقام فی بلدةٍ عشرة أیّام صائما لا یفطر، فاذا جنَّ اللیل بدأ بالصلاء قبل الافطار، و کان فی الطریق یصلّی فرائضه رکعتین رکعتین الاّ المغرب فانّه کان یصلّیها ثلاثا،و لایدع نافلتها، و لایدع صلاة اللیل و الشفع و الوتر و رکعتی الفجر فی سفر ولا حضر.

نماز می خواند و بعد از آن افطار می کرد و در مسیر سفر همه نمازها را دو رکعتی می خواند جز نماز مغرب را که سه رکعت می خواند و نافله مغرب و نماز شب و

نافله صبح را در سفر و حضر ترک نمی کرد. و نافله های روز را در سفر نمی خواند[لکن] بعد از هر نمازی که شکسته می خواند سی مرتبه می گفت: «سبحان اللّه و الحمداللّه و لا اله الاّاللّه واللّه اکبر» و می فرمود: این برای تکمیل شدن نماز است.

سپس می گوید: ندیدم او در سفر و حضر نماز عید قربان را بخواند.

مؤلف گوید: علت نخواندن نماز عید محدودیت آن حضرت بود ه و گرنه همانند جدّ خود آن را اقامه می نمود.

(1)رجاء سپس می گوید: امام علیه السلام شب ها در بستر خود فراوان قرآن می خواند و چون به آیاتی می رسید که نام بهشت و دوزخ در آنها بود گریه می کرد و از خداوند بهشت را طلب می نمود و از آتش دوزخ به او پناه می برد، و بسم اللّه الرحمن الرحیم را در تمام نمازها بلند می خواند و چون سوره مبارکه «قل هواللّه احد» را شروع می کرد آهسته می فرمود: «اللّه احد» و چون فارغ می شد سه مرتبه می فرمود:

ص:216


1- (1)و کان لا یصلّی من نوافل النهار فی السفر شیئا و کان یقول بعد کلِّ صلاة یقصّرها: «سبحان اللّه و الحمداللّه و لا اله الاّ اللّه و اللّه اکبر» ثلاثین مرّة، و یقول: هذا لتمام الصلاة و ما رأیته صلّی صلاة الضحی فی سفر و لا حضر، و کان لا یصوم فی السفر شیئا و کان علیه السلام یبدء فی دعائه بالصلاة علی محمّد و آله، و یکثر من ذلک فی الصلاة و غیرها.

(1)«کذلک اللّه ربّنا» و چون سوره جحد، یعنی «قل یا ایّها الکافرون» را می خواند آهسته می گفت: «یاایّها الکافرون» و چون فارغ می شد سه مرتبه می فرمود: «ربّی اللّه و دینی الاسلام» و چون از خواندن سوره «و التین و الزّیتون» فارغ می شد می گفت: «بلی و انا علی ذلک من الشاهدین» و چون از خواندن سوره «لا اقسم بیوم القیامة»

فارغ می شد می گفت: «سبحانک الّلهمّ بلی» و آیه آخر سوره جمعه را چنین قرائت می نمود: «قل ما عنداللّه خیر من اللّهو و من التّجارة للّذین اتّقوا واللّه خیر الرازقین»

[مؤلف گوید: شاید آنچه را آن حضرت اضافه می نموده توضیح و تفسیر آیه بوده است]

(2)و چون از خواندن سوره فاتحه فارغ می شد می فرمود: «الحمدللّه ربّ

ص:217


1- (2)و کان یکثر باللیل فی فراشه من تلاوة القرآن، فاذا مرّ بآیة فیها ذکر جنّة أونار بکی، و سأل اللّه الجنّة و تعوَّذ به من النّار، و کان علیه السلام یجهر ببسم اللّه الرحمان الرحیم فی جمیع صلواته باللیل و النهار، و کان إذا قرأ قل هواللّه أحد قال سرّا «اللّه أحد» فاذا فرغ منها قال: کذلک اللّه ربّنا» ثلاثا، و کان اذا قرأ سورة الجحد قال: فی نفسه سرّا «یا ایّها الکافرون» فاذا فرغ منها قال: «ربّی اللّه و دینی الاسلام» ثلاثا و کان اذا قرء و التین و الزیتون ،قال: عند الفراغ منها «بلی و أنا علی ذلک من الشاهدین» و کان اذا قرأ لا اقسم بیوم القیامة قال عند الفراغ منها: «سبحانک اللّهم بلی» و کان یقرء فی سورة الجمعة «قل ما عنداللّه خیر من اللّهو و من التجارة للّذین اتّقوا و اللّه خیر الرازقین».
2- (1)و کان اذا فرغ من الفاتحة قال: «الحمدللّه ربّ العالمین» و اذا قرأ سبّح اسم ربّک الاعلی، قال: سرّا «سبحان ربّی الاعلی» و اذا قرأ یا أیّها الذّین آمنوا قال: [لبّیک اللّهم[ لبّیک سرَّا.

العالمین» و چون سوره«اعلی» را قرائت می نمود آهسته می گفت: «سبحان ربّی الاعلی» و چون آیاتی که اول آنها« یا ایّها الّذین آمنوا» هست را می خواند آهسته می گفت: [لبّیک اللّهم] لبیّک».

و در هر شهری وارد می شد مردم جمع می شدند و از او نسبت به معالم دین خود سؤال می کردند و آن حضرت کاملاً پاسخ آنان را از پدران خود، از رسول خدا صلی الله علیه و آله بیان می نمود.

(1)و چون من او را نزد مأمون بردم مأمون به من گفت: احوال او در مسیر راه چگونه بود؟ من آنچه را مشاهده کرده بودم از شبانه روز او و سفر و اقامت او بیان کردم و مأمون به من گفت: ای پسرابی ضحّاک این مرد بهترین انسان روی زمین است و از همه مردم داناتر و عابدترین آنان می باشد. سپس گفت: آنچه را از او دیده ای به کسی خبر مده تا فضل او جز از زبان من ظاهر نشود. سپس گفت: از خداوند کمک می خواهم که بتوانم او را پایین بیاورم و در بین مردم بی ارزش نمایم.

ص:218


1- (2)و کان لا ینزل بلدا الاّ قصده النّاس یستفتونه فی معالم دینهم فیجیبهم و یحدَّثهم الکثیر عن أبیه، عن آبائه عن علی علیه السلام عن رسول اللّه صلّی اللّه علیه وآله فلمّا وردت به علی المأمون سألنی عن حاله فی طریقه فأخبرته بما شاهدت منه فی لیله و نهاره و ظعنه و اقامته، فقال، بلی یا ابن أبی الضحّاک هذا خیر أهل الارض، و أعلمهم و أعبدهم، فلا تخبر أحدا بما شهدت منه لئلاّ یظهر فضله الاّ علی لسانی و باللّه أستعین علی ما أقوی من الرفع منه و الاساءة به (علی ما أنوی به من الرفع منه و الاشادة به خ ل، راجع عیون أخبار الرّضا ج 2 ص 180-183).

مؤلف گوید: خداوند در پاسخ سخن مأمون ملعون فرموده است: (یریدون ان

یطفئوا نوراللّه بافواههم واللّه یریدان یتّم نوره و لوکره الکافرون)؛ یعنی مردم می خواهند نور خدا را خاموش نمایند لکن خداوند اراده نموده که نور خود را کامل کند، گر چه کافران را خوش نیاید.

اخلاق شریفه امام علیه السلام نسبت به شیعیان خود

(1)1- علامه مجلسی در کتاب شریف بحار، از عیون الأخبار صدوق، از محمّدبن موسی رازی نقل نموده که گوید: از پدرم شنیدم که می گفت: شخصی به حضرت رضا علیه السلام عرض کرد: به خدا سوگند، کسی در روی زمین از جهت نسب و شرافت به پای شما نمی رسد. حضرت رضا علیه السلام فرمود: «تقوا و اطاعت خداوند پدران من را شرافت و منزلت داده است.» شخص دیگری گفت: به خدا سوگند، شما بهترین مردم هستید.

امام علیه السلام فرمود: «سوگند مخور ای مرد! همانا بهتر از من کسی است که تقوا و

ص:219


1- (1)اخلاقه و عنایاته لشیعته علیه السلام1- البحار عن العیون: البیهقیُّ، عن الصولی، عن محمّد بن موسی بن نصر الرازیّ قال: سمعت أبی یقول: قال رجل للرضا علیه السلام : و اللّه ما علی وجه الارض أشرف منک أبا فقال: التقوی شرَّفتهم، و طاعة اللّه أحظتهم، فقال له آخر: أنت واللّه خیر النّاس فقال له: لا تحلف یا هذا. خیر منّی من کان أتقی للّه عزَّوجَّل و أطوع له، واللّه ما نسخت هذه الآیه «و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا انَّ أکرمکم عنداللّه أتقیکم» (عیون الاخبار ج 2 ص 226 البحارج 49/95).

اطاعت او نسبت به خداوند بیشتر باشد.» سپس فرمود: «به خدا سوگند، این آیه نسخ نشده است که خداوند می فرماید: (و جعلنا کم شعوبا و قبائل لتعارفوا انّ اکرمکم عنداللّه اتقیکم) [یعنی: ما شما را قبایل و شعبه های مختلف قرار دادیم تا شناخته شوید[لکن ] گرامی ترین شما نزد خداوند پرهیزکارترین شماست].»

(1)2- در همان کتاب، از محاسن برقی، از معمّربن خلاّد نقل شده که گوید:

عادت حضرت رضا علیه السلام این بود که در وقت غذا خوردن ظرفی[برای فقرا] کنار غذای خود می گذارد و از بهترین غذایی که برای آن حضرت می آوردند در آن می ریخت و دستور می داد تابرای فقرا ببرند و سپس این آیه را تلاوت می نمود (فلا اقتحم العقبة) و می فرمود: «خداوند می دانسته که همه مردم قدرت آزاد کردن غلام و برده را ندارند و لذا به جای آن اطعام مساکین و فقر ا را قرار داده است.»

(2)3- در همان کتاب، از ارشاد مفید، از قفاری نقل شده که گوید: مردی از آل

ص:220


1- (2)2- البحار عن المحاسن: أبی، عن معمّر بن خلاّد قال: کان أبوالحسن الرَّضا علیه السلام اذا أکل أتی بصحفة فتوضع قرب مائدته، فیعمد الی أطیب الطعام مّما یؤتی به فیأخذ من کلّ شی ءٍ شیئا، فیوضع فی تلک الصحفة، ثمَّ یقول علم اللّه عزّ و جلَّ أن لیس کلُّ انسان یقدر علی عتق رقبة، فجعل لهم السبیل الی الجنَّة [باطعام الطعام] (کتاب المحاسن ص 392 الکافی ج 4/52 البحار، ج 49/97).
2- (1)3- و فیه عن الارشاد: ابن قولویه، عن الکلینیَّ، عن علَّی بن محمّد، عن ابن جمهور، عن ابراهیم بن عبداللّه، عن احمد بن عبیداللّه، عن الغفاریّ قال: کان لرجل من آل أبی رافع مولی رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقال له: فلان علیَّ حقّ فتقاضانی و ألحَّ علیَّ فلمّا رأیت ذلک صلّیت الصبح فی مسجد رسول اللّه صلی الله علیه و آله ثمّ توجّهت نحوالرّضا علیه السلام و هو یؤمئذ بالعریض، فلمّا قربت من ما به فاذا هو قد طلع علی حمار، و علیه قمیص ورداء فلمّا نظرت الیه استحییت منه فلمّا لحقنی وقف فنظر الیَّ فسلّمت علیه و کان شهر رمضان فقلت له: جعلت فداک لمولاک فلان علیَّ حقُّ و قد و اللّه شهرنی- و أنا أظنُّ فی نفسی أنّه یأمره بالکفِّ عنّی، و اللّه ما قلت له: کم له علیَّ و لا سمّیت له شیئا - فأمرنی بالجلوس الی رجوعه، فلم أزل حتّی صلّیت المغرب و أنا صائم فضاق صدری و أردت أن أنصرف فاذا هو قد طلع علیَّ و حوله النّاس، و قد قعد له السؤال، و هو یتصدَّق علیهم فمضی فدخل بیته ثمَّ خرج فدعانی فقمت الیه فدخلت معه فجلس و جلست معه فجعلت احدِّثه عن ابن المسیّب و کان أمیر المدینة، و کان کثیرا مّا احدِّثه عنه فلمّا فرغت قال:

ابو رافع، از موالی و دوستان رسول خدا صلی الله علیه و آله ، دینی به عهده من داشت و از من مطالبه می نمود و اصرار داشت که مال خود را بگیرد[و چون من توان پرداخت آن را نداشتم] نماز صبح را در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله خواندم و به طرف خانه امام رضا علیه السلام حرکت نمودم و چون نزدیک منزل آن حضرت رسیدم، ناگهان دیدم او بر مرکبی سوار است.پس حیا کردم که چیزی به او بگویم. تا این که آن حضرت به من نزدیک شد و نگاهی به من نمود.من سلام کردم و گفتم:

فدای شما شوم! دوست شما بر من حقی دارد و به خدا سوگند، آبروی مرا ضایع نموده است. و پیش خود فکر کردم که امام علیه السلام به او خواهد گفت که مرا رها کند[و صبر کند تا بتوانم حق او را پرداخت نمایم[ ]لکن] به خدا سوگند، بدون این که من بگویم چه مقدار به او بدهکار هستم به من فرمود: «بنشین تا من برگردم.» پس

ماندم تا مغرب شد و نماز مغرب را خواندم و چون روزه بودم به من سخت گذشت

ص:221

و خواستم که بازگردم.

(1)ناگهان آن حضرت با اصحاب خود وارد شدند ولی امام علیه السلام در محلی که برای او آماده شده بود - که خواسته های مردم را برآورده کند - نشست و داخل خانه شد و چون بیرون آمد مرا صدا زد. من نزد او رفتم و مانند همیشه درباره امیر مدینه سخن گفتم. و چون فارغ شدم آن حضرت فرمود: «گمان نمی کنم افطار کرده باشی؟» گفتم: آری. پس دستور داد برای من غذا آوردند و به غلام خود فرمود که با من غذا بخورد و چون از خوردن غذا فارغ شدیم به من فرمود:

«بالش و متکا را کنار بزن و دینارها را بردار.» و چون من دینارها را برداشتم و در آستین خود قرار دادم. امام علیه السلام چهار نفر از غلامان خود را فرمود تا مرا به منزل برسانند. گفتم: فدای شما شوم! طائف بن مسیّب (مأمور امیر مدینه) اطراف مدینه

ص:222


1- (1)ما أظنّک أفطرت بعدُ قلت: لا فدعا لی بطعام فوضع بین یدیَّ، و أمر الغلام أن یأکل معی فأصبت و الغلام من الطعام، فلمّا فرغنا قال: ارفع الوسادة و خذ ما تحتها فرفعتها فاذا دنانیر فأخذتها و وضعتها فی کمّی و أمر أربعة من عبیده أن یکونوا معی حتّی یبلغوا بی منزلی، فقلت: جعلت فداک انَّ طائف ابن المسیّب یدور، و أکره أن یلقانی و معی عبیدک، قال: أصبت أصاب اللّه بک الرشاد، و أمرهم أن ینصرفوا اذا رددتهم. فلمّا دنوت من منزلی و آنست رددتهم و صرت الی منزلی، و دعوت السراج و نظرت الی الدَّنانیر فاذا هی ثمانیة و أربعون دینارا، و کان حقُّ الرجل علیَّ ثمانیة و عشرین دینارا و کان فیها دینار یلوح فأعجبنی حسنه فأخذته و قرَّبته من السراج، فاذا علیه نقش و اضح «حقُّ الرجل علیک ثمانیة و عشرون دینارا و ما بقی فهولک» و لا واللّه ما کنت عرفت ماله علیَّ علی التحدید. (کتاب الارشاد ص 288 البحار ج 49/97).

گردش می کند و من نمی خواهم غلامان شما را همراه من ببیند. فرمود: «درست است، خدا تو را هدایت کند.» و به غلامان خود فرمود هر کجا من گفتم آنها باز گردند.

پس من چون به منزل خود نزدیک شدم آنان را باز گرداندم و داخل منزل شدم و چراغ را طلب نمودم و دیدم چهل و هشت دینار است در حالی که بدهکاری من به آن شخص بیست و هشت دینار بیش نبود و در بین آن دینارها دینار زیبایی را دیدم که با خط روشن بر آن نوشته شده بود: حق آن مرد بر تو بیست و هشت دینار

است و بقیه برای تو می باشد. در حالی که، به خدا سوگند، من دقیق نمی دانستم طلب آن مرد بیست و هشت دینار است.

(1)4- در همان کتاب، از مناقب، از موسی بن سیّار نقل شده که گوید: من همراه حضرت رضا علیه السلام بودم و چون آن حضرت برای اولین بار وارد طوس گردید صدای گریه و ناله بلند شد. من نزدیک رفتم دیدم جنازه ای را می برند. پس دیدم حضرت رضا علیه السلام از اسب پایین آمد و نزدیک جنازه رفت و آن را بلند نمود و مانند حیوانی که

ص:223


1- (1)4- و فیه عن المناقب: موسی بن سیّار قال: کنت مع الرِّضا علیه السلام و قد أشرف علی حیطان طوس و سمعت و اعیة فأتبعتها فاذا نحن بجنازة، فلمّا بصرت بها رأیت سیّدی و قد ثنّی رجله عن فرسه، ثمَّ أقبل نحو الجنازة فرفعها، ثمَّ أقبل یلوذ بها کما تلوذ السخلة بامّها، ثمَّ أقبل علیَّ و قال: یا موسی بن سیّار، من شیّع جنازة ولیّ من أولیائنا خرج من ذنوبه کیوم ولدته امّه لا ذنب علیه، حتّی اذا وضع الرَّجل علی شفیر قبره رأیت سیّدی قد أقبل فأخرج النّاس عن الجنازة حتّی بداله المیّت فوضع یده علی صدره، ثمَّ قال: یا فلان بن فلان بشّر بالجنّة فلا خوف علیک بعد هذه السّاعة.

اطراف ما در خود می گردد اطراف آن می گشت و به آن نزدیک می شد، سپس به من فرمود: «ای موسی بن سیّار! بدان که هر کس جنازه ای از دوستان ما را تشییع کند از گناهان خود پاک می شود مانند روزی که از مادر متولد شده است و گناهی بر او باقی نمی ماند.»

(1)و چون آن جنازه را نزدیک قبر آوردند دیدم امام علیه السلام مردم را از اطراف جنازه دور نمود و نزدیک آن آمد و دست خود را بر سینه او گذارد و فرمود: «ای فلابن فلان! بشارت باد تو را به بهشت که بعد از این تو را خوف و هراسی نخواهد بود.»

گفتم: فدای شما شوم! شما او را می شناسید؟ به خدا سوگند، اولین بار است که شما داخل این شهر می شوید؟! امام علیه السلام فرمود: «ای موسی بن سیّار! مگر نمی دانی اعمال شیعیان ما هر صبح و شام بر ما امامان عرضه می شود؟ و ما برای تقصیرات و گناهان آنان از خداوند درخواست مغفرت می کنیم و نسبت به رشد و پیشرفت آنان

خدا را شکر می نمائیم؟»

(2)5- در همان کتاب، از مناقب آل ابوطالب نقل شده که گوید: حضرت

ص:224


1- (2)فقلت: جعلت فداک هل تعرف الرَّجل؟ فو اللّه انّها بقعة لم تطأها قبل یومک هذا فقال لی: یا موسی بن سیّار أما علمت أنّا معاشر الائمّة تعرض علینا أعمال شیعتنا صباحا و مساء؟ فما کان من التقصیر فی اعمالهم سألنا اللّه تعالی الصفح لصاحبه، و ما کان من العلوِّ سألنا اللّه الشّکر لصاحبه (مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 341 البحار ج 49/99).
2- (1)5- و فیه عنه: دخل الرِّضا علیه السلام الحمّام فقال له بعض النّاس: دَلّکنی فجعل یدلّکه فعرَّفوه، فجعل الرَّجل یستعذر منه و هو یطیّب قلبه و یدلّکه. (البحار ج 49/99 المناقب ج 4/341)

رضا علیه السلام وارد حمام شد و مردی به آن حضرت گفت: مرا کیسه بکش و شستشو کن. وقتی امام علیه السلام مشغول دلاکی و شستشوی او بود بعضی او را شناختند و آن مرد را ملامت کردند و او از آن حضرت عذرخواهی نمود ولی امام علیه السلام او را آرامش داد و او را شستشو کرد.

(1)6- در همان کتاب، از کافی، از عبداللّه بن صلت نقل شده که گوید: مردی از اهل بلخ گفت: من در راه خراسان همراه امام رضا علیه السلام بودم پس روزی آن حضرت فرمود تا سفره غذا گستردند و فرمود همه همراهان و غلامان سیاه در کنار آن حضرت بنشینند و غذا بخورند. من گفتم: فدای شما شوم! خوب بود برای آنها سفره دیگری تعیین می فرمودید؟

امام علیه السلام فرمود: «آرام باش! خدای ما یکی است و پدر و مادرمان نیز یکی است و پاداش آخرت بر اساس اعمال است!»

(2)7- در همان کتاب، از کافی، از یسع بن حمزه نقل شده که گوید: من در

ص:225


1- (2)6- البحار عن الکافی: عدَّة من أصحابنا، عن أحمدبن محمّد، عن عبداللّه بن الصّلت عن رجل من أهل بلخ قال: کنت مع الرِّضا علیه السلام فی سفره الی خراسان فدعا یوما بمائدة له فجمع علیها موالیه من السودان و غیرهم، فقلت: جعلت فداک لو عزلت لهؤلاء مائدة فقال: مه انَّ الرَّبَّ تبارک و تعالی واحد و الامَّ واحدة و الاب واحد و الجزاء بالاعمال. (البحار ج 49/101 الکافی ج 8/230)
2- (3)7- و فیه عنه ایضا: محمّدبن یحیی، عن محمّدبن صندل، عن یاسر، عن الیسع بن حمزة قال: کنت أنا فی مجلس أبی الحسن الرِّضا علیه السلام احدِّثه و قد اجتمع الیه خلق کثیر یسألونه عن الحلال و الحرام، اذ دخل علیه رجل طوال آدم فقال له: السلام علیک یاابن رسول اللّه رجل من محبّیک و محبّی آبائک و أجدادک علیهم السلام مصدری من الحجِّ و قد افتقدت نفقتی و ما معی ما أبلغ به مرحلة، فان رأیت أن تنهضنی الی بلدی و للّه علیَّ نعمة، فاذا بلغت بلدی تصدَّقت بالّذی تولّینی عنک، فلست موضع صدقة، فقال له: اجلس رحمک اللّه، و أقبل علی النّاس یحدّثهم حتّی تفرَّقوا، و بقی هو و سلیمان الجعفریُّ و خیثمة و أنا، فقال: أتأذنون لی فی الدُّخول؟ فقال له: سلیمان قدَّم اللّه أمرک، فقام فدخل الحجرة و بقی ساعة ثمَّ خرج وردّالباب و أخرج یده من أعلی الباب و قال: أین الخراسانیُّ؟ فقال:ها أنا ذا فقال: خذ هذه المأتی دینار و استعن بها فی مؤتتک و نفقتک و تبرَّک بها و لا تصدَّق بها عنّی و اخرج فلا أراک و لا ترانی.

خدمت حضرت رضا علیه السلام بودم و با آن حضرت سخن می گفتم و عده زیادی بر او وارد شده بودند و سؤالاتی از آن حضرت می کردند. ناگهان مردی بلند قامت و گندم گون وارد شد و گفت: السّلام علیک یابن رسول اللّه! من مردی از دوستان شما و پدران شما هستم و از حج باز می گردم در حالی که نفقه و اموالی که همراه داشته ام مفقود شده است و چیزی ندارم که به وطن خود باز گردم، اگر مرا به وطن بفرستید من در آن جا اموالی دارم که به همان اندازه از طرف شما صدقه می دهم و خود فقیر نیستم که صدقه بگیرم.

امام علیه السلام فرمود: «خدا تو را رحمت کند! بنشین!» و چون سخنان او با مردم تمام شد و کسی جز من و آن مرد و سلیمان جعفری و خیثمه نماند فرمود: «اجازه می دهید من وارد خانه شوم؟» سلیمان جعفری گفت! خدا کار شما را مقدم سازد. پس امام علیه السلام برخاست و وارد خانه شد و پس از ساعتی از پشت در دست مبارک بیرون نمود و صدا زد: «مرد خراسانی چه شد؟» آن مرد گفت: من اینجا هستم.

ص:226

فرمود: «این دویست دینار را بگیر و به آن تبّرک بجوی و نفقه و زندگی خود را با آن تأمین کن و لازم نیست که از طرف من صدقه بدهی و خارج شو که من تو را نبینم و تو نیز مرا نبینی.» و پس از رفتن آن مرد امام علیه السلام وارد برما شد.

(1)پس سلیمان جعفری به آن حضرت گفت: فدای شما شوم! شما که به این مرد احسان بزرگی نمودید و او را مورد عنایت خود قرار دادید چرا صورت خود را از او پوشاندید؟ امام علیه السلام فرمود: «ترسیدم ذلّت سؤال را در صورت او ببینم. مگر حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله را نشنیده ای که فرمود:حسنه و احسان پنهانی معادل هفتاد حج می باشد و گناه آشکار خواری می آورد و گناه در خلوت[در صورت پشیمانی[

آمرزیده می شود؟» سپس فرمود: «شاعری درباره صدقه پنهان گفته است:

متی آته یوما لاطلب حاجةً رجعت الی اهلی و وجهی بمائه»

یعنی: هرگاه از آن مرد کریم در خواستی نمودم چون به خانه بازگشتم آبروی خود را سالم یافتم.

ص:227


1- (1)ثمَّ خرج فقال سلیمان: جعلت فداک لقد أجزلت و رحمت، فلما ذا سترت وجهک عنه؟ فقال: مخافة أن أری ذلَّ السؤال فی وجهه لقضائی حاجته أما سمعت حدیث رسول اللّه صلی الله علیه و آله : «المستتر بالحسنة، تعدل سبعین حجّة، و المذیع بالسّیّئة مخذول و المستتر بها مغفور له» أما سمعت قول الاوَّل: متی آته یوما لا طلب حاجة رجعت الی أهلی و وجهی بمائه(الکافی ج 4 ص 23 و 24 البحار ج 49/101)

ص:228

مصائب و شهادت حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام

اشاره

ص :229

علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام و هارون الرشید

(1)1- مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون و علاّمه مجلسی در بحار، از موسی بن مهران نقل کرده اند که گوید: از جعفربن یحیی شنیدم هنگامی که هارون از رقّه متوجه به مکّه شد عیسی بن جعفر به هارون گفت: به یاد آور سوگند خود را نسبت به آل ابی طالب، همانا تو قسم یاد کردی که اگر کسی از آنان بعد از موسی بن جعفر ادعای امامت کند گردن او را بزنی و او را با زجر بکشی و الآن فرزند او علیّ بن موسی ادّعای امامت دارد و مردم همان اعتقادی که درباره پدر او داشته اند درباره او نیز دارند.

پس هارون با خشم به او نگاه کرد و گفت: چه می گویی؟ آیا می خواهی من

ص:230


1- (1)محنه علیه السلام و ما جری علیه من قبل هارون و مأمون لعنهمااللّه ماکان بینه علیه السلام و بین هارون و ولاته و اتباعه1- البحار عن العیون: ابن عبدوس، عن ابن قتیبة، عن الفضل، عن صفوان بن یحیی، عن محمّد بن أبی یعقوب البلخی، عن موسی بن مهران قال: سمعت جعفر بن یحیی یقول: سمعت عیسی بن جعفر یقول لهارون حیث توجّه من الرقّه إلی مکّة: اذکریمینک الّتی حلفت بها فی آل أبی طالب، فانّک حلفت إن ادَّعی أحد بعد موسی الامامة ضربت عنقه صبرا، و هذا علیُّ ابنه یدَّعی هذا الأمر، و یقال فیه ما یقال فی أبیه فنظر إلیه مغضبا فقال: و ماتری؟ ترید أن أقتلهم کلّهم؟ قال موسی: فلمّا سمعت ذلک صرت إلیه فأخبرته فقال علیه السلام مالی و لهم، و اللّه لا یقدرون [إلیَّ] علی شیء. (العیون ج 2/ 226 الکافی ج1 / 487).

همه آل ابی طالب را بکشم؟! موسی بن مهران می گوید: من چون این سخنان را شنیدم خدمت امام علیه السلام رفتم و چون سخنان آنان را به آن حضرت گفتم امام علیه السلام فرمود: «مرا با آنان چه کار است. به خدا سوگند، آنها نمی توانند آسیبی به من برسانند.»

(1)2- در همان کتاب از صفوان بن یحیی نقل شده که گوید: چون موسی بن

جعفر علیه السلام به شهادت رسید و حضرت رضا علیه السلام امامت خود را اظهار نمود ما برای او از هارون ترسیدیم پس من به آن حضرت گفتم: شما مسأله بزرگی را اظهار نمودید و ما برای شما از این طاغی هراس داریم.امام علیه السلام فرمود: «او هر چه بکند نمی تواند آسیبی به من برساند.»

(2)صفوان می گوید: پس یکی از افراد مورد اطمینان خبر داد که یحیی بن خالد

ص:231


1- (2)2- و فیه عنه: الهمدانیُّ، عن علیَّ بن إبراهیم، عن الیقطینیِّ، عن صفوان بن یحیی قال: لمّا مضی أبوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام و تکلّم الرِّضا علیه السلام خفنا علیه من ذلک، فقلت له: إنّک قدأظهرت أمرا عظیما و إنّما نخاف علیک هذا الطاغی فقال: لیجهد جهده فلا سبیل له علیَّ. قال صفوان: فأخبرنا الثقه أنَّ یحیی بن خالد قال للطاغی: هذا علیُّ ابنه قد قعد و ادَّعی الأَمر لنفسه، فقال: مایکفینا ماصنعنا بأبیه؟ ترید أن نقتلهم جمیعا؟ و لقد کانت البرامکة مبغضین لأَهل بین رسول اللّه علیه السلام مظهر ین العداوة لهم. (العیون ج2/ 226 البحارج 49/113)
2- (1)3 - البحار عن العیون: الدَّقاق، عن الأَسدی، عن جریر بن حازم، عن أبی مسروق قال: دخل علیّ الرّضا علیه السلام جماعة من الواقفة فیهم علیُّ بن أبی حمزة البطائنیُّ و محمّد بن اسحاق بن عمّار و الحسین بن عمران و الحسین بن أبی سعید المکاری، فقال له علیُّ بن آبی حمزه: جعلت فداک أخبرنا عن أبیک علیه السلام ما حاله؟

برمکی به هارون الرشید گفت: علیّ بن موسی علیه السلام رسما ادعای امامت و رهبری می کند و هارون در پاسخ او گفت: آیا بس نیست آنچه ما با پدر او انجام دادیم؟ تو می خواهی ما همه آنان را بکشیم؟ مگر ندیدی برامکه با اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله اظهار عداوت و دشمنی کردند و نابود شدند؟!

در همان کتاب از ابی مسروق نقل شده که گوید: عده ای از واقفیه [کسانی که به امامت علیّ بن موسی الرّضا معتقد نبودند] در حالی که در میان آنان علیّ بن ابی حمزه بطائنی و محمّدبن اسحاق بن عمّار و حسین بن عمران و حسین بن ابی سعید مکاری حضور داشتند خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدند. پس علیّ بن ابی حمزه بطائنی گفت: به ما خبر دهید که پدرتان در چه حالی است؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «پدرم از دنیا رحلت نمود.» علیّ بن ابی حمزه گفت: امامت بعد از او با چه کسی خواهد بود؟ امام علیه السلام فرمود: «با من خواهد بود.» علیّ بن ابی حمزه گفت: شما چیزی را می گویید که پدرانتان از علیّ بن ابی طالب و امامان بعد از او نگفته اند [مقصود او ادعای امامت و تقیه نکردن از حاکم زمان خود بود.]

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «لکن بهترین پدران من رسول خدا صلی الله علیه و آله چنین چیزی

را فرموده است [و تقیه نیز نکرده است].» علیّ بن ابی حمزه گفت: آیا از حکومت هارون برخود نمی ترسی؟ امام علیه السلام فرمود: «اگر خطری بر خود احساس می کردم چنین نمی گفتم و جان خود را در خطر نمی انداختم.»

ص:232

سپس فرمود: «ابولهب رسول خدا صلی الله علیه و آله را تهدید نمود[ولی چون رسول خدا صلی الله علیه و آله احساس خطر نمی نمود] به او فرمود: اگر از ناحیه تو خدشه و خراشی به من برسد من کذّاب و درغگو خواهم بود. و نخستین نشانه و معجزه آن حضرت که شک و تردید را نسبت به او از دلها برطرف نمود همین بود و من نیز اولین نشانه خود را برای شما همین قرار می دهم که اگر خدشه و خراشی از ناحیه هارون به من برسد من کذّاب و دروغگو خواهم بود.»

(1)حسین بن عمران گفت: ما آنچه باید بگیریم از این سخن شما گرفتیم] و نشانه های حقیقت و امامت شما بر ما ظاهر گردید]. امام علیه السلام فرمود: «آیا فکر می کنید

ص:233


1- (1)فقال علیه السلام : قد مضی علیه السلام ، فقال له: فالی من عهد؟ فقال: الیَّ فقال له: إنّک لتقول قولاً ما قاله أحد من آبائک علیُّ بن أبی طالب فمن دونه! قال: لکن قد قاله خیر آبائی و أفضلهم: رسول اللّه صلی الله علیه و آله فقال له: أما تخاف هؤلاء علی نفسک؟ فقال: لو خفت علیها ما کنت علیها معینا انَّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله أتاه ابولهب فتهدَّده فقال له رسول اللّه صلی الله علیه و آله : أن خُدشت من قبلک خدشة فأنا کذَّاب، فکانت أوَّل آیة نزع بها رسول اللّه صلی الله علیه و آله و هی أوَّل آیة أنزع بها لکم، أن خدشت خدشا من قبل هارون فأنا کذَّاب. فقال له الحسین بن عمران: قدأتا نا ما نطلب أن أظهرت هذا القول، قال، فترید ما ذا؟ أتریدأن أذهب ألی هارون فأقول له إنّی إمام و أنت لست فی شی ء؟ لیس هکذا صنع رسول آللّه صلی الله علیه و آله فی أوّل أمره إِنّما قال ذلک لأَ هله و موالیه و من یثق به فقد خصّهم به دون النّاس، و أنتم تعتقدون الا مامة لمن کان قبلی من آبائی و تقولون انّه انّما یمنع علیّ بن موسی ان یخبر انّ اباه حیّ تقیّةً فانّی لا اتّقیکم فی أن أقول إنّی إمام، فکیف أتّقیکم فی أن أدَّعی أنّه حیُّ لو کان حیّا؟! (عیون أخبار الرّضاج 2/213 البحار ج 49/114).

که من چگونه باید امامت خود را اظهار کنم؟

آیا باید نزد هارون بروم و به او بگویم که من امام هستم و تو هیچ حقی نداری؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در ابتدای امر خود چنین نکرد بلکه فقط با اهل بیت و افراد مورد اعتماد خود[به صراحت] سخن گفت و الان شما معتقد به امامت پدران من هستید و می گویید من از روی تقیه می گویم که پدرم زنده نیست پس شما بدانید که من از شما تقیه نمی کنم و می گویم که امام شما هستم برای چه تقیه کنم و بگویم:

او زنده است؟!»

(1)4_ علاّمه مجلسی در بحار، از کتاب کافی، با سند خود، از محمّدبن سنان نقل نموده که گوید: در زمان هارون الرشید به حضرت رضا علیه السلام گفتم: شما امامت خود را اعلان نموده اید و خود را به جای پدر خود قرار داده اید در حالی که از شمشیر هارون خون می چکد؟!

امام علیه السلام فرمود: «مرا سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله جرأت داد که فرمود: اگر ابوجهل مویی از سر من کم کند شاهد باشید که من پیامبر نخواهم بود و من به شما می گویم اگر هارون مویی از سر من بگیرد شما شاهد باشید که من امام نخواهم بود.»

ص:234


1- (1)4 - وفیه عن الکافی: الحسین بن أحمدبن هلال، عن أبیه، عن محمّد بن سنان قال: قلت لأبی الحسن الرَّضا علیه السلام فی أیّام هارون: إنّک قد شهرت نفسک بهذا الأمر، و جلست مجلس أبیک وسیف هارون یقطر الدَّم؟ قال: جرّأنی علی هذا ما قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله إن أخذ أبوجهل من رأسی شعرةً فاشهدوا أنّی لست بنبیّ و أنا أقول لکم: إن أخذ هارون من رأسی شعرة فاشهدوا أنّی لست بامام (البحار ج 49/115 الکافی ج 8/257)

تبعید حضرت رضا علیه السلام از مدینه به طوس

مؤلّف گوید: هدف مأمون لعنة اللّه علیه از احضار حضرت رضا علیه السلام به طوس احترام به فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله نبود بلکه هدف او اولاً زیر نظر داشتن آن بزرگوار بود زیرا می ترسید با علاقه ای که مردم به آن حضرت دارند و او را از جانب خدا و رسول او صلی الله علیه و آله امام می دانند به واسطه او حرکتی انجام دهند.

و ثانیا مردم از پدر او هارون که موسی بن جعفر علیه السلام را با حیله و نفاق کشته بود و سال ها او را در زندان محبوس نگهداشته بود منزجر بودند و او می خواست با این احترام ظاهری و شرکت دادن امام علیه السلام در حکومت برای خود اعاده حیثیت نماید و شخصیت امام علیه السلام را بشکند و به همین منظور بارها علمای ادیان و متکلمین و اهل جدال را جمع نمود تا شاید به خیال خود امام علیه السلام از پاسخ آنان عاجز شود و مقامش شکسته گردد.

مأمون همین که دریافت با این حیله ها کاری از پیش نمی برد و تنها خود را

رسوا می نماید و روشن می گردد که امامت حق حضرت رضا علیه السلام است و او غاصب محسوب می شود تصمیم به کشتن آن حضرت گرفت و فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله را در شهر غربت مسموم نمود.

هارون به قدری از شخصیت امام و توجه مردم به آن حضرت هراس داشت که چون دید آن حضرت می خواهد نماز عید را با آن شکوه و معنویت برگزار کند او را از اتمام آن منع کرد! او و امثال او از خلفای بنی امیه و بنی عباس فکر می کردند که با محدودیت و تبعید و در انزوا قراردادن امام و حجت خدا و یا با کشتن او حقانیت و محبت و علاقه مردم به او از بین خواهد رفت و عزت و قدرت و ریاست آن ها

ص:235

پایدار خواهد ماند و تاریخ جنایات آنان رافراموش می کند.

در حالی که پس از قرن ها پیش همه مردم حقانیت و پاکی و علم و کمال و فضائل اولیای خدا و جنایت و خباثت دشمنان آنان معلوم و روشن است و حقا آیه شریفه قرآن که می فرماید: «یریدون لیطفئوا نوراللّه بافواههم و اللّه متمّ نوره ولوکره الکافرون» گویای این واقعیات است، اینک به گوشه هایی از تاریخ پربرکت و پرماجرای شهادت حضرت رضا علیه السلام توجه می کنیم.

(1)1- علاّمه مجلسی در کتاب بحار، از کشف الغمه از دلایل حمیری، از امیّه بن علی نقل نموده که گوید: من در سالی که حضرت رضا علیه السلام با فرزند خود امام جواد علیه السلام در مکّه حج به جا آورد و آن آخرین حج او بود و پس از آن به خراسان رفت و به شهادت رسید خدمت آن حضرت بودم و دیدم که با کعبه وداع نمود و

ص:236


1- (1)احضار المأمون الرّضا علیه السلام من المدینة الی طوس1- البحار: من دلائل الحمیری، عن اُمیّة بن علیّ قال کنت مع أبی الحسن علیه السلام بمکّة فی السنّة الّتی حجَّ فیها ثمّ صار إلی خراسان و معه أبوجعفر علیه السلام و أبوالحسن علیه السلام یودَّع البیت، فلمّا قضی طوافه عدل إلی المقام فصلّی عنده، فصار أبو جعفر علی عنق موفّق یطوّف، به، فصار أبو جعفر علیه السلام الی الحجر فجلس فیه فأطال، فقال له موفّق: قم جعلت فداک، فقال: ما اُرید أن أبرح من مکانی هذا إلاّ أن یشاءاللّه، واستبان فی وجهه الغمُّ، فأتی موفّق أباالحسن علیه السلام فقال: جعلت فداک قد جلس أبوجعفر علیه السلام فی الحجر و هو یأبی أن یقوم فقام أبوالحسن فأتی أباجعفر علیه السلام فقال له: قم یا حبیبی، فقال ما اُرید أن أبرح من مکانی هذا قال: بلی یا حبیبی ثمَّ قال کیف أقوم، و قد ودَّعت البیت و داعا لا ترجع إلیه؟ فقال قم یا حبیبی فقام معه (البحار ج 49/215 عن کشف الغمة ج 3/215).

چون طواف او تمام شد نزد مقام ابراهیم علیه السلام آمد و آن جا نماز خواند و در آن طواف امام جواد علیه السلام بر دوش موفق بود و او آن حضرت را طواف می داد. پس امام جواد علیه السلام داخل حجراسماعیل علیه السلام رفت و نشستن او طولانی شد پس موفق گفت:

فدای شما شوم! برخیزید تا برویم. امام جواد علیه السلام فرمود: «از این مکان بر نمی خیزم.» و آثار غم و اندوه در چهره او ظاهر گردیده بود. پس موفق خدمت حضرت رضا علیه السلام آمد و گفت: فدای شما شوم فرزندتان در حجراسماعیل نشسته و برنمی خیزد پس حضرت رضا علیه السلام تشریف آوردند و به او فرمودند: «عزیزم! برخیز برویم.» حضرت جواد به پدر خود گفت: «من از این مکان جدا نمی شوم.» حضرت رضا علیه السلام فرمود: «عزیزم! برخیز تا برویم.» حضرت جواد علیه السلام گفت: «چگونه برخیزم در حالی که دیدم شما با خانه خدا چنان وداع کردید که دیگر باز نخواهید گشت؟» حضرت رضا فرمود: «عزیزم! برخیز!» پس برخاست و همراه پدر حرکت نمود.

(1)2- در همان کتاب، از عیون، از مخول سجستانی نقل شده که گوید: هنگامی که قاصد و صاحب نامه از طرف مأمون خبر آورد که باید حضرت رضا علیه السلام به خراسان برده شود من در مدینه بودم و دیدم که آن حضرت وارد مسجد شد تا با جّد

ص:237


1- (1)2- البحار عن العُیون: الهمدانّی، عن علیّ عن، أبیه، عن مخول السجستانی قال: لمّا ورد البرید باشخاص الرِّضا علیه السلام إلی خراسان کنت أنا بالمدینة فدخل علیه السلام المسجد لیودِّع رسول اللّه صلی الله علیه و آله فودَّع مرارا کلَّ ذلک یرجع إلی القبر و یعلوصوته بالبکاء و النحیب فتقدِّمت إلیه و سلّمت علیه فردَّ السّلام و هنّأته فقال: زرنی فانّی أخرج من جوار جدِّی صلی الله علیه و آله فأموت فی غربة و اُدفن فی جنب هارون، قال: فخرجت متّبعا لطریقه حتّی مات بطوس و دفن إلی جنب هارون (العیون ج 2/ 217 - البحار ج 49/ 117)

خود رسول خدا صلی الله علیه و آله وداع کند پس دیدم چندین بار وداع نمود و در هر مرتبه که وداع می کردم باز بر می گشت به طرف قبر مطهر رسول اللّه صلی الله علیه و آله و صدای گریه و ناله او بلند می گردید پس من جلو رفتم و سلام کردم و چون سلام مرا پاسخ داد به آن حضرت تبریک و تهنیت گفتم. امام علیه السلام به من فرمود: «[هر چه می خواهی]» مرا زیارت کن که مرا از جوار جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله خارج خواهند نمود و در غربت از دنیا خواهم رفت و در کنار هارون مدفون می شوم.»

سپس گوید: من همراه آن حضرت به طوس رفتم و او [با سم مأمون] از دنیا

رحلت نمود و در کنار هارون دفن شد.

(1)3- در همان کتاب، از عیون، از وشّاء نقل شده که گوید: حضرت رضا علیه السلام به من فرمود: «هنگامی که خواستند مرا از مدینه خارج نمایند من اهل بیت و عیال خود را جمع کردم و آنان را امر کردم که برای من گریه کنند تا من گریه آنان را بشنوم. سپس دوازده هزار دینار بین آنان پخش کردم و گفتم: آگاه باشید که من [دیگر] به سوی خانواده و اهل و عیال خود باز نخواهم گشت.»

(2)4- در همان کتاب، از مناقب، از ابی حبیب بناجی نقل شده که گوید: من

ص:238


1- (1)3- و فیه عنه: جعفر بن نعیم الشاذانی، عن أحمد بن إدریس، عن الیقطینیِّ، عن الوشّاء قال: قال علیّ الرِّضا علیه السلام إنّی حیث أرادوا الخروج بی من المدینة جمعت عیالی فأمرتهم أن یبکوا علیَّ حتّی أسمع ثمَّ فرَّقت فیهم اثنی عشر ألف دینار ثمَّ قلت أما إنّی لاأرجع إبدا.(المصدر)
2- (2)4- و فیه عن المناقب: روی الحاکم أبوعبداللّه الحافظ باسناده عن محمّد بن عیسی، عن أبی حبیب النباجی قال: رأیت رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی المنام _ وحدَّثنی محمّد بن منصور السرخسی بالاسناد عن محمّد بن کعب القرظی قال: کنت فی جحفة نائما فرأیت رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی المنام فأتیته فقال لی: یا فلان سررت بما تصنع مع أولادی فی الدُّنیا؟ فقلت: لوتر کتهم فبمن أصنع؟ فقال صلی الله علیه و آله : فلاجرم تجزی منّی فی العقبی، فکان بین یدیه طبق فیه تمرصیحانّی(قال الفیروز آبادی: الصیحانی: من تمرالمدینه) فسألته عن ذلک فأعطاتی قبضة فیها ثمانی عشرة تمرة فتأوَّلت ذلک أنّی أعیش ثمانی عشرة سنة، فنسیت ذلک فرأیت یوما ازدحام النّاس فسألتهم عن ذلک فقالوا: أتی علیُّ بن موسی الرِّضا علیه السلام فرأیته جالسا فی ذلک الموضع و بین یدیه طبق فیه تمرصیحانی فسألته عن ذلک فناولنی قبضة فیها ثمانی عشرة تمرة، فقلت له: زدنی منه، فقال: لو زادک جدِّی رسول اللّه صلی الله علیه و آله لزدناک. (المناقب ج 4/342)

رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم _ محمّد بن کعب قرظی نیز گوید: من در جحفه رسول خدا صلی الله علیه و آله را در خواب دیدم و چون خدمت آن حضرت رفتم به من فرمود: «آیا از آنچه نسبت به اولاد من در دنیا انجام می دهی خشنودی؟» گفتم: اگر به آنان احسان و تکریم نکنم چه کسی سزاوارتر از آنهاست؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «پس در قیامت پاداش خود را از من خواهی گرفت.»

سپس دیدم طبقی از خرمای صیحانی مدینه مقابل اوست و چون از آن خرما درخواست نمودم مشتی از آن را که هیجده دانه بود به من عطا فرمود و من فکر کردم

که هیجده سال دیگر زنده باشم پس خواب خود را فراموش نمودم تا این که روزی دیدم مردم ازدحام نموده اند و چون سؤال کردم گفتند: علی بن موسی الرضا علیه السلام تشریف آورده اند. پس دیدم در همان موضعی که خواب دیده بودم آن حضرت نیز

ص:239

نشسته اند و مقابل او طبقی از خرمای صیحانی مدینه است و چون از آن حضرت درخواست نمودم مشتی از آن را به من دادند که هیجده دانه بود. پس گفتم: بیشتر مرحمت کنید فرمود: «اگر جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله بیشتر داده بود ما نیز بیشتر می دادیم.»

ورود حضرت رضا علیه السلام به بصره و کوفه و سخنان او با اهل کتاب

مؤلّف گوید: ما احتجاجات و مباحثات حضرت رضا علیه السلام را در مباحث گذشته به طور مستقل ذکر شد. در این جا نیز، به ترتیب سیر تاریخ، مباحثات آن حضرت را که از معجزات آن حضرت نیز محسوب می شود و در بصره و کوفه با علمای اهل کتاب و بعضی از فرق اسلامی انجام شده است بیان می کنیم. هدانااللّه بما هدی به اولیائه صلوات اللّه علیهم اجمعین.

و قبل از شروع در این بحث توجه به این نکته لازم است که حضرت رضا علیه السلام قبل از شهادت خود با مناظرات و بحث هایی که باشیعیان و اهل ملل مختلف داشته است حجت را بر کسانی که قائل به امامت آن حضرت نشدند و در امامت آن حضرت تشکیک می کردند تمام نموده و با بیان بسیار متین و روشن در بلاد و اماکن مختلف حقانیت اسلام و امامت بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله و مسائل دیگری که مربوط به اعتقادات حقه شیعه می باشد رابرای همگان روشن نموده و راه عذری برای هیچ کس باقی نگذارده است.

(1)1- علاّمه مجلسی در کتاب بحارالانوار، از خرایج، از محمّد بن فضل

ص:240


1- (1)وروده البصرة و الکوفة و ما ظهر منه علیه السلام من الاحتجاجات و المعجزات1- البحار عن الخرایج: روی عن محمّد بن الفضل الهاشمیّ قال: لمّا توفّی موسی بن جعفر علیه السلام أتیت المدینة فدخلت علی الرضا علیه السلام فسلّمت علیه بالأمر و أوصلت إلیه ما کان معی، و قلت: إنّی سائر إلی البصرة، و عرفت کثرة خلاف النّاس و قد نعی إلیهم موسی علیه السلام و ماأشکُّ أنّهم سیسألونی عن براهین الامام، و لوأریتنی شیئا من ذلک؟ فقال الرّضا علیه السلام لم یخف علیّ هذا فابلغ اولیاءنا بالبصرة و غیرها أنّی قادم علیهم و لاقوَّة إلاّ باللّه ثمَّ أخرج الیَّ جمیع ما کان للنبیِّ عند الأَئمّة من بردته وقضیبه و سلاحه و غیر ذلک، فقلت:

هاشمی نقل نموده که گوید: هنگامی که موسی بن جعفر علیه السلام از دنیا رحلت نمود من وارد مدینه شدم و خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم و بر او به نام امام و ولی امر سلام کردم و اموالی که با خود داشتم تقدیم او نمودم و گفتم:

من به بصره می روم و شما می دانید که خبر رحلت پدر شما به مردم رسیده و آنها اختلافات زیادی [درباره امام بعد از آن حضرت] پیدا کرده اند و شکی ندارم که چون وارد بصره می شوم در باره مسأله امامت و نشانه های امام زمان خود از من سؤال خواهند نمود. خوب است نشانه های لازم را در اختیار من قرار دهید تا پاسخ گوی سؤالات آنان باشم.

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «آنچه گفتی بر من پوشیده نیست. به دوستان ما در بصره و سایر جاها سلام برسان و به آنان بگو: من نزد آنان خواهم آمد. ولاقوّة الاّباللّه.»

سپس فرمود: آنچه از ودایع و امانات پیامبر صلی الله علیه و آله مانند برده و قضیبه و سلاح نزد امامان است و پدرم نزد تو سپرده تحویل من بده.»

ص:241

(1)گفتم: شما چه روزی به بصره می آیید؟ فرمود: «سه روز بعد از رسیدن تو به بصره من به بصره خواهم آمد محمدبن فضل گوید: چون من وارد بصره شدم. مردم از من در باره مسأله امامت سؤال کردند. و من به آنان گفتم: من یک روز قبل از رحلت موسی بن جعفر علیه السلام خدمت آن حضرت رسیدم و او به من فرمود: «من از دنیا خواهم رفت و چون مرا دفن کردی به مدینه باز گرد و این امانت ها را به فرزندم علیّ بن موسی علیه السلام برسان، همانا او وصی و امام بعد از من خواهد بود. من دستور آن حضرت را انجام دادم و امانت های او را به علیّ بن موسی علیه السلام تحویل دادم و او سه

روز دیگر نزد شما خواهد آمد. هر سؤالی دارید از او بپرسید.

(2)پس عمرو بن هدّاب که مردی ناصبی و اهل زهد و گوشه نشینی بود _ از

ص:242


1- (1)و متی تقدم علیهم؟ قال: بعد ثلاثة أیّام من و صولک و دخولک البصرة، فلمّا قدمتها سألونی عن الحال فقلت لهم: إنّی أتیت موسی بن جعفر قبل و فاته بیوم واحد فقال إنّی میّت لامحالة فاذا واریتنی فی لحدی فلا تقیمنَّ و توجّه إلی المدینه بودائعی هذه، وأوصلها إلی ابنی علیّ بن موسی فهو وصیّی و صاحب الأَمر بعدی، ففعلت ما أمرنی به و أوصلت الودائع الیه و هو یوافیکم الی ثلاثة أیّام من یومی هذا فاسألوه عمّا شئتم.
2- (1)فابتدر الکلام عمرو بن هدَّاب عن القوم و کان ناصبیّا ینحو نحو التزیّد و الاعتزال، فقال: یا محمّد اِنَّ الحسن بن محمّد رجل من أفاضل اهل هذا البیت فی ورعه و زهده و علمه و سنّه، و لیس هو کشابّ مثل علیِّ بن موسی و لعلّه لوسئل عن شی ءٍ من معضلات الأَ حکام لحار فی ذلک، فقال الحسن بن محمّد و کان حاضرا فی المجلس: لاتقل یاعمرو ذلک فانَّ علیّا علی ما وصف من الفضل، و هذا محمّد بن الفضل یقول: إنّه یقدم إلی ثلاثة أیّام فکفاک به دلیلاً، و تفرَّ فوا. فلمّا کان فی الیّوم الثالث من دخولی البصیره إذا الرِّضا علیه السلام قد و افی فقصد منزل الحسن بن محمّد داخلاً له داره،و قام بین یدیه، یتصرِّف بین أمره و نهیه فقال: یا [حسن بن [محمّد أحضر جمیع القوم الّذین حضروا عند محمّد بن الفضل و غیر هم من شیعتنا و أحضر جاثلیق النصاری و رأس الجالوت، و مر القوم یسألوا عمّا بدالهم فجمعهم کلّهم و الزیدیّة و المعتزلة، و هم لا یعلمون لما یدعوهم الحسن بن محمّد فلمّا تکاملو ثُنّی للرَّضا علیه السلام و سادة فجلس علیها ثمَّ قال: السّلام علیکم و رحمة اللّه و برکانة، هل تدرون لم بدأتکم بالسّلام؟ قالوا: (2)لا، قال: لتطمئنّ أنفسکم، قالوا، من أنت یرحمک اللّه قال: أنا علیُّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیَّ بن الحسین ابن علیِّ بن أبی طالب و ابن رسول اللّه صلی الله علیه و آله صلّیت الیوم صلاة الفجر فی مسجد رسول اللّه صلی الله علیه و آله مع و الی المدینة، و قرأنی بعد أن صلّینا کتاب صاحبه إلیه واستشارنی فی کثیر من اُموره فأشرت علیه بما فیه الحظُّ له و وعدته أن یصیر الیَّ بالعشیِّ بعد العصر من هذا الیّوم، لیکتب عندی جواب کتاب صاحبه، و أنا وافٍ له بما وعدته و لاحول و لا قوَّة إلاّ باللّه.

طرف مردم به سخن برخاست و [به محمّد بن فضل هاشمی نماینده امام علیه السلام ] گفت: حسن بن محمّد [فرزند حضرت جواد علیه السلام ] مردی از افاضل و نیکان اهل بیت علیهم السلام است و از جهت ورع و زهد و علم و سن بهتر از علیّ بن موسی علیه السلام می باشد و شاید علیّ بن موسی علیه السلام [در سن جوانی] نتواند پاسخگوی مسایل مشکل باشد و حیران بماند.

در این هنگام خود حسن بن محمّد که حاضر بود به او گفت: این سخنان را نگو، همانا علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام همچنان که توصیف شد دارای کمالات عالیه است و چنان که محمّد بن فضل خبر می دهد او سه روز دیگر به اینجا خواهد آمد و تو آنچه باید ببینی خواهی دید. پس همه آنان پراکنده شدند.

(2)محمّدبن فضل هاشمی (نماینده امام علیه السلام ) می گوید: حضرت رضا علیه السلام چنانکه

ص:243

فرموده بود بعد از سه روز وارد بصره شد و به خانه حسن بن محمّد [فرزند حضرت جواد علیه السلام [وارد گردید و او اطراف حضرت رضا علیه السلام می گردید و اوامر او را اجرا می نمود تا این که فرمود: «کسانی را که گرد محمّد بن فضل هاشمی جمع شده اند و ثلیق نصرانی و رأس الجالوت را خبر کن و به مردم بگو از هر چه می خواهند از من سؤال کنند.»

(1)پس حسن بن محمّد [فرزند حضرت جواد علیه السلام ] همه آنان را جمع نمود و زیدیة و معتزله را نیز خبر کرد و آنان نمی دانستند حسن بن محمّد آنان را برای چه کاری جمع می کند و چون همگان جمع شدند حضرت رضا علیه السلام بر متکایی تکیه زد و فرمود: «السلام علیکم و رحمة اللّه و برکاته».

سپس فرمود: «می دانید چرا به شما سلام کردم؟» گفتند: خیر. فرمود: «برای اطمینان خاطر شما.» گفتند: خدا شما را رحمت کند ما شما را نمی شناسیم شما که هستید؟ فرمود: «من علیّ بن موسی بن جعفر بن محمّد بن علیّ بن حسین بن علیّ بن ابی الطالب علیه السلام و فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ) هستم. نماز صبح را امروز در مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه با والی مدینه خوانده ام و او بعد از نماز نامه مأمون

ص:244


1- (1)فقالت الجماعة یاابن رسول اللّه صلی الله علیه و آله ما نرید مع هذا الدلیل برهانا و أنت عندنا الصّادق القول، و قاموا لینصرفوا فقال لهم الرِّضا علیه السلام لا تتفرَّ قوا فانیَّ إنَّما جمعتکم لتسألوا عمّا شئتم من آثار النبوَّه و علامات الامامة الّتی لا تجدونها الاّ عندنا أهل البیت فهلمّوا مسائلکم.

را برای من قرائت نموده و با من در باره بسیاری از امور خود مشورت کرده و من خیرخواهی لازم را برای او کرده ام و به او وعده داده ام که بعد از نماز عصر امروز،نزد من بیاید تا پاسخ نامه مأمون را نزد من بنویسد و من به وعده ای که با او کرده ام وفا خواهم نمود. و لا حول و لا قوّة الاّ باللّه.»

آنان گفتند: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! ما معجزه ای بیش از این از شما نمی خواهیم و شما نزد ما راستگو و صادق هستید و چون برخاستند که متفرق شوند حضرت رضا علیه السلام فرمودند: «متفرق نشوید، من شما را جمع نمودم تا از آنچه می خواهید از آثار نبوت و علامات امامت که جز نزد ما وجود ندارد سؤال کنید.

بنابراین پرسش های خود را آماده کنید [و از هر چه می خواهید سؤال کنید].»

(1)پس عمروبن هدّاب شروع به سخن نمود و گفت: محمّد بن فضل هاشمی چیزهایی از شما نقل نموده که دل ها (و عقلها) آن را نمی پذیرد! امام علیه السلام فرمود: «او چه گفته است؟» عمروبن هدّاب گفت: او می گوید: شما آنچه از طرف خداوند نازل شده را می دانید و به همه زبان ها و لغات عارف هستید! امام علیه السلام فرمود: «او راست گفته است شما از هر چه می خواهید سئوال کنید تا من پاسخ آن را به شما بگویم.»

ص:245


1- (1)فابتدأ عمروبن هدَّاب فقال: إنَّ محمّد بن الفضل الهاشمی ذکر عنک اشیاءً لاتقبلها القلوب، فقال الرَّضا علیه السلام : و ما تلک؟ قال: أخبرنا عنک أنّک تعرف کلّ ما أنزله اللّه وأنّک تعرف کلَّ لسان و لغة، فقال الرِّضا علیه السلام : صدق محمّد بن الفضل فأنا أخبر ته بذلک فهلمّوا فاسألوا قال: فانّا نختبرک قبل کلّ شی ء بالاَّ لسن و اللغات و هذا رومیٌّ و هذا هندیٌّ و فارسٌّ و ترکیٌّ فأحضرناهم فقال علیه السلام : فلیتکلّموا بما أحبّوا اُجِب کلَّ واحد منهم بلسانه إنشاءاللّه.

(1)آنان گفتند: پیش از هر چیز ما شما را نسبت به زبان ها و لغات آزمایش می کنیم. اینک شما با این شخص به زبان رومی و با این شخص به زبان هندی و و با این شخص به زبان فارسی و با این شخص به زبان ترکی سخن بگویید.

امام علیه السلام فرمود: «هر چه می خواهند سؤال کنند تا من ان شاءاللّه با زبان خود آنان پاسخ دهم.» پس هر یک از آنان مسأله ای را به زبان خود سؤال نمود و امام علیه السلام پاسخ آن را به همان زبان دادند. پس همگان از سخنان آن حضرت متحیر شدند و تعجب کردند و همگی اقرار نمودند که امام علیه السلام فصیح تر از آنان به زبانشان سخن می گوید:

(2)سپس امام علیه السلام روی مبارک خو را به سوی ابن هدّاب نمود و فرمود: «اگر من

ص:246


1- (2)فسأل کلُّ واحد منهم مسألة بلسانه و لغته، فاجابهم عمّا سألوا بألسنتهم و لغاتهم فتحیّر النّاس و تعجبَّوا و أقرُّوا جمعیا بأنَّه أفصح منهم بلغاتهم.
2- (3)ثمَّ نظر الرَّضا علیه السلام إلی ابن هدَّاب فقال: إن أنا أخبرتک أنّک ستبتلی فی هذه الأیام بدم ذی رحم لک کنت مصدِّقا لی؟ قال: لا، فانَّ الغیب لا یعلمه إلاّاللّه تعالی، قال علیه السلام : أولیس اللّه یقول: «عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه أحدا إلاّ من ارتضی من رسول»؟ (الجن: 27) فرسول اللّه عنداللّه مرتضی و نحن ورثة ذلک الرّسول الّذی أطلعه اللّه علی ماشاء من غیبه، فعلمنا ما کان و مایکون إلی یوم القیامة و إنَّ الّذی أخبرتک به یا ابن هدَّاب لکائن إلی خمسة أیّام فان لم یصحَّ ما قلت فی هذه المدَّة فانّی کذَّاب مفتر، و إن صحَّ فتعلم أنّک الرّادُ علی اللّه و رسوله، و ذلک دلالة اُخری، أما إنّک ستصاب ببصرک و تصیر مکفوفا فلا تبصر سهلاً و لا جبلاً، و هذا کائن بعد أیّام، و لک عندی دلالة اُخری إنّک ستحلف یمینا کاذبة فتضرب بالبرص.

به تو خبر دهم که در این روزها گرفتار خون یکی از خویشان خودخواهی شد سخنان مرا تصدیق می کنی؟» ابن هدّاب گفت: خیر، چرا که غیب را جز خدا نمی داند. امام علیه السلام فرمود: «مگر خداوند در قرآن نمی فرماید:

(عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احدا الاّمن ارتضی من رسول)؟ [یعنی: خداوند عالم به غیب است و غیب را بر احدی] جز پیامبر مرتضی صلی الله علیه و آله آشکار نمی کند و رسول اللّه همان پیامبر مرتضی است و ما وارثان همان پیامبر هستیم که خداوند او را بر آنچه خود می خواسته از غیب مطلع ساخته است و ما به گذشته و آینده عالم هستیم و آنچه را من به تو خبر دادم تا پنج روز دیگر انجام خواهد شد و اگر انجام نشد من کذّاب و مفتری خواهم بود و اگر آنچه را گفتم صحیح بود تو خواهی دانست که خدا و رسول او صلی الله علیه و آله را انکار کرده ای.»

سپس فرمود: «آگاه باش که تو در روزهای آینده نابینا خواهی شد و چشمان تو جایی را نخواهد دید و نشانه دیگری نیز نزد من داری و آن این است که تو قسم دروغی می خوری و بعد از آن مبتلا به برص و پیسی می شوی......

(1)محمّد بن فضل می گوید: به خدا قسم، آنچه امام علیه السلام در باره ابن هدّاب

ص:247


1- (1)قال محمّد بن الفضل: تاللّه لقد نزل ذلک کلّه بابن هدَّاب ،فقیل له: صدق الرَّضا أم کذب؟ قال: واللّه لقد علمت فی الوقت الّذی أخبرنی به انّه کائن و لکنّنی کنت أتجلّد. ثمَّ إنَّ الرَّضا علیه السلام التفت إلی الجاثلیق فقال: هل دلَّ الانجیل علی نبوّة محمّد صلی الله علیه و آله ؟ قال: لودلّ الانجیل علی ذلک ما جحدناه، فقال علیه السلام : أخبرنی عن السکتة الّتی لکم فی السفر الثالث فقال الجاثلیق: اسم من أسماء اللّه تعالی لایجوز لنا أن نظهره قال الرَّضا علیه السلام : فان قرَّرتک أنّه اسم محمَّد و ذکره و أقرّ عیسی به. أنّه بشّر بنی اسرائیل بمحمَّد لتقرّبه و لاتنکره؟ قال الجاثلیق: إن فعلت أقررت فانّی لاأردُّ الانجیل ولاأجحد، قال الرّضا علیه السلام : فخذ علیَّ السفر الثالث الّذی فیه ذکر محمَّد و بشارة عیسی بمحمَّد، قال الجاثلیق: هات! فأقبل الرَّضا علیه السلام یتلو ذلک السفر من الانجیل حتّی بلغ ذکر محمّد فقال: یا جاثلیق من هذا الموصوف؟ قال الجاثلیق: صفه قال: لا أصفه إلاّ بما وصفه اللّه، هو صاحب الناقة و العصا والکساء «النبیُّ الاُمّیُّ الّذی یجدونه مکتوبا عندهم فی التّوراة و الانجیل یأمرهم بالمعروف و ینها هم عن المنکر و یحلُّ لهم الطیّبات و یحرِّم علیهم الخبائث و یضع عنهم إصرهم و الأغلال الّتی کانت علیهم» یهدی إلی الطریق الأ قصد، والمنهاج الاعدل، والصراط الأقوم.

فرموده بود انجام گرفت و [پس از آن که مبتلا شد] به او گفته شد: سخن حضرت رضا علیه السلام راست بود یا دروغ؟ ابن هدّاب گفت: به خدا سوگند من در همان وقت دانستم که آنچه می گوید واقع خواهد شد لکن در انکار او اصرار داشتم.

سپس امام علیه السلام روی مبارک [خود را] به سوی جاثلیق نمود و فرمود: «آیا انجیل شما از نبوت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خبر نداده است .» جاثلیق گفت: اگر خبر داده بود ما او را انکار نمی کردیم. امام علیه السلام فرمود: «بگو بدانم: معنای کلمه «سکته» در سفر سوم انجیل چیست؟ جاثلیق گفت: نامی از نام های خداوند است که ما حق نداریم راز آن را بگوییم. امام علیه السلام فرمود: «اگر من بر تو ثابت کنم که آن نام محمّد صلی الله علیه و آله است و عیسی علیه السلام به او اقرار نموده و بشارت آمدن او را به بنی اسرائیل داده به او اقرار خواهی نمود؟» جاثلیق گفت:

اگر چنین کنی اقرار خواهم نمود و هرگز بر خلاف انجیل سخن نخواهم گفت امام علیه السلام فرمود: «سفر سوم انجیل که در آن نام محمّد صلی الله علیه و آله و بشارت عیسی علیه السلام راجع به

ص:248

آن حضرت آمده را بگیر تا برای تو بخوانم.» جاثلیق گفت: بخوان! پس حضرت رضا علیه السلام شروع به خواندن انجیل نمود و آن سفر را خواند تا به نام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله رسید. سپس فرمود: «این نام کیست؟ [یعنی کلمه سکته]» جاثلیق گفت: خودتان بگویید. امام علیه السلام فرمود:

«من او را توصیف نمی کنم جز به آنچه در انجیل توصیف شده است. او صاحب ناقه و عصا و کسا و پیامبری امّی [زاده ام القری مکّه و یا درس ناخوانده[ می باشد که اهل کتاب او را در تورات و انجیل یافته اند. او مردم را امر به معروف و نهی از منکر می کند و طیّبات را برای آنان حلال و خبائث [و پلیدی ها [را بر آنام حرام می کند و بار سنگین و غل و زنجیر [شرک و بت پرستی] را از دوش آنان بر می دارد و آنان را به راه حق و عدل و صراط مستقیم هدایت می نماید.»

(1)سپس فرمود: «من از تو سؤال می کنم، و تو را به حق عیسی روح اللّه سوگند

می دهم، آیا این صفات را در انجیل برای این پیامبر صلی الله علیه و آله یافته اید؟»

جاثلیق مدتی سر به زیر انداخت و چون دانست که اگر انکار کند به دین عیسی علیه السلام کافر خواهد شد، گفت: آری، این نشانه [ها]در انجیل موجود است و

ص:249


1- (1)سألتک یا جاثلیق: بحقّ عیسی روح اللّه و کلمته، هل تجدون هذه الصفة فی الانجیل لهذا النبیّ؟ فأطرق الجاثلیق ملیّا و علم أنّه إن جحد الانجیل کفر فقال: نعم هذه الصفة من الانجیل، و قد ذکر عیسی فی الانجیل هذا النبیَّ و لم یصحّ عند النصاری أنّه صاحبکم فقال الرِّضا علیه السلام : أمّا إذا لم تکفر بجحود الانجیل و أقررت بما فیه من صفة محمّد، فخذ علیّ ما فی السفر الثانی فانّی اُوجدک ذکره و ذکر و صیّه و ذکر ابنته فاطمة، و ذکر الحسن و الحسین.

عیسی علیه السلام او را در انجیل [به نام محمّد صلی الله علیه و آله ] یاد نموده اما نصارا باور ندارند که او پیامبر شما باشد.

(1)امام علیه السلام فرمود: حال که انجیل را انکار نکردی و به صفات حضرت محمّد صلی الله علیه و آله اقرار نمودی سفر دوم انجیل را بگیر تا من نام او و نام وصّی او و نام دختر او فاطمه و فرزندان او حسن و حسین علیهم السلام را در آن به تو نشان دهم [و بدانی که مقصود از محمّد صلی الله علیه و آله همین پیامبر مسلمانان است].»

جاثلیق و رأس الجالوت چون این سخنان را شنیدند دانستند که حضرت رضا علیه السلام به تورات و انجیل آگاه است. سپس گفتند: به خدا سوگند، او یعنی حضرت رضا علیه السلام سخنانی را گفت که ما را راهی برای انکار آن نبود جز آن که تورات و انجیل و زبور را انکار کنیم. همانا موسی و عیسی در تورات و انجیل به [آمدن] پیامبر آخرالزمان به نام محمّد صلی الله علیه و آله بشارت داده اند لکن نزد ما ثابت نشده است که مقصود از محمّد پیامبر شما باشد. بنابراین بر ما واجب نیست که برای شما به نبوت او اقرار

ص:250


1- (1)فلمّا سمع الجاثلیق و رأس الجالوت ذلک علما أنّ الرّضا علیه السلام عالم بالتوراة و الانجیل فقالا: واللّه قدأتی بمالایمکننا ردُّه و لادفعه إلاّ بجحود التوراة و الانجیل والزبور، ولقد بشّر به موسی و عیسی جمعیا ولکن لم یتقرّر عندنا بالصحّة أنّه محمّد هذا، فأمّا اسمه فمحمّد فلا یجوز لنا أن نقرَّ لکم بنبوَّته، و نحن شاکّون أنّه محمّد کم أوغیره، فقال الرِّضا علیه السلام: احتججتم بالشکِّ فهل بعث اللّه قبل أو بعد من ولد آدم الی یومنا هذا نبیّا اسمه محمّد؟ أو تجدونه فی شی ء من الکتب الّذی أنزلهااللّه علی جمیع الأ نبیاء غیر محمّد؟ فأحجموا عن جوابه، و قالوا: لایجوزلنا أن نقرّ لک بأنّه محمّد کم لأَنا إن اقررنا لک بمحمدَّد و وصیّه و ابنته و ابنیها علی ما ذکرتم أدخلتمونا فی الاسلام کرها.

کنیم، زیرا شک داریم که او همان پیامبر شماست و یا شخص دیگری است.

(1)حضرت رضا علیه السلام فرمود: «شما با [مطرح کردن] شک، خود را معذور دانستید.

حال سؤال این است که آیا قبل از آدم و بعد از او خداوند پیامبری به نام محمّد مبعوث نموده است؟ و یا در یکی از کتاب های آسمانی که بر پیامبران خدا نازل شده از پیامبری به نام محمّد نام برده شده است؟»

پس همگی از پاسخ دادن عاجز ماندند و گفتند: برای ما جایز نیست که اقرار کنیم که مقصود از محمّد صلی الله علیه و آله پیامبر شماست چرا که اگر به پیامبری محمّد شما و وصی او و دختر او فاطمه و فرزندان او حسن و حسین اقرار کنیم شما بالاجبار ما را وارد اسلام خواهید نمود.

پس حضرت رضا علیه السلام به جاثلیق فرمود: «تو ایمان بیاور. من تو را در ذمّه خدا و رسول او صلی الله علیه و آله قرار می دهم که نسبت به آنچه [از آن] می ترسی در امان باشی و هیچ آسیبی به تو نرسد.»

جاثلیق گفت: حال که مرا تأمین نمودی که آسیبی به من نخواهد رسید اقرار می کنم که این پیامبری که نام او محمّد صلی الله علیه و آله است و وصی او که نامش علی علیه السلام است و

ص:251


1- (2)فقال الرّضا علیه السلام أنت یا جاثلیق آمن فی ذمّة اللّه و ذمّة رسوله أنّه لایبدؤک منّا شی ء تکره ممّاتخافه و تحذره، قال: أمّا إذ قد آمنتنی فانَّ هذا النبیَّ الّذی اسمه محمّد و هذا الوصیُّ الّذی اسمه علیُّ و هذه البنت الّتی اسمها فاطمة، و هذان السبطان اللّذان اسمهما الحسن و الحسین فی التّوراة و الانجیل و الزبور قال الرّضا علیه السلام : فهذا الّذی ذکرته فی التّوراة و الانجیل والزبور من اسم هذا النبیِّ و هذا الوصیِّ و هذه البنت و هذین السبطین، صدق و عدل أم کذب و زور؟ قال: بل صدق و عدل، ما قال إلاّ الحقّ.

دختر او که نامش فاطمه علیهاالسلام است و دو سبط او که نامشان حسن و حسین علیهما السلام می باشد در تورات و انجیل و زبور ثبت شده اند [و تردیدی در آن نیست].

(1)پس از آن که حضرت رضا علیه السلام از جاثلیق اقرار گرفت و او به حقانیت اسلام اقرار نمود، به رأس الجالوت فرمود: «اکنون تو به سفر معهود از زبور داوود گوش کن!» رأس الجالوت گفت: خدا شما و پدرانتان را خیر بدهد، بخوانید، (2)پس حضرت رضا علیه السلام سفر اول زبور را خواندند تا به نام محمّد و علی و

فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام رسیدند و سپس فرمودند: «تو را به حق خدا [سوگند می دهم] این نام ها در زبور موجود است؟ هراسی نداشته باش، من تو را مانند جاثلیق در ذمّه و امان و عهد الهی قرار دادم که آزاری از ما نبینی.» رأس الجالوت گفت: آری، آنها با همین نام ها در زبور ذکر شده اند.

حضرت رضا علیه السلام فرمود: تو را به آن ده آیه ای که خداوند در تورات بر موسی

ص:252


1- (1)فلمّا أخذ الرَّضا علیه السلام إقرار الجاثلیق بذلک قال لرأس الجالوت: فاسمع الآن یا رأس الجالوت السفر الفلانیَّ من زبور داود، قال: هات بارک اللّه علیک و علی من ولّدک: فتلا الرّضا علیه السلام السفرالأوَّل من الزبور حتّی انتهی إلی ذکر محمّد صلی الله علیه و آله و علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین فقال علیه السلام : سألتک یا رأس الجالوت بحقِ اللّه هذا فی زبور داود؟ و لک من الأمان و الذمّه و العهد ما قد أعطیته الجاثلیق، فقال رأس الجالوت: نعم هذا بعینه فی الزبور بأسمائهم قال الرّضا علیه السلام : بحقِّ العشر الآیات الّتی أنزلها اللّه علی موسی بن عمران فی التّوراة هل تجد صفة محمّد و علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین فی التّوراة منسوبین إلی العدل و الفضل؟ قال: نعم، و من جحدها کافر بربّه و أنبیائه.

بن عمران نازل نمود، سوگند می دهم آیا محمّد و علی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام را در تورات با صفت عدالت و فضیلت یافته ای؟» رأس الجالوت گفت: آری، یافته ام و هر که توصیف آنان را در تورات انکار کند به خدا و پیامبران او کافر خواهد بود.

(1)پس حضرت رضا علیه السلام به او فرمود: «اکنون بشنو تا من از تورات برای تو بخوانم». سپس شروع به خواندن تورات نمود، در حالی که رأس الجالوت از تلاوت و بیان و فصاحت و شیرینی زبان آن حضرت تعجب می کرد تا این که به نام حضرت محمّد صلی الله علیه و آله رسید.

(2)رأس الجالوت گفت: آری، این نام های «احماد و الیا و بنت احماد و شبّر و شبیر» به عربی همان محمّد و علّی و فاطمه و حسن و حسین علیهم السلام می باشند.

هنگامی که حضرت رضا علیه السلام آن سفر را به اتمام رساند رأس الجالوت گفت: به خدا سوگند، ای فرزند محمّد صلی الله علیه و آله ! اگر ریاستی که من بر جمیع یهود پیدا کرده ام

نبود به پیامبر شما ایمان می آوردم و از شما اطاعت می نمودم. سوگند به آن خدایی

ص:253


1- (1)قال له الرّضا علیه السلام : فخذ الآن فی سفر کذا من التوراة فأقبل الرّضا علیه السلام یتلو التوراة و رأس الجالوت یتعجّب من تلاوته و بیانه، و فصاحته و لسانه حتّی إذا بلغ ذکر صلی الله علیه و آله محمّد قال رأس الجالوت: نعم و هذا أحماد و ألیا و بنت أحماد و شبّر و شبّیر و تفسیره بالعربیّة محمّد و علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین، فتلا الرّضا علیه السلام إلی تمامه.
2- (2)فقال رأس الجالوت لمّا فرغ من تلاوته: و اللّه یا ابن محمّد لو لا الرئاسة الّتی حصلت لی جمیع الیهود لآ منت بأحمد و اتّبعت أمرک فواللّه الّذی أنزل التوراة علی موسی و الزَّبور علی داود ما رأیت أقرأ للتوراة و الانجیل و الزبور منک، ولا رأیت أحسن تفسیرا و فصاحة لهذا الکتب منک.

که تورات را بر موسی و زبور را بر داوود نازل نمود، تاکنون ندیده بودم کسی تورات و انجیل و زبور را به این زیبابی و فصاحت بخواند و تفسیر کند.

(1)پس حضرت رضا علیه السلام آن روز را تا ظهر با آنان بودند و چون وقت نماز رسید به آنان فرمودند: من نماز خود را می خوانم و برای آن وعده ای که با والی مدینه برای نوشتن پاسخ نامه مأمون کرده ام به مدینه باز می گردم و صبح فردا ان شاءاللّه نزد شما خواهم آمد.

محمّدبن فضل هاشمی راوی این حدیث می گوید: عبداللّه بن سلیمان اذان و اقامه گفت و حضرت رضا علیه السلام جلو ایستاد و امامت نمود و قرائت خود را سبک خواند و ذکر رکوع را طولانی نمود و چون از نماز فارغ گردید به مدینه رفت و فردای آن روز به همان مجلس بازگشت.

ص:254


1- (1)فلم یزل الرّضا علیه السلام معهم فی ذلک إلی وقت الزوال فقال لهم حین حضر وقت الزوال: أنا اُصلّی و أسیر إلی المدینه للوعد الّذی وعدت والی المدینه لیکتب جواب کتابه و أعود إلیکم بکرة إنشاء اللّه. قال: فأذَّن عبداللّه بن سلیمان و أقام و تقدَّم الرّضا علیه السلام فصلّی بالناس و خفّف القراؤة ورکع تمام السنة وانصرف فلمّا کان من الغد عاد إلی مجلسه ذلک فأتوه بجاریة رومیّة فکلّمها بالرومیّة و الجاثلیق یسمع، و کان فهما بالرومیّة، فقال الرّضا علیه السلام بالرومیّة: أیمّا أحبُّ إلیک محمّد ام عیسی؟ فقالت: کان فیما مضی عیسی أحبَّ إلیَّ حین لم أکن عرفت محمدا صلی الله علیه و آله فامّا بعدان عرفت محمّدا فمحمّد الآن احبّ الیّ من عیسی و من کلّ نبیّ فقال لها الجاثلیق: فاذا کنتِ دخلتِ فی دین محمّد فتبغضین عیسی؟ قالت: معاذاللّه بل اُحبُّ عیسی و اُؤمن به ولکنَّ محمّدا أحبُّ إلیَّ.

(1)پس کنیزی رومی را نزد آن حضرت آوردند و آن حضرت به زبان رومی با او سخن گفت و جاثلیق که زبان رومی می دانست گوش می داد. حضرت رضا علیه السلام به آن کنیز فرمود: «محمّد صلی الله علیه و آله را بیشتر دوست می داری یا عیسی علیه السلام را؟» کنیز گفت: قبل از آن که محمّد صلی الله علیه و آله را بشناسم عیسی علیه السلام را بیش از همه دوست می داشتم لکن اکنون

محمّد صلی الله علیه و آله را از عیسی و از هر پیامبر دیگری بیشتر دوست می دارم. جاثلیق به او گفت: چون داخل دین محمّد صلی الله علیه و آله شدی عیسی علیه السلام را دشمن می داری؟ کنیز رومی گفت: معاذاللّه! من عیسی علیه السلام را دوست می دارم و به او ایمان دارم لکن محمّد صلی الله علیه و آله نزد من محبوب تر است .

پس حضرت رضا علیه السلام به جاثلیق فرمود: «سخنان این کنیز و آنچه ما گفتیم و آنچه به تو پاسخ داد را برای مردم ترجمه کن.» جاثلیق همه را برای مردم ترجمه نمود و سپس گفت: ای فرزند محمّد صلی الله علیه و آله ! در اینجا مردی نصرانی هست که زبان او سندی می باشد و اهل بحث و استدلال است. حضرت رضا علیه السلام فرمود: «او را بیاورید.»

(2)آن گاه حضرت با زبان سندی(زنگی) با او درباره نصرانیت سخن گفت تا

ص:255


1- (2)فقال الرّضا علیه السلام للجاثلیق: فسّر للجماعة ماتکلّمت به الجاریة و ما قلت أنت لها و ما أجابتک به، ففسّر لهم الجاثلیق ذلک کلّه، ثمَّ قال الجاثلیق: یابن محمّد ههنا رجل سندیُّ و هو نصر انیُّ صاحب احتجاج و کلام بالسندیّه فقال: احضرنیه فاحضره فتکلّم معه بالسندیّة ثمّ اقبل یحاجّه و ینقله من شی ءٍ الی شی ءٍ بالسندیّه بالنصرانیّة فسمعنا السندیّ یقول: ثبطیّ [ثبطیّ] ثبطلة، فقال الرّضا علیه السلام : قد و حّداللّه بالسندیّه.
2- (1)ثمَّ کلّمه فی عیسی و مریم فلم یزل یدرّجه من حال إلی جال إلی أن قال بالسندیة: أشهد أن لا إله إلاّاللّه وأنَّ محمّدا رسول اللّه، ثمَّ رفع منطقة کانت علیه فظهر من تحتها زنّار (الزُنّار: شی ء علی وسط النصاری و الیهود) فی وسطه فقال: اقطعه أنت بیدک یا ابن رسول اللّه، فدعا الرِّضا علیه السلام بسکین فقطعه، ثمَّ قال لمحمد بن الفضل الهاشمیِّ: خذ السندیَّ إلی الحمّام و طهّره، واکسه و عیاله و احملهم جمیعا إلی المدینة. فلمّا فرغ من مخاطبة القوم، قال: قد صحَّ عند کم صدّق ما کان محمّدبن الفضل یلقی علیکم عنّی؟ قالوا: نعم، و اللّه لقد بان لنا منک فوق ذلک أضعافا مضاعة، و قد ذکرلنا محمّدبن الفضل أنّک تحمل الی خراسان؟ فقال: صدق محمّد الاّ أنّی احمل مکرَّما معظّما مبجّلاً.

این که آن شخص گفت: «ثبطّی [ثبطّی ] ثبطلة» حضرت رضا علیه السلام فرمود: «او به زبان سندی به یگانگی خداوند شهادت داد.» سپس امام علیه السلام درباره عیسی و مریم علیه السلام با او سخن گفت و سخنانی بین آنان مبادله شد

تا این که آن مرد سندی به زبان خود گفت: «اشهد ان لا اله الاّ اللّه و انّ محمّدا رسول اللّه» و سپس کمربند خود را باز نمود و زنّار(علامت نصرانیت) خود را به آن حضرت داد و گفت: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله !شما این زنّار را با دست خود بشکنید. حضرت رضا کاردی طلب نمود و آن را شکست و به محمّدبن فضل هاشمی فرمود: «این سندی را به حمام ببر و پاک کن و به او و عیال او لباس[مناسب با اسلام] بپوشان و همه آنان را به مدینه بفرست.»

(1)محمّدبن فضل هاشمی می گوید: چون سخنان امام علیه السلام بامردم به پایان رسید،

ص:256


1- (2)قال محمّدبن الفضل: فشهد له الجماعة بالامامة، و بات عندنا تلک اللّیلة فلمّا أصبح ودَّع الجماعة و أوصانی بما أراد و مضی، و تبعته حتّی اذا صرنا فی وسط القریة عدل الطریق فصّلی أربع رکعات ثمَّ قال: یا محمّد انصرف فی حفظ اللّه غمّض طرفک فغمضته ثمَّ قال: افتح عینیک ففتحتهما فاذا أنا علی باب منزلی بالبصرة و لم أری الرِّضا علیه السلام قال: و حملت السندیَّ و عیاله الی المدینة فی قت الموسم.

به آنان فرمود: «آیا بر شما ثابت شد که سخنان محمّدبن فضل هاشمی از ناحیه من بوده است؟» مردم گفتند: آری، به خدا سوگند، بالاتر از آن نیز برای ما ثابت گردید،[لکن] محمّدبن فضل گفته است که می خواهند شما را به خراسان ببرند؟ امام علیه السلام فرمود: «او راست گفته است لکن مرا با احترام خواهند برد.»

(1)محمّدبن فضل هاشمی [در پایان] می گوید پس از سخنان حضرت رضا علیه السلام همه اهل مجلس به امامت آن حضرت شهادت دادند و حضرت رضا علیه السلام آن شب را نزد ما ماند و چون صبح شد با شیعیان خود وداع نمود و سفارشات لازم را به من فرمود و به طرف مدینه حرکت کرد. من نیز همراه آن حضرت رفتم تا به وسط قریه رسیدیم پس آن حضرت به کناری رفتند و چهار رکعت نماز خواندند و سپس به من فرمودند:

ص:257


1- (1)قال محمّدبن الفضل: کان فیما أوصانی به الرضا علیه السلام فی وقت منصرفه من البصرة أن قال لی: صر الی الکوفة فاجمع الشیعة هناک و أعلمهم أنّی قادم علیهم و أمرنی أن أنزل فی دار حفص بن عمیر الیشکریِّ فصرت الی الکوفة فأعلمت الشیعة أنَّ الرضا علیه السلام قادم علیکم فأنا یوما عند نصربن مزاحم اذ مرَّبی سلاّم خادم الرضا فعلمت أنَّ الرضا علیه السلام قد قدم، فبادرت الی دار حفص بن عمیر فاذا هو فی الدار فسلّمت علیه ثمَّ قال لی: احتشد من طعام تصلحه للشیعة، فقلت: قد احتشدت و فرغت ممّا یحتاج الیه، فقال: الحمداللّه علی توفیقک.

«ای محمّدبن فضل! چشمان خود را ببند و در پناه خداوند باز گرد.» و چون من چشمان خود را بستم فرمود: «چشمان خود را باز کن.» و چون باز کردم خود را جلوی خانه خود در بصره دیدم و دیگر آن حضرت راندیدم. پس طبق دستور او آن مرد سندی و عیال او را در موسم حج به مدینه بردم.

محمّدبن فضل هاشمی می گوید: از سفارشاتی که امام علیه السلام در بازگشت خود از

بصره به من فرمود این بود که فرمود: «باید به کوفه بروی و شیعیان ما را جمع کنی و به آنان اطلاع دهی که من بر آنان وارد خواهم شد.» و فرمود: «در کوفه به خانه حفص بن عمیر وارد می شوم.» محمّدبن فضل می گوید: من به کوفه رفتم و به شیعیان خبر دادم که حضرت رضا علیه السلام بر شما وارد خواهد شد. سپس می گوید:

روزی در کوفه نزد نصربن مزاحم بودم که ناگهان سلاّم، خادم حضرت رضا علیه السلام را دیدم و دانستم که آن حضرت وارد کوفه شده است پس به خانه حفص بن عمیر رفتم و آن حضرت را ملاقات نمودم. امام علیه السلام فرمود: غذایی برای شیعیان فراهم کن. گفتم: تمام وسایل رافراهم کرده ام. فرمود: «خدا را بر توفیقی که به تو داده است ستایش می کنم.»

(1)سپس گوید: هنگامی که شیعیان جمع شدند و از آن طعام خوردند، امام علیه السلام به

ص:258


1- (1)فجمعنا الشیعة، فلمّا أکلوا قال: یا محمّد انظر من بالکوفة من المتکلّمین و العلماء فأحضرهم، فأحضرناهم، فقال لهم الرضا علیه السلام : انّی ارید أن أجعل لکم حظّا من نفسی کما جعلت لاهل البصرة، و أنَّ اللّه قد أعلمنی کلَّ کتاب أنزله ثمَّ أقبل علی جاثلبق، و کان معروفا بالجدل و العلم و الانجیل فقال: یا جاثلیق هل تعرف لعیسی صحیفة فیها خمسة أسماء یعلّقها فی عنقه، اذا کان بالمغرب فأراد المشرق فتحها فأقسم علی اللّه باسم واحد من خمسة الاسماء أن تنطوی له الارض فیصیر من المغرب الی المشرق، و من المشرق الی المغرب فی لحظة؟ فقال الجاثلیق: لا علم لی بها و أمّا الاسماء الخمسة فقد کانت معه یسأل اللّه بها أو بواحد منها یعطیه اللّه جمیع ما یسأله قال: اللّه أکبر اذا لم تنکر الاسماء فأمّا الصحیفة فلا یضرُّ أقررت بها أم أنکرتها اشهدوا علی قوله.

من فرمود: هر کدام از علما و متکلمین را که در کوفه هستند حاضر کن.» من نیز علما و متکلمین کوفه را جمع نمودم و امام علیه السلام روبه آنان کرد و فرمود: «من می خواهم شما از من بهره مند شوید، همان گونه که اهل بصره بهره مند شدند. همانا خداوند علم همه کتاب های آسمانی را به من تعلیم نموده است.» سپس روی مبارک خود را به جاثلیق نصرانی که به جدل و آگاهی به انجیل معروف بود نمود.

و فرمود: «ای جاثلیق! آیا اطلاع داری که عیسی علیه السلام صحیفه ای داشت که در آن اسم پنج نفر نوشته شده بود و آن را به گردن خود می آویخت؟ و چون می خواست از مشرق به مغرب ویا از مغرب به مشرق برود آن را باز می نمود و خدا را به یکی از

آنان قسم می داد و زمین برای او درهم می پیچید و در یک لحظه از مشرق به مغرب حرکت می نمود؟!

جاثلیق گفت: اطلاعی از آن صحیفه ندارم اما آن نام های پنج گانه همراه او بوده و خدا را به واسطه آنها و یا یکی از آنها می خوانده و خداوند تمام خواسته او را عطا می فرموده است. امام علیه السلام فرمود: «اللّه اکبر، که منکر آن اسماء و نام ها نیستی؛ خواه به صحیفه اقرار کنی یا نکنی.» سپس فرمود: «آگاه باشید که او به آن اعتراف نمود.»

ص:259

(1)آن گاه فرمود: «ای مردم! آیا با انصاف ترین مردم کسانی نیستند که در نزاع و مخاصمه با طرف خود دلیلی از آیین و کتاب و پیامبر و شریعت خود او اقامه می کنند؟» [مردم] گفتند: آری، چنین است. امام علیه السلام فرمود: «پس بدانید امامت هیچ امامی بعد از رسول خدا صلی الله علیه و آله پذیرفته نیست جز کسی که چون کار امت به او واگذار می شود به همان سیره و سنتی که رسول خدا صلی الله علیه و آله بر آن بوده عمل کند، و صلاحیت امامت ندارد جز کسی که بتواند با امت های دیگر(یعنی اهل کتاب و ملل دیگر) در مسأله امامت با براهین قاطع سخن بگوید.»

رأس الجالوت گفت: برهان قاطع امامت و رهبری الهی چیست؟ امام علیه السلام فرمود: [آن برهان این است که امام] باید به کتب آسمانی مانند تورات و انجیل و زبور و قرآن عالم باشد تا بتواند برای اهل تورات به وسیله تورات و برای اهل انجیل به وسیله انجیل و برای اهل قرآن به وسیله قرآن استدلال نماید، و باید عارف به جمیع لغات و زبان ها باشد تا با هر قومی به لغت و زبان خودشان سخن بگوید، و

ص:260


1- (1)ثمَّ قال: یا معاشرالنّاس ألیس أنصف النّاس من حاجَّ خصمه بملّته و بکتابه و بنبیّه و شریعته؟ قالوا: نعم، قال الرضا علیه السلام : فاعلموا أنّه لیس بامام بعد محمّد الاّ من قام بما قام به محمّد حین یفضی الامر الیه، و لا یصلح للامامة الاّ من حاجَّ الامم بالبراهین للامامة، فقال رأس الجالوت: و ما هذا الدلیل علی الامام؟ قال: أن یکون عالما بالتوراة و الانجیل و الزَّبور و القرآن الحکیم، فیحاجُّ اهل التوراة بتوراتهم و أهل الانجیل بانجیلهم، و أهل القرآن بقرآنهم، و أن یکون عالما بجمیع اللغات حتیّ لایخفی علیه لسان واحد فیحاجّ کلّ قومٍ بلغتهم ثمّ یکون مع هذه الخصال تقیّا نقیّا من کلِّ دنس طاهرا من کلِّ عیب، عادلاً منصفا حکیما رؤفا رحیما غفورا عطوفا صادقا مشفقا بارًّا أمینا مأمونا راتقا فاتقا.

بعد از همه اینها باید (معصوم) یعنی با تقوا باشد و از هر آلودگی و عیبی پاک و عادل

و منصف و حکیم و رؤوف و مهربان و اهل محبت و راستگو و خیر خواه و اهل احسان و امین و مأمون و دارای قدرت و توان و اصلاح امور مردم باشد.»

(1)در این هنگام نصربن مزاحم برخاست و گفت: ای فرزند رسول خدا! نظر شما درباره جعفربن محمّد یعنی امام صادق علیه السلام چیست؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «چه بگویم درباره امامی که امت محمّد صلی الله علیه و آله همگی شهادت داده اند که او اعلم و دانشمندترین اهل زمان خود بوده است؟» نصربن مزاحم گفت: درباره موسی بن جعفر علیه السلام چه می گویید؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «همان که درباره پدر او گفتم.»

نصربن مزاحم گفت: مردم درباره] امامت [موسی بن جعفر علیه السلام متحیر مانده اند؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «موسی بن جعفر علیه السلام در زمان خود با هر قومی با زبان خود آنان سخن می گفت؛ او با اهل خراسان به زبان دری و با اهل روم به زبان رومی و با اهل عجم به زبان عجمی سخن می گفت و چون از اطراف و آفاق علمای یهود و نصاری بر او وارد می شدند با آنان به زبان و کتاب خودشان سخن می فرمود و آنان را محکوم می کرد و چون عمر او تمام شد و وقت وفات او رسید نامه ای

ص:261


1- (1)فقام الیه نصربن مزاحم فقال: یاابن رسول اللّه ما تقول فی جعفربن محمّد؟ قال: ما أقول فی امام شهدت امّة محمّد قاطبةً بأنّه کان أعلم أهل زمانه، قال: فما تقول فی موسی بن جعفر؟ قال: کان مثله، قال: فانّ النّاس قد تحیّروا فی أمره قال: انّ موسی بن جعفر عمّر برهة من الزمان یکلّم الأنباط بلسانهم و یکلّم اهل خراسان بالدّریّة و اهل روم بالرومیّة و یکلّم العجم بألسنتهم، و کان یرد علیه من الآفاق علماء الیهود و النصاری، فیحاجّهم بکتبهم و ألسنتهم.

توسط یکی از غلامان او به من رسید که در آن نوشته بود:

(1)ای فرزند عزیز من![بدان که] مدت من تمام شده و وقت وفات من فرا رسیده و تو جانشین پدر خود خواهی بود] چنان که] رسول خدا صلی الله علیه و آله چون وقت وفات و رحلتش فرا رسید علیّ بن ابی طالب علیه السلام را خواست و او را وصی خود قرار داد و صحیفه ای که نام های پیامبران و اوصیای آنان در آن بود به او داد و سپس فرمود: یا

علی! نزد من بیا! و چون علی علیه السلام نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رفت پارچه ای بر سر او انداخت و فرمود: زبان خود را خارج کن و چون علی علیه السلام زبان خود را خارج نمود پیامبر خدا صلی الله علیه و آله مهر خود را بر زبان او زد.

(2)و سپس فرمود: یا علی! زبان من را در دهان خود گذار و آن را بمک و آنچه از من در دهان خود می یابی ببلع و علی علیه السلام چنین کرد. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: خداوند آنچه را به من فهمانده بود به تو فهماند و به آنچه مرا بصیرت و

ص:262


1- (2)فلمّا نفدت مدَّته، و کان وقت وفاته أتانی مولی برسالته یقول: یا بنیَّ انَّ الاجل قد نفد، و المدَّة قد انقضت، و أنت وصیُّ أبیک فانَّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله لمّا کان وقت وفاته دعا علیّا و أوصاه و دفع الیه الصحیفة الّتی کان فیها الاسماء الّتی خصَّ اللّه بها الانبیاء و الاوصیاء ثمَّ قال:
2- (1)یا علیُّ ادن منّی فغطّی رسول اللّه صلی الله علیه و آله رأس علی علیه السلام بملاءة ثمَّ قال له: أخرج لسانک فأخرجه فختمه بخاتمه، ثمَّ قال: یا علیُّ اجعل لسانی فی فیک، فمصّه و ابلع عنّی کلَّ ما تجد فی فیک ففعل علیُّ ذلک فقال له: انَّ اللّه قد فهّمک ما فهّمنی و بصّرک ما بصّرنی و أعطاک من العلم ما أعطانی، الاّ النّبوَّة، فانّه لا نبیَّ بعدی ثمَّ کذلک امام بعد امام، فلمّا مضی موسی علمت کلَّ لسان و کلَّ کتابٍ. (البحارج 49/73 الخرائج ص 204)(1)ورده علیه السلام بنیشابور و حدیثه المعروف بسلسلة الذهب

بینایی داده بود به تو نیز عطا نمود و آنچه از علم و دانش به من عطا کرده بود به تو نیز عطا نمود جز نبوت و پیامبری که بعد از من پیامبری نخواهد بود. و هر امامی نیز نسبت به امام بعد از خود چنین کرد و چون پدرم موسی بن جعفر علیه السلام از دنیا رحلت نمود من به هر زبان و به هر کتاب آسمانی دانا شدم.

ورود امام علیه السلام به نیشابور و حدیث سلسلة الذهب

(2)1- علاّمه مجلسی در بحار، از کتاب امالی، با سند خود، از ابوالصلت هروی نقل نموده که گوید: هنگامی که حضرت رضا علیه السلام وارد نیشابور شد من خدمت ایشان بودم. پس علمای نیشابور به استقبال آن حضرت آمدند در حالی که او بر استر شهبای خود سوار بود و چون به مربعه نیشابور رسید علمای آن دیار افسر مرکب او را گرفتند و گفتند: ای فرزند رسول خدا! به حق پدران پاکت سخنی از آنان

برای ما بگو. پس امام علیه السلام سر مبارک خود را از هودج بیرون نمود و فرمود:

ص:263

(1)«پدرم موسی بن جعفر، از پدر خود جعفربن محمّد، و او از پدر خود محمّدبن علی، و او از پدر خود علیّ بن الحسین، و او از پدر خود حسین بن علی، آقای جوانان اهل بهشت، و او از پدر خود امیرالمؤمنین علیه السلام و او از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نمود که فرمود: روح الامین جبرئیل از طرف پروردگارم به من خبر داد که ذات مقدس حق جلّ وجهه فرمود: همانا من خدایی هستم که خدایی جز من نیست. ای بندگان من! مرا عبادت کنید و هر کس مرا با اعتقاد به لااله الاّاللّه همراه با اخلاص ملاقا نماید داخل در حصن من[یعنی قلعه امن من] خواهد شد و هر کس داخل حصن من شود از عذاب من ایمن خواهد بود.»

اهل نیشابور گفتند: ای فرزند رسول خدا! اخلاص در لااله الاّاللّه چیست؟ امام علیه السلام فرمود: «اطاعت از خدا و رسول او صلی الله علیه و آله و پذیرفتن ولایت اهل بیت او علیهم السلام .»

2- در همان کتاب، از اسحاق بن راهویه نقل شده که گوید: هنگامی که حضرت رضا علیه السلام وارد نیشابور گردید و خواست که از آنجا به نزد مأمون برود اهل حدیث نزد آن حضرت جمع شدند و گفتند: ای فرزند رسول خدا! از میان ما

ص:264


1- (1)«حدَّثنی أبی موسی بن جعفر، عن أبیه جعفربن محمّد عن أبیه محمّدبن علیّ، عن أبیه علیِ بن الحسین، عن أبیه الحسین سیّد شباب أهل الجنّة، عن امیرالمؤمنین علیهم السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: أخبرنی جبرئیل الرُّوح الأمین عن اللّه تقدَّست أسماؤه و جلَّ وجهه: انّی انااللّه لااله الاّ أنا وحدی، عبادی فاعبدونی و لیعلم من لقینی منکم بشهادة أن لااله الاّاللّه مخلصا بها أنّه قد دخل حصنی و من دخل حصنی أمن من عذابی، قالوا یابن رسول اللّه و ما اخلاص الشهادة للّه؟ قال علیه السلام : طاعة اللّه و طاعة رسول اللّه و ولایة اهل بیته علیهم السلام . (البحار ج 49/120)

می روی و حدیثی نمی فرمایی که از شما استفاده کنیم؟

پس امام علیه السلام در حالی که در کجاوه نشسته بود سر مبارک خود را بیرون آورد و فرمود: «شنیدم از پدرم موسی بن جعفر که فرمود: شنیدم از پدرم جعفربن محمّد، و او فرمود: شنیدم از پدرم محمّدبن علی، و او فرمود: شنیدم از پدرم علیّ بن الحسین، و او فرمود: شنیدم از پدرم حسین بن علی، و او فرمود: شنیدم از پدرم امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام ، و او فرمود: شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله ، و او فرمود: شنیدم از

جبرئیل علیه السلام ، و او فرمود: شنیدم از خدای عزّوجلّ که فرمود: لا اله الاّ اللّه حصن [و قلعه امن] است، هر کس داخل آن شود از عذاب من ایمن خواهد بود.» و چون مرکب آن حضرت حرکت نمود باز ما را صدا زد و فرمود: «آنچه گفتم شروطی دارد و من یکی از آن شروط هستم.» یعنی توحید مشروط به پذیرفتن ولایت و امامت اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله می باشد.

برکات و معجزات حضرت رضا علیه السلام در نیشابور

(1)1- مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون و علاّمه مجلسی علیه

ص:265


1- (1)برکاته و معجزاته علیه السلام فی نیشابور1- و فیه عن العیون: أبوواسع محمّدبن أحمدبن محمّدبن اسحاق النیشابوری قال: سمعت جدّتی خدیجة بنت حمدان بن پسنده قالت: لمّا دخل الرضا علیه السلام نیشابور نزل محلّة الغربّی ناحیة تعرف «بلاش آباد» فی دارجدَّتی پسنده و انّما سمّی پسنده لانَّ الرِّضا علیه السلام ارتضاه من بین النّاس، و پسنده هی کلمة فارسیّة معناها مرضیُّ فلمّا نزل علیه السلام دارنا زرع لوزة فی جانب من جوانب الدّار، فنبتت و صارت شجرة و أثمرت فی سنة، فعلم النّاس بذلک فکانوا یستشفون بلوز تلک الشجرة، فمن أصابته علّة تبرَّک بالتناول من ذلک اللّوز، مستشفیا به فعوفی و من أصابه رمد جعل ذلک اللّوز علی عینه فعوفی، و کانت الحامل اذا عسر علیها ولادتها تناولت من ذلک اللّوز فتخفُّ علیها الولادة، و تضع من ساعتها.

الرحمه در بحار از عیون، از محمّدبن اسحاق نیشابوری نقل نموده که گوید: شنیدم از جدّه خود، خدیجه بنت حمدان بن پسنده، که گفت: چون حضرت رضا علیه السلام وارد نیشابور گردید در ناحیه غربی معروف به «بلاش آباد» به خانه جدّه من پسنده نزول نمود و جدّه من را به این سبب پسنده می گفتند که حضرت رضا علیه السلام او را از بین مردم پسند نموده بود و در خانه او فرود آمده بود.

(1)پس آن حضرت به خانه ما وارد شد و در کنار خانه درخت بادامی را غرس نمود و آن بادام در همان سال رویید و درختی شد و بادام آن به ثمر رسید و چون مردم اطلاع یافتند به آن استشفا می نمودند و کسانی که مبتلا به دردی بودند با

خوردن آن شفا می یافتند و هر کس درد چشم بر او عارض می شد بادام آن را به چشم خود می مالید و شفا می یافت و زن های باردار چون زایمان بر آنان سخت می شد از آن بادام تناول می کردند و به راحتی زایمان می نمودند و چون یکی ازچهار پایان قولنج پیدا می نمود شاخه ای از آن درخت را بر شکم او می کشیدند و راحت

ص:266


1- (2)و کان اذا أخذ دابّة من الدَّوابِّ القولنج أخذ من قضبان تلک الشجرة فامرَّ علی بطنها، فتعافی، و یذهب عنها ریح القولنج ببرکة الرِّضا علیه السلام فمضت الایّام علی تلک الشجرة و یبست فجاء جدّی حمدان و قطع أغصانها فعمی و جاء ابن لحمدان یقال له: أبو عمرو، فقطع تلک الشجرة من وجه ألارض فذهب ماله کلّه بباب فارس، و کان مبلغه سبعین ألف درهم الی ثمانین ألف درهم، و لم یبق له شی ء.

می شد و به برکت حضرت رضا علیه السلام باد قولنج از او برطرف می گردید.

(1)این درخت مدت ها به این وضعیت بود تا این که خشکید و چون جدّ من حمدان آمد و شاخه های آن را برید کور شد و چون فرزند او ابوعمرو اصل آن درخت را قطع نمود مال او در منطقه فارس که به هفتاد تا هشتاد هزار درهم می رسید ازبین رفت و چیزی از آن نماند و فرزندان این ابوعمرو که کاتب محمّدبن ابراهیم سمجور بودند و یکی را ابوالقاسم و دیگری را ابوصادق می گفتند. آنان چون خواستند آن خانه را تجدید بنا کنند بیست هزار درهم خرج کردند و باقی مانده آن درخت را از ریشه در آوردند و نمی دانستند در اثر این کار حادثه تلخی برای آنان رخ می دهد.

پس یکی از آنان مأمور رسیدگی به ضیاع امیر خراسان شد و پس [از مدتی [او را در محملی گذاردند و به نیشابور باز گرداندند در حالی که پای راست او سیاه شده بود و چون آن را قطع کردند پس از یک ماه از دنیا رفت.

(2)و امّا آن دیگری که برادر بزرگ تر بود و در نیشابور کاتب سلطان بود. روزی

ص:267


1- (1)و کان لابی عمرو هذا ابنان کاتبان و کانا یکتبان لابی الحسن محمّدبن ابراهیم سمجور یقال لاحدهما أبوالقاسم و للآخر أبوصادق، فأرادا عمارة تلک الدار و أنفقا علیها عشرین ألف درهم، و قلعا الباقی من أصل تلک الشجرة، و هما لا یعلمان ما یتولّد علیهما من ذلک، فولّی أحدهما ضیاعا لامیر خراسان، فردَّ الی نیشابور فی محمل قد اسودَّت رجله الیمنی فشرحت رجله، فمات من تلک العلّة بعد شهر. و أمّا الاخر و هو الاکبر فانّه کان فی دیوان السلطان بنشابور یکتب کتابا و علی رأسه قوم من الکتّاب وقوف، فقال واحد منهم: دفع اللّه عین السوء عن کاتب هذا الخطِّ فارتعشت یده من ساعته، و سقط القلم من یده، و خرجت بیده بثرة و رجع الی منزله، فدخل الیه أبو العباس الکاتب مع جماعة فقالوا له:
2- (2)هذا الّذی أصابک من الحرارة، فیجب أن تفتصد فافتصد ذلک الیوم، فعادوا الیه من الغد و قالوا له: یجب أن تفتصد الیوم أیضا ففعل فاسودّت یده فشرحت، و مات من ذلک و کان موتهما جمیعا فی أقلَّ من سنة. (عیون الاخبار ج 2/132 البحار ج 49/121) بیان: قال الفیروز آبادیُّ: شرح کمنع کشف وقطع، و الشرحة القطعة من اللّحم.

مشغول کتابت بود و چند نفر از کتّاب بالای سر او ایستاده بودند. یکی از آنان گفت: خدا چشم بد را از نویسنده این خط دور کند.[همین که او این سخن را گفت] دست او لرزش پیدا کرد و قلم از دستش افتاد و دملی در دستش پیدا شد و به منزل خود بازگشت.

سپس ابوالعباس کاتب همراه عده ای نزد او آمدند و گفتند: این مربوط به حرارت است و باید امروز فصد بکنی (رگ بزنی) و او در آن روز فصد نمود. باز فردای آن روز آمدند و گفتند: باز باید فصد بکنی و چون روز بعد فصد نمود دست او سیاه شد و آن را قطع نمودند و از دنیا رفت و مرگ آن دو در کمتر از یکسال رخ داد.

2- و در همان کتاب از امالی صدوق نقل شده که اسحاق بن راهویه گوید: هنگامی که حضرت رضا علیه السلام به نیشابور رسید و از آن جا خواست به طرف مأمون در خراسان برود علمای حدیث نزد او گرد آمدند و گفتند: ای فرزند رسول خدا! می خواهی از دیار ما خارج شوی و سخنی نگویی که ما از شما استفاده کنیم؟

پس حضرت رضا علیه السلام همچنان که در عماری و هودج نشسته بود سر مبارک

ص:268

خود را بیرون آورد و فرمود: «از پدرم موسی بن جعفر شنیدم، و او از پدر خود جعفربن محمد، و او از پدر خود محمدبن علی، و او از پدر خود علی بن الحسین، و او از پدر خود حسین بن علی، و او از پدر خود علی بن ابی طالب، و او از رسول خدا صلی الله علیه و آله ، و او از جبرئیل، و او از خدای عزّوجلّ شنید که فرمود: «لااله الاّاللّه قلعه حصن و امان من است [از آتش دوزخ] و هرکس داخل آن شود از عذاب من ایمن خواهد بود.»

و چون مرکب آن حضرت حرکت نمود باز ما را صدا زد و فرمود: «آنچه گفتم شرایطی دراد و من یکی از آن شرایط هستم.»

مؤلف گوید: مقصود امام علیه السلام این بوده که توحید بدون پذیرفتن ولایت و امامت امامان و جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله پذیرفته نخواهد بود و امام علیه السلام با روشن

کردن این مسأله برای مردم، حاکمیت مأمون و سیاست او را نیز محکوم و نفاق او را بر ملا ساختند.

(1)3- در همان کتاب، مرحوم صدوق علیه الرحمة می فرماید: حضرت رضا علیه السلام

ص:269


1- (1)2- و فیه عن الامالی: ابن المتوکّل، عن علیّ، عن أبیه، عن یوسف بن عقیل، عن اسحاق بن راهویه قال: لمّا وافی أبوالحسن الرِّضا علیه السلام نیسابور و أراد أن یرحل منها الی المأمون، اجتمع الیه أصحاب الحدیث فقالوا له: یابن رسول اللّه ترحل عنّا و لا تحدّثنا بحدیث فنستفیده منک؟ و قد کان قعد فی العماریة، فأطلع رأسه و قال: سمعت أبی موسی بن جعفر یقول: سمعت أبی جعفربن محمّد یقول: سمعت أبی محمّدبن علی یقول: سمعت أبی علیَ بن الحسین یقول: سمعت ابی الحسین بن علیّ یقول: سمعت ابی امیرالمؤمنین علیهم السلام یقول: سمعت رسول اللّه صلی الله علیه و آله یقول: سمعت جبرئیل علیه السلام یقول: سمعت اللّه جلَّ و عزَّ یقول: لااله الاّاللّه حصنی، فمن دخل حصنی أمن [من] عذابی، فلمّا مرَّت الراحلة نادانا: بشروطها و أنا من شروطها. (البحار ج 49/123)3- و فیه عن العیون: یقال: انَّ الرِّضا علیه السلام لمّا دخل نیشابور نزل فی محلّة یقال له: الفروینی فیها حمّام و هو الحمّام المعروف الیوم بحمّام الرِّضا علیه السلام ، و کانت هناک عین قد قلَّ ماؤها، فأقام علیها من أخرج ماءها حتّی توفّر و کثر، و اتّخذ خارج الدَّرب حوضا ینزل الیه بالمراقی الی هذه العین فدخله الرضا علیه السلام و اغتسل فیه ثمَّ خرج منه فصّلی علی ظهره و النّاس ینتابون (فی النسخ یتناوبون، هو تصحیف. و الانتیاب: الاتیان مرّة بعد اخری و التناوب: اتیان هذا ثمّ اتیان ذاک» ذلک الحوض، و یغتسلون فیه و یشربون منه التماسا للبرکة، و یصلّون علی ظهره و یدعون اللّه عزَّوجلَّ فی حوائجهم، فتقضی لهم، و هی العین المعروفة بعین کهلان یقصدها النّاس الی یومنا هذا. (البحار ج 49/123 عن العیون ج 135)

هنگامی که وارد نیشابور شد در محله ای به نام «فروینی» نزول نمود و در آن محله حمامی هست که امروز معروف به حمام رضا علیه السلام می باشد و در نزدیکی آن حمام چشمه ای بود کم آب پس حضرت رضا علیه السلام دستور دادند عده ای آب آن چشمه را بیرون آوردند تا این که آب فراوانی پیدا نمود. پس در کنار آن حوضی ساختند که با نردبان با آن چشمه ارتباط پیدا می کرد. سپس از آب آن چشمه حوض راپر کردند و حضرت رضا علیه السلام در آن غسل نمودند و چون فارغ شدند بر روی آن نماز خواندند و مردم به نوبت وارد این حوض می شدند و در آن غسل می کردند و از آب آن برای برکت می خوردند و بالای آن نماز می خواندند و دعا می کردند و دعای آنان مستجاب می شد و آن چشمه الآن معروف به چشمه «کهلان» است که تا امروز مردم

ص:270

از برکات آن استفاده می کنند.

برکات امام علیه السلام در مسیر نیشابور به خراسان

(1)1- علاّمه مجلسی در بحار، از عیون، از ابوالصلت هروی نقل نموده که گوید: چون حضرت رضا علیه السلام از نیشابور به سوی خراسان حرکت کردند و نزدیک قریه حمراء رسیدند به آن حضرت گفته شد: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! وقت ظهر رسیده است، آیا نماز نمی خوانید؟

پس آن حضرت پیاده شدند و فرمودند: «برایم آب بیاورید.» گفته شد: آب همراه ما نیست. امام علیه السلام با دست مبارک زمین را گود نمودند و آب از آن جوشید و آن حضرت و همراهان از آن وضو گرفتند و اثر آن تا کنون باقی است.

ص:271


1- (1)خروجه علیه السلام من نیسابور الی طوس و منها الی مرو1- البحار عن العیون: تمیم القرشیّ، عن أبیه، عن أحمد الانصاری، عن الهرویِّ قال: لمّا خرج الرِّضا علیُ بن موسی علیه السلام من نیسابور الی المأمون فبلغ قرب القریة الحمراء قیل له: یابن رسول اللّه قد زالت الشمس أفلا تصلّی فنزل علیه السلام فقال: ائتونی بماء فقیل: ما معنا ماء فبحث علیه السلام بیده الارض فنبع من الماء ما توضّأ به هوومن معه و أثره باق الی الیوم، فلمّا دخل سناباد أسند الی الجبل الّذی ینحت منه القدور فقال: اللهمَّ انفع به و بارک فیما یجعل و فیما ینحت منه ثمَّ أمر علیه السلام فنحت له قدور من الجبل، و قال: لا یطبخ ما آکله الاّ فیها، و کان علیه السلام خفیف الاکل،قلیل الطعم، فاهتدی النّاس الیه من ذلک الیوم و ظهرت برکة دعائه علیه السلام فیه.

سپس گوید: و چون به سناباد رسیدند پشت مبارک خود را به آن کوهی که الان از سنگ آن ظروف سنگی تهیه می کنند دادند و فرمودند: «خدایا، این کوه را سودمند گردان و در آنچه از آن ساخته می شود برکت قرار ده.» سپس دستور دادند ظرف هایی از آن کوه تراشیدند و فرمودند: «غذای مرا جز در این ظرف ها طبخ نکنند.» راوی این حدیث می گوید: آن حضرت غذای کم و سبک میل می کرد و از آن زمان تاکنون به برکت دعای امام علیه السلام مردم از آن کوه ظرف هایی تهیه می کنند و برکت دعای آن حضرت در آنها ظاهر است.

(1)ابوالصلت هروی می گوید: سپس امام علیه السلام داخل خانه حمیدبن قحطبه طائی

شدند و چون به قبّه هارونیه وارد گردیدند با دست مبارک در کنار قبر هارون خطی کشیدند و فرمودند:«این محل قبر من است و من در آن مدفون خواهم شد و زود باشد که خداوند این مکان را محل رفت وآمد شیعیان و دوستان من قرار دهد.»

سپس فرمود: «به خدا سوگند، احدی از شیعیان و دوستان من در اینجا مرا زیارت نمی کند و بر من سلام نمی دهد جز آن که مغفرت و رحمت الهی به وسیله شفاعت ما اهل بیت برای او واجب خواهد شد.»

ص:272


1- (2)ثمَّ دخل دار حمیدبن قحطبة الطائیِّ و دخل القبّة الّتی فیها قبر هارون الرشید ثمَّ خطَّ بیده الی جانبه ثُمَّ قال: هذه تربتی، و فیها اُدفن، و سیجعل اللّه هذا المکان مختلف شیعتی و أهل محبّتی، و اللّه ما یزورنی منهم زائر و لا یسلّم علیَّ منهم مسلّم، الاّ وجب له غفران اللّه و رحمته بشفاعتنا أهل البیت. ثمَّ استقبل القبلة و صلّی رکعات و دعا بدعوات فلمّا فرغ سجد سجدة طال مکثه فأحصیت له فیها خمسمائة تسبیحة ثمَّ انصرف. (العیون ج 2/136 البحار ج 49/125).

سپس امام علیه السلام در آن محل رو به قبله ایستاد و نماز و دعا خواند و چون فارغ شد به سجده رفت و سجده او طولانی گردید و من از آن حضرت پانصد ذکر تسبیح شنیدم تا از سجده فارغ شد.

(1)2- در همان کتاب، از احمدبن عبید نقل شده که گوید: از جدّه خود شنیدم که می گفت: از پدرم شنیدم که گفت: چون علیّ بن موسی علیهما السلام در ایام خلافت مأمون به نیشابور وارد شد من در آن ایام آماده خدمت آن حضرت و انجام امور او شدم و چون به طرف مرو و خراسان حرکت نمود او را تا سرخس مشایعت نمودم و چون از سرخس خارج گردید باز من او را مشایعت نمودم و چون به اندازه مرحله ای از سرخس گذشت سر مبارک خود را از محمل خارج نمود و فرمود: «به سلامت به محل خود باز گرد، همانا من برای امر واجبی حرکت نموده ام و نیاز به مشایعت ندارم.»

(2)احمدبن عبید می گوید: عرض کردم: شما را به حق رسول خدا صلی الله علیه و آله و

ص:273


1- (1)2- و فیه عن العیون: أبونصر أحمدبن الحسین بن أحمدبن عبید الضّبی، عن أبیه قال: سمعت جدَّتی یقول: سمعت أبی یقول: لمّا قدم علیُ بن موسی الرّضا بنیشابور أیّام المأمون قمت فی حوائجه و التصرّف فی أمره مادام بها، فلمّا خرج الی مرو شیّعته الی سرخس، فلمّا خرج من سرخس أردت أن اشیّعه الی مرو، فلمّا سار مرحلة أخرج رأسه من العماریة و قال لی: یا اباعبداللّه انصرف راشدا فقد قمت بالواجب و لیس للتشییع غایة.
2- (1)قال قلت: بحقِّ المصطفی و المرتضی و الزهراء لمّا حدَّثتنی بحدیث تشفّینی به حتّی أرجع فقال: تسألنی الحدیث، و قد اخرجت من جوار رسول اللّه صلی الله علیه و آله لا أدری الی ما یصیر أمری، قال قلت: بحقِّ المصطفی و المرتضی و الزهراء لمّا حدَّثتنی بحدیث تشفّینی به حتّی أرجع، فقال: حدَّثنی أبی عن جدِّی أنّه سمع أباه یذکر أنّه سمع أباه یقول: سمعت أبی علیّ بن أبی طالب علیه السلام یذکر أنّه سمع النبیَّ صلی الله علیه و آله یقول: قال اللّه عزَّوجلَّ: لا اله الاّ اللّه اسمی، من قاله مخلصا من قلبه دخل حصنی و من دخل حصنی أمن عذابی. قال الصدوق رحمه اللّه: الاخلاص أن یحجزه هذا القول عمّا حرَّم اللّه عزَّوجلَّ. (العیون ج 2/137 البحار ج 49/126)

امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا[سوگند می دهم،] برای من حدیثی بیان کنید تا دل من شفا یابد و باز گردم. حضرت رضا علیه السلام فرمود: «از من حدیث می خواهی در حالی که مرا از جوار رسول خدا صلی الله علیه و آله بیرون برده اند و نمی دانم امر من به کجا خواهد انجامید؟!» احمدبن عبید می گوید: عرض کردم: شما را به حق رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا علیه السلام [سوگند می دهم، [حدیثی برای من بخوانید که قلب من شفا یابد و بازگردم. پس امام علیه السلام فرمود: «پدرم، از جدم، از پدرانم، از امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام نقل نمود و آن حضرت فرمود: از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که خداوند عزّوجلّ فرمود: لااله الاّ اللّه نام من است، هرکس] آن را [از روی اخلاص و قلب خود بگوید داخل در حصن من شده است و هر کس در حصن من داخل شود از عذاب من ایمن خواهند بود.» مرحوم صدوق در پایان این حدیث می گوید: اخلاص آن این است که «لا اله الاّ اللّه» او را از محرمات الهی باز دارد.

ص:274

متن دیگری از حدیث سلسلة الذهب

اشاره

متن دیگری از حدیث سلسلة الذهب (1)در کتاب بحار، از کشف الغمّه، از محمّدبن ابی سعید نقل شده که گوید:

صاحب کتاب تاریخ نیشابور در کتاب خود نقل کرده که علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام در آن سفری که به خراسان رفت و به فیض شهادت رسید چون داخل نیشابور شد بر استر شهبایی که مزیّن به نقره بود سوار شد و چون در مسیر خود به بازار رسید. ابوذرعه و محمّدبن اسلم که حافظان حدیث بودند خدمت آن حضرت رسیدند و گفتند:

شما سیّد فرزند سیّد و امام فرزند امامان و سلاله پاک و مرضی خدا و فرزند خالص رسول خدا صلی الله علیه و آله هستید. شما را به حق پدران پاک و گرامی خود [سوگند

ص:275


1- (2)متن حدیث سلسلة الذهب بنقلٍ آخر فی البحار عن کشف الغمّة: نقلت من کتاب لم یحضرنی الآن اسمه ما صورته: حدَّث المولی السعید امام الدّنیا عماد الدِّین محمّدبن أبی سعیدبن عبدالکریم الوزَّان فی محرَّم سنة ستّ و تسعین و خمسمائة قال: أورد صاحب کتاب تاریخ نیشابور فی کتابه أنَّ علیَ بن موسی الرِّضا علیه السلام لمّا دخل الی نیشابور فی السفرة الّتی فاض فیها بفضیلة الشهادة کان فی مهدٍ علی بغلة شهباء علیها مرکب من فضّة خالصة، فعرض له فی السوق الامامان الحافظان للاحادیث النبویّة أبو زرعة و محمّدبن أسلم الطوسیُّ رحمهما اللّه فقالا: أیّها السیّدابن السادة، أیّها الامام و ابن الائمة أیّها السلالة الطاهرة الرضیّه، أیّها الخلاصة الزاکیة النّبویّة بحقِّ آبائک الا طهرین و أسلافک الاکرمین الاّ أریتنا وجهک المبارک المیمون، و رویت لنا حدیثا عن آبائک عن جدِّک، نذکرک به.

می دهیم، [جمال مبارک و میمون خود را به ما نشان دهید و حدیثی از پدران خود برای ما نقل کنید تا ما به یاد شما باشیم و شما را از یاد نبریم.(1)پس حضرت رضا علیه السلام استر خود را نگاه داشت و پرده محمل را کنار زد و چشمان مسلمانان را به جمال نورانی و مبارک خود روشن نمود. در آن حال، مردم، به ترتیب، همگی مقابل آن امام علیه السلام قیام نموده بودند و چون جمال مبارک امام علیه السلام را که مانند جدش رسول خدا صلی الله علیه و آله بود مشاهده کردند بعضی از شوق گریه کردند و بعضی فریاد زدند و بعضی لباس خویش را پاره نمودند و بعضی در خاک غلطیدند و بعضی افسر مرکب آن حضرت را بوسه زدند و بعضی سرهای خود را بالا نموده و به محمل آن نور الهی چشم دوخته بودند و همین گونه بود تا ظهر شد و اشک مردم از شوق آن امام مانند نهر جاری بود و صداها در سینه ها حبس شده بود و علما و قضات شهر فریاد برآوردند:(2)ای مردم!گوش فرا دهید و توجه کنید! و رسول خدا صلی الله علیه و آله را نسبت به عترت او

ص:276


1- (1)فاستوقف البغلة، و رفع المظلّة، و أقرَّ عیون المسلمین بطلعته المبارکة المیمونة، فکانت ذؤابتاه کذوابتی رسول اللّه صلی الله علیه و آله و النّاس علی طبقاتهم قیام کلّهم و کانوا بین صارخ وباک و ممزِّق ثوبه، و متمرِّغ فی التراب، و مقبِّل حزام بغلته و مطوِّل عنقه الی مظلّة المهد، الی أن انتصف النهار، و جرت الدُّموع کالانهار و سکنت الاصوات، و صاحت الائمّة و القضاة:
2- (1)معاشر النّاس اسمعوا وعوا، و لا تؤذوا رسول اللّه فی عترته، و أنصتوا فأملی صلوات اللّه علیه هذا الحدیث وعدّ من المحابر أربع و عشرون ألفا سوی الدُّوی(الدّوّی: الصوت الخفیف کصوت النحل). و المستملی أبوزرعة الرازیُّ و محمّدبن أسلم الطوسیّ رحمهمااللّه فقال علیه السلام :

آزار ندهید!(1)پس حضرت رضا علیه السلام حدیث ذیل را املا و قرائت نمود و شمرده شد؛ در آن جلسه بیست و چهار هزار دوات و قلم آماده گردید. و ابوذرعه رازی و محمّدبن اسلم طوسی رحمهمااللّه گیرنده و نویسنده این حدیث بودند. آن گاه حضرت رضا علیه السلام فرمود: «پدرم موسی بن جعفر، از جعفربن محمّد، از محمّدبن علی، ازعلیّ بن الحسین، از حسین بن علی، شهید کربلا از امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب، شهید سرزمین کوفه علیه السلام و او از پسر عمّ خود رسول خدا صلی الله علیه و آله و آن حضرت از جبرئیل علیه السلام نقل نمود که گفت: شنیدم از پروردگار ربّ العزّه سبحانه و تعالی - که فرمود: کلمه لااله الاّاللّه قلعه امن من است هر کس آن را [از روی ایمان [بگوید داخل قلعه امن من خواهد شد و هر کس داخل قلعه امن شود از عذاب من ایمن خواهد بود.»(2)سپس فرمود: «خداوند و جبرئیل و رسول اللّه صلی الله علیه و آله و امامان علیهم السلام راست گفتند.»

ص:277


1- (2)حدَّثنی أبی موسی بن جعفر الکاظم، قال: حدَّثنی أبی جعفربن محمّد الصّادق قال: حدَّثنی أبی محمّدبن علیِّ الباقر، قال: حدَّثنی أبی علیّ بن الحسین زین العابدین، قال: حدَّثنی أبی الحسین بن علیّ شهید أرض کربلا قال: حدَّثنی أبی امیرالمؤمنین علیُ بن أبی طالب شهید أرض الکوفة، قال: سمعت ربَّ العزَّة سبحانه و تعالی یقول: «کلمة لا اله الاّ اللّه حصنی فمن قالها دخل حصنی و من دخل حصنی أمن من عذابی.» صدق اللّه سبحانه، و صدق جبرئیل علیه السلام و صدق رسول اللّه و الائمة علیهم السلام.
2- (3)قال الاستاذ أبوالقاسم القشیریُّ انَّ هذا الحدیث بهذا السند بلغ بعض امراء السامانیّة فکتبه بالذَّهب و أوصی أن یدفن معه فلمّامات رئی فی المنام فقیل: ما فعل اللّه بک؟ فقال: غفراللّه لی بتلفّظی بلا اله الاّ اللّه و تصدیقی محمّدا رسول اللّه مخلصا و أنّی کتبت هذا الحدیث بالذَّهب تعظیما و احتراما (کشف الغمة ج 3/144 البحار ج 49/127)

راوی حدیث می گوید: استاد ابوالقاسم قشیری گفت: چون این حدیث، با این اسناد، به دست یکی از امرای سامانی رسید آن را با طلا نوشت و وصیت نمود که آن را درکفن او قرار دهند و چون از دنیا رفت کسی او را در خواب دید و به او گفت: خداوند با تو چه کرد؟ او گفت: خداوند مرابه واسطه گفتن «لا اله الاّ اللّه» و تصدیق رسول خدا صلی الله علیه و آله با اخلاص و احترام و نوشتن این حدیث با آب طلا بخشید.

علت پذیرفتن ولایت عهدی مأمون از سوی امام علیه السلام

(1)1- علاّمه مجلسی در کتاب بحار، از کشف الغمّه نقل نموده که بیعت مردم با حضرت رضا علیه السلام به امر مأمون الرشید برای ولایت عهدی در اول ماه رمضان سال دویست و یک هجری قمری بوده است.

(2)2- در همان کتاب، از عیون و امالی، از ابوالصلت هروی نقل شده که گوید:

ص:278


1- (1)ولایة العهد و العلّة فی قبوله علیه السلام لها1- البحار عن کشف الغمّة: فی أوَّل شهر رمضان سنة احدی و مائتین کانت البیعة للرّضا صلوات الله علیه (کشف الغمة ج 3 ص 171 البحار ج 49/128).
2- (2)2- فی البحار عن العیون و الامالی: الحسین بن ابراهیم بن تاتانه، عن علیِ بن ابراهیم، عن أبیه، عن أبی الصّلت الهروی قال: انَّ المأمون قال للرِّضا علیِ بن موسی علیه السلام : یابن رسول اللّه قد عرفت فضلک و عملک و زهدک و ورعک و عبادتک و أراک أحقَّ بالخلافة منّی فقال الرِّضا علیه السلام : بالعبودیّة عزَّوجلّ أفتخر و بالزهد فی الدّنیا أرجو النجاة من شرِّ الدُّنیا و بالورع عن المحارم أرجو الفوز بالمغانم و بالتواضع فی الدُّنیا أرجو الرفعة عنداللّه عزَّوجلّ.

مأمون به حضرت رضا علیه السلام گفت: ای فرزند رسول خدا! من فضیلت و علم و زهد و تقوا و ورع و عبادت شما را شناختم و شما را به خلافت سزاوارتر از خود دانستم.

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «من به عبادت خداوند افتخار می کنم و با زهد در دنیا به نجات از شر دنیا امید دارم و با ورع و تقوای از محارم به ثواب خدا امید دارم چو با تواضع و فروتنی در دنیا به عزت و رفعت نزد خداوند امید دارم.»

(1)مأمون گفت: من معتقدم که خود را از خلافت عزل کنم و خلافت را برای

شما واگذارم و با شما بیعت کنم.

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «اگر این خلافت حق تو است و خداوند آن را برای تو قرار داده است تو حق نداری خود را از آن خلع کنی و لباسی که او به اندام تو پوشانده به دیگری واگذاری و اگر خلافت حق تو نیست و حق دیگری است چگونه می خواهی حق دیگری را به من واگذاری؟» مأمون گفت: ای فرزند رسول

ص:279


1- (3)فقال له المأمون: فانّی قد رأیت أن أعزل نفسی عن الخلافة، و أجعلها لک و ابایعک فقال له الرِّضا علیه السلام ان کانت هذه الخلافة لک و جعلها اللّه لک فلا یجوز أن تخلع لباسا ألبسکه اللّه و تجعله لغیرک و ان کانت الخلافة لیست لک فلا یجوز لک أن تجعل لی ما لیس لک فقال له المأمون: یابن رسول اللّه لابدَّ لک من قبول هذا الامر فقال: لست أفعل ذلک طائعا أبدا فما زال یجهد به أیّاما حتّی یئس من قبوله، فقال علیه السلام له: فان لم تقبل الخلافة و لم تحبَّ مبایعتی لک فکن ولیَّ عهدی لتکون لک الخلافة بعدی.

خدا! چاره ای جز پذیرفتن آن نیست. امام علیه السلام فرمود: «من هرگز با میل خود آن را نخواهم پذیرفت.»

پس مأمون پیاپی اصرار می کرد تا این که از پذیرفتن امام علیه السلام مأیوس گردید و به آن حضرت گفت: اگر خلافت را نمی پذیری و دوست نمی داری که من با تو بیعت کنم باید ولیعهد من باشی تا بعد از من خلافت از آن تو باشد.

(1)حضرت رضا علیه السلام فرمود: «به خدا سوگند، پدرم، از پدرانش، از امیرالمؤمنین، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نمود که من قبل از تو از دنیا خواهم رفت و مظلومانه و به وسیله سمّ کشته خواهم شد و ملائکه آسمان و زمین برای من گریه خواهند کرد و من را در غربت در کنار هارون الرشید دفن خواهند نمود.»

پس مأمون گریه کرد و گفت: ای فرزند رسول خدا! چه کسی قدرت دارد تا من زنده هستم شما را بکشد و به شما اسائه ادب نماید؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «آگاه باش که اگر بخواهم بگویم چه کسی مرا می کشد می توانم بگویم.» مأمون گفت: ای فرزند رسول خدا! شما می خواهید با این سخن بار خود را سبک کنید و ولایت عهدی مرا نپذیرید تا مردم بگویند او در دنیا زاهد است؟

ص:280


1- (1)فقال الرِّضا علیه السلام : و اللّه لقد حدَّثنی أبی عن آبائه عن أمیرالمؤمنین عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله أنّی أخرج من الدّنیا قبلک مقتولاً بالسمِّ مظلوما تبکی علیَّ ملائکة السّماء و ملائکة الارض و ادفن فی أرض غربة الی جنب هارون الرَّشید فبکی المأمون ثمَّ قال له: یابن رسول اللّه و من الّذی یقتلک أو یقدر علی الاساءة الیک و أنا حیُّ؟ فقال الرِّضا علیه السلام : أما انّی لو أشاء أن أقول من الّذی یقتلنی لقلت فقال المأمون: یابن رسول اللّه أنّما ترید بقولک هذا التخفیف عن نفسک و دفع هذا الامر عنک، لیقول النّاس انّک زاهدٌّ فی الدُّنیا.

(1)حضرت رضا علیه السلام فرمود: «مقصود تو این است که با داخل کردن من در

حکومت، مردم بگویند: علیّ بن موسی از دنیا پرهیز ندارد بلکه دنیا از او پرهیز کرده است. نمی بینید که چگونه ولایت عهدی را به طمع خلافت پذیرفت؟»

پس مأمون خشمناک شد و گفت: شما همیشه با سخن خود مرا می آزارید و خود را از قدرت من در امان می دانید. به خدا سوگند، اگر ولایت عهدی مرا نپذیرید شما را مجبور به آن خواهم نمود و اگر انجام ندادید گردن شما را خواهم زد.

(2)حضرت رضا علیه السلام فرمود: «خداوند مرا نهی کرده که به دست خود خود را هلاک نمایم و اگر تو چنین چیزی را اراده کرده ای من ولایت عهدی را می پذیرم مشروط به آن که کسی را سرکار نیاورم و کسی را از کار برکنار نکنم و هیچ رسم و

ص:281


1- (2)فقال الرِّضا علیه السلام : و اللّه ما کذبت منذ خلقنی ربّی عزَّوجلّ و ما زهدت فی الدُّنیا للدُّنیا و انّی لا علم ما ترید، فقال المأمون: و ما أرید؟ قال: الامان علی الصّدق قال: لک الامان قال ترید بذلک أن یقول النّاس: انَّ علیَ بن موسی لم یزهد فی الدُّنیا بل زهدت الدُّنیا فیه ألا ترون کیف قبل ولایة العهد طمعا فی الخلافة، فغضب المأمون ثمَّ قال: انّک تتلقّانی أبدا بما أکرهه، و قد آمنت سطوتی فباللّه اقسم لئن قبلت ولایة العهد و الاّ أجبرتک علی ذلک فان فعلت و الاّ ضربت عنقک.
2- (1)فقال الرِّضا علیه السلام : قد نهانی اللّه عزَّوجلّ أن القی بیدی الی التهلکة، فان کان الامر علی هذا، فافعل ما بدالک و أنا أقبل ذلک علی أنّی لا اولّی أحدا و لا أعزل أحدا و لا أنقض رسما و لا سنّة و أکون فی الامر من بعید مشیرا فرضی منه بذلک و جعله ولیَّ عهده علی کراهة منه علیه السلام لذلک (علل الشرایع ج 1 ص 226، عیون أخبارالرّضا ج 2 ص 139، امالی الصدوق ص 68، البحار ج 49/128).

روشی را بر هم نزنم و از دور ناظر باشم و اگر مشورتی از من بشود پاسخ گویم.» پس مأمون به آن راضی شد و بدون رضایت امام آن حضرت را ولی عهد خود قرار داد.

(1)3- در همان کتاب، از عیون و امالی، از ریّان نقل شده که گوید: خدمت

حضرت رضا علیه السلام رسیدم و به آن حضرت گفتم: ای فرزند رسول خدا! مردم می گویند: شما چگونه با اظهار زهدتان ولایت عهدی مأمون را پذیرفتید؟

امام علیه السلام فرمود: خدا می داند که من از پذیرفتن آن کراهت داشتم و چون مرا بین پذیرفتن ولایت عهدی و کشته شدن مخیر کردند آن را بر کشته شدن مقدم داشتم.»

سپس فرمود: «آیا نمی دانند که یوسف علیه السلام پیامبر مرسل بود و ناچار شد برای پادشاه مصر خزانه داری کند و به عزیز مصر گفت: من را نگهبان خزاین زمین

ص:282


1- (2)3- و فیه عن العیون: الهمدانیُّ، عن علّی، عن أبیه، عن الرَّیّان قال: دخلت علی علیّ بن موسی الرِّضا علیه السلام فقلت له: یاابن رسول اللّه انَّ النّاس یقولون: انّک قبلت ولایة العهد مع اظهارک الزُّهد فی الدُّنیا؟ فقال علیه السلام : قد علم اللّه کراهتی لذلک فلمّا خیّرت بین قبول ذلک و بین القتل اخترت القبول علی القتل، ویحهم أما علموا أنَّ یوسف علیه السلام کان نبیّا رسولاً فلمّا دفعته الضرورة الی تولّی خزائن العزیز قال له: «اجعلنی علی خزائن الارض انّی حفیظٌ علیم» و دفعتنی الضّرورة الی قبول ذلک علی اکراه و اجبار بعد الاشراف علی الهلاک علی أنّی ما دخلت فی هذا الامر الاّ دخول خارج منه، فالی اللّه المشتکی و هو المستعان. (عیون اخبار الرّضا ج 2 ص 139 أمالی الصدوق ص 72 و هکذا اخرجه فی علل الشرائع ج 2 ص 227 و 228 و فی البحار ج 49/130.)

قرارده، همانا من دانا و نگهبان هستم؟ من نیز به ناچار بعد از اکراه و تهدید به قتل ولایت عهدی مأمون را پذیرفتم. لکن پذیرفتن من به معنای دخول در امور حکومت مأمون نیست و عملاً هیچ دخالتی در آن نخواهم نمود، شکوای خود را نزد خدا می برم و خود را در پناه او قرار می دهم.»

(1)4- در همان کتاب، از امالی، از یاسر خادم نقل شده که گوید: هنگامی که حضرت رضا علیه السلام ولایت عهدی مأمون را پذیرفت، من شاهد بودم که آن حضرت دست های خود را به طرف آسمان بلند نمود و فرمود: «خدایا» تو می دانی که مرا مجبور به این عمل نموده اند و من از آن کراهت داشتم. پس مرا مؤاخذه مکن، چنان که پیامبر و بنده خود یوسف را برای پذیرفتن ولایت مصر مؤاخذه نکردی.»

(2)5- در همان کتاب، از عیون، از حسن بن جهم و او از پدرش نقل نموده که گوید: مأمون چون بر منبر رفت و خواست با علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام بیعت کند به

مردم گفت: ای مردم! شما باید با علیّ بن موسی بن جعفربن علیّ بن حسین بن علیّ

ص:283


1- (1)4- و فیه عن الامالی: علیٌّ عن أبیه عن یاسر قال لمّا ولی الرِّضا علیه السلام العهد سمعته و قد رفع یدیه الی السّماء و قال: اللّهمَّ انّک تعلم أنّی مکره مضطرٌّ فلا تؤاخذنی کما لم تؤاخذ عبدک و نبیّک یوسف حین وقع الی ولایة مصر. (البحار ج 49/130)
2- (2)5- و فیه عن العیون: الحسین بن أحمد البیهقیُّ عن محمّدبن یحیی الصولی، عن الحسن ابن الجهم، عن أبیه قال: صعد المأمون المنبر لیبایع علیَ بن موسی الرِّضا علیه السلام فقال: أیّها النّاس جاءتکم بیعة علیِ بن موسی بن جعفربن محمّدبن علی بن الحسین بن علیِ بن أبی طالب علیهم السلام و اللّه لو قرأت هذه الاسماء علی الصمِّ و البکم لبرؤا باذن اللّه عزَّوجلّ. (عیون اخبار الرّضا ج 2 ص 147. البحار ج 49/130.)

بن ابی طالب علیهم السلام بیعت کنید. سپس گفت: به خدا سوگند، اگر این نام ها برای شفای کرها و گنگ ها خوانده شود به اذن خداوند شفا خواهند یافت.

(1)6- در همان کتاب، از عیون، از علیّ بن ابراهیم، از یاسر خادم و عده دیگری که اخبار سفر حضرت رضا علیه السلام را به خراسان یافته اند نقل شده که گویند:

چون هارون از دنیا رفت و مأمون به خلافت رسید، نامه ای به حضرت رضا علیه السلام نوشت و او را با اصرار دعوت نمود که از مدینه به خراسان برود. پس حضرت رضا علیه السلام عذرهایی را مطرح فرمودند و دعوت او را اجابت نکردند تا این که

ص:284


1- (1)6- و فیه عن العیون: الهمدانیُّ و المکتّب و الورّاق جمیعا عن علیّ بن ابراهیم قال: حدَّثنی یاسر الخادم لمّا رجع من خراسان بعد وفاة أبی الحسن الرِّضا علیه السلام بطوس بأخباره کلّها قال علیُ بن ابراهیم: و حدَّثنی الریّان بن الصّلت و کان من رجال الحسن بن سهل و حدَّثنی أبی عن محمّدبن عرفة و صالح بن سعید الراشدیّین کلُّ هؤلاء حدَّثوا بأخبار أبی الحسن علیه السلام و قالوا: لمّا انقضی أمر المخلوع، و استوی أمر المأمون، کتب الی الرّضا علیه السلام یستقدمه الی خراسان فاعتلَّ علیه الرّضا علیه السلام بعلل کثیرة فما زال المأمون یکاتبه و یسأله حتّی علم الرّضا علیه السلام أنّه لا یکفُّ عنه فخرج و أبو جعفر علیه السلام له سبع سنین فکتب الیه المأمون: لا تأخذ علی طریق الکوفة و قم، فحمل علی طریق البصرة، و الاهواز، و فارس حتّی وافی مرو. فلمّا وافی مرو عرض علیه المأمون ان یتقلّد الإمرة و الخلافة فابی الرضا علیه السلام فی ذلک و جرت فی هذا مخاطبات کثیرة و بقوا فی ذلک نحوا من شهرین کلّ ذلک یأبی علیه ابوالحسن علیّ بن موسی علیه السلام ان یقبل ما یعرض علیه. فلمّا أکثر الکلام و الخطاب فی هذا قال المأمون: فولایة العهد؟ فأجابه الی ذلک و قال له: علی شروط أسألکها، فقال المأمون: سل ما شئت قالوا: فکتب الرِّضا علیه السلام : انّی أدخل فی ولایة العهد علی أن لا آمر و لا أنهی و لا أقضی و لا أغیّر شیئا ممّا هو قائم و تعفینی عن ذلک کلّه. فأجابه المأمون الی ذلک و قبلها علی کلِّ هذه الشروط.

پیاپی مکاتبه نمود و امام علیه السلام فهمیدند که او دست بر نخواهد داشت. پس حضرت رضا علیه السلام به طرف خراسان حرکت نمود در حالی که حضرت جواد هفت سال بیشتر نداشت.

(1)مأمون به آن حضرت نوشته بود که از راه کوفه و قم حرکت نکند. از آن رو آن

حضرت را از راه بصره و اهواز و فارس حرکت دادند تا به مرو رسید. پس مأمون از او خواست که امارت و خلافت را به عهده گیرد لکن حضرت رضا علیه السلام امتناع نمود و سخنان زیادی بین آنان مبادله گردید و این مشاجره تا دو ماه طولانی شد و حضرت رضا علیه السلام از پذیرفتن خلافت خودداری می نمود. و چون سخن در این باب فراوان شد و نتیجه ای از آن حاصل نگردید، مأمون گفت: پس باید ولایت عهدی مرا

ص:285


1- (2)و دعا المأمون القوَّاد و القضاة و الشاکَریّه (الشاکریة جمع الشاکری معرب «چاکر» بالفارسیة و هو الاجیر و المستخدم.) و ولد العبّاس الی ذلک فاضطربوا علیه فأخرج أموالاً کثیرة و أعطی القوَّاد و أرضاهم الاّ ثلاثة نفر من قوَّاده أبوا ذلک: أحدهم الجلودیُّ و علیُ بن عمران و ابن مویس (ابو یونس خ، أبو مونس خ.) فانّهم أبوا أن یدخلوا فی بیعة الرّضا علیه السلام فحبسهم و بویع للرضا علیه السلام و کتب بذلک الی البلدان، و ضربت الدنانیر و الدراهم باسمه، و خطب له علی المنابر و انفق المأمون علی ذلک اموالا کثیرا. (البحار ج 49/134)

بپذیری.

امام علیه السلام [چون چاره ای ندید] فرمود: «با شرایطی می پذیرم.» مأمون گفت: هر شرطی می خواهی مطرح کن. پس حضرت رضا علیه السلام نوشتند: «من داخل در ولایت عهدی می شوم به شرط آن که امر و نهی و قضاوتی نکنم و چیزی را تغییر ندهم [و کم و زیاد نکنم].

پس مأمون پذیرفت و قواّد (نظامیان) و قضات و شاکریه (گارد سلطنتی) و بنی عباس را دعوت نمود که مراسم ولایت عهدی را رسما برگزار کند و چون عده ای با او به توافق نرسیدند و سخنان گوناگونی را گفتند. مأمون مال زیادی بین آنان پخش نمود و همه را راضی کرد جز سه نفر که راضی به ولایت عهدی حضرت رضا علیه السلام نشدند و آنان: جلودی، و علیّ بن عمران، و ابن مویس (ابویونس) بودند و مأمون آنان را حبس نمود و برای حضرت رضا علیه السلام از مردم بیعت گرفت و به تمام شهرها مکاتبه نمود و سکه های دینار و درهم را به نام آن حضرت مزیّن نمود و دستور داد گویندگان در سخنان خود آن را مطرح کنند و اموال فراوانی در این راه صرف نمود.

حرکت حضرت رضا علیه السلام برای نماز عید به امر مأمون

حرکت حضرت رضا علیه السلام برای نماز عید به امر مأمون (1)

یاسر خادم می گوید: پس از آن که مأمون از مردم برای حضرت رضا علیه السلام

ص:286


1- خروجه علیه السلام لصلاة العید کما کان یخرج رسول الله صلی الله علیه و آله و فیه بالاسناد المتقدم: فلمّا حضر العید بعث المأمون الی الرضا علیه السلام یسأله أن یرکب و یحضر العید و یخطب لتطمئنَّ قلوب النّاس، و یعرفوا فضله، و تقرَّ قلوبهم علی هذه الدَّولة المبارکة فبعث الیه الرّضا علیه السلام و قال: قد علمت ما کان بینی و بینک من الشروط فی دخولی فی هذا الامر، فقال المأمون: انّما ارید بهذا أن یرسخ فی قلوب العامّة و الجند و الشاکریّة هذا الامر فتطمئنّ قلوبهم و یقرّوا بما فضّلک اللّه تعالی به فلم یزل یرادُّه الکلام فی ذلک. فلمّا ألحَّ علیه قال: یاأمیرالمؤمنین ان أعفیتنی من ذلک فهو أحبُّ الیَّ و ان لم تعفنی خرجت کما کان یخرج رسول اللّه صلی الله علیه و آله و کما خرج أمیرالمؤمنین علیُ بن أبی طالب علیه السلام قال المأمون: اخرج کما تحبُّ و أمر المأمون القوَّاد و النّاس أن یبکّروا الی باب أبی الحسن علیه السلام فقعد النّاس لابی الحسن علیه السلام فی الطرقات و السطوح من الرِّجال و النساء و الصّبیان و اجتمع القوَّاد علی باب الرِّضا علیه السلام . فلمّا طلعت الشمس قام الرِّضا علیه السلام فاغتسل و تعمّم بعمامة بیضاء من قطن و ألقی طرفا منها علی صدره و طرفا بین کتفیه و تشمّر ثمَّ قال لجمیع موالیه: افعلوا مثل ما فعلت ثمَّ أخذ بیده عکازة و خرج و نحن بین یدیه و هو حافٍ قد شمّر سراویله الی نصف الساق و علیه ثیاب مشمّرة. فلمّا قام و مشینا بین یدیه رفع رأسه الی السماء و کبّر أربع تکبیرات فخیّل الینا أنَّ الهواء و الحیطان تجاوبه و القوَّاد و النّاس علی الباب قد تزیّنوا و لبسوا السلاح و تهیّؤا بأحسن هیئة فلمّا طلعنا علیهم بهذه الصورة حفاة قد تشمّرنا و طلع الرّضا وقف وقفةً علی الباب و قال: «اللّه أکبر اللّه أکبر اللّه أکبر علی ما هدانا اللّه أکبر علی ما رزقنا من بهیمة الانعام و الحمدللّه علی ما أبلانا» و رفع بذلک صوته و رفعنا أصواتنا. فتزعزعت مرو من البکاء و الصیاح فقالها: ثلاث مرّات فسقط القوَّاد عن دوابّهم و رموا بخفافهم، لمّا نظروا الی أبی الحسن علیه السلام و صارت مرو ضجّة واحدة و لم یتما لک النّاس من البکاء و الضجّة. فکان أبوالحسن علیه السلام یمشی و یقف فی کلّ عشرة خطوات وقفةً یکبّر اللّه أربع مرَّات فیتخیّل الینا أنَّ السماء و الارض و الحیطان تجاوبه، و بلغ المأمون ذلک فقال له الفضل بن سهل ذوالرئاستین: یا أمیرالمؤمنین ان بلغ الرِّضا المصلّی علی هذا السبیل افتتن به النّاس فالرأی أن تسأله أن یرجع، فبعث الیه المأمون فسأله الرُّجوع فدعا أبوالحسن علیه السلام بخفّه فلبسه و رجع (عیون اخبار الرّضا ج 2 ص 149-151 البحار ج 49/135.)

بیعت گرفت و روز عید [قربان] فرا رسید، از آن حضرت درخواست نمود که برای نماز عید به مصلّی برود و نماز عید را اقامه نماید و مردم خطبه آن بزرگوار را بشنوند و دل ها مطمئن گردد و مقام او را بشناسند و دولت او تثبیت شود.

پس حضرت رضا علیه السلام به او پیغام داد: طبق آن شرایطی که بین من و تو برای پذیرفتن ولایت عهدی بود تو باید مرا معذور بداری.»

مأمون گفت: این عمل برای آرامش و ثبات دل های مردم و سربازان و چاکران است که قلب های آنان مطمئن گردد و همه به مقام و فضل شما اقرار کنند.

ص:287

مأمون پیاپی این درخواست را می کرد و امام علیه السلام رد می نمود و چون مأمون بر حرف خود اصرار نمود، امام علیه السلام فرمود: «اگر مرا از این کار معاف بداری بهتر است و اگر معاف نمی داری من همانند جدّم رسول خدا صلی الله علیه و آله و پدرم امیرالمؤمنین علیه السلام برای نماز خارج خواهم شد.»

مأمون گفت: به هر کیفیت که دوست دارید حرکت کنید. سپس مأمون به همه سپاهیان و مردم دستور داد که اول صبح به طرف خانه آن حضرت بروند. پس مردم صبح عید در اطراف خانه امام علیه السلام جمع شدند و راه ها و بام ها از مرد و زن و بچه و

بزرگ پر شد و سپاهیان مأمون بر در خانه آن حضرت اجتماع کردند و چون خورشید طلوع نمود امام علیه السلام برخاست و غسل نمود و عمامه سفیدی از پنبه بر سر نهاد و یک طرف آن را روی سینه مبارک قرار داد و طرف دیگر را به پشت انداخت و لباس خود را جمع نمود و به دوستان خود فرمود چنین کنند.

سپس عصایی به دست گرفت و لباس خود را تا ساق بالا زد و با پای برهنه خارج گردید و چون همه مردم اطراف او حرکت کردند سر مبارک به طرف آسمان نمود و چهار تکبیر گفت که ما فکر کردیم که هوا و در دیوار با او تکبیر می گویند. سپس بر در خانه خود توقف نمود و در حالی که همه ما مانند آن حضرت پاهای خود را برهنه کرده بودیم، با صدای بلند فرمود:

«أللّه اکبرُ، أللّه اکبرُ، أللّه اکبرُ علی ما هدانا، أللّه اکبر علی ما رزقنا من بهیمة

ص:288

الأنعام و الحمدللّه علی ما ابلانا» ما نیز همراه او صدای خود را بلند کردیم. پس «مرو» یکباره از گریه و صدای تکبیر لرزان شد و چون سه مرتبه این تکبیرات تکرار شد، لشکریان مأمون نیز از مرکب های خود پیاده شدند و چکمه های خود را دور انداختند و مرو یکپارچه پر از ضجّه شد و مردم نمی توانستند از گریه و ضجّه خودداری کنند.

حضرت رضا علیه السلام در هر ده قدم توقف می نمود و چهار مرتبه تکبیر می گفت و به نظر می رسید که آسمان و زمین و در و دیوار با او تکبیر می گویند. هنگامی که این خبر به گوش مأمون رسید، سهل بن ذوالریاسین به مأمون گفت: ای امیرالمؤمنین! اگر حضرت رضا با این وضعیت به مصلّی برسد مردم شیفته او می شوند [و جایی برای تو نمی ماند] و من صلاح می دانم بگویید او برگردد و نماز عید را اقامه نکند.

ص:289

مأمون نیز کسی را فرستاد و از امام علیه السلام خواست که باز گردد. پس امام علیه السلام از همان جا کفش های خود را طلب نمود و پوشید و به خانه خود بازگشت.

اجابت دعای حضرت رضا علیه السلام

(1)1- علاّمه مجلسی در کتاب بحار، از عیون، از بعضی از اصحاب نقل نموده که گویند: ابن ابی سعید مکاری بر حضرت رضا علیه السلام وارد شد و به آن حضرت گفت: آیا مقام شما به جایی رسیده که همانند پدر خود ادعای امامت کنید؟!

حضرت رضا علیه السلام به او فرمود: «چه می گویی؟ خدا نور تو را خاموش کند و فقر و تنگدستی را وارد خانه تو نماید! آیا نمی دانی که خداوند عزّ و جلّ به عمران وحی نمود که من فرزند پسری به تو خواهم داد. پس مریم را به او داد و به مریم عیسی را

ص:290


1- (1)استجابة دعواته علیه السلام1- البحار عن عیون: أبی و ابن الولید معا، عن محمّد العطّار و أحمدبن ادریس معا عن الاشعریَّ، عن ابن هاشم، عن داودبن محمّد النهدی، عن بعض أصحابنا قال: دخل ابن أبی سعید المکاریّ علی الرّضا علیه السلام فقال له: أبلغ اللّه من قدرک أن تدَّعی ما ادَّعی أبوک؟ فقال له: مالک أطفأاللّه نورک و أدخل الفقر بیتک أما علمت أنَّ اللّه عزَّوجلَّ أوحی الی عمران علیه السلام أنّی واهب لک ذکرا، فوهب له مریم، و وهب لمریم عیسی علیه السلام فعیسی من مریم و مریم من عیسی و عیسی و مریم علیهما السلام شی ء واحد و أنا من أبی و أبی منّی و أنا و أبی شی ء واحد، فقال له ابن أبی سعید: فأسألک عن مسألة؟ فقال: لا اخالک تقبل منّی و لست من غنمی، و لکن هلمّها.

عطا نمود؟ پس عیسی از مریم و مریم از عیسی است [که به طفیل او به وجود آمده است] و عیسی و مریم در حقیقت یک چیز هستند [که آنان را خدابه عمران عطا نموده] و من نیز از پدر خود هستم و پدرم از من است و من و پدرم شی ء واحد می باشیم.» ابن ابی سعید گفت: سؤالی دارم. امام علیه السلام فرمود: «گر چه تو از پیروان ما نیستی و گمان نمی کنم چیزی را از من بپذیری، لکن سؤال خود را بگو.»

(1)ابن ابی سعید گفت: مردی نزدیک مرگ خود گفته است: «غلام و کنیزهای قدیمی خود را آزاد نمودم»، معنای قدیم چیست و چه باید کرد؟

امام علیه السلام فرمود: «آری، خداوند در قرآن فرموده: (حتّی عاد کالعرجون القدیم) [یعنی تا وقتی که ماه باز گردد و همانند شاخه خشکیده قدیمی خرما منحنی شود و شاخه خرما شش ماه خشکیده می شود] بنابراین غلام و کنیزهایی که شش ماه در ملک او بوده اند آزاد می شوند.»

راوی حدیث می گوید: این شخص بعد از آن فقیر شد به طوری که غذای یک شب خود را نداشت و سپس از دنیا رفت.

(2)2- در همان کتاب، از عیون، با سند خود، از ابراهیم بن هاشم از هروی نقل

ص:291


1- (1)فقال: رجل قال عند موته: کلُّ مملوک لی قدیم فهو حرٌّ لوجه اللّه عزَّوجلَّ فقال: نعم، انَّ اللّه تبارک و تعالی یقول: فی کتابه «حتّی عاد کالعرجون القدیم» (یس، 39) فما کان من ممالیکه أتی له ستّة أشهر فهو قدیم حرٌّ. قال: فخرج الرَّجل فافتقر حتّی مات، و لم یکن عنده مبیت لیلة، لعنه اللّه. (البحار ج 49/81 العیون ج 1/308)
2- (2)2- و فیه عن العیون: الوَّراق و المکتّب و حمزة العلویُّ و الهمدانیُّ جمیعا، عن علیّ عن أبیه، عن الهرویِّ و حدَّثنا جعفربن نعیم بن شاذان، عن أحمدبن ادریس، عن ابراهیم بن هاشم عن الهرویّ قال: رفع الی المأمون أنَّ أباالحسن علیَ بن موسی الرِّضا علیه السلام یعقد مجالس الکلام، و النّاس یفتتنون بعلمه، فأمر محمّدبن عمرو الطوسیَّ حاجب المأمون فطّرد النّاس عن مجلسه و أحضره، فلمّا نظر الیه زبره و استخفَّ به فخرج أبوالحسن الرّضا علیه السلام من عنده مغضبا و هو یدمدم بشفتیه و یقول: و حقِّ المصطفی و المرتضی و سیّدة النساء لاستنزلنَّ من حول اللّه عزَّوجلَّ بدعائی علیه ما یکون سببا لطرد کلاب أهل هذه الکورة ایّاه و استخفافهم به، و بخاصّته و عامّته. ثمَّ انّه علیه السلام انصرف الی مرکزه و استحضر المیضأة و توضّأ و صلّی رکعتین وقنت فی الثانیة فقال:

شده که گوید: به مأمون خبر دادند که حضرت رضا علیه السلام مجالس درس معارف تشکیل می دهد و مردم شیفته علم او شده اند پس مأمون به محمّد بن عمرو طوسی که حاجب او بود دستور داد تا مردم را از گرد آن حضرت متفرق کند و سپس آن بزرگوار را احضار نمود و به آن حضرت توهین و استخفاف نمود. پس حضرت رضا علیه السلام از نزد مأمون خارج گردید در حالی که خشم نموده و لب های مبارک را حرکت می داد و می فرمود:

«به حق [جدم] محمّد مصطفی و علی مرتضی و [جدّه ام [فاطمه زهرا علیهم السلام با نفرین خود مأمون را به ذلّت و خفّت خواهم کشاند که این سگ هایی که در این منطقه گرد او جمع شده اند او را رها کنند و به او و مخصوصین و غیر مخصوصین او خواری و ذلّت بدهند.»

(1)سپس امام علیه السلام به منزل خود باز گشت و آب طلب نمود و وضو گرفت و دو

ص:292


1- (1)أللّهُمَّ یا ذا القُدرَةِ الجامِعَةِ، وَ الرَّحْمَةِ الْواسِعَةِ، وَ الْمِنَنِ الْمُتَتابِعَةِ وَ الْآلاء الْمُتَوالِیَةِ، وَ الاَیادی الْجَمیلَةِ، وَ الْمَواهِبِ الْجَزیلَةِ، یا مَنْ لا یُوصَفُ بِتَمْثیلٍ، وَ لا یُمَثَّلُ بِنَظیرٍ، وَ لا یُغْلَبُ بِظَهیرٍ، یا مَنْ خَلَقَ فَرَزَقَ، وَ ألْهَمَ فَأَتْقَنَ، وَ احْتَجَّ فَأَبْلَغَ، وَ عَلا فَارْتَفَعَ، وَ قَدَّرَ فَأَحْسَنَ وَ صَوَّرَ فَأَتْقَنَ، وَ احْتَجَ فَأَبْلَغَ و أنْعَمَ قَأَسْبَغَ، وَ أَعطی فَأَجْزَلَ یا مَنْ سَما فِی الْعِزِّ فَفاتَ؟(ففاق) خَواطِرَ الْأَبْصارِ، وَدَنا فی اللّطْفِ فَجازَ هَو اجِسَ الْأَفکارِ، یا مَن تَفَرَّدَ بَالْمُلْکِ فَلا نِدَّلَهُ فی مَلَکُوتِ سُلْطانِه، وَ تَوَحَّدَ بِالْکِبْریاء فَلا ضِدَّ لَهُ فی جَبَروتِ شَأنِه، وَ حَسَرَتْ دُونَ إِدْراک عَظَمَتِهِ خَطائِفُ أَبْصارِ الْأَنامِ، یا عالِمَ خَطَراتِ قُلُوبِ الْعالَمینَ، وَ یا شاهِدَ لَحَظاتِ أَبصارِ النّاظِرینَ، یامَنْ عَنَتِ اِلْوُجُوهُ لَهِیْبَتِه، وَ خَضَعَتِ الرِّقابُ لِجَلالَتِه، وَ وَجِلَتِ الْقُلُوبُ مِنْ خیفَتِهِ وَ ارْتَعَدَتِ الْفَرائصُ مِنْ فَرَقِه یا بَدی ءُ یا بَدیعُ یا قَویُّ یا مَنیعُ یا عَلِیُّ یا رَفیع، صَلِّ عَلی مَنْ شَرَّفَتِ الصَّلوةُ بِالصَّلوةِ عَلَیْهِ، وَ انْتَقِمْ لی مِمَّن ظَلَمَنی، وَ اسْتَخَفَّ بی وَ طَرَّدَ الشِّیعَةَ عنْ بایی، وَ أَذقْهُ مَرارَةَ لذُّلِّ وَ الْهَوانِ کما أَذا قَنیها، وَ اجْعَلْهُ طَریدَ الْأَرْجاسِ، وَ شَریدَ الاَنْجاسِ.

رکعت نماز خواند و در قنوت رکعت دوم آن این دعا را قرائت نمود: اللّهمّ یاذا القدرة الجامعة...

(1)ابوالصلت هروی می گوید: هنوز دعای مولای من تمام نشده بود که زلزله ای

ص:293


1- (2)قال أبوالصلت عبدالسلام بن صالح الهرویُّ: فما استتّم مولای علیه السلام دعاءه حتّی وقعت الرَّجفة فی المدینة و ارتجَّ البلد، و ارتفعت الزَّعفة و الصیحة و استفحلت النعرة، و ثارت الغبرة، و هاجت القاعة، فلم ازایل مکانی الی أن سلّم مولای علیه السلام فقال لی: یا أباالصلت اصعد السطح فانّک ستری امرأة بغیّة عثّة رَثَّة، مهیّجة الاشرار، متّسخة الاطمار یسمّیها أهل هذه الکورة سمّانة، لغباوتها و تهتّکها قد أسندت مکان الرُّمح الی نحرها قصبا، و قد شدَّت وقایة لها حمراء الی طرفه مکان اللّواء، فهی تقود جیوش القاعة، و تسوق عساکر الطغام الی قصر المأمون و منازل قوَّاده.

در شهر افتاد و اوضاع دگرگون گردید و صدای صیحه و ناله بلند شد و غبار شهر را فرا گرفت و من از جای خود حرکت نکردم تا مولایم حضرت رضا علیه السلام سلام نماز خود را داد و سپس به من فرمود: «ای اباصلت! بر بالای بام برو تا یک زن آلوده و

بدکار و احمق و زشت اندام و چرکین و فریبنده را ببینی که مردم به دلیل حماقت و بی حیایی اش او را سمّانة (سمّامة) می نامند. او به جای نیزه چوب نی حمایل نموده و پرچم قرمزی با خود دارد و با عده ای که همراه او هستند و لشکریان سرکش اویند برای حمله به قصر مأمون و قواّد او آنان را رهبری می کند.»

(1)ابوالصلت می گوید: من بالای بام رفتم و دیدم که با عصا و سنگ بر سر مردم زده می شود و مأمون را دیدم که زره در بر کرده و از قصر شاهجان خارج شد و چون خواست فرار کند شاجرد حجام از بالای بام خشت بزرگی بر سر او زد که کلاهخود او به زمین افتاد و پوست سر او پاره شد پس بعضی که مأمون را شناخته بودند به او گفتند:

وای بر تو! این امیرالمؤمنین است که تو با او چنین کردی! پس شنیدم که سمّانة (سمّامة) که رهبری آن گروه به دست او بود گفت: ساکت شو ای بی مادر!

ص:294


1- (1)فصعدت السطح فلم أر الاّ نفوسا تنتزع بالعصاء و هامات ترضخ بالاحجار و لقد رأیت المأمون متدرّعا قد برزمن قصر الشاهجان متوجّها للهرب، فما شعرت الاّ بشاجرد الحجّام قد رمی من بعض أعالی السطوح بلبنة ثقیلة فضرب بها رأس المأمون، فأسقطت بیضته بعد أن شقّت جلدة هامته.

امروز روز رعایت این چیزها نیست! اگر او امیرالمؤمنین بود نباید مردهای فاسق را بر زن های باکره مسلّط کند تا با آنان زنا کنند!

(1)پس در آن درگیری مأمون و لشکر او به سختی گرفتار طرد و ذلّت و خواری شدند.

(2)3- علاّمه مجلسی این حدیث را از مناقب نیز نقل می نماید و می گوید:

صاحب مناقب در ذیل آن افزوده است: آنان اموال مأمون را نیز غارت کردند و مأمون پس از آن چهل غلام را به دار آویخت و وضع دهقانان مرو را اصلاح نمود و دستور داد دیوارهای خود را بالا ببرند و فهمید که [همه این حوادث] به علت توهینی بوده که به حضرت رضا علیه السلام کرده است.

ص:295


1- (2)فقال لقاذف اللّبنة بعض من عرف المأمون: و یلک أمیرالمؤمنین فسمعتُ سمّانة تقول: اسکت لا امَّ لک لیس هذا یوم التمّیز و المحاباة، و لا یوم انزال النّاس علی طبقاتهم، فلو کان هذا أمیرالمؤمنین لما سلّط ذکور الفجّار علی فروج الأَبکار. و طرّد المأمون و جنوده أسوء طرد بعد اذلال و استخفاف شدید (عیون اخبار الرّضا علیه السلام ج 2 ص 173 و 174، البحار ج49/82.)
2- (3)3- البحار عن المناقب: الهرویُّ مثله، و زاد فی آخره و نهبوا أمواله، فصلب المأمون أربعین غلاما و أسلا دهقان مرو، و أمر أن یطوِّل جدرانهم، و علم أنَّ ذلک من استخفاف الرّضا، فانصرف و دخل علیه و حلفه أن لا یقوم و قبّل رأسه و جلس بین یدیه، و قال: لم تطب نفسی بعد مع هؤلاء فماتری؟ فقال الرّضا علیه السلام : اتّق اللّه فی امّة محمّد صلی الله علیه و آله ، و ما ولاّک من هذا الامر، و خصّک به، فانّک قد ضیّعت امور المسلمین و فوَّضت ذلک الی غیرک... (البحار ج 49/84 (مناقب آل أبی طالب ج 4 ص 345 و 346.)

(1)از این رو خدمت آن حضرت آمد و او را سوگند داد که برنخیزد و سر مبارک او را بوسید و مقابل او نشست و گفت: هنوز دل من از اینها [یعنی آشوبگران] آرام نگرفته، شما چه دستوری می فرمایید؟

حضرت رضا علیه السلام به او فرمود: «نسبت به امت محمّد و کسی که تو را به این مسند رسانده از خدا بترس. تو امور مسلمانان را ضایع کردی و کار را به (نااهلان) و دیگران واگذاردی، [و این جنایات انجام شد].»

(2)4- در همان کتاب، از عیون الاخبار، از علیّ بن محمّد نوفلی نقل شده که می گوید: زبیر بن بکّار را بین قبر پیامبر صلی الله علیه و آله و منبر آن حضرت یکی از هاشمیین و

ص:296


1- (1)بیان: الزبر الزَّجر و المنع و الانتهار و یقال: «دمدم علیه» اذا کلّمه مغضبا و الزعق الصّیاح، و استفحل الامرأی تفاقی و عظم، وقاعة الدار ساحتها، و لعلَّ المراد أهل المیدان من الاجامرة، و العثّة العجو و المرأة البذیّه و الحمقاء و الرِّثّه بالکسر المرأة الحمقاء و فلان رثّ الهیئة أی سیّی ء الحال، و فی مناسبة لفظ السمّانة للغباوة و التهّتک خفاء الاّ أن یقال سمّی به لتسّنه من الشرِّ و لعلّه کان سمّامة من السمِّ و الطغام کسحاب أوغاد النّاس و أسلا دهقان مرو (و لعل الاظهر کون «اسلا أو «أسلاء» کما فی نسخة المناقب علما لدهقان مرو.) أی أرضاه و کشف همّه.
2- (2)4- البحار عن العیون: البیهقیُّ عن الصّولی، عن أحمدبن محمّدبن اسحاق الخراسانیِّ قال: سمعت علیِ بن محمّد النوفلیَّ یقول: استحلف الزُّبیربن بکّار رجل من الطالبیّین علی شی ء بین القبر و المنبر، فحلف فبرص و أنا رأیته و بساقیه و قدمیه برص کثیر و کان أبوه بکّار قد ظلم الرِّضا علیه السلام فی شی ءٍ فدعا علیه فسقط فی وقت دعائه علیه السلام علیه حجر من قصر فاندقّت عنقه. (البحار ج 49/84)

سادات قسم داد و چون قسم خورد گرفتار پیسی شد و من آن پیسی را بر روی قدم ها و ساق پای او دیدم و پدر او بکّار نیز به حضرت رضا علیه السلام ظلم کرد و آن حضرت به او نفرین نمود و در همان ساعت سنگی از بالای قصر فرود آمد و گردن

او را پاره کرد.

(1)5- در همان کتاب، از عیون، از محمّد بن فضیل نقل شده که گوید: در سالی که هارون الرشید آل برمک را برانداخت و ابتدا جعفر بن یحیی و سپس یحیی بن خالد را گرفت و به زندان انداخت و بر سر برامکّه آمد آن چه آمد حضرت رضا علیه السلام را در عرفه دیدم که ایستاده بود و دعا می کرد، سپس سر مبارک را پایین انداخت. از آن حضرت سؤال شد: چرا سر مبارک را پایین انداختی؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «من قبلاً به برامکه به جهت ظلم هایی که به پدرم کرده بودند نفرین می کردم و امروز دعای من مستجاب گردید.» و چون امام علیه السلام از آن سفر بازگشت چیزی نگذشت که هارون جعفر برمکی و یحیای برمکی را مواخذه نمود و اوضاع آنان دگرگون گردید.

ص:297


1- (1)5- البحار عن العیون: أبی و ابن الولید معا، عن سعد، عن الیقطینیِّ، عن علیِ بن الحکم عن محمّدبن الفضیل قال: لمّا کان فی السنة الّتی بطش هارون بآل برمک بدأ بجعفربن یحیی، و حبس یحیی بن خالد و نزل بالبرامکة ما نزل، کان أبوالحسن علیه السلام واقفا بعرفة یدعو ثمَّ طأطأ رأسه، فسئل عن ذلک فقال: انّی کنت أدعو اللّه عزَّوجلّ علی البراکمة بما فعلوا بأبی علیه السلام فاستجاب اللّه لی الیوم فیهم فلمّا انصرف لم یلبث الاّ یسیرا حتّی بطش بجعفر و یحیی و تغیّرت أحوالهم.(البحار ج 49/85 عن العیون ج 2/224)

دعای حضرت رضا علیه السلام برای باران و هلاکت حاجب مأمون

(1)از معجزات حیرت انگیز حضرت رضا علیه السلام دعای باران آن حضرت است. خداوند به جهت آزمایش و ابتلای مردم بعد از مسأله ولایت عهدی حضرت

رضا علیه السلام در آن سال نزول رحمت خود را به تأخیر انداخت تا بدین وسیله مقام ولیّ خود را آشکار نماید و باران را بعد از دعای او نازل نماید.

و برای کسانی که به جهت عدم معرفت و یا کینه و عداوتی که نسبت به آن حضرت داشتند و نخواستند نزول رحمت الهی را معلول دعای امام علیه السلام بدانند خداوند معجزه دیگری را برای آنان حجت قرار داد و حاجب مأمون را که می خواست شخصیت امام علیه السلام را در مقابل مردم مخدوش و تضعیف کند، با اشاره امام علیه السلام به تصویر دو شیری که بر متکای مأمون بود، هلاک گردانید.

خداوند آن دو صورت شیر را تبدیل به دو حیوان درنده نمود و به امر امام علیه السلام

ص:298


1- (2)استسقائه علیه السلام و قصّة هلاک فاجرٍ باعجازه فی مجلس المأمون فی العیون: حدّثنا ابوالحسن محَمّدبن القسم المفسّر رضی اللّه عنه قال: حدّثنا یوسف بن بن محمّدبن زیاد و علی بن محمّدبن سیّار؛ عن ابویهما عن الحسن بن علی العسکری، عن أبیه علیّ بن محمّد، عن أبیه محمّد بن علیّ علیهم السلام انّ الرّضا علیه السلام علیّ بن موسی لمّا جعله المأمون ولیّ عهده احتبس المطر، فجعل بعض حاشیة المأمون و المتعصّبین علی الرّضا یقولون: انظروا لمّا جاءنا علیّ بن موسی علیه السلام و صار ولیّ عهدنا، فحبس اللّه عنّا المطر و اتّصل ذلک بالمأمون، فاشتدّ علیه فقال للرضا علیه السلام قد احتبس المطر، فلو دعوت اللّه عزّوجلّ ان یمطر النّاس؟

آنها در مقابل چشم مردم حاجب مأمون را دریدند و خوردند و به امر الهی از امام علیه السلام اجازه خواستند تا مأمون را نیز هلاک کنند ولی امام علیه السلام به آنان اجازه نداد و فرمود: «به حال اول خود برگردید و بر متکای مأمون قرار گیرید». و این از معجزاتی بود که همه مردم را متحیر و مأمون را نیز خوار و ذلیل نمود.

(1)مرحوم صدوق در کتاب عیون، با سند خود، از یوسف بن محمّد بن زیاد و علی بن محمّد بن سیّار، از پدرانشان، از حضرت عسکری، از حضرت هادی، از حضرت جواد علیهم السلام نقل نموده که فرمود: «چون مأمون (پدرم) علی بن موسی الرّضا علیه السلام را ولیعهد خود نمود [و از مردم برای او بیعت گرفت] باران نیامد و بی آبی برای مردم سخت شد. بعضی از اطرافیان مأمون و دشمنان حضرت رضا علیه السلام شماتت کردند و گفتند:

از وقتی علی بن موسی ولیعهد گردید خداوند باران را از ما منع کرد! این سخنان به گوش مأمون رسید و برای او گران آمد و به امام علیه السلام گفت: باران نباریده است، خوب است شما از خدا بخواهید رحمت خود را بر مردم نازل فرماید.امام علیه السلام

فرمود: «چنین خواهم نمود.» مأمون گفت: چه روزی دعا خواهید کرد؟ امام علیه السلام در

ص:299


1- (1)فقال الرّضا علیه السلام : نعم، قال: فمتی تفعل ذلک؟ و کان ذلک یوم الجمعة، قال: یوم الاثنین، فانّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله أتانی البارحة فی منامی و معه أمیرالمؤمنین علیّ علیه السلام و قال: یابنّی انتظر یوم الاثنین فابرز الی الصحراء و استسق، فانّ اللّه تعالی سیسقیهم و أخبرهم بما یریک اللّه ممّا لا یعلمون من حالهم لیزداد علمهم بفضلک و مکانک من ربّک عزّوجلّ فلمّا کان یوم الاثنین غدا الی الصحراء و خرج الخلایق ینظرون، فصعد المنبر، فحمداللّه و أثنی علیه، ثمَّ قال:

آن روز که روز جمعه بود فرمود:

(1)«روز دوشنبه دعا خواهم نمود، چرا که دیشب رسول خدا صلی الله علیه و آله و پدرم امیرالمؤمنین علیه السلام را در خواب دیدم و رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: عزیزم تا روز دوشنبه صبر کن و سپس به صحرا برو و از خداوند طلب باران کن، همانا خداوند آنان را سیراب خواهد نمود و عنایاتی از خداوند به تو خواهد شد که آنان نمی دانند و تو آنها را برای مردم بیان کن تا بیش از این به مقام و منزلت تو نزد خداوند آگاه شوند.

چون روز دوشنبه فرا رسید امام علیه السلام صبحگاه با مردم به صحرا رفت و بر بالای منبر نشست و حمد و ثنای الهی را انجام داد و سپس فرمود: «خدایا» تو حق ما خانواده پیامبر صلی الله علیه و آله را بزرگ نمودی. پس مردم چنان که تو دستور داده ای به ما توسل نموده اند و امیدوار فضل و رحمت و نعمت تو هستند پس آنان را از باران فراوان و نافع و سراسری سیراب فرما و شروع آن را هنگامی قرار ده که به منازل خود باز گشته باشند و آسیبی از آن نبینند.»

ص:300


1- (1)الّلهمّ یا ربّ أنت عظّمت حقّنا أهل البیت فتوسّلوا بنا کما أمرت و امّلوا فضلک و رحمتک و توقّعوا احسانک و نعمتک فاسقهم سقیا نافعا عامّا غیر رایث (رایث: غیر بطی ء.) و لا ضائر) و لیکن ابتداء مطرهم بعد انصرافهم من مشهدهم هذا الی منازلهم و مقارّهم، قال: فوالّذی بعث محمّدا بالحقّ نبیّا لقد نسجت (هکذا فی اکثر النسخ و نسخة الجار و لکن فی بعض النسخ الخطیة «تسحّب» مکان «نسجت».) الریاح فی الهواء الغیوم و أرعدت و أبرقت و تحرّک النّاس کأنّهم یریدون التنحّی عن المطر؛ فقال الرّضا علیه السلام : علی رسلکم (الرسل بالکسر: التأنی و الرفق) ایّها النّاس؛ فلیس هذا الغیم لکم، انّما هو لا هل بلد کذا.

(1)حضرت جواد علیه السلام می فرماید: «سوگند به خدایی که محمّد صلی الله علیه و آله را به پیامبری مبعوث نمود، پس از سخنان پدرم فورا بادی آمد و ابرها را آماده نمود و رعد و برقی رخ داد. به طوری که مردم برخاستند که از باران آسیبی نبینند. پس پدرم فرمود: به

جای خود باشید! این ابرها مربوط به شما نیست بلکه مربوط به فلان شهر است!

پس آن ابرها عبور کردند و ابر دیگری ظاهر گردید که همراه رعد و برق بود و مردم باز حرکت کردند که از باران آسیبی نبینند و پدرم باز فرمود: به جای خود باشید! این ابر نیز مربوط به شما نیست بلکه مربوط به فلان شهر است. تا این که ده مرتبه ابر ظاهر شد و پدرم فرمود: این ابر مربوط به شما نیست و چون ابر یازدهمین ظاهر گردید پدرم فرمود:

(2)ای مردم! این همان ابری است که خداوند برای شما فرستاده است. شما باید

ص:301


1- (2)فمضت السحابة و عبرت ثمّ جاءت سحابة أخری تشتمل علی رعد و برق فتحرّکوا، فقال: علی رسلکم، فما هذه لکم، انّما هی لاهل بلد کذا، فما زالت حتّی جاءت عشر سحابة و عبرت، و یقول علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام فی کلّ واحدة: علی رسلکم؛ لیست هذه لکم، انّما هی لا هل بلد کذا، ثمّ أقبلت سحابة حادیة عشر، فقال:
2- (1)ایّها النّاس هذه سحابة بعثها اللّه عزّوجلّ لکم، فاشکروا اللّه علی تفضّله علیکم و قوموا الی مقارّکم و منازلکم فانّها مسامة لکم و لرؤسکم ممسکة عنکم الی أن تدخلوا الی مقارّکم ثمّ یأتیکم من الخیر ما یلیق بکرم اللّه تعالی و جلاله و نزل علی المنبر و انصرف النّاس، فمازالت السحابة ممسکة الی ان قربوا من منازلهم، ثمّ جاءت بوابل (الوابل: المطر الشدید.) المطر، فملئت الاودیة و الحیاض و الغدران و الفلوات، فجعل النّاس یقولون: هنیئا لولد رسول اللّه صلی الله علیه و آله کرامات اللّه عزّوجلّ، ثمّ برز الیهم الرّضا علیه السلام و حضرت الجماعة (خ ل «الجماعات».) الکثیرة منهم، فقال: یا ایّها النّاس اتّقوا اللّه فی نعم اللّه علیکم فلا تنفروها عنکم بمعاصیه بل استدیموها بطاعته و شکره علی نعمه و أیادیه و اعلموا انّکم لا تشکرون اللّه تعالی بشی ء بعد الایمان باللّه و بعد الاعتراف بحقوق أولیاء اللّه من آل محمّد رسول اللّه صلی الله علیه و آله أحبّ الیه من معاونتکم لاخوانکم المؤمنین علی دنیاهم التی هی معبرلهم الی جنان ربّهم، فانّ من فعل ذلک کان من خاصّة اللّه تبارک وتعالی، و قد قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی ذلک قولاً ما ینبعی لقائل ان یزهد فی فضل اللّه علیه فیه ان تأمّله و عمل علیه قیل:

او را بر این نعمت و تفضل شاکر باشید و به منازل و خانه های خود بروید که بر شما خواهد بارید لکن تا شما به خانه های خود نرسید نمی بارد و چون به خانه های خود رسیدید رحمت الهی مطابق فضل و کرم او بر شما نازل خواهد شد.

سپس پدرم از منبر پایین آمد و مردم متفرق شدند و باران نیامد تا مردم به منازل خود رسیدند و سپس باران شدیدی آمد و همه درّه ها و حوض ها و ظرف ها و آب انبارها پر شد و بیابان ها سیراب گردید و مردم می گفتند: کرامت های الهی بر فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله گوارا باد.

(1)سپس عده زیادی از مردم جمع شدند و امام علیه السلام به آنان فرمود: ای مردم! از

ص:302


1- (2) یا رسول اللّه هلک فلان یعمل من الذنوب کیت و کیت فقال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : بل قدنجی و لا یختم اللّه عمله الاّ بالحسنی، و سیمحواللّه عنه السیّئات و یبدّلها من حسنات انّه کان یمرّ مرّة فی طریق عرض له مؤمن قد انکشفت عورته و هو لا یشعر، فسترها علیه و لم یخبره بها مخافة أن یخجل،

خدا بترسید و نعمت های خدا را به وسیله گناهان از خود دور نکنید بلکه به وسیله اطاعت خداوند و شکر بر نعمت های او آنها را پایدار نمایید و بدانید که بعد از ایمان به خداوند و اعتراف به حقوق اولیای او، یعنی آل محمّد صلی الله علیه و آله ، - چیزی برای شکرگذاری بالاتر از توفیق کمک به برادران دینی نسبت به امور [آخرت و] دنیای آنان نیست.

چرا که دنیا معبر و پلی است برای رسیدن به بهشت و رضوان الهی و هر کس در کمک به برادران مؤمن خود کوشا باشد از بندگان خاص خداوند است و رسول خدا صلی الله علیه و آله سخنی در این باره فرموده است که اگر در آن تأمل شود تردیدی برای هیچ کس باقی نمی ماند که توفیق خدمت به مردم تفضّل الهی می باشد.

(1)سپس فرمود: به رسول خدا صلی الله علیه و آله گفته شد: یا رسول اللّه! فلان شخص که اهل

ص:303


1- (1)ثمّ انّ ذلک المؤمن عرفه فی مهواه (ای فی مسیره، المهواة: المطمئنّ من الارض. ما بین الجبلین.) فقال له: اجزل اللّه لک الثواب و أکرم لک المآب و لا ناقشک فی الحساب، فاستجاب اللّه له فیه، فهذا العبد لا یختم اللّه له الاّ بخیر بدعاء ذلک المؤمن، فاتّصل قول رسول اللّه صلی الله علیه و آله بهذا الرجل فتاب و أناب و أقبل علی طاعة اللّه عزّوجلّ، فلم یأت علیه سبعة أیّام حتّی اغیر علی سرح (السرح: المال السائم قاله الفیروز آبادی.) المدینة فوجّه رسول اللّه صلی الله علیه و آله فی اثرهم جماعة، ذلک الرجل احدهم فاستشهد فیهم. قال الامام محمّدبن علی بن موسی علیه السلام : و عظّم اللّه تبارک و تعالی البرکة فی البلاد بدعاء الرّضا علیه السلام و قد کان للمأمون من یرید ان یکون هو ولّی عهده من دون الرّضا علیه السلام و حسّاد کانوا بحضرة المأمون للرضا علیه السلام ، فقال للمامون بعض اولئک:

گناهان آن چنانی بود هلاک شد و گرفتار عذاب گردید. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: بلکه نجات یافت و عاقبت به خیر گردید و زود است که خداوند [در قیامت] گناهان او را مبّدل به حسنات کند، چرا که او روزی در بین راه مؤمنی را دید که عورت او مکشوف گردیده بود و متوجه نبود پس عورت او را پوشاند بدون آنکه به او خبر دهد و او خجل شود. پس آن مؤمن در جای خلوتی او را دید و گفت:

خدا پاداش تو را زیاد کند و در قیامت تو را گرامی بدارد و حساب تو را آسان

نماید. پس خداوند دعای او را مستجاب کرد و به برکت دعای او آن شخص عاقبت به خیر گردید و چون سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله به گوش آن شخص گنهکار رسید توبه و انابه نمود و به اطاعت و بندگی خدا روی آورد و هفت روز بیشتر نگذشت که عده ای از راهزن ها و دزدان اموال مردم را در اطراف مدینه غارت کردند و رسول خدا صلی الله علیه و آله جمعیتی را که این شخص نیز بین آنان بود برای جلوگیری از آنان فرستاد و این شخص در آن درگیری به شهادت رسید.»

سپس حضرت جواد علیه السلام فرمود: «خداوند به برکت دعای پدرم حضرت رضا علیه السلام برکات و نعم فراوانی در زمان حکومت مأمون بر مردم ارزانی داشت و مأمون قبلاً اراده نموده بود که شخص دیگری را ولیعهد خود نماید و افراد حسودی نیز اطراف او بودند که مایل به ولایت عهدی حضرت رضا علیه السلام نبودند.

(1)یکی از آنها [که حاجب مخصوص مأمون بود] به مأمون گفت: یا

ص:304


1- (1)یا امیرالمؤمنین اعیذک باللّه ان تکون تاریخ الخلفاء (قال فی البحار: قوله ان تکون تاریخ الخلفاء کنایة عن عظم تلک الواقعة و فظاعتها بزعمه؛ فان النّاس یؤّرخون الامور بالوقائع و الدواهی. «انتهی». و یحتمل ان یکون معناه ان تکون اخر الخلفاء و بک ختمت الخلاقة فتأمل.) فی اخراجک هذا الشرف العمیم والفخر العظیم من بیت ولد العباس الی بیت ولدعلیّ لقداعنت علی نفسک و اهلک جئت بهذا الساحر ولد السحرة و قد کان خاملا، فاظهرته و متّضعا فرفعته، و منسیّا فذکرت به، و مستخفا فنوّهت به (نوّهت به و باسمه: اذا رفعت ذکره) قد ملاء الدّنیا مخرقة و تشوّقا بهذا المطر الوارد عند دعائه ما اخوفنی ان یخرج هذا الرجل هذا الامر عن ولد العباس الی ولد علّی؟ بل ما اخوفنی ان یتوصّل بسحره الی ازالة نعمتک والتواثب (هکذا فی اکثر النسخ ولکن فی نسخة البحار «التوئب» مکان «التواثب»). علی مملکتک، هل جنی احد علی نفسه، و ملکه مثل جنایتک؟

امیرالمؤمنین! من از این که شما تاریخ خلافت را تغییر دهید و آن را از خاندان عباسی خارج و به خاندان علی منتقل نمایید به خدا پناه می برم. سپس گفت: شما به ضرر خود و خاندان خود عمل کردید که این ساحر و ساحرزاده را که نامی از او در میان نبود به عنوان ولیعهد خود معرفی نمودید.

او رتبه اجتماعی نداشت و شما او را بالا بردید و پنهان بود و شما او را آشکار کردید و نام او را عالم گیر نمودید و با این باران که ارتباطی به دعای او نداشت مردم را شیفته او گردانیدید. آیا با این وضعیت نباید ترسید که این مرد خلافت را از

خاندان عباسی جدا کند و به خاندان علی علیه السلام منتقل نماید؟ و یا با سحر خود قدرت و سلطنت تو را از بین ببرد؟ آیا کسی بر خود و سلطنت خود چنین خیانتی کرده است؟

(1)مأمون گفت: این مرد [یعنی حضرت رضا علیه السلام ] در پنهان مردم را به طرف

ص:305


1- (1)فقال المامون: قد کان هذا الرجل مستتراعنّا یدعو الی نفسه، فاردنا ان نجعله ولّی عهدنا لیکون دعاؤه لنا، ولیعترف بالملک و الخلافة لنا، ولیعتقد فیه المفتونون به انّه لیس ممّا ادعی فی قلیل و لا کثیر، و انّ هذا الامر لنا من دونه و قد خشینا ان ترکناه علی تلک الحالة ان ینفتق علینا منه ما لا نسدّه و یأتی علینا منه مالا نطیقه، و الآن، فاذقد فعلنا به ما فعلناه واخطأنا فی امره بما اخطأنا واشرفنا من الهلاک بالتنویه به علی ما اشرفنا، فلیس یجوز التهاون فی امره و لکنّا نحتاج ان نضع منه قلیلا قلیلا حتّی نصورّه عند الرّعایا بصورة من لا یستحق لهذالامر، ثمّ ندبّر فیه بما یحسم عنّا موادّ بلائه،

خود دعوت می کرد و ما خواستیم او را ولیعهد خود قرار دهیم تا دعوت های او برای ما باشد و به حکومت و خلافت ما اعتراف کند و شیفتگان او بدانند که ادعای امامت و حاکمیت او امکان پذیر نیست و حکومت مربوط به ما می باشد و مربوط به او نیست. سپس گفت:

ما ترس آن را داشتیم که اگر او را رها کنیم وضعی پیش آید که ما نتوانیم از آن جلوگیری کنیم و اینک که کار به اینجا کشیده شده ما فهمیدیم که اشتباه کرده ایم و خود را در معرض خطر قرار داده ایم ولی نمی توانیم در احترام به او سستی کنیم لکن باید تدریجا از شخصیت او بکاهیم به طوری که همه بیابند که او لایق چنین مقامی نیست و سپس تدبیری برای نابودی او بیندیشیم.

(1)پس آن مرد گفت: یا امیرالمؤمنین! به من اجازه دهید که با او مباحثه کنم تا

ص:306


1- (2)قال الرجل: یا امیرالمؤمنین فولّنی مجادلته فانّی افحمه و اصحابه واضع من قدره فلولا هیبتک فی نفسی لا نزلته منزلته و بیّنت للناس قصوره عمّا رشحته (خ ل «رسخته».) له، قال المامون: ما شی ء احبّ الیّ من هذا، قال: فاجمع جماعة وجوه اهل مملکتک من القواّد والقضاة و خیار الفقهاء لابیّن نقصه بحضرتهم، فیکون اخذاله عن محلّه الّذی احللته فیه علی علم منهم بصواب فعلک،

شخصیت او و اصحاب او را پایین بیاورم و او را محکوم و مغلوب نمایم و اگر هیبت شما نبود من او را به جای خود می نشاندم و برای مردم روشن می کردم که او لایق چنین مقامی نیست. مأمون گفت: هیچ چیزی نزد من بهتر از آنچه تو گفتی

نیست.

(1)آن حاجب حسود گفت: پس باید سران مملکت خود را - اعم از نیروهای لشکری و قضات و فقها - جمع کنی تا من مقابل آنان او را بشکنم و شخصیت او را پایین بیاورم و او را از آن محلی که تو برایش قرار داده ای ساقط نمایم و مردم بدانند که او لایق چنین مقامی نیست.

(2)حضرت جواد علیه السلام فرمود: پس مأمون اشراف مردم را جمع نمود و مجلس

ص:307


1- (1)قال: فجمع الخلق الفاضلین من رعیّته فی مجلس واسع قعد فیه لهم و اقعد الرّضا علیه السلام بین یدیه فی مرتبته التی جعلها له فابتدء هذا الحاجب المتضمّن للوضع من الرّضا علیه السلام ، و قال له انّ النّاس قد اکثرواعنک الحکایات واسرفوا فی وصفک، بما اری انّک ان وقفت علیه برئت الیهم منه قال: و ذلک انّک قد دعوت اللّه فی المطر المعتاد مجیئه فجاء فجعلوه آیة معجزة لک اوجبوا لک بها ان لا نظیر لک فی الدّنیا، و هذا امیرالمؤمنین ادام اللّه ملکه و بقاءه لا یوازی باحد الاّرجح به قد احلّک المحّل الّذی قد عرفت فلیس من حقّه علیک ان تسوّغ الکاذبین لک و علیه ما یتکذّبونه.
2- (2)فقال الرّضا علیه السلام : ما ادفع عباداللّه عن التحدّث بنعم اللّه علّی و ان کنت لا ابغی اشرا و لا بطرا (خ ل «لا ابغی أمرا لا اشرا و لا بطرا».) و امّاما ذکّرک صاحبک الّذی احلّنی ما احلّنی، فما احلّنی الاّ المحل الّذی احلّه ملک مصر یوسف الصدّیق و کانت حالهما ما قد علمت، فغضب الحاجب عند ذلک و قال: یابن موسی لقد عدوت طورک و تجاوزت قدرک ان بعث اللّه بمطر مقدّر وقته لا یتقدّم و لا یتاخّر جعلته آیة تستطیل بها وصولة تصول بها، کأنّک جئت بمثل آیة الخلیل ابراهیم علیه السلام لمّا أخذ رؤس الطیر بیده و دعا اعضائها التی کان فرّقها علی الجبال، فاتینه سعیا و ترکّبن علی الرؤس و خفقن (خفق الطائر: ضربه بجناحیه.) و طرن باذن اللّه تعالی.

بزرگی تشکیل داد و در آن مجلس نشست و امام علیه السلام را نیز در کنار خود به عنوان ولیعهد و شخصیت دوم مملکت نشاند. سپس آن حاجب حسود که تعهد و تضمین کرده بود امام علیه السلام را در آن مجلس محکوم کند و از مقام ولایت عهدی پایین بیاورد شروع به سخن نمود و خطاب به امام علیه السلام گفت:

(1)مردم در باره شما زیاده روی کرده اند، به طوری که اگر خودتان بفهمید از آنان بیزار خواهید شد و این برای این بوده که شما یک دعای باران خوانده اید و

باران طبق عادت همه ساله باریده است. و آنها فکر کرده اند بارش باران به علت دعای شما بوده است و آن را معجزه ای پنداشته اند و فکر کرده اند روی زمین برای شما مثل و مانندی وجود ندارد در حالی که شخص امیرالمؤمنین [یعنی مأمون] - که خدا ملک او را باقی نگهدارد _ با هر کس مقایسه شود بر او ترجیح خواهد داشت و او شما را به این مقام رسانده و سزاوار نیست شما اجازه دهید عده ای که از شما

ص:308


1- (3)فان کنت صادقا فیما توهّم فأحْیِ هذین و سلّطهما علّی، فانّ ذلک یکون حینئذ آیة معجزة، فامّا المطر المعتاد مجیئه، فلست انت احقّ بان یکون جاء بدعائک من غیرک الّذی دعاکما دعوت، و کان الحاجب اشار الی اسدین مصوّرین علی مسند المأمون الّذی کان مستندالیه، و کانا متقابلین علی المسند.

تملق می گویند به او توهین نمایند و او را فریبکار و دروغگو بدانند.

پس حضرت رضا علیه السلام فرمود: من نمی توانم مردم را از بیان نعمت هایی که خدا به من داده منع کنم، گر چه در مقام به دست آوردن اعتبار و قدرت نیستم. اما این که گفتی مأمون مرا به ولایت عهدی خود تعیین نموده، او کاری جز کاری که عزیز مصر نسبت به یوسف صدیق نمود در باره من انجام نداده است و تو می دانی حال عزیز مصر و یوسف صدیق را [که او مردی کافر بوده و حضرت یوسف علیه السلام را بالاجبار خزینه دار خود قرار داده است].

(1)پس حاجب مأمون خشمگین شد و گفت: ای فرزند موسی! از حد خود تجاوز کردی و مغرور شدی که خداوند باران مقدر خود را که هرگز تقدیم و

ص:309


1- (1)فغضب علیّ بن موسی علیه السلام و صاح بالصورتین دونکما الفاجر، فافترساه و لا تبقیاله عینا و لا اثرا فوثبت الصورتان و قد عادتا اسدین فتناولا الحاجب و رضّا [و رضّضاه[ (رضّه، دقّه و جرشه. رضّض الشی ء: بالغ فی رضّه.) و هشّماه (هشم الشی ء: کسره.) واکلاه ولحسا (لحس القصعة: لعقها و أخذما علق بجوانبها بلسانه أو باصبعه.) دمه والقوم ینظرون متحیّرین ممّا یبصرون فلمّا فرغامنه اقبلا علی الرّضا علیه السلام و قالا: یا ولیّ اللّه فی ارضه ماذا تأمرنا نفعل بهذا أنفعل به ما فعلنا بهذا یشیران الی المأمون؟ فغشی علی المأمون ممّا سمع منهما. فقال الرّضا علیه السلام : قفا، فوقفا قال الرّضا علیه السلام : صبوّا علیه ماؤ وردٍ و طیّبوه، ففعل ذلک به وعاد الاسدان یقولان: أتأذن لنا ان نلحقه بصاحبه الّذی افنیناه؟ قال: لا فانّ الللّه عزّوجّل فیه تدبیرا هو ممضیه، فقالا: ماذا تأمرنا؟ قال عودا الی مقرّ کما کما کنتما؛ فصارا الی المسند و صارا صورتین کما کانتا.

تأخیری در آن نیست و با اراده خداوند انجام می شود همراه دعای تو فرستاد و تو می خواهی آن را نشانه و معجزه خود قرار دهی و برای خود عظمتی از ناحیه آن بسازی همان طور که می خواهی خود را مانند ابراهیم خلیل علیه السلام بدانی که آن چهار

پرنده را گرفت و سرهای آنان را در دست خود قرار داد و بدن های آنان را کوبید و مخلوط کرد و بر سر کوه ها قرار داد و چون آنان را صدا زد اجزای هر کدام جدا شد و ترکیب گردید و نزد ابراهیم علیه السلام برگشت و سر خود را نیز باز گرفت و به اذن خداوند پرواز نمود.

(1)سپس گفت: اگر راست می گویی و آنچه در باره تو توهم می شود حقیقت دارد دستور بده این دو صورت شیر که بر متکای مأمون است زنده شوند و بر من مسلّط گردند، اگر بتوانی چنین کاری انجام دهی برای تو معجزه خواهد بود. نه باران که طبق عادت همه ساله نازل می شود و برای درخواست آن فرقی بین تو و دیگران نیست.

ص:310


1- (1)فقال المأمون: الحمداللّه الّذی کفانی شرّ حمید بن مهران یعنی الرجل المفترس، ثم قال للرّضا علیه السلام : یابن رسول اللّه هذاالامر لجدّکم رسول اللّه ثمّ لکم، فلو شئت لنزلت عنه لک، فقال الرّضا علیه السلام : لوشئت لما ناظرتک، و لم اسألک، فانّ اللّه تعالی قد اعطانی من طاعة سایر خلقه مثل ما رایت من طاعة هاتین الصورتین الاّجهّال بنی آدم، فانّهم و ان خسروا حظوظهم فللّه عزّ و جّل فیهم تدبیر و قد امرنی بترک الاعتراض علیک واظهار ما اظهرته من العمل من تحت یدک کما امر یوسف بالعمل من تحت فرعون مصر، قال: فمازال المامون ضئیلا (الظئیل: النحیف الحقیر) فی نفسه الی ان قضی فی علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام ما قضی. (العیون ج 2/167، البحار ج 49/184)

پس حضرت رضا علیه السلام [با شنیدن این سخن] خشمگین شد و صدای مبارک را بلند نمود و به آن دو صورت شیر فرمود: بگیرید این فاجر را و بدرید و بخورید و اثری از او باقی نگذارید!

پس آن دو صورت [به اذن الهی] زنده گردیدند و پریدند و او را پاره پاره کردند و خوردند و باقیمانده خون او را نیز زبان زدند و چیزی از او را باقی نگذاردند و مردم حیرت زده نگاه می کردند و مبهوت شده بودند. سپس آن دو شیر نزد امام علیه السلام آمدند و گفتند: ای ولی خدا! چه دستوری در باره مأمون می دهی؟ آیا او را نیز همانند آن فاسق نابود کنیم؟ و اشاره به مأمون می کردند _ پس مأمون با شنیدن این سخنان غش کرد. و حضرت رضا علیه السلام به آن دو حیوان فرمود: بایستید، و چون ایستادند فرمود:

گلاب بر صورت مأمون بریزید و او را خوشبو نمایید چون چنین کردند و

مأمون به هوش آمد باز آن دو حیوان نزد امام علیه السلام حاضر شدند و گفتند: آیا اجازه می دهی او را به رفیقش ملحق کنیم و نابود نماییم؟ امام علیه السلام اجازه نداد و فرمود: خداوند را در باره او تدبیری است که انجام خواهد داد. آن دو حیوان گفتند: پس دستور شما برای ما چیست؟ امام علیه السلام فرمود: به حال اول خود باز گردید و همچنانکه قبلاً بودید صورتی باشید در همان محل پس آنها باز گشتند و همانند قبل صورت روی متکای مأمون شدند. و مأمون گفت:

الحمداللّه که خدا مرا از شرّ حمید بن عمران [یعنی آن مردی که شیرها او را دریدند [نجات داد. سپس گفت: ای فرزند رسول خدا! این قدرت از جد شما به شما ارث رسیده است اگر می خواهید من آن را به شما واگذارم و خود را از خلافت برکنار کنم؟ امام علیه السلام فرمود:

ص:311

«اگر چنین چیزی را می خواستم با تو مناظره نمی کردم و چیزی را نیز از تو سؤال نمی کردم. همانا خداوند همه مخلوقات را همان گونه که دیدی مطیع ما قرار داده. جز جهّال بنی آدم [مثل مأمون و یاران او را [که آنان نیز فاسق و زیانکار هستند [و مهلت خداوند برای آنان سودی ندارد] لکن خداوند برای آنان تدبیر دیگری دارد و مرا امر نموده که معترض تو نشوم و به ظاهر به آن چه تو بر من قرار داده ای عمل کنم چنانکه یوسف علیه السلام را امر نمود که تحت امر فرعون زمان خود باشد.»

حضرت جواد علیه السلام می فرماید: «بعد از این قصه هارون خود را حقیر و ناچیز احساس می کرد تا این که تصمیم به کشتن پدرم حضرت رضا علیه السلام را گرفت و آن حضرت را مسموم نمود.

انگیزه مأمون برای به شهادت رساندن حضرت رضا علیه السلام

(1)تردیدی نیست که مأمون الرشید - چنان که گذشت - هیچ علاقه و محبتی به

حضرت رضا علیه السلام نداشته بلکه آن حضرت را خطر بزرگی برای حکومت خود می دانسته است و همان گونه که گفتیم علت اصلی احضار آن امام معصوم علیه السلام از

ص:312


1- (1)الأسباب التی من اجلها قتل المأمون علّی بن موسی الرّضا علیه السلام بالسّم1- العیون: حدّثنا ابوالطیب الحسین بن احمد بن محَمّد الرازی رضی اللّه عنه، بنیشابور سنة اثنین و خمسین و ثلثمائة؛ قال: حدّثنا محمّد بن علّی ماجیلویة، قال، حدّثنا احمد بن محمّد بن خالد البرقی، قال: اخبرنی ابی، قال: اخبرنی الریّان بن شبیب خال المعتصم اخو ماردة انّ المأمون لمّا اراد ان یأخذ البیعة لنفسه بامرة المؤمنین و لابی الحسن علّی بن موسی الرّضا علیه السلام بولایة العهد ولفضل بن سهل بالوزارة.

مدینه به خراسان ترس مأمون از داعیه امامت آن حضرت و اجتماع مردم گرد ایشان بوده است و چون حیله های او برای شکستن شخصیت امام علیه السلام بین مردم نتیجه بخش نبود، تصمیم بر قتل آن حضرت گرفت و کوشید که خود را از آن بری بداند امّا امام علیه السلام آن را آشکار فرمود. و آن مایه رسوائی مأمون گردید. انگیزه های دیگری هم در تصمیم گیری مأمون مؤثر بوده که به بعضی از آنها اشاره می شود:

(1)مرحوم صدوق در کتاب عیون، با سند خود، از ریّان بن شبیب نقل نموده که گوید: هنگامی که مأمون اراده نمود از مردم برای خود به عنوان امیرالمؤمنین و برای حضرت رضا علیه السلام به عنوان ولیعهد و برای فضل بن سهل به عنوان وزیر خود بیعت بگیرد دستور داد سه کرسی نصب کردند و چون بر آنها نشستند به مردم اجازه ورود و بیعت داد پس مردم وارد می شدند و به عنوان بیعت دست راست خود را به

ص:313


1- (1)امر بثلاثة کراسیّ، فنصبت (خ ل «فنصب») لهم، فلمّا قعدوا علیها أذن للناس، فدخلوا یبایعون فکانوا یصفقون بایمانهم علی ایمان الثلثة من اعلی الابهام الی الخنصر و یخرجون حتّی بایع فی آخر الناس فتیً من الأنصار فصفق بیمینه من اعلی الخنصر الی اعلی الابهام فتبسّم ابوالحسن الرّضا علیه السلام ، ثمّ قال: کلّ من بایعنا بایع بفسخ البیعة غیر هذا الفتی، فانّه بایعنا بعقدها، فقال المامون: و ما فسخ البیعة من عقدها؟ قال ابوالحسن علیه السلام : عقدالبیعة هو من اعلی الخنصر الی اعلی الابهام؛ و فسخها من اعلی الابهام الی اعلی الخنصر، قال: فماج النّاس فی ذلک وامر المامون باعادة الناس الی البیعة علی ما وصفه ابوالحسن علیه السلام ، و قال النّاس: کیف یستحقّ الامامة من لا یعرف عقد البیعة؟! انّ من علم لأولی بها ممّن لا یعلم، قال فحمله ذلک علی ما فعله من سمّه. (العیون ج 2/238)

دست راست آن سه نفر می کشیدند.

و کیفیت آن این بود که از بالای ابهام (انگشت بزرگ) تا انگشت خنصر (یعنی انگشت کوچک) می کشیدند و خارج می شدند و لکن آخرین نفر جوانی از انصار بود که بر خلاف دیگران چون خواست بیعت کند دست راست خود را از بالای انگشت کوچک تا بالای انگشت بزرگ آنان کشید پس حضرت رضا علیه السلام تبسّم نمود

و فرمود: «هر کس با ما بیعت کرد به عنوان فسخ و به هم زدن بیعت خود بیعت کرد جز این جوان که به عنوان عقد بیعت با ما بیعت نمود.»

مأمون پرسید: فسخ بیعت و عقد بیعت چیست؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «عقد بیعت این است که از بالای انگشت کوچک تا بالای انگشت بزرگ انجام گیرد و فسخ بیعت عکس آن است.» ریّان می گوید: بعد از سخن امام علیه السلام مردم دگرگون شدند و مأمون دستور داد مردم مجددا طبق دستور امام علیه السلام بیعت کنند. پس سر و صدای مردم بالا رفت و گفتند:

کسی که معنای بیعت را نمی داند چگونه می تواند امامت و رهبری مسلمانان را به دست بگیرد؟! و جز این نیست که هر کس به معنای بیعت آگاه است نسبت به کسی که معنای بیعت را نمی داند به امامت سزاوارتر است. پس مأمون خشمگین شد و امام علیه السلام را مسموم نمود.

(1)2- در همان کتاب، از احمد بن علی انصاری نقل شده که گوید: من به

ص:314


1- (1)2- و فیه: حدثنا تمیم بن عبداللّه بن تمیم القرشی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا ابی؛ عن احمدبن علیّ الانصاری، قال: سالت اباالصلت الهروّی فقلت له: کیف طابت نفس المأمون بقتل الرّضا علیه السلام مع اکرامه و محبّته له و ما جعل له من ولایة العهد بعده؟ فقال: انّ المامون انّما کان یکرمه و یحبّه لمعرفته بفضله و جعل له ولایة العهد من بعده لیری النّاس انّه راغب فی الدّنیا فیسقط محلّه فی نفوسهم، فلمّا لم یظهر منه فی ذلک للناس الاّ ما ازداد به فضلا عندهم و محلاًّ فی نفوسهم جلب علیه المتکلّمین من البلدان طمعا فی ان یقطعه واحد منهم، فیسقط محلّه عند العلماء و [بسببهم] یشتهر نقصه عند العامّة،

ابوالصلت هروی گفتم: چگونه مأمون با احترام و محبّتی که نسبت به امام علیه السلام داشت و او را ولیعهد خود قرار داده بود به خود اجازه داد که آن حضرت را مسموم کند؟!

ابوالصلب گفت: مأمون به جهت مقام و فضیلت امام علیه السلام ناچار به اکرام و اظهار محبت نسبت به آن حضرت بود و واگذار کردن ولایت عهدی به حضرت رضا علیه السلام برای این بود که مردم بگویند: او علاقه مند به دنیا است و موقعیت او از بین برود و چون مأمون خود را در این اهداف موفق ندید بلکه هر روز شخصیت امام علیه السلام نزد مردم بیشتر گردید و فضایل آن حضرت آشکارتر شد مأمون علمای کلام را از بلاد و شهرها جمع نمود تا بلکه یکی از آنان بتواند امام علیه السلام را محکوم کند و شخصیت او

بین علما و مردم سقوط نماید و یا پایین بیاید.

(1)لکن امام علیه السلام با هر کدام از علمای یهود و نصارا و مجوس و صائبین و براهمه

ص:315


1- (1)فکان لا یکلّمه خصم من الیهود و النصاری و المجوس و الصابئین و البراهمة و الملحدین و الدهریّه و لاخصم من فرق المسلمین المخالفین الاّ قطعه و الزمه الحجّة، و کان النّاس یقولون: و اللّه انّه اولی بالخلافة من المأمون و کان اصحاب الأخبار یرفعون ذلک الیه فیغتاظ من ذلک و یشتدّ حسده له، و کان الرّضا علیه السلام لا یحابی المأمون من حقّ و کان یجیبه بما یکره فی اکثر احواله، فیغیظه ذلک و یحقده علیه و لا یظهره له، فلمّا اعیته الحیلة فی امره اغتاله، فقتله بالسّم. (العیون ج 2/239)

و دهریه و فرق مختلف مسلمین بحث کرد او را محکوم و مغلوب نمود [و با اعتقادات و کتب خودشان آنان را محکوم کرد] و مردم در آن جلسات می گفتند: به خدا سوگند: او از مأمون سزاوارتر به خلافت است و گفته های مردم را جاسوس ها به گوش مأمون می رساندند و او خشمگین می گشت و حسد او نسبت به امام علیه السلام زیادتر می شد.

از سویی حضرت رضا علیه السلام هیچ وقت در مقابل مأمون از گفتن حقایق خوداری نمی فرمود و سخنان او را چنان پاسخ می داد که مأمون به خشم می آمد و کینه امام علیه السلام را در دل خود پنهان می کرد و چون از حیله های خود عاجز ماند و کاری از پیش نبرد امام علیه السلام را با حیله مسموم نمود.

شهادت حضرت رضا علیه السلام به دست مأمون علیه اللعنه

(1)مرحوم صدوق علیه الرحمه در کتاب عیون، با سند خود، از یاسر خادم نقل نموده که گوید:[در مسافرتی] بین ما و طوس هفت منزل فاصله بود و حضرت رضا علیه السلام بیمار شد و چون وارد طوس شدیم بیماری آن حضرت شدت پیدا کرد و

ص:316


1- (2)فی وفاة الرضا علیه السلام عن طریق الخاصّة العیون: حدّثنا احمد بن زیاد بن جعر الهمدانی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا علّی بن ابراهیم بن هاشم، قال: حدّثنا یا سرالخادم، قال: لمّا کان بیننا و بین طوس سبعة منازل اعتلّ ابوالحسن علیه السلام ، فدخلنا طوس و قد اشتدّت به العلّة فبقینا بطوس ایّاما، فکان المأمون یأتیه فی کلّ یوم مرّتین، فلمّا کان فی آخر یومه الّذی قبض فیه کان ضعیفا فی ذاک الیّوم، فقال لی بعد ما صلّی الظهر:

چند روز بیشتر در طوس زنده نبود و مأمون در هر روز دو مرتبه به دیدن آن بزرگوار

می آمد و در آخرین روز زندگی حضرت رضا علیه السلام آن حضرت ضعیف و ناتوان شده بود و چون نماز ظهر را ادا نمود به من فرمود: «ای یاسر! آیا خدمه و اطرافیان غذا خورده اند؟» گفتم:

(1)مولای من! با بیماری شما چه کسی می تواند غذا بخورد؟ امام علیه السلام چون این سخن را از من شنید برخاست و نشست و فرمود: «غذا را حاضر کنید.» و دستور داد همه کسانی که اطراف آن حضرت بودند بر سر سفره غذا بنشینند و از یکایک آنان تفقد نمود و چون همگی غذا خوردند، فرمود: «برای زن ها نیز غذا ببرید.» و آنان که از غذا فارغ شدند امام علیه السلام ناتوان و بیهوش گردید. پس صدای ناله و فریاد بلند گردید و کنیزان و زن های مأمون با سر و پای برهنه بیرون آمدند و ولوله و غوغایی در طوس به وجود آمد.

ص:317


1- (1)یا یاسر ما اکل النّاس شیئا،؟ قلت یا سیّدی من یأکل هیهنا مع ما أنت فیه؟ فانتصب علیه السلام ثم قال: هاتوا المائدة و لم یدع من حشمه احدا الاّ أقعده معه علی المائدة ینفقّد واحدا واحدا، فلمّا أکلوا، قال: ابعثوا الی النساء بالطعام فحمل الطعام الی النساء فلمّا فرغوا من الاکل أغمی علیه و ضعف فوقعت الصیحة، و جاءت جواری المأمون و نساءه حافیات حاسرات و وقعت الوحیة (خ ل «الویحة» الوحیة. الصوت یکون فی النّاس و غیرهم. الویحة: کلمة رحمة). بطوس و جاء المامون حافیا حاسرا یضرب علی رأسه و یقبض علی لحیته و یتأسّف و یبکی و تسیل دموعه علی خدّیه، فوقف علی الرّضا علیه السلام و قد أفاق، فقال:

(1)سپس گوید: مأمون را دیدم که با سر و پای برهنه بیرون آمد و بر سر و صورت می زد و محاسن خود را می کند و آه حسرت می کشید و گریه می کرد و چون خدمت امام علیه السلام رسید گفت:ای مولای من! به خدا سوگند، نمی دانم کدام مصیبت برای من گران تر است فراق و جدایی از شما یا تهمت مردم که می گویند من شما را با حیله و نفاق کشته ام؟

پس امام علیه السلام نگاهی به او کردند و فرمودند: «یا امیرالمؤمنین! با فرزندم

ابوجعفر نیکو برخورد کن. همانا عمر تو و او یکسان است.» سپس دو انگشت سبّابه خود را کنار هم قرار دادند.

(2)یاسر خادم می گوید: امام علیه السلام در اوایل همان شب از دنیا رحلت نمود و چون

ص:318


1- (2)یا سیّدی و اللّه ما ادری ایّ المصیبتین أعظم علّی؟ فقدی لک و فراقی ایّاک؟ أوتهمة النّاس لی انّی اغتلتک و قتلتک؟! قال: فرفع طرفه الیه، ثمّ قال: احسن یا امیرالمؤمنین معاشرة ابی جعفر علیه السلام ، فانّ عمرک و عمره هکذا و جمع بین سبابتیه، قال: فلمّا کان من تلک اللیلة قضی علیه بعد ما ذهب من اللیل بعضه، فلمّا أصبح اجتمع الخلق، و قالوا: انّ هذا قتله واغتاله یعنون المأمون و قالوا:
2- (1)قتل ابن رسول اللّه صلی الله علیه و آله و اکثر القول و الجلبة (الجلبة: اختلاط الصوت). و کان محمّد بن جعفر بن محَمّد استأمن الی المأمون وجاء الی خراسان و کان عمّ ابی الحسن علیه السلام ، فقال المأمون: یا اباجعفر اخرج الی النّاس و اعلمهم انّ اباالحسن لا یخرج الیوم و کره ان یخرجه، فتقع الفتنة فخرج محمّد بن جفعر الی النّاس، فقال: ایّها النّاس تفرّقوا فانّ اباالحسن علیه السلام لا یخرج الیوم فتفرّق النّاس، و غسل ابوالحسن علیه السلام فی اللیل و دفن.(العیون ج 2/242) شهادة الرضا علیه السلام بروایة ابی الصلت الهرویّ العیون: حدّثنا محَمّد بن علیّ ماجیلویه و محمّد بن موسی المتوکّل و احمد بن زیاد بن جعفر الهمدانی و احمد بن علی بن ابراهیم بن هاشم و الحسین بن ابراهیم بن تاتانه و الحسین بن ابراهیم بن احمد بن هشام المؤّدب و علی بن عبداللّه الوّراق رضی اللّه عنهم، قالوا: حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم؛ عن أبیه، عن ابی الصلت الهرویّ، قال:

صبح شد مردم جمع شدند و گفتند: مأمون امام علیه السلام را با حیله و نفاق کشت و فریاد آنان بلند شد که فرزند پیامبر را کشتند.

در آن روزها عموی حضرت رضا علیه السلام محمد بن جعفربن محمّد از مأمون اجازه خواسته بود و به طوس آمده بود پس مأمون به او گفت: نزد مردم برگرد و بگو امروز جنازه حضرت رضا علیه السلام تشییع نمی شود. و این برای این بود که می ترسید انقلابی رخ دهد. پس محمّدبن جعفر نزد مردم آمد و گفت: متفرق شوید! امروز جنازه امام علیه السلام تشییع نمی شود. و چون متفرق شدند شبانه جنازه آن حضرت را غسل دادند و دفن کردند.

شهادت حضرت رضا علیه السلام به نقل اباصلت هروی

(1)مرحوم صدوق در کتاب عیون، از ابوالصلت هروی نقل نموده که گوید:

ص:319


1- (2)بینا انا واقف بین یدی ابی الحسن علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام ، اذ قال لی: یا اباالصلت ادخل هذه القبّة التی فیها قبر هرون وائتنی بتراب من أربعة جوانبها، قال: فمضیت فاتیت به، فلمّا مثلّث بین یدیه؛ فقال لی: ناولنی هذا التراب و هومن عند الباب، فناولته فاخذه و شمّه ثمّ رمی به،

روزی مقابل حضرت رضا علیه السلام ایستاده بودم، ناگهان به من فرمود: «ای اباصلت!

داخل قبّه هارونیه شو و از چهار طرف آن برای من مقداری خاک بیاور.» اباصلت می گوید: من دستور امام علیه السلام را انجام دادم و امام خاکی را که از نزدیک در برداشته بودم گرفت و آن را بویید و انداخت و فرمود: «زود است که مرا در این خاک دفن کنند و سنگی در قبر من ظاهر خواهد شد که اگر همه کلنگ های خراسان را بیاورند آن را بر نخواهد انداخت.»

(1)سپس فرمود: «ای اباصلت! زود است که قبر من در این محل قرار گیرد. پس تو به آنان بگو تا به اندازه هفت پله پائین روند و در میان آن ضریحی برایم قرار دهند و اگر از قرار دادن ضریح امتناع نمودند بگو لحد مرا دو ذراع و یک وجب (یک متر و 25 سانت) قرار دهند. همانا خداوند به اندازه مشیت خود آن را توسعه خواهد داد.

ص:320


1- (1)ثمّ قال: سیحفر لی هیهنا، فتظهر صخرةً لوجمع علیها کلّ معول بخراسان لم یتهیّأ قلعها ثمّ قال: فی الذی عندالرجل و الذی عند الرأس مثل ذلک ثمّ قال: ناولنی هذا التراب فهو من تربتی ثمّ قال: سیحفرلی فی هذا الموضع فتأمرهم أن یحفروا لی سبع مراقی الی اسفل و ان یشقّ لی ضریحة؛ فان ابوا الاّ ان یلحدوا، فتأمر هم ان یجعلوا اللحد ذراعین و شبرا، فانّ اللّه سیوسّعه ما یشاء؛ فاذا فعلوا ذلک فانّک تری عند رأسی نداوة، فتکلّم بالکلام الّذی اعلمّک، فانّه ینبع الماء حتّی یمتلی اللحد وتری فیه حیتانا صغارا؛ ففّت لها الخبز الّذی اعطیک؛ فانّها تلتقطه، فاذا لم یبق منه شی ء خرجت منه حوتة کبیرة، فالتقطت الحیتان الصغار حتّی لا یبقی منها شی ء، ثّم تغیب، فاذا غابت فضع یدک علی الماء ثّم تکلّم بالکلام الّذی أعلّمک، فانّه ینضبّ الماء و لا یبقی منه و لا تفعل ذلک الاّ بحضرة المأمون. ثمّ قال علیه السلام :

و چون قبر مرا آماده کنند تو خواهی دید که بالای سر من رطوبتی پیدا می شود.

پس تو آنچه می گویم را بخوان تا لحد پر از آب شود. سپس در آن ماهیان کوچکی ظاهر خواهد شد. پس تو از آن نانی که به تو می دهم برای آنان خورد کن. آنها آن نان را خواهند خورد و سپس ماهی بزرگی پیدا می شود و همه آن ماهیان کوچک را می خورد و پنهان می گردد و چون پنهان می شود تو دست خود را در آن آب کن و آن دعایی که به تو تعلیم می دهم بخوان تا تمام آن آب از بین برود. و آنچه به تو می گویم باید مقابل چشم مأمون انجام دهی.»

(1)سپس فرمود: «ای اباصلت! من فردا نزد این فاجر[یعنی مأمون] خواهم رفت

و چون باز می گردم اگر دیدی سر خود را نپوشانده ام با من سخن بگو تا با تو سخن بگویم و اگر سر خود را پوشانده بودم با من سخن مگو.»

اباصلت می گوید: روز بعد، صبح هنگام امام علیه السلام لباس خود را پوشید و در محراب خود منتظر نشست تا این که غلام مأمون وارد شد و گفت: مأمون شما را می طلبد. پس امام علیه السلام کفش خود را پوشید و عبا به دوش گرفت و من نیز خدمت او

ص:321


1- (2)یا أبا الصلت غدا ادخل علی هذا الفاجر، فان انا خرجت و انا مکشوف الرأس فتکلّم اکلّمک و ان خرجت و انا مغطّی الرأس فلا تکلّمنی، قال ابوالصلت: فلمّا اصبحنا من الغد لبس ثیابه و جلس فجعل فی محرابه ینتظر فبینما هو کذلک اذدخل علیه غلام المأمون، فقال له: اجب امیرالمؤمنین، فلبس علیه السلام نعله ورداءه، وقام یمشی و انا اتّبعه حتّی دخل علی المأمون و بین یدیه طبق علیه عنب واطباق فاکهة و بیده عنقود عنب قد اکل بعضه و بقی بعضه، فلمّا ابصر بالرضا علیه السلام وثب الیه، فعانقه و قبّل ما بین عینیه واجلسه معه ثّم ناوله العنقود:

بودم تا این که بر مأمون وارد شد. و مقابل مأمون طبقی از انگور و طبق های دیگری از میوه بود و مأمون خوشه ای از آن انگور را در دست داشت که بعضی از آن را خورده بود و چون چشم او به امام علیه السلام افتاد از جای خود پرید و با امام علیه السلام معانقه نمود و بین دو چشم او را بوسید و او را در کنار خود نشاند و آن خوشه انگور را به او داد و گفت: ای فرزند رسول خدا! من انگوری بهتر از این ندیده بودم.

(1)امام علیه السلام فرمود: «شاید این انگور از بهشت باشد.» پس مأمون گفت: میل کنید. امام علیه السلام فرمود: «اگر ممکن است مرا از خوردن آن معاف بدار.» مأمون گفت: حتما باید بخورید، آیا به ما بدگمان هستید؟ سپس خود آن خوشه را برداشت و مقداری از آن را خورد و بقیه را به امام علیه السلام داد و امام علیه السلام سه دانه از آن را میل نمود و بقیه را نزد مأمون انداخت و برخاست. مأمون گفت: کجا می روید؟ امام علیه السلام فرمود: «آن جا که تو مرا فرستادی.»

ص:322


1- (1)و قال: یابن رسول اللّه ما رأیت عنبا احسن من هذا، فقال له الرّضا علیه السلام : ربّما کان عنبا حسنا یکون من الجّنة، فقال له :کل منه، فقال له الرّضا علیه السلام : تعفینی منه؟ فقال: لابدّ من ذلک و ما یمنعک منه لعلّک تتّهمنا بشی ء، فتناول العنقود فأکل منه ثمّ ناوله فاکل منه الرّضا علیه السلام ثلث حبّات، ثّم رمی به وقام، فقال المأمون: الی این؟ فقال علیه السلام : الی حیث وجّهتنی، فخرج علیه السلام مغطّی الرأس فلم أکّلمه حتّی دخل الدار فامران یغلق الباب، فغلق ثمّ نام علیه السلام علی فراشه و مکثت واقفا فی صحن الدار مهموما محزونا، فبینما انا کذلک، اذ دخل علیّ شابّ حسن الوجه قطط الشعر اشبه النّاس بالرضا علیه السلام ، فبادرت الیه، فقلت له: من این دخلت والباب مغلق؟ فقال: الّذی جاء بی من المدینة فی هذا الوقت هوالّذی ادخلنی الدار و الباب مغلق، فقلت له: و من انت؟ فقال لی:

سپس امام علیه السلام از نزد مأمون خارج گردید، در حالی که عبا بر سر کشیده بود. و من با او سخن نگفتم تا داخل خانه شد و فرمود: «در خانه را ببند و چون در خانه بسته شد بر بستر خود خوابید و من ساعتی در صحن خانه محزون و پریشان بودم که ناگهان جوان زیبایی را که بسیار به حضرت رضا علیه السلام شباهت داشت دیدم که وارد خانه گردید. من نزد آن جوان رفتم و گفتم: از کجا وارد شدید، من که در را بسته بودم؟! او فرمود:

(1)آن کسی که در این وقت مرا از مدینه به اینجا آورد از در بسته وارد این خانه نمود.» گفتم: شما که هستید؟ فرمود: «من حجت خدا برتو هستم. ای اباصلت! من محمّدبن علی می باشم.» سپس نزد پدر خود رفت و به من نیز فرمود تا داخل شدم و چون امام هشتم علیه السلام فرزند خود را دید از جای خود پرید و با او معانقه نمود و او را در بغل گرفت و بین دو چشم او رابوسید و به طرف بستر خود کشید.

پس امام جواد علیه السلام خود را بر روی پدر انداخت و او را بوسید و سخنی با او گفت که من نفهمیدم و دیدم که بر لب های حضرت رضا علیه السلام چیز سفیدی مانند کف

ص:323


1- (1)أنا حجّة اللّه علیک یا اباالصلت؛ انا محمّد بن علّی، ثمّ مضی نحو ابیه علیه السلام ، فدخل وامرنی بالدخول معه فلّما نظر الیه الرضا علیه السلام وثب الیه فعانقه وضّمه الی صدره و قبّل ما بین عینیه ثمّ سحبه سحبا (خ ل «سجّه سجّا». سحبه سحبا: جرّه علی وجه الارض) الی فراشه واکبّ علیه محمّد بن علّی علیه السلام یقبلّه و یسارّه بشی ء لم افهمه، و رأیت علی شفتی الرّضا علیه السلام زبدا اشدّ بیاضا من الثلج، و رأیت اباجعفر علیه السلام یلحسه بلسانه، ثمّ ادخل یده بین ثوبیه و صدره، فاستخرج منه شیئا شبیها بالعصفور، فابتلعه ابوجعفر علیه السلام و مضی الرّضا علیه السلام ، فقال ابوجعفر علیه السلام :

ظاهر گردید و امام جواد علیه السلام آن را به دهان گرفت و سپس دست خود را بین لباس و سینه پدر نمود و چیزی شبیه به گنجشک بیرون آورد و آن را بلعید و پس از آن حضرت رضا علیه السلام از دنیا رفت.

پس حضرت جواد علیه السلام می فرمود: «برخیز ای اباصلت! برای من از خزانه آب و مغتسل[یعنی چیزی که میت را بر روی آن غسل می دهند] حاضر کن!» گفتم: در خزانه آب و مغتسل وجود ندارد فرمود آنچه من می گویم انجام بده پس من داخل

خزانه شدم و دیدم در خزانه آب و مغتسل آماده است و چون آوردم و خود را آماده کردم که امام علیه السلام را غسل بدهم حضرت جواد علیه السلام فرمود:

(1)«ای اباصلت! کنار برو! کسانی هستند که مرا کمک دهند!» پس پدر خود را غسل داد و فرمود: «از داخل خزانه ظرفی که در آن کفن و حنوط می باشد بیاور.» من

ص:324


1- (1)قم یا اباالصلت ایتنی بالمغتسل و الماء من الخزانة، فقلت: ما فی الخزانة مغتسل و لا ماء، و قال لی ایته الیّ ما آمرک به، فدخلت الخزانة؛ فاذا فیها مغتسل و ماء فاخرجته و شمّرت ثیابی لا غسّله، فقال لی: تنّح یا اباالصلت؛ فاّن لی من یعیننی غیرک، فغسّله، ثمّ قال لی: ادخل الخزانة، فاخرج الیّ السفط الّذی فیه کفنه و حنوطه، فدخلت، فاذا انا بسفط لم اره فی تلک الخزانة قّط، فحملته الیه، فکفّنه و صلّی علیه، ثمّ قال لی: ایتنی بالتابوت، فقلت: امضی الی النجّار حتّی یصلح التابوت قال: قم فانّ فی الخزانة تابوتا، فدخلت الخزانة فوجدت تابوتا لم أره قطّ فأتیته به فاخذ الرّضا علیه السلام بعد ما صلّی علیه، فوضعه فی التابوت وصف قدمیه و صلّی رکعتین لم یفرغ منهما حتّی علا التابوت و انشقّ السقف؛ فخرج منه التابوت و مضی، فقلت: یابن رسول اللّه الساعة یجیئنا المأمون و یطالبنابالرضا علیه السلام ، فما نصنع؟ فقال لی:

داخل خزانه شدم و دیدم کفن و حنوط آماده است، آنها را نزد او آوردم. پس پدر خود را کفن نمود و بر او نماز خواند و فرمود: «تابوت را بیاور.» گفتم: به نجّار بگویم تا آن را بسازد؟ فرمود: «برخیز! در خزانه آماده است!» پس داخل خزانه شدم و تابوتی که تاکنون در آن جا ندیده بودم آماده بود آن را آوردم. پس آن حضرت بدن پدر را در تابوت گذارد و دو رکعت نماز خواند و هنوز فارغ نشده بود که تابوت بالا رفت و سقف اتاق باز شد و از اتاق خارج گردید.

(1)گفتم: ای فرزند رسول خدا! الان مأمون می آید و حضرت رضا علیه السلام را از ما طلب می کند، ما چه جواب بدهیم؟ امام جواد علیه السلام فرمود: «ساکت باش ای اباصلت! او بر خواهد گشت.» سپس فرمود: «اگر پیامبری در مشرق بمیرد و وصّی او در مغرب باشد خداوند اجساد و ارواح آنان را جمع خواهند نمود.» سخن آن حضرت تمام

نشده بود که سقف گشوده شد و تابوت پایین آمد. پس حضرت جواد علیه السلام برخاست و بدن پدر را از تابوت بیرون آورد و در بستر خواباند مانند وقتی که هنوز غسل و کفن نشده بود.

سپس به من فرمود: «ای اباصلت! برخیز و در را باز کن تا مأمون وارد شود.»

ص:325


1- (2)اسکت فانّه سیعود یا اباالصلت، ما من نبیّ یموت بالمشرق و یموت وصیّه بالمغرب الاّ جمع اللّه بین أرواحهما وأجسادهما، و ما اتمّ الحدیث حتّی انشق السقف و نزل التابوت فقام علیه السلام ، فاستخرج الرّضا علیه السلام من التابوت و وضعه علی فراشه کانّه لم یغسّل و لم یکفّن ثمّ قال لی: یا أباالصلت قم فافتح الباب للمأمون، ففتحت الباب، فاذا المأمون و الغلمان بالباب، فدخل باکیا حزینا قدشقّ جیبه ولطم رأسه و هو یقول: یا سیّداه فجعت بک (خ ل «فیک»). یا سیّدی، ثمّ دخل فجلس عند رأسه، و قال :

پس من در را باز کردم و دیدم مأمون و غلامان او پشت در هستند. پس دیدم مأمون گریان وارد خانه شد و گریبان چاک کرد و بر سر و صورت زد و گفت: ای مولای من! مرگ تو مرا داغدار نمود. سپس بالای سر آن حضرت نشست و گفت: او را تجهیز کنید. و سپس دستور داد قبر آن حضرت را کندند و آنچه حضرت رضا علیه السلام فرموده بود رخ داد. پس یکی از اطرافیان به مأمون گفت: مگر شما او را امام نمی دانی؟ مأمون گفت: آری، او امام است و امام باید مقدم باشد و دستور داد جلوی قبر پدرش هارون قبر او را کندند.

(1)پس من گفتم: او دستور داده که قبر او را به اندازه هفت پله پایین ببرند و

ص:326


1- (1)خذوا فی تجهیزه فأمر بحفر القبر، فحفرت الموضع فظهر کلّ شی ء علی ما وصفه الرّضا علیه السلام ، فقال له بعض جلسائه: ألست تزعم انّه امام؟ فقال: بلی لا یکون الامام الا مقدّم النّاس؛ فامر أن یحفر له فی القبلة، فقلت له: امرنی أن یحفر له سبع مراقی و أن اشقّ له ضریحة، فقال: انتهوا الی ما یأمر به ابوالصلت سوی الضریح، ولکن یحفر له و یلحد؛ فلمّا رای ما ظهر له من النداوة و الحیتان و غیر ذلک، قال المامون: لم یزل الرّضا علیه السلام یرینا عجائبه فی حیاته حتّی اراناها بعد وفاته ایضا، فقال له وزیر کان معه: أتدری ما أخبرک به الرّضا علیه السلام ؟ قال: لا، قال: انّه قد أخبرک انّ ملککم یا بنی العباس مع کثرتکم و طول مدّتکم مثل هذه الحیتان حتّی اذا فنیت آجالکم وانقطعت آثارکم و ذهبت دولتکم سلّط اللّه تعالی علیکم رجلاً منّا فافناکم عن آخرکم، قال له: صدقت، ثمّ قال لی: یا أباالصلت علّمنی الکلام الّذی تکلّمت به، قلت: واللّه لقد نسیت الکلام من ساعتی و قد کنت صدقت، فامر بحبسی و دفن الرّضا علیه السلام ، فحبست سنة، فضاق علّی الحبس، و سهرت اللیلة و دعوت اللّه تبارک و تعالی بدعاء ذکرت فیه محمّد و آل محمّد صلوات اللّه علیهم و سألت اللّه بحقّهم أن یفرّج عنیّ، فما استتّم دعائی حتّی دخل علیّ أبوجعفر محمّد بن علیّ علیهما السلام فقال لی:

ضریحی برای او باز کنند. مأمون گفت: آنچه او امر کرده انجام دهید لکن به جای ضریح برای او لحدی قرار دهید. و چون مأمون آن آب و ماهی ها را دید گفت: حضرت رضا همیشه عجایبی را به ما نشان می داد حتی بعد از مرگ او نیز این امور

عجیب رانشان داده است. پس وزیر او به او گفت: می دانی حضرت رضا علیه السلام می خواسته چه خبری به تو بدهد؟ مأمون گفت: خیر. وزیر گفت:

او خواسته بگوید که سلطنت شما بنی عباس با فراوانی جمعیت و طولانی شدن حکومتتان همانند ماهیان کوچک می ماند که یک ماهی بزرگ پیدا می شود و همه آنان را نابود می کند. شما نیز چون مدت حکومتتان تمام شود مردی از ما خانواده می آید و شما را نابود می کند. مأمون گفت: آری، چنین است.

(1)سپس مأمون به من گفت: دعایی را که خواندی به من یاد بده. گفتم: به خدا سوگند، الان آن را فراموش نمودم- و البته راست گفتم- لکن مأمون مرا به زندان انداخت و امام علیه السلام را دفن نمود و من تا یکسال در زندان ماندم و بر من سخت

ص:327


1- (1)یا اباالصلت ضاق صدرک؟ فقلت: ای واللّه؛ قال: قم فاخرجنی ثمّ ضرب یده الی القیود التی کانت علیّ ففکّها، وأخذ بیدی و أخرجنی من الدار، والحرسة و الغلمان یروننی فلم یستطیعوا أن یکلّمونی و خرجت من باب الدار، ثمّ قال لی: امض فی ودائع اللّه، فانّک لن تصل الیه و لا یصل الیک أبدا، فقال ابوالصلت: فلم التق المأمون الی هذا الوقت. (العیون ج 2/242).

می گذشت تا در نیمه شب خدا را به محمّد و آل او صلی الله علیه و آله قسم دادم که فرجی برایم برساند و دعایم تمام نشد که حضرت جواد علیه السلام وارد زندان گردید و فرمود:

«ای اباصلت! سینه تو تنگ شد و پریشان شدی؟» گفتم: آری، به خدا سوگند. فرمود: «برخیز» و سپس دست خود را به زنجیرهایی که بر من بسته بودند زد و باز شد و دست مرا گرفت و از زندان خارج نمود و نگهبانان مرا می دیدند و نمی توانستند با من سخن بگویند. سپس به من فرمود: «تو در امانت خدا هستی، هر جا می خواهی برو مأمون هرگز تو را نخواهد دید و تو نیز او را نخواهی دید.» ابوالصلت می گوید: بعد از آن تا کنون من مأمون راندیده ام.

ص :328

پاداش و برکات زیارت حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام

اشاره

ص:329

پاداش و برکات زیارت حضرت رضا علیه السلام

مؤلف گوید: ارزش و ثواب زیارت حضرت رضا علیه السلام و زیارت معصومین دیگر علیهم السلام به معرفت زایر نسبت به مقام معصوم و شرایط لازم دیگری که زایر باید دارا باشد بستگی دارد زمان و مکان زیارت نیز در پاداش آن مؤثر است. در تعدادی از روایات ثواب و پاداش زایری که با معرفت به مقام امام و اعتقاد به وجوب اطاعت او، وی را زیارت نموده باشد، بهشت و نجات از سختی های قیامت و شفاعت آنان در قیامت و در بعضی هم نشینی با اولیای خدا در بهشت ذکر شده است.

در بعضی از روایات آمده است که ثواب و پاداش زیارت امام حسین علیه السلام معادل نود حج و عمره رسول خدا صلی الله علیه و آله و اعتکاف و دعای ملائکه و حفظ ایمان و گشایش در امور و... می باشد.

و می توان گفت: به طور کلی ارزش زیارت هر امام و یا شخص رسول خدا صلی الله علیه و آله و فاطمه زهرا علیهاالسلام به اعتبار شرایط زایر و شخصیت زیارت شونده است بنابراین زیارت یک مؤمن مخلص و شیعه با تقوا نسبت به رسول خدا صلی الله علیه و آله از همه زیارات ارزشمندتر است و پس از آن زیارت امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا و امام حسن و امام حسین تا امام دوازدهم علیهم السلام با توجه به مراتب شخصیت زیارت شونده ارزش و مقام ویژه خود را دارد.

البته روایات وارده در زیارت حضرت رضا علیه السلام حساب ویژه ای دارد و در بعضی از روایات- چنان که خواهد آمد- پاداش زیارت آن حضرت معادل یک میلیون حج و یا هزار حج و هزار عمره مقبوله و شفاعت همه معصومین علیهم السلام و

ص:330

پاداش یکصد هزار شهید و مجاهد و صدّیق و حاج و معتمر ذکر شده است. و زیارت آن حضرت را از حج مستحبی نیز افضل دانسته اند.

در بعضی از روایات آمده است: «کسی که با معرفت آن حضرت را زیارت کند خداوند پاداش هفتاد هزار شهید که در رکاب رسول خدا صلی الله علیه و آله به شهادت رسیده باشند را به او خواهد داد.»

در روایتی امام کاظم علیه السلام - بعد ذکر مقام زوّار ائمه معصومین علیهم السلام - می فرماید: «الا انّ اعلاهم درجةً و اقربهم عبوةً زوّار قبر ولدی علیّ علیه السلام » یعنی آگاه باشید که مقام و منزلت زوّار پدرم علی بن موسی الرضا علیه السلام نزد خداوند بالاتر از زوّار دیگر است.

مؤلف گوید: شاید علت کثرت ثواب زیارت آن حضرت این باشد که در زمان صدور این روایات زایرین قبر مطهر امام رضا علیه السلام فقط شیعه ها بوده اند و آنان نیز در اثر دوری قبر آن حضرت کمتر به زیارت او می رفته اند و سایر فرق شیعه نیز که بیشتر در ایران ساکن بوده اند، مانند زیدیه و جارودیة و کیسانیه و فطحیه و اسماعیلیه و... به زیارت آن حضرت نمی رفته اند.

به همین دلیل حضرت جواد علیه السلام در پاسخ علی بن مهزیار که گفت: آیا زیارت حضرت رضا علیه السلام افضل است یا زیارت حضرت سیدالشهدا علیه السلام ؟ فرمود: «زیارت پدرم افضل است؛ چراکه امام حسین علیه السلام را همه مردم زیارت می کنند لکن پدرم را جز خواص از شیعه(دوازده امامی) زیارت نمی کنند.»

اینک به بعضی از روایات که درباره زیارت حضرت رضا علیه السلام وارد شده است اشاره می کنیم.

ص :331

(1)1- مرحوم علی بن ابراهیم قمی، معروف به صدوق، در کتاب عیون، با سند خود، از یاسر خادم نقل نموده که گوید: علی بن موسی الرّضا علیه السلام فرمود: «برای زیارت هیچ قبری بار سفر بسته نمی شود جز برای زیارت قبور ما.»

سپس فرمود: «آگاه باشید که مرا از روی ظلم به وسیله سمّ می کشند و در سرزمین غربت مدفون می شوم پس کسی که برای زیارت من بار سفر ببندد [و مرا زیارت کند] دعای او مستجاب و گناهان او آمرزیده خواهد شد.»

(2)2- در همان کتاب، از حمدان دیوانی، از حضرت رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: «هر کس از راه دور به زیارت من بیاید من در روز قیامت در سه محل او را

ص :332


1- (1)ما ورد فی ثواب زیارته علیه السلام1- روی الصدوق رحمه اللّه فی العیون عن احمد بن زیاد بن جعفر الهمدانی رضی اللّه عنه قال: حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم عن ابیه عن یاسر الخادم قال: قال علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام : لاتشدّ الرحال الی شی ء من القبورالاّ الی قبورنا، الا وانّی مقتول بالسمّ ظلما و مدفون فی موضع غربة، فمن شدّ رحله الی زیارتی استجیب دعاؤه و غفر له ذنوبه.(العیون ص254)
2- (2)2- و فیه: حدّثنا علی بن احمد بن مجمّد بن عمران الدقّاق و محمّدبن احمد السنانی و علی بن عبداللّه الورّاق و الحسین بن ابراهیم بن هشام المکتّب رضی اللّه عنهم، قالوا: حدّثنا محمّدبن ابی عبداللّه الکوفی الاسدی، عن احمد بن محمّد بن صالح الرازی، عن حمدان الدیوانی، قال: قال الرّضا علیه السلام : من زارنی علی بعد داری اتیته یوم القیمة فی ثلث مواطن حتّی أخلّصه من أهوالها، اذا تطایرت الکتب یمینا و شمالاً و عند الصراط و عند المیزان. (المصدر ص 255)

بازدید می کنم و از وحشت ها وسختی های قیامت نجاتش می دهم:

1- هنگامی که نامه های اعمال پرواز کند و به دست راست و یا چپ مردم داده شود.

2- هنگام عبور از صراط.

3- هنگام حضور در مقابل میزان [عدل الهی].»

(1)3- در همان کتاب، از ابن عمارة، از امام صادق، از پدرانش، از امیرالمؤمنین علیه السلام ، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «زود باشد که پاره ای از تن من در زمین خراسان دفن شود، هیچ مؤمنی او را زیارت نخواهد نمود جز آن که خداوند بهشت را برای او واجب و بدن او را بر آتش حرام می فرماید.»

(2)4- در همان کتاب، از علی بن فضال، از علی بن موسی الرضا علیه السلام نقل شده که

ص :333


1- (1)3- وفیه: حدّثنا محمّد بن ابراهیم بن اسحق الطالقانی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا عبدالعزیز بن یحیی، قال: حدّثنا محمّد بن زکریّا، قال: حدّثنا جعفر بن محمّدبن عمّارة، عن ابیه، عن الصادق جعفر بن محمّد عن ابیه، عن آبائه عن امیرالمؤمنین علیّ علیه السلام ، قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله : سید فن بضعة منّی بأرض خراسان لایزورها مؤمن الاّ اوجب اللّه عزّوجلّ له الجّنة و حرّم جسده علی النار. (المصدر)
2- (2)4- و فیه: حدثنا احمد بن الحسن القطانی و محمّد بن احمد بن ابرهیم اللیثی ومحمّد بن ابراهیم بن اسحق المکتب الطالقانی و محمّدبن بکران النقاش، قالوا: حدّثنا احمد بن محمّد بن سعید الهمدانی مولی بنی هاشم، قال: اخبرنا علیّ بن الحسن بن علیّ بن فضّال، عن ابیه، عن ابی الحسن علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام ، انّه قال: انّ بخراسان لبقعة یأتی علیها زمان تصیر مختلف الملئکة ولایزال فوج ینزل من السماء و فوج یصعد الی ان ینفخ فی الصور فقیل له: یابن رسول الله وایّ بقعة هذه؟ قال: هی بأرض طوس و هی واللّه روضة من ریاض الجنّة، من زارنی فی تلک البقعة کان کمن زار رسول الله صلی الله علیه و آله و کتب اللّه تعالی له ثواب الف حجّة مبرورة و الف عمرة مقبولة، و کنت اناو آبائی شفعائه یوم القیمة. (المصدر)

فرمود: «همانا در خراسان بقعه و سرزمینی است که زمانی محل رفت و آمد ملائکه خواهد شد و ملائکه پیاپی در آن نزول و صعود می نمایند تا زمانی که نفخ صور شود و قیامت بر پاگردد.»

به آن حضرت گفته شد: ای فرزند رسول خدا! آن بقعه در کجا خواهد بود؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «آن بقعه در سرزمین توس می باشد.»

سپس فرمود: «به خدا سوگند، آن بقعه باغستانی از باغستان های بهشت است و هر کس مرا در آن زیارت کند همانند آن است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را زیارت نموده است و خداوند برای او ثواب هزار حج و هزار عمره مقبول خواهد نوشت و من و پدرانم در قیامت شفیعان او خواهیم بود.»

(1)5- در همان کتاب، از اباصلت هروی نقل شده که گوید: از حضرت رضا علیه السلام

ص :334


1- (1)5- و فیه: حدّثنا محمّدبن موسی بن المتوکّل رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم، عن ابیه، عن ابی الصلت عبد السلم ابن صالح الهرویّ، قال: سمعت الرّضا علیه السلام یقول: واللّه مامنّا الاّمقتول شهید، فقیل له: و من یقتلک یابن رسول الله؟ قال: شرّ خلق اللّه فی زمانی یقتلنی بالسّم؛ ثمّ یدفننی فی دار مضیقة و بلاد غربة الا فمن زارنی فی غربتی کتب اللّه تعالی له اجرمائة ألف شهید و مائة الف صدّیق ومائة الف حاجّ و معتمر و مائة الف مجاهد، و حشرفی زمرتنا و جعل فی الدرجات العلی فی الجنّة رفیقنا.(المصدر ص 256)

شنیدم که فرمود: «به خدا سوگند، هیچ کدام از ما امامان نیست مگر آن که شهید خواهد شد.» به آن حضرت گفته شد: ای فرزند رسول خدا! شما را چه کسی خواهد کشت؟ امام علیه السلام فرمود:

«بدترین خلق خدا در این زمان مرا به وسیله سم می کشد و در شهر غربت و در خانه کوچکی دفن می کند.»

سپس فرمود: «آگاه باشید، هر کس قبر مرا در آن دیار غربت زیارت کند خداوند پاداش یکصد هزار شهید و صدّیق و حاج و معتمر و مجاهد فی سبیل اللّه را برای او خواهد نوشت و او در قیامت در درجات عالیه بهشتی هم نشین ما می باشد.»

(1)6- در همان کتاب، از ابن فضال، از حضرت رضا علیه السلام نقل شده که مردی از

ص :335


1- (1)6- و فیه: حدثنا محمّد بن ابراهیم بن اسحق الطالقانی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا احمد بن محمّد بن سعید الکوفی مولی بنی هاشم، عن علیّ بن الحسین بن علیّ بن فضّال، عن ابیه عن ابی الحسن علّی بن موسی الرّضا علیه السلام ، انّه قال له رجل من اهل خراسان: یا ابن رسول اللّه رأیت رسول الله صلی الله علیه و آله فی المنام کأنّه یقول لی: «کیف انتم اذا دفن فی ارضکم بضعتی و استحفظتم و دیعتی و غیّب فی ثراکم نجمی؟!» فقال له الرّضا علیه السلام : انا المدفون فی ارضکم و انا بضعة نبیّکم، فاناالودیعة والنجم الاومن زارنی و هو یعرف ما اوجب اللّه تبارک و تعالی من حقّی و طاعتی فانا و آبائی شفعاؤه یوم القیمة، و من کنّا شفعاءه نجی و لو کان علیه مثل وزرالثقلین الجنّ و الانس، و لقد حدّثنی أبی، عن جدّی، عن ابیه عن آبائه علیهم السلام انّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال: من زارنی فی منامه فقد زارنی (خ ل «من رآنی فی المنام فقدر آنی) لانّ الشیطان لایتمثّل فی صورتی و لا فی صورة احد من اوصیائی ولافی صورة احد من شیعتهم، و انّ الرؤیا الصادقة جزء من سبعین جزء من النبّوة. (العیون ج 2/257)

اهل خراسان به آن حضرت گفت: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! من رسول خدا را در خواب دیدم و به یاد دارم که به من فرمود: «چگونه خواهید بود زمانی که پاره ای از تن من و ستاره ای از ستاره گان من دفن شود؟ شما چگونه امانت من را نگهداری خواهید نمود؟»

حضرت رضا علیه السلام به او فرمود: «پاره تن پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و امانت و ستاره آن حضرت من هستم که در سرزمین شما مدفون خواهم گشت. آگاه باشید که هر کس مرا زیارت کند و حق مرا بشناسذ و بداند که خداوند اطاعت مرا بر او واجب و مرا امام و پیشوای او قرار داده است من و پدرانم در قیامت شفیعان او خواهیم بود و هر کس ما شفیع او باشیم البته نجات خواهد یافت گر چه گناه جن و انس بر عهده او باشد.»

(1)سپس فرمود: «پدرم، از جدم امام صادق، و او از پدرانش، از رسول خدا صلی الله علیه و آله

ص :336


1- (1)7- و فیه: حدّثنا احمد بن زیاد بن جعفر الهمدانی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا علی بن ابرهیم بن هاشم، قال: حدّثنا محمّد بن عیسی بن عبیت، قال: حدّثنا محمّد بن سلیمان المصری، عن ابیه، عن ابراهیم بن ابن حجر الاسلمی، قال: حدّثنا قبیصة بن جابربن یزید الجعفی؛ قال: سمعت وصیّ الأوصیاء و وارث علم الانبیاء ابا جعفر محمّدبن علی بن الحسین بن علیّ بن ابی طالب علیه السلام ، یقول: حدّثنی سیّد العابدین علیّ بن الحسین، عن سیّد الشهداء الحسین بن علیّ، عن سیّد الأوصیاء امیرالمؤمنین علّی بن ابی طالب علیهم السلام ؛ قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله ستد فن بضعة منّی بأرض خراسان مازارها مکروب الاّنفّس اللّه کربته ولا مذنب الاّ غفر اللّه ذنوبه. (المصدر ص258)

نقل نمود که فرمود: هرکس مرا در خواب زیارت کند [خواب او صحیح است و] در حقیقت مرا زیارت نموده و دیده است؛ چرا که شیطان نمی تواند به صورت من و یا فرزندان من و یا شیعیان آنان درآید و همانا رؤیای صادقه جزئی از نبوت و پیامبری است.»

7- در همان کتاب، از جابر جعفی نقل شده که گوید: من از وصی اوصیا و وارث علم انبیا، حضرت ابوجعفر باقر علیه السلام ، شنیدم که فرمود: «پدرم زین العابدین، از پدر خود سیدالشهدا، و او از پدر خود امیرالمؤمنین، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نمود که آن حضرت فرمود: زود باشد پاره ای از تن من در سرزمین خراسان مدفون گردد، هیچ زایر پریشان و مصیبت زده ای او را زیارت نمی کند جز آن که خداوند پریشانی او را برطرف خواهد نمود و هیچ گناهکاری نزد قبر او توبه نمی کند جز آن که خداوند گناهان او را خواهد بخشید.»

(1)8- در همان کتاب، از محمّدبن سلیمان نقل شده که گوید: من به حضرت

ص :337


1- (1)8- و فیه: حدّثنا جعفربن علیّ بن الحسین بن علیّ بن عبداللّه بن المغیرة الکوفی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنی جدّی الحسین بن علیّ، عن الحسین بن یوسف، عن محمّد بن اسلم، عن محمّد بن سلیمان، قال: سألت ابا جعفر محمّد بن علیّ الرّضا علیه السلام عن رجل حجّ حجّة الاسلام، فدخل متمتّعا بالعمرة الی الحجّ فاعانه اللّه تعالی علی حجّه و عمرته، ثمّ اتی المدینة فسلّم علی النبّی صلی الله علیه و آله ثمّ اتی أباک امیرالمؤمنین (خ «علی بن ابی طالب». علیه السلام ) عارفا بحقّه یعلم انّه حجّة اللّه علی خلقه و بابه الّذی یؤتی منه، فسلّم علیه. ثمّ اتی أبا عبداللّه الحسین بن علیّ علیه السلام فسلّم علیه؛ ثمّ اتی بغداد فسلّم علی أبی الحسن موسی علیه السلام ، ثمّ انصرف الی بلاده، فلمّا کان فی هذاالوقت رزقه اللّه تعالی مایحجّ به فایّهما افضل؟ أهذاالّذی حجّ حجّة الاسلام یرجع ایضا فیحجّ او یخرج الی خراسان الی ابیک علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام فیسلّم علیه؟ قال: بلی یأتی الی خراسان فیسلّم علی أبی علیه السلام افضل ولیکن ذلک فی رجب و لاینبغی ان تفعلوا هذا الیوم، فانّ علینا و علیکم من السلطان شنعة. (المصدر)

جواد علیه السلام گفتم: شخصی موفق به انجام حج تمتع واجب می شود و پس از آن در مدینه به زیارت رسول خدا صلی الله علیه و آله می رود و سپس نزد قبر پدرتان امیرالمؤمنین علیه السلام می رود و با معرفت به مقام او که حجت خدا و باب هدایت و رحمت اوست آن حضرت را زیارت می کند و بعد از آن نزد قبر امام حسین علیه السلام می رود و آن حضرت را نیز زیارت می کند و بعد از آن به بغداد می رود و قبر موسی بن جعفر علیه السلام را زیارت می کند و سپس به شهر خود باز می گردد و چون در سال بعد موسم حج می رسد باز خداوند وسیله تشرف به حج را برای او فراهم می فرماید، آیا پس از انجام حج واجب باز در این سال نیز به حج برود و یا به زیارت پدرتان علی بن موسی الرّضا علیه السلام در خراسان مشرف شود؟

امام جواد علیه السلام فرمود: «آری، به خراسان برود و پدرم را زیارت کند که آن افضل خواهد بود و چه خوب است که آن را در ماه رجب قرار دهد.»

سپس فرمود: «لکن در این روزها شما چنین نکنید چرا که از ناحیه سلطان (خلیفه وقت) ما را بر آن ملامت و سرزنش می کنند.

ص :338

(1)9- در همان کتاب، از محمّدبن ابی نصر بزنطی نقل شده که گوید: از حضرت رضا علیه السلام شنیدم که فرمود: «هیچ یک از دوستان من مرا با معرفت [به امامت[ و حق من زیارت نمی کند جز آن که روز قیامت من برای او شفاعت خواهم نمود.»

(2)10- در همان کتاب، از نعمان بن سعد نقل شده که گوید: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب فرمود: «مردی از فرزندان من که نام او نام من است و نام پدر او موسی است در سرزمین خراسان مظلومانه او را مسموم می کنند [ودر آنجا مدفون می گردد] پس هر کس در [دوران ] غربت [قبر او] او را زیارت کند خداوند گناهان گذشته و آینده او را می بخشد گر چه به اندازه ستارگان آسمان و دانه های باران و برگ های درختان باشد.»

ص :339


1- (1)9- و فیه: حدّثنا ابی رحمه اللّه و محمّد بن الحسن بن احمد بن الولید رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا سعدبن عبداللّه بن ابی خلف، قال: حدّثنا احمد بن محمّد بن عیسی و محمّد بن الحسین بن ابی الخطّاب، عن أحمد بن محَمّد بن أبی نصر البزنطیّ، قال: سمعت الرّضا علیه السلام یقول: مازارنی أحد من اولیائی عارفا بحقی الاّ تشفّعت له یوم القیمة.(المصدر)
2- (2)10- و فیه: حدّثنا علیّ بن عبداللّه الورّاق رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا سعدبن عبداللّه بن ابی خلف، قال: حدّثنا عمران بن موسی، عن الحسین بن علیّ بن النعمان، عن محمّد بن الفضیل عن غزوان الضبی، قال: اخبرنی عبد الرّحمن بن اسحق، عن النعمان بن سعد، قال: قال امیر المؤمنین علیّ ابی طالب علیه السلام : سیقتل رجل من ولدی بارض خراسان بالسمّ ظلما اسمه واسم ابیه اسم ابن عمران موسی علیه السلام ، الافمن زاره فی غربته غفر اللّه تعالی ذنوبه ماتقدّم منها و ما تأخّر و لو کانت مثل عدد النجوم و قطر الامطار و ورق الاشجار. (العیون ج 2/259)

مؤلف گوید: به نظر می رسد که علت تأکید در زیارت حضرت رضا علیه السلام و ثواب فراوان آن همان مسأله دوری قبر و غربت آن حضرت بوده که نوعا شیعیان و دوستان به زیارت آن بزرگوار نمی رفته اند و مخالفین وفرق دیگر شیعه- غیر از امامیه- هم از روی عناد و تعصب از زیارت آن حضرت خودداری می کرده اند. واللّه العالم.

خلوص زایر و عنایات حضرت رضا علیه السلام

عالم بزرگوار و معتمد علما، مرحوم حاج ملا محمد هاشم خراسانی، صاحب کتاب منتخب التواریخ، در کتاب خود، بعد از توصیه به زیارت حضرت رضا علیه السلام و زیارت قبور اطراف و علمای مدفون در جوار آن حضرت می گوید:

بدان که اگر کسی با صدق به زیارت حضرت رضا علیه السلام مشرف شد مکاشفات و ملاطفاتی از آن بزرگوار مشاهده خواهد نمود.

سپس گوید: مرحوم حاج ملاغلامحسین ازغدی، مشهور به حاجی آخوند، که از موثقین و محبّین احقر بود بلاواسطه نقل کرد که زنی از محارم و منسوبین ما که بسیار فقیر و مؤمنه بود سالی یک مرتبه از ازغد، که چهارفرسخی مشهد مقدس است، پیاده به زیارت حضرت رضا علیه السلام مشرف می شد و وقت برگشتن برای هریک از اطفالی که در قبیله بودند سوغاتی از قبیل کفش وکلاه و سینه بند و مانند اینها می آورد.

ما می گفتیم: شما که با دست خالی و پیاده می روی از کجا پول می آوری که اینها را می خری؟

او می گفت: وقتی که به حرم مطهر می روم حضرت را میان ضریح می بینم، و

ص :340

آن حضرت احوال مرا و احوال اطفال و عدد آنها را می پرسد و به اندازه ای به من پول می دهد که بتوانم برای اطفال سوغاتی بخرم. مگر شما که به زیارت می روید حضرت را نمی بینید؟

ما در جواب آن مخدره سکوت می کردیم و خیال می کردیم که این زن به زیارت که می رود در مشهد تکدی می کند. لذا این سفر که روانه مشهد مقدس شد من هم پشت سرش آمدم دیدم آن زن به منزل یک نفر از ازغدی ها رفت من هم در بیرون آن منزل منتظر شدم تا وقتی که تجدید وضو نمود و بیرون آمد که به زیارت مشرف شود. من هم پشت سرش رفتم تا داخل حرم مطهر شد و خود را به ضریح مطهر چسبانید. من درب حرم ایستادم تا از حرم خارج شد. نزدیک رفتم و سلام کردم. چشمش که به من افتاد اظهار بشّاشت کرد. گفتم: چقدر مقابل ضریح طول دادی؟

گفت: بلی، حضرت از من احوالپرسی کرد و احوال اطفال قبیله را پرسید و به من پول داد که برای اطفال سوغاتی بخرم. دستش را باز کرد دیدم چند قران میان دستش هست.

فهمیدم این زن به واسطه اخلاص و صدق خود به آن مقامی که باید برسد رسیده است. هرچه کردم پول ها را از او بگیرم که برایش سوغات بخرم راضی نشد و گفت: خودم باید سوغات بخرم.

حاج ملامحمد هاشم خراسانی در کتاب خود نیز می گوید: حقیر در این سن- که بیشتر از شصت سال است - معجزاتی از این مرقد مطهر مشاهده کردم که ذکر آنها موجب تطویل است و در اینجا به ذکر قضیه ای، از محسوسات خودم قناعت می کنم.

ص :341

حقیر در صغر سن در مدرسه میرزا جعفر به مکتب می رفتم. یک روز رفتم که برای خودم خورشی تهیه نمایم. درب صحن مقدس که رسیدم صدای صیحه و ضجّه از خیابان سفلی بلند بود. من متحیر بودم ناگاه چیزی به پهلوی من خورد، بر روی سنگ افتادم و مدهوش شدم. یک وقت به هوش آمم دیدم در منزل میان بستر افتاده ام! باز دوباره مدهوش شدم. بعد معلوم شد که دو گاو از دو فرسخی شهر از ظلم صاحبشان گریخته و غرش کنان رو به صحن مقدس آمده اند که متحصن شوند و هر دو مقابل پنجره زانو زده اند و در بین راه چند نفر را تنه زده اند که یکی از آنها من بدبخت بوده ام و از آن صدمه یکی از ثنایای حقیر شکسته و میان لب سفلی فرو رفته و جوش خورده و فعلاً هم موجود است. (منتخب التواریخ، ص 678)

معنای معرفت و شناخت حق امام علیه السلام

(1)1- مرحوم صدوق رضوان اللّه تعالی علیه، در کتاب عیون، از حمزة بن حمران نقل نموده که گوید: امام صادق علیه السلام فرمود: «یکی از فرزندان من در سرزمین خراسان در شهری به نام توس کشته می شود؛ هر کس او را با معرفت به حق او [و

ص :342


1- (1)معنی عرفان حقّه علیه السلام1- العیون: حدّثنا الحسین بنابراهیم بن تاتانة(خ ل «ناتانه») و الحسین بن ابراهیم بن أحمد بن هشام المکتّب و أحمدبن علی بن ابرهیم بن هاشم و محمّد بن علی ما جیلویه و محمّد بن موسی بن المتوکّل و علیّ بن هبة اللّه الورّاق رضی اللّه عنهم، قالوا: حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم، عن أبیه، عن محمّد بن أبی عمیر؛ عن حمزة بن حمران، قال: قال: أبو عبداللّه علیه السلام :

اعتقاد به امامت و ولایت او [زیارت کند من او را در روز قیامت با دست خود به بهشت می برم، گر چه او اهل گناه کبیره باشد.»

(1)ابن حمران می گوید: گفتم: فدای شما شوم! معنای معرفت و شناخت حق او چیست؟ امام صادق علیه السلام فرمود: «این که او را شهید و امام واجب الا طاعة بداند.» سپس فرمود: «هر کس او را با معرفت زیارت کند خداوند پاداش هفتاد هزار شهید از شهدای حقیقی که در خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله شهید شده باشند را به او عطا خواهد نمود.»

(2)2- در حدیث دیگری آمده است که امام صادق علیه السلام به فرزند خود موسی بن جعفر علیه السلام اشاره نمود و فرمود: «فرزند او را در توس می کشند و بسیار اندکند از

ص :343


1- (1)یقتل حفدتی بأرض خراسان فی مدینة یقال لها: طوس، من زاره الیها عارفا بحقّه أخذته بیدی یوم القیمة؛ فادخلته الجنّة وان کان من أهل الکبائر، قال: قلت: جعلت فداک و ما عرفان حقّه؟ قال: یعلم انّه امام مفترض الطاعة شهید، من زاره عارفا بحقّه أعطاه اللّه تعالی له اجر سبعین ألف شهید ممّن استشهد بین یدی رسول اللّه صلی الله علیه و آله علی حقیقة. (العیون ج 2/259)
2- (2)2- و فیه: وفی حدیث آخر قال: الصادق علیه السلام : یقتل لهذا «وأومی ء بیده الی موسی علیه السلام » ولد بطوس ولایزوره من شیعتنا الاّ الأندر فالاندر.(العیون ج2/259)3- و فیه: حدثنا محمّد بن الحسن بن احمد بن الولید رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا محمّد بن الحسن الصفّار، عن احمد بن محمّد بن عیسی، عن الحسن بن علی الوشّا، قال: قال ابوالحسن الرّضا علیه السلام : انّی سأقتل بالسمّ مظلوما، فمن زارنی عارفا بحقیّ غفراللّه له ما تقدّم من ذنبه و ما تأخّر. (العیون ص261)

شیعیان ما کسانی که به زیارت او بروند.»

3- در همان کتاب، از حسن بن علی وشّا نقل شده که گوید: حضرت رضا علیه السلام فرمود: «مرا به وسیله سم از روی ظلم خواهند کشت، پس هر کسی با معرفت به حق من مرا زیارت کند خداوند گناهان گذشته و آینده او را می بخشد.»

اجابت دعا در حرم مطهر امام رضا علیه السلام

مؤلف گوید: اجابت دعا در حرم مطهر امام رضا علیه السلام برای شیعیان و دوستان اهل بیت علیهم السلام ، به ویژه ایرانی ها، از ضروریات محسوب می شود و رأفت و مهربانی آن امام رؤوف و اجابت دعا درحرم مطهر آن حضرت را همه زایرین دیده و از آن بهره مند شده اند و اگر کسی موارد اجابت دعا در کنار قبر آن امام علیه السلام را جمع آوری کند به چند جلد کتاب بالغ خواهد شد و حتی می توان گفت که قابل شماره نخواهد بود.

این حقیر اگر بخواهم فقط موارد استجابت دعا و عنایات آن حضرت را نسبت به خود بنویسیم ممکن است به اندازه یک کتاب بشود.

عنایات آن حضرت در زمان حیات او و پس از رحلت او نسبت به شیعیان و غیرشیعیان و زوار و در برخی موارد نسبت حیوانات نیز زیاد بوده است که ما بخشی از آنها را در پایان کتاب به منظور تبرّک خواهیم آورد. اینک به روایاتی که در همین باب از معصومین علیهم السلام نقل شده اشاره می کنیم:

(1)1- مرحوم صدوق، در کتاب عیون، از صقربن دلف نقل کرده است که

ص :344


1- (1)استجابة الدعاء فی حرمه الشریف1- العیون: حدّثنا الحسین بن ابراهیم بن احمد بن هشام المکتب و محمّد بن علی ماجیلویه و احمد بن علیّ بن ابراهیم بن هاشم و الحسین بن ابراهیم تاتانة و علیّ بن عبداللّه الورّاق رضی اللّه عنهم، قالوا: حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم، عن ابیه عن الصقر بن دلف قال: سمعت سیّدی علیّ بن محمّد بن علیّ الرّضا علیه السلام ، یقول: من کانت له الی اللّه حاجة فلیزر قبر جدّی الرّضا علیه السلام بطوس و هو علی غسل و لیصلّ عند رأسه رکعتین و لیسأل اللّه حاجته فی قنوته، فانّه یستجیب له مالم یسئل فی مآثم او قطیعة رحم؛ وان موضع قبره لبقعة من بقاع الجنّة لایزورها مؤمن الاّ اعتقه اللّه من النار وأحلّه الی دار القرار. (العیون ج2/262)

گوید: از مولای خود علی بن محمّدبن علی بن موسی الرضا علیه السلام شنیدم که می فرمود: «هرکس را به درگاه خدا حاجتی باشد باید غسل کند و قبر جدم علی بن موسی الرّضا علیه السلام را در توس زیارت کند و دو رکعت نماز نزد سر مبارک آن حضرت بخواند و در قنوت آن نماز حاجت خود را از خداوند طلب کند که البته دعای او مستجاب می شود؛ اگر خواسته او گناه و قطع رحم نباشد.»

سپس فرمود: «محل قبر شریف او بقعه ای از بقعه های بهشت است و هیچ مؤمنی او را زیارت نمی کند جز آن که خداوند او را از آتش دوزخ آزاد و در بهشت جایگزین می نماید.»

(1)2- در همان کتاب، از حسن بن فضال نقل شده که گوید: از حضرت رضا علیه السلام

ص :345


1- (1)2- و فیه: حدّثنا محمّد بن ابراهیم بن اسحق الطالقانی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا أحمد بن محمّد بن سعید الهمدانی مولی بنی هاشم، قال حدّثنا علیّ بن الحسن بن فضّال؛ عن ابیه، قال: سمعت أباالحسن علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام ، یقول: انا مقتول و مسموم و مدفون بأرض غربة أعلم ذلک بعهد عهده الیّ ابی، عن ابیه؛ عن آبائه؛ عن علیّ بن ابی طالب علیهم السلام ، عن رسول الله صلی الله علیه و آله ألا فمن زارنی فی غربتی کنت أناو آبائی شفعاءه یوم القیمامة؛ و من کنّا شفعاءه نجی و لو کان علیه مثل وزرالثقلین. (المصدر ص 263)

شنیدم که فرمود: «مرا با سمّ می کشند و در سرزمین غربت مدفون می شوم و این عهدی است که از پدرانم از رسول خدا صلی الله علیه و آله به من رسیده است.»

سپس فرمود: «آگاه باشید که هرکس مرا در غربت زیارت کند من و پدرانم در قیامت شفیعان او هستیم و هر کس ما شفیع او باشیم نجات خواهد یافت؛ گر چه گناه جن و انس بر عهده او باشد.»

اشعار دعبل خزاعی نزد علی بن موسی الرّضا علیه السلام

(1)مرحوم صدوق، در کتاب عیون، از عبدالسّلام هروی نقل نموده که گوید:

ص :346


1- (1)احوال دعبل الخزاعی و اشعاره عند الرّضا علیه السلام العیون حدّثنا الحسین بن ابراهیم بن احمد بن هشام المؤدّب و علی بن عبداللّه الورّاق رضی اللّه عنهما، قالا: حدّثنا علیّ بن ابراهیم بن هاشم، عن ابیه ابرهیم بن هاشم، عن عبدالسلم بن صالح الهرویّ، قال: دخل دعبل بن علیّ الخزاعی(ره) علی علیّ بن موسی الرّضا علیهما السلام بمرو، فقال له: یا ابن رسول اللّه صلی الله علیه و آله انّی قد قلت فیک قصیدة و آلیت علی نفسی ان لا انشدها احدا قبلک، فقال علیه السلام : هاتها فانشده: مدارس آیات خلت من تلاوة و منزل وحی مقفر العرصات فلمّا بلغ الی قوله: اری فیئهم فی غیرهم متقسّما و ایدیهم من فیئهم صفرات بکی ابولحسن الرّضا علیه السلام ، و قال له: صدقت یا خزاعی، فلمّا بلغ الی قوله:

دعبل خزاعی در شهر مرو خدمت حضرت رضا علیه السلام رسید و عرضه داشت: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! من درباره شما قصیده ای گفته ام و سوگند یاد نموده ام که برای احدی قبل از شما نخوانم. حضرت رضا علیه السلام فرمود: «قصیده خود را بخوان!» دعبل گفت:

مدارس آیاتٍ خلت من تلاوة و منزل وحیٍ مقفر العرصات

یعنی: مکتب های تعلیم قرآن از تلاوت خالی مانده است و منازل وحی [یعنی خانه های علم و دانش] مانند بیابان بی سکنه است. [این شعر اشاره به محدودیت خاندان نبوت است برای تعلیم معارف اسلامی] و هنگامی که دعبل در اشعار خود به این شعر رسید:

اری فیئهم فی غیرهم متقسّما و ایدیهم من فیئهم صفرات

(1)یعنی: من می بینم که اموال خاندان نبوت که همان خمس ذوی القربای

ص :347


1- (1)اذا و تروا مدّوا الی واتریهم اکفّا عن الاوتار منقبضات جعل ابوالحسن علیه السلام یقلّب کفیّه و یقول: اجل واللّه منقبضات؛ فلمّا بلغ الی قوله: لقد خفت فی الدّنیا و ایّام سعیها وانّی لارجو الامن بعد وفاتی قال الرّضا علیه السلام : آمنک اللّه یوم الفزع الاکبر؛ فلمّا انتهی الی قوله: و قبر ببغداد لنفس زکیّة تضمّنها الرّحمن فی الغرفات قال له الرّضا علیه السلام : افلا ألحق لک بهذا الموضع بیتین بهما تمام قصیدتک؟ فقال: بلی یا ابن رسول اللّه، فقال علیه السلام :

پیامبر صلی الله علیه و آله است بین دیگران تقسیم می شود و دست های آنان از اموال خود خالی است. حضرت رضا علیه السلام گریان شد و فرمود: «راست گفتی، ای دعبل خزاعی!» و چون دعبل گفت:

اذا وتروا مدّوا الی و اتریهم اکفّا عن الاوتار منقبضات

(1)حضرت رضا علیه السلام دست های خود را زیر و رو نمود و فرمود: «آری، به خداسوگند، دست های ما بسته است [و چیزی از دنیا در اختیار ما نیست].» و چون دعبل گفت:

لقد خفت فی الدّنیا و ایّام سعیها و انّی لارجوا الأ من بعد وفاتی

یعنی: من در دوران عمر خود در هراس و ترس [از دشمنان اهل بیت علیه السلام ] به سر بردم و امیدوارم که بعد از مردن [به برکت محبت و ولایت اهل بیت علیهم السلام ] درامن و آرامش باشم حضرت رضا علیه السلام فرمود: «خدا تو را از وحشت قیامت ایمن دارد.» و وقتی گفت:

ص :348


1- (1)و قبر بطوسٍ یالها من مصیبة توقّد فی الاحشاء بالحرقات الی الحشر حتّی یبعث اللّه قائما یفرّج عنّا الهمّ و الکربات فقال دعبل: یا ابن رسول اللّه هذا القبر الّذی بطوس قبر من هو؟ فقال الرّضا علیه السلام : قبری ولاتنقضی الأیّام و اللیالی حتّی تصیر طوس مختلف شیعتی و زوّاری، الافمن زارنی فی غربتی بطوس کان معی فی درجتی یوم القیمة مغفورا له، ثمّ نهض الرّضا علیه السلام بعد فراغ دعبل من انشاد القصیدة وامر ان لایبرح من موضعه فدخل الدار، فلمّا کان بعد ساعة خرج الخادم الیه بمائة دینار رضویّة، فقال له:

و قبر ببغداد لنفسٍ زکیّة تضمنّها الرحمان فی الغرفات

(1)یعنی: ای فاطمه! قبری از قبور فرزندان شما در بغداد است که جایگاه صاحب آن در بهشت می باشد. [و مقصود او قبر موسی بن جعفر علیه السلام بود].

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «می خواهی من به این قسمت قصیده تو دو بیت اضافه کنم و قصیده تو با این دو بیت تکمیل شود؟» دعبل گفت: آری، ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! پس حضرت رضا علیه السلام فرمود:

«و قبرٌ بطوسٍ یا لها من مصیبةٍ توقّد فی الأ حشاء بالحرقات

الی الحشر حتّی یبعث اللّه قائما یفرّج عنّا الهمّ و الکربات»

یعنی: ای فاطمه! قبری از قبور فرزندان شما نیز در توس می باشد که درون صاحب آن قبر به وسیله سمّ آتش گرفته است صاحب آن قبر تا قیامت [و یا تا ظهور حضرت مهدی علیه السلام [اندوه ها و بلاها را از ما برطرف خواهد نمود.

پس دعبل گفت: ای فرزند رسول خدا صلی الله علیه و آله ! این قبری که از فرزندان فاطمه علیهاالسلام

ص :349


1- (1)یقول لک مولای: اجعلها فی نفقتک،فقال دعبل: واللّه مالهذا جئت و لا قلت هذه القصیدة طمعا فی شی ء یصل الیّ و ردّ الصرّة و سأل ثوبا من ثیاب الرّضا علیه السلام لیتبرّک و یتشرّف به، فانفذ الیه الرّضا علیه السلام جبّة خزٍّ مع الصّرّة، و قال للخادم: قل له: خذ هذه الصرّة فانّک ستحتاج الیها و لا تراجعنی فیها، فاخذ دعبل الصرّة و الجبّة وانصرف و سار من مروفی قافلة، فلمّا بلغ «میان قوهان» وقع علیهم اللصوص فاخذوا القافلة باسرها و کتفوا أهلها و کان دعبل فیمن کتف و ملک اللصوص القافلة و جعلوا یقسّمونها بینهم فقال رجل من القوم متمثلاً بقول دعبل فی قصیدته: أری فیئهم فی غیر هم متقسّما و أیدیهم من فیئهم صفرات

در توس است قبر کیست؟ حضرت رضا علیه السلام فرمود: «آن قبر قبر من خواهد بود و چیزی نخواهد گذشت که توس محل رفت و آمد شیعیان و زوّار من خواهد گردید. پس آگاه باشید که هر کس قبر مرا درآن شهر غربت زیارت کند آمرزیده خواهد شد و در قیامت نیز هم نشین من خواهد بود.»

همین که اشعار دعبل به پایان رسید حضرت رضا علیه السلام به او فرمود: بنشین و سپس خود داخل اتاق رفت و پس از لحظاتی خادم آن حضرت یکصد دینار از سکه هایی که به نام آن حضرت مسکوک شده بود را آورد و گفت: امام و مولای من می فرماید: «اینها را برای نفقه خود قرار ده»

(1)دعبل می گوید: من گفتم: به خدا سوگند، برای مال دنیا نیامدم و این قصیده را نیز به طمع این که چیزی به من داده شود نگفتم. سپس دعبل کیسه پول را بر گرداند و خواهش کرد که برای تبرک و افتخار تکه ای از لباس های آن حضرت را به او بدهند.

حضرت رضا علیه السلام آن کیسه را همراه عبایی از خز برای او باز فرستاد و به خادم خود فرمود: «به دعبل بگو که کیسه پول را باز مگردان، چراکه در آینده به آن نیاز خواهی داشت.» دعبل آن کیسه پول و جبّه خز را گرفت و همراه قافله ای از مرو خارج گردید و چون قافله به «میان قوهان» [شاید مقصود قوچان باشد] رسید

ص :350


1- (1)فسمعه دعبل فقال له: لمن هذا البیت؟ فقال لرجل من خزاعة یقال له: دعبل بن علیّ، قال: فانا دعبل قائل هذه القصیدة التی منها هذا البیت؛ فوثب الرجل الی رئیسهم و کان یصلّی علی رأس تلّ و کان من الشیعة، فاخبره فجاء بنفسه حتیّ وقف علی دعبل، وقال له:

راهزنان و دزدان قافله را به سرقت بردند و دست و پای اهل قافله و از جمله دعبل را بستند و خواستند اموال قافله را بین خود تقسیم نمایند. در این هنگام یکی از راهزنان به این شعر از قصیده دعبل تمّثل جست:

اری فیئهم فی غیرهم متقسّما و ایدیهم من فیئهم صفرات

(1)چون دعبل شعر خود را شنید از آن شخص پرسید: این شعر از کیست؟ آن مرد گفت: از یکی از قبیله خزاعه به نام دعبل است دعبل گفت: دعبل من هستم و این بیت از قصیده ای است که من سروده ام. پس آن مرد نزد رییس خود که بالای تپه ای مشغول نماز بود رفت و او را مطلع ساخت. پس رییس راهزنان نزد دعبل آمد و گفت: تو دعبل هستی؟ دعبل گفت: آری. گفت: قصیده خود را بخوان. و چون دعبل قصیده خود را خواند دستور داد دعبل و همه اهل قافله راآزاد نمودند و اموال آنان را به احترام دعبل باز گرداندند.

(2)دعبل سپس به قم عزیمت کرد. اهل قم از او خواستند که قصیده خود رابرای

ص :351


1- (1)أنت دعبل؟ فقال: نعم فقال له: أنشدنی القصیدة؛ فانشدها فحلّ کتافه و کتاف جمیع أهل القافلة وردّ الیهم جمیع ما أخذ منهم لکرامة دعبل و سار دعبل حتیّ وصل الی قم، فسأله أهل قم ان ینشدهم القصیدة فأمرهم أن یجتمعوا فی المسجد الجامع، فلمّا اجتمعوا صعد المنبر،فانشدهم القصیدة فوصله النّاس من المال والخلع بشی ء کثیر واتّصل بهم خبر الجبّه، فسألوه أن یبیعها منهم بالف دینار، فامتنع من ذلک فقالوا له: فبعنا شیئا منها بالف دینار، فابی علیهم و سار عن قم، فلمّا خرج من رستاق البلد لحق به قوم من أحداث العرب و أخذو الجبّة منه، فرجع دعبل الی قم و سألهم ردّ الجبّة فامتنع الاحداث من ذلک،.
2- (2)وعصوا المشایخ فی أمرها فقالوا لدعبل: لاسبیل لک الی الجبّة فخذ ثمنها ألف دینار، فابی علیهم، فلمّایئس من ردّهم الجّبة سألهم أن یدفعوا الیه شیئا منها، فاجابوه الی ذلک و أعطوه بعضها و دفعوا الیه ثمن باقیها ألف دینار، و انصرف دعبل الی وطنه، فوجد اللصوص قدأخذوا جمیع ما کان فی منزله، فباع المأة الدینار التی کان الرّضا علیه السلام وصله بها، فباع من الشیعة کلّ دینار بمأة درهم، فحصل فی یده عشرة آلاف درهم، فذکر قول الرّضا علیه السلام : انّک ستحتاج الی الدنانیر

آنان بخواند. دعبل از آنان خواست تا درمسجد جامع جمع شوند و سپس بالای منبر رفت و قصیده خود را قرائت نمود و مردم قم مال های فراوانی به او دادند و چون خبر جبّه ای که حضرت رضا علیه السلام به او داده بود به آنان رسید از او خواستند که آن رابه هزار دینار به آنان بفروشد و چون دعبل نپذیرفت گفتند: تکه ای از آن را به همان هزاردینار به ما بفروش. دعبل نپذیرفت و از قم خارج گردید. ولی بعضی از جوانان قم بین راه جبّه را از او گرفتند.

(1)پس دعبل به قم بازگشت و چون جبّه خود را طلب نمود آن جوانان از

ص :352


1- (1)و کانت له جاریة لها من قبله محلّ فرمدت عینها رمدا عظیما فادخل اهل الطبّ علیها فنظروا الیها فقالوا: امّا العین الیمنی فلیس لنا فیها حیلة و قد ذهبت، و أمّا الیسری فنحن نعالجها و نجتهد و نرجوا ان تسلم، فاغتمّ لذلک دعبل غمّا شدیدا و جزع علیها جزعا عظیما، ثمّ انّه ذکر ما کان معه من وصلة الجبّة فمسحها علی عینی الجاریة و عصبها بعصابة (العصابة ما عصب به من مندیل و نحوه) منها من اوّل اللیل فاصبحت و عیناها أصحّ ما کانتا من قبل ببرکة أبی الحسن الرّضا علیه السلام . (العیون ج 2/263) قال الصدوق رحمه اللّه: ولدعبل بن علی رحمه اللّه خبر عن الرّضا علیه السلام فی النصّ علی القائم علیه السلام أحببت ایراده علی اثر هذاالحدیث.

برگرداندن آن امتناع نمودند و به حرف علما و شیوخ خود هم توجه نکردند و گفتند راهی برای برگرداندن آن نیست جز این که پول آن را که هزار دینار است بگیری و چون دعبل از گرفتن جبّه ناامید شد گفت: تکه ای از آن را به من بدهید. آنان تکه ای از آن را به او دادند و بقیه را به هزار دینار خریدند.

و چون دعبل به وطن خود بازگشت دزدها منزل او را غارت کرده بودند پس آن یکصد دیناری که به نام حضرت رضا علیه السلام مسکوک شده بود و امام علیه السلام به او صله فرموده بود هر دینار آن را به یکصد درهم فروخت و مالک ده هزار درهم گردید و سپس به یاد سخن آن حضرت افتاد که فرموده بود: به این یکصد دینار نیازمند خواهی شد.

مرحوم صدوق سپس می گوید: دعبل کنیزی داشت که بسیار مورد علاقه او بود. چشمان آن کنیز بیماری سختی پیدا کرده بود و چون اطبا را نزد او جمع نمود گفتند: برای چشم راست او کاری نمی توان کرد و از بین رفته است اما چشم چپ او را ما معالجه می کنیم. دعبل [از این امر [بسیار پریشان و اندوهناک گردید. تا این که به یاد جبّه حضرت رضا علیه السلام افتاد پس آن جبّه را بر چشمان او مالید و دستمالی بر آن بست، چون صبح شد به برکت آن جبّه چشمان آن کنیز بهتر از قبل بهبودی یافت.

مرحوم صدوق علیه الرحمة سپس می افزاید: دعبل خزاعی اشعاری نیز در باره حضرت مهدی علیه السلام در حضور امام رضا علیه السلام خوانده که ما آن اشعار را نیز در پی می آوریم.

ص :353

(1)2_ در همان کتاب، از عبدالسّلام هروی نقل شده که گوید: از دعبل خزاعی شنیدم که می گفت: چون قصیده خود را با مطلع

مدارس آیات خلت من تلاوة و منزل وحی مقفرالعرصات

برای حضرت رضا علیه السلام خواندم و به این ابیات رسیدم:

خروج امام لامحالة خارج یقوم علی اسم اللّه و البرکات

یمیّز فینا کلّ حقّ و باطل و یجزی علی النعماء والنقمات

یعنی: امامی از شما خانواده با نام خدا و برکات قیام خواهد نمود و حق و باطل را از یکدیگر جدا خواهد کرد و پاداش خوبی ها و بدی ها را خواهد داد.

(2)حضرت رضا علیه السلام به شدت گریه کرد و سپس سر مبارک خود را بالا نمود و به

ص :354


1- (1)2- حدّثنا أحمد بن زیاد بن جعفر الهمدانی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا علی بن ابراهیم بن هاشم، عن أبیه، عن عبد السلم بن صالح الهرویّ، قال سمعت دعبل بن علیّ الخزاعیّ یقول: لما أنشدت مولای الرّضا علیه السلام قصیدتی التی أوّلها: مدارس آیات خلت من تلاوة و منزل وحی مقفر العرصات(اقول: هذا البیت لیس فی مطلع القصیدة وانّما هو فی اواسطها و مطلها: تجاو بن بالا رنان و الز فرات نوائح عجم اللفظ و النطقات) فلّما انتهیت الی قولی: خروج امام لامحالة خارج یقوم علی اسم اللّه و البرکات یمیّز فینا کلّ حقّ و باطل ویجزی علی النعماء و النقمات بکی الرّضا علیه السلام بکاءً شدیدا ثمّ رفع رأسه الیّ، فقال لی: یا خزاعی نطق روح القدس علی لسانک بهذین البیتین، فهل تدری من هذا الامام؟ و متی یقوم؟ فقلت: لا، یا سیّدی الاّ انیّ سمعت بخروج امام منکم یطهّر الأرض من الفساد و یملؤها عدلا، فقال: یادعبل الامام بعدی محمّد ابنی، و بعد محمّد ابنه علیّ، و بعد علیّ ابنه الحسن، و بعد الحسن ابنه الحجّة القائم المنتظر فی غیبته المطاع فی ظهوره، لو لم یبق من الدّنیا الاّیوم واحد لطوّل اللّه ذلک الیوم حتّی یخرج فیملاءها عدلا کما ملئت جورا و ظلما،و امّا متی؟ فاخبار عن الوقت، ولقد.
2- (2)حدّثنی ابی عن ابیه، عن آبائه عن علیّ علیه السلام انّ النبیّ صلی الله علیه و آله قیل له: یا رسول اللّه متی یخرج القائم من ذرّیتک؟ فقال: مثله مثل الساعة لا یجلّیها لو قتها الاّ هو ثقلت فی السماوات و الارض لایأتیکم الاّ بغتة [الاعراف،187] (العیون ج2/265)

من فرمود:

«ای دعبل خزاعی! این دو بیت را جبرئیل امین بر زبان تو جاری نمود. آیا می دانی آن امام کیست و در چه زمانی قیام خواهد نمود؟» دعبل می گوید: گفتم: ای مولای من! این را نمی دانم اما شنیده ام که امامی از شما خانواده قیام خواهد نمود و زمین را از فساد پاکیزه و از عدل و داد پر خواهد نمود. حضرت رضا علیه السلام فرمود:

«ای دعبل! امام بعد از من، فرزندم محمّد (جوادالائمة) است و پس از محمّد، فرزند او، علی (هادی) و پس از علی، فرزند او، حسن (عسکری) و پس از حسن، فرزند او، حجت قائم است که مردم در انتظار او خواهند بود و چون ظهور نماید کسی از فرمان او تخلف نخواهد کرد و اگر از عمر دنیا یک روز باقی مانده باشد خداوند آن یک روز را به قدری طولانی خواهد نمود تا او قیام نماید و زمین را پر از عدل و داد کند بعد از آن که پر از ظلم و ستم شده باشد و اما تاریخ قیام او راکسی نمی داند و توقیت و تعیین آن حرام است.»

سپس فرمود: «پدرم، از پدران خود، از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل نمود که فرمود: به

ص :355

رسول خدا صلی الله علیه و آله گفته شد:قائم از ذریه شما در چه زمانی قیام خواهد نمود؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مثل او مثل قیامت است که جز خداوند کسی از آن آگاه نیست.»

قصه دعبل در وقت مرگ

(1)مرحوم صدوق، در کتاب عیون، از داوود بکری نقل کرده که گوید: از علی بن دعبل خزاعی شنیدم می گفت: پدرم دعبل را در وقت مرگ دیدم، در حالی که رنگ چهره او سیاه گردید و زبان او گره خورد و بسته شد تا جایی که نزدیک بود من از مذهب او دست بردارم [و از تشیع کناره گیری کنم]. بعد از سه روز او را در خواب دیدم که لباس سفیدی در تن داشت و کلاه سفیدی بر سر او بود به او گفتم:

ای پدر! خدا با تو چه کرد؟ پدرم گفت: ای عزیزم! این که دیدی در وقت مرگ رنگ من سیاه و زبان من بسته شد به علت شرب خمر(شراب خواری) من در دنیا

ص :356


1- (1)قصّة دعبل عند وفاته العیون: حدّثنا ابوعلی احمد بن محمّد بن احمد بن ابراهیم الهرمزی البیهقی، قال: سمعت أباالحسن داودالبکری، یقول: سمعت علیّ بن دعبل بن علیّ الخزاعی، یقول: لمّا ان حضرت ابی الوفاة تغیّر لونه و انعقد لسانه و اسودّ وجهه، فکدت الرجوع من مذهبه فرأیته بعد ثلثه ایّام فیما یری النائم: علیه ثیاب بیض و قلنسوة بیضاء؛ فقلت له: یاابت مافعل اللّه بک؟ فقال: یا بنیّ انّ الّذی رأیته من اسوداد وجهی و انعقاد لسانی کان من شربی الخمر فی دار الدّنیا، و لم ازل کذلک حتیّ لقیت رسول اللّه صلی الله علیه و آله و علیه ثیاب بیض و قلنسوة بیضاء فقال لی: انت دعبل؟ قلت: نعم یا رسول اللّه، قال: فانشدنی قولک فی اولادی فانشدته قولی:

بود و این چنین بودم تا رسول خدا صلی الله علیه و آله را ملاقات نمودم در حالی که لباس سفیدی بر تن و کلاه(عمامه) سفیدی بر سر داشت پس به من فرمود: «دعبل تو هستی؟» گفتم: آری، یا رسول اللّه! فرمود: «اشعار خود را درباره فرزندان من بخوان.» و چون گفتم:

لااضحک اللّه سنّ الدهر ان ضحکت و آل احمد مظلمون قد قهروا

مشّردون نفوا عن عقر دارهم کانّهم قد جنوا ما لیس یغتفر

(1)یعنی: روزه گار را خنده مباد در حالی که آل پیامبر صلی الله علیه و آله مظلوم و از خانه و کاشانه خود آواره گردیدند؛ آن چنان که خطای آنان قابل بخشش نبود!

پس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «احسنت» وسپس ازمن شفاعت نمود و لباس خود را به من عطا فرمود. پدرم سپس به لباس خود اشاره نمود و گفت: این همان لباسی است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من عطا نموده است.

برکات قبر مطهر امام رضا علیه السلام

(2)1- مرحوم صدوق، در کتاب عیون، با سند خود، از حسین بن عبداللّه طائی

ص :357


1- (1)لااضحک اللّه سنّ الدهران ضحکت و آل احمد مظلومون قد قهروا مشردّون نفوا عن عقر دارهم کانّهم قد جنوا ما لیس یغتفر قال: فقال صلی الله علیه و آله لی: احسنت وشفع فیّ واعطانی ثیابه و هاهی و اشار الی ثیاب بدنه. (العیون ج 2/266) ما ظهر للناس من المشهد الرضویّ علی ساکنها افضل الصلوات و التحیّات
2- (2)1- العیون: حدّثنا ابوطالب الحسین بن عبداللّه بن بنان الطائی، قال: سمعت محمّد بن عمر النوقانی، یقول: بینما انانائم بنوقان فی علیّة (العلیّة: بیت منفصل عن الارض ببیت و نحوه.) لنافی لیلة ظلماء اذا انتبهت، فنظرت الی الناحیة التی فیها مشهد علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام بسناباد، فرأیت نورا قد علا حتّی امتلأ منه المشهد و صار مضیئا کأنّه نهار و کنت شاکّا فی امر الرّضا علیه السلام و لم اکن علمت انّه حقّ فقالت لی امّی و کانت مخالفة: مالک یا بنّی؟ فقلت لها:

نقل نموده که گوید: شنیدم از محمّدبن عمر نو قانی که می گفت: شب تاریکی در نو قان در اتاق فوقانی خوابیده بودم. ناگهان از خواب بیدار شدم و به طرف قبر مطهر امام رضا علیه السلام که در سناباد بود نظر کردم پس دیدم نوری از آن قبر ساطع است به گونه ای که آن محل همانند روز روشن است. در آن زمان من در امامت آن حضرت شک داشتم. پس مادرم که از مخالفین اهل بیت علیهم السلام و از اهل تسنن بود به من گفت: تو را چه می شود؟

گفتم: ای مادر! نور بلندی را از محل شهادت علی بن موسی الرضا علیه السلام می بینم سپس مادر خود را نیز بالا بردم تا این که او نیز آن نور را دید و تعجب نمود و شروع به حمد خداوند کرد اما مانند من ایمان به صاحب آن مشهد پیدا نکرد.

(1)پس من به طرف آن مشهد رفتم و دیدم درِ حرم آن حضرت بسته است

ص :358


1- (1)رأیت نوراساطعا قد امتلأ منه المشهد فاعلمت أمّی ذلک و جئت بها الی المکان الّذی کنت فیه حتّی رأت مارأیت من النور و امتلاء المشهد منه، فاستعظمت ذلک، فاخذت فی الحمدللّه الاّ انّها لم تؤمن بها کایمانی، فقصدت المشهد، فوجدت الباب مغلقا،فقلت: اللّهمّ ان کان امر الرّضا علیه السلام حقّا؛ فافتح هذاالباب، ثمّ دفعته بیدی فانفتح، فقلت فی نفسی لعلّه لم یکن مغلقا علی ما وجب فغلقته، حتّی علمت انّه لم یمکن فتحه الاّبمفاتح، ثمّ قلت: اللّهمّ ان کان امر الرّضا علیه السلام (حقّا.ظ)، فافتح لی هذا الباب، ثمّ دفعته بیدی، فانفتح، فدخلت وزرت وصلّیت واستبصرت فی امر الرّضا علیه السلام ؛ فکنت اقصده بعد ذلک فی کلّ لیلة جمعة زائرا من نوقان واصلّی عنده الی وقتی هذا.(العیون ج2/278)

[پیش خود [گفتم:خدایا، اگر امامت حضرت رضا علیه السلام حق است در حرم او را بر من بگشا و چون در را فشار دادم باز شد. پس پیش خود گفتم: شاید بسته نبوده است پس به دست خود در را بستم و یقین کردم که دیگر بدون کلید باز نخواهد شد .

باز گفتم: خدایا، اگر امامت حضرت رضا علیه السلام حق است این در را بر من بگشا و چون فشار دادم آن در باز شد و من وارد شدم و آن حضرت را زیارت کردم و نماز خواندم و امامت آن حضرت را باور نمودم و از آن پس همیشه شب های جمعه از نوقان به زیارت آن حضرت می روم.

(1)2- در همان کتاب، از حسین بن عبداللّه طائی نقل شده که گوید:شنیدم که

ص :359


1- (1)2- وفیه: حدّثنا ابوطالب الحسین (_ خ ل «الحسن») بن عبداللّه بن بنان الطائی، قال: سمعت ابا منصوز بن عبدالرزاق یقول للحا کم بطوس المعروف بالبیوردی: هل لک ولد؟ فقال: لا، فقال له ابومنصور: لم لاتقصد مشهد الرّضا علیه السلام و تدعواللّه عنده حتّی یرزقک ولدا؟ فانّی سالت اللّه تعالی هناک فی حوائج فقضیت لی قال الحاکم: فقصدت المشهد علی ساکنه السلام و دعوت اللّه عزّوجلّ ان یرزقنی ولدا فرزقنی اللّه عزّوجلّ ولدا ذکرا؛ فجئت الی ابی منصور بن عبدالرزاق و اخبرته باستجابة اللّه تعالی فی هذا المشهد، فوهب لی و اعطانی و اکرمنی علی ذلک. (المصدر) قال مصنف هذااکتاب اعنی الصدوق «ره»: لمّا استأذنت الامیر السعید رکن الدولة فی زیارة مشهد الرّضا علیه السلام فأذن لی فی ذلک فی رجب من سنة اثنتین و خمسین و ثلمثأة، فلمّا انقلبت عنه ردّنی، فقال لی: هذا مشهد مبارک قد زرته و سألت اللّه تعالی حوائج کانت فی نفسی فقضاها لی، فلا تقصر فی الدعاء لی هناک و الزیارة عنّی؛ فانّ الدعاء فیه مستجاب، فضمنت ذلک له و وفیت به؛ فلمّا عدت من المشهد علی ساکنه التحیّة والسلام و دخلت الیه، فقال لی: هل دعوت لنا وزرت عنّا؟ فقلت: نعم فقال لی: قد احسنت قد صحّ لی انّ الدعاء فی ذلک المشهد مستجاب.

ابومنصور بن عبدالرزاق به حاکم توس می گفت: آیا خداوند به تو فرزندی داده است؟ حاکم گفت: خیر، پس ابومنصور به او گفت: برای چه به زیارت حضرت رضا علیه السلام نمی روی و در آن مشهد از خدا نمی خواهی که فرزندی به تو بدهد؟! سپس گفت: من در آن جا حوایجی را از خداوند طلب نموده ام و خداوند به من عطا فرموده است.

پس من بعد از مدتی آن حاکم را دیدم و به من گفت: من به زیارت آن مشهد رفتم و از خداوند خواستم که فرزندی به من عطا فرماید و خداوند فرزند پسری به من عطا نمود. پس من این خبر را به ابومنصور دادم و او از خشنودی مرا انعام و احسان نمود.

مرحوم صدوق در پایان خبر فوق می گوید: من از امیر رکن الدولة خواستم که اجازه زیارت حضرت امام رضا علیه السلام را به من بدهد. پس او در سال 352 هجری به من اجازه زیارت داد و چون من خواستم برای زیارت حرکت کنم مرا خواست و گفت: آن مشهد محل مبارکی است و من آن را زیارت نموده ام و حوایج خود را در آن جا از خداوند خواسته ام و برآورده شده است پس تو از دعا و زیارت برای من

ص :360

کوتاهی مکن چرا که دعا در آن مشهد مستجاب خواهد بود.من نیز ضمانت نمودم که برای او زیارت و دعا کنم و چنین کردم و چون بازگشتم و بر رکن الدوله وارد شدم به من گفت: آیا برای ما دعا و زیارت نمودی؟

گفتم: آری، گفت: احسنت! من یقین دارم که دعا در آن مشهد مستجاب خواهد بود.

(1)3- شیخ صدوق علیه الرحمة، در همان کتاب، از ابو نصر احمدبن حسین ضبی(نصبی) [مطلبی] نقل می نماید و درباره او می گوید: من کسی را دشمن تر از او نسبت به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله ندیده بودم، به گونه ای که او چون می خواست صلوات

ص :361


1- (1)3- وفیه: حدّثنا ابونصر احمد بن الحسین الضبی (و فی دارالسلام: «النصبی».) و مالقیت انصب منه و بلغ من نصبه انّه کان یقول: الّلهمّ صلّ علی محمّد فردا و یمتنع من الصلوة علی آله، قال: سمعت ابابکر الحمامی الفرّاء فی سکّة حرب نیسابور و کان من اصحاب الحدیث، یقول: اودعنی بعض النّاس ودیعة فدفنتها و نسیت موضعها، فتحیرّت، فلمّا اتی علی ذلک مدّه جاءنی صاحب الودیعة یطالبنی بها، فلم اعرف موضعها و تحیرّت و اتّهمنی صاحب الودیعة، فخرجت من بیتی مغموما متحیّرا و رأیت جماعة من النّاس یتوجّهون الی مشهد الرّضا علیه السلام ، فخرجت معهم الی المشهد، وزرت و دعوت اللّه عزّوجلّ أن یبیّن لی موضع الودیعة، فرأیت هناک فیما یری النائم کأنّ آت اتانی فقال لی: دفنت الودیعة فی موضع کذا و کذا: فرجعت الی صاحب الودیعة فارشدته الی ذلک المکان فحفره و استخرج منه الودیعة بختم صاحبها فکان الرجل بعد ذلک یحدّث النّاس بهذا الحدیث و یحثّهم علی زیارة هذا المشهد علی ساکنه التحیّة والسلام (العیون ج 2/280)

فرستد می گفت: «الّلهمّ صلّ علی محمّد فردا»؛ یعنی: خدایا، فقط درود و سلام خود را بر محمّد فرست و از صلوات بر آل آن حضرت امتناع می نمود.

ابونصر می گوید: در یکی از خیابان های نیشابور [بازارهای نیشابور] از فرّاء ابوبکر حمامی که از اصحاب و راویان حدیث بود شنیدم که می گفت: امانتی از مردم نزد من بود و من آن را در جایی دفن نمودم و محل آن را فراموش کردم و متحیر ماندم و چون مدتی گذشت صاحب آن امانت آمد و آن را از من طلب نمود و مرا متهم نمود و من متحیر و پریشان بودم تا این که دیدم عده ای از مردم عازم زیارت حضرت رضا علیه السلام هستند پس من نیز با آنان حرکت نمودم و آن بزرگوار را زیارت کردم و از خدا خواستم که محل دفن آن ودیعه را به یاد من بیاورد.

پس در همان مشهد به خواب رفتم و شخصی نزد من آمد و گفت: تو آن امانت را در فلان محل دفن نموده ای پس من به وطن بازگشتم و به صاحب امانت گفتم که امانت شما در فلان محل مدفون است و خود باور نداشتم که چنین چیزی صحیح باشد پس صاحب امانت به آن محل رفت و آن محل را حفر نمود و امانت خود را با مهری که بر آن زده بود یافت و پس از آن همیشه این قصه را برای مردم نقل می کرد و آنان را به زیارت امام علیه السلام تشویق می نمود.

(1)4- شیخ صدوق علیه الرحمة، در همان کتاب، از ابوجعفر محمّدبن

ص :362


1- (1)4- وفیه: حدّثنا ابوجعفر محمّدبن ابی القاسم بن محمّد بن الفضل التمیمی الهرویّ ره، قال: سمعت اباالحسن علیّ بن الحسن القهستانی ؛ قال: کنت بمروالرود؛ فلقیت بها رجلا من اهل مصر مجتازا اسمه حمزة، فذکر انّّه خرج من مصر زائر الی مشهد الرّضا علیه السلام بطوس و انّه لمّا دخل المشهد کان قرب غروب الشمس، فزار و صلّی و لم یکن ذلک الیوم زائرا غیره، فلمّا صلّی العتمة (العتمة: الثلث الاول من اللیل.) اراد خادم القبر ان یخرجه ویغلق الباب، فسأله ان یغلق علیه الباب ویدعه فی المشهد لیصلّی فیه؛ فانّه جاء من بلد شاسع (الشاسع: البعید.) و لا یخرجه وانّه لاحاجة له فی الخروج، فترکه و غلّق علیه الباب و انّه کان یصلّی وحده الی ان اعیی (أعیی الماشی: تعب و کلّ)، فجلس ووضع رأسه علی رکبتیه لیستریح ساعة، فلمّا رفع رأسه رأی فی الجدار مواجهة وجهه رقعة علیها هذان البیتان: من سّره ان یری قبرا برؤیته یفرّج اللّه عمّن زاره کربه فلیأت ذا القبر انّ اللّه اسکنه سلالة من نبّی اللّه منتجبة

ابی القاسم هروی نقل نموده که گوید: از ابوالحسن علی بن حسن فهستانی شنیدم که گفت: من در «مرو الرود» بودم و دیدم مردی از راه رسیده بود و زیارت و نماز خود را در آن مشهد خوانده بود و زایری جز او در آن حرم نبود پس او از خادم آن قبر مطهّر که می خواست او را بیرون کند و درها را ببندد خواهش نمود که درها را ببندد و او را که از راه دور به زیارت آمده بود در آن مشهد رها کند تا نماز بخواند.

پس خادم او را رها می کند و درها را می بندد و او مشغول نماز می شود تا این که خسته و ناتوان می گردد پس سر خود را بر زانو می گذارد تا ساعتی استراحت نماید و چون سر خود را بر می دارد می بیند مقابل او بر دیوار حرم نوشته است:

من سرّه ان یری قبرا برؤتیه یفرّج اللّه عمّن زاره کربه

فلیأت ذا القبر انّ اللّه اسکنه سلالةً من نبّی اللّه منتجبه

(1)این زایر می گوید: من برخاستم و تا سحر مشغول نماز شدم تا این که باز

ص :363


1- (1)قال: فقمت واخذت فی الصلوة الی وقت السحر، ثمّ جلست کجلستی الاولی و وضعت رأسی علی رکبتی، فلمّا رفعت رأسی لم اَرَما علی الجدار شیئا و کان الّذی اراه مکتوبا رطبا کانّه کتب فی تلک الساعة، قال: فانفلق الصبح و فتح الباب و خرجت من هناک. (العیون ج 2/280)5- و فیه: حدّثنا ابوعلی محمّدبن احمدبن محمّدبن یحیی المعاذی النیسابوری؛ قال: حدّثنا ابوالحسن علی بن احمد بن علی البصری المعدّل، قال: رای رجل من الصالحین فیمایری النائم رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، فقال: یا رسول اللّه صلی الله علیه و آله من ازور من اولادک؟ فقال صلی الله علیه و آله : انّ من اولادی من اتانی مسموما و ان من اولادی من اتانی مقتولاً، قال صلی الله علیه و آله : من هو اقرب منک یعنی بالمجاورة و هو مدفون بارض الغربة، قال: فقلت یا رسول اللّه تعنی الرّضا علیه السلام ؟ فقال صلی الله علیه و آله قل: صلّی اللّه علیه قل صلّی اللّه علیه ثلاثا.

خسته شدم و سر بر زانو نهادم و استراحت نمودم و چون سر از زانو برداشتم آن دو شعر را بر دیوار ندیدم در حالی که وقتی آن دو بیت را مشاهده کردم مثل این بود که تازه آنها را نوشته باشند.پس صبح شد و درها گشوده گردید و من خارج شدم.

5- در همان کتاب، از علی بن احمد بصری معدّل نقل شده که گوید: یکی از صالحین درخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله را ملاقات نمود و عرض کرد: یا رسول اللّه من کدام یک از فرزندان شما را زیارت کنم؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بعضی از فرزندان من چون نزد من آمدند مسموم شده بودند و بعضی از آنان که نزد من آمدند کشته و مقتول شده بودند.» این مرد صالح می گوید: عرض کردم: یا رسول اللّه! با دور بودن قبر آنان از یکدیگر کدام یک از آنان را زیارت کنم؟

(1)رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آن که به تو نزدیک تر است را زیارت کن و آن را که

ص :364


1- (1)6- وفیه: حدّثنا ابوعلی محمّد بن احمد بن محمّد بن یحیی المعاذی، قال: حدّثنا ابوعمرو ومحمّد بن عبداللّه الحکمی الحاکم بنوقان، قال خرج علینا رجلان من الریّ برسالة بعض السلاطین بها الی الامیر نصر بن احمد ببخارا و کان احدهما من اهل الریّ و الآخر من اهل قم و کان القمیّ علیّ المذهب الذی کان قدیما بقم فی النصب (هذامما یدل علی ان اهل قم ممّن هداهم اللّه تعالی فاستبصروا بعد ضلالتهم.) و کان الرازی متشیّعا، فلمّا بلغا بنیشابور قال الرازی للقمی: الاتبدأ بزیارة الرّضا علیه السلام ، ثمّ نتوجّه الی بخارا؟ فقال القمی: قد بعثنا سلطاننا برسالة الی الحضرة بیخارا فلایجوز لنا ان نشتغل بغیرها حتّی نفرغ منها، فقصدا البخارا وادّیا الرسالة ورجعا حتّی اذا حاذیا طوس، فقال الرازی للقمی: الاتزور الرّضا علیه السلام ؟ فقال: خرجت من قم مرجئا لا ارجع الیها رافضّیا، قال:

در سرزمین غربت مدفون است زیارت کن.» گفتم: یا رسول اللّه! [حضرت] رضا علیه السلام را می فرمایید؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بگو: صلیّ اللّه علیه، صلیّ اللّه علیه، صلیّ اللّه علیه.»

6- در همان کتاب، از ابوعمرو و محمّدبن عبداللّه حکمی، حاکم نوقان نقل شده که گویند: دو نفر از ری(تهران) نامه ای از سلطان ری برای امیر بخارا می بردند و وارد نوقان شدند. یکی از آنان اهل ری بود و دیگری اهل قم. شخص قمی بر مذهب نصب و دشمنی با اهل بیت علیهم السلام بود که در گذشته در قم رایج بوده است و شخص رازی بر مذهب تشیع بوده و چون به نیشابور رسیدند مرد رازی به آن مرد قمی گفت:

می خواهی اول حضرت رضا علیه السلام را زیارت کنیم و سپس به بخارا برویم؟ مرد قمی گفت: سلطان ما را به بخارا فرستاده و تا رسالت خود را انجام ندهیم نباید کار

ص :365

دیگری انجام دهیم. پس آنها به طرف بخارا حرکت نمودند و پس از بازگشت چون به توس رسیدند مرد رازی باز گفت: آیا می خواهی به زیارت حضرت رضا علیه السلام برویم؟ آن مرد قمی ناصبی گفت:

(1) من از قم با عقیده مرجئه (خوارج) خارج گردیدم و نمی خواهم چون به آن شهر باز می گردم رافضی باشم. پس مرد رازی شیعی بار و وسایل خود را به آن مرد قمی داد و خود سوار بر الاغی شد و به زیارت حضرت رضا علیه السلام مشرف گردید و چون شب شد به خدّام حرم آن حضرت گفت: امشب مرا در این حرم واگذارید و کلیدها را به من بدهید.

(2) مرد رازی می گوید: آنان کلیدها را به من دادند و من درها را بستم و پس از زیارت آنچه می توانستم در بالای سر مبارک نماز خواندم و سپس قرآن را از اول آن

ص :366


1- (1)فسلّم الرازی امتعته و دوابّه الیه، و رکب حمارا وقصد مشهد الرّضا علیه السلام ، و قال لخدّام خ ل «لخادم».المشهد: خلّوا لی المشهد هذه اللیلة و ادفعوا الّی مفتاحه، ففعلوا ذلک، قال: فدخلت المشهد و غلقّت الباب و زرت الرّضا علیه السلام ، ثمّ قمت عند رأسه و صلّیت ماشاءاللّه تعالی و ابتدأت فی قراءة القرآن من أولّه،
2- (2)قال: فکنت اسمع صوتا بالقرآن کما اقرأ، فقطعت صوتی خ ل «قرائتی». وزرت المشهد کلّه و طلبت نواحیه، فلم ار احدا فعدت الی مکانی واخذت فی القراءة من اوّل القرآن؛ فکنت اسمع الصوت کما اقرأ لا ینقطع فسکت هنیئة و اصغیت باذنی، فاذا الصوت من القبر، فکنت اسمع مثل ما اقرأ حتّی بلغت آخر سورة مریم علیهاالسلام، «فقرأت: یوم نحشر المتقّین الی الرّحمن وفدا و نسوق المجرمین الی جهنّم وردا» الایة 84 و 85. فسمعت الصوت من القبر:

قرائت نمودم و هر چه از قرآن می خواندم می شنیدم که دیگری نیز با من می خواند. پس قرائت خود را رها کردم و اطراف حرم را جستجو نمودم و کسی را نیافتم. تا این که باز آمدم و شروع به قرائت نمودم و هر چه می خواندم صدای شخص دیگری را نیز می شنیدم که همان آیات را می خواند پس لحظه ای سکوت نمودم و گوش کردم ناگهان شنیدم که صدای تلاوت از قبر مطهر امام علیه السلام می آید و چون به آخر سوره مریم رسیدم و آیه «یَوَم نَحشُرُ المتقّینَ الَی الرحمنِ وَفْدا وَ نَسُوقُ الُمجرمینَ الی جَهَنَّم وِرْدا» را قرائت نمودم صدای قرآن را از قبر شنیدم که می خواند: «یَومَ یُحشرُ المُتَقّونَ الَی الرَحمنِ وَفدا و یُساقُ الُمجرِمُونَ الی جَهَنَّمَ وِرْدا» تا این که قرآن را تمام نمودم و آن صدا نیز خاتمه یافت.

(1)و من چون صبح شد به نوقان بازگشتم و آن قرائت را برای قرّاء آن دیار خواندم آنها گفتند: این قرائت از جهت لفظ و معنا صحیح است لکن ما کسی را ندیده ایم که این آیه را این چنین قرائت نماید. سپس به ری (تهران) بازگشتم و به بعضی از قرّاء گفتم: آیا شما شنیده اید که این آیه را چنین قرائت نموده باشند؟

ص :367


1- (1)«یوم یُحشر المتقّون الی الرّحمن وفدا و یُساق المجرمون الی جهنّم وردا،» حتّی ختمت القرآن و ختم، فلمّا اصبحت رجعت الی نوقان، فسألت من بها من المقرئین عن هذه القراءة؟ فقالوا: هذا فی اللفظ و المعنی مستقیم، لکنّا لا نعرفه فی قراءة احد؛ قال: فرجعت الی نیسابور فسألت بعض المقرئین عن هذه القراءة؟ فقلت: من قرأ «یوم یحشر المتّقون الی الرّحمن و فداو یُساق المجرمون الی جهنّم وردا»؟ فقال لی: من این جئت بهذا؟ فقلت:

(1)پس یکی از آنان گفت: تو این قرائت را از کجا به دست آورده ای؟ گفتم: برای من چیزی رخ داده است که نیاز به معرفت آن پیدا نموده ام. پس او گفت: این قرائت طبق روایت اهل بیت رسول خدا صلی الله علیه و آله است و سپس از من خواست که علت سؤال از این آیه را به او بگویم. پس من قصه خود را برای او گفتم و این قرائت برای من به این طریق ثابت شد.

(2)7- در همان کتاب، از ابو نصر مؤذّن نیشابوری نقل شده که گوید: برای من

ص :368


1- (1)وقع لی احتیاج الی معرفتها فی امر حدث لی، فقال: هذه قراءة رسول اللّه صلی الله علیه و آله من روایة اهل البیت علیهم السلام ، ثمّ استحکانی السبب الّذی من اجله سألت عن هذه القراءة؛ فقصصت علیه القصّة و صحّت لی القراءة. (العیون ج 2/281)
2- (2)7- و فیه حدّثنا ابوعلیّ محمّد بن احمد بن محمّد بن یحیی العطّار المعاذی؛ قال: حدثّنا ابوالنصر المؤذّن النیشابوری، قال: اصابتنی علّة شدیدة ثقل منها لسانی؛ فلم اقدر علی الکلام، فخطر ببالی ان ازور الرّضا علیه السلام وادعواللّه تعالی عنده واجعله شفیعی الیه حتّی یعافینی من علّتی و یطلق لسانی، فرکبت حمارا و قصدت المشهد وزرت الرّضا علیه السلام و قمت عند رأسه و صلّیت رکعتین و سجدت و کنت فی الدعاء و التضرّع مستشفعا بصاحب هذا القبر عند رأسه و صلّیت رکعتین و سجدت و کنت فی الدعاء والتضرّع مستشفعا بصاحب هذا القبر الی اللّه تعالی ان یعافینی من علّتی و یحلّ عقدة لسانی، فذهبت فی النوم فی سجودی فرأیت فی المنام: کأنّ القبر قد تفرّج و خرج منه رجل کهل آدم شدید الادمة، فدنا منّی و قال لی: یا ابانصر قل: لااله الاّاللّه، قال: فأومأت الیه کیف اقول و لسانی مغلق قال: فصاح علّی صیحة فقال: تنکرللّه قدرة؟ قل: لا اله الاّاللّه، قال: فانطلق لسانی، فقلت: لااله الاّاللّه و رجعت الی منزلی راجلاً، و کنت اقول: لااله الاّاللّه وانطلق لسانی و لم ینغلق بعد ذلک. (العیون ج 2/283)

بیماری سختی رخ داد که در اثر آن زبانم سنگین شد و قدرت سخن گفتن نداشتم. پس با خود اندیشیدم که به زیارت حضرت رضا علیه السلام بروم و نزد قبر آن بزرگوار دعا کنم و او را واسطه نمایم تا خداوند مرا شفا دهد و زبانم باز گردد.

بدین منظور بر الاغی سوار شدم و به زیارت آن امام علیه السلام رفتم و پس از زیارت در بالای سر مبارک آن حضرت دو رکعت نماز خواندم و در سجده در حال دعا و تضرّع الی اللّه بودم و از خداوند می خواستم که به حق صاحب آن قبر شریف مرا شفا بخشد و زبانم باز شود پس در همان سجده به خواب رفتم و در خواب دیدم که قبر امام علیه السلام گشوده شد و مرد کامل و گند مگونی از آن خارج گردید و چون نزد من آمد فرمود:

«ای ابانصر! بگو: لااله الاّاللّه» پس من اشاره کردم که چگونه بگویم در حالی که زبانم بسته است؟ او فریادی بر من زد و فرمود: «مگر قدرت خدا را منکر هستی؟ بگو لااله الاّاللّه!» پس زبانم باز شد و گفتم: «لااله الاّاللّه» و به طرف خانه خود باز گشتم و پیاپی می گفتم: «لااله الاّاللّه» و پس از آن زبانم بسته نشد.

(1)8- در همان کتاب، از حاکم رازی نقل شده که گوید: ابوجعفر عتبی مرا نزد

ص :369


1- (1)8- وفیه: حدّثنا ابوالفضل محمّد بن احمد بن اسمعیل السلیطی رضی اللّه عنه، قال: سمعت الحاکم الرازی صاحب ابی جعفر العتبی یقول: بعثنی ابوجعفر العتبی رسولاً الی ابی منصور بن عبدالرزاق، فلمّا کان یوم الخمیس استأذنته فی زیارة الرّضا علیه السلام ، فقال: اسمع منّی ما احدّثک به فی امر هذاالمشهد، کنت فی ایّام شبابی اتصعّب علی اهل هذا المشهد و اتعرّض لزوّاره فی الطریق و اسلب ثیابهم و نفقاتهم و مرقعاتهم، فخرجت متصیّدا ذات یوم و ارسلت فهدا (الفهد: نوع من السباع بین الکلب و النمر قوائمه أطول من قوائم النمر و هو منقط بنقط سود) علی غزال، فمازال یتّبعه حتّی الجأه الی حائط المشهد، فوقف الغزال و وقف الفهد مقابله لا یدنومنه، فجهدنا کلّ الجهد بالفهدان یدنو منه، فلم ینبعث، و کان متی فارق الغزال موضعة یتّبعه الفهد، فاذا التجأ الی الحائط رجع عنه، فدخل الغزال حجرا فی حائط المشهد، فدخلت الرباط فقلت لابی النصر المقری:

ابو منصوربن عبد الرزاق فرستاد و چون روز پنج شنبه رسید از او اجازه خواستم که به زیارت حضرت رضا علیه السلام بروم پس او به من گفت: بشنو تا قصه خود را نسبت به صاحب این مشهد برای تو بگویم.

سپس گفت: من در ایام جوانی بر اهل این مشهد سخت گیری می کردم و زوّار او را در بین راه نگه می داشتم و لباس ها و اموال و پوشش های آنان را می گرفتم تا این که روزی برای صید بیرون رفتم و حیوان شکاری خود(فهد) را به دنبال آهویی فرستادم پس آن حیوان شکاری آن آهو را دنبال کرد تااین که آن آهو به کنار این مشهد رسید (و به آن پناهنده شد) و آن حیوان شکاری مقابل او ایستاد و جلو نرفت پس او را تحریص کردیم که نزدیک برود و شکار را بگیرد و او نزدیک شکار نمی رفت و هنگامی که آهو از آن مقام جدا می شد حیوان شکاری به طرف او می رفت و چون به دیوار آن مشهد پناهنده می شد او باز می گشت پس آن آهو وارد یکی از حجره های آن مشهد شد و من داخل رواق شدم و به ابونصر گفتم: آهو کجا رفت؟ او گفت: من او را ندیدم پس من داخل آن حجره شدم و آثار مانند فضله و بول مشاهده کردم اما او را پیدا نکردم.

ص :370

(1)پس نذر کردم که دیگر زوّار آن مشهد را اذیت نکنم و آنان را مورد احسان خود قرار دهم و هر وقت مشکلی برای من رخ می دهد به این مشهد پناه می برم و پس از زیارت آن امام علیه السلام حاجت خود را از خداوند می خواهم و خداوند به من عطا می فرماید.

سپس می گوید: [نزد آن قبر مطهر] از خداوند خواستم که فرزند پسری به من عطا فرماید و او فرزندی به من عطا نمود تا این که بالغ گردید و کشته شد. پس باز در آن مشهد از خداوند فرزند پسر دیگری خواستم و خداوند به من عطا نمود.

آن گاه می گوید: چیزی را در آن مشهد از خداوند نخواستم جز آن که خدا به من عطا نمود. سپس می افزاید این آثاری است که من تاکنون از این مشهد دیده ام. سلام بر ساکن آن باد.

(2)9- در همان کتاب، از ابوعلی عامربن عبداللّه، حاکم مرورود که از روات

ص :371


1- (1)این الغزال الّذی دخل هینها الآن؟ فقال: لم اره، فدخلت المکان الّذی دخله، فرأیت بعر الغزال و اثر البول و لم ارالغزال وفقدته، فنذرت اللّه تعالی ان لا اُوذی الزوّار بعد ذلک و لا اتعرّض لهم الاّ بسبیل الخیر، و کنت متی ما دهمنی أمر فزعت الی هذا المشهد، فزرته و سألت اللّه تعالی فیه حاجتی فیقضیها لی، ولقد سألت اللّه تعالی ان یرزقنی ولدا ذکرا، فرزقنی ابنا حتّی اذا بلغ و قتل عدت الی مکانی من المشهد و سألت اللّه تعالی ان یرزقنی ولدا ذکرا فرزقنی ابنا آخر و لم اسأل اللّه تعالی هناک حاجةً الاّ قضاهالی فهذا ما ظهرلی من برکة هذا المشهد علی ساکنه السلام. (العیون ج 2/285)
2- (2)9- وفیه: حدّثنا ابوالعباس احمد بن محمّد بن احمد بن الحسین خ ل «الحسن». الحاکم رضی اللّه عنه، قال: سمعت ابا علی عامر بن عبداللّه البیوردی الحاکم بمرو الرود و کان من اصحاب الحدیث، یقول: حضرت مشهد الرّضا علیه السلام بطوس، فرأیت رجلا ترکیّا قد دخل القبّة و وقف عند الرأس و جعل یبکی و یدعو بالترکیّة و یقول: یا ربّ انکان ابنی حیّا فاجمع بینی و بینه، وانکان میتّا فاجعلنی من خبره علی علم و معرفة، قال: و کنت اعرف اللغة الترکیّة، فقلت له: ایّها الرجل مالک؟ فقال کان لی ولد و کان معی فی حرب اسحق آباد، ففقدته ولااعرف خبره و له امّ تدیم البکاء علیه، فانا ادعواللّه تعالی هیهنا فی ذلک، لانّی سمعت انّ الدعاء فی هذالمشهد مستجاب قال: فرحمته واخذته بیده واخرجته لاضیفه ذلک الیوم، فلمّا خرجنا من المسجد لقینا رجل شابّ طوال مخطّط (اخط وجهه واختط: صارفیه خطوط) علیه مرقعة، فلمّا ابصر بذلک الترکیّ وثب الیه، فعانقه و بکی و عرف کلّ واحد منهما صاحبه؛ فاذا هو ابنه الّذی کان یدعو اللّه تعالی ان یجمع بیننا و بینه او یجعله من خبره علی علم عند قبر الرّضا علیه السلام قال:

حدیث می باشد نقل شده که گوید: زمانی که من قبر حضرت رضا علیه السلام را در توس زیارت نمودم مردی ترک زبان را دیدم که داخل حرم آن حضرت شده بود و در بالای سر مبارک ایستاده بود و گریه می کرد و به زبان ترکی می گفت:

«خدایا، اگر فرزند من زنده است مرا به او برسان و اگر از دنیا رفته است مرا از احوال او آگاه نما.» ابوعلی می گوید: من چون به زبان ترکی آشنا بودم به او گفتم: تو را چه می شود و مشکل تو چیست؟ مرد ترک گفت: فرزندی داشتم که در جنگ اسحاق آباد ناپدید گردید و اطلاعی از او ندارم و او را مادری است که پیاپی گریه می کند و من در این جا برای او دعا می کنم چون شنیده ام که دعا در این مشهد

ص :372

مستجاب است.

(1)ابوعلی می گوید: من به حال او رقت نمودم و دست او را گرفتم و از حرم خارج نمودم تا به خانه خود ببرم ومیهمان من باشد و چون از آن محل خارج شدیم ناگهان جوان بلند قامت و باخط و خالی را دیدیم که مرقعه و چپیه ای بررویش بود و چون مرد ترکی او را دید پرید و با او معانقه نمود و گریان شد و همدیگر را شناختند و من فهمیدم که آن جوان فرزند اوست که برای او نزد قبر امام علیه السلام دعا می کرد پس من به آن جوان گفتم:

تو چگونه اینجا آمدی؟ آن جوان گفت: من بعد از جنگ اسحاق، در طبرستان واقع شدم و مردی از دیلم مرا تربیت نمود و چون بزرگ شدم به جستجوی پدر و مادر خود آمدم و خبری از آنان نداشتم تا این که با عده ای همراه شدم و آنان مرا به این جا آوردند. آن مرد ترک سپس گفت: برای من از این مشهد آثاری ظاهر شده است که به حقانیت [و امامت] صاحب آن یقین پیدا کرده ام و سوگند یاد نموده ام که تا زنده هستم از این مشهد جدا نشوم.

ص :373


1- (1)فسألته کیف وقعت الی هذا الموضع؟ فقال: وقعت الی طبرستان بعد حرب اسحق آباد و ربّانی دیلمیّ هناک، فالآن لمّا کبرت خرجت فی طلب ابی و امّی و قد کان خفی علّی خبر هما، و کنت مع قوم اخذوا الطریق الی هیهنا، فجئت معهم، فقال ذلک الترکیّ: قد ظهرلی من امر هذا المشهد ما صحّ لی به یقینی، و قد آلیت علی نفسی ان لا افارق هذا المشهد ما بقیت. (العیون ج 2/287)

فضیلت بقعه و حرم مطهّر امام رضا علیه السلام

(1)علامه مجلسی رحمه اللّه در کتاب شریف بحار الانوار در فضیلت و شرافت بقعه مبارکه و حرم مطهّر حضرت رضا علیه السلام می گوید:

بدان که اخبار زیادی در فضیلت آن سرزمین و بقعه مبارکه آن حضرت وارد شده است و از جمله آنها روایتی است که شیخ طوسی رحمه اللّه در بخش زیارات کتاب تهذیب خود نقل نموده است که حضرت رضا علیه السلام فرمود: «همانا در سرزمین خراسان بقعه ای قرار دارد که در آینده محل نزول ملائکه خواهد شد و تا قیامت ملائکه در آن نزول [و صعود] خواهند داشت.»

به آن حضرت گفته شد: آن بقعه در کجای سرزمین خراسان است؟ امام علیه السلام فرمود: «در توس خواهد بود.» سپس فرمود: «به خدا سوگند، آن بقعه باغستانی از باغستان های بهشت می باشد.»

ص :374


1- (1)البقعة المبارکة الرضویّة قال العلامة المجلسی فی البحار فی فضیلة بقعة الرّضا صلوات اللّه علیه و علی آبائه و ابنائه: اعلم أنَّ من جملة الاخبار الدالّة علی فضیلة تلک الارض المقدّسة، والبقعة المبارکة؛ مارواه الشیخ رحمه اللّه فی باب الزیارات من التهذیب: أنّ الرّضا علیه السلام قال: انَّ فی أرض خراسان بقعة من الارض، یأتی علیها زمان تکون مهبطا للملائکة، ففی کلَّ وقت ینزل الیها فوج الی یوم نفخ الصور، فقیل له علیه السلام : و أیُّ بقعة هذه؟ فقال: هی أرض طوس، و هی واللّه روضة من ریاض الجنّة الخ.

(1)از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: «چهار نقطه از زمین در ایام توفان نوح علیه السلام از استیلای آب به درگاه خداوند ناله و ضجّه زدند و خداوند آنها را از غرق شدن نجات داد و آنها عبارتند از: بیت المعمور که خداوند آن را به آسمان برد، و نجف و کربلا و توس.»

(2)در کتاب وافی نقل شده که ضجّه و ناله آنها به درگاه خداوند به جهت این بود که کسی بر روی آنها خدا را عبادت و پرستش نمی کرد پس خداوند آنها را مدفن

ص :375


1- (1)و روی أیضا عن الصادق علیه السلام : أربعة بقاع من الارض ضجّت الی اللّه تعالی فی أیّام طوفان نوح من استیلاء الماء علیها، فرحمها اللّه تعالی و أنجاها من الغرق و هی البیت المعمور فرفعها اللّه الی السّماء والغریّ و کربلا و طوس. قال فی الوافی: و لمّا ضجّت تلک البقاع، کان ضجیجها الی اللّه من جهة عدم وجود من یعبداللّه علی وجهها، فجعلهااللّه مدفن أولیائه، فأوّل مدفن بنیت فی تلک الارض المقدَّسة سناباد بناها اسکندر ذوالقرنین صاحب السدّ و کانت دائرة الی زمان بناء طوس. (البحار ج 47/321)
2- (2)قال فی معجم البلدان: طوس مدینة بخراسان بینها و بین نیشابور نحو عشرة فراسخ، و تشتمل علی مدینتین: یقال لاحد هما: الطابران، و للآخر نوقان. و لهما أکثر من ألف قریة فتحت فی أیّام عثمان، و بها قبر علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام و بها أیضا قبر هارون الرشید. و قال المسعربن المهلهل: و طوس أربع مدن منها ثنتان کبیرتان، واثنتان صغیرتان، و بهما آثار أبنیة اسلامیّة جلیلة، و بها دارحمید بن قحطبة، و مساحتها میل فی مثله، و فی بعض بساتینها قبر علی بن موسی علیه السلام و قبر الرشید انتهی. (المصدر)

اولیای خود قرار داد.

صاحب کتاب وافی سپس می گوید: نخستین بنایی که در توس به دست اسکندر ذوالقرنین صاحب سدّ بنا شد سناباد بود و تا زمان بنای توس باقی ماند.

صاحب کتاب معجم البلدان می گوید: توس یکی از شهرهای خراسان است که فاصله آن تا نیشابور حدود ده فرسخ است و مشتمل بر دو شهر می باشد که در زمان خلافت عثمان فتح گردیده است و قبر علی بن موسی الرضا علیه السلام و قبر هارون در آن سرزمین است.

مسعر بن مهلهل می گوید: توس دارای چهار شهر؛ دو شهر بزرگ و دو شهر کوچک می باشد و آثار تاریخی و اسلامی زیبایی درآن موجود است؛ چنانکه خانه حمیدبن قحطبه که مساحت آن یک میل در یک میل است (هر سه میل یک فرسخ است) در آن جا می باشد و در بعضی از باغ های این خانه قبر علّی بن موسی الرضا علیه السلام و قبر هارون الرشید [علیه اللعنه] قرار دارد.

(1)سپس می گوید: حمیدبن قحبطه از طرف هارون والی توس بود و در سناباد برای خود ساختمانی بنا کرد که چون به صید رود در آن جا ساکن شود و او همان

ص :376


1- (1)و کان حمید بن قحطبة والیا علی طوس من قبل هارون، فبنی فی سناباد بنیانا و محلاًّ لنفسه، متی خرج الی الصید نزل فیه، و حمید هذا هوالّذی قتل فی لیلة واحدة ستّین سیّدا من ذریّة الرّسول بأمر هارون الرشید کما هو فی العیون. و أمّا أصل بناء القبّة المنورّة فالظاهر أنّه کان فی حیاته علیه السلام مشهورة بالبقعة الهارونیّة، کما هو مرویّ فی العیون من أنّه دخل دار حمید بن قحطبة الطّائی و دخل القبّة الّتی فیها قبر هارون الرشید. (المصدر)

کسی است که در یک شب به دستور هارون شصت نفر از سادات و ذرّیه رسول خدا صلی الله علیه و آله را کشت؛ چنان که مرحوم صدوق در کتاب عیون ذکر نموده است.

علامه مجلسی رحمه اللّه سپس می گوید: ظاهر این است که اصل بنای قبّه مبارکه و منوّره حضرت رضا علیه السلام در زمان حیات آن حضرت مشهور به بقعه هارونیّه بوده است؛ چنان که صدوق در کتاب عیون نقل نموده و گوید: حضرت رضا علیه السلام چون وارد خراسان گردید به خانه حمیدبن قحطبه داخل شد و سپس به قبّه هارونیه رفت] و فرمود: در آینده نزدیک قبر من در این جا قرار خواهند گرفت].

(1)همچنین حسن بن جهم می گوید: روزی وارد مجلس مأمون شدم و دیدم علی بن موسی الرضا علیه السلام نزد مأمون است و فقها و اهل کلام نزد او اجتماع نموده اند. حسن بن جهم سپس سؤالات مأمون و سؤالات مردم از آن حضرت و پاسخ امام علیه السلام را ذکر می کند و می گوید:

ص :377


1- (1)وأیضا عن الحسن بن جهم قال: حضرت مجلس المأمون یوما، عنده علیُّ بن موسی الرّضا علیه السلام و قد اجتمع الفقهاء وأهل الکلام و ذکر اسئلة القوم و سؤال المأمون عنه علیه السلام و جواباته و ساق الکلام الی أن قال: فلمّا قام الرّضا علیه السلام تبعته فانصرفت الی منزله فدخلت علیه، و قلت له: یا ابن رسول اللّه الحمداللّه الّذی وهب لک من جمیل رأی امیرالمؤمنین ما حمله علی ما أری من اکرامه لک، و قبوله لقولک. فقال علیه السلام : یا ابن الجهم لا یغرّنک ما ألفیته علیه من اکرامی، و الاستماع منّی فانّه سیقتلی بالسمَّ و هو ظالم لی، أعرف بعهد معهود الیّ من آبائی عن رسول الله صلی الله علیه و آله فاکتم علیَّ هذا ما دمت حیّا. قال الحسن بن الجهم: فما حدَّثت بهذا الحدیث الی أن مضی الرّضا علیه السلام بطوس مقتولاً بالسمَّ. (البحار ج 48/322)

پس از آن که امام علیه السلام به منزل خود بازگشت من نزد آن حضرت رفتم و گفتم: ای فرزند رسول خدا! الحمدللّه خداوند نظر مأمون را به شما جلب نموده که او به شما این چنین احترام و تجلیل می نماید و سخنان شما را می پذیرد.

پس حضرت رضا علیه السلام فرمود: «ای پسر جهم! فریب مخور که او به من احترام می کند و سخنان مرا گوش می دهد؛ همانا او در آینده مرا مسموم خواهد نمود و نسبت به من جز یک ستمگر نخواهد بود و این چیزی است که پدران من از رسول خدا صلی الله علیه و آله به من خبر داده اند و تو باید تا من زنده هستم این را کتمان کنی و به کسی نگویی.»

حسن بن جهم می گوید: من طبق دستور امام علیه السلام این خبر را پنهان داشتم تا این که حضرت رضا علیه السلام [توسط مأمون] در توس مسموم گردید و از دنیا رحلت نمود.

(1)علامه مجلسی علیه الرحمه سپس می گوید: در کتاب فردوس الاخبار، از بعضی از تواریخ نقل شده که فرزند سلطان سنجر یا یکی از وزرای او به تب دقِ مبتلا گردیده بود و اطباء گفته بودند که او باید به تفّرج و تفریح و صید برود و چون

ص :378


1- (1)و فیه عن فردوس التواریخ نقلاً عن بعض التواریخ أنّه کان لسلطان سنجر أو أحد وزرائه ولد اُصیب بالدقَّ فحکم الاطبّاء علیه بالتفرّج و الاشتغال بالصید فکان من أمره أن خرج یوما مع بعض غلمانه و حاشیته فی طلب الصید فبینما هو کذلک فاذا هو بغزال مارق من بین یدیه فأرسل فرسه فی طلبه، و جدَّ فی العدو فالتجأ الغزال الی قبر الامام علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام فوصل ابن الملک الی ذلک المقام المنیع، والمأمن الرفیع الّذی من دخله کان آمنا، و حاول صید الغزال فلم تجسر خیله علی الاقدام علیه، فتحیّروا من ذلک،

به صید و تفّرج مشغول شد روزی با غلامان و اطرافیان خود برای صید خارج گردید ناگهان آهویی را دید که از مقابل او فرار کرد. پس با اسب خود در طلب آن آهو رفت و چون با کوشش فراوان خود را به آن رساند. آن آهو به قبر امام رضا علیه السلام پناهنده شد.

(1)پس فرزند پادشاه به آن مقام رفیع و مأمن امن رسید که البته هرکس وارد آن شود [همانند حرم امن الهی] ایمن خواهد بود و چون خواست که اسب خود را به طرف آن صید حرکت دهد اسب او به آن حرم امن نزدیک نشد و فرزند پادشاه و همراهان متحیر و شگفت زده شدند پس فرزند پادشاه دستور داد همه همراهانش از اسب های خود پایین بیایند و سپس همگی با پای برهنه و کمال ادب به طرف مرقد شریف آن امام علیه السلام رفتند و فرزند پادشاه خود را بر روی آن قبر شریف انداخت و با گریه و تضرّع از خدا خواست که به برکت صاحب آن قبر شریف او را شفا بخشد و سپس شفا پیدا کرد و همگان با شادی و سرور نزد پادشاه آمدند.

لکن فرزند پادشاه از قبر مطهر امام علیه السلام جدا نشد و به پادشاه خبر دادند که او از

ص :379

کنار آن قبر جدا نمی شود تا بنّاها بیایند و قبّه ای مجلل بر آن بنا کنند و شهری اطراف آن بنا شود که برای همیشه باقی باشد و چون این خبر به سلطان رسید سجده شکر نمود و همان وقت دستور داد معمارها و بنّاها بروند و بقعه و قبه ای بر آن بنا کنند و شهری ایجاد نمایند و حصاری اطراف آن قرار دهند.

معجزات و کرامات بقعه مبارکه رضوی علیه السلام

مؤلف گوید: برکات و معجزات صاحب آن بقعه مبارکه بی شمار است و ما به علت اعتماد به فرموده های علمای گذشته، مانند صدوق و مجلسی و امثال آنان مختصری از آنها را که در آن زمان ها واقع شده بود نقل نمودیم و در زمان ما نیز از این آثار و برکات زیاد دیده شده که شمه ای از آنها رانیز برای روشن شدن دل های شیعیان ذکر می کنیم ولی لازم است پیش از آن که درباره برکات و آثار قبّه مبارکه علی بن موسی الرّضا علیه السلام و معجزات و کرامات آن حضرت مطلبی بیان شود تفاوت میان معجزه و کرامت و سحر و خوارق عادات که از بعضی از مرتاضین دیده می شود روشن گردد تا شبهه ای برای خوانندگان محترم به وجود نیاید.

علامه بزرگوار مرحوم ملا احمد، معروف به مقدّس اردبیلی، در کتاب حدیقة الشیعة می فرماید: از نظر معتزله معجزات و کرامات مخصوص پیامبران است و از نظر متقدمین شیعه مخصوص پیامبران و اوصیای آنان می باشد. بیشتر قدمای شیعه و معتزله میان معجزه و کرامت تفاوتی قایل نیستند ولی به نظر بسیاری از اشاعره و متأخرین شیعه معجزه امر خارق العاده است که همراه با ادعای نبوت و پیامبری و یا امامت می باشد لکن کرامت مقرون به ادعای پیامبری و امامت نیست.

علمای امامیه - چنان که از تألیفات آنان استفاده می شود- کلیه خوارق عاداتی

ص :380

که از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اوصیای آن حضرت صادر شده است- چه در مقام تحدی [و اثبات مقام نبوت و امامت] و چه در غیر مقام تحدی- معجزه نامیده اند.

بعضی گفته اند معجزه و کرامت اگر از پیامبر و وصی او باشد انجام آن در اختیار اوست؛ اگر او اراده کند به اذن خداوند انجام می شود و اگر اراده نکند انجام نمی شود لکن کراماتی که از اشخاص برجسته در اثر زهد و عبادت و صفای دل و... حاصل می شود غالبا انجام آن در اختیار آنان نیست و اگر درباره کسی دعایی کنند و یا نفرینی نمایند ممکن است مستجاب شود و ممکن است مستجاب نشود.

معجزه ممکن است محدود به زمان باشد و تنها برای اهل همان زمان معجزه باشد و ممکن است امری دائم و باقی باشد و در تمام اعصار و زمان ها مردم از آن استفاده کنند، مانند خبرهای غیبیه ای که از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و اهل بیت پیامبر علیهم السلام صادر شده و یا قوانین و احکامی که به زبان آنان جاری گردیده و پس از گذشتن قرن ها اسرار آن ها بر مردم آشکار شده است و نیز همانند قرآن مجید که معجزه باقیه پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و برای هیچ پیامبری معجزه ای باقی نمانده است جز پیامبر اکرم اسلام صلی الله علیه و آله اعجاز قرآن نیز فقط از ناحیه فصاحت و بلاغت آن نیست بلکه از جهات مختلفی است که در جای خود بیان شده است.

تفاوت معجزه و سحر و امثال آن

1- بعضی از بزرگان گفته اند: معجزه آن است که همراه تحدی(یعنی اثبات نبوت و امامت) باشد و آن چیزی است که دیگران از انجام آن عاجز هستند و صاحب معجزه می تواند به اذن خداوند هر عملی که به عنوان نشانه پیامبری و امامت از او خواستند انجام دهد چنان که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خواستند که درخت از جای

ص :381

خود حرکت کند و نزد آن حضرت بیاید و به پیامبری او گواهی دهد و یا گفتند باید مرده ای را زنده کنی و یا از وسط کوه شتر زنده خارج نمایی و یا سنگ ریزه باذن خدا در دست تو به پیامبری ات شهادت بدهد و...

و پیامبر اکرم اسلام صلی الله علیه و آله هر چه را خواسته بودند باذن خداوند انجام داد در حالی که خصم (دشمن) از انجام آن عاجز بود. معجزه از این نظر با سحر و امثال آن متفاوت است زیرا ساحر و مرتاض و امثال آنان نمی توانند هر چه را که مردم از آنان بخواهند انجام دهند بلکه کاری را انجام می دهند که بر انجام آن توانایی داشته باشند.

2- تفاوت دیگر این است که تأثیر سحر و امثال آن در همان مجلس و افراد آن مجلس است که برای آنان انجام شده و برای دیگران که در خارج آن مجلس باشند آن تأثیر را ندارد. گاهی ساحر نام های حاضرین در مجلس خود را می نویسد و سحر را برای آنان انجام می دهد و اگر شخص دیگری بخواهد به آن مجلس وارد شود او را راه نمی دهد و اگر آن شخص بتواند وارد آن مجلس شود تأثیر سحر را احساس نخواهد کرد.

در حالی که معجزه این گونه نیست، زیرا اگر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله کوری را شفا دهد اثر بینایی او را همه مردم می بینند. سخن خداوند درباره حضرت موسی علیه السلام به همین معنا اشاره دارد «وَ نَزَعَ یَدَهُ فاذا هِیَ بَیضاءُ لِلناضرینَ»؛ یعنی حضرت موسی علیه السلام دست خود را از گریبان خارج نمود و نوری از آن ساطع گردید که همه مردم آن را مشاهده کردند.

3- تفاوت دیگر معجزه و سحر و امثال آن این است که معجزه فقط با اراده و خواست پیامبر یا امام علیه السلام انجام می شود و نیاز به وسیله دیگری که ساحران و کاهنان

ص :382

و مرتاضان انجام می دهند ندارد و به اذن خداوند و با یک نگاه و اراده و امر ونهی انجام می گیرد، بر خلاف سحر و امثال آن که بدون اسباب معین انجام نمی شود بلکه اگر یکی از ده ها اسباب آن انجام نشود سحر و امثال آن تأثیری نخواهد داشت.

4- تفاوت دیگر این است که ممکن است برای ساحر و امثال آن رقیب و معارض قوی تری پیدا شود و عمل ساحر را باطل و کار او را بی اثر نماید، در حالی که معجزه چنین نیست و هیچ کس قدرت و توانایی بی اثر کردن آن را ندارد.

5- تفاوت دیگر معجزه و سحر این است که آنچه را صاحب معجزه می گوید مطابق عقل سلیم است و مدعای او را عقلا تأیید می کنند و آیینی که برای مردم معرفی می کند نیز بر خلاف عقل و فطرت مردم نیست، مثلاً اجازه ظلم و ستم و دروغ و خیانت و امثال آن را به مردم نمی دهد، او نمی گوید بیایید گوساله ای را که ساخته دست بشر است بپرستید چرا که گوساله- گر چه بر خلاف عادت سخن بگوید- قابل پرستش نیست. هر چند ممکن است عده ای فریب بخورند و گفته سامری را تصدیق کنند و به جای پرستش خدای ربّ العالمین گوساله ای را بپرستند.

بنابراین همان گونه که بعضی از بزرگان فرموده اند- هر عمل خلاف عادت دلیل بر صدق مدعی آن نمی شود جز آن که عقل سلیم بر صدق آن حکم کند.پس اگر یک نفر صوفی و امثال آن، عمل خلاف عادت انجام دهد دلیل بر صدق و راستگویی او نیست و نباید کسی فریب او را بخورد.

6- تفاوت دیگر بین معجزه و سحر و امثال آن این است که صاحب معجزه دارای نشانه ها و اعمال و اخلاق پسندیده است و چیزی که مورد تنفر و دوری مردم از او باشد در اعمال و اخلاق او دیده نمی شود، او دارای حسب و نسب و اخلاق حمیده و صفات نیک، مانند صدق و درستی و وفا و امانت و زهد و رفق و محبت و

ص :383

سخاوت و علم و حلم و کمالات دیگر است و از دروغ و پستی و طمع و دلبستگی به دنیا و امثال آن دور است و پیروان او نیز افراد دانا و صاحب کمال و ارزش می باشند؛ بر خلاف اهل سحر و کهانت و شعبده و تسخیر و ریاضت های باطله که غالبا آثار دنیاطلبی و فریب و دروغ و حب دنیا و خیانت از آنان و پیروانشان دیده می شود و تنها مردمان پست و احمق و نادان آنان را تایید می نمایند.

7- صاحب کتاب کرامات رضویه می گوید: فرق بین معجزه و سحر این است که در سحر و امثال آن واقعیت و حقیقتی نیست بلکه صورتی خالی از حقیقت است، بر خلاف معجزه که همراه با حقیقت است. ساحر با سحر خود قطعه چوب و یا ریسمانی را در مقابل چشمان مردم به صورت اژدها و مار و امثال آن به نظر می آورد و یا قطره آبی را چون دریا جلوه می دهد و حال آن که در واقع اژدها و مار و دریایی وجود ندارد اما معجزه این چنین نیست و صاحب معجزه اگر درخت خشکی را سر سبز و زنده نماید آن درخت واقعا زنده و سر سبز می شود

و اگر میوه دار باشد سالها میوه می دهد از این رو وقتی خطاب الهی برای سرکوبی فرعون و فرعونیان به حضرت موسی علی نبینا و آله و علیه السلام رسید و خدا به موسی علیه السلام فرمود: «وَ اَلْقِ ما فی یَمینِکَ تَلْقَفْ ما صَنَعُوا» [یعنی آنچه را در دست راست داری [یعنی عصارا] بینداز تا ببلعد آنچه را که ساحران به جای آورده اند [حضرت موسی با امر الهی عصای خود را افکند و فورا به قدرت پروردگار تبدیل به اژدهای عظیمی شد و تمام اسباب ساحران را از چوب و ریسمان بلعید و نابود ساخت و برنگردانید. هنگامی که این امر عجیب پیش آمد تمام ساحران فهمیدند این کار کاری خدایی است و دارای حقیقت است و لذا ایمان آوردند ولکن ساحران با علمی که داشتند چوب و ریسمان را مار و اژدها وانمود کردند و در حقیقت مار و

ص :384

اژدهایی در کار نبود لکن عصای حضرت موسی حقیقتا اژدها شد و تمامی اسباب را بلعید و سپس به صورت اولیه خود درآمد.

امام هشتم شیعیان حضرت ابی الحسن الرضا ارواحنا فداه بزرگتر و بالاتر از این معجزه را در مجلس با عظمت مأمون لعین اظهار فرمود و جمع کثیری دیدند که ید قدرت الهی به خاطر حجت خود عرض را به جوهر تبدیل کرد و دو صورت شیر که بر پرده بودند به دو شیر مهیب درنده تبدیل شدند و حمیدبن مهران گستاخ را چنان که گذشت دریدند و به زندگی کثیف او خاتمه دادند.

سه اعجاز مشابه از سه امام علیه السلام

صاحب کتاب کرامات رضویه سپس می گوید: مناسب است ما در این مقام سه معجزه و کرامت دیگر از سه امام دیگر از ائمه طاهرین علیهم السّلام را که شبیه به همین قضیه و معجزه حضرت رضا علیه السلام است ذکر نماییم تا دل های دوستان و شیعیان فرحناک و دیده های ایشان روشن گردد.

1- قضیه ای که در مجلس پدر مأمون، یعنی هارون، توسط حضرت موسی بن جعفر علیه السلام اتفاق افتاده است .

این مطلب در عیون اخبار الرضا و نیز در جلد یازدهم بحارالانوار (چاپ کمپانی، ص234) آمده است لکن چون این دو کتاب عربی است ما فارسی آن را از جلد دوم منتهی الامال مرحوم حاج شیخ عباس قمی نقل می نماییم ایشان می فرماید: ابن شهر آشوب (آن بزرگوار از شیوخ شیعه و صاحب تألیفات رشید الدّین محمدبن علی بن شهر آشوب سروری مازندرانی است و نقل شده است که چون کتاب مناقب را تالیف می نموده هزار کتاب مناقب نزدش جمع بوده است وفاتش در 22 شعبان

ص :385

588 قمری و قبرش در بیرون حلب بالای کوهی معروف به جبل جوشن است.) از علی بن یقطین روایت کرده که روزی هارون الرشید مردی را طلبید تا حضرت ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام را خجالت دهد. آن مرد افسون گر در مجلس حاضر شد.

و چون سفره طعام گسترده شد آن مرد حیله ای کرد که هر چه خادم آن حضرت قصد کرد که نانی بر دارد و نزد آن حضرت گذارد نان از نزد او می پرید. هارون چنان از این کار خوشحال شد که نتوانست خودداری بکند. در این هنگام حضرت موسی بن جعفر علیه السلام سر مبارک خود را بلند کرد و به شیری که به صورت نقاشی بر پرده ای کشیده بودند فرمود:

«ای اسداللّه دشمن خدا را بگیر!» پس آن شیر مانند شیری بزرگ بر جست و آن مرد را پاره پاره کرد. و هارون و ندیمانش از دیدن این امر عظیم غش کرده و بررو افتادند و عقل هاشان از هول آنچه مشاهده کردند پرید و چون به هوش آمدند هارون به حضرت موسی بن جعفر علیه السلام عرض کرد: به حق خودم بر تو که از این شیر به خواهی که این مرد را برگرداند امام علیه السلام فرمود: «اگر عصای موسی علیه السلام آنچه از ریسمان ها و عصاهای ساحران را بلعید برگردانیده بود این صورت نیز این مرد را که بلعید بر می گردانید.»

سپس می گوید: مرحوم محدث قمی پس از ذکر این کرامت می فرماید: بعضی از فضلا که شاید سید اجل سید حسین مفتی باشد از شیخ بهایی به این طریق روایت کرده که فرمود: «حدیث کرد مرا در شب جمعه هفتم جمادی الاخره سنه هزار و سه، در مقابل دو ضریح امامین معصومین موسی بن جعفر و ابوجعفر جواد علیهما السلام ، از پدرش شیخ، حسین، از مشایخ خود

[پس آنها را نام برده تا به شیخ صدوق رسیده]، از ابن الولید، از صفار و سعدبن

ص :386

عبداللّه، از احمدبن محمّد بن عیسی، از حسن بن علی بن یقطین، از برادرش حسین، از پدرش علی بن یقطین» رجال این سند همگی ثقات و شیوخ طایفه هستند. پس حدیث را ذکر کرده همانند آنچه ذکر شد و مخالفتی با این حدیث ندارد جز آن که در آن خادم ذکر نشده بلکه آمده است که خود حضرت می خواست نان بر دارد و دیگر آن که صورت شیر در بعضی از صحن های منزل بوده نه در پرده.

2- کرامتی است از امام دهم حضرت هادی علیه السلام چنان که در کشف الغمّه در شرح شافیه، و در بحار، از خرائج نقل شده است و حاصل آن این است:

حاجبِ متوکل گفته است: زمانی یک نفر شعبده باز از اهل هند که مانند نداشت به سامرا آمده و متوکل هم چون مردی لعّاب، یعنی مایل به لهو و لعب بود و از این گونه امور دل خوش می شد به آن شعبده باز گفت: اگر بتوانی کاری کنی که علی بن محمّد هادی را خجل سازی هزار دینار به تو عطا خواهم کرد. آن مرد گفت: حاضرم! امر کن تا نان های بسیار نازکی طبخ کنند و آنها را در سفره طعام بگذارند و جای مرا در پهلوی آن حضرت قرار ده.

متوکل دستور داد چنان کردند و حضرت هادی علیه السلام را به آن مجلس برای طعام احضار نمود و برای آن سرور تکیه گاهی (بالشی) قرار داد که بر آن صورت شیری نقاشی شده بود. متوکل آن مرد هندی را در پهلوی بالش، کنار آن بزرگوار جای داد و چون سفره طعام گسترده شد و حضرت هادی علیه السلام دست مبارک خود را به سوی یک گرده نان دراز کرد آن شعبده باز کاری کرد که آن نان پرید. باز آن حضرت دست به نان دیگری دراز کرد باز آن گرده نان پرید. دفعه سوم به نان دیگری دست دراز نمود آن نیز پرید. در این هنگام تمام اهل مجلس به خنده در آمدند. پس امام علیه السلام دست مبارک خود را بر آن صورت شیری که در بالش و تکیه گاه خود بود زد و فرمود:

ص :387

«خُذْهُ» یعنی بگیر او را. آن صورت شیر فورا به شیری درنده تبدیل شده و آن مرد جسور را درید و بلعید و به جای خود برگشت. اهل مجلس با دیدن این صحنه متحیر و حیران شدند و آن بزرگوار از جای برخاست.

متوکل عرض کرد: خواهش می کنم که بنشینی و این مرد را برگردانی. حضرت فرمود: «وِاللّه ِ تَعالی لا یُری بَعْدَها»؛ یعنی به خدا سوگند، این شخص دیگر دیده نمی شود. سپس آن حضرت از آن مجلس شوم بیرون آمد و به متوکل فرمود: «اَتُسَلِّطُ اَعْداءَاللّه ِ تَعالی عَلی اَوْلیِائِه؟» یعنی دشمنان خدا را بر دوستان خدا مسلط می سازی؟!

3- کرامتی است که از امام جعفر صادق علیه السلام نقل شده و در شرح شافیه (ص61) و نیز در مدینة المعاجز، به نقل از کتاب ثاقب المناقب به نقل از ربیع، حاجب منصور لعین آمده و حاصلش این است:

منصور هفتاد نفر از ساحران زبردست بابل را طلبید و چون به حضور وی حاضر شدند به آنان گفت: علم سحر به عنوان ارث از آن زمان ها به شما رسیده به نحوی که می توانید بین زن و مرد جدائی بیندازید. و اباعبداللّه جعفر بن محمّد نیز مانند شما است او نیز مردی کاهن و ساحر است اگر شما بتوانید عملی از سحر انجام دهید که او را مبهوت و مغلوب سازید من جایزه و مال فراوانی به شما خواهم داد.

پس آنان حاضر شدند که آن کار را انجام دهند و لذا بر خاستند و در همان قصر و محل جلوس منصور هفتاد صورت از صورت های درندگان ساختند] یعنی صورت شیر و پلنگ و ببر و گرگ و مانند اینها]. آن گاه هر یک از ایشان پهلوی صورتی که خود ساخته بود نشست و منصور نیز روی تخت خود قرار گرفت و تاج

ص :388

سلطنت بر سر نهاد و به حاجب خود گفت:

فورا کسی را روانه کن تا الساعه جعفربن محمّد را بیاورد. دیری نگذشت که حضرت صادق علیه السلام را حاضر نمودند. چون آن بزرگوار داخل آن قصر و مجلس شد و به آن اشخاص و به آن صورت ها که برای خجل کردن آن سرور ساخته و آماده کرده بودند نظر فرمود متغیر و غضبناک گردید و خطاب به آن جمعیت کرد و فرمود: «یا وَیْلَکُمْ اَتَعُرِفُوْنی اَنَا حُجَّةُ اللّهِ الَّذی اَبطَلَ سِحْرَ ابائِکُم فی اَیّامِ مُوسَی بْنِ عِمران علیه السلام »؛ یعنی وای بر شما! آیا مرا می شناسید؟ منم حجت آن خدائی که سحر پدران شما را در زمان حضرت موسی بن عمران علیه السلام باطل کرد. «ثُمَّ نادی بِرَفْعِ صَوتِه اَیّها الصُوَّرُ المُمثَّلهُ لِیاخُذ کُل واحِدٍ مِنکُمْ صاحِبهُ بِاذن اللّه تَعالی»؛ یعنی آن بزرگوار به صدای بلند فرمود: ای صورت های ساخته شده هر یک از شما صاحب خود را بگیرد ناگاه هر یک از آن صورت های بر جست و سازنده خود را پاره کرد و بلعید!

منصور چون چنین دید بیهوش شد و از روی تخت به پایین افتاد و پس از این که به هوش آمد با کمال عجز و انفعال به حضرت صادق علیه السلام عرض کرد: اللّه اللّه یا اباعبداللّه! بر من رحم کن و از من بگذر و عفو نما، فَاِنَّی تُبْتُ تَوْبَةً لا اَعُوذُ الِی مَثْلِها اَبَدا؛ من توبه می کنم، توبه ای که پس از این چنین عمل و جسارتی نکنم.

آن حضرت فرمود: «از تو گذشتم و عفو کردم.» بعد از آن منصور گفت: آقای من! به این درندگان امر به فرما که آنچه را خورده اند بر گردانند. امام علیه السلام فرمود: «هیهات! هیهات! اگر عصای حضرت موسی آنچه را که خورده بود برگردانیده بود اینها هم آنچه را که خورده اند بر می گردانیدند.»

ص :389

پیام امام رضا علیه السلام به شیعیان به وسیله حضرت عبدالعظیم

شیخ مفیدرضوان الله علیه در کتاب اختصاص خویش، پیام جامع، آموزنده و جالبی را از حضرت رضا علیه السلام آورده است که آن بزرگوار آن پیام را، به وسیله حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام به شیعیان و دوستداران اهل بیت علیهم السلام فرستاده اند.

متن پیام آن بزرگوار این است:

«یا عبدالعظیم! ابلغ عنّی اولیائی السّلام و قل لهم ان لا تجعلوا للشیطان علی انفسهم سبیلاً و مرهم بالصدق فی الحدیث واداء الامانه و مرهم بالسکوت و ترک الجدال فیما لایعنیهم و اقبال بعضهم بعضا و المزاورة فانّ ذلک قربة الیّ و لایشغلوا انفسهم بتمزیق بعضهم بعضا فانّی آلیت علی نفسی انّه من فعل ذلک و اسخط ولیّا من اولیائی دعوت اللّه لیعذِّبه فی الدنیا اشدّ العذاب و کان فی الآخرة من الخاسرین و عرّفهم انّ اللّه قد غفر لمحسنهم و تجاوز عن مسیئهم الاّ من اشرک به او آذی ولیّا من اولیائی او اضمر له بسوء فانّ اللّه لایغفر له حتّی یرجع عن ذلک فان رجع و الاّ نزع روح الایمان عن قلبه و خرج عن ولایتی و لم یکن له نصیب فی ولایتنا اعوذ باللّه من ذلک.»

ترجمه: سلام مرا به دوستدارانم برسان و به آنان بگو: در دلهای خویش برای شیطان راهی نگشایند و آنان را به راستگویی در گفتار و ادای امانت و سکوت و ترک درگیری و جدال در کارهای بیهوده و بی فایده فراخوان و به صله رحم و رفت و آمد و رابطه گرم و دوستانه با یکدیگر دعوت کن، چرا که این کار باعث تقرّب به من (و دیگر اولیای خدا) می باشد.

دوستان ما نباید فرصتهای گرانبهای زندگی و وقت ارزشمند خود را به دشمنی با یکدیگر تلف کنند من با خود عهد کرده ام که هر کس مرتکب این گونه

ص :390

امور شود و یکی از دوستان و رهروانم را به خشم آورد و به او آسیب رساند از خدا بخواهم که او را به سخت ترین کیفر دنیوی مجازات کند و در آخرت نیز از زیانکاران خواهند بود.

به دوستان ما توجه ده که خدا نیکوکرداران آنان را مورد بخشایش خویش قرار داده و بدکاران آنان را جز آنهایی که بدو شرک ورزند و یا یکی از دوستان ما را برنجانند و یا در دل نسبت به آنان کینه بپرورند، مورد عفو قرار خواهد داد اما از آن سه گروه نخواهد گذشت و آنان را مورد بخشایش خویش قرار نخواهد داد جز اینکه از نیّت خود باز گردند و اگر از این اندیشه و عمل زشت خویش باز گردند، مورد آمرزش خواهند بود اما اگر همچنان باقی باشند، خداوند روح ایمان را از دل آنان خارج ساخته و از ولایت و دوستی ما اهل بیت نیز بی بهره خواهند بود و من از این لغزشها به خدا پناه می برم. (اختصاص ص 247 بحار ج 71/230)

عنایات حضرت رضا علیه السلام به زوار خود

1 - پاسخ نامه از سوی حضرت رضا علیه السلام

مرحوم آیت اللّه حاج ملّا محمّد اشرفی از علمای بزرگ و مراجع تقلید بود که در عصر ناصرالدّین شاه قاجار زندگی می کرد. یکی از نویسندگان در باره عظمت و مقام علمی و معنوی او می نویسد:

«حاج ملا محمّد اشرفی، از مفاخر مذهب جعفری می باشد گروهی از ایران از او تقلید می کنند و او در میان علمای بزرگ عصر خویش به جمع میان طریقت و شریعت اختصاص یافته است همه از دور و نزدیک به او ارادت می ورزند و از بزرگان عصر خویش می باشد. بیان او در منبر بی نظیر است و در سال 1315 قمری

ص :391

در بابل رحلت و همانجا به خاک سپرده شد. بقعه این مرد، مزار خاصّ و عام است و دارای کرامات بسیاری می باشد(1) که از آن جمله کرامتی است که هم نگارنده آن را از عالم ربّانی آیت اللّه بافقی شنیده ام و هم صاحب «دررالاخبار» آیت اللّه حاج آقا حسین فاطمی قمی در کتاب خویش آن را آورده است.

مرحوم «معین الاطبّاء» که فرد مورد اعتماد و راستکویی بود آورده است که به هنگام اقامت مرحوم «حاجی اشرفی» در بابل به محضر او شرفیاب شدم و راستی که او را برتر و بالاتر از آنچه در وصفش شنیده بودم یافتم.

مدّتی از محضرش کسب فیض نمودم و چون سفر زیارتی مشهد پیش آمد به هنگام حرکت به خدمت آن مرد عالم رسیدم تا خداحافظی کنم که او نامه ای به حضرت رضا علیه السلام نوشت و به من داد و فرمود: «جواب آن را بیاور!»

اینجانب به مشهد رفتم و به حرم تشرّف حاصل شد و نامه را به ضریح انداختم هنگام تصمیم بازگشت برای زیارت وداع رفتم و مشغول زیارت و نیایش با خدا بودم که دیدم بطور شگفت انگیزی حرم مطهّر خلوت شد و بزرگواری از درون ضریح بیرون آمد و خطاب به من فرمود: به حاج اشرفی سلام برسان و بگو:

آئینه شو جمال پری طلعتان طلب جاروب کن تو خانه سپس میهمان طلب

و آنگاه به سوی ضریح مطهّر بازگشت و از برابر دیدگانم ناپدید شد.

به خود آمدم و دریافتم که این پاسخ نامه بود که باید به بابل ببرم. شعر کاملاً در ذهنم جایگزین شد و وقتی به بابل رسیدم به خدمت عالم ربّانی حاج اشرفی

ص :392


1- (1)1- مآثر و آثار، ص143.

رفتم در خانه را زدم درب را گشود و پیش از آنکه من کلمه ای حرف بزنم دیدم با حالت وصف ناپذیر گفت: آری! سالارم عنایت فرمود و به من سلام رسانید و فرمود:آئینه شو جمال پری طلعتان طلب جاروب کن تو خانه سپس میهمان طلب(1)

2- مرگ در راه زیارت امام هشتم علیه السلام

عالم ربّانی مرحوم حاج میرزا حسن لواسانی در کتاب خویش داستانی از کرامات حضرت رضا علیه السلام به یکی از زائران خویش آورده است که نگارنده نقل آن را به دنبال داستان گذشته مناسب دیدم.

نامبرده آورده است: سه نفر از جوانان ثروتمند نجف به محضر یکی از علمای بزرگ که در همسایگی آنان بود رفتند و گفتند: «حضرت آیت اللّه! پدر ما اینک حدود چهل سال است که به زیارت حضرت رضا علیه السلام می رود و هر بار مسافرت او ماهها به طول می انجامد. اینک که بسیار پیر و ناتوان شده ما با مسافرت زیارتی او موافق نیستیم اما او آماده حرکت است و ما نگرانیم که در راه تلف شود، بدینوسیله تقاضا می کنیم او را نصیحت کنید تا شاید منصرف شود.»

آن عالم بزرگوار می پذیرد و به خانه آنان می رود امّا نصیحت او سودی نمی بخشد و مرد سالخورده بر حرکت خویش اصرار می ورزد. مرد عالم می پرسد:«این همه اصرار برای چیست؟»

پاسخ می دهد که:«دوست عزیز! جهتی دارد.» و آنگاه می افزاید: «حدود سی

ص :393


1- (1) 1- (کرامات صالحین ص 66)

سال پیش دوستی داشتم که به همراه او این سفر را هر ساله انجام می دادم اما در سفری او بیمار شد و در راه از دنیا رفت.

نه آبی برای غسل دادن او داشتم و نه پارچه ای برای کفن کردنش و نه امکانی برای تجهیز و خاکسپاری او. به ناچار پیکر او را برای اینکه طعمه درندگان نشود در نقطه ای پنهان کردم و به سوی روستایی شتافتم تا کمک بگیرم شب را در آنجا ماندم و روز بعد که به همراه چند نفر برای خاکسپاری او آمدم دیگر اثری از جسد او نیافتم، در اوج تحیّر و سرگردانی بودم که دیدم شخصیّت گرانقدری از راه رسید، نفهمیدم از کجا آمد؟ آسمان یا زمین؟

او فرمود: «من جسد دوستت را شب گذشته تجهیز و به خاک سپردم و این هم قبر اوست.» به نقطه ای که اشاره کرد رفتم و صورت قبری را دیدم. آنگاه خطاب به من فرمود: «تو هم اینک به هدف خویش رسیدی بازگرد!»

گفتم: «چگونه به هدف خویش رسیدم با اینکه من عازم زیارت حضرت رضا علیه السلام هستم.»

فرمود: «اگر زیارت صاحب قبر را در مشهد می خواهی که نایل شدی و اگر قبر و حرم را می خواهی برو.»

و فرمود: «به شیعیان ما پیام ده که هر کس در راه زیارت ما از دنیا برود ما خود او را تجهیز می کنیم و به خاک می سپاریم.»

خود را بر روی پای مبارکش افکندم که ببوسم دریغا که کسی را ندیدم... و اینک از آن تاریخ تاکنون هر سال مشرّف می شوم تا به فیض عظیمی که دوستم نایل شد، نایل آیم. آری! این داستان من است با این بیان، اگر باز هم شما مرا از رفتن به زیارت حضرت رضا علیه السلام منع می کنید، می پذیرم.»

ص :394

آنگاه آن عالم بزرگوار فرمودند: «هرگز! نه تنها شما را باز نمی دارم بلکه خود نیز از این پس همه ساله همسفر تو خواهم بود.» و هر دو آنقدر به زیارت دوست، همه ساله شتافتند تا خداوند این دو را نیز در راه زیارت هشتمین امام نور به بارگاه خود پذیرفت. (کرامات صالحین ص 212)

3- لطف امام هشتم علیه السلام به زائر خود

یکی از علمای بزرگ اصفهان با کاروانی به سوی مشهد و به قصد زیارت حضرت رضا علیه السلام حرکت کرد. او برادری داشت که در خلق و خو و رفتار و کردار با او بیگانه بود چرا که مقرّرات الهی را رعایت نمی کرد و به گناه و غفلت زدگی در غلطیده بود.

این مرد عالم به همین جهت رابطه اش با او به سردی گراییده و به هنگام حرکت از دوستان و آشنایان خداحافظی کرد اما به دیدار او نرفت. برادر گناهکار پس از شنیدن حرکت برادر عالم و دانشمندش از پی کاروان روان شد و در چند فرسخی اصفهان خود را به کاروان رسانید و ضمن پوزش از او خواست که اجازه دهد او نیز به همراه کاروان حرکت نماید.

مرد دانشمند موافقت کرد بدان امید که برادر موفق به توبه و بازگشت به سوی خدا شود و در این راه از هیچگونه تلاش و فداکاری فکری و عملی نیز برای هدایت او دریغ نورزید.

برادر گناهکار نیز لختی اندیشید و جهاد با نفس کرد و سرانجام در مسیر راه دگرگون گشت و توبه کرد و رو به بارگاه خدا آورد.

در نزدیکی مشهد و در شهر سبزوار بیمار شد و جهان را بدرود گفت.

ص :395

کاروانیان خواستند او را به خاک سپارند اما برادر دانشمندش گفت: «نه!برادرم به قصد زیارت امام رضا علیه السلام حرکت کرده و چون توبه نموده و به بارگاه خدا بازگشته است من به هر تلاشی است باید پیکر او را به مشهد رسانده و پس از طواف دادن به خاک بسپارم.» و چنین کرد و برای او بسیار طلب بخشایش نمود و همواره در اندیشه او بود که سرنوشتش به کجا انجامیده است؟

یک شب در عالم رؤیا برادر را در قصری زیبا و باغی شکوهمند نگریست از او پرسید که: «برادر! شما و این باغ زیبا و قصر با شکوه؟ اینجا چه می کنی؟»

او گفت: «اینجا منزل من است و این از لطف و عنایت حضرت رضا علیه السلام است.» از او خواست تا جریان را به طور مشروح باز گوید.

او گفت: «هنگامی که مرا غسل می دادید آب برای من آتش سوزان بود و همین گونه کفن و تابوت و من همواره در عذاب گرفتار بودم تا جسدم را به مشهد رسانیدید. وقتی مرا به صحن مطهّر وارد کردید عذاب از من برداشته شد و مردم را در حال زیارت دیدم که حضرت رضا علیه السلام بر بالای ضریح ایستاده و پاسخ زائران خویش را می دهد و از آنان تقدیر می نماید.

به راهنمایی و اشاره یکی از دربانان خیرخواه به حضرت روی آوردم و از آن بزرگوار شفاعت خویش را خواستم چرا که دریافتم اگر بدون رسیدن به شفاعت آن حضرت مرا از حرم خارج سازید بار دیگر گرفتار خواهم بود به همین جهت هنگامی که شما پیکر مرا طواف می دادید من به امام رضا علیه السلام التماس می کردم و آن حضرت به من توجهی نمی کرد.

دربان به من گفت: «او را به نام مادرش فاطمه علیه السلام سوگند بده!» و من نیز چنین کردم که دیدم آن حضرت به من عنایت فرمود و روبه آسمان نمود و گفت: «بار

ص :396

خدایا! اینان گناه و نافرمانی می کنند اما سرانجام توبه می کنند و ما را به کسی سوگند می دهند که نمی توانیم نجات و پذیرفته شدن توبه آنان را از بارگاهت نخواهیم.»

سخن آن حضرت که به اینجا رسید شما نیز مرا از حرم بیرون آوردید و دیدم دیگر عذاب به سراغم نیامد و گویی حضرت رضا علیه السلام به کرامت مادرش فاطمه علیه السلام مرا شفاعت فرمود و آنگاه بود که مرا در این باغ و این قصر اسکان دادند.»

آری!

آنان که در جوار رضا آرمیده اند کفران نعمت است بهشت آرزو کنند

4- معجزه زیبائی از حضرت رضا علیه السلام

محدّث گرانقدر مرحوم شیخ حرّعاملی صاحب کتاب ارزشمند «وسائل الشّیعه»، اعجازی را از ثامن الائمه علیه السلام آورده است که امیدبخش و شنیدنی است و مرحوم آیت اللّه العظمی حاج شیخ مرتضی حائری آن را به نظم در آورده است که در پی این داستان خواهد آمد.

مرحوم عاملی آورده است که در روزگار ما، جوانی آراسته و خوش قامت دچار ناراحتی بود و از زبان گنگ و کاملاً لال بود. تا این که به زیارت حضرت رضا علیه السلام شتافت و با همه وجود شفای خویش و رفع گنگی زبان خود را با توسل به آن حضرت از آفریدگار توانای هستی درخواست نمود.

حضرت رضا علیه السلام او را مورد مهر خویش قرار داد و با اعجاز آن حضرت زبانش پس از سالیان بسیار باز و با زبانی گویا و رسا از حرم مطهّر خارج شد که داستانش برای مردم این زمان معروف است. او پس از مشاهده این اعجاز و شفا یافتن زبانش قصیده ای سرود که اینگونه آغاز می گردد:

ص :397

یاکلیم الرّضاعلیه السلام و علیک السّلام و الاکرام

آیت اللّه حاج شیخ مرتضی حائری فرزند بنیانگذار حوزه علمیّه قم مرحوم آیة اللّه حائری بزرگ قدس سرّه این قصیده را به فارسی ترجمه و بدین گونه سروده است:

ای آنکه با امام رضا هم سخن شدی گل بودی چه بلبل شیرین دهن شدی

بادا درود بر تو از حیّ مطلقی کز جلوه اش تو بلبل این انجمن شدی

با من سخن بگو که شوم هم کلام تو ای آنکه با علی ولی هم سخن شدی

آیا به کودکی تو رأفت نمود و خواست تا مورد عنایت صاحب منن شدی

یا حسن و دلبری تو جلب نظر نمود تا درّفشان چه طوطی شکرّ شکن شدی

یا آنکه رهنمای حقیقت به اذن حق بنمود جلوه و تو عروس چمن شدی

یا آنکه بهر جلوه حق در ره خدا اینک چراغ روشن عصر و زمن شدی

(همان ص 216)

5- صله حضرت رضا علیه السلام

مرحوم ثقة الاسلام آقای حاج شیخ ابراهیم صاحب الزّمانی معروف به «شیخ ابراهیم ترک» از خوبان بود، او مدّاح اهل بیت علیهم السلام بود و هم مرثیه خوان آنان، امّا هر دو کار را با اخلاص و به قصد تقرّب انجام می داد.

فردی بود که سالها پیش از شروع درس مرحوم آیت اللّه العظمی حائری بنیانگذار حوزه علمیه قم، دقایقی مرثیه می خواند و آنگاه آیت اللّه درس فقه و یا اصول خود را آغاز می کرد. او داستان شنیدنی دارد که از حضرت رضا علیه السلام برای مداحی خویش صله دریافت داشته است.

داستان او را یکی از علما و از ائمّه جماعت مشهور تهران آقای حاج سیّد علی نقی جلالی تهرانی که به فضل و کمال و تقوا و ولایت اهل بیت شهرت به

ص :398

سزایی داشت این گونه نقل می کرد:

اینجانب با مرحوم«صاحب الزمانی» مأنوس بودم او می گفت: من مشهد مقدّس مشرّف شدم و مدّتی در آنجا اقامت گزیدم، پولم تمام شد و آشنایی هم برای رفع مشکل نداشتم، به همین جهت قصیده ای در مدح حضرت رضا علیه السلام سرودم و فکر کردم که بروم و آن را برای تولیت بخوانم و صله بگیرم.

با این نیّت حرکت کردم امّا در راه به خود آمدم که چرا نزد خود حضرت رضا علیه السلام نروم و برای دیگری بخوانم؟ به همین جهت کنار ضریح رفتم و پس از استغفار و راز و نیاز با خدا، قصیده خود را خطاب به روح بلند و ملکوتی آن حضرت خواندم و تقاضای صله کردم که به ناگاه دیدم دستی با من مصافحه نمود و یک اسکناس ده تومانی در دست من نهاد، بی درنگ گفتم: «سرورم! این کم است.» پس او ده تومانی دیگری داد باز هم گفتم: «کم است.» تا به هفتاد تومان که رسید دیگر آیت اللّه مروارید مشهدی» با شتاب رسید و فرمود: «شیخ ابراهیم!»

گفتم: «بفرمایید آقا!»

گفت:«خوب با آقا حضرت رضا علیه السلام روی هم ریخته ای برایش مدح می گویی و صله می گیری، صله را به من بده تا...»

بی درنگ پولها را به او تقدیم داشتم و او یک پاکت به من داد و رفت. وقتی گشودم دیدم دو برابر پول صله است یعنی یکصد و چهل تومان.

6- شفای پای خشکیده به برکت حضرت رضا علیه السلام

صاحب کتاب کرامات رضویه، از سید اسماعیل، معروف به حمیری، مؤلف کتاب آیات الرضویه نقل نموده است:روز هشتم ماه جمادی الاولی سال 1334

ص :399

قمری، پای خشکیده مردی عافیت داده شد.

سیّد مذکور نقل فرموده است:کربلائی رضا، پسر حاج ملک تبریزی الاصل و کربلائی المسکن گفته است:من از کربلا به عزم زیارت حضرت علی بن موسی صلی الله علیه و آله رو به راه نهادم تا به ایوان کیف (که فعلاً ایوانکی می گویند) رسیدم و آن اسم منزل اول از تهران به جانب مشهد رضوی بود در آن منزل مبتلا به تب لرز گردیدم و چون خوابیدم و بیدار شدم پای چپ خود را خشک یافتم. از این جهت در همان ایوان کیف دو ماه توقف نمودم که شاید بهبودی حاصل شود ولی نشد و هر چه از نقد و غیره داشتم تمام شد و از علاج نیز مأیوس شدم.

پس با همان حالتی که داشتم برخواستم و دو عدد چوبی را که برای زیر بغل های خود فراهم کرده بودم و بدان وسیله حرکت می کردم زیر بغل های خود گرفته، رو به راه گذاشتم.

گاهی بعضی از مسافرین که می دیدند من با آن حال به زیارت امام هشتم علیه السلام می روم ترحم نموده مقداری از راه مرا سوار می کردند تا بالاخره پس از شش ماه در روز هفتم جمادی الاولی نزدیک به غروب وارد مشهد مقدس شدم و شب را در بالا خیابان به سر بردم.روز بعد با همان چوب های زیر بغل رو به آستان قدس رضوی نهادم و نزدیک بست امام به حمام رفتم و عمله جات حمام مهربانی کرده و از حالم مواظبت نمودند تا غسل نموده و بیرون آمده و روانه شدم تا به صحن عتیق رسیدم و در کفشداری چوب زیر بغلم لرزید و بر زمین افتادم.

پس با دل سوزان و چشم گریان نالیدم و عرض کردم:ای امام رضا!مرادم را بده! آن گاه به زحمت برخواسته، چوب ها را در کفشداری گذاشتم و خود را بر زمین کشیده تا به حرم مطهر مشرف گردیدم و طرف بالا سر شریف، گردن خود را با شال

ص :400

خود به ضریح مقدس بسته و نالیدم و گفتم:ای امام رضا! مرادم را بده!

به قدری ناله کردم که بی حال شدم و خوابم برد. در خواب فهمیدم کسی سه مرتبه به پای خشکیده من دست کشید نگاه کردم سید بزرگواری را دیدم که نزد سر من ایستاده و می فرماید: «برخیز، کربلائی رضا! پایت را شفا دادیم!»

من اعتنایی نکردم،گو این که سخن او را نشنیده ام. دیدم آن شخص رفت و برگشت و باز فرمود: «برخیز،کربلائی رضا که پای تو را شفا دادیم!» عرض کردم: چرا مرا اذیت می کنی؟ مرا به حال خود بگذار و پی کار خود برو.

پس تشریف برد و با رسوم آمد و فرمود: «برخیز، کربلائی رضا که پای تو را شفا دادیم!»

این مرتبه عرض کردم:تو را به حق خدا و به حق پیغمبر و به حق موسی بن جعفر، کیستی؟ فرمود: «منم امام رضا علیه السلام !»

تا این سخن را فرمود من دست خود را دراز کردم تا دامن آن حضرت را بگیرم.بیدار شدم در حالتی که قدرت بر تکلم نداشتم.

با خود گفتم صلوات بفرست تا زبانت باز شود.پس شروع کردم به صلوات فرستادن و ملتفت شدم که پای خشکیده ام شفا داده شده و از هنگام ورود به حرم تا آن وقت تقریبا نیم ساعت بیشتر نگذشته بود. [کرامات رضویه،ص 93 و 94]

7- شفا و هزینه بازگشت!

در همان کتاب، از کتاب آیات الرضویه نیز نقل شده که گوید:شب جمعه، چهاردهم ماه شوال سال 1343 قمری، زنی خدیجه نام، دختر مشهدی یوسف تبریزی خامنه ای، از امراض مهلکه شفایافت. حاصل قضیه این است:

ص :401

سیّد مذکور و میرزا ابوالقاسم خان نقل کردند که شوهرش حاج احمد تبریزی قالی فروش که در سرای محمّدیه حجره تجارت دارد گفت:چون این زن را تزویج نمودم، بعد از یک سال، دچار مرض شدیدی گردید و هر چه اطباء کوشیدند اثر بهبودی ظاهر نشد بلکه ماه به ماه و سال به سال بیماری شدت می گرفت تا هفت هشت سال قبل که گرفتار بیماری حمله شد.

اطباء دوباره در مقام علاج برآمدند ولی نه تنها بهبودی پیدا نشد بلکه بیماری شدت گرفت. چند روز قبل از شفا به نحوی مرض حمله او را گرفت که در شبانه روزی دو ساعت بیشتر به حال نبود و بقیه ساعات دچار حمله بود و از این جهت به گونه ای قوای او تحلیل رفته بود که قدرت برخاستن نداشت و من از صحت او بکلی مأیوس بودم.

لکن چون در این روزها شنیدم حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام باب مرحمت خاصه خود را به روی دردمندان باز فرموده و چند نفر دردمند را شفا داده به طمع افتادم و این زن را به همراهی دو زن از خویشان با در شکه به حرم فرستادم که تا صبح بمانند شاید نظر مرحمتی بشود و خود برای پرستاری اطفال در خانه ماندم و اطفال تا صبح به خاطر نبودن مادر بی تابی می کردند و حتی وقتی که غذا برای آنها آوردم گریه می کردند که ما غذا نمی خوریم بلکه مادرمان را می خواهیم.بالاخره خودم نیز غذا نخوردم.

یک دختر را به هر شکلی بود خوابانیدم ولی پسر بچه ام آرام نمی گرفت لذا او را در برگرفته خواستم با او بخوابم که ناگاه شنیدم در خانه را به شدت می کوبند.خیال کردم زوجه ام طاقت نیاورده است که در حرم بماند و آمده است.

دل تنگ شدم، آمدم و در را باز کردم دیدم حاج ابراهیم قالی فروش و چند

ص :402

نفر از خدام حرم پای برهنه آمده اند و می گویند:خودت بیا زوجه ات را از حرم بیاور که حضرت رضا علیه السلام او را شفا داده است.

من باور نکردم، ایشان قسم یاد کردند که شفا یافته است. لذا لباس پوشیده با ایشان مشرف شدم و زوجه ام را سلامت یافتم.آن وقت تقریبا چهار ساعت از شب گذشته بود و نیم ساعت یا سه ربع ساعت بیشتر زوجه ام در حرم شریف نبود.

من با نهایت شادی برگشتم و اطفال از دیدن مادرشان خوشحال شدند چگونگی شفای او را خودش این گونه بیان کرد:

گفت: وقتی مرا به حرم مطهر بردند و به مسجد زنانه رسانیدند فورا مرض حمله مرا گرفت و بیهوش شدم.هنگامی که به حال آمدم زن هایی که در آنجا بودند گفتند ما از این حال تو می ترسیم لذا مرا نزدیک ضریح مطهر پشت سر مقدس آوردند. من چارقد خود را به ضریح بسته و با دل شکسته به زبان ترکی عرض کردم:آقا می دانی برای چه حاجتی آمده ام؟

اگر مرا شفا ندهی به منزل نمی روم بلکه سر به بیابان می گذارم.سپس بی حال شدم.در آن عالم بی حالی سیّد بزرگواری را دیدم که عمامه سبز بر سر داشت، گمان کردم که از خدام است.به ترکی به من فرمود.

«بوردان دورنیه اتورموسان برد ابالا لارون ایوده اغلولار» چرا اینجا نشسته ای؟ بچه های تو در خانه گریه می کنند.

به زبان ترکی عرض کردم: آقا! از اینجا نمی روم؛ چرا که آمده ام شفا بگیرم. اگر شفا ندهید سر به بیابان می گذارم.

فرمود: «گِت گِنه بالا لارون اوده اغلولار»؛ یعنی برو به خانه که بچه ها گریه می کنند! عرض کردم: ناخوشم.

ص :403

فرمود: «ناخوش دیرسن» یعنی مریض نیستی.

تا این فرمایش را فرمود فهمیدم که هیچ دردی ندارم. آن وقت خیال کردم که آن شخص امام علیه السلام است.

عرض کردم: می خواهم به شهر خود نزد مادر و برادرم بروم و خرجی راه ندارم خجالت می کشم به شوهر خود بگویم که خرجی به من بدهد یا مرا ببرد.

آن حضرت به زبان ترکی فرمود: «بگیر! نصف این را به متولی بده و هزار تومان بگیر برای دنیای خود و نصف دیگر را ذخیره آخرت خود کن.» این را فرمود و چیزی در دست راست من نهاد و من انگشتهای خود را محکم روی آن نهاده و به هوش آمدم و هیچ دردی در خود ندیدم و شک ندارم که آن چیز میان دست من بود.

سپس از شوق برخاستم، خواهرم و آن زن دیگر که با من بودند تا فهمیدند که امام مرا شفا داده فریاد زدند که مریضه ما شفا داده شد مردم بر سر من هجوم آوردند و لباسهای مرا به عنوان تبرک پاره پاره کردند.

در این بین نفهمیدم که آیا دستم باز شد و آن چیز مفقود شد یا کسی آن را از دستم برد. شوهر این زن گفته است که چند مرتبه در همان شب و روز به حرم رفتم که شاید آن مرحمتی پیدا شود ولی افسوس که پیدا نشد. (کرامات صالحین ص 106)

ص :404

سخنان نورانی حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام

اشاره

ص :405

سخنان نورانی حضرت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام

[معیار ارزش]

[معیار ارزش](1)1- مرحوم صدوق در کتاب عیون با سند خود از ابراهیم بن عباس نقل نموده که گوید: از امام علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام شنیدم که فرمود: «من به عتق و آزادی غلامان و کنیزان خود سوگند یاد می کنم مگر این نیست که شما می گوئید: با این قسم آزاد می شوند؟ بلکه همه آنچه مالک هستم را آزاد می کنم اگر خود را به وسیله خویشی و قرابت با رسول خدا صلی الله علیه و آله از این غلام سیاه بهتر ندانم جز آن که عمل صالحی انجام داده باشم که بدان خاطر بهتر از او باشم.»

[عذاب و رحمت]

[عذاب و رحمت](2)2- در کتاب عیون، از حضرت رضا، از موسی بن جعفر علیهم السلام نقل شده که

ص :406


1- (1)احد و ستّون حدیثا عن مولانا علیّ بن موسی الرضا علیهما السلام1- فی العیون : حدثنا الحاکم ابوعلی الحسین بن احمد البیهقی، قال: حدّثنی محمّدبن یحیی الصولی، قال: حدّثنا ابوذکران؛ قال: سمعت ابراهیم بن العباس یقول: سمعت علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام یقول: حلفت بالعتق ألااحلف بالعتق الاّ اعتقت رقبةً؟ و اعتقت بعدها جمیع ما املک ان کان یری (یعنی) انّه علیه السلام خیر من هذا [و اومأ الی عبد اسود من غلمانه] بقرابتی من رسول اللّه صلی الله علیه و آله الاّ ان یکون لی عمل صالح فاکون افضل به منه (ج 2/237).
2- (2)2- و فیه بسنده عن الرّضا عن ابیه موسی بن جعفر علیهما السلام قال: قیل للصّادق علیه السلام : اخبرنا عن الطاعون قال: عذاب اللّه لقومٍ و رحمة لآخرین قالوا: و کیف تکون الرحمة عذابا؟! قال علیه السلام : أما تعرفون انّ نیران جهنّم عذاب علی الکفّار و خزنة جهنّم معهم فیها فهی رحمة اللّه علیهم؟(ج 2/3).

فرمود: «مردم از پدرم جعفر بن محمّد علیه السلام درباره طاعون سؤال کردند، پدرم فرمود: طاعون برای عده ای عذاب و برای عده ای دیگر رحمت خواهد بود. گفتند: چگونه رحمت می تواند عذاب شود؟ پدرم فرمود: مگر شما نمی دانید آتش دوزخ برای کفار عذاب و برای خزنه و نگهبانان آن رحمت است؟».

[گناه و فاصله از بهشت]

(1)3- در همان کتاب، از حضرت رضا، از پدر خود، از جد خود، امام صادق علیهم السلام نقل شده که فرمود: «ممکن است فاصله انسان تا بهشت به دلیل گناهان فراوان او بیش از فاصله عرش تا روی زمین باشد ولی در اثر گریه های او از خوف خدا و پشیمانی اش از گناه فاصله اش به بهشت به قدری نزدیک شود که به اندازه فاصله سفیدی چشم به پلک آن باشد.»

ص :407


1- (1)3- و فیه عن الرّضا عن ابیه عن جدّه علیهم السلام قال: انّ الرّجل لیکون بینه و بین الجنّة اکثر ممّا بین الثری و العرش لکثرة ذنوبه فما هوالاّ ان یبکی من خشیة اللّه عزّوجلّ ندما علیها حتّی یصیر بینه و بینها اقرب من جفنه الی مقلته. (المقلة شحمة العین و الجفن غطاء العین من اعلاه) (المصدر)

[مذمت از غفلت]

(1)4- مرحوم صدوق در عیون، از امام هشتم، از پدرانش، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نموده که فرمود: «چه بسیارند انسان هایی که در دنیا به بازی و خنده مشغولند و در قیامت گریه های آنان فراوان خواهد بود و چه فراوانند افرادی که در دنیا از عدل خداوند بیمناک و بر گناه خود گریانند و در قیامت و بهشت مسرور و خندان خواهند بود.»

[عاقبت نیک]

(2)5- در همان کتاب، از امام هشتم علیه السلام نقل شده که فرمود: «پدرم موسی بن جعفر علیه السلام به بعضی از مردم مکتوب فرمود: اگر می خواهی پایان کار تو نیک باشد و هنگامی که از دنیا می روی بهترین اعمال را همراه خود برده باشی حق خدا را بزرگ بدان و نعمت های او را صرف معصیت او مکن و به حلم خداوند مغرور مشو و هر که را یافتی که فضایل ما را می گوید و یا خود را به ما منتسب می کند او را گرامی بدار؛

ص :408


1- (1)4- و فیه ج 2/3: عن الرّضا عن ابیه عن جدّه علیهم السلام قال: کم ممّن کثر ضحکه لاعبا یکثر یوم القیامة بکاؤه، و کم ممّن کثر بکاؤه علی ذنبه خائفا یکثر یوم القیامة فی الجنّة سروره و ضحکه؟!
2- (2)5- و فیه ج 2/4: عن الرّضا عن ابیه موسی بن جعفر علیهم السلام قال: کتب الصّادق علیه السلام الی بعض النّاس: ان اردت ان یختم بخیر عملک حتّی تقبض و انت فی افضل الأعمال فغظّم للّه حقّه ان لاتبذل نعماءه فی معاصیه، و ان لاتغتّر، بحلمه عنک و اکرم کلّ من وجدته یذکر منّا او ینتحل مودّتنا ثمّ لیس علیک صادقا کان او کاذبا انّما لک نیّتک و علیه کذبه.

تا به واسطه نیّت خود مأجور باشی، چه او راستگو باشد، و چه درغگو.»

[آمادگی برای مرگ]

(1)6- در همان کتاب،از امام هشتم، از پدر خود موسی بن جعفر و آن حضرت از پدر خود امام صادق علیهم السلام نقل نموده که آن حضرت شخصی را دید که برای مرگ فرزند خود می نالید. امام صادق علیه السلام به او فرمود:«تو برای مصیبتی کوچک جزع و ناله می کنی و از مصیبتی بزرگ غافل مانده ای! اگر تو برای همان راهی که فرزندت رفته آماده بودی هرگز این چنین جزع نمی کردی، پس مصیبت تو در آماده نبودن برای سفر آخرت بزرگتر از مصیبت از دست دادن فرزند است.»

[دوام نعمت]

(2)7- در همان کتاب، از فضل بن شاذان نقل شده که گوید: از امام هشتم علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام شنیدم می فرمود: «رعایت عدالت و احسان بین مردم موجب دوام نعمت خواهد بود و لاحول ولا قوّة الاّ باللّه.» [اشاره به این که این عمل تنها با

ص :409


1- (1)6- و فیه ج 2/5: عن الرّضا عن ابیه عن جدّه الصادق علیهم السلام انّه رأی رجلاً قد اشتدّ جزعه علی ولده فقال: یا هذا جزعت للمصیبة الصغری و غفلت عن المصیبة الکبری؟! و لو کنت لما صارالیه ولدک مستعدّا لما اشتدّ علیه جزعک فمصابک بترکک الإستعداد اعظم من مصابک بولدک.
2- (2)7- و فیه ج 2/23... عن الفضل بن شاذان قال: سمعت الرّضا علیه السلام یقول: استعمال العدل و الاحسان مؤذن بدوام النعمة و لاحول ولا قوّة الاّ باللّه.

توفیق الهی انجام می شود].

[کیفر و عذاب زنان گناه کار]

(1)8 - در کتاب عیون، از حضرت رضا، از پدرانش، از امیرالمؤمنین

ص :410


1- (1)8 - العیون ج 2/10: حدّثنا علیّ بن عبداللّه الورّاق رضی اللّه عنه قال حدّثنا محمّدبن ابی عبداللّه الکوفی عن سهل بن زیاد الادمی، عن عبدالعظیم بن عبداللّه الحسنی عن محمّدبن علیّ الرضا، عن ابیه الرضا، عن ابیه موسی بن جعفر عن ابیه جعفربن محمّد عن ابیه محمّدبن علی عن ابیه علیّ بن الحسین عن ابیه الحسین بن علی عن ابیه امیرالمؤمنین علیّ بن ابی طالب علیه السلام قال: دخلت انا و فاطمة علی رسول اللّه صلی الله علیه و آله ، فوجدته یبکی بکاءا شدیدا، فقلت: فداک ابی و امّی یا رسول اللّه ماالذی ابکاک؟ فقال: یا علیّ لیلة اسری بی الی السماء رایت نساءً من امّتی فی عذاب شدید، فانکرت شأنهنّ؛ فبکیت لما رأیت من شدّة عذابهنّ، و رأیت امرأة معلّقة بشعرها یغلی دماغ رأسها، و رأیت امرأة معلقّة بلسانها والحمیم یصبّ فی حلقها ورایت امرأة معلّقة بثدییها، و رأیت امرأة تأکل لحم جسدها و النارتوقدمن تحتها، و رأیت امرأة قدشدّ رجلاهاالی یدیها و قد سلّط علیها الحیّات والعقارب، و رأیت امرأة صمّاء عمیاء خرساء فی تابوت من نار یخرج دماغ رأسها من منخرها و بدنها منقطع من الجذام والبرص، ورأیت إمرأة معلقّة بر جلیها فی تنّور من نار، ورایت امرأة تقطع لحم جسدها من مقدّمها و مؤخّرها بمقاریض من نار، ورأیت امرأة یحرق وجهها ویداها و هی تأکل امعائها، ورأیت امرأة رأسها رأس الخنزیر و بدنها بدن الحمار و علیها الف الف لون من العذاب؛ و رأیت امرأة علی صورة الکلب و النار تدخل فی دبرها و تخرج من فیها والملائکة یضربون رأسها و بدنها بمقامع (المقمعة کمکنسة:العمود من الحدید «گرزآهن»). من نار فقالت فاطمه علیهاالسلام : حبیبی و قرّة عینی اخبرنی ما کن عملهنّ و سیرتهنّ حتی وضع اللّه علیهنّ هذا العذاب؟! فقال صلی الله علیه و آله :

علیّ بن ابی طالب علیه السلام نقل شده است که فرمود: «من و فاطمه علیهاالسلام بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد شدیم، من دیدم آن حضرت سخت گریان است، گفتم: یا رسول اللّه، پدر و مادرم فدای شما! چه چیز شما را گریان نموده است؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: یا علی! شبی که مرا به معراج بردند زن هایی از امت خود را در عذاب سختی دیدم که برای من گران آمد، گریه من از آن عذاب سختی است که بر آنها دیدم، زنی را دیدم که به موهای خود آویخته بود و دماغ و مغز سر او از آتش می جوشید، زن [دیگری [را دیدم که در آتش به زبان خود آویخته بود و آب جوشان بر حلق او فرو می ریخت؛ زن [دیگری] را دیدم که در آتش به پستان های خود آویخته بود؛ زن [دیگری] را دیدم که گوشت بدن خود را می خورد و آتش از زیر او زبانه می کشید؛ زن [دیگری] را دیدم که پاهای او را به دستهایش بسته بودند و مارها و عقربها بر او مسلّط بودند؛

زن [دیگری [را دیدم که کر و کور و گنگ بود و در تابوتی از آتش قرار داشت و مغز سر او از بینی اش خارج می شد و بدن او از جزام و برص پاره پاره شده بود؛ زن [دیگری [را دیدم که به پاهای خود در تنوری از آتش آویخته بود؛ زن [دیگری[ را دیدم که با مقراض آتشین گوشت بدن خود را از جلو و عقب می برید؛ زن دیگری را دیدم که صورت و دست های او به آتش می سوخت و مشغول خوردن روده های خود بود؛ زن [دیگری] را دیدم که سر او سر خوک و بدن او بدن الاغ بود و هزار

ص :411

هزار نوع از آتش بر او مسلّط بود؛ زنی را دیدم که به صورت سگ بود و آتش از عقب او داخل و از دهان او خارج می گردید و ملائکه آتش با گرزهای آتشین بر سر و بدن او می کوبیدند.

(1)پس فاطمه علیهاالسلام به پدر خود فرمود: ای حبیب من و نور چشم من! به من بگویید عمل و روش آنان چه بوده که خداوند چنین عذابی بر آنان قرار داده است؟

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: دختر عزیزم! آن که با موی سر خود در آتش آویزان بود زنی بود که موی سر خود را از مردان نمی پوشید، آن که به زبان خود در آتش آویخته بود زنی بود که با زبان خود شوهر خویش را آزار می داد؛ آن که با پستان های خود در آتش آویخته بود زنی بود که از بستر شوهر خود دوری می جست؛

آن که با پاهای خود در آتش آویخته شده بود زنی بود که بدون اجازه شوهر خود از خانه خارج می شد؛

آن که گوشت بدن خود را در آتش می خورد زنی بود که خود را برای نامحرمان آراسته و آرایش می نمود؛ آن که دست های او به پاهایش بسته شده بود و

ص :412


1- (1)یابنیّتی امّاالمعلّقة بشعرها فانّها کانت لاتغطّی شعرها من الرجال، و امّاالمعلقة بلسانهافانّها کانت تؤذی زوجها و امّاالمعلّقة بثدییها فانّها کانت تمتنع من فراش زوجها، و امّا المعلّقة برجلیها فانّها کانت تخرج من بیتهابغیر اذن زوجها، و امّا اَلتّی کانت تأکل لحم جسدها فانّهاکانت تزیّن بدنها للنّاس و امّااَلتّی شدّ (هکذا فی اکثر النسخ، ولکن فی النسخة المطبوعة الجدیدة: «شدّت»). یداها الی رجلیها وسلّط علیها الحیّات و العقارب فانّها کانت قذرة الوضوء قذرة الثیاب و کانت لاتغتسل من الجنابة و الحیض و لاتنتظف و کانت تستهین بالصلوة،

مارها و عقرب ها بر او مسلّط بودند زن آلوده ای بود که لباس خود را نظافت نمی کرد و غسل حیض و جنابت انجام نمی داد و نماز خود را سبک می شمرد؛

(1)زنی که کر و کور و گنگ بود زنی بود که از زنا فرزندی می آورد و به عهده شوهر خود قرار می داد؛ آن که گوشت خود را با مقراض جدا می کرد زنی بود که خود را بر مردان نامحرم عرضه می نمود؛

آن که آتش صورت و بدن او را می سوزاند و خود مشغول خوردن روده های خویش بود زنی بود که زن های دیگر را برای زنای با نامحرمان آماده می نمود؛ زنی که سر او مانند خوک و بدن او مانند الاغ بود زنی بود که اهل دروغ و سخن چینی بود، و آن زنی که به شکل سگ بود و آتش از عقب او وارد و از دهان او خارج می گردید زنی آوازه خوان و اهل حسد بود.

سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «وای بر زنی که شوهر خود را به خشم آورد و خوشا به حال زنی که شوهر او از او خشنود باشد.»

ص :413


1- (1)و امّا الصمّاء العمیاء الخرساء فانّهاکانت تلد من الزناء فتعلّقه فی عنق زوجها و امّا التّی کانت تقرض لحمهابالمقاریض فانّهاکانت تعرض نفسهاعلی الرجال، و امّا التّی کانت تحرق وجهها و بدنهاوهی تأکل امعائها. فانّهاکانت قواّدة، و امّاالتّی کان رأسها رأس الخنزیر و بدنها بدن الحمار فانّها کانت نمّامة کذّابة و امّاالتّی کانت علی صورة الکلب والنار تدخل فی دبرها و تخرج من فیها فانّهاکانت قینة (القینة: الامة المغنّیة). نواّحة حاسدة ثمّ قال صلی الله علیه و آله : ویل لإمرأة اغضبت زوجها وطوبی لامرأة رضی عنها زوجها.

[تشکر از مخلوقین]

(1)9- مرحوم صدوق در عیون الاخبار با سند خود از محمود بن ابی البلاد نقل نموده که گوید: از حضرت رضا علیه السلام شنیدم که می فرمود: «کسی که از انعام و احسان مخلوقین سپاسگزاری ننماید در حقیقت خدای عزّوجّل را سپاس نگفته است.»

[مؤمن و مسلمان]

(2)10- در همان کتاب، از ابراهیم بن ابی محمود نقل شده است: حضرت رضا علیه السلام فرمود: «مؤمن کسی است که چون کار نیکی انجام دهد شادمان شود و چون خلافی مرتکب گردد استغفار نماید و مسلمان کسی است که مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند.» سپس فرمود: «از ما نیست کسی که همسایگان او از شر و آزارش در امان نباشند.»

ص :414


1- (1)9- وفیه ج 2/24: حدّثنا علیّ بن أحمد بن محمّد بن عمران الدقّاق و محمّدبن أحمد السنانی و الحسین بن ابراهیم بن أحمد المکتّب رحمهم اللّه، قالوا: حدّثنا أبوالحسین محمّدبن أبی عبداللّه الکوفی، عن سهل بن زیاد الادمی عن عبدالعظیم بن عبداللّه الحسنی عن محمود بن أبی البلاد، قال: سمعت الرّضا علیه السلام یقول: من لم یشکر النعم من المخلوقین لم یشکراللّه عزّوجلّ.
2- (2)10- وفیه: بهذا الاسناد عن ابراهیم بن أبی محمود، قال: قال الرّضا علیه السلام المؤمن الذی اذا أحسن استبشر، و اذا أساء استغفر، والمسلم: الذی یسلم المسلمون من لسانه و یده، لیس منّا من لم یأمن جاره بوایقه. (قال الجوهری: البائقة: الداهیة و الشروفی الحدیث: لایدخل الجنة من لم یأمن جاره بوایقه).

[اکرام به ذریّه پیامبر صلی الله علیه و آله ]

(1)11- مرحوم صدوق با سند خود، از داود بن سلیمان، از حضرت رضا علیه السلام ، از پدرانش، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نموده که فرمود: «من در روز قیامت از چهار دسته مردم شفاعت خواهم نمود:

[1] کسانی که به ذریّه من اکرام و احترام نموده باشند، [2] کسانی که حوایج و نیازهای آنان را برآورده باشند، [3] کسانی که در وقت گرفتاری و اضطرار برای نجات و اصلاح امور آنان کوشش کرده باشند، [4] کسانی که با قلب و زبان آنان را دوست داشته باشند.»

ص :415


1- (1)11- وفیه: حدّثنا أبوالحسن محمّد بن علیّ بن الشاه الفقیه المروزی بمرور الرودفی داره، قال: حدثنا أبوبکر بن محمّد عبداللّه النیسابوری، قال حدثنا أبوالقاسم عبداللّه بن أحمد بن عامر بن سلیمان الطائی بالبصرة قال: حدثنا أبی فی سنة ستیّن و مأتین، قال: حدّثنی علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام سنة أربع و تسعین و ماة و حدثنا أبو منصور أحمد بن ابراهیم بن بکر الخوری بنیسابور، قال: حدثنا ابواسحق ابراهیم بن هرون بن محمّد الخوری، قال: حدثنا جعفر بن محمّد زیاد الفقیه الخوری بنیسابور قال حدثنا أحمد بن عبداللّه الهروی الشیبانی، عن الرّضا علیّ بن موسی علیهما السلام و حدّثنی أبوعبداللّه الحسین بن سلیمان الفرا، عن علیّ بن موسی الرّضا علیه السلام ، قال حدّثنی ابی موسی بن جعفر قال حدّثنی ابی الحسین بن علی قال علیه السلام : حدّثنی ابی علیّ بن ابی طالب علیه السلام عن رسول اللّه صلی الله علیه و آله قال اربعة انالهم شفیع یوم القیمة، المکرم لذرّیتی، و القاضی لهم حوائجهم، و الساعی لهم فی أمور هم عندما اضطرّوا الیه و المحبّ لهم بقلبه و لسانه.

[احسان به مردم]

(1)12- در همان کتاب و با همان سند، از حضرت رضا، از پدرانش، از امیرالمؤمنین، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود، [یا علی] خیرخواهی و احسان خود را از مردم، چه خوب و چه بد، دریغ مکن و اگر کسی را اهل خیر هم ندانستی به او نیز احسان کن تا تو [به عنوان] اهل خیر شناخته شوی.»

(2)13- در همان کتاب و با همان سند، از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده که فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرمود: بعد ازایمان به خداوند بهترین و بالاترین اندیشه عقلانی اظهار محبت و دوستی به مردم و احسان و خیرخواهی نسبت به آنان است، چه خوب باشند و چه بد.»

[آثار خوراکی ها]

(3)14- در کتاب عیون الاخبار صدوق با همان سند، از امیرالمؤمنین علیه السلام ، از

ص :416


1- (1)12- و بهذا الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : اصطنع الخیر الی من هو أهله و الی من هو غیر اهله، فان لم تصب من هو أهله فانت أهله.
2- (2)13- و بهذا الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : رأس العقل بعد الایمان باللّه التودّد الی النّاس واصطناع الخیر الی کلّ برّ و فاجر.
3- (3)14- و بهذا الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : سیّد طعام الدّنیا و الآخرة اللحم و سیّد شراب الدّنیا و الآخرة الماء، و انا سیّد ولد آدم و لا فخر. (یحتمل ان یکون المراد به ان لاتکبّر لی اذلا اقول ذلک للافتخار اولا فخرلی نظرا الی علوّ مرتبته و رفعة درجته صلی الله علیه و آله لانّه سیّد الملائکة و الجنّ ایضا).

رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «آقای خوراکی های دنیا و آخرت گوشت است و آقای آشامیدنی های دنیا و آخرت آب است و آقای فرزندان آدم من هستم؛ هر چند مرا فخری نیست [یعنی من بر کسی فخر نمی کنم].»

(1)15- و فرمود: «آقای غذاهای دنیا و آخرت گوشت و بعد از آن برنج است.»

(2)16- و فرمود: «انار بخورید که هر دانه ای از آن چون وارد معده می شود قلب را نورانی می کند و تا چهل روز شیطان را از آن دور می نماید.»

(3)17- و فرمود: «بر شما باد به روغن زیتون [و یا مویز] که صفرا و بلغم را زایل و عصب را قوی و بیماری را رفع و خلق را نیکو و نفس و روح انسان را پاک و اندوه را برطرف می نماید.»

(4)18- و فرمود: «انار را دانه دانه بخورید تا گواراتر و سازگارتر باشد.»

(5)19- و فرمود: «اگر در چیزی شفایی باشد در آلت حجامت [کنایه از: برکات

ص :417


1- (1)15- و بهذا الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : سیّد طعام أهل الدّنیا و الآخرة اللحم ثمَّ الارز.
2- (2)16- و بهذا الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : کلوا الرمّان فلیست منه حبّة تقع فی المعدة الاّ أنارت القلب و أخرجت الشیطان أربعین یوما.
3- (3)17- و بهذا الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : علیکم بالزیت (خ ل «بالزبیب»). فانّه یکشف المرّة و یذهب البلغم و یشدّ العصب و یذهب بالضنا (خ ل «بالعیاء» الضنا :المرض). و یحسّن الخلق و یطیّب النفس و یذهب بالغمّ.
4- (4)18- و بهذا الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : کلوا العنب حبّة حبّة فانّه أهنأ و أمرأ.
5- (5)19- و بهذا الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : ان یکن فی شی ء شفاء ففی شرطة حجّام او شربة عسل. (شرطة الحجام: الالة التّی یحجم بها)

حجامت [و نوشیدن عسل خواهد بود.»

[آثار صله رحم]

(1)20- با همان سند، از امیرالمؤمنین علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «هر کسی برای من یک چیز را ضمانت کند من چهار چیز را برای او ضمانت می کنم، هر کس صله رحم کند خداوند او را دوست می دارد و رزق او را فراوان می کند و عمر او را طولانی می نماید و او را در بهشت موعود خود داخل می گرداند.»

[حفظ و نشر احادیث]

(2)21- با همان سند، از امیرالمؤمنین علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که سه مرتبه فرمود: «خدایا، به خلفا و جانشینان من ترحم بفرما.» گفته شد: خلفا و جانشینان شما کیانند؟ فرمود: «آنان که بعد از من احادیث و سنّت های من را روایت می کنند و به مردم یاد می دهند.»

ص :418


1- (1)20- و بهذاالاسناد، قال: رسول اللّه صلی الله علیه و آله : من ضمن لی واحدة ضمنت له اربعة یصل رحمه فیحبّه اللّه، و یوسّع علیه فی رزقه و یزید فی عمره و یدخله الجنّة التّی وعده.
2- (2)21- و بهذه الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : اللهمّ ارحم خلفائی ثلاث مرّات، قیل له: و من خلفائک؟ قال: الّذین یأتون من بعدی و یروون أحادیثی و سنّتی فیعلّمونها النّاس من بعدی.

(1)22- و فرمود: «هر کس از امت من چهل حدیث [از احادیث مرا] حفظ نماید و مردم از آن بهره مند شوند خداوند او را در قیامت فقیه و دانشمند محشور خواهد نمود.»

[اخلاق خوب و اخلاق بد]

(2)23- و فرمود «اخلاق بد اعمال نیک انسان را تباه می کند؛ آن گونه که سرکه عسل را تباه می نماید.»

(3)24- و فرمود: «بسا بنده ای به واسطه اخلاق نیک خود پاداش روزه دار و شب زنده دار را پیدا می کند.»

(4)25- و فرمود: «هیچ عملی روز قیامت در میزان سنجش از اخلاق خوب سنگین تر نیست.»

ص :419


1- (1)22- و بهذا الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : من حفظ من امّتی أربعین حدیثا ینتفعون بها؛ بعثه اللّه یوم القیمة فقیها عالما.
2- (2)23- و بهذا الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : الخلق السیّی ء یفسد العمل کما یفسد الخلّ العسل.
3- (3)24- و بهذا الاسناد؛ قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : انّ العبد لینال بحسن خلقه درجة الصائم القائم.
4- (4)25- و بهذا الاسناد، قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : ما من شی ء أثقل فی المیزان من حسن الخلق.

[دشمن علی علیه السلام زنازاده است]

(1)26- مرحوم صدوق در کتاب عیون با سند خود، از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل نموده که فرمود: «کنار کعبه خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودم، ناگهان دیدم پیرمردی قد خمیده، در حالی که ابروهایش از پیری روی چشمانش را گرفته بود و عصایی در دست و کلاهِ قرمزی بر سر و پوستینی از مو بر تن داشت، نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و به کعبه تکیه نمود و گفت:

یا رسول اللّه! برای من از خدا آمرزش طلب کن! رسول خدا صلی الله علیه و آله به او فرمود: «سعی و کوشش تو [در عبادت] ضایع و عمل تو به گمراهی انجامید.» و چون از رسول خدا صلی الله علیه و آله دور شد رسول خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود: «او را می شناسی؟» گفتم: خیر فرمود: «او ابلیس ملعون بود.»

ص :420


1- (1)26- العیون ج 2/72 باسناد عن علیّ بن ابی طالب علیه السلام قال: کنت جالسا عند الکعبة و اذا شیخ محدودب قد سقط حاجباه علی عینیه من شدّة الکبر و فی یده عکازة و علی رأسه برنس احمر و علیه مدرعة من الشعر فدنا الی النبّی صلی الله علیه و آله و هو مسند ظهره الی الکعبة فقال: یا رسول اللّه ادع لی بالمغفرة فقال النبّی صلی الله علیه و آله : خاب سعیک یا شیخ و ضلّ عملک فلمَّا توّلی الشیخ قال صلی الله علیه و آله : یا ابا الحسن أتعرفه؟ قلت: اللهمّ لا قال: ذلک اللعین ابلیس قال علی علیه السلام : فعدوت خلفه حتّی لحقته وصَرَعته الی الارض و جلست علی صدره و وضعت یدی فی حلقه لأخنقه فقال لی: لا تفعل یا ابا الحسن فانّی من المنظرین الی یوم الوقت المعلوم و واللّه یا علیّ انّی لأحبّک جدّا و ما أبغضک احد الاّ شرکت اباه فی امّه فصار ولد الزنا فضحکت و خلیّت سبیله.

امیرالمؤمنین علیه السلام گوید: من به دنبال او رفتم و چون به او رسیدم او را بر زمین زدم و بر سینه او نشستم و دست خود را بر گلوی او گذاردم تا او را خفه کنم، که در آن حال به من گفت:

یا اباالحسن! چنین مکن، همانا خداوند مرا تا وقت معلوم مهلت داده است. سپس گفت: به خدا سوگند، من سخت تو را دوست می دارم و هیچ کس تو را دشمن نمی دارد جز آن که من با پدر او در مجامعت با مادرش شریک بوده ام و او ولدالزنا گردیده است. پس من خندیدم و او را رها کردم.»

[برکات نام محمّد و احمد]

(1)27- مرحوم صدوق در کتاب عیون با سند خود، از حضرت رضا، از پدرانش، از امیرالمؤمنین، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نموده که فرمود: «چون فرزندی را به نام محمّد نامگذاری نمودید او را گرامی بدارید و چون وارد مجلسی شود او را در جای مناسب قرار دهید و با صورت گشاده به او بنگرید.»

(2)28- و فرمود: «هر جلسه مشورتی که شخصی به نام محمّد یا احمد در آن شرکت کرده باشد سرانجامش خیر خواهد بود.»

ص :421


1- (1)27- العیون ج 2/29 باسناد عن علیّ بن موسی الرّضا عن علی ابن ابی طالب علیهما السلام قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : اذا سمّیتم الولد محمّدا فاکرموه و اوسعوا له فی المجالس و لا تقبّحوا له وجها.
2- (2)28- و فیه بالاسناد المذکورة؛ قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : ما من قومٍ کانت لهم مشورة فحضر معهم من اسمه محمّد و احمد فادخلوه فی مشورتهم الاّ خیر لهم.

(1)29- و فرمود: «در هیچ منزلی سفره ای گسترده نمی شود که بر آن شخصی به نام احمد یا محمّد نشسته باشد جز آن که در هر روز دو مرتبه آن منزل از طرف خداوند تقدیس می شود.»

[مروّت و عدالت]

(2)30- در همان کتاب، از حضرت رضا، از پدرانش، از امیرالمؤمنین، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «کسی که در معامله و معاشرت با مردم ظلم و ستم روا ندارد و چون با آنان سخن گوید دروغ نگوید و چون با آنان وعده و قرار می گذارد تخلف نکند، چنین کسی، در مروّت و مردانگی کامل و عدالت او ظاهر و اخوت و برادری با او واجب و غیبت او حرام خواهد بود.»

[خطر ضایع نمودن نماز]

(3)31- در همان کتاب، از امیرالمؤمنین علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که

ص :422


1- (1)29- و فیه بالاسناد قال؛ قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : ما من مائدةٍ وضعت و حضر علیها من اسمه احمد او محمّد الاّ قدّس ذلک المنزل فی کلّ یومٍ مرّتین.
2- (2)30- و فیه ج 2/30 بالاسناد المتقدم قال الرّضا علیه السلام : قال علّی علیه السلام : قال رسول اللّه: من عامل النّاس فلم یظلمهم وحدّثهم فلم یکذبهم و وعدهم فلم یخلفهم فهو ممّن کلمت مروّته و ظهرت عدالته و وجبت اخوّته و حرمت غیبته.
3- (3)31- و فیه ج 2/31 بالأسناد المتقدم قال؛ قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : لا تضیّعوا صلاتکم فاّن من ضّیع صلاته حشر مع قارون و هامان(و هما من وزراء فرعون) و کان حقّا علی اللّه ان یدخله النار مع المنافقین فالویل لمن لم یحافظ علی صلاته و اداء سنّة نبیّه صلی الله علیه و آله .

فرمود: «نماز خود را ضایع نکنید، همانا هر که نماز خود را ضایع کند با قارون و هامان [که وزیران فرعون بوده اند] محشور می شود و حق است بر خدا که او را همراه منافقان به آتش بفرستد.»

سپس فرمود: «وای بر کسی که بر نماز خود مواظبت نمی کند و سنت پیامبر خود را رعایت نمی نماید.»

[آداب غذا خوردن]

(1)32- مرحوم صدوق در کتاب عیون، از حضرت رضا، از پدرانش، از امیرالمؤمنین، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نموده که فرمود: [اگر کسی به احترام نعمت خدا] خورده های غذا را که در اطراف سفره می ریزد [بردارد و بخورد[ ]آنچه خورده است] مهریه حوریان بهشتی خواهد بود.»

(2)33- و فرمود: «چون خواستید از ظرف غذا استفاده کنید از اطراف آن شروع کنید چرا که وسط غذا دارای برکت است [و چون از اطراف مصرف کنید برکت تا آخر باقی خواهد ماند].»

ص :423


1- (1)32- و فیه ج 2/34 بالأسناد المتقدم قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : الذی یسقط من المائدة مهور حور العین.
2- (2)33- و فیه بالأسناد قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : اذا اکلتم الثرید فکلوا من جوانبه فانّ الذروة (الذروة: المرتفع من الشیی ء) فیها البرکة.

(1)34- و فرمود: «خرما را اول روز، قبل از هر غذای دیگری بخورید تا کرم های شکم را از بین ببرد.»

[روزهای با برکت هفته]

(2)35- در همان کتاب، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «خدایا، روز شنبه و پنج شنبه را بر امت من مبارک فرما.»

[خطر فتوای بدون علم]

(3)36- در همان کتاب، از حضرت رضا، از پدرانش، از امیرالمؤمنین، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل نموده که فرمود: «هر کس بدون علم و دانش کافی فتوا [و نظری در احکام خدا [بدهد ملائکه آسمان ها و زمین او را لعنت می کنند.»

[آثار هدیه دادن]

(4)37- در همان کتاب، از حضرت رضا، از پدرانش، از امیرالمؤمنین، از رسول

ص :434


1- (1)34- و فیه ج 2/48 بالأسناد قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : کلوا التمر علی الریق (ای اوّل الیوم قبل ان تأکل شیئا) فانّه یقتل الدیدان فی البطن.
2- (2)35- و فیه بالاسناد قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : اللّهمّ بارک لأمّتی فی بکورها یوم سبتها و خمیسها.
3- (3)36- و فیه ج 2/42 بالاسناد المتقدّم قال الرّضا علیه السلام : قال علیّ بن ابی طالب علیه السلام : قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : من افتی النّاس بغیر علمٍ لعنته ملائکة السماوات و الارض.
4- (4)37- و فیه ج 2/74 بالاسناد عن علیّ بن موسی الرّضا عن ابیه عن آبائه عن علی علیه السلام قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : نعم الشی ء الهدّیة و هی مفتاح الحوائج.

خدا صلی الله علیه و آله نقل نموده که فرمود: «هدیه بهترین احسان و کلید بر آورده شدن حوایج است.»

(1)38- و فرمود: «هدیه کینه ها را از سینه ها بیرون می کند.»

[امید احسان]

(2)39- و فرمود: «خیر را از افراد خوش چهره طلب کنید چرا که افعال آنان به نیکی سزاوارتر است.»

[خطر تأخیر ازدواج دختران]

(3)40- مرحوم صدوق در کتاب عیون از حضرت رضا علیه السلام نقل نموده که

ص :425


1- (1)38- و فیه عنه صلی الله علیه و آله قال: الهدّیة تذهب الضغائن من الصدور.
2- (2)39- و فیه عنه صلی الله علیه و آله قال: اطلبوا الخیر عند حسان الوجوه فانّ فعالهم احری ان تکون حسنا.
3- (3)40- و فیه ج 1/289 بسنده عن الرّضا علیه السلام قال: نزل جبرئیل علی النّبیّ صلی الله علیه و آله فقال: یا محمّد انّ ربّک یقرأک السلام و یقول: انّ الابکار من النساء بمنزلة الثمر علی الشجر فاذا اینع (ای حان وقت قطافه) الثمر فلا دواء له الاّ اجتناءه و الاّ افسدته الشمس و غیّرته الریح، و انّ الا بکار اذا ادرکن ما یدرکن النساء فلا دواء لهنّ الاّ البعول و الاّ لم یؤمن علیهنّ الفتنة، فصعد رسول اللّه صلی الله علیه و آله المنبر فخطب النّاس، ثمَّ اعلمهم ما امرهم اللّه به، فقالوا: ممّن یا رسول اللّه؟ فقال: من الأکفاء فقالوا: و مَنِ الأکفاء؟ فقال: المؤمنون بعضهم اکفاء بعضٍ، ثمَّ لم ینزل حتّی زوّج ضباعة بنت زبیربن عبدالمطلب لمقدادبن اسود ثمّ قال: ایّها النّاس انّما زوّجت ابنة عمّی المقداد لیتّضع النکاح.

فرمود: «جبرئیل علیه السلام بر رسول خدا صلی الله علیه و آله نازل شد و گفت: ای محمّد، پروردگارت تو را سلام می رساند و می فرماید: همانا دختران باکره به منزله میوه درخت هستند که چون وقت چیدن آن می رسد اگر چیده نشود خورشید و باد آن را تغییر می دهد و فاسد می کند و دختران باکره نیز چون به رشد ازدواج رسیدند برای [نجات و حفظ] آنان از خطر فساد چاره ای جز ازدواج نیست و الاّ از فتنه و انحراف در امان نخواهند بود.

چون این پیام توسط جبرئیل علیه السلام به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رسید رسول خدا صلی الله علیه و آله بر منبر رفتند و خطبه ای خواندند و پیام جبرئیل علیه السلام را به مردم خبر دادند. مردم گفتند: یا رسول اللّه! با چه کسانی ازدواج کنند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: با کسانی که کفو و همتای آنان باشند ازدواج کنند. گفتند: آنان کیانند؟ رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: مؤمنان کفو و همتای یکدیگرند.

حضرت رضا علیه السلام فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله از منبر پایین نیامد تا ضباعه دختر زبیر بن عبدالمطلب را به مقداد بن اسود تزویج نمود و فرمود: ای مردم! من دختر عموی خود را به مقداد تزویج نمودم تا امر ازدواج آسان گردد.»

[میهمان به خدمت گرفته نمی شود علیه السلام ]

(1)41- علامه مجلسی در کتاب بحار، از کافی نقل نموده که برای حضرت

ص :426


1- (1)41- البحار عن الکافی: الحسین بن محمّد، عن السیّاری، عن عبیدبن أبی عبداللّه البغدادی عمّن اخبره قال: نزل بابی الحسن الرضا علیه السلام ضیف و کان جالسا عنده یحدّثه فی بعض اللّیل فتغیّر السّراج، فمدَّ الرَّجل یده لیصلحه، فزبره أبوالحسن علیه السلام ثمّ بادره بنفسه فأصلحه ثمَّ قال: انّا قوم لا نستخدم أضیافنا (الکافی ج 6/283 البحار ج 49/102).

رضا علیه السلام میهمانی وارد شد و امام علیه السلام با او مشغول سخن گفتن بودند که چراغ عیبی پیدا نمود و آن میهمان خواست که آن را درست کند. ناگهان حضرت رضا علیه السلام سبقت گرفتند و خود چراغ را درست نمودند و فرمودند: «ما هرگز راضی نمی شویم که میهمانمان برای ما خدمتی انجام دهد.»

[حرت تضییع نعمت خدا]

(1)42- در همان کتاب، از کافی، از یاسر خادم نقل شده که گوید: روزی غلامان حضرت رضا علیه السلام میوه ای خوردند و بدون این که تمام آن را بخورند آن را دور انداختند. پس حضرت رضا علیه السلام به آنها فرمودند: «سبحان اللّه! اگر شما از آن بی نیاز بودید مردمی به آن نیاز دارند باید به آنان می دادید تا از آن استفاده کنند.»

(2)43- در همان کتاب، از یاسر خادم و نیز از نادر خادم نقل شده که گویند:

ص :427


1- (1)42- و فیه عنه: علیُ بن محمّدبن بندار، عن أحمدبن أبی عبداللّه، عن نوح بن شعیب عن یاسرالخادم قال: أکل الغلمان یوما فاکهة فلم یستقصوا أکلها و رموابها، فقال لهم أبوالحسن علیه السلام : سبحان اللّه ان کنتم استغنیتم فانَّ اناسا لم یستغنوا أطعموه من یحتاج الیه (الکافی ج 6 ص 297 البحار ج 49/102)
2- (2)43- و فیه عنه: عن نوح بن شعیب، عن یاسرالخادم و نادر جمیعا قالا: قال لنا أبوالحسن علیه السلام : ان قمت علی رؤوسکم و أنتم تأکلون، فلا تقوموا حتّی تفرغوا، و لربّما دعا بعضنا فیقال: هم یأکلون، فیقول: دعوهم حتّی یفرغوا وروی نادر الخادم قال: کان أبوالحسن علیه السلام یضع جوزینجة علی الاخری و یناولنی (الکافی ج 6 ص 297.) (الجوزینجة: معرب جوزینة و هی ما یعمل من السکر و الجوز یقال لها بالفارسیة جوزه قند)

حضرت رضا علیه السلام به ما فرمود: «اگر در وقت غذا خوردن، من بر شما وارد شدم برای من قیام نکنید تا فارغ شوید.» سپس گویند: گاهی امام علیه السلام ما را صدا می زد و چون می گفتند مشغول خوردن غذا هستند می فرمود: «آنان را واگذارید تا از خوردن غذا فارغ شوند.»

نادر خادم گوید: حضرت رضا علیه السلام به دست مبارک خود دو عدد جوزینه (شیرینی مخلوط به گردد) بر می داشتند و به من می دادند.

[علاقه امام علیه السلام به خوردن خرما]

(1)44- در همان کتاب، از کافی، از سلیمان بن جعفر جعفری نقل شده که گوید:

ص :428


1- (1)44- و فیه عنه: العدَّة، عن سهل، عن محمّدبن اسماعیل الرازی، عن سلیمان بن جعفر الجعفری قال: دخلت الی أبی الحسن الرِّضا صلوات اللّه علیه و بین یدیه تمر برنیُّ و هو مجدُّ فی أکله یأکله بشهوة فقال: یا سلیمان ادن فکل، قال: فدنوت فأکلت معه و أنا أقول له: جعلت فداک انّی أراک تأکل هذا التمر بشهوة، فقال: نعم انّی لاحبّه. قال: قلت: و لم ذاک؟ قال: لانَّ رسول اللّه صلی الله علیه و آله کان تمریّا، و کان أمیر المؤمنین علیه السلام تمریّا، و کان الحسن علیه السلام تمریّا، و کان أبو عبداللّه الحسین علیه السلام تمریّا، و کان سیّدالعابدین تمریّا و کان ابوجعفر تمریّا و کان ابوعبداللّه تمریّا و کان أبی تمریّا، و أنا تمریُّ و شیعتنا یحبّون التمر لانّهم خلقوا من طینتنا، و أعداؤنا یا سلیمان یحبّون المسکر، لانّهم خلقوا «من مارج من نار» (الکافی ج 6 ص 345 و 346 البحار ج 49/103).

خدمت حضرت رضا علیه السلام رسیدم و دیدم مقابل آن بزرگوار خرمای برنی قرار دارد و آن حضرت با تمام میل از آن می خورند. پس به من فرمودند: «ای سلیمان! بیا خرما بخور.» پس من نزدیک رفتم و از آن خرما خوردم و گفتم: فدای شما شوم! چقدر به خوردن خرما علاقه دارید؟ امام علیه السلام فرمود:

«آری، من خرما را دوست می دارم.» گفتم: برای چه؟ فرمود: «چون رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیر المؤمنین و امام حسن و امام حسین و زین العابدین و امام باقر و امام صادق و پدرم امام کاظم علیهم السلام خرما را دوست می داشتند و شیعیان ما نیز چون از طینت ما آفریده شده اند خرما را دوست می دارند و دشمنان ما چون از مارجی از آتش خلق شده اند شراب را دوست می دارند.»

[پاسخ امام علیه السلام و مسلمان شدن مرد بلخی]

(1)45- در همان کتاب، از کافی، از بزنطی نقل شده که گوید: مردی از ماوراء

ص :429


1- (1)45- و فیه عن الکافی: العدَّة، عن البرقیِّ، عن البزنطیِّ قال: جاء رجل الی أبی الحسن الرّضا من وراء نهر بلخ قال: انّی أسألک عن مسألة فان أجبتنی فیها بما عندی قلت بامامتک فقال أبوالحسن علیه السلام : سل عمّا شئت، فقال: أخبرنی عن ربّک متی کان و کیف کان و علی أیِّ شی ء کان اعتماده؟ فقال أبوالحسن علیه السلام : انَ اللّه تبارک وتعالی أیّن الأین بلا أین، و کیّف الکیف بلا کیف، و کان اعتماده علی قدرته، فقام الیه الرَّجل فقبّل رأسه، و قال: أشهدأن لااله الاّاللّه و أنَّ محمّدا رسول اللّه، و أنَّ علیّا وصیُّ رسول اللّه و القیّم بعده بما أقام به رسول اللّه صلی الله علیه و آله و أنّکم الائمّة الصّادقون و أنّک الخلف من بعدهم (الکافی ج 1 ص 88 البحار ج 49/104).

نهر بلخ خدمت حضرت رضا علیه السلام رسید و گفت: من از شما سؤالی می کنم اگر پاسخ آن را طبق خواسته من دادید امامت شما را می پذیرم.

امام علیه السلام فرمود: «از هر چه می خواهی سؤال کن.» مرد بلخی گفت: به من بگویید خدای شما از چه زمانی بوده و چگونه بوده و تکیه گاه او بر چه بوده است؟

حضرت رضا علیه السلام فرمود: «همانا خداوند خود آفریننده زمان است قبل از آن که زمانی وجود داشته باشد، و خود خالق کیفیت است قبل از آن که کیفیتی وجود داشته باشد و تکیه گاه او بر قدرت او می باشد.»

پس آن مرد برخاست و بر سر مبارک امام علیه السلام بوسه زد وگفت: «اشهدان لا اله الاّاللّه و أنّ محمّدا رسول اللّه و انّ علیّا وصیّ رسول اللّه و القیّم بعده بما اقام به رسول اللّه و انّکم الائمّة الصادقون و انّک الخلف من بعدهم.» [یعنی: من به یگانگی خداوند و رسالت محمّد صلی الله علیه و آله شهادت می دهم و علی علیه السلام را وصی رسول خدا و قیّم امور مردم همانند رسول خدا می دانم و شما امامان را صادق و راستگو می دانم و تو را نیز جانشین آنان می دانم]

[مال دنیا و خطر نپرداختن حقوق واجب ]

(1)46- در همان کتاب، از کافی، از بزنطی نقل شده که گوید: من چیزی[از

ص :430


1- (1)46- و فیه عن الکافی: العدَّة، عن ابن عیسی، عن البزنطی قال: ذکرت للرضا علیه السلام شیئا فقال: اصبر فانّی أرجوا أن یصنع اللّه لک انشاء اللّه ثمّ قال: فواللّه ما ادَّخر اللّه عن المؤمنین من هذه الدّنیا خیر له ممّا عجّل له فیها ثمَّ صغّر الدُّنیا و قال: أیُّ شی ء هی؟ ثمَّ قال: انَّ صاحب النعمة علی خطر، انّه یجب علیه حقوق اللّه فیها واللّه انّه لیکون علیَّ النعم من اللّه عزَّوجلّ فما أزال منها علی وجل، و حرَّک یده، حتّی أخرج من الحقوق الّتی تجب اللّه علیَّ فیها، قلت: جعلت فداک أنت فی قدرک تخاف هذا؟ قال: نعم فأحمد ربّی علی ما منَّ به علیَّ (المصدر ج 3 ص 502 البحار ج 49/105).

خواسته های دنیا [را از حضرت رضا علیه السلام خواستار شدم. امام علیه السلام فرمود: «صبر کن، من امیدوارم که خداوند- انشاءاللّه- کار تو را به سامان رساند.»

سپس فرمود: «به خدا سوگند، آنچه خداوند از دنیا به مؤمنین نمی دهد و به جای آن در آخرت به آنان می دهد برایشان بهتر خواهد بود.» سپس فرمود: «دنیا و متاع آن چه ارزشی دارد؟ همانا صاحب نعمت و مال در این دنیا در معرض خطر است؛ چرا که بر او واجب است حقوق خدا را از آن بپردازد.»

آن گاه فرمود: «به خدا سوگند، من چون صاحب مال می شوم و نعمت خداوند بر من فرو می ریزد پیاپی در هراس هستم» سپس دست خود را تکان داد و فرمود: «تا هنگامی که حق واجب آن را بپردازم.» گفتم: فدای شما شوم! آیا شما نیز با این مقام و منزلت هراس دارید؟ فرمود: «آری، و من خدای خود را بر نعمت هایی که به من عطا فرموده است شکر می کنم.»

[پاداش نیت خیر]

(1)47- در همان کتاب، از کافی، از محمّدبن فضل هاشمی، از حضرت رضا علیه السلام

ص :431


1- (1)47- و فیه عنه: محمّد بن یحیی، عن علیِّ بن إبراهیم الجعفری، عن محمّد بن الفضل عن الرَّضا علیه السلام قال: قال لبعض موالیه یوم الفطر و هو یدعوله: یا فلان تقبّل اللّه منک و منّا ثمَّ أقام حتّی إذا کان یوم الأضحی، فقال له: یا فلان تقبّل اللّه منّا و منک قال: فقلت له: یا ابن رسول اللّه قلت فی الفطر شیئا و تقول فی الأضحی غیره؟ قال: فقال: نعم إنّی قلت له فی الفطر تقبّل اللّه منک و منّا لأنه فعل مثل فعلی و ناسبت انا و هو فی الفعل و قلت له فی الأضحی تقبّل اللّه منّا و منک لأَ نّا یمکننا ان نضحّی و لا یمکنه أن یضحّی فقد فعلنا نحن غیر فعله (الکافی ج 4 ص 181 البحار ج 49/105)

نقل شده که آن حضرت ضمن دعای خود به یکی از دوستان در روز عید فطر فرمود: «ای فلانی! خداوند از تو و از ما بپذیرد.» و سپس نماز را اقامه نمود. و چون روز عید قربان شد فرمود: «ای فلانی! خداوند از ما و از تو قبول فرماید.»

پس من گفتم: ای فرزند رسول خدا! شما در عید فطر چیزی گفتید [تقبّل اللّه منک و منّا [و در عید قربان چیزی دیگر «تقبّل اللّه منّا و منک]؟ فرمود: «آری، من در عید فطر به او گفتم: خداوند از تو و از ما قبول نماید؛ چرا که او همان کاری را که ما انجام دادیم انجام داد و در عید قربان به او گفتم: خدا از ما و از تو قبول فرماید؛ چرا که ما توانستیم قربانی کنیم و او نتوانست.»

[تعیین اجرت کارگر قبل از عمل]

(1)48- در همان کتاب، از کتاب کافی، از سلیمان بن جعفر نقل شده که گوید:

ص :432


1- (1)48- و فیه عن الکافی: محمّد بن یحیی، عن أحمد بن محمّد عن سلیمان بن جعفر الجعفریِّ قال: کنت مع الرضا علیه السلام فی بعض الحاجة فأردت أن أنصرف إلی منزلی فقال لی: انصرت معی، فبت عندی اللیلة، فانطلقت معه فدخل الی داره مع المغیّب فنظر الی غلمانه یعملون بالطین أورایّ الدَّوابّ و غیر ذلک و إذا معهم أسود لیس منهم، فقال: ماهذا الرَّجل معکم؟ قالوا:

من برای انجام بعضی از امور در خدمت امام رضا علیه السلام بودم و چون خواستم از آن حضرت جدا شوم و به منزل خود بازگردم امام علیه السلام به من فرمود: «امشب را نزد ما باش.» پس من با مغیّب همراه آن حضرت وارد منزل امام علیه السلام شدیم. ناگهان امام دیدند غلامانشان مشغول ساختن آغل برای حیوانات هستند و در کنارشان مرد سیاهی نیز مشغول کار است. امام علیه السلام فرمود:

«این مرد کیست که برای شما کار می کند؟» غلامان گفتند او به ما کمک می دهد و ما چیزی به او می دهیم. امام علیه السلام فرمود: «آیا اجرت او را معین کرده اید؟» گفتند خیر، اجرتی برای او تعیین نشده لکن او را راضی خواهیم نمود.

(1)پس امام علیه السلام سخت خشمناک گردید و خواست با تازیانه آنان را بزند. من گفتم: فدای شما شوم! برای چه خود را به خشم می آورید؟ فرمود: «من بارها آنان را از چنین کاری نهی کرده ام و گفته ام تا اجرت اجیر را معین نکرده اید او را به کار نگیرید و من می دانم که هر کس برای شما کاری را بدون مقاطعه و تعیین اجرت

ص :433


1- (1)یعاوننا و نعطیه شیئا، قال: قاطعتموه علی اُجرته؟ فقالوا: لاهو یرضی منّا بما نعطیه فأقبل علیهم یضربهم بالسوط و غضب لذلک غضباً شدیدا فقلت، جعلت فداک لِمَ تُدخل فی نفسک؟ فقال: إنّی قدنهیتهم عن مثل هذا غیر مرَّة أن یعمل معهم أحد حتّی یقاطعوه اُجرته، و اعلم أنّه مامن أحد یعمل لک شیئا بغیر مقاطعة، ثمَّ زدته لذلک الشی ء ثلاثه أضعاف علی اُجرته إلاّ ظنَّ أنّک قدنقصته اُجرته، و إذا قاطعته ثمّ أعطیته اُجرته حمدک علی الوفاء فان زدته حبّةً عرف ذلک لک و رأی أنّک قدزدته. (البحار ج 49/106 الکافی ج 5/288)

انجام دهد اگر شما سه برابر اجرت آن را به او بدهید باز فکر می کند که حق او را نداده اید لکن اگر اجرت او را تعیین کنید و همان اجرت را در پایان کار به او بدهید شما را می ستاید که به وعده خود عمل کرده اید و اگر مختصری به او اضافه بدهید آن را اضافه بر اجرت خود می داند و از شما تشکر خواهد نمود.»

[چه زشت است اصرار بر نافرمانی خدا]

(1)49- در کتاب بحار، از عیون و امالی، از حضرت رضا علیه السلام ، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمود: «خداوند عزّوجلّ به فرزند آدم خطاب می فرماید: ای فرزند آدم! آیا به من انصاف می دهی که من [پیاپی] به تو دوستی می کنم و از نعمت های من بهره مند می شوی و تو با من به وسیله نافرمانی خود دشمنی می کنی؟

همیشه خوبی و خیر من به تو نازل می شود و در مقابل آن شر و گناه تو به طرف من صاعد است! همواره فرشته [موکل به اعمال تو] در هر روز و شب عمل

ص :434


1- (1)49 - فی البحار و الامالی و العیون بالأسناد قال الرضا علیه السلام : قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : یقول اللّه عزّوجلّ: «یابن آدم أما تنصفنی؟ اتحبّب الیک بالنعم و تتمقّت الیّ بالمعاصی، خیری الیک، مُنْزِلٌ و شرّک إلیّ صاعد، و لایزال ملک کریم یأتینی عنک فی کلّ یوم ولیلةٍ بعملٍ قبیح؟! [یابن آدم تفعل الکبائر و ترتکب المحارم ثمّ تتوب الیّ فأقبل إذا اخلصت بِنیّتک و اصفح عمّا مضی من ذنوبک فأدخلک جنّتی و أجعلک فی جواری، سوءة لإقامتک علی قبیح فعلک] یابن آدم لوسمعت وصفک من غیرک و انت لاتعلم من الموصوف لسارعت الی مقته.»(العیون، ج 2/28 ؛ البحار، 73/352)

زشت تو را به من خبر می دهد [و من نعمت خود را از تو دریغ نمی کنم]؟

ای فرزند آدم! تو مرتکب محارم و گناهان بزرگ می شوی و چون با نیت خالص توبه می کنی من توبه تو را می پذیرم و از گذشته های تو می گذرم و تو را اهل بهشت و در جوار خود قرار می دهم. چه زشت است اصرار تو بر اعمال ناپسند!

ای فرزند آدم! اگر اوصاف خود را از کسی بشنوی و ندانی که مقصود او تو هستی همانا بر چنین فردی خشم خواهی نمود!»

[عزت در توکل به خداوند]

(1)50- در کتاب بحار، از امالی شیخ طوسی، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که خداوند عزّوجلّ می فرماید: «هیچ مخلوقی به غیر من پناهنده نمی شود جز آن که من درهای آسمان و زمین را بر او می بندم؛ او اگر از من چیزی بخواهد به او نخواهم داد و اگر مرا صدا زند به او پاسخ نمی دهم. و هیچ مخلوقی به من پناهنده نمی شود جز آن که آسمان و زمین را ضامن روزی او قرار می دهم و اگر ازمن درخواستی کند به او عطا خواهم نمود واگر مرا صدا بزند او را اجابت می کنم واگر استغفار نماید او را

ص :435


1- (1)50 - فی البحار عن امالی الطوسی بالأسناد عن النبیّ صلی الله علیه و آله قال: یقول اللّه عزّوجلّ: «ما من مخلوق یعتصم بمخلوق دونی الاّ قطعت اسباب السماوات والارض من دونه فان سألنی لم اعطه، و ان دعانی لم أجبه، و ما من مخلوق یعتصم بی دون خلقی الاّ ضمنت السماوات و الارض برزقه، فان سألنی اعطیته و ان دعانی اجبته و ان استغفرنی غفرت له.» (البحار، ج 71/43 و 155؛ و رواه فی الأمالی، ج 2/198)

می بخشم.»

[قیامت و پناهنده شده مردم به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله ]

(1)51- حضرت رضا علیه السلام می فرماید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: یا علی! چون روز قیامت شود من به پروردگار خود پناه می برم و تو به من پناه خواهی برد و فرزندان تو (امامان بعد ازتو) به تو پناه می برند و شیعیان آنان به امامان خود پناهنده می شوند. سپس فرمود: تو فکر می کنی به کجا خواهیم رفت؟ [به خدا سوگند جز به طرف بهشت نخواهیم رفت].

[گناهانی که بخشوده نمی شود]

(2)52- در کتاب عیون و کافی و بحار، از حضرت رضا علیه السلام نقل شده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «خداوند هر گناهی را می بخشد جز گناه کسی که مهریه همسر خود را به تأخیر اندازد و یا حق اجیری را ندهد و یا انسان حرّ و آزادی را بفروشد.»

ص :436


1- (1)51 - فی البحار و المعانی و العیون بالأسناد عن الرضا علیه السلام قال: قال رسول اللّه: «یا علیّ اذکان یوم القیامة أخذت بحجرة اللّه عزّوجلّ و أخذت انت بحجزتی و أخذ ولدک بحجزتک و اخذت شیعة ولدک بحجزهم أفتری این یؤمربنا؟» (البحار ج 68/104 العیون، ج 1/126)
2- (2)52 - فی البحار و العیون و الکافی عن الرضا علیه السلام قال: قال النبی صلی الله علیه و آله : «انّ اللّه تعالی غافر (کلّ ذنبٍ) الاّ من أخّر مهرا، او اغتصب أجیرا [أجره] اوباع رجلاً حرّا.» (البحار، ج 103/129؛ العیون ج 2/32 ؛ الکافی ج 5/382)

[بشارت رسول خدا صلی الله علیه و آله به امیرالمومنین علیه السلام ]

(1)53- در کتاب عیون و امالی طوسی و بحار، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که به امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: یا علی! خداوند تو و اهل تو و شیعان و دوستان تو ودوستان شیعیان تو و دوستان دوستان شیعیان تو را بخشید؛ پس بشارت باد تو را که تو از شرک به خداوند جدا بوده وعلم و دانش در وجود تو جمع شده است.»

[ارزش اخلاق نیک]

(2)54- در کتاب بحار و عیون و صحیفة الرضا علیه السلام نقل شده که امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «خوی نیک بهترین همنشین انسان است.»

(3)55- و فرمود «کامل ترین شما از جهت ایمان، نیکوترین شما ازجهت اخلاق می باشد.»

(4)56- و فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: عنوان نامه عمل مؤمن در روز قیامت خلق نیک اوست.»

ص :437


1- (1)53 - فی البحارعن امالی الطوسی و العیون بالأسناد... قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله «یا علی إنّ اللّه تعالی قدغفرلک و لأهلک و لشیعتک و لمحبّی شیعتک و لمحبّی محبّی شیعتک فأبشر فأنّک الأنزع البطین، منزوع من الشرک، مبطون من العلم». (البحار ج 68/101 ؛ الأمالی، ج 1/300؛ الصواعق ص 96؛ ینابیع المودة ص 270)
2- (2)54 - قال امیرالمؤمنین علیه السلام : حسن الخلق خیر قرین.
3- (3)55- و قال علیه السلام : اکملکم ایمانا احسنکم اخلاقا
4- (4)56- و قال علیه السلام : قال النبی صلی الله علیه و آله : عنوان صحیفة المؤمن حسن خلقه.

(1)57- و فرمود: «نزدیک ترین شما، به من در روز قیامت نیکوترین شمایند از جهت اخلاق و خیرخواهی ازخانواده خود.»

[راه انجام شدن حوائج دنیا و آخرت]

(2)58- در کتاب بحار و عیون و خصال، از امیرالمؤمنین علیه السلام نقل شده که فرمود: «چون یکی از شما حاجت و خواسته ای داشته باشد باید صبحگاه روز پنجشنبه برای انجام آن حرکت کند و چون از منزل خود خارج می شود آیات آخر سوره آل عمران و آیة الکرسی و انّا انزلناه فی لیلة القدر و سورة حمد را بخواند، همانا انجام حوایج دنیا و آخرت او در آن خواهد بود.»

[میهمان شدن امیرالمومنین علیه السلام ]

(3)59- در کتاب بحارو عیون وخصال نقل شده که امام حسین علیه السلام می فرماید:

ص :438


1- (1)57- و قال صلی الله علیه و آله : اقربکم [منّی] مجلسا یوم القیامة احسنکم خلقا و خیرکم [خیرکم]لأهله. (البحار ج 71/387؛ العیون ج 2/38؛ صحیفة الرضا، ض 229-230)
2- (2)58- فی البحار و العیون و الخصال بالأسناد قال امیرالمؤمنین علیه السلام : اذا اراداحدکم الحاجة فلیباکر فی طلبها یوم الخمیس و لیقرأ اذاخرج من منزله آخر سورة آل عمران و آیة الکرسی و انّا انزلناه و امّ الکتاب فانّ فیها قضاء حوائج الدنیا و الآخرة. (البحار،ج 76/169 ؛ العیون ج 2/39؛ الخصال، ص 623)
3- (3)59 - فی البحار و العیون و الخصال بالأسناد عن الحسین بن علی علیه السلام قال: دعا رجل [امیرالمؤمنین] علیّ بن ابیطالب علیه السلام فقال له: اجتبک علی ان تضمن لی ثلاث خصال قال: و ما هی یا امیرالمؤمنین؟ قال علیه السلام : «ان لاتدخل علیّ شیئا من خارج، و لا تدّخرعنّی شیئا فی البیت، و لاتحجف بالعیال» قال: ذلک لک فاجابه علیّ علیه السلام . (البحار، ج 75/45؛ العیون ج 1/258؛ الخصال ص 188)

«شخصی پدرم امیرالمؤمنین علیه السلام را دعوت نمود. پدرم به او فرمود: با سه شرط دعوت تو را اجابت می کنم. آن مرد گفت: آن سه شرط چیست؟ پدرم فرمود: چیزی از خارج خانه تهیه نکنی و آنچه در خانه داری از من دریغ ننمایی و به عیال و خانواده خود فشاروارد نکنی او گفت: پذیرفتم. پس پدرم دعوت او را اجابت نمود.»

(1)60- در کتاب بحار و عیون و وسایل، از حضرت زین العابدین علیه السلام نقل شده که فرمود: «پدرم امام حسین علیه السلام چون وارد مستراح [توالت] شد، لقمه نانی را دید که روی زمین افتاده بود پس آن را به غلام خود داد و فرمود: چون خارج شدم به من بده. پس غلام آن لقمه را خورد. و چون امام علیه السلام در بازگشت به او فرمود: لقمه چه

ص :439


1- (1)60- فی البحار و العیون و الوسائل بالأسناد عن علیّ بن الحسین علیه السلام : «انّ الحسین بن علیّ علیه السلام دخل المستراح فوجد لقمة ملقاةً فدفعها الی غلامٍ له فقال: یا غلام ذکّرنی عن هذه اللقمة اذا خرجت فأکلها الغلام فلّما خرج الحسین علیه السلام قال: یاغلام [هات [اللقمة قال: اکلتها یا مولای قال: انت حرّ لوجه اللّه تعالی فقال له رجلٌ: اعتقته یا سیّدی؟ قال: نعم سمعت جدّی رسول اللّه صلی الله علیه و آله و هو یقول: من وجد لقمةً ملقاةً فمسح منها ما مسح و غسل منها ما غسل ثمّ اکلها لم تستقرّ فی جرفه حتّی یعتقه اللّه تعالی من النار و لم اکن لأستعبد رجلاً اعتقه اللّه تعالی من النار. (البحار، ج 66/434؛ العیون ج 2/43؛الوسائل ج 16/32)

شد؟ او گفت: ای مولای من! من آن را خوردم. امام حسین علیه السلام فرمود: من هم تو را در راه خدا آزاد نمودم.

پس مردی به آن حضرت گفت: آیا او را آزاد نمودید؟ امام علیه السلام فرمود: آری،من ازجدم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می فرمود: کسی که لقمه ای را از زمین بردارد و تمیز کند و یا بشوید و بخورد، هنوز داخل جوف او نشده که خداوند او رااز آتش دوزخ آزاد می کند.

سپس فرمود: من نمی خواهم کسی که خدا او را از آتش دوزخ آزاد نموده غلام من باشد.»

[برکت قرائت قرآن در خانه ها]

(1)61- در کتاب بحار و وسائل از حضرت رضا علیه السلام نقل شده که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برای خانه های خود از قرآن (و قرائت آن) بهره ای قرار دهید همانا خانه ای که در آن قرائت قرآن بشود آن خانه با اهل خود مأنوس است و خیر آن فراوان و ساکنین آن از جنیان مؤمن خواهند بود و اگر در آن قرائت قرآن نشود آن خانه برای اهلش وحشتناک خواهد بود و خیر وبرکت آن ناچیز و ساکنین آن از جنیان کافر خواهند بود.

ص :440


1- (1)61- فی البحار و الوسائل بالاسناد عن الرضا علیه السلام قال: قال رسول اللّه صلی الله علیه و آله : اجعلوا لبیوتکم نصیبا من القرآن فانّ البیت اذا قری ء فیه القرآن آنس علی اهله و کثر خیره و کان ساکنیه مؤمنوا الجنّ و البیت اذا لم یقرأ فیه القرآن وَحُش علی اهله و قلّ خیره و کان ساکنیه کفرة الجنّ. (البحار ج 92/200؛ الوسائل ج 4/850)

اشعار فارسی و عربی در فضایل و مصائب حضرت علی بن موسی الرّضا علیه السلام

ص :441

ولادت ثامن الائمه علی بن موسی الرضا علیه السلام

مه ذیقعده چراغ سحرت باد مبارک جلوه شمس به صبح ظفرت باد مبارک

خنده نجمه به قرص قمرت باد مبارک نجمه دیدار فروغ بصرت باد مبارک

صدف بحر ولایت گهرت باد مبارک عید میلاد یگانه پسرت باد مبارک

پدر و مادر و فرزند و تبارم به فدایت

ب_ه خ_دا آین_ه روی خدا داده خ_دایت

* * *

این پسر بر همه مولاست علی نام نکویش دل صد سلسله افتاده به هر حلقه مویش

فیض دیدار خداوند بود در گل رویش داروی درد مسیحاست غبار سر کویش

سدره یک شاخه ز نخلی است که روید لب جویش نجمه با چشم خدابین بگشا دیده بسویش

تو ز ختم رسل و شیر خدا آینه داری

ش_رف بنت اس_د آب_روی آمن_ه داری

صدف بحر ولا را گهر است این، گهر است این طوبی جنّت دل را ثمر است این، ثمر است این

ص :442

قلم صنع خدا را اثر است این، اثر است این افق دانش و دین را قمر است این، قمر است این

پدر پیر خرد را پسر است این، پسر است این بلکه بر آدم و حوّا پدر است این، پدر است این

همه ممنون عنایت، هم_ه مرهون عطایش

همه دانند امامش، همه خوانند رضایش

* * *

(نخل میثم ص 322)

جمال زیبا

عالم آل نبی علم گل باغ کمالش ملک و جن و بشر یکسره مبهوت جلالش

نبوی قدر و جلالش، علوی خلق و خصالش چون خداوند تعالی نه نظیر و نه مثالش

پدرش موسی جعفر شده مبهوت جمالش مه ذیقعده زده دست بدامان وصالش

در ناب سخ_ن اه_ل ولا گشت_ه حدیثش

بلکه معروف بزنجیر طلا گشته حدیثش

* * *

بی تولاّش دل اهل دل آرام نگیرد مهر کور است گر از مهر رخش وام نگیرد

ص :443

مرغ جان خانه به جز بر در این بام نگیرد خضر تشنه است اگر از کف او جام نگیرد

هر که از جام تولاّی رضا کام نگیرد شرف از بندگی و بهره ز اسلام نگیرد

اوست آنکس که ولایت بولایش ش_ده کام_ل

به همه خلق خدا لطف و عطایش شده کامل

* * *

ز سر انگشت رضا معجز شق القمر آید شجر خشک ز فیض نگهش بارور آید

گر اشارت کند از شعله دو صد لاله برآید ریگ دُر، سنگ طلا، خاک سیه مشک تر آید

غنچه با خنده برون از دل سخت حجر آید نخل ایمان بحق از فیض وجودش ثمر آید

مرده را زنده کند فیض غبار حرم او

من آلوده دل و دام_ن لطف و کرم او

* * *

ای دل عیسی مریم به تولاّی تو زنده ای دو صد موسی عمران شده در طور تو بنده

ای که یوسف زده با یاد گل روی تو خنده ای که ابر کرمت بر سرما سایه فکنده

ص :444

ریشه کفر شد از تیشه توحید تو کنده نقش شیر از نگه نافذ تو شیر درنده

آهویی را که تو ضامن شوی از لطف و کرامت

نه عجب گر که شود، ض_امن خلقی به قی_امت

* * *

دل شود لاله و از سنگ قدمگاه تو روید موسی از دامن سینا به خراسان تو پوید

عیسی از چرخ چهارم گل بستان تو بوید خضر از آب بقادل به لب جوی تو شوید

عضو عضوم همه گردیده زبان مدح تو گوید چشم گریان و دل گمشده ام روی تو جوید

تو غریب الغربائی، تو چ_راغ دل م_ایی

تو معین الضعفایی، تو رضایی تو رضایی

(نخل میثم ص 323)

* * *

طوطی وحی به گلزار جنان مدح تو خواند آسمان دست به دامان ولای تو رساند

نَفَس باد صبا در حرمت مشک فشاند هیچکس غیر خدا وصف تو گفتن نتواند

ساعتی را چو گدا هر که سر کوی تو ماند هرگز از دست کسی افسر شاهی نستاند

ص :445

من که خوارم چه شود با گل گلزار تو باشم

س_گ درب_ار تو یا خ_ادم زوّار ت_و باش_م

* * *

تو که جان زنده شود با نفس روح فزایت تو که از بال مَلَک پُر شده ایوان طلایت

تو که رشک حرم کعبه شده صحن و سرایت تو که گَشتَند شهان، سائل و محتاج گدایت

تو که آهوی بیابان شده مرهون عطایت تو که هم دشمن و هم دوست کند مدح و ثنایت

چه شود گر قدمی از کرمی رنجه نمایی

آن سه موعود که گفتی بملاقات من آیی

* * *

آتش عشق تو در سینه ما مشتعل آید مهر تو روز جزا کفّه خیرالعمل آید

نه عجب گر به تضرّع به حریمت جَمَل آید سنگ تا خاک تو را بوسه زند از جبل آید

گر همان دم که زنم بوسه به قبرت، اجل آید مرگ شیرین تر و محبوبترم از عسل آید

کرمی، تا که یکی بوسه ز قبر تو بگی_رم

آنچنان بوسه بگیرم که همان لحظه بمیرم

(نخل میثم ص 324)

ص :446

قصیده در مدح امام رضا علیه السلام

ای نجمه، جمال داور آوردی مرآت رخ پیمبر آوردی

از پاکترین سلاله آدم پاکیزه گلی معطّر آوردی

با حسن محمّدی صلی الله علیه و آله علی زادی وز شاخه سرمدی بر آوردی

در ملک وجود شهریار دین بر حسن خدای مظهر آوردی

جانی که بود مجسّم آوردی روحی که بود مصوّر آوردی

در بحر کمال گوهر افکندی وز بحر جمال، جوهر آوردی

چشم همه ستارگان روشن زیرا که مه منوّر آوردی

با علم و کمال جعفر صادق فرزند ز پور جعفر آوردی

طفلی که به شیر پرده می گیرد جان از عدوی ستمگر، آوردی

از پاکترین سلاله کوثر در کثرت خیر کوثر آوردی

بر فلک کمال ناخدا زادی بر چرخ جلال محور آوردی

هشتم ولی است و هفتمین قبله ماهی که تو ماه منظر آوردی

بر قامت وی نگر قیامت بین پیش از محشر، تو محشر آوردی

بر خلق خدا برای هر عصری شاهنشه دادگستر آوردی

بر فرق کمال و دانش تقوی ای پاک ملیکه افسر آوردی

بنیانگر عدل و داد و آزادی بنیانکن فتنه و شر آوردی

ممدوح تمام عالم خلقت محبوب خدای اکبر آوردی

من هر چه بوصف او سخن گویم از آن بهتر، تو مادر آوردی

مصداق دگر بر آیه تطهیر از نسل بتول اطهر آوردی

ص :447

گر ختم رسل نبود پیغمبر من می گفتم پیمبر آوردی

در کسوت جسم یک جهان جان را کز جان باشد نکوتر، آوردی

ایمان زادی نه بلکه ایمان را بر پیکر نازنین سر آوردی

در سینه جهل آذر افکندی بر کشتی علم لنگر آوردی

یعنی پسر امام موسی را بر ما تو امام و رهبر آوردی

زیبد صله گیری از خدا «میثم»

چون م_دح رضا به دفتر آوردی

(نخل میثم ص 325)

قصیده در مدح ثامن الحجج علیه السلام

ای سند نجات من ولایت تو یا رضا صحن نو و عتیق تو کعبه و کربلا رضا

دلم بود به یاد تو مدینة الرضا رضا زیارتت به دین من زیارت خدا رضا

تو و کرامتت مرا ز خود مکن جدا، رضا

رض_ا رضا رضا رض_ا رضا رضا رضا رض_ا

* * *

شهی که خاک طوس از او آمده محترم توئی مهی که نور می دهد بر عرب و عجم توئی

رؤف اهلبیتی و ولّی ذوالکرم توئی به مسجدالحرام دل قبله توئی حرم توئی

صفا و مروه می کند با حرمت صفا، رضا

رض_ا رضا رضا رضا رضا رضا رضا رض_ا

ص :448

منم که بین طوطیان گَرمِ ترانه توام کبوتری شکسته پر در آشیانه توام

نیازمند گندمی در آستانه توام بال زنان دورو بر نقاره خانه توام

اگر پرم ز کوی تو بگو پرم کجا، رضا

رض_ا رضا رضا رضا رضا رضا رضا رض_ا

الا الا ثنای تو، ذکر علی الدّوام من رؤف من، عطوف من، امید من، امام من

لحظه به لحظه دمبدم، بر حرمت سلام من به غرفه های مرقدت، خورده گره زمام من

در حرمت گرفت_ه ام ذکر رض_ا رض_ا رض_ا

رض_ا رضا رضا رض_ا رضا رضا رضا رض_ا

حیات جان پراکند بوی خوش نسیم تو مادر خلقت آمده سائله قدیم تو

صراط اولیای حق صراط مستقیم تو دل ز فرشته می برد کبوتر حریم تو

ملک بسوی این حرم آورد التجا، رضا

رضا رضا رضا رضا رضا رضا رضا رض_ا

ناز کنم به سلطنت اگر تو را گدا شوم نه لایقم گدا شوم گدات را فدا شوم

چه می شود قبول تو بخاطر خدا شوم نه تو ز من جدا شوی نه من ز تو جدا شوم

نه من تو را رها کنم نه تو مرا رها، رضا

رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا

ص :449

توئی که درد روح را ز فیض تن دوا کنی عقده ز کار عالمی به یک کرشمه واکنی

کلیم را عصا دهی مسیح را دعا کنی چه می شود که یک نظر به قلب سنگ ما کنی

ای که بیک اشاره ات سنگ شود، طلا، رضا

رض_ا رضا رضا رضا رض_ا رضا رضا رض_ا

ولایت تو دین من نه دین من که دین، هم محبتت فروغ دل چراغ هر دو عین، هم

عنایت تو بیشتر ز ظرف عالمین، هم مقام زائرت فزون ز زائر حسین، هم

رشک ب_رد زائرت زائر کرب_لا، رض_ا

رضا رضا رضا رضا رضا رضا رضا رضا

خزان شدم که بخشیم ز اشک و خون بهارها به هر دقیقه عمر خود کشیدم انتظارها

که در طواف مرقدت مرا رسد فشارها کنم دراز دست خود به عجز و ناله بارها

که پنجه ام گره خورد به غرفه، تو یا، رضا

رض_ا رض_ا رضا رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا

گلی که شد خزانِ تو بهار لاله چید از او دلی که شد از آنِ تو، فروغ حق دمید از او

کسی که زائر تو شد عطا ز تو امید از او ز لطف و مرحمت کنی سه بار بازدید از او

ص :450

تو را سزد تو را سزد تو را چنین عطا، رضا

رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا

* * *

مرا به مهر خود ببر که با ولات زیستم به تربتت شتافتم به غربتت گریستم

در آفتاب صحن تو اگر دمی بایستم بسایه بهشت هم نیازمند نیستم

جهنّم است بهر من بهشت بی رضا، رضا

رضا رضا رضا رضا رضا رضا رضا رض_ا

مرا تقرب خدا ولای تو سبب شده مدح تو و ثنای تو دعای روز و شب شده

هر نفسی که می زنم سلسلة الذهب شده کبوتر تو از ازل بذکر تو ادب شده

زبان من که باز شد تو را، زدم صدا، رضا

رض_ا رض_ا رضا رضا رض_ا رض_ا رض_ا رض_ا

توئی توئی که چون خدا نظر به بنده می کنی توئی که جان مرده را دوباره زنده می کنی

تو شام تیره را سحر ز فیض خنده می کنی تو نقش شیر پرده را شیر درنده می کنی

تو مورخسته را دهی بال و پرهما رضا

رض_ا رض_ا رضا رضا رض_ا رض_ا رض_ا

(نخل میثم ص 327)

ص :451

به هوای دیدن روی تو

بقضایت از دل و جان رضا که رضابه حُسن قضا شدم بسپاس حسن قضای تو ز ازل رضا برضا شدم

بگرفته نقد روان بکف که بکوی دوست کنم تلف بامید بخشش ما سلف بجوار قبر رضا شدم

ز خزانه کرمت شها طلبم عنایتِ دمبدم ببلای فیض ولای تو ز ازل قرین بلا شدم

دل و دین بکوی تو داده ام که بیک نظر کنیم نظر تو خود آگهی ز دلم شها که گدای فیض لقا شدم

تو چو آفتاب ولایتی تو چو شاه ملک هدایتی بامید نیل عطای تو ز دیار و یار جدا شدم

بهوای دیدن روی تو ز همه بریدم و سوی تو بطواف کعبه کوی تو پی درک سعی صفا شدم

چو خزینه دار خدا توئی بیقین امام هدی توئی نظری به میر جهانیت که بدرگه تو گدا شدم

(دیوان میرجهانی ص 42)

در آستان رضا تا سر نیاز نهادم سر نیاز به درگاه بی نیاز نهادم

ص :452

هزار شکر شدم کامران زپرتو فیضش چو راز خویش به منظور اهل راز نهادم

نهفته راز بگفتم در نیاز ببستم در امید عطای روی خویش باز نهادم

چگونه قدر ندانم برای آنشب قدری که در حریم رضا دل بسوز و ساز نهادم

بگرد مرقد او خواستم چو شمع بسوزم ز آه و ناله دل خویش در گداز نهادم

مرا بکعبه چه حاجت که گرد کعبه کویش طواف کردم و بر ابرویش نماز نهادم

نبود چاره مرا غیر شرح غم ببر او یکان یکان همه را پیش چاره ساز نهادم

اگر چه خاطرم افسرده بود و حال پریشان دل شکسته خود پیش دلنواز نهادم

نشیب مرتبه ای داشتم ز فرط جهالت ز جلوه اش قدم خویش بر فراز نهادم

ز نظره کرم او ربوده شد دل حیران چنانکه بر در جودش بنای آز نهادم

(دیوان میرجهانی ص 49)

ص :453

شاها پناهم ده

الا ای طوس طوبی لک که خاکی دل نشین داری نهان در خاک خود گنج جلال و علم و دین داری

مهین مهر سپهر ارتضا شاه فلک جاهی کنار خویشتن هم چون امام هشتمین داری

فدایت ای شهنشاهی که اندر حشمت و قدرت سماوات و زمین یکسر همه زیر نگین داری

نه تنها دانه من گیرم شها از مزرع جودت که گِرد خرمن خود صد هزاران خوشه چین داری

نظر کردی کشانیدی مرا در آستان خود نمی پرسی چرا اشک غم اندر آستین داری

بدرگاهت پناه آورده ام شاها پناهم ده نزیبد از تو مسکین رو سیاهیرا غمین داری

منم بیمار جرم و غم توئی درد مرا درمان که در دارالشفای خود دوای آن و این داری

مس قلب سیاهم را باکسیر نظر زر کن چو اندر کف میّسر کیمیائی اینچنین داری

بمهمانخانه جود تو من شرمنده مهمانم الا ای میزبان لطفی که مهمانی حزین داری

ص :454

کریم و کان احسانیّ و جود ای مظهر رحمان نه عیب تست گر لطفی بخاکسترنشین داری

اگر خوبم اگر بد ادّعای دوستی دارم بخوانی یا برانی اختیار مهر و کین داری

ولی بیچارگانرا چاره بخشی هست زیباتر تو خود دانی که حیرانی به درد و غم قرین داری

(دیوان میرجهانی ص 65)

ای خاک طوس

ای خاک طوس چشم مرا توتیا توئی مائیم دردمند و سراسر دوا توئی

داری دم مسیح تو ای خاک مشک بیز یا نکهت بهشت که دارالشفا توئی

ای خاک طوس درد دلم را توئی علاج بر دردها طبیب و بغمها دوا توئی

ای ارض طوس خاک تو گوگرد احمر است قلب وجود ما همه را کیمیا توئی

ای خاک طوس رتبه ات این بس که از شرف مهد امان و مشهد پاک رضا توئی

ای خاک طوس چون تو مقام رضا شدی برتر هزار پایه ز عرش علا توئی

ص :455

فریاد رس بهر غم و کافی بهر اَلَم حِصن حصین عالم و کهف الوری توئی

والشمس آیتی بود از روی انورت توضیحش آنکه ترجمه واالضحی توئی

این می کشد مرا که بدین شوکت و جلال در ارض طوس بی کس و بی آشنا توئی

و این می کشد مرا که بصد رنج و صد بلا در دست خصم کشته زهر جفا توئی

(کرامات رضویه ص 106-109)

مؤلف گوید: لازم دیدم در پایان اشعار، با اشعار ذیل یادی از آقا حضرت بقیة الله علیه السلام بشود.

دیدار یار

یار اگر از در درآید جان کنم قربان او گر دهد فرمان قتلم این من و فرمان او

گر به بینم من رخ زیبا و روی مست او دیده بگذارم به پایش من شوم قربان او

جان و سربازم به راه آن بت شیرین زبان تا مراد خود بگیرم از لب خندان او

کرده مستم چشم مست و نرگس شهلای او پای بندم از دل و جان بر سر پیمان او

ص :456

خاک زیر مقدم آن دلبر جانانه را بر سرم ریزم که بینم من لب خندان او

دست و پایم بسته شد در زلف پرچین نگار هستم آزاد دو عالم گر شوم دربان او

دردمند و مضطر و بیچاره گشتم از فراق گو پذیرد تا کنم جانم فدای جان او

گرد راهش توتیای چشم و آرام دلم دیده بگذارم به پای کمترین غلمان او

روز و شب بهر امید دیدنش زاری کنم تا بگیرم بر شفای درد خود درمان او

فیض روی او گرم یک لحظه ای گردد نصیب زنده گردد جان و تن از داروی درمان او

بر در درگاه او پیوسته من استاده ام تا به بینم روی محبوب و شوم قربان او

کاش می آمد شبی می دید حال زار من خون فرو ریزد زچشمم از غم هجران او

چشم بیدارش چو می بیند رخ زرد مرا او می گشاید صد گره از کار من دستان او

خ_ادما گر یار امشب با تو می گوید سخ__ن

خود مبین این باشد از والائی و احسان او

«حشمت اللّه علوی»

ص :457

اشعار عربی

ما أنشد علیه السلام من الشعر فی الحکم و الموعظ

1- فی البحار عن العیون: البیهقیُّ، عن الصولیَّ، عن محمد بن یحیی بن أبی عباد، عن عمّه قال: سمعت الرَّضا علیه السلام یوما ینشد شعرا و قلیلاً ما کان ینشد شعرا:

کلّنا نأمل مدّا فی الاجل والمنایا هنَّ آفات الامل

لا تغرَّنک اباطیل المنی والزم القصدودع عنک العلل

انّما الدُّنیا کظلٍّ زائل حلَّ فیه راکب ثمَّ رحل

فقلت: لمن هذا أعزَّ الله الامیر؟ فقال: لعراقیّ لکم، قلت: أنشدنیه أبوالعتاهیة لنفسه، فقال: هات اسمه ودع عنک هذا، انَّ الله سبحانه و تعالی یقول: «ولاتنا بزوا بالالقاب»(1) و لعلّ الرَّجل یکره هذا(2)

2- و فیه عنه: ابن المتوکّل و ابن عصام و الحسن بن أحمد المؤدَّب و الورَّاق

ص :458


1- (1)1- الحجرات: 11، و مراده علیه السلام ان سمّ الرجل و لا تکنه بأبی العتاهیة فانّ العتاهیة، ضلال النّاس من التجنن والدهش، و یقال اُیضا للرجل الاحمق فتکنیته بذلک من تنابز الالقاب، و قد نهی اللّه عنه. قال الفیروز آبادی: وأبوالعتاهیة ککراهیة لقب ابی اسحاق اسماعیل بن [ابی] القاسم بن سوید، لا کنیته.
2- (2)2- عیون الاخبار الرضا ج 2 ص 177 178.

والدّقاق جمیعا، عن الکلینیَّ، عن رجل ذکر اسمه، عن أبی الحسن الرضا علیه السلام أنَّ المأمون قال: هل رویت من الشعر شیئا؟ فقال: قد رویت منه الکثیر، فقال، أنشدنی أحسن ما رویته فی الحلم فقال علیه السلام :

اذا کان دونی من بلیتُ بجهله أبیتُ لنفسی أن تقابل بالجهل

و ان کان مثلی فی محلّی من النُّهی أخذت بحلمی کی اُجلَّ عن المثل

و ان کنت أدنی فی الفضل و الحجی عرفت له حقَّ التقدُّم و الفضل

قال له المأمون: ما أحسن هذا؟ هذا من قاله؟ فقال: بعض فتیاننا قال: فأنشدنی أحسن ما رویته فی السکوت عن الجاهل، و ترک عتاب الصدیق، فقال علیه السلام :

انّی لیهجرنی الصدیق تجنّبا فاریه أنَّ لهجره اسبابا

و أراه ان عاتبته أغریته فأری له ترک العتاب عتابا

و اذا بلیت بجاهل متحکّم یجد المحال من الامور صوابا

أولیته منّی السکوت و ربّما کان السکوت عن الجواب جوابا

فقال له المأمون: ما أحسن هذا؟ هذا من قاله؟ فقال علیه السلام : بعض فتیاننا قال: فأنشدنی أحسن ما رویته فی استجلاب العدوَّ حتّی یکون صدیقا فقال علیه السلام :

و ذی غلّة سالمته فقهرته فأوقرته منّی لعفو التجمّل

و من لا یدافع سیّئات عدوَّه باحسانه لم یأخذ الطَّول من عل

و لم أرفی الاَشیاء أسرع مهلکا لغمر قدیم من ودادٍ معجَّل

فقال له المأمون: ماأحسن هذا؟ هذا من قاله؟ فقال: بعض فتیاننا، فقال: فأنشدنی أحسن مارویته فی کتمان السَّر فقال علیه السلام :

و انّی لانسی السرَّ کیلا اذیعه فیامن رأی سرَّا یصان بأن ینسی

مخافة أن یجری ببالی ذکره فینبذه قلبی الی ملتوی حشا

ص :459

فیوشک من لم یفش سرّا و جال فی خواطره أن لا یطیق له حبسا

فقال له المأمون: اذا أمرت أن تترَّب الکتاب کیف تقول؟ قال تَرِّب قال: فمن السّحا قال: سحِّ، قال: فمن الطین، قال: طیِّن فقال: یا غلام ترَّب هذا الکتاب و سحِّه و طینّه وامض به الی الفضل بن سهل، و خذ لابی الحسن ثلاثمائة ألف درهم(1).

بیان: «الغلُّ» بالکسر الحقد و الضغن، و یقال أتیته من عل أی من موضع عال، والغمر بالکسر الحقد و الغلُّ قوله علیه السلام : «فیامن رأی» کلام علی التعجّب أی من رأی سرّا یکون صیانته بنسیانه، و الحال أنَّ النسیان ظاهرا ینافی الصیانة و قوله «مخافة» متعلّق بالمصرع الاولی، قوله «الی ملتوی حشا» أی من یکون لوّی وزخیر فی أحشائه و فی بعض النسخ «حسّا» بکسر الحاء المهملة و تشدید السین المهملة و هو وجع یأخذ النفساء بعد الولادة، و علی التقدیرین کنایة عن عدم الصبر علی ضبط السرَّ و منازعة النفس الی افشائه.

و قال الجوهریُّ: سحاة کلَّ شی ء قشره، و سحاء الکتاب مکسور ممدود و سحوت القرطاس و سحیته أسحاه اذا قشّرته، و سحوت الکتاب و سحیته اذا شددته بالسَّحاء.

و قال الصدوق رحمه الله بعد ایراد هذا الخبر: کان سبیل ما یقبله الرضا علیه السلام عن المأمون سبیل ما کان یقبله النبی صلی الله علیه و آله من الملوک، و سبیل ما کان یقبله الحسن بن علیّ علیه السلام من معاویة، و سبیل ما کان یقبله الائمّة علیه السلام من آبائه من الخلفاء و من کانت الدُّنیا کلّه له، فغلب علیها ثمَّ اعطی بعضها، فجائز له أن یأخذه. (البحار ج 49 ص 109)

3- البحار عن العیون: الدَّقاق، عن الاسدیّ، عن سهل، عن عبدالعظیم

ص :460


1- (1)1- عیون الاخبار الرضا ج 2 ص 174 و 175.

الحسنیّ، عن معمر بن خلاّد و جماعة قالوا: دخلنا علی الرَّضا علیه السلام فقال له بعضنا: جعلنی اللّه فداک ما لی أراک متغیّر الوجه؟ فقال علیه السلام انّی بقیت لیلتی ساهرا مفکّرا فی قول مروان بن أبی حفصة(1).

أنّی یکون و لیس ذاک بکائن لبنی البنات وراثة الاعمام

ثمَّ نمت فاذا أنا بقائل قد أخذ بعضادتی الباب و هو یقول:

أنّی یکون و لیس ذاک بکائن للمشرکین دعائم الاسلام

لبنی البنات نصیبهم من جدَّهم والعمُّ متروک بغیر سهام

ما للطلیق و للتراث و انّما سجد الطلیق مخافة الصمصام

قد کان أخبرک القرآن بفضله فمضی القضاء به من الحکّام

انَّ ابن فاطمة المنوَّه باسمه حاز الوراثة عن بنی الاَعمام

ص :461


1- (1)1- روی الاغانی عن محمد بن یحیی بن ابی مرة التغلبی قال: مررت بجعفر بن عثمان الطائی یوما و هو علی باب منزله، فسلمت علیه فقال لی: مرحبا یا اخا تغلب اجلس فجلست فقال لی: أما تعجب من ابن أبی حفصة _ لعنه الله _ حیث یقول: أنی یکون و لیس ذاک بکائن لبنی البنات وراثة الاعمام فقلت: بلی واللّه انّی لأتعجّب منه واکثر اللعن علیه، فهل قلت فی ذالک شیئا؟ فقال: نعم قلت: لم لایکون وان ذاک لکائن لبنی البنات وراثة الاعمام للبنت نصف کامل من ماله والعم متروک بغیر سهام ما للطیق و للتراث و انّما صلّی الطلیق مخافة الصمصام

و بقی ابن نثلة واقفا متردَّدا یرثی و یسعده ذووا الاَرحام(1)

بیان: المراد بالطلیق العباس حیث اُسریوم بدر، فاطلق بالفداء، و الصمصام السیف الصّارم الّذی لاینثنی و الضمیر فی قوله «بفضله» راجع إلی أمیرالمؤمنین علیه السلام بمعونة المقام و قرینة ما سیذکر بعده إذ هو المراد بابن فاطمة و المراد بابن نثلة العباس فانّ اسم اُمّه کانت نثلة، و قدمرَّ بیان حالها فی باب أحوال العباس، و المراد بقضاء الحکّام ما قضی به أبوبکر بینهما کما هو المشهور، و قد مضی منازعة اُخری أیضا بین الصادق علیه السلام و بین داود بن علی العباسی و أنّه قضی هشام للصادق علیه السلام .

4- و فیه عنه: أبی، عن سعد، عن ابن هاشم، عن ابن المغیرة قال: سمعت أباالحسن الرَّضا علیه السلام یقول:

انّک فی دار لها مدَّة یقبل فیها عمل العامل

ألاتری الموت محیطا بها یکذب فیها أمل الآمل

تعجِّل الذنب لما تشتهی و تأمل التوبة فی قابل

و الموت یأتی أهله بغتة ما ذاک فعل الحازم العاقل(2)

5- و فیه عنه: الحسن بن عبدالله بن سعید العسکریُّ، عن أحمد بن محمّد بن الفضل، عن ابراهیم بن احمد الکاتب، عن احمد بن الحسین کاتب أبی الفیّاض عن أبیه قال: حضرنا مجلس علیَّ بن موسی الرضا علیه السلام فشکی رجل أخاه فأنشأه یقول:

اعذر أخاک علی ذنوبه و استر وعظِّ علی عیوبه

واصبر علی بهت السفیه و للزَّمان علی خطوبه

ص :462


1- (1)1- عیون الاخبار الرضا ج 2 ص 175 و 176. 2- المصدر ج 2 ص 176

ودع الجواب تفضّلاً و کل الظلوم الی حسیبه(1)

7- و فیه عنه: الطالقانیُّ، عن الحسن بن علیَّ العدویَّ، عن الهیثم بن عبدالزمانی عن الرَّضا، عن آبائه علیه السلام قال: کان أمیرالمؤمنین علیه السلام یقول:

خلقت الخلائق فی قدرة فمنهم سخیُّ و منهم بخیل

فأمّا السخیُّ ففی راحة وأمّا البخیل فشوم طویل(2)

8- و فیه عن العیون: ابن المتوکّل، عن علیّ، عن أبیه، عن الریّان بن الصّلت قال: أنشدنی لرَّضا علیه السلام لعبدالمطّلب:

یعیب النّاس کلّهم زمانا و ما لزماننا عیب سوانا

نعیب زماننا والعیب فینا ولو نطق الزَّمان بنا هجانا

وانَّ الذئب یترک لحم ذئب و یأکل بعضنا بعضا عیانا

لبسنا للخداع مسوک طیب فویل للغریب أذا أتانا(3)

8- و فیه عنه: البیهقیُّ، عن الصّولی، عن ابن ذکوان، عن ابراهیم بن اللعباس قال: کان الرَّضا علیه السلام ینشد کثیرا:

اذا کنت فی خیر فلا تغترر به ولکن قل اللّهمَّ سلّم و تمّم(4)

9- و فیه عن المناقب: له علیه السلام :

لبست بالعفّة ثوب الغنی و صرت أمشی شامخ الرأس

ص :463


1- (1)1- عیون الاخبار الرضا ج 2 ص 176. (2)2- عیون الاخبار الرضا ج 2 ص 177. (3)3- عیون الاخبار الرضا ج 2 ص 177. (4) 4- المصدر ج 2 ص 178.

لست الی النسناس مستأنسا لکنّنی آنس بالناس

اذا رأیت التیه من ذی الغنی تهت علی التائه بالیأس

ما ان تفاخرت علی معدم و لا تضعضعت لافلاس(1)

بیان: «التیه» بالکسر الکبر، قوله بالیأس ای عمّا فی أیدی النّاس، و التوکّل علی اللّه(2).

10- و فیه عن الاختصاص: کتب المأمون الی الرضا علیه السلام فقال عظنی: فکتب علیه السلام :

انّک فی دنیالها مدَّة یقبل فیها عمل العامل

أماتری الموت محیطا بها یسلب منها أمل الآمل

تعجّل الذَّنب بما تشتهی و تأمل التوبة من قابل

و الموت یأتی أهله بغتة ما ذاک فعل الحازم العاقل(3)

(البحار ج 49 ص 107 الی 1012).

بعض ما قیل من المراثی فی حقّ ابی الحسن الرضا علیه السلام

1- العیون ج 2/250: حدثنا تمیم بن عبداللّه بن تمیم القرشی رضی اللّه عنه، قال: حدّثنا ابی، عن احمد بن علی الانصاری، قال: قال ابن المشیع المدنی(4) یرثی

ص :464


1- (1)1- مناقب آل ابی طالب ج 4 ص 361.
2- (2)2- قال امیرالمؤمنین علیه السلام: ما أحسن تواضع الاغنیاء للفقراء و احسن منه تیه الفقراء علی الاغنیاء اتکالا علی اللّه.
3- (3)3- الاختصاص ص 98.
4- (4)4- خ ل العلامة المجلسی فی البحار: و شمّر الموت لعلّ المعنی انّ الموت شمّر ذیله و تهیّا لا ماتة سائر اخلاق الحسنة او الخلائق.

الرضا علیه السلام :

یا بقعة مات بها سیّدی ما مثله فی النّاس من سیّد

مات الهدی من بعده والندی و شمر الموت به یقتدی (1)

لا زال غیث اللّه یا قبره علیک منه رائحا مغتدی

کان لنا غیثا به نرتوی و کان کالنجم به نهتدی

انّ علیا ابن موسی الرضا قدحلّ والسودد فی ملحد

یا عین فابکی بدم بعده علی انقراض المجد و السودد

و لعلی بن ابی عبدالله الخوافی یرثی الرضا علیه السلام :

یا ارض طوس سقاک اللّه رحمته ماذا حویت من الخیرات یا طوس؟!

طابت بقاعک فی الدّنیا و طیّبها شخص ثوی بسناباد مرموس(2)

شخص عزیز علی الاسلام مصرعه فی رحمة الله مغمور و مغموس

یا قبره انت قبر قد تضمّنه حلم و علم و تطهیر و تقدیس

فخرا فانّک مغبوط بجثّته و بالملائکة الابرار محروس.

2- و فیه: حدّثنا الحاکم ابو علی الحسین بن احمد البیهقی، قال: حدثنی محمّد بن یحیی الصولی، قال: حدّثنی هرون بن عبداللّه المهبلی، قال: حدّثنی دعبل بن علیّ، قال: جاءنی خبر موت الرضا علیه السلام و انا بقم و قلت قصیدتی، الرائیة فی مرثیته علیه السلام :

ص :465


1- (1)1- قال العلامة المجلسی فی البحار: و شمر الموت لعلّ المعنی انّ الموت شمر ذیله و تهیّا لاماتة سائر الخلاق الحسنة او (2)الخلائق. 2- الثوی: الاقامة و فی حدیث المیت مع اخوانه اشکوا الیکم طول الثواء فی قبری ای الاقامة. المرموس: المدفون.

اری امیّة معذورین ان قتلوا و لا اری لبنی العباس من عذر

اولاد حرب و مروان و اسرتهم بنو معیط ولاة الحقد والوغر

قوم قتلتم علی الاسلام اوّلهم حتّی اذا استمکنوا جازوا علی الکفر

اربع بطوس علی قبر الزکیّ به ان کنت تربع من دین علی فطر

قبر ان فی طوس خیر النّاس کلّهم و قبر شرّهم هذا من العبر

ما ینفع الرجس من قرب الزکّی و ما علی الزکّی بقرب الرجس من ضرر؟!

هیهات کلّ امری ءٍ رهن بما کسبت له یداه فخذ ما شئت او فذر

(العیون ج 2 /251)

3- العیون ج 2/252: وجدت فی کتاب لمحمد بن حبیب الضبی:

قبر بطوس به اقام امام حتم الیه زیارة ولمام(1)

قبر اقام به السلام و ان غدا تهدی الیه تحیّة و سلام

قبر سنا انواره تجلو العمی و بتربه قد تدفع الاسقام

قبر یمثّل للعیون محمّدا و وصیّه و المؤمنون قیام

خشع العیون لذا و ذاک مهابة فی کنهها لتحیّر الافهام

قبر اذا حلّ الوفود بربعه(2) رحلوا و حطّت عنهم الآثام

و تزوّدوا أمْن العقاب و اُومنوا من ان یحلّ علیهم الاعدام

اللّه عنه به لهم متقبّل و بذاک عنهم جفّت الاقلام

ص :466


1- (1)1- الم اللّه شعثه: اصلح و جمع ما تفرق من اموره.
2- (2)2- و فی البحار: «الوقود» مکان «الوفود».

ان یغن عن سقی الغمام فانّه لولاه لم تسق البلاد غمام

قبر علّی بن موسی حلّه بثراه یزهو الحلّ والاحرام

فرض الیه السعی کالبیت الذی من دونه حقّ له الاعظام

من زراه فی اللّه عارف حقّه فالمّس منه علی الجحیم حرام

و مقامه لا شکّ یحمد فی غدٍ و له بجنّات الخلود مقام

وله بذاک اللّه او فی ضامن قسما الیه تنتهی الاقسام

صلّی الاله علی النبّی محمّد و علت علیّا نصرة و سلام

و کذا علی الزهراء صلّی سرمدا ربّ بواجب حقّها علاّم

و علیه صلّی ثمّ بالحسن ابتدی و علی الحسین لوجهه الاکرام

و عی علّی ذی التُقی و محمّد صلّی و کلّ سیّد و همام

و علی المهذّب و المهطهّر جعفر ازکی الصلوة و ان ابی الاقزام(1)

الصادق المأثور عنه علم ما فیکم به تتمسّک الاقوام

و کذا علی موسی ابیک و بعده صلّی علیک و للصلوة دوام

و علی محمّد الزکی فضوعفت و علی علیّ ما استمّر کلام

و علی الرضاابن الرضا الحسن الذی عمّ البلاد لفقده الاظلام

و علی خلیفته الذی لکم به تمّ النظام فکان فیه تمام

فهو المؤمّل ان یعود به الهدی غضّا و ان تستوثق الاحکام

لولا الائمّة واحد عن واحد درس الهدی و استسلم الاسلام(2)

کلّ یقوم مقام صاحبه الی ان تنتهی بالقائم الایّام

ص :467


1- (1)1- خ ل «الاقوام».
2- (2)2- کنایه عن مغلوبیّتة

یابن النبیّ و حجّة اللّه التی هی للصلوة و للصیام قیام

ما من امام غاب عنکم لم یقم خلف له تشفی به الارغام

انّ الائمّة تستوی فی فضلها و العلم کهل منکم و غلام

أنتم الی اللّه الوسیلة و الاولی علموا الهدی فهم له اعلام

انتم ولاة الدین و الدّنیا و من للّه فیه حرمة و ذمام(1)

ما النّاس الاّ من اقرّ بفضلکم و الجاحدون بهائم و سوام

بل هم اضلّ عن السبیل بکفرهم و المقتدی منهم بهم ازلام

یدعون فی دنیاکم و کأنّهم فی جحدهم انعامکم انعام

یا نعمة اللّه التی تحبو بها من یصطفی من خلقه المنعام(2)

ان غاب منک الجسم عنّا انّه للروح منک اقامة و نظام

ارواحکم موجودة اعیانها ان عن عیون غیبّت اجسام

الفرق بینک و النبّی نبّوة اذ بعد ذلک تستوی الاقدام

قبران فی طوس الهدی فی واحد و الغی فی لحد یراه ضرام

قبران مقترنان هذا ترعة(3) جنویة فیها یزار امام

و کذاک ذلک من جهنّم حفرة فیها یجدّد للغویّ هیام(4)

قرب الغویّ من الزکیّ مضاعف لعذابه و لأنفه الارغام

ص :468


1- (1)1- الذِمام بالکسر: الحق و الحرمة.
2- (2)2- هو فاعل تحبو.
3- (3)3- الترعة: الروضة و فی الحدیث انّ منبری هذا علی ترع من ترع الجنّة.
4- (4)4- الهیام: العطش و الجنون.

ان یدن منه فانّه لمباعد و علیه من خلع العذاب رکام(1)

و کذاک لیس یضرّک الرجس الذی یدنیه منک جنادل و رخام

لابل یریک علیک اعظم حسرة اذ انت تکرم و اللعین یسام

سوء العذاب مضاعف تجری به الس _اعات و الایّام و الاعوام

یا لیت شعری هل بقائمکم غدا یغدوو یکفی للقراع حسام

تطفی یدای به غلیلا فیکم بین الحشا لم ترومنه اوام

و لقد یهیّجنی قبورکم اذا هاجت سوای معالم و خیام

من کان یغرم بامتداح ذوی الغنی فبمدحکم لی صبوة و غرام(2)

والی ابی الحسن الرضا اهدیتها مرضیّة تلتذّها الافهام

خذها عن الضبی عبدکم الذی هانت علیه فیکم الالوام

ان اقض حق اللّه فیک فانّ لی حقّ القری للضعیف اذ یعتام(3)

فاجعله منک قبول قصدی انّه غنم علیه حدانی استغنام

من کان بالتعلیم ادرک حبّکم فمحبّتی ایّاکم الهام

اشعار العلامة الفقیه محمدحسین الغروی فی فضائل الرضا و مصابه علیه السلام

الکلم الطیب

کلّ کلامه جوامع الکلم عقودها وثیقة لا تنفصم

کلامه هدی لمن به اهتدی و قوله فصل علی من اعتدی

ص :469


1- (1)1- ای متراکم.
2- (2)2- الصبوة: العشق و الغرام: الولوع.
3- (3)3- اعتام الرجل اذا اخذ العیمة و العیمة خیارالمال، شهوة اللبن.

کلامه نور و نور الطور کانّه ظهور ذاک النور

کلامه لطیفة المعارف حیاة کل سالک و عارف

به تجلّت لأولی الابصار حقائق الاسرار و الانوار

به سمت معاهد العلوم حتّی علت علی ذری النجوم

بل جازت السدرة منتهاها تکاد ان تدنو الی ادناها

کیف و ربّانیّها علیّ فلا ینال قدرها العلیّ

علیّ الرضا سلیل المرتضی و من بکفّه مقالید القضا

عقل العقول فی علوّ المرتبة نفس الرسول فی سموّ المنقبه

اصل الاصول فهو اسمی شجرة فرع البتول فهو ازکی ثمره

جل اسمه و عز شأنه

و باسمه استدرات الدوائر و باسمه استقامت السرائر

و باسمه السامی جری فلک الفلک و ذکره عنوان تسبیح الملک

و ذکره تحیی به القلوب و تنجلی بذکره الکروب

هو المثانی بل هو التوحید هو الکتاب المحکم المجید

فمن یضاهی شرفا وجاها روح محمّد و قلب طاها

بیضاء موسی هی فی یمینه و نور یاسین علی جبینه

و آیة النور سناء نوره و النور کل النور فی ظهوره

فی لوح نفسه مقام للرضا عن وصفه تکلّ اقلام القضا

الرضا و الغناء

لقد تفانی فی الرضاء بالقضا حتّی تسامی و تسمّی بالرضا

ص :470

بل فی رضا الباری رضاه فان بل ذاته بذلک العنوان

بل جاز عن اقصی مراتب الفنا حتّی تجلّی قائلا انّی ابا

هو ابن من دنا الی دناه ما کذب الفؤاد ما راه

و هو لذلک الفؤاد ثمره فاین منه الطور ابن الشجره

یُمثّل الّنبیّ فی اخلاقه فانّه النابت من اعراقه

له کرامات و مکرمات فی صفحات الدهر بیّنات

شهود صدق لسموّ ذاته کأنّه النّبیّ فی صفاته

الحرم المنیع

تری الملوک سجّدا ببابه فالعزّ کلّ العزّ فی اعتابه

تطوف حول قبره الاملاک کانّه المحور و الافلاک

تبکی علی محنته و کربته و بعده عن داره و غربته

ویل بل الویلات للمأمون ویل لذاک الغادر الخؤون

لم یحفظ النبیّ فی سلیله وتاه فی الغیّ وفی سبیله

خان امین اللّه فی امانته فهل تری اعظم من خیانته

اخرجه عن مهبط التنریل الیه بالخداع و التسویل

و لا یحقّ المکر ایّ مکر الاّ باهله کما فی الذکر

الخیانه المضمرة

ولاّه عهده وجلّ جهده فی نقض عقده و نکث عهده

فیا لها ولایة مشومة کانت لها نتیجة مسمومة

وبان من مآثر الامام بانّه احقّ بالمقام

ص :471

فقد بدت فی مدّة الولایة خوارق لیس لها نهایة

و کان ما یبدو من الخوارق امضی علی الخصم من البوارق

فازداد ذلک الحقود حسدا وانّه نار تذیب الجسدا

فاغتاله بالعنب المسموم ویل لذاک الظالم الغشوم

لولا رضاه بالقضاء الجاری لا سودّ وجه الدهر بالبوار

و مادت الارض بلاءً وبها و ساخت الارض بمن علیها

قضی شهیدا صابرا محتسبا و هو غریب بل غریب الغربا

تقطّعت امعاؤة بالسمّ فداه نفسی و ابی و امّی

الباکون علیه

بکت علیه هاطلات القدس ناحت علیه نفحات الانس

ناح الامین و هو ذو شجون ممّا جنت به ید المأمون

علیه سیّد الوری ینوح حزنا فکیف لا ینوح الروح

ناحت علیه الانبیاء و الرسل بل العقول و النفوس و المثل

ناحت علیه الحور فی الجنان تأسیّا بخیرة النسوان

بکی علیه ما یری و لا یری و البرّ و البحر و اطباق الثری

لقد بکی البیت و مستجاره و کیف لا و منه عزّ جاره

و قد بکاه المشعر الحرام و الحجر الاسود و المقام

لفقد عزّها و من حماها بعزّه عن کلّ ما دهاها

بل هو عزّ الارض و السماء و الملأ الاعلی علی سواء

(الانوار القدسیه ص 85)

اقول: و قد ذکرنا اشعار دعبل الخزاعی و قصیدته التائیة المعروفة فی کتابنا

ص :472

«اسوة النساء» و هی قصیده طویلة جدّا بلغت 115 بیتا و هی حاویة لمصائب اهل البیت علیهم السلام و فضائلهم لم نذکرها هنا للاختصار فلیراجع الطالب الی الکتاب المذکور ص 684.

مرثیه حضرت رضا علیه السلام از مرحوم شیخ عبدالحسین نجفی غروی:

اَقِیامَةٌ لِلحَشْرِ قامَتْ ام تُری سَبْعُ الطِّباقِ هَوَتْ عَلَی الاَرَضین

ام غابَ عن آفاقِها بَدرُ الرِّضا شَمسُ الهِدایَةِ مِنْ بَنی یاسین

للّه ِ رُزْءٌ هَدَّ اَرکانَ الْهُدی مِنْ بَعْدِه قُل لِلرَّزایا هُونی

لِلّهِ رُزْءٌ لاِبنِ موسی زَلْزَلَ السَّبْعُ الطِّباق فَأعولَتْ بِرَنینٍ

یُومٌ بِه اَشْجَی الَبتوُلَةَ خائنٌ یُدعی بِعَکْسِ الاَمرِ بالْمَأمُونِ

یُومٌ بِه اَضْحَی الرِّضا مُتَجّرِعا سَمّا بِکَأسِ عَداوَةٍ وَضُغوْن

جَعَلُوْهُ فی عِنَبٍ وَ رُمّانٍ لِکَیْ یَخفی عَلی عَلاّمِ کُلِّ مَصونٍ

فَمَنِ الْمُعِزّیِ المُرتَضی اَنَّ الرِّضا نالَ العِدی مِنْهُ قَدیمَ دُیُوْنٍ

(کرامات رضویه ص 89)

اشعار مرحوم حاج میرزا علی آقای مجتهد تبریزی

یا زائرا مِنْ رَسُوْلِ اللّه ِ بَضْعَتَهُ وَ قاصِدا لِغَرْیبِ الّطوْسِ تُربَتَهُ

اِنْ جِئتَهُ قُلْ اِذا شاهَدْتَ قَبَّتَهُ یا اَرضَ طُوْسٍ سَقاکِ اللّه ُ رَحَمَتَهُ

ماذا ضَمِنْتِ مِنَ الْخَیراتِ یاطُوْسُ

یا بُقْعَةً نُوْرُ رَبِّ العَرشِ غابَ بِها وَ وَفْدُها کُلُّ خیرٍ قَدْ اَصابَ بَها

وَ رَبُّنا دَعْوَةَ الدّاعی اَجابَ بِها طابَتْ بِقاعُکِ فی الدُّنیا وَ طابَ بِها

شَخْصٌ ثَویٌّ بَسِّناباد مرمُوُسٌ

ص :473

اِمامُ صِدْقٍ لِبَحرِ الفَیْضِ مَنْبَعُهُ وَ کَعبَةُ الدّینِ وَ الْاِسلامِ مرجِعُهُ

وَ طُورُ فَضْلٍ لِنُورِ اللّه ِ مطَلعُهُ شَخْصٌ عَزْیزٌ عَلَی الاِسلامِ مَصْرعُهُ

فی رَحْمَةِ اللّه ِ مَغْمُوْرٌ وَ مَغْمُوْسٌ

اَللّه ُ قَدَّمَهُ قِدْما وَ مَکَّنَهُ وَ اختارَهُ لِلْوَری مولیً فَعَیَّنهُ

وَلِلْهُدی قَبلَ خَلْقِ الخَلْق کَوَّنَهُ یا قبرَهُ اَنتَ قَبْرٌ قَدْ تَضَمَّنهُ

عِلْمٌ وَ حِلْمٌ وَ تَطْهیرٌ وَ تَقْدیسٌ

یا مَشْهَدا اَذِنَ الْمَولی لِرَفْعَتِهِ وَ سارَعَ الْمَلَاءُ الاَعلی لِخِدمَتِه

وَ خاضَعَ الْعالَمُ الْعِلوی لِتُربَتِهِ فَخرا بِاَنَّکَ مَغْبُؤطٌ بِجُثَّتِهِ

وَ بِالمَلائکَةِ الاَطهارِ مَحْرُوْسٌ

* * *

(کرامات رضویة ص 327)

و قال فی وصفهم علیهم السلام بعض الشعراء:

هُمُ السادَةُ الاَطهارُ آلُ مُحمَّدٍ هُمُ الدینُ وَ الدُنیا لِمَنْ یَتَعقَّلُ

هم الطور و الاعراف و النور و الضحی و یس و الاحقاف و المتزمّل

مهابط وحی اللّه فی حجراتهم و تبیان برهان الکتاب المنزّل

فما مثلهم فی الکون ان عُدّ مفخر أعِدْ نظرا یا صاحِ ان کنتَ تعقل

اصابتهم ایدی المصائب فاغتدوا اماثیل فی الدّنیا لمن یَتمثّل

فما منهم الاّ قتیل و هالک بسّمٍ و مدبوحُ و ذاک مکبّل

(کرامات رضویه ص 327)

و یقول المؤلف:

و بآل طه احکمت احکامنا و بهم و بجدّهم یوم المعاد مأوّل

یرجو المحبّ بأنّه و ان عصی انّ النجاة بهم یوم المعاد مؤمّل

ص :474

اشعار مرحوم صاحب بن عبّاد در عشق به حضرت رضا علیه السلام

یا زائرا و افدا الی طوس مشهد طهر و ارض تقدیس

ابلغ سلامی الرضا و حط علی اکرم رمس لخیر مرموس

واللّه واللّه حلفة صدرت من مخلص فی الولاء مغموس

انّی لو کنت مالکا إربی(1) کان بطوس الفناء تعریس

و کنت امضی العزیم مرتحلا منتسفا فیه قوّة العیس

لمشهد بالذکاء ملتحف و بالسناء و الثناء مأنوس

یاسیّدی و ابن سادتی ضحکت وجوه دهری بعقب تعبیس

لما رأیت و النواصب انتسکت رایاتها فی زمان تنکیس

صدعت بالحقّ فی ولائکم والحق مذکان غیر منحوس

یابن النّبّی الذی به قمع اللّه ظهور الجبابر الشوس

وابن الوصیّ الذی تقدّم فی الفضل علی البزل القناعیس

و حائز الفخر غیر منتقص ولا بس المجد غیر تلبیس

إنّ بنی النصب کالیهود و قد یخلط تهویدهم بتمجیس

کم دفنوا فی القبور من نجس اولی به الطرح فی النواویس

عالمهم عند ما اباحثه فی جلد ثور و مسک جاموس

اذا تأمّلت شوم جبهته عرفت فیها اشتراک ابلیس

لم یعلموا و الاذان یرفعکم صوت اذان ام قرع ناقوس

ص :475


1- (1)1- الاربی: الحاجة

انتم حبال الیقین اعلقها ماوصل العمر حبل تنفیس

کم فرقة فیکم تکفّرنی ذللت هاماتها بفطیس(1)

قمعتها بالحجاج فانخذلت تجفل عنّی بطیر منحوس

انّ ابن عباد استجاربکم فما یخاف اللیوث فی الخیس

کونوا ایا سادتی و سائله یفسح له اللّه فی الفرادیس

کم مدحة فیکم یحیربها کأنّها حلّة الطواویس

و هذه کم یقول قائلها قد نثر الدرّ فی القراطیس

یملک رقّ القریض قائلها ملک سلیمان عرش بلقیس

بلّغه اللّه مایؤمّله حتّی یزور الامام فی الطوس

وله ایضا فی اهداءالسلام له علیه السلام

یا زائر قد نهضا مبتدرا قد رکضا

و قد مضی کانّه البرق اذا ما اومضا(2)

ابلغ سلامی زاکیا بطوس مولای الرضا

سبط النبّی المصطفی وابن علیّ المرتضی

من حازعزّا أقعسا و شاد مجدا ابیضا

و قل له عن مخلص یری الولا مفترضا

فی الصدر نفخ حرقة تترک قلبی حرضا

من ناصبین غادروا قلب الموالی ممرضا

ص :476


1- (1)1- الفطیس: المطرقة العظیمة
2- (2)2- الومضان: اللمعان

صرحتُ عنهم معرضا و لم أکرّه معرضا

نابذتهم و لم ابل ان قیل قد ترفّضا

یا حبّذا رفصی لمن نابذکم و ابغضا

ولو قدرت زرتة ولو علی جمر الغضا

لکنّنی معتقل بقید خطب عرضا

جعلت مدحی بدلاً مِنْ قصدهِ و عِوَضا

امانة موردة علی الرضا لیرتضی

رام بن عبّادبها شفاعة لن تدحضا

پاداش ذکر فضائل اهل بیت علیهم السلام در قالب شعر

1- از امام جعفرصادق(ع) روایت شده است: «هر کس در حق ما اهل بیت شعری انشاء نماید بنا کند حق تعالی برای او خانه ای در بهشت»

2- و از آن حضرت نیز روایت شده که فرمود: «هیچ گویندای در حق ما بیتی از شعر نگفته مگر آنکه به سبب روح القدس مؤید و موفق شده است.»

3- از حسین بن جهم روایت شده است که گفت: از حضرت رضا علیه السلام شنیدم که می فرمود: «هرگز نشده است که مؤمنی شعری در مدح ما بگوید مگر آن که خدا در بهشت برای او شهری وسیع تر از هفت برابر دنیا قرار داده که آن مؤمن را در آن شهر هر فرشته مقرب و هر پیغمبر صاحب کتابی زیارت می کند.

مرحوم صدوق پس از نقل این سه حدیث می فرماید: خدای تبارک و تعالی به عالم جلیل، اسماعیل بن عباد به جهت گفتار پسندیده و اعمال حمیده و اخلاق جمیله و شیوه رضیّه و طریقه مرضیّه او جزای نیکو و ثواب وافر دهد و او را به مأمول و آرزوی خود رسانیده و خواسته او را اجابت فرماید و او را از هر شری

ص :477

مصروف و ایمن و بر هر خیری مظفر و منصور و از هر بلایی در پناه خود مؤتمن و به موالی خود ائمه هدی ببخشاید؛ چه او در بعضی از اشعار خود به ایشان پناه برده است؛ چنان که گوید:

انّ ابن عبّاد استجار بمن یترک عنه الصروف مصروفه و در قصیده دیگر می فرماید

انّ ابن عباد استجار بکم فکّل ماخافه سیکفاه

و حق تعالی ایشان را شفعاء او قرار دهد؛ چه نقش خاتم خود را به اسماء ایشان با عبارت «شفیع اسماعیل فی الاخرة محمد و العترة الطاهرة» مزیّن نموده است». (عیون الأخبار ج 1/ ص 7)

حرز حضرت رضا علیه السلام برای نجات از بلا و شر شیاطین

مرحوم صدوق در کتاب عیون از یاسر خادم روایت نموده که گفت: چون حضرت ابوالحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام در قصر حمیدبن قحطبه وارد شد، جامه های خود را خارج نمود و به حمید داد. حمید جامه ها را برداشت و به کنیز خود داد تا آن جامه ها را بشوید. پس طولی نکشید که کنیز آمد و رقعه ای در دست داشت و آن رقعه را به حمید داد و گفت:

«این رقعه را در جیب حضرت اباالحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام یافتم. حمید گوید ؛ من به آن بزرگوار عرض کردم: فدای وجودت شوم! کنیز در جیب پیراهن مبارک شما رقعه ای یافته، این رقعه چیست؟ امام علیه السلام فرمود: ای حمید! این حرزی است که من از خود جدا نمی کنم». عرض کردم: مرا به این حرز مشرف گردان: فرمود: «این حرزی است که هر کس آن را در جیب و گریبان خود نگه دارد بلا از او

ص :478

دفع شود و او از شر شیطان ایمن باشد.» پس آن حرز را بر حمید املا فرمود و آن حرز این است:

«بسم اللّه الرحمن الرحیم بسم اللّه انّی اعوذ باالرحمن منک ان کنت تقیّا او غیر تقّی اخذت باللّه السمیع البصیر علی سمعک و بصرک لا سلطان لک علیّ و لا علی سمعی و لا علی بصری و لا علی شعری و لا علی بشری و لا علی لحمی و لا علی دمی و لا علی مخّی و لا علی عصبی و لا علی عظامی و لا علی اهلی و لا علی مالی و لا علی ما رزقنی ربّی سترت بینی و بینک بستر النبوّة الذی استتر به انبیاء اللّه من سلطان الفراعنة جبرائیل عن یمینی و میکائیل عن یساری و اسرافیل من ورائی و محمّد صلّی اللّه علیه و آله امامی و اللّه مطّلع علیّ یمنعک عنّی و یمنع الشیطان منّی الّلهمّ لا یغلب جهله أناتک ان یستفزّنی و یستخفّنی الّلهمّ الیک التجات الّلهمّ الیک التجات الّلهمّ الیک التجأت.» (عیون الاخبار، ج 1، ص 377)

و تمّت کلمة ربّک صدقا و عدلاً

ص :479

آثار مؤلف تاکنون

1 - الحجّ و الزیارة، عربی

2 - آداب حج و زیارة حرمین شریفین، فارسی

3 - میزان الحق یا حقیقت مظلوم، فارسی عربی

4 - آیات الفضائل یا فضائل علی علیه السلام در قرآن، عربی فارسی

5 - دولة المهدی علیه السلام یا حکومت امام زمان عجل اللّه فرجه الشریف، فارسی عربی

6 - اسوة النساء، بانوی نمونه عالم، فارسی عربی

7 - امام الشهدا و سالار شهیدان، فارسی عربی (در دست چاپ)

8- انتظار مهدی علیه السلام و نشانه های ظهور، فارسی عربی

9 - شهید خراسان و پناه شیعیان، فارسی عربی کتاب حاضر

10- عاشقان کربلا، زیارات عتبات عالیات عراق

11- البشارات، نویدها و بشارت ها، فارسی عربی

12- آداب زندگی و همسرداری در اسلام فارسی عربی

ص :480

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109