پيشين آرايش مكنيد .

از م_جموع آيه هايى كه ذكر شد و نيز آيه هاى همانند ، معلوم مى شود ، جاهليتى كه در قرآن ذكر شده ناظر بر شيوه رفتار و نوع پندار عرب است نه بر حد دانش آنان ؛ با اين توضيح كه در دوره ج_اه_لي_ت ، دش_م_ن_ى ، ج_ن_گ و خ_ون_ري_زى ، زن_ده ب_ه گ_ور ك_ردن دختران ، شرابخوارى و رب_اخ_وارى در م_ي_ان م_ردم راي_ج ب_ود ، و پ_ي_داس_ت ك_ه ارت_ك_اب اي_ن م_ف_اس_د ب_ي_ش_ت_ر م_ع_لول ض_ع_ف اخ_لاق_ى اس_ت ن_ه ب_ى دان_ش_ى ، چ_نان كه امروز نيز برخى از آنها حتى در جوامع پ_ي_ش_رف_ت_ه و م_ت_رق_ى ب_ا وجود آگاهى مردم از تمام مفاسد آن به چشم مى خورد . به مردم چنين جوامعى نمى شود گفت : دانش ندارند ، با اينكه دانش دارند : بى خردند .

واژه جاهليت در قرآن كريم نيز در سوره هاى مدنى به كار رفته است . (7)

واي_ن ن_ش_ان م_ى ده_د ك_ه اس_ت_ع_م_ال اي_ن واژه در م_ي_ان م_س_لم_ان_ان پ_س از ه_ج_رت م_ع_م_ول شده است . (8) همچنين موّرخان براى جاهليت نيز چند دوره در نظر گرفته اند : دوره ن_زدي_ك ب_ه اس_لام ك_ه مدّت دويست سال بود و دوره پيش از آن كه جاهليت قديم نام گذارى شده است . (9)

سقوط معنوى واعتقادى مردم در دوره جاهليت است .

هر كس به آن وادى وارد مى شد تا زمانى كه از آن خارج شود در امان بود ، اين احترام در اسلام نيز همچنان باقى ماند . (16)

قرآن كريم در اين باره مى فرمايد :

((و مَنْ دَخَلَهُ كانَ امِنا))(17)

هر كه در آن داخل شود ، ايمن است .

س_ن_ت دي_گرى كه از شريعت حضرت ابراهيم بر جاى مانده و در زمان جاهليّت نيز برقرار بود ، ح_رم_ت م_اه_ه_اى ح_رام ب_ود . ع_رب_ه_ا م_ع_ت_ق_د ب_ودن_د ك_ه در چ_ه_ار م_اه س_ال (رج_ب ، ذى ق_ع_ده ، ذى ح_ج_ّه ، م_ح_رم ) ج_ن_گ و خ_ون_ري_زى ح_رام اس_ت . دليل پايبندى به اين قانون هم آن بود كه در اين ماهها مى توانستند مراسم حج را به جا آورند ، ان_ج_منهاى ادبى شان را تشكيل دهند و با آرامش خاطر به دادو ستد بپردازند . اسلام نيز اين سنت را به رسميت شناخت ، چرا كه منافع عمومى در آن نهفته بود . (18)

خداوند مى فرمايد :

((اِنَّ ع_ِدَّةَ الشُّه_وُرِ عِنْدَاللّهِ اثْنى عَشَرَ شَهْرا فى كِتابِ اللّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمواتِ وَالاَْرْضَ مِنْها اَرْبَعَةٌ حُرُمٌ))(19)

همانا عدد ماهها نزد خداوند در كتاب خدا دوازده ماه است ، از آن روزى كه زمين و آسمانها را آفريد و چهار ماه حرام است .

ق_ب_ي_له موظف بودند تا همديگر را تحت هر شرايطى حتى ظالم بودن يارى كنند . در اين م_ي_ان ، ش_اي_د ب_ت_وان ق_ب_ي_له قريش را استثنا كرد ، زيرا در زمان ((قصى بن كلاب )) دارالندوة ت_اءس_ي_س ش_د ، ك_ه در ح_ك_م ي_ك م_ج_لس ش_وراى ك_وچك بود و امور مهم به صلاحديد و تصميم بزرگان قوم در دارالندوه انجام مى شد . (20)

تفاخر به حسب و نسب در ميان عرب بشدّت رواج داشت ، بطورى كه برخى از روزها گرد هم مى آم_دن_د و ب_ه ش_ك_ل غ_لو آم_ي_زى ب_ر ي_ك_دي_گ_ر ف_خ_ر ف_روش_ى م_ى ك_ردند . خداوند بزرگ با ن_زول آي_ه ش_ري_ف_ه ((اِنَّ اَك_ْرَم_َك_ُمْ عِنْدَاللّهِ اَتْقيكُم ))(21) همانا گرامى ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست . اين سنت نكوهيده را از ميان برداشت .

ش_رابخوارى در ميان مردم ، سخت رايج بود بگونه اى كه در اسلام بتدريج تحريم شد ، چون لغو يكباره آن امكان داشت با مخالفت سر سختانه مردم رو به رو شود .

آشكارى به سر مى بردند .

اس_اس گ_م_راه_ى ع_رب در اي_ن ب_ود ك_ه رف_تار آنان بر هيچ مبناى عقلى و شرعى استوار نبود . ع_لاي_م ت_وح_ي_د در م_ي_ان_ش_ان ناپديد بود و بى هيچ تفكرى پيرامون ارزش بتهاى ساخته دست خ_ودش_ان ، آن_ه_ا را س_ت_اي_ش مى كردند ، رفتارشان جاهلانه و بى منطق بود و آنچه را انجام مى دادند تنها به اين دليل بود كه گذشتگان انجام داده اند وگرنه خاستگاه منطقى و عقلى نداشت .

قرآن كريم منطق جاهلانه آنان را در پرستش بتان چنين بازگو كرده است :

((قالوُا اِنّا وَجَدْنا ابائَنا عَلى اُمَّةٍ وَ اِنّا عَلى اثارِهِمْ مُهْتَدوُن ))(23)

گفتند ما پدران خود را بر آيينى يافتيم و البته ما هم در پى آنها بر هدايت هستيم .

اي_ن م_ن_ط_ق در م_ي_ان م_لت_ه_اى گ_ذش_ت_ه ن_ي_ز س_اب_ق_ه داش_ت ك_ه ك_اف_ران در مقابل دعوت پيامبران ، پيروى از پدرانشان را مطرح مى كردند . قرآن كريم مى فرمايد :

((وَ كَذلِكَ ما اَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ فى قَرْيَةٍ مِنْ نَذيرٍ اِلاّ قالَ مُتْرَفُوها اِنّا وَجَدْنا ابائَنا عَلى اُمَّةٍ وَ اِنّا عَلى اثارِهِمْ مُقْتَدوُنَ))(24)

وه_م_چ_ن_ي_ن م_ا هيچ رسولى پيش ازتو در شهرى نفرستاديم جزآنكه خوشگذرانهاى آن ديار ، به رسولان گفتند كه ما پدران خود را بر آيينى يافتيم و البته از آنهاپيروى خواهيم كرد .

پ_ي_ام_ب_ران اس_ت_دلال م_ى ك_ردن_د ك_ه آنچه ما مى گوييم به هدايت شما نزديكتر و در بردارنده س_ع_ادت ش_م_اس_ت . ج_اه_لان پ_اسخ مى دادند كه ما حاضر به گوش دادن به حرف شما نيستيم . (25)

اي_ن نهايت درجه بى منطقى و جهالت است بدين جهت قرآن كريم هميشه از مخالفان خود خواستار ت_ف_كر و تعقل است . اسلام پيروى

از گفتار نيكوتر را در جامعه اسلامى رواج داده ، آن را نشانه خردمندى انسانها مى داند .

((وَالَّذيِنَ ااجْتَنَبوُا الطّاغوُتَ اَنْ يَعْبُدُوها وَ اَنابوُا اِلَى اللّهِ لَهُمُ الْبُشْرى فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذينَ ي_َس_ْت_َم_ِع_وُنَ الْق_َولَ ف_َي_َتَّب_ِع_وُنَ اَح_ْس_َن_َهُ اُولئِكَ الَّذي_نَ ه_َدي_ه_ُمُ اللّه وَ اوُلئِك_َه_ُم_ْ اوُلوُالاَلْبابِ))(26)

م_ژده باد كسانى را كه از اطاعت طاغوت سر پيچيدند و به سوى خدا باز گشتند ، پس بندگان م_را ب_ش_ارت دِه ك_ه س_خ_ن را م_ى ش_ن_ون_د و بهترين آن را براى پيروى بر مى گزينند . اينان مشمول هدايت خدايند و همانها صاحبان خردند .

آرى ، اس_لام ب_ا برچيدن اساس بت پرستى از عربستان به دوره جاهليت پايان داد و با ترغيب م_س_لم_ان_ان به تفكر و پيروى از عقل به جاى تقليد كوركورانه ، انوار معرفت و آگاهى را بر ع_ق_ل و دل م_ردم ت_اب_ان_ي_د . ع_رب_ه_ا در سايه اسلام نه تنها از جاهليت در آمدند ، بلكه خود منادى توحيد ، دانش و اخلاق نيكو در سراسر جهان آن روز شدند و هر كجا قدم نهادند برادرى و مساوات را با خود به ارمغان بردند .

حالى كه عربهاى شمالى تا زمان ظهور اسلام هيچ گونه جنبشى از خودشان ندادند ، و نظام حكومتى آنان دستخوش دگرگونى نشد . (28)

تنوع جغرافيايى به اضافه همجوارى با دولتهاى قدرتمند آن روزگار يعنى امپراتوريهاى ايران و روم ، باعث تفاوت درحكومتهاى شمال و جنوب شبه جزيره شده بود .

عشيره ، براى خود طايفه و ق_ب_ي_له اى م_س_ت_قل بود و قبايل و طوايف ، تحت حاكميت متمركز و متشكلى گرد نيامده بودند . و هر قبيله توسط رئيس آن قبيله اداره مى شد و رئيس قبيله زير نظر و تحت حاكميت مقام بالاترى نبود و قبايل به صورت هسته هاى جمعيّتى كوچك ، جدا از يكديگر زندگى مى كردند .

دچار گشت و سپاهيانش م_ورد ه_ج_وم اب_اب_ي_ل واق_ع ش_دن_د؛ ك_ه ق_رآن ك_ري_م داس_ت_ان_ش را در س_وره فيل اين گونه بيان فرموده است :

((اَلَمْ ت_َرَك_َي_ْفَ ف_َعَلَ رَبُّكَ بِاَصْحابِ الْفيِلِ ، اَلَمْ يَجْعَلْ كَيْدَهُمْ فى تَضْليلٍ وَ اَرْسَلَ عَلَيْهِمْ طَيْرا اَبابيلَ ، تَرْميهِمْ بِحِجارَةٍ مِنْ سِجّيلٍ . فَجَعَلَهُمْ كَعَصْفٍ مَاْكوُلٍ))(30)

آي_ا ن_دي_ده اى ك_ه پ_روردگ_ارت ب_ا اص_ح_اب ف_ي_ل چ_ه ك_رد ؟ آي_ا م_ك_رش_ان را ب_اط_ل ن_س_اخ_ت ؟ و ب_ر س_ر آن_ه_ا پ_رن_دگ_ان اب_اب_ي_ل را ف_رس_ت_اد ت_ا آن_ه_ا را ب_ا سجيل سنگباران كردند و آنان را چون كاه نيمه جويده شده ساخت .

پ_س از م_رگ اب_ره_ه ، پ_س_ران_ش ق_درت را ب_ه دس_ت گرفتند و بر مردم يمن ستم فراوان روا داش_ت_ن_د ، ت_ا آن_كه فردى به نام سيف بن ذى يَزَنْ ابتدا نزد قيصر روم رفت و براى مقابله با حبشيان از او يارى طلبيد ، امّا جواب رد شنيد . آن گاه به نزد پادشاه ايران (خسرو انوشيروان ) رفت و كمك خواست ، خسرو به دليل اينكه سرزمين يمن براى ايران فايده اقتصادى نداشت و به لش_ك_رك_ش_ى ن_م_ى ارزي_د ، اب_تدا به سيف پاسخ منفى داد . ليكن زمانى كه خبر طلا و جواهرهاى ف_راوان ي_من را از وى شنيد ، به توصيه يكى از مشاورانش حاضر شد تعدادى از زندانيان خود را به كمك سيف بفرستد ، با اين توجيه كه اگر آنان كشته شدند از شرشان خلاص مى شويم و اگر هم زنده بمانند به پيروزى بزرگى دست يافته ايم . (31)

اي_ران_ي_ان م_زب_ور ب_ا ك_م_ك ع_ربها ، حبشيان را شكست دادند و حكومتى دست نشانده خود روى كار آوردن_د ك_ه ت_ا ظ_ه_ور پ_يامبر خدا(ص )

همچنان برقرار بود؛ و نامه هايى نيز ميان حاكم يمن و رسول خدا(ص ) رد بدل شد . (32)

. (37)

ن_ظ_ام ق_ب_ي_له اى قوانينى ويژه خود داشت . فردى مى توانست رياست قبيله را به عهده گيرد كه شرايط زير را دارا باشد :

1 _ ش_رف خ_ان_وادگ_ى : رئي_س و ام_ي_ر م_ى ب_اي_س_ت از دودم_ان_ى ش_ري_ف ، ن_ج_ي_ب و اصيل باشد .

2 _ ش_ج_اع_ت : ري_اس_ت ق_ب_ي_له ب_ه ف_ردى ش_ج_اع س_پ_رده م_ى ش_د ك_ه ب_ت_وان_د در مقابل هجوم بيگانه از كيان قبيله دفاع كند .

3 _ س_الم_ن_دى : ح_داق_ل س_ن ب_راى اح_راز م_ق_ام ري_اس_ت ق_ب_ي_له چهل سال بود .

4 _ ك_رم و ب_خ_ش_ن_دگى : عربها روى اين شرط بخصوص تكيه مى كردند . خانه امير و رئيس بايد چون مهمانخانه اى به روى همه باز مى بود . بديهى است كه چنين امرى نياز به ثروتى كلان داشت .

5 _ ح_م_اي_ت از اع_ض_اى ق_ب_ي_له : ري_اس_ت ق_ب_ي_له ب_اي_د از ح_ق_وق ت_ك ت_ك اف_راد ق_ب_يله حمايت مى كرد . (38)

م_ك_ه در دوران ج_اه_لي_ت ب_ه واسطه كعبه از اهميت خاصى برخوردار بود و مركز دينى عرب به شمار مى رفت چنان كه مركز تجارت و دادوستد نيز بود . (39) از اين رو بر سر تسلّط و ري_اس_ت ب_ر اي_ن شهر ميان قبايل نزاع و در گيرى جريان داشت . آخرين خاندانى كه همزمان با بعثت رسول خدا(ص ) رياست مكه را به دست گرفت قبيله قريش بود . (40)

حجاز جزو قلمرو وى گ_ردي_د . (41) او ك_ه م_ردى شجاع ، كاردان و با تدبير بود ، طايفه قريش را كه تا آن روز در ك_وه_هاى اطراف مكه پراكنده بودند در بهترين نقاط شهر اسكان داد . در زمان رياست وى م_ن_اص_ب_ى پديد آمد كه تا آن روزگار بى سابقه بود ، و حتى پس از ظهوراسلام نيز اجرا مى شد . (42)

م_ج_م_وع ن_ه_اده_ا و م_ن_ص_ب_ه_اي_ى ك_ه در م_ك_ه وج_ود داش_ت و ق_ص_ى آن_ه_ا را تكميل و قوانين آن را معين و تثبيت كرد ، به قرار زير بود :

1 _ ن_گ_ه_ب_ان_ى ام_وال _ ص_اح_ب اي_ن م_نصب بايد دارايى كعبه را حفظ و نيز نذرهاى عربها براى بتهاى نصب شده در كعبه را جمع آورى كند . (43)

2 _ پرچمدارى _ قريش پرچمى به نام ((عقاب )) داشت كه به هنگام جنگ به دست يكى از سران سپاه مى دادند . (44)

3 _ پ_رده دارى ك_ع_ب_ه _ م_ه_ماندارى و سقايت حاجيان _ اين سه مقام در نظر قريش از ديگر منصبها اه_م_ي_ت ب_ي_ش_ت_رى داشت . پرده دارى كعبه به منزله رياست روحانى مكّه قلمداد مى شد . مهماندارى ب_دي_ن م_ن_وال ب_ود ك_ه قريش قبل از مراسم حج از دارايى كعبه و محلهاى ديگر مبلغى به منظور اط_ع_ام ح_جّاج و فقيران به متصديان رفاده ((مهماندارى )) مى پرداختند تا از مهمانان پذيرايى كنند سقايت يا عهده دارى تامين آب براى حاجيان در آن محيط گرم و كم آب نيز اهميت ويژه اى داشت . (45)

اي_ن س_ه م_ق_ام پ_ي_ش از ظ_ه_ور اس_لام در دس_ت اف_رادى از ب_ن_ى ه_اش_م م_ان_ن_د ع_ب_دالم_ط_لب ، جدّ رسول خدا(ص ) و

پس از وى به دست ابوطالب عموى آن حضرت بود . (46)

4 _ دارالن_دوه ي_ا م_ج_لس ش_ورا _ قصى بن كلاب در كنار كعبه ، خانه اى بنا كرد كه در مواقع ح_س_ّاس س_ران ق_ري_ش در آن گ_رد آم_ده ، ب_ه م_ذاك_ره و م_ش_ورت م_ى پ_رداخ_ت_ن_د . مراسم امضاى زن_اش_وي_ي_ه_ا ، گ_رف_ت_ن ت_ص_م_ي_م درب_اره ص_لح و ج_نگ و ديگر امور مهم در آن مجلس انجام مى شد . (47)

پ_س از ظ_ه_ور اس_لام ت_ع_دادى از اي_ن منصبها خود به خود از ميان رفت ، چرا كه حكومت بر مكّه از شكل قبيله اى درآمد و تحت نظارت حكومت مركزى مدينه قرار گرفت و كارهاى مربوط به حاجيان نيز زير نظر حاكم مكه انجام مى شد .

رسيده بودند كه آن هم با آمدن پيامبر خدا به مدينه منتفى شد . (50)

چ_ن_ان_ك_ه دي_دي_م در ش_م_ال شبه جزيره عربستان نه سابقه حكومت فراگيرى وجود داشت و نه زمينه آن ؛ سرزمينى بود وسيع با قبايلى پراكنده ، بى هيچ مقدمه لازم براى يك تمدن نيرومند و جهان مشمول .

براستى اسلام براى آن قوم مايه وحدتى متعالى را پديد آورد و آن ايمان به خدا و روز جزا و رس_الت رس_ول خ_دا ب_ود و تعصبهاى قبيله اى و خونى را از ميان برداشت و تعصّبات قومى و ق_ب_ي_له اى را ب_راف_كند و ميان مسلمانان از همه قبائل و نژادها و رنگها برادرى و برابرى پديد آورد؛ از اين رو حكومت واحد اسلامى بر همه مسلمانان اعم از عرب و عجم و به صورت فراگير و گسترده پديدار شد .

اس_لام تمام دستاويزهاى عرب را پاره كرد و فرمان داد تا جملگى به ريسمان الهى چنگ زنند؛ عوامل تفرقه افكن را دور ريخت و ايمانى وحدت آفرين جايگزين آن ساخت و امر فرمود :

((وَاْعتَصِموُا بِحَبْلِ اللّهِ جَميعا وَ لا تَفَرَّقوُا))(51)

همگى به ريسمان خدا چنگ بزنيد و پراكنده نشويد .

اس_لام ح_اكميت را از آن خداوند دانسته ، مؤ منان را موظف ساخت كه تنها از خدا و پيامبر خدا(ص ) و حاكمان الهى اطاعت كنند .

قرآن كريم مى فرمايد :

((يا اَيُّهَاالَّذِينَ آمَنوُا اَطيعوُاللّه وَ اَطيِعوُاالرَّسوُلَ وَ اوُلِى الاَْمْرِمِنْكُمْ))(52)

اى مؤ منان از خدا و پيامبر و ولى امر خود اطاعت كنيد .

ج_ام_ع_ه اس_لامى در پرتو تعاليم آسمانى از استقلال و اعتماد به نفس برخوردار شد و مؤ منان ف_رم_ان ي_اف_ت_ن_د ت_ا ح_ك_وم_ت هيچ ستمگر يا غير مسلمانى را

نپذيرند و نيز به نفع هيچ ظالم و خائنى با كسى دشمنى نورزند .

قرآن كريم مى فرمايد :

((وَ لَنْ يَجْعَلَ اللّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤ مِنِينَ سَبيِلا))(53)

و خداوند هرگز براى كافران به زيان مسلمانان راهى نگشوده است .

همچنين مى فرمايد :

((وَ لاتَرْكَنُوا اِلَى الَّذيِنَ ظَلَموُا))(54)

به ستمكاران ميل نكنيد .

و نيز مى فرمايد :

((وَ لاتَكُنْ لِلْخائِنيِنَ خَصيِما))(55)

و به نفع خيانتكاران با كسى به دشمنى بر نخيز .

توحيد) از آيين حنيف ابراهيم پيروى كن كه او به خداى يكتا شرك نياورد .

دي_ن ح_نيف براى مدّتى طولانى در شمال عربستان رواج داشت . با وجود پيدايش بت پرستى در آن س_رزم_ي_ن ، م_ع_تقدان به اين دين حتى در روزگار ظهور اسلام نيز كم و بيش يافت مى شدند . اينان به خداى يكتا و روز رستاخيز معتقد بودند و مردم را از كارهاى زشت باز مى داشتند و حتى بعضى از آنان بعثت پيامبر(ص ) را بشارت دادند . (59)

بود . وى از م_ك_ّه ب_ه ش_ام س_ف_ر ك_رد و در آن_ج_ا ديد مردم بتها را مى پرستند . پرسيد : اينها چيست كه مى پ_رس_ت_ي_د ؟ گ_ف_ت_ند : بت است كه از آنها باران طلب مى كنيم و بر ما مى بارد ، از آنان يارى مى طلبيم و ما را يارى مى كنند .

پ_س از آن_ان ت_ق_اض_ا ك_رد ك_ه ب_ه او ن_ي_ز ب_ت_ى ب_ده_ند تا به سرزمين عرب بياورد و آن را ب_پ_رس_تند . آنان بت هبل را به او دادند . وى نيز آن را به مكّه آورده ، نصب كرد و به مردم دستور داد تا آن را بپرستند و بزرگ بشمارند . (61)

از پ_ي_ام_ب_ر(ص ) ن_يز روايتى نقل شده كه رواج بت پرستى توسط عمرو بن لُحَّى راتاييد مى ك_ن_د . (62) با اين وجود ، برخى معتقدند كه عمرو اولين كسى است كه بت را در كعبه نصب كرد وگرنه رواج بت پرستى توسط وى بدون سابقه قبلى در ميان مردم امرى دور از ذهن است . (63)

اعتقاد عربها به بتها برغم شيوع آن چندان هم راسخ نبود . تعظيم و قربانى كردن براى بتها از روى ع_ادت بود نه از روى خلوص نيت . بر اين اساس ، عرب بر بت خشم مى گرفت و آن را س_ن_گ_س_ار مى كرد و به باد فحش مى گرفت و در هنگام سختى ، بتى را كه از آرد و خرما بود مى شكست و مى خورد . (64)

در آن جاى داده بودند . (65)

ن_ام ب_رخ_ى از ب_ت_ه_اى م_ع_روف ع_رب در ق_رآن آم_ده اس_ت م_ث_ل : ((لات ، ع_زى ، م_ن_ات ، ي_غ_وث ، ي_ع_وق ، ودّ ، ن_س_ر ، س_واع ، بعل . ))

((اَفَرَاَيْتُمُ اللاّتَ وَ الْعُزّى وَ مَنوةَ الثّالِثَةَ الاُْخْرى ))(66)

آيا دو بت لات و عزى را ديديد(كه بى اثراست ) ، و منات سومين بت ديگر .

قرآن كريم مى فرمايد :

((وَ قالوُا لاتَذَرُنَّ الِهَتَكُمْ وَ لا تَذَرُنَّ وَ دًّا وَلا سُواعا وَ لا يَغوُثَ وَ يَعوُقَ وَ نَسْرا))(67)

و گفتند خدايان خود را رهانكنيد و بخصوص دست از پرستش (اين پنج بت ) ودّ ، سواع ، يغوث ، يعوق ، و نسر برداريد .

همچنين در سوره صافات آمده است :

(( اءَتَدْعوُنَ بَعْلاً وَ تَذَرُونَ اَحْسَنَ الْخالِقيِنَ ))(68)

آيا ( بت ) بعل را مى خوانيد و بهترين آفريننده را وا مى گذاريد ؟ !

س_ه ب_ت ((لات )) ، ((منات )) و ((عزى )) را ((بنات الله )) يعنى دختران خدا مى ناميدند و بر اين ب_اور ب_ودن_د كه نزد خدا از آنها شفاعت مى كنند و گاهى اسامى خود را با نام بندگى آنها مى ناميدند مثل عبدالعزى ، عبد ودّ و . . . . (69)

ق_رآن ك_ري_م ن_ظ_ر ع_رب در م_ورد پ_رس_ت_ش بتان چنين بيان مى كند كه آنان بتها را شفيع نزد خداوند و وسيله نزديك شدن به او مى دانستند .

قرآن كريم در اين باره فرموده است :

(( اَلا لِلّهِ الدّي_نُ الْخ_الِصُ وَالَّذي_نَ اتَّخ_َذُوا م_ِنْ دُون_ِهِ اَوْلِي_اءَ ما نَعْبُدُهُمْ اِلاّ لِيُقُرِّبوُنا اِلَى اللّهِ زُلْفى ))(70)

آگاه باشيد كه دين خالص براى خداست و آنان كه غير خدا را ولى

خود گرفتند (گفتند) ما آنها را نمى پرستيم مگر اينكه ما را به درگاه خدا نزديك گردانند .

نوعى اعتقاد به جبر نيز در عقايد مشركان دوره جاهليت ديده مى شود؛ آنجا كه مى گفتند : اين اراده خداوند است كه ما بت مى پرستيم و اگر او نمى خواست ما چيزى را با او شريك نمى گرفتيم .

(( وَ ق_الَ الَّذي_نَ اَش_ْرَك_وُا لَوْ ش_اءَ اللّهُ م_ا ع_َب_َدْنا مِنْ دُونِهِ مِنْ شَىْءٍ نَحْنُ وَ لا اباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْدُونِهِ مِنْ شَىْءٍ))(71)

و ك_سانى كه شرك ورزيدند گفتند : اگر خدا مى خواست ما هيچ چيز را غير او نپرستيده بوديم ، نه ما و نه پدران ما ، و هيچ چيز را بدون فرمان او حرام نمى كرديم .

ع_رب روزگ_ار ج_اهليت به قيامت و زنده شدن پس از مرگ اعتقادى نداشت ، پرستش بتها نيز به خ_اط_ر زن_دگ_ان_ى دن_ي_وى ب_ود . ق_رآن ك_ري_م داس_ت_ان م_ردى را ك_ه استخوان پوسيده اى نزد پيامبر(ص ) آورد و گفت : آيا خداوند اين را دوباره زنده مى كند ؟ چنين آورده است :

(( وَ ضَرَبَ لَنا مَثَلاً وَ نَسِىَ خَلْقَهُ قالَ مَنْ يُحْيِى الْعِظامَ وَ هِىَ رَميمٌ ))(72)

و براى ما مثل آورده ، گفت : استخوانهايى را كه پوسيده و خاك شده ، چه كسى زنده مى كند ؟ محو ب_ت پ_رس_ت_ى از جزيرة العرب و استقرار توحيد در آن سرزمين را بايد از كارهاى شگفت انگيز اس_لام دان_س_ت . م_ردم_ى كه بت ، در خانه و صحرا و در سفر و حضر ، انيس و مونس آنها بود و در ت_م_ام ام_ور زن_دگى شان مؤ ثر شمرده مى

شد ، بافته هاى فكر و ساخته هاى دست خود را به دور افكنده ، به مناديان توحيد خالص بدل شدند . اين را بحق بايد يك معجزه دانست ؛ معجزه اى كه آثارش تا به امروز باقى است و همچنان نيز باقى خواهد ماند . قرآن كريم عاليترين مفاهيم توحيد را به آنان القا كرد ، و راسخترين اعتقاد به رستخيز را در آنان پديد آورد .

مريض شد و از غصه مرد . (77)

ب_ه خ_ط_ر اف_ت_اد و م_وض_ع آن_ان در م_ق_اب_ل اس_لام ب_ا ه_م ت_ف_اوت ب_سيار داشت . يهوديان موضعى سرسختانه داشتند ، در حالى كه م_س_ي_ح_ي_ان واق_ع ب_ي_ن_ان_ه ب_رخ_ورد م_ى ك_ردن_د . ق_رآن كريم تفاوت موضع يهود و نصارا در مقابل مؤ منان چنين يادآور شده است :

((لَت_َج_ِدَنَّ اَش_َدَّ الن_ّاسِ ع_َداوَةً لِلَّذي_نَ امَنوُاالْيَهوُدَ وَالَّذينَ اَشْرَكوُا وَ لَتَجِدَنَّ اَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذينَ ام_َن_وُا الَّذي_نَ ق_الوُا اِن_ّا ن_َص_اَّرى ذلِكَ ب_ِاَنَّ م_ِن_ْه_ُمْ ق_ِس_ّي_س_ي_نَ وَ رُه_ْب_ان_ا وَ اَنَّه_ُم_ْ لايَسْتَكْبِروُنَ . ))(81)

بى شك ، مى بينى كه سخت ترين مردم نسبت به كسانى كه ايمان آوردند ، يهوديانند و كسانى ك_ه ش_رك ورزي_دند ، و مى بينى كه نزديكترين دوستى با كسانى را كه ايمان آوردند افرادى دارن_د ك_ه گفتند : ما نصارى هستيم . آن بدين سبب است كه از آنان كشيشان و رهبانان هستند و آنان استكبار نمى ورزند .

ع_ده اى ن_ي_ز در عربستان ، مذهب صابئى داشتند كه گويا ستاره پرست بودند . نام اين دين نيز در قرآن كريم سوره مائده ، آيه 169 در رديف يهود و مسيحيت آمده است . (82)

جنوب ، از آبادانى بهره مند و اسباب تمدن در آن فراهم است ، در حالى كه بخشهاى وس_ي_ع_ى از ص_ح_راه_اى م_رك_زى ك_م آب و ب_ى ح_اص_ل اس_ت و زم_ي_ن_ه اي_ج_اد ت_مدن در آن وجود ندارد . (84)

پ_ي_داي_ش وض_ع_ي_ت ج_غ_راف_ي_اي_ى ام_روزى ع_ربستان همزمان با ظهور اسلام و با پراكنده شدن س_ن_گ_ه_اى س_ي_اه آت_شفشانى بوده . وسعت اين سنگها بيشتر در حجاز و اطراف شهر مدينه است . آتشفشانهايى نيز پس از اسلام صورت گرفته كه سبب پيدايش مناطق جديدى از سنگهاى سياه ش_ده اس_ت . پ_راك_نده شده اين سنگها در سطح زمين و نيز ريگستانهاى وسيع سبب كمى شهرهاى آباد شبه جزيره عربستان به نسبت وسعت سرزمين آن مى باشد . (85)

به اين ترتيب ، شبه جزيره عربستان در زمان جاهليت را بايد در دو ناحيه مورد بررسى قرار داد : ي_م_ن ، و ح_ج_از ك_ه م_ه_د اس_لام م_ى ب_اش_د . ي_م_ن ش_ام_ل ق_س_م_ت ج_ن_وب_ى اس_ت و ح_ج_از شامل بخشهاى شمالى و مركزى شبه جزيره مى باشد .

اث_ر سيل خبر داده است ، آنجا كه مى فرمايد :

((لَق_َدْ ك_انَ لِسَبَاءٍ فى مَسْكَنَهِمْ ايَةٌ جَنَّتانِ عَنْ يَمينٍ وَ شِمالٍ كُلوُا مِنْ رِزْقِ رَبِّكُمْ وَاشْكُرُوا لَهُ ب_َلْدَةٌ ط_َيِّب_َةٌ وَ رَبُّ غ_َف_وُرٌ ف_َاَع_ْرَض_ُوا ف_َاَرْسَلْنا عَلَيْهِمْ سَيْلَ الْعَرِمِ وَ بَدَّلْناهُمْ بِجَنَّتْيهِمْ جَنَّتَيْنِ ذَواتَىْ اُكُلٍ خَمْطٍ وَ اَثْلٍ وَ شَىْءٍ مِنْ سِدْرٍ قَليلٍ))(87)

ب_ي_قين براى قوم سبا در اقامتگاهشان آيتى بود . دو بوستان از راست و چپ ، (ما به آنها گفتيم ) ك_ه از روزى پ_روردگ_ارت_ان ب_خ_وري_د و س_پ_اس_گ_زار او ب_اش_ي_د ش_ه_رى پ_اك و مطلوب و پ_روردگ_ارى آم_رزن_ده داري_د . پ_س روى از ف_رم_ان ب_رتافتند ، در نتيجه سيلى ويرانگر بر س_رش_ان ف_رو ف_رستاديم و دو بوستان آنان را بدل كرديم به دو بوستان با ميوه هاى تلخ خاردار و گز و چيز اندكى از سدر .

ب_ن_اى اي_ن س_د ع_ظ_ي_م ، س_رزم_ي_ن يمن را كه تا آن زمان از سيلابها استفاده مى كرد احيا كرد ، و ب_اغ_ه_اى س_ر س_ب_ز و خ_رم_ى در اط_راف آن پ_دي_د آورد ، خ_راب_ى س_د ك_ه دلي_ل آن ب_ه روش_ن_ى م_ع_لوم ن_ي_س_ت ، ب_اع_ث وي_ران_ى س_رزم_ي_ن ي_م_ن و پ_راك_ن_دگ_ى م_ردم آن شد . (88)

ك_ش_اورزى در س_رزم_ي_ن ي_م_ن رواج ك_ام_ل داش_ت_ه و چ_ي_زه_اي_ى م_ث_ل زردآلو ، ه_لو ، ان_ج_ي_ر ، بادام ، انگور ، گندم ، ذرت ، جو ، ارزن و ديگر اقلام كشاورزى در آن ب_خ_وبى به عمل مى آمد . ارزش تهيه اين محصولات زمانى آشكار مى شود كه بدانيم مردم آن را با دشوارى به وسيله آب چاه و آب سدّ آبيارى مى كردند . (89)

ج_اي_گ_اه ي_م_ن در ك_ن_ار اق_ي_ان_وس ه_ند ، به اين سرزمين اهميت تجارى ويژه

اى بخشيده بود . يمن واس_طه تجارى بين هندوستان با كشورهاى مصر ، آشور و فنيقيه محسوب مى شد . از اين رو ميان ي_م_نيها و هنديان روابط دوستى و تجارى محكمى برقرار بود ، چرا كه آنان محصولات هند را از راه دري_ا و خ_ش_ك_ى حمل كرده ، در بازارهاى جهانى آن روز به فروش مى رساندند . تجارت از راه دري_ا ن_ي_از ب_ه ك_ش_ت_ي_ه_اى م_ن_اس_ب داش_ت . ك_ار ك_ش_ت_ى س_ازى ن_ي_ز در س_واح_ل و ب_ن_درگاههاى يمن انجام مى شد . مردم يمن علاوه بر آنكه واسطه تجارى بودند ، خود ن_يز توليدكننده محصولات كشاورزى صادراتى به شمار آمده برخى از سنگهاى معدنى قيمتى را نيز استخراج و صادر مى كردند . (90) عقيق يمن امروز هم در ميان ايرانيان ارزشمند است كه خود دلالت بر صدور آن به كشور ما از ديرباز مى كند .

پس از شكسته شدن سدّ مارب به منظور يافتن نقاط مناسب جديد براى سكونت به آنجا روى آوردند . گزارشهاى ديگر مى گويد : دولتهاى يمن مثل ((مَعين )) و ((سبا)) در امتداد شاهراه يمن به فلسطين كوچ نشينهايى داشته اند؛ ب_ه اي_ن ت_رتيب ، مى توان گفت ؛ شمال غربى شبه جزيره عربستان زمانى در تصرف دولت معين بوده است .

س_رزم_ي_ن غ_س_ّان ن_ي_ز ب_ه حيره شباهت داشت و دولتش تحت الحمايه بود . روميان بر آنجا سلطه داشتند و در جنگهاى خود با ايرانيان از آنها استفاده مى كردند .

از نوع زندگى مردم حيره و غسّان كه بيشتر كارشان نظاميگرى بود ، مى توان دريافت كه مردم اين سرزمينها به دليل اشتغال دائم به جنگ و در گيرى ، فرصت پرداختن به امور مربوط به ت_م_دن را ب_ه ان_دازه ي_م_ن_ي_ه_ا ن_ي_اف_ت_ن_د ، ه_ر چ_ن_د ام_ك_ان_ش ب_راى آن_ان ف_راه_م ب_ود . در ه_ر ح_ال اي_ن_ان اج_ت_م_اع_ات ب_ه ن_س_ب_ت پ_ي_ش_رف_ت_ه اى داش_ت_ن_د و ب_ه م_رح_له تشكيل دولت و كشور رسيده بودند . (92)

مخصوص به خود داشت . بدوى نمى توانست در يك نقطه ساكن شود ، بلكه مجبور بود در طلب م_ع_اش از ن_ق_ط_ه اى ب_ه ن_ق_طه ديگر كوچ كند . او بايد شجاع و نيرومند باشد تا در صحرا و بيابان زندگى كند و در مقابل درندگان و دشمنان از خود دفاع كند . (94)

ب_ا اي_ن وج_ود ، ص_ح_را محيط بسيار مناسبى براى پرورش دو حيوان يكى مقاوم و ديگرى تندرو ي_ع_نى شتر و اسب بود . اين دو حيوان هم براى زندگى بدوى مناسبند و هم در امر جنگ و تجارت ك_ار ب_رد ب_س_ي_ار وسيعى دارند . از اين رو تربيت اين دو حيوان و بويژه حفظ اصالت اسبها از اهميت ويژه اى برخوردار بود و نظام ويژه اى داشت . (95)

ع_لاوه ب_ر م_ك_ه ك_ه پ_اي_گ_اه دينى و تجارى آن روز جزيرة العرب محسوب مى شد ، آثار ديگر ت_م_دن يعنى مراكز ادبى كه شاعران در آنجا اشعارشان را به جامعه ادبى عرضه مى كردند ، در اين ناحيه از عربستان واقع بود . (96)

ن_ك_ت_ه ج_الب در زن_دگ_ى ب_دويها اين است كه هر چند آنان از تمدن بهره چندانى نداشتند و در ب_ي_اب_ان_ه_اى ب_ى آب و ع_لف از نقطه اى به نقطه ديگر كوچ مى كردند واوج سختى معيشت در زن_دگ_ى آن_ان م_شاهده مى شود ، ليكن به تمدن و آثار آن مانند شهر نشينى به ديده حقارت مى نگريستند . گوستاولوبون دراين باره مى نويسد :

(( ع_رب_ه_اى ب_دوى ب_ه دولتهاى متمدن و تشكيلات منظم شهريها به نظر حقارت مى نگرند و زن_دگ_ى ص_ح_را و ب_ي_اب_ان را ب_ه س_ازم_ان_ه_اى م_ن_ظم شهرى ترجيح مى دهند و

اين مهم هم از خ_ص_اي_ص م_وروثى آنها بوده . . . و چنان در اين عقيده و نظريه پر و پا قرص و محكم هستند كه ه_ي_چ منطقى در برابر آن مؤ ثر نيست ، از اين رو در سوريه تا كنون حاضر نشده اند زمينهايى را كه براى سكونت در شهر به آنها واگذار شده بپذيرند . اين عربهاى صحرانشين كه رويه زن_دگى خود مختارى و اعيان منشى آنها هر جهانگردى را شيفته خود ساخته از تمام نعمتهايى كه ت_م_دن ك_ن_ون_ى آورده ، خ_ود را ب_ى نياز دانسته و در بى نيازى باتمام امراى عالم مانند امراى قرون وسطى لاف همسرى مى زنند . ))(97)

كنونى را بايد پرورده خان گسترده علمى مسلمانان دانست .

ف_اميلى بود ، هر چند بنابر مصالح قبيله اى از روى اكراه با غ_ريبه نيز ازدواج مى كردند . ازدواج زن با قبيله بيگانه به اندازه اى دشوار بود كه در هنگام بدرقه عروس به خانه شوهر ، پدر يا برادرش به او مى گفت : برو؛ اميدواريم پسر نزايى . . . چ_را ك_ه براى ما دشمن مى زايى ، در حالى كه اگر با قبيله خودى ازدواج مى كرد به او مى گ_ف_ت_ند : زايمانت آسان باد ، اميدوارم پسر بزايى و دختر نزايى ، از تو جمعى كه مايه عزت و شوكت جاويد باشند ، به ظهور رسد . (101)

اسلام نظام مرد سالارى را تا حدود زيادى تعديل كرد ، البته قيمومت مرد بر زن را پذيرفته ، لي_ك_ن ن_ه ب_ه م_ع_ن_اى س_لب ح_ق_وق و آزادي_ه_اى زن ، بلكه در مديريت امور خانواده مرد تصميم گ_ي_رن_ده ن_ه_اي_ى اس_ت در ع_ي_ن ح_ال ب_اي_د ح_ق_وق زن در چ_ار چ_وب م_ورد ق_ب_ول ش_رع م_حفوظ بماند و در امور جامعه قيموميت مردان تنها در امورى است كه نياز به قدرت ج_س_م_ان_ى ب_ي_شتر باشد ، مثل جنگيدن روياروى با دشمن ، اما در موارد ديگر زنان و مردان با هم برابرند .

قرآن كريم درباره قيمومت مرد بر زن مى فرمايد :

((اَلرِّج_الُ ق_َوّام_وُنَ ع_َلَى النِّس_اءِ ب_ِم_ا ف_َضَّلَ اللّهُ ب_َع_ْض_َه_ُمْ ع_َلى بَعْضٍ وَ بِما اَنْفَقوُا مِنْ اَمْوالِهِمْ))(102)

م_ردان ب_ر زن_ان ق_ي_م_وم_ت و س_رپ_رس_ت_ى دارن_د و ب_ه خاطر اينكه خدا بعضى را بر بعضى برترى داده و به خاطر آنكه مردان مهريه و نفقه زنان را مى دهند .

در ديدگاه اسلام زن همانند مرد از حقوق فردى و اجتماعى بهره مند

است . او مى تواند كار كند و از نتايج كارش استفاده معقول و منطقى ببرد .

قرآن كريم در اين باره فرموده است :

(( لِلرِّجالِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبوُا وَ لِلنِّساءِ نَصيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ ))(103)

براى مردان از آنچه كسب كنند بهره اى است وبراى زنان ازآنچه كسب كنند بهره اى است .

برادرى اسلامى برقرار كرد و رواب_ط ق_ب_يله اى را صرفا بر اساس نسبت خويشاوندى پذيرفت ملاك برترى در اسلام تقوا است ، نه انتساب به قبيله ، هر چند نجيب و شريف باشد . دسته بندى مردم به صورت قبيله ها و ط_اي_فه هاى مختلف هر چند يك امر تكوينى و در مرحله اى از ضرورتهاى اجتماعى است ، امّا ارزش آفرين نيست و مايه برترى كسى نمى شود .

قرآن كريم در اين باره مى فرمايد :

((ي_ا اَيُّه_َا الن_ّاسُ اِن_ّا خ_َلَق_ْن_اكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ اُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعوُبا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفوُا اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَاللّهِ اَتْقيكُمْ))(106)

اى م_ردم ! م_ا ه_م_ه ش_م_ا را از م_ردى و زن_ى آف_ري_دي_م و ش_ما را ملتها و قبيله ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد . گرامى ترين شما نزد خداوند باتقواترين شما است .

يكدل و يكزبان بودند .

خويشاوندى بطور معمول از سوى پدر سنجيده مى شد و خويشاوندان پدرى گرد هم مى آمدند و خ_ان_واده و ق_ب_يله را تشكيل مى دادند . افرادى كه از اين طريق با هم پيوند برقرار كرده بودند نسبت به هم تعصب داشتند و دفاع از يكديگر را واجب مى شمردند . مثلى در اين باره مى گويد :

(( من و برادرم عليه پسر عموى مان هستيم و من و پسر عمويم عليه بيگانه . ))

با اين وجود ، خويشاوندان مادرى نيز نسبت به يكديگر تعصب مى ورزيدند . (107)

در جامعه پيدا شد ، بر ديگران لازم است با آن به مخالفت برخيزند ، هر چند آن ستمگر مسلمان باشد .

قرآن كريم در اين باره فرموده است :

((وَ اِنْ ط_ائِف_َت_انِ م_ِنَ الْم_ُؤ م_ِن_ي_نَ اقْتَتَلوُ فَاَصْلَحوُا بَيْنَهُما فَاِنْ بَغَتْ اِحْدهُمْا عَلَى الْاُخْرى فَقاتِلوُا الْلَتّى تَبْغى حَتّى تَفْى ءَ اِلى اَمْرِ اللّهِ))(109)

و اگر دو طايفه از اهل ايمان با هم جنگ كنند ، پس ميان آن دو صلح برقرار كنيد و اگر يكى از آن دو به ديگرى ستم كرد با او جنگ كنيد تا به فرمان خداباز آيد .

از ديگر عوامل پيوند ، ((استلحاق )) بود به اين ترتيب كه فردى كه مى توانست ديگرى را به خ_ود م_لح_ق س_ازد و او را ب_ه خ_ود م_ن_سوب كند . كسى كه به فرد يا قبيله اى مشهور مى شد ، مى ت_وان_س_ت ه_مانند خويشاوندان نزديك از آنان ارث ببرد و از او نيز ارث مى بردند . بسا كه به ه_م_ي_ن دليل از افراد خواسته مى شد تا به قبيله ملحق شوند ، چنان كه در يك مورد فردى از ملحق ش_دن ب_ه ق_ب_ي_له اى خ_وددارى ورزي_د و گ_ف_ت : م_ن م_ى دان_م غ_رض ش_م_ا اموال من است . (110)

خلع ، ضد استلحاق بود . گاهى اتفاق مى افتاد كه مردى از فرزند يا فرزند خوانده خود بدش م_ى آم_د و از او ب_ي_زارى مى جست و از خود دورش مى كرد بدين منظور به همراه تعدادى از افراد ق_ب_ي_له به بازار عكاظ مى رفت و بريدن خود را از آن فرزند اعلام مى داشت و عده اى را بر اين امر شاهد مى گرفت .

كسى كه به اين ترتيب از پدرش جدا مى گرديد ، از تمام قبيله رانده مى شد . (111)

ف_رزن_د خ_وان_دگ_ى ب_ه ص_ورت_ى ك_ه در روزگار جاهليت مرسوم بود ، در اسلام بكلى مردود شناخته شد و مقرر گرديد كه پسران با نام پدرانشان خوانده شوند و اگر پدرانشان شناخته نباشند برادر دينى تلقى شوند .

قرآن كريم درباره لغو فرزند خواندگى مى فرمايد :

((وَ ما جَعَلَ اَدْعِيائَكُمْ اَبْنائَكُمْ ذالِكُمْ قَوْلُكُمْ بِاَفْواهِكُمْ))(112)

و(خداوند) فرزند خواندگان شما را پسرانتان قرار نداد ، اين گفتار شما زبانى است .

همچنين پيرامون نسبت دادن فرزندان به پدران خودشان مى فرمايد :

((اُدْعوُهُمْ لِابائِهِمْ هُوَ اَقْسَطُ عِنْدَاللّهِ فَاِنْ لَمْ تَعْلَمُوا اباءَهُمْ فَاِخْوانُكُمْ فِى الدّينِ))(113)

آن_ان را ب_ه پ_دران_ش_ان ب_خ_وان_يد آن دادگرانه تر است نزد خداوند و اگر پدرانشان را نمى شناسيد پس برادران دينى شمايند .

رس_ول خ_دا(ص ) در راس_ت_اى ب_ران_دازى اي_ن رس_م ن_اپسند و غير اسلامى با دشوارى فراوان روبه رو بود . آن حضرت فرزند خوانده اى به نام زيد داشت . همسر زيد بااو ناسازگار بود زي_د ن_زد پ_ي_ام_ب_ر(ص ) آم_د و م_وض_وع ط_لاق دادن ه_م_س_رش را ب_ا آن ح_ضرت درميان گذاشت . رسول خدا(ص ) از وى خواست همسرش را نگهدارد؛ ولى وقتى با اصرار زيد مواجه شد على رغم م_ي_ل باطنى خود به او اجازه داد كه زنش را طلاق دهد . آن گاه براى پايان دادن به قوانين جاهلى پ_سر خواندگى به امر خداوند تصميم گرفت با همسر سابق زيد ازدواج كند ، امااز زخم زبان م_ردم درام_ان ن_ب_ود ، ت_ا از س_وى خ_داون_د آي_ه ن_ازل ش_د و ب_ه رس_ول خ_دا(ص ) ف_رم_ان داده ش_د ك_ه با همسر زيد

ازدواج كند بدين ترتيب ؛ اين رسم

جاهليت ، برده را آزاد نمى كردند مگر به دليلى بسيار مهم ، هر وقت هم برده اى م_ى خ_واس_ت از دس_ت ص_اح_ب_ش آزاد ش_ود ، ت_ن_ه_ا م_ى ت_وانست ازوى بخواهد كه او را به ديگرى بفروشد . (118)

آزاد ك_ردن ب_رده اس_ت . (121) رسول خدا (ص ) پنج چيز را باعث رفتن به بهشت دانسته اند كه يكى از آنها آزاد كردن برده است . (122)

م_وارد متعددى از احكام فقهى وجود دارد كه آزاد كردن بنده درآنها در نظر گرفته شده است . به ع_ن_وان م_ث_ال ، ((ك_فاره افطار ماه رمضان يكى از اين سه چيز است : آزاد كردن يك بنده ، يا دو ماه پى در پى روزه گرفتن ، يا شصت فقير را طعام دادن . ))(123)

اي_ن_ك_ه اس_لام آزادى ب_ردگ_ان را ب_ه صورت يك كار پسنديده شرعى قرار داده تا مؤ منان با انجام آن به خداوند تقرب بجويند ، عملى ترين راه آزاد ساختن بردگان است ، چنان كه بسيارى ازم_سلمانان با همين انگيزه بردگان را آزاد مى كردند . (124) اما اينكه چرا اسلام بصراحت برده دارى را لغو نكرده ، دليلش اين است كه اين كار غير عملى بود از چند جهت :

1_ اگر اسلام دستور لغو يك باره بردگى را مى داد ، بردگان زيادى درجامعه بودند كه چون ام_ك_ان زندگى مستقل براى آنها نبود ، به صورت يك قشر بيكار و سرگردان درجامعه ظاهر مى شدند .

2_ ي_ك_ى از راه_ه_اى گرفتن برده ، جنگ بود ، به اين ترتيب كه اسيران به عنوان غنايم جنگى م_يان جنگجويان تقسيم مى شدند . جنگ و اسير گرفتن يكى از امور اجتناب ناپذير جامعه بشرى اس_ت . و در روزگ_ار گ_ذش_ت_ه م_ن_اس_ب ت_ري_ن راه ن_گهدارى اسيران تقسيم آنان ميان جنگجويان ب_ود ، در ح_الى ك_ه ن_گ_ه_دارى آن_ان ب_ه ص_ورت_ه_اي_ى ك_ه ام_روز معمول است ، جامعه را دچار

مشكل مى ساخت .

لَهُ)) و كسى كه بخواهد جواب بدهد بگويد ((يَرْحَمُكَ اللّه )) و چون (شخصى كه عطسه زده ) بخواهد جواب او را بدهد بگويد : ((يَغْفِرُاللّهُ لَكَ وَلَنا)) .

از ديگرخرافه هاى دوره جاهليت ، اعتقاد به تاءثيراجرام فلكى در سرنوشت انسانها بود . اسلام ش_ن_اخ_ت اج_رام آس_مانى را تا آنجايى كه جنبه علمى دارد ، ستوده است ؛ اما تاءثير حركات اجرام آسمانى بر زندگى انسانى و نيز سعد و نحس بودن ايام را مردود دانسته است . (128)

(( ش_ب_ى رس_ول خ_دا(ص ) با جمعى از اصحاب درنقطه اى نشسته بودند . بناگاه ستاره دنباله دارى درخ_ش_ي_دن گ_رف_ت . پ_س از ط_ى ف_اص_له اى خ_ام_وش ش_د . حضرت روبه حاضران كرد و پ_رسيد : در گذشته (ايام جاهليت ) راجع به چنين حادثه اى چه عقيده اى داشتيد ؟ پاسخ دادند : آن را ن_ش_ان ت_ولّد م_ولودى عظيم و يامرگ شخصيتى عظيم مى دانستيم . حضرت فرمود : اين حادثه نه به مرگ كسى مرتبط است و نه به زندگانى كسى . ))(129)

اميرمؤ منان على عليه السلام نيز دراين باره استدلال محكمى دارد . هنگامى كه عازم جنگ با خوارج شدند فردى به آن حضرت عرض كرد : در اين هنگام كه حركت مى كنى مى ترسم به مراد خويش دست نيابى من اين مطلب را از نجوم دريافته ام حضرت در پاسخ او فرمود :

(( آيا تو گمان دارى كه انسان را به ساعتى هدايت مى كنى كه هرگاه درآن سفر كند بديها از او دفع شود ، و از ساعتى مى ترسانى كه هرگاه درآن سفر كند ضررى به او برسد ؟ پس

هر كس تو را تصديق كند قرآن را تكذيب كرده (كه فرموده است : (( قُلْ لا يَعْلَمُ مَنْ فِى السَّمواتِ وَالاَْرْضِ الْغ_َي_ْبَ اِلا اللّهُ))(130) بگو كسانى كه درآسمان و زمين هستند غيب را نمى دانند ، م_گ_ر خ_دا) ، و در رفع مكروه و نيل محبوب از يارى خدا بى نياز شده است ، و سزاى گفته تو آن اس_ت ك_ه ه_ر كه به فرمانت عمل كند ، بايد تو را سپاس گذارد نه پروردگارش را ، زيرا تو ب_ه گ_م_ان خ_ودت آن ش_خ_ص را ب_ه س_اع_تى راهنمايى كرده اى كه در آن به نفعى رسيده و از ضرر ايمن گشته است . بعد از آن رو به مردم كرده ، فرمود :

اى مردم ! حذر كنيد از آموختن ستاره شناسى ، مگر به اندازه اى كه در دريا و صحرا به آن هدايت شويد ، زيرا علم نجوم انسان را به كهانت مى كشاند . بدانيد منجم مانند كاهن و كاهن مانند ساحر و ساحر همچون كافر و كافر در آتش است . به نام خدا سفر كنيد . ))(131)

ام_ي_رم_ؤ م_نان (ع ) در اين خطبه حقيقت بسيار ارزشمندى را بيان كرده كه همانا رو آوردن به دانش س_ودم_ن_د و دورى ج_س_ت_ن از ع_لم آم_ي_خ_ت_ه ب_ا خ_راف_ه اس_ت . اين گونه سخنان حكمت آميز در كلام پ_ي_ش_واي_ان دي_ن ف_راوان اس_ت ، چ_ن_ان ك_ه در ع_م_ل ن_ي_ز ب_ا خ_راف_ه پ_رستى مبارزه كرده اند . رس_ول خ_دا(ص ) ارتباط ميان وفات فرزندش ابراهيم و گرفتن خورشيد را نفى كرد و مردم را از چنين اعتقادى بر حذر داشت . (132)

ج_اه_لي_ت ب_س_ي_ار م_ح_دود ب_ود و به موضوعات زندگى صحرانشينى خ_لاص_ه م_ى ش_د . ت_اري_خ از ك_ت_اب و ك_ت_اب_خ_انه و مركز آموزشى در روزگار جاهليت جز چند م_ح_ل ك_ه در ب_ع_ض_ى از اي_ام س_ال م_رك_ز اج_ت_م_اع ش_اع_ران قبايل و ارائه اشعار آنان بود ، چيزى گزارش نكرده است . (133) حافظه مهمترين و مورد اع_ت_مادترين گنجينه علوم آنها بود . علوم رايج آن دوره عبارت بود از : نجوم ، طب ، پيشگويى ، قيافه شناسى و اثرشناسى .

ن_ج_وم ب_ه وسيله كلدانيهاى مهاجر دربين اعراب رسوخ كرد و عربها كلدانيها را ((صائبه )) مى ن_ام_ي_دن_د . ك_ه در س_رزمينهاى عرب فراوان بودند . بسيارى از اصطلاحات نجومى رايج درميان ع_رب ري_ش_ه ك_لدان_ى دارن_د ، م_ث_ل م_ري_ّخ (ع_رب_ى ) ك_ه م_ع_ادل م_رداخ ك_لدان_ى اس_ت چ_ه از ن_ظر لفظ و چه از نظر معنا . عربها با بسيارى از ثوابت و س_يارات و صورتهاى فلكى آشنايى داشتند . بيشترين كاربرد اين علم در سفرها و شناخت راهها در ص_ح_راه_اى ب_ى ع_لام_ت و ن_ش_ان ع_رب_س_ت_ان بود . آنها كه در زمين علامتى براى يافتن راهها ن_داشتند ، به آسمان نگريسته از ستارگان كمك مى گرفتند . وقتى مى خواستند جايى را نشان ب_ده_ن_د س_ت_ارگ_ان در ش_ب و حركت سايه در روز ، دو نشانه اساسى بود كه مسافران را بدان وسيله راهنمايى مى كردند . (134)

م_ن_ش_اء ع_لم ط_ب درم_يان عرب همانندعلم نجوم كلدانيها بودند . علم طب با خرافه آميخته بود ، زيرا اوّلين طبيبان كاهنان بودند . اينان يكى از علل امراض را ارواح خبيثه مى دانستند و درهنگام معالجه مريض سعى مى كردند تا آن را از

روح وى خارج كنند . معالجه امراض با داروهاى ساده و طبيعى ن_ي_ز راي_ج ب_ود . پ_س از آش_ن_اي_ى ع_رب_ه_ا ب_ا مراكز علمى درايران و روم علم طب نيز از حالت س_ادگ_ى درآم_د وج_نبه علمى بيشترى پيدا كرد و از كهانت جدا شد . تعدادى از اين طبيبان در دوره اسلامى هم مى زيستند . (135)

عربها به كاهنان اعتقاد شديدى داشتند . از اين رو ، در بسيارى از مشكلات خود به آنان رجوع مى كردند و درامور خانوادگى ، قضايى و طبابت از آنها يارى مى طلبيدند ، با اين تصور كه آنها ب_ا ع_الم غ_ي_ب در ارت_ب_اط ه_س_ت_ند ، به گمان آن دسته از عربهايى كه به توحيد معتقد بودند ، ك_اه_ن_ان از زب_ان ملائكه سخن مى گفتند و به پندار عربهاى مشرك كاهنان با جنهاى درون بتها درارتباط بودند . (136)

قيافه شناسى و شناختن رد پاها در ميان عرب بسيار شايع بود . آنان از روى قيافه افراد به اخ_لاق و صفاتش اشاره مى كردند ونيز از محل تولد وزندگى او خبر مى دادند . از ردپاى افراد نيز بسيارى از نشانه هاى او را مى يافتند . و به اين ترتيب فراريان و گمشدگان را پيدا مى ك_ردن_د . آن_ه_ا دراي_ن زم_ينه چنان پيش رفته بودند كه اثر پاى جوان را از پير و زن را از مرد بخوبى تشخيص مى دادند . (137)

خواندن ونوشتن درميان مردم رواج اندكى داشت . آن مقدار از علوم هم كه در نزد آنان بود از طريق ن_قل و سينه به سينه به آيندگان مى رسيد . آنها براى با سواد شدن ضرورتى احساس نمى

ك_ردن_د . ت_نها گروهى كه به سواد احساس نياز مى كرد ، تاجران بودند كه بر اثر سادگى رابطه هاى تجارى مشكل آنها نيز از ميان مى رفت .

عربها حافظه اى نيرومند داشته با برخوردار ى از ذوق سرشار به آسانى شعر مى سرودند ون_ي_ز آن_ه_ا را ب_ه خ_اط_ر م_ى س_پ_ردن_د . اج_ت_م_اع_ه_اى ش_ع_رخ_وان_ى ه_ر س_اله ت_ش_ك_يل مى شد و بهترين شعرها برگزيده مى شد . شايد اين كار را بتوان تنها فعاليت علمى ع_رب ش_م_رد ، چ_را كه مقدارى از اطلاعات مربوط به زندگى آنها به همين طريق نگهدارى شده است .

دي_ن م_ب_ي_ن اس_لام ، آغازش با علم بود و پيامبر اسلام با آنكه خود نه مى خواند ونه مى نوشت ، ب_زرگ_ت_ري_ن م_ن_ادى دان_ش پ_ژوه_ى درت_اري_خ بشر است . اوّلين آيه هاى قرآن كه بر پيامبر ن_ازل شد ، درباره علم بود . (138) اسلام غيب را در انحصار خداوند دانسته ، پيشگويى را ب_اط_ل اعلام كرد ، اما علم و دانش را وظيفه همه مسلمانان (چه مرد و چه زن ) دانسته است . علم آموزى در اسلام نه مرز مى شناسد و نه زمان ، از گهواره تا گور و از خانه تا به هرجاى دور بايد به طلب علم رفت . همين توصيه ها و ارزش دادنها بود كه مسلمانان را مشعلدار جهانى علم ساخت ، ك_ت_اب ن_وي_سى و كتاب خوانى را رواج داد ، وكتابخانه هاى بزرگ زينت شهرهاى اسلامى و نيز خانه دانش پژوهان گرديد .

و رودخ_ان_ه پر آبى در آن جريان ندارد . آب آن بيشتر از سيلابهاى فصلى ت_اءم_ي_ن مى شود و كشاورزى تنها در چند نقطه محدود با استفاده از چاه و قنات و گاه سدّ ، انجام م_ى ش_ود . ي_م_ن ، ي_ث_رب و ط_ائف از ج_اه_اي_ى اس_ت ك_ه زراع_ت در آن راي_ج اس_ت و چ_ن_د ن_وع محصول كشاورزى از آن به دست مى آيد . (139)

س_اك_ن_ان ج_اه_اى آب_اد در روزگ_ار ج_اه_لي_ت ب_ه ك_ار زراع_ت و دام_دارى مشغول بودند . ساكنان صحرا و دامپرورى مى كردند و با پرورش شتر و گوسفند روزگار مى گ_ذران_يدند . صحرانشينان زندگى دشوارى داشتند و در پى آب و آذوقه از نقطه اى به نقطه دي_گ_ر م_ى ك_وچ_ي_دن_د . از آن_ج_ا ك_ه غ_ارت و چ_پ_اول دي_گ_ران يك منبع درآمد به شمار مى رفت ، زورگ_وي_ى در ت_ن_گ_ن_اى م_ع_ي_ش_ت م_ش_روع_ي_ت داش_ت و ق_ب_ي_له غ_ارت_گ_ر ب_ه ام_وال دي_گ_ران م_ان_ن_د ام_وال خ_ودش م_ى ن_گريست و هيچ قانونى وى را از آن كار باز نمى داشت . (140)

از دي_گ_ر راه_ه_اى زن_دگى و درآمد عربها ، هدايت كاروانهاى تجارى بود . از آنجا كه كاروانهاى ت_ج_ارى در ص_ح_را از خ_ط_ر دس_ت_برد مصون نبودند و نيروى كافى دفاعى نيز همراه نداشتند؛ ن_اچ_ار از ق_ب_ي_له هاى مسير كارون استفاده مى كردند حاميان كاروانها به ازاى حفاظت از آنها مبلغى دريافت مى كردند كه با توجه به فراوانى كالاهاى تجارتى كم هم نبود؛ و منبع درآمد خوبى محسوب مى شد . (141)

ك_س_ان_ى ك_ه در شبه جزيره عربستان از بيشترين درآمد برخوردار بودند كه به كار تجارت اش_ت_غ_ال داش_ت_ن_د . اش_راف ساكن مكه ، اغلب تاجر پيشه بودند و

در كاروانهاى تجارى سهمى داش_ت_ن_د . اي_ن ام_ر وي_ژه م_ردان نبود برخى از زنان نيز در كار تجارت شريك بودند؛ چنان كه حضرت خديجه همسر گرامى رسول خدا(ص ) تاجرى بزرگ و ثروتمند بود . (142)

مردم مكه با داشتن امتيازهاى ويژه تا حدودى تجارت را در انحصار خود داشتند . آنان مردمانى پر اس_ت_ق_ام_ت ب_وده ، ب_ا راه_ه_ا و ب_ازاره_اى ت_ج_ارى آش_ن_ا ب_ودن_د و ب_ه دليل وجود خانه كعبه در شهرشان ، همه جا از شهرت و احترام برخوردار بودند . (143)

بوده است . (145)

قرآن كريم از اين دو سفر قريش چنين ياد كرده است :

((لِاي_لافِ ق_ُرَيْشٍ ايلافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتاءِ وَالصَّيْفِ ، فَلْيَعْبُدوُا رَبَ هذَا الْبَيْتِ اَلَّذى اَطْعَمَهُمْ مِنْ جوُعٍ وَ امِنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ))(146)

ب_ه خ_اط_ر الفت و گردهمايى قريش ، الفت و گرد هم آمدنى كه در كوچ زمستانه و تابستانه دادن_د . پ_س ب_اي_د پ_روردگ_ار اي_ن خ_ان_ه را بپرستند ، آنكه آنان را از گرسنگى (برهانيد و) سيرشان كرد و از بيمناكى (برهانيد و) به آنان ايمنى بخشيد .

ره_اي_ى از گ_رس_ن_گى در سرزمين بى آب و علف عربستان و برخوردارى از امنيت در صحراهاى ترسناك و پر خطر ، دو نعمت بزرگى بود كه خداوند به قريش ارزانى داشت . چنين پديده اى در بيابانهاى وحشت آفرين عربستان چيزى جز موهبت الهى نبود .

ن_ي_ز م_ح_س_وب مى شد كه شاعران عرب سرودهاى خود را در آن مى خواندند و به يكديگر فخرفروشى مى كردند . (147)

ح_اج_ي_ان_ى ك_ه از س_راسر جزيرة العرب به قصد زيارت كعبه و بتهايشان به مكه مى آمدند ، ك_الاه_اى م_ورد ن_ي_از خ_ود را از اي_ن ب_ازار ت_ه_ي_ه م_ى ك_ردن_د ، و پ_س از ب_ج_ا آوردن م_ن_اس_ك و اعمال حج ، راهى شهر و ديار خود مى شدند . (148)

و آنچه از ربا باقى مانده است واگذاريد .

مساءله در حد يك توصيه نبود بلكه رباخواران تهديد شدند كه دست بر نداشتن از رباخوارى به منزله اعلان جنگ با خدا و رسول اوست .

قرآن كريم مى فرمايد :

((فَاِنْ لَّمْ تَفْعَلُوا فَاْذَنُوا بِحَرْبٍ مِّنَ اللّهِ وَ رَسُولِه ))(152)

پس اگر ترك ربا نكرديد ، بدانيدكه در حال جنگ با خدا و پيامبرش هستيد .

ع_رب_ه_ا رب_ا خ_وردن را ه_م_ان_ن_د خ_ري_د و ف_روش م_ى دان_س_ت_ن_د و م_ى گ_ف_ت_ن_د : م_ع_ام_له مثل رباست . قرآن كريم با اين تلقى نادرست به مبارزه برخاست و فرمود :

((اَلَّذي_نَ ي_َاْك_ُلُونَ الرِّب_وا لايَقُومُونَ اِلاّ كَما يَقُومُ اَّلذى يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطانُ مِنَالْمَسِّذلِكَ بِاَنَّهُمْ قالُوا اِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الِّربوا وَ اَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبوا . . . ))(153)

ك_س_ان_ى ك_ه رب_ا م_ى خ_ورن_د ب_رپ_ا نخيزند مگر همچون كسى كه شيطان با تماس خود او را دي_وان_ه ك_رده ب_اش_د؛ آن ب_دي_ن س_ب_ب اس_ت ك_ه آن_ان گ_ف_ت_ن_د ك_ه دادوس_ت_د ه_م مثل رباخوارى است ، حال آنكه خدا دادوستد را حلال و رباخوارى را حرام كرده است . . . .

از دي_گ_ر ان_ح_راف_ه_اى اق_ت_ص_ادى روزگ_ار ج_اه_لي_ت ك_م ف_روش_ى ب_ود ب_ه دليل آنكه وزن يا پيمانه استانداردى در ميان مردم وجود نداشت از راههاى گوناگون آنچه را مى ف_روخ_ت_ن_د كم مى دادند و آنچه را مى خريدند زياد مى گرفتند گويا اين پديده در مردم مدينه رواج ب_ي_شترى داشته است چنان كه پس از ورود پيامبر(ص ) به مدينه سوره مطففين در اين باره نازل شد و كم فروشان را به مجازاتهاى سخت تهديد كرد .

((وَي_ْلٌ لِلْم_ُط_َفِّف_ي_نَ ، اَلَّذي_نَ اِذَاك_ْت_الُوا ع_َلَى الن_ّاسِ ي_َس_ْت_َوْف_ُونَ وَ اِذا ك_الُوه_ُمْ اَوْ وَزَن_ُوه_ُمْ يُخْسِرُونَ(154)

واى ب_ر

كم فروشان ! آنان كه هرگاه بستانند به پيمانه از مردم براى خود تمام مى ستانند و هرگاه پيمانه كنند براى مردم يا وزن كنند براى ايشان مى كاهند .

ح_الى ك_ه س_ود حاصل از اين طريق بى هيچ زحمت و رنجى به دست مى آمد . اسلام اين پديده را ممنوع كرد و اعلام داشت كه هر چند در اين كار براى عده اى سود نهفته است ، اما گناهش از سود آن بيشتراست .

((ي_َس_ْئَلوُن_َكَ ع_َنِ الْخ_َم_ْرِ وَ الْمَيْسِرْ قُلْ فيهِما اِثْمٌ كَبيرٌ وَ مَنافِعٌ لِلنّاسِ وَ اِثْمُهُما اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما . . . ))(157)

از تو درباره شراب و قمار مى پرسند ، بگو : در آن دو گناهى سهمگين و سودهايى براى آدميان است و گناه آن دو از سود آنها بزرگتر است .

م_م_ك_ن اس_ت گفته شود : قمار هم كارى است كه فرد انجام مى دهد و از سودش برخوردار مى شود . ولى ب_اي_د دان_س_ت ك_ه ق_م_ار ، ك_ار ن_ي_س_ت ب_لك_ه ت_ص_اح_ب اموال ديگران بدون ارائه خدمتى اقتصادى است .

وَابْتَغوُا مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَاذْكُرُواللّهَ كَثيرالَّعَلَّكُمْ تُفْلِحوُنَ))(159)

اى ك_س_ان_ى ك_ه اي_م_ان آورده اي_د ! ه_ر گاه براى نماز در روز جمعه ندا داده شد ، بسوى ياد خدا ش_ت_اب_ي_د و دادوس_ت_د را واگ_ذاري_د اين براى شما اگر بدانيد بهتر است ، و چون نماز(جمعه ) پ_اي_ان ي_اف_ت در زمين پراكنده شويد و از فضل خدا(آنچه خواهيد) بجوييد و خداى را بسيار ياد كنيد ، باشد كه رستگار شويد .

درب_اره ش_اءن ن_زول آي_ه ي_اد ش_ده ن_وش_ت_ه ان_د ك_ه م_ردم م_دي_ن_ه ب_ا رس_ول خدا(ص ) نماز جمعه مى خواندند كه كاروانى تجارى از راه رسيد . مردم با ديدن كاروان ن_م_از را ت_رك ك_رده ، ج_ز ت_ع_داد ان_دك_ى ب_اق_ى ن_م_ان_دن_د . ه_م_چ_ن_ي_ن ن_ق_ل ش_ده اس_ت ك_ه وق_تى كاروان مى رسيد طبل مى كوبيدند تا مردم خبردار شوند؛ همين كه مردم ص_داى ط_ب_ل را ش_ن_ي_دن_د از گ_رد رس_ول خ_دا پ_راك_ن_ده ش_دن_د؛ در ح_الى ك_ه آن ح_ض_رت مشغول خواندن خطبه بود . (160)

ح_ف_ظ ح_ك_وم_ت اس_لامى كه رسول خدا در مدينه تشكيل داد ، نياز به جهاد و ايثار مسلمانان داشت ، و لازم بود آنان از منافع مادى و دنيوى كه از راه تجارت تاءمين مى شد ، چشم بپوشند و در يارى اس_لام و ت_ح_كيم پايه هاى حكومت اسلامى بكوشند . از جمله مسائلى كه مسلمانان را از جهاد در راه خ_دا ب_از م_ى داش_ت ، ت_رس از ك_ساد شدن تجارت بود . قرآن كريم مسلمانان را تهديد كرد كه بايد جهاد را مقدم بدارند وگرنه منتظر رسيدن امر خدا باشند .

((قُلْ اِنْ كانَ اباؤُكُمْ وَ اَبْناؤُكُمْ وَ اِخْوانُكُمْ وَ اَزْواجُكُمْ وَ عَشيرَتُكُمْ وَ اَمْوالٌ اقْتَرَفْتُموُها وَ تِجارَةٌ ت_َخ_ْش_َوْنَ

ك_َس_ادَه_ا وَ م_َس_اك_ِنَ ت_َرْض_َوْن_َه_ا اَح_َبَّ اِلَيْكُمْ مِّنَ اللّهِ وَ رَسوُلِهِ وَ جَهادٍ فى سَبيلِهِ فَتَرَبَّصوُا حَتّى يَاْتِىَ اللّهُ بِاَمْرِه . . . ))(161)

ب_گ_و اگ_ر پ_دران_ت_ان و ف_رزن_دان_تان و برادرانتان و زنانتان و خويشاوندانتان و اموالى كه ان_دوخ_ت_ه اي_د و ت_جارتى كه از كساد آن بيم داريد و خانه هايى كه بدان دلخوش هستيد براى ش_م_ا از خ_دا و ج_ه_اد ك_ردن در راه او دوس_ت داشتنى تر است ، منتظر باشيد تا خدا فرمان خويش بياورد . . . .

پرداختن به جهاد در راه خدا به جاى تجارت ، در صدر اسلام ، كه مورد تاكيد اسلام بوده ، نه ت_ن_ه_ا منافع معنوى داشت ، بلكه از لحاظ مادى نيز سودآور بود . مسلمانان به بركت جهاد در راه خ_دا ، س_خ_ت_ي_ه_اى ج_ن_گ ب_ا مخالفان اسلام در شبه جزيره عربستان را پشت سر گذاشتند و به گ_ش_ودن ام_پ_راتوريهاى ايران و روم پرداختند و به چنان منافعى دست يافتند كه هرگز از راه ت_ج_ارت ت_اءمين نمى شد . با دستيابى به سرزمينهاى مختلف ، هم سلطه اقتصادى يافتند و هم س_لط_ه س_ياسى . با سلطه سياسى راههاى تجارى امنيت بيشترى يافت و بازارهاى جديدى نيز گشوده شد .

به مقايسه با ارزشها و سنتهاى اسلامى مى پردازيم .

. از اين رو به قبرستان رفته به شمارش مردگان پرداختند . (162)

در قرآن كريم به اين سنّت نا شايست عرب جاهلى اشاره واز آن نكوهش شده است . (163)

رس_و ل گ_رامى اسلام در گفتار و كردار خود با اين سنّت رايج درميان جامعه بشدّت به مبارزه ب_رخ_اس_ت . درس_خ_ن_ان خ_ود ، ك_ب_ر و ت_ف_اخ_ر و ب_رت_رى ط_لب_ي_ه_اى قومى و نسبى را در رديف رذائل اخلاقى شمرد و درعمل ، ياران خود را از متخلّق شدن به آنها برحذر داشت . آن حضرت ملاك امتياز وكرامت و بزرگوارى را كسب معنويات و برخوردارى از كمالات نفسانى و اخلاقى مى دانست نه فزونى ثروت و نفرات و تعداد جنگجويان . و تمامى آنچه را كه عرب جاهلى مايه امتياز مى دانست ملغى ساخت و در روز فتح مكّه خطاب به همگان فرمود :

(( اَيُّهَاالنّاسُ اِنَّ اللّهَ قَدْ اَذْهَبَ عَنْكُمْ نَخْوَةَ الجاهِليَّةِ وَتَفاخُرَ ها بِآبائِها ، اَلا اِنَّكُمْ مِنْ آدَمَ وَ آدَمَ مِنْ طينٍ اَلا اِنَّ خَيْرَ عِبادِ اللّهِ عَبْدٌ اِتَّقاهُ . ))(164)

مردم ! همانا خداوند ، نخوت جاهليّت و تفاخر به پدران را از شما دور ساخت . ، بدانيد كه تمامى ش_م_ا از آدم ه_س_ت_ي_د و آدم از خ_اك ، آگ_اه ب_اش_ي_د ك_ه ب_رت_ري_ن ب_ندگان خدا بنده اى است كه پرهيزگار باشد .

.

دفاع از كيان قبيله امرى ضرورى بود ، امّا عرب جاهلى در اين كار افراط مى كرد و بيش از اندازه به آن دل مى بست . واين همان عصبيت قبيله اى است كه در اسلام مورد نكوهش قرار گرفته است . امام سجّاد (ع ) در سخنى مرزعصبيّت ناپسند و پسنديده را چنين بيان مى كند :

(( ع_ص_بيّتى كه صاحبش به سبب آن گناهكار است ، عصبيّتى است كه فرد ، بَدانِ قوم خويش را بر خوبان اقوام ديگر برتر بداند . عصبيت اين نيست كه انسان قوم خود را دوست بدارد ، بلكه از موارد عصبيّت اين است كه كسى قوم خود را برستم يارى كند . ))(165)

روى ان_دي_ش_ه و اخ_ت_ي_ار ت_ام ب_ود در ص_ورت_ى كه در بيعت م_ت_داول درم_ي_ان ع_رب ج_اه_لى ، ان_دي_ش_ه و تدبر هيچ نقشى نداشت و بيعت ، چشم بسته انجام مى گرفت .

كه خبر دروغ بوده است . آنان با استفاده از همين سنّت توانستند وارد مكّه شوند . (172)

نسل را به خطر انداخته بود .

اس_لام در اي_ن جنبه از زندگى جاهلى تحوّلى چشمگير پديد آورد . مقام انسانى زن را زنده كرد و ب_راى وى ح_ق_وق اج_تماعى ويژه اى در نظر گرفت . قوانين مربوط به ازدواج و طلاق را معين و م_دوّن س_اخ_ت وان_واع ازدواج_ه_اى ع_رب ج_اه_لى را ك_ه پ_اك_ى و س_لام_ت نسل را ازميان مى برد ممنوع اعلام كرد .

الْوالِدانِ وَالاَْقْرَبُونَ مِمّا قَلَّ مِنْهُ اَوْكَثُرَ نَصيباً مَفْرُوضاً))(176)

ب_راى م_ردان از آن_چ_ه پ_در ومادر ونزديكان به جا مى نهند ، نصيبى است و براى زنان از آنچه پ_در وم_ادر و ن_زدي_كان به جا مى نهند ، نصيبى است ، خواه آن كم باشد يا بسيار ، نصيبى معيّن است .

ش_ه_يد مطهرى داستانى را نقل مى كند كه پس ازنزول آيه مزبور رخ داده و فلسفه محروميت ارث نزد عربها و پاسخ اسلام درآن ذكر شده است . ايشان مى نويسد :

(( ات_ف_اق_اً درآن اوق_ات (ن_زول آي_ه ارث ) برادر حسّان بن ثابت شاعر معروف عرب مرد ، و از او زنى با چند دختر باقى ماند . پسر عموهاى او همه دارايى او را تصرف كردند و چيزى به زن و دخ_ت_ر او ن_دادن_د ، زن او ش_ك_اي_ت ن_زد رس_ول اك_رم (ص ) ب_رد . رس_ول اك_رم (ص ) آن_ه_ا را اح_ض_ار ك_رد . آن_ه_ا گ_ف_ت_ن_د : زن ك_ه ق_ادر ن_ي_س_ت س_لاح بپوشد و درم_ق_اب_ل دش_م_ن ب_اي_س_تد ، اين ما هستيم كه بايد شمشير دست بگيريم و از خودمان و از اين زنها دف_اع ك_ن_ي_م . پ_س ث_روت ه_م ب_اي_د م_ت_ع_لق ب_ه م_ردان ب_اش_د ، ولى رسول اكرم (ص ) حكم خدا را به آنها ابلاغ كرد . ))(177)

اگ_ر زن ن_م_ى ت_وان_د س_لاح ب_رگ_ي_رد و دوش_ادوش م_ردان ب_ج_ن_گ_د ، ب_ه دليل مكانيسم خاص آفرينش اوست . اسلام نيز با توجه به همين حقيقت جهاد را از زنان برداشته ، آن_ان را از ح_ض_ور روي_ا روى ب_ا دش_م_ن م_ع_اف ك_رده اس_ت . ب_ا اي_ن حال ، حقوق مالى آنان را محترم شمرده است . (178)

جاهلى از حق تعيين سرنوشت محروم بود ونمى توانست خودش مسير زندگى آينده اش از ج_م_له ازدواج را ت_ع_ي_ي_ن ك_ن_د . پ_در ي_ا رئي_س ق_ب_ي_له ب_ود ك_ه س_رن_وش_ت زن را ت_ع_ي_ي_ن م_ى ك_رد . (179) ب_راى ازدواج_ه_ا م_ه_ريه تعيين مى شد ، اما خود زن هيچ بهره اى ازآن نداشت ، بلكه مهريه از آن ولىّ او بود . (180)

زن_ان در ج_اه_لي_ّت ح_قّ ن_داش_ت_ن_د ب_راب_ر م_ردان ب_اي_س_ت_ن_د و درم_ق_اب_ل ن_ظ_ر آن_ان اظهار نظر كنند ، وحتّى در پاره اى موارد با آراء و تصميمات گرفته شده توسط مردان ، مخالفت و گفتگو كنند .

اي_ن م_ع_ن_ا از س_خ_ن ع_م_ر اس_ت_ف_اده م_ى ش_ود ك_ه در پ_اس_خ س_ؤ ال م_رب_وط ب_ه ن_زول س_وره ت_ح_ري_م ب_ر پ_يامبر(ص ) توضيح داد در ميان ما عربها سابقه ن_داشت كه زنان مقابل مردان بايستند . پس از هجرت پيامبر به مدينه روزى همسر من در برابر س_خ_ن م_ن اي_س_ت_ادگى كرد . من تعجّب كردم . او گفت اين چيزى نيست ، زنان پيامبر(ص ) واز جمله دخ_ت_ر ت_و در ب_راب_ر آن ح_ض_رت ب_ا وى ب_گ_وم_گ_و م_ى ك_ن_ن_د . س_پ_س ج_ري_ان نزول آيات سوره تحريم را بيان مى كند . (181)

اس_لام ح_ق ان_تخاب همسر را براى زنان محفوظ داشته ، رضايت او را در ازدواج شرط دانسته است وك_س_ى ن_م_ى ت_واند او را بدون رضايتش به همسرى درآورد . (182) مهريه نيز از آن زن است ؛ و مرد باهيچ بهانه اى نمى تواند چيزى از آن بكاهد .

قرآن كريم درباره مهريه زنان فرموده است :

(( وَات_ُوا النِّس_اءَ ص_َدُق_ت_ِه_ِنَّ ن_ِح_ْلَةً ، ف_َاِنْ ط_ِب_ْنَ لَك_ُمْ ع_َنْ ش_َىْءٍ م_ِن_ْهُ ن_َف_ْس_اً ف_َكُلُوهُ هَنيئاً مَريئاً))(183)

و ب_ه زن_ان

م_ه_رش_ان را به خوشى بدهيد ، پس در صورتى كه آنان پاره اى از آن را از روى رغبت به شما بخشيدند ، آن را به گوارايى و خوشى بخوريد .

ي_ك_ى از رس_وم ن_اپ_س_ن_د روزگار جاهليت اين بود كه وقتى مردى زنش را دوست نمى داشت و مى خ_واس_ت او را ط_لاق ده_د ، ب_ا تهمتهاى ناروا او را وادار مى كرد كه مهريه را هم پس بدهد و چنين اس_ت_دلال م_ى ك_رد ك_ه آن م_ق_دار م_ه_ري_ه ب_راى زن زياد بوده است . اسلام اين رسم ظالمانه را برانداخت و باز پس گرفتن مهريه را ممنوع اعلام كرد .

قرآن كريم دراين باره فرموده است :

(( وَاِنْ اَرَدْت_ُمُ اس_ْت_ِبْدالَ زَوْجٍ مَكانَ زَوْجٍ وَاتَيْتُمْ اِحْدايهُنَّ قِنْطاراً فَلا تَاْخُذُوا مِنْهُ شَيْئاً اَتَاْخُذُ ونَهُ بُهْتاناً وَ اِثْماً مِبيناً))(184)

اگ_ر خ_واس_ت_ي_د زن_ى را ره_ا ك_ن_ي_د و زن_ى دي_گ_ر ب_ه ج_اى او اخ_ت_ي_ار ك_ن_ي_د و مال بسيار مهر او كرده ايد البتّه نبايد چيزى از مهر او باز گيريد ، آيا به وسيله تهمت زدن به زن مهر او را مى گيريد ؟ اين گناهى فاش و زشتى آن آشكار است .

اگ_ر ع_رب ج_اه_لى خ_وراك ي_ا پ_وش_اك زن را ت_اءم_ي_ن م_ى ك_رد ، در ق_ب_ال ب_ه_ره اق_ت_ص_ادى ب_ود ك_ه از او م_ى ك_ش_ي_د ، و آن_چ_ه ب_ر اث_ر ك_ار زن توليد مى شد ، م_ال م_رد ب_ود . اس_لام اي_ن ق_اعده را بر هم زد . نفقه زن را بر عهده مرد گذاشت ؛ درحالى كه هيچ گونه وظيفه توليد اقتصادى بر او واجب نكرد . (185)

ب_ايد ياد آور شويم كه اين حالت بطور كامل فراگير نبوده است ؛ و تعدادى از

زنان بوده اند ك_ه ث_روت_ى ك_لان داش_ت_ه ، اخ_ت_ي_ار امور آنان به دست خودشان بوده است . نمونه آن حضرت خديجه بود كه از تاجران مالدار و ثروتمند بود وآن را در اختيار پيامبر(ص ) گذاشت .

راه بدى است .

ازدواج با دو خواهر بطور همزمان نيز درميان عرب روزگار جاهليّت رايج بود . اسلام ازدواج با خ_واه_ر زن پس از مرگ يا طلاق وى را جايز دانسته ، اما ازدواج همزمان را ممنوع اعلام كرده است . قرآن كريم دراين باره مى فرمايد :

(( حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ . . . . وَاَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الاُْخْتَينِ . . . ))(191)

. . و حرام است برشما كه بين دو خواهر جمع كنيد . . .

فرموده است :

(( . . . ف_َان_ْك_ِح_ُوا م_ا ط_ابَ لَك_ُمْ م_ِنَ النِّس_اءِ م_ث_ْنى وَ ثُلاثُ وَ رُباعَ فَاِنْ خُفْتُمْ اَلاّ تَعْدِلُوا فَو احِدَةً . . . ))(193)

پ_س آن_چ_ه از زن_ان ك_ه ش_م_ا را خ_وش آي_د دوگ_ان_ه و سه گانه و چهارگانه به عقد خويش درآوريد ، پس هرگاه ترسيديد كه عدالت را رعايت نكنيد ، يك زن . . . .

آرى ق_وان_ين مدنى اسلام در خصوص زندگى مشترك زناشويى ، جامعه جاهليت را از منجلاب بى ب_ن_دو ب_ارى ن_جات بخشيد و امروزه هم آن قوانين در شمار مترقى ترين قوانين دنيا محسوب مى ش_ود . ان_س_ان قرن بيستم نيز مثل جامعه جاهليت در امور جنسى گرفتار نابسامانى و سردرگمى اس_ت ، و ب_ه ن_ام ت_م_دن و ت_رق_ى ، م_ق_ام زن را ت_ن_زل داده اس_ت . ان_س_ان ق_رن ب_ي_س_ت_م از اين سرگردانى بايد به قوانين الهى رو بياورد و خاضعانه فرامين خداوند را بپذيرد .

كلى درتمامى سجايا و خوى و منش عرب دوره جاهلى به چشم مى خورد . غارت اموال و داراييهاى ديگران ، آدم كشى به اندك بهانه ، مثله كردن پيكر مقتول ، زنده به گور كردن دختران بى گناه و . . . همه از مظاهر تهوّر و خشونت اخلاقى عرب دوران جاهلى است .

اس_لام ب_ا اين اخلاق انحرافى به مبارزه برخاسته پيروان خود را در همه زمينه ها از جمله زمينه هاى اخلاقى به ميانه روى و اعتدال توصيه كرده است . در قرآن كريم ميانه روى از ويژگيهاى جامعه اسلامى شمرده شده و آمده است :

(( وَك_َذالِكَ ج_َع_َلْن_اك_ُمْ اُمَّةً وَ س_َط_اً لِت_َك_ُون_ُوا ش_ُه_َداءَ ع_َلَى الن_ّاسِ وَ ي_َك_ُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيداً))(194)

و ب_دي_ن س_ان ش_م_ا را امتى وسط وميانه رو قرار داديم تا گوهانى بر آدميان باشيد و پيامبر بر شما گواه باشد .

رع_ايت اعتدال وميانه روى شامل همه امور زندگى و رفتارهاى انسانى مى شود؛ خوراك ، پوشاك ، ك_س_ب م_ال ، ب_خ_ش_ش ، ش_ج_اع_ت و ب_س_ي_ارى از ام_ور دي_گ_ر ب_اي_د ب_ر اس_اس م_ي_ان_ه روى و اعتدال باشد . قرآن كريم درباره ميانه روى در بخشش مى فرمايد :

(( وَالَّذينَ إِذا اءَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِ فُوا وَلَمْ يَقْترُوا وَكانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً))(195)

وك_س_ان_ى كه چون (در راه خدا) انفاق كنند زياده روى به گزاف نكنند و لئامت نكنند ، بلكه ميان اين و آن موضع گيرند .

ونيز درباره رعايت ميانه روى درهنگام راه رفتن از زبان حضرت لقمان مى فرمايد :

((وَ اقْصِدْ فى مَشْيِكَ (196))و در راه رفتن ميانه رو باش .

اس_لام در ب_رخ_ورد ب_ا اخ_لاق دوره ج_اه_لى ن_ي_ز ه_م_ي_ن اص_ل را رع_اي_ت ك_رد؛ آن دس_ت_ه

از اخ_لاق_ي_ات_ش_ان را ك_ه آم_ي_خ_ت_ه ب_ه زي_اده روى ب_ود ت_ع_دي_ل ك_رد ، م_ث_ل شجاعت كه به بى باكى انجاميده بود و آنچه را كه خطر افراط در آن نبود تاءييد كرد و بر آن تاكيد ورزيد مثل وفاى به عهد و با اخلاق نكوهيده آن به مبارزه برخاست .

و بر گردد . نعمان از او ض_ام_ن خ_واس_ت . ف_ردى به نام ((شريك بن عَدِى )) ضامن او شد . هيچ عاملى جز اعتقاد به صدق گفتار و وفاى به عهد وى را به انجام اين اقدام پشتگرم نكرد . ((حنظله )) در موعد مقرّر برگشت ، درحالى كه نيامدن برايش آسان بود؛ سرانجام نيز از سوى نعمان بخشيده شد . (200)

ع_ج_ي_ب ت_راز اي_ن ، داس_ت_ان وف_اى ب_ه ع_ه_د ف_ردى ب_ه ن_ام ((ص_م_وئي_ل )) است . كسى نزد وى امانتى گذاشت و به سفر رفت و درهمان جا مرد . امير قبيله وى براى ((صموئيل )) پيغام فرستاد كه آن مال و اسلحه را بدهد اما او امتناع كرد و گفت : در پيمان خ_ود م_كر نمى كند؛ درامانت خيانت نمى كند وترك وفاى به عهد نخواهد كرد . امير سپاهى به جنگ وى فرستاد . سپاهيان او را در قلعه اش محاصره كردند و پسرش را گروگان گرفته ، تهديد به قتل كردند ، ((صموئيل )) در پاسخ گفت :

(( پ_ي_م_ان_م را ن_م_ى ش_ك_ن_م و ع_ه_د خ_ود را ب_اط_ل ن_م_ى ك_ن_م ، ه_ر ك_ار مى خواهيد بكنيد . پسر ص_م_وئي_ل در ج_لو چ_ش_م_ان_ش ك_ش_ت_ه ش_د ام_ا او ت_س_لي_م ن_ش_د و س_پ_اه_ي_ان ن_ااميد باز گشتند . اموال نزد وى بود تا آنكه وارث مال آمده ، مال را باز پس گرفتند . ))(201)

اس_لام ب_ر وف_اى ب_ه ع_ه_د م_ه_ر ت_اءي_ي_د ن_ه_اد و ب_دان س_ف_ارش ك_رد . رس_ول خ_دا (ص ) خ_ود ب_ه اي_ن خ_ص_لت نيك اهميت ويژه مى داد و به تمام پيمانهايى كه پس از ت_ش_ك_ي_ل ح_ك_وم_ت اس_لام_ى ب_ا ق_بايل عرب بسته بود ،

تا زمانى كه دشمن آن را نقض نمى كرد ، وفادار بود .

قرآن كريم درباره وفاى به عهد مى فرمايد :

(( وَاءَوْ فُوا بِالْعَهْدِ اِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْئُولاً))(202)

به پيمان وفا كنيد ، همانا پيمان مورد پرسش خواهد بود .

رسول خدا (ص ) فرموده است :

((اَقْرَبُكُمْ مِنّى غَداً فِى الْمَوْقِفِ . . . اءَوْفاكُمْ بِالْعَهْدِ))(203)

نزديكترين شما به من در روز قيامت با وفاترين شما به پيمانها خواهند بود .

همچنين فرموده است :

((لا دينَ لِمَنْ لاعَهْدَ لَهُ))(204)

آنكه وفاى به پيمان ندارد ، دين ندارد .

اين پيمان شركت داشت . (206)

ن_ك_ت_ه ش_اي_ان ذك_ر درب_اره اخ_لاق ع_رب ج_اه_لى اين است كه خصلتهاى پسنديده عرب تنها به اق_ت_ض_اى زن_دگ_ى ص_ح_ران_ش_ي_ن_ى وت_ن_گ_ى م_ع_ي_ش_ت او ب_ود ، ن_ه ب_ه دلي_ل ارزش_ه_اى والاى ان_س_ان_ى . اگ_ر ع_رب شجاع نبود ، نمى توانست از خود دفاع كند ، اگر م_ي_همان نواز نبود حركت در صحرا با توشه و آذوقه ميسر نبود ، اگر به عهد خود وفادار نبود ض_م_ان_ت اج_راي_ى درك_ارش وج_ود ن_داش_ت ، ام_ّا اس_لام به اين خصلتها جهت بخشيد و آنها را در راستاى اهداف الهى و دينى و ارزشهاى والاى انسانى به كار گرفت . (207)

در پايان سخنى از امير مؤ منان (ع ) را نقل مى كنيم كه ويژگيهاى عصر جاهليت در آن آمده و نقش و جايگاه اسلام نيز ذكر شده است .

(( وگ_واه_ى م_ى ده_م ك_ه محمّد صلى الله عليه و آله بنده او و پيامبر اوست ، او را بفرستاد با دي_نى آشكار ، ونشانه هايى پديدار ، و قرآنى نوشته درعلم پروردگار كه نورى است درخشان و چراغى است فروزان ، و دستورهايش روشن و عيان ، تا گرد دو دلى از دلها بزدايد ، و با حجت و دلي_ل م_لزم ف_رم_اي_د . نشانه هايش را ببينند و با آن نستيزند ، و بترسند و از گناه بپرهيزند . واين هنگامى بود كه مردم به بلاها گرفتار بودند ، و رشته دين سست و نااستوار ، و پايه هاى ايمان ناپايدار . اوهام با حقيقت به هم آميخته ، همه كارها درهم آميخته . بُرونْشوكار دشوار ، درآمد _ ن_گ_اه_ش ن_اپ_اي_دار ، چ_راغ ه_داي_ت ب_ى ن_ور ، دي_ده

ح_ق_يقت بينى كور ، همگى به خدا نافرمان ، ف_رمانبر و يار شيطان ، از ايمان روگردان . پايه هاى دين و يران ، شريعت بى نام و نشان ، راه_ه_اي_ش پ_وش_ي_ده و ن_اآب_ادان . ديو را فمران بردند ، و به راه او رفتند و چون گله كه پى آب_ش_خ_ور رود ، پ_ى او گ_رف_ت_ن_د . ت_خ_م دوس_ت_ى اش در دل ك_اش_ت_ن_د . و ب_ي_رق او ب_راف_راش_ت_ن_د درح_الى كه چون شترى مست آنان را پى مى سپرد ، و پايمال مى كرد و ناخن تيز بدانها در مى آورد و آنان دچار موج فتنه سرگردان بودند . درمانده و نادان فريفته مكر شيطان . درخانه امن كردگار با ساكنانى تبهكار وبدكردار ، خوابشان شب ب_ي_دارى ، س_رم_ه دي_ده ش_ان اش_ك ج_ارى ، در س_رزم_ي_ن_ى ك_ه ع_الم آن دم از گ_ف_ت ب_س_ت_ه ، وجاهل به عزّت در صدر نشسته . ))(208)

ج_غ_راف_ي_اي_ى ، س_ياسى و اجتماعى خاستگاه اسلام و برخى به حاميان مخلص فداكار .

ش_ن_اخ_ت و ب_ررس_ى ع_وامل رشد و گسترش اسلام در دوران حيات پيامبر(ص ) علاوه بر آنكه در م_وض_وع ش_ن_اخ_ت و ت_جزيه و تحليل تاريخ سياسى اسلام امرى حياتى و ضرورى است ، اين ن_تيجه مهم و بهره ارزنده را در بر دارد كه آگاهى و بينش ما را در حفظ و حراست از دستاوردهاى اس_لام عزيز و نيز انقلاب اسلامى ايران و اهتمام به مجموعه عواملى كه به نحوى موجب تثبيت و گسترش حاكميّت الهى در صدر اسلام و نيز درعصر حاضر شدند افزايش مى دهد .

در اي_ن ب_خ_ش از ج_زوه ، ض_م_ن چ_ن_د درس ب_ه ت_ب_ي_ي_ن و ب_ررس_ى م_ه_م_ت_ري_ن اي_ن عوامل مى پردازيم .

. و ثانياً برخى از انحرافات همچون شرابخوارى كه در جامعه جاهلى رواج بيشترى داشت ، يكباره محكوم به حرمت و اجتناب نشد بلكه حكم تحريم آن طى چند مرحله به اجرا درآمد .

عوامل ياد شده هركدام به نحوى در گسترش اسلام و پذيرش آن از سوى مردم نقش داشت . دراين درس _ در ح_دّ گ_ن_ج_ايش _ جنبه هايى از آيين پاك اسلام را كه به گسترش آن در سالهاى اوليّه كمك كرد مورد بررسى قرار مى دهيم .

آن حضرت آمد و گفت : اى رسول خدا(ص ) من پير شده ام و نمى توانم قرآن بياموزم ، ليكن از روى حقيقت و يقين شهادت مى دهم كه خدايى جز خداى يكتا نيست و محمد(ص ) فرستاده اوست . وقتى آن پيرمرد رفت ، رسول خدا(ص ) فرمود : اين مرد اسلام را فهميده و درك كرده است . (211)

همچنين روايت شده است كه آن حضرت مردى را ديد كه نماز مى خواند . ساعتى براو نگريست ، آن گاه به مردى كه همراه وى بود گفت : آيا نماز او را صادقانه مى بينى ؟ گفت : اين مرد از تمام س_اك_ن_ان ش_ه_ر ما بيشتر نماز مى خواند . پيامبر (ص ) فرمود : (آرام ) حرفت را نشنود كه او را ن_اب_ود م_ى ك_نى . آن گاه فرمود : همانا خداوند براى اين امت آسانى خواسته است ، نه دشوارى . (212)

آرى اسلام تكليفى خارج از طاقت انسان ندارد وا ز هركس به اندازه توانايى او وظيفه مى خواهد . قرآن كريم در اين باره مى فرمايد :

ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِى الدّينِ مِنْ حَرَجٍ))(213)

خداوند براى شما در دين دشوارى ننهاده است .

اي_ن س_ه_ولت ب_گ_ون_ه اى چ_ش_م_گير است كه درميان مخالفان صدر اسلام شنيده نشده كسى به دش_وارى اح_ك_ام اس_لام اع_ت_راض ك_رده ب_اش_د . ك_س_ان_ى ب_ودن_د ك_ه م_سائل واهى را بهانه مى كردند تا اسلام را نپذيرند ، ولى به احكام و مقررات دينى ، از آن رو كه نمى توان به جا آورد . كسى اعتراض نكرده است .

. انعطاف در همه جاى آن به چشم مى خ_ورد و اوام_رش ب_گونه اى تنظيم شده كه هر كس در هر حالى بتواند از عهده انجامش برآيد ، و در عين حال ، احساس كند وظيفه خود را نسبت به پروردگار خويش ادا كرده است .

ي_ك_ى از واج_ب_ات م_ه_م اله_ى ج_ه_اد اس_ت . اي_ن ح_ك_م در ص_در اس_لام ب_ه دلي_ل ك_م_ى ع_ده م_س_لم_ان_ان از اه_م_ي_ّت ح_ي_ات_ى ب_رخ_وردار ب_ود . ب_ا اي_ن حال ، كسانى كه عذر موجه دارند از آن معاف شده اند . قرآن كريم دراين باره فرموده است :

(( لَي_ْسَ ع_َلَى الضُّع_َف_اءِ وَ لا ع_َلَى الْم_َرْض_ى وَ لا ع_َلَى الَّذينَ لا يَجِدُونَ ما يُنْفِقُونَ حَرَجٌ اِذا نَصَحُوا لِلّهِ وَ رَسُولِهِ ما عَلَى الْمُحْسِنينَ مِنْ سَبيلٍ وَاللّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ))(214)

ب_رناتوانان و بر بيماران و بركسانى كه چيزى براى خرج كردن نمى يابند ، در صورتى كه براى خدا و پيامبرش خيرخواهى كنند گناهى نيست ، راه اعتراض به نيكوكاران بسته است و خداوند آمرزنده اى مهربان است .

ق_رآن ك_ري_م اين حقيقت را يادآور شده است كه خداوند نمى خواهد با وضع قوانين و مقررات سخت وان_عطاف ناپذير ، مردم را به سختى و زحمت بيندازد ، بلكه اين عبادتها براى سازندگى خود آن_ان است . از اين رو ، در مساءله طهارت فرموده اگر آب براى كسى زيان داشته باشد . خداوند ب_ه ج_اى وض_و و غ_س_ل ، ت_ي_م_ّم را ق_رار داده است . سپس در فلسفه تشريع اين جايگزينى مى فرمايد :

(( م_ا يُريدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ يُريدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِّمَ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ))(215)

خ_دا ن_م_ى خواهد كه دشوارى بر شما

بار كند ، بلكه مى خواهد شما را پاك گرداند و نعمتش را بر شما تمام كند ، باشد كه شما سپاس گزاريد .

انعطاف و واقع نگرى درتمامى دستورات الهى درابواب مختلف فقه بخوبى نمايان است . بى ترديد اگر اين تسهيل نبود مردم به رنج و سختى مى افتادند .

واقع نگرى اسلام ، چشم پوشى از گذشته است . مسلمانان صدر اسلام دو دس_ت_ه ب_ودن_د . ي_ك دسته جوانهايى بودند كه از آثار جاهليت چيزى در زندگى آنان ديده نمى شد ، مثل حضرت على عليه السلام ، عده ديگر ، عموم مسلمانان بودند كه دوره جاهليت را درك كرده و آث_ارش در زندگى آنان باقى بود ، مثل كسانى كه با دو خواهر ازدواج كرده بودند و از آنها فرزندانى داشتند .

پس از آنكه ازدواج با دو خواهر حرام گرديد ، از گذشته چشم پوشى شد صحت ازدواجهايى كه ب_ر ط_ب_ق رس_وم گ_ذش_ت_ه ان_ج_ام ش_ده ب_ود ، اع_لام گ_ردي_د و ف_رزن_دان آن_ه_ا حلال زاده به حساب آمدند ، درحالى كه اگر جز اين بود ، اين فرزندان از بسيارى حقوق اجتماعى و مالى محروم مى ماندند .

گ_ون_اگ_ونى جريمه هاى وضع شده نيز از نشانه هاى واقع نگرى اسلام است . براى نمونه ك_ف_اره روزه ، دوم_اه روزه گ_رفتن يا غذا دادن به شصت بينوا يا آزاد سازى يك برده تعيين شده اس_ت ؛(217) و ك_فاره شكستن قسم ، غذا دادن به ده بينوا يا لباس پوشاندن به آنان يا آزاد سازى برده اى و يا سه روز روزه قرار داده شده است . (218)

م_ع_ارض_ه ب_ه گ_فتار محدود نمى شد ، بلكه تواءم با اع_م_ال ق_وه ق_ه_ري_ه ب_ود . آي_ا اسلام با چنين كسانى چگونه بايد رفتار مى كرد ؟ اگر عقب مى ن_ش_س_ت ، ب_دون شك نابود مى شد . بناچار بايد درمقابل آنان مى ايستاد و از كيان خود دفاع مى كرد . بنابراين ، جنگ با مخالفان براى ديندار كردنشان نبود ، بلكه براى رفع فتنه و فساد آنان بود . (219)

اي_ن م_ن_ط_ق_ى ت_رين شيوه اى بود كه اسلام انتخاب كرد و در راستاى مقاصد خود به پيروانش اج_ازه داد ت_ا ب_راى دف_اع از خ_ود پ_ي_ك_ار كنند . اگر جز اين بود بقا و پيشرفتى براى اسلام قابل تصور نبود و مخالفان به نابودى اش طمع مى بستند .

نقش رسول خدا ( ص )در گسترش اسلام

گسترش هر مكتب و مرامى مرهون دو عامل بنيادى است . ((مبانى محكم )) و ((مبلغ مصمّم )) . اسلام نيز ت_وس_ع_ه و پ_ي_ش_رف_ت خ_ود را در ط_ول ت_اري_خ ، وام_دار دو ع_امل ياد شده است . استحكام مبانى اسلام حقيقتى انكار ناپذير است كه قرآن ؛ كتاب بى كاستى و كژى پشتوانه آن است .

(( اَلْحَمْدُلِلّهِ الَّذى اَنْزَلَ عَلى عَبْدِهِ الْكِتابَ وَلَمْ يَجْعَلْ لَهُ عِوَجاً))(220)

سپاس خداى را كه كتاب را بربنده اش فرستاد و درآن كژى ننهاد .

بطور كلى ، كتاب ومبانى محكم پشتوانه كار همه پيامبران الهى بوده است .

(( لَقَدْ اَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَيِّناتِ وَاَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْكِتابَ وَالْميزانَ . . . ))(221)

بيقين پيامبران خود را با دلايل روشن فرستاديم و كتاب و ميزان همراهشان فرو فرستاديم . . . .

ب_ح_ث م_ب_ان_ى اس_لام از م_وض_وع اي_ن گ_ف_ت_ار ب_ي_رون اس_ت .

دوّم_ي_ن ع_ام_ل گ_س_ت_رش م_ك_ت_ب _ ك_ه در س_اله_اى اولي_ه ظ_ه_ور اس_لام در وج_ود م_ب_ارك رسول گرامى اسلام تجلى يافت _ مضمون اين نوشته است .

جامعه و در روابط اجتماعى آن حضرت نيز نمودى جذّاب و چ_ش_م_گ_ي_ر داش_ت وه_م_ي_ن م_س_اءله موجب آن بود كه قشرهاى گوناگون در نخستين برخورد با آن ح_ض_رت ، ش_ي_فته كمالات اخلاقى وى شده براى شنيدن سخنانش گرد او جمع شوند . قرآن به اين بعد از اثر بخشى سجاياى اخلاقى آن حضرت در جلب قلوب تشنگان حقيقت ، تصريح كرده مى فرمايد :

(( وَلَوْ كُنْتَ فَظّاً غَليظَ الْقَلْبِ لاَ نْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ))(224)

و چنانچه خشن و سنگدل بودى از گردت پراكنده مى شدند

اميرمؤ منان (ع ) ميزان جذّابيّت اخلاقى پيامبر(ص ) عظيم الشاءن اسلام را چنين بيان مى كند :

(( مَنْ خالَطَهُ مَعْرَفَةً اءَحَبَّهُ))(225)

هر كس از روى شناخت با او معاشرت مى كرد دوستدارش مى شد

فرمايد :

((ما اُوذِىَ نَبِىُّ مِثْلَ ما اُوذيتُ فِى اللّهِ))(227)

هيچ پيامبرى چون من در راه خداوند اذيت نشد .

حضرتش در اين راه رنج گرسنگى را چشيده .

(( لَقَدْ اُوذيتُ فِى اللّهِ وَما يُؤْذى اَحَدٌ وَ اءُخِفْتُ اللّهَ وَما يُخافُ اَحَدٌ وَ لَقَدْ اَتَتْ عَلَىَّ ثَلاثُونَ مِنْ يَوْمٍ وَلَيْلَةٍ وَما لى وَلِبَلالٍ طَعامٌ يَاءْكُلُهُ ذُوكَبِدٍ اِلاّ شَىْءٌ يُواريهِ اِبْطُ بِلالٍ))(228)

در راه خ_داآزار م_ى شدم ، درحالى كه كسى مثل من آزار نشد؛ و در راه خدا مورد ترس واقع مى شدم درح_الى ك_ه كس ديگرى مثل من مورد ترس واقع نشد . سى شب و روز بر من گذشت ، درحالى كه م_ن و ب_لال غ_ذاي_ى ك_ه ان_س_ان ب_ت_وان_د ب_خ_ورد ن_داش_ت_ي_م ، م_گ_ر چ_ي_ز ان_دك_ى ك_ه زي_ر بغل بلال پنهان مى شد .

ح_ض_رت_ش در ح_الى ك_ه ب_دت_ري_ن آزار و ش_ك_ن_ج_ه ه_ا را ت_ح_م_ل م_ى ك_ردن_د براى هدايت آزار كنندگان از خداوند طلب بخشش مى كرد . ابن مسعود يكى از ي_اران آن ح_ض_رت ، ك_ه ن_اظ_ر ي_ك_ى از ص_ح_ن_ه هاى بدرفتارى مردم با پيامبر خدا بوده ، مى گويد :

((گويى هم اينك رسول خدا(ص ) را مى بينم كه از يكى از انبيا حكايت مى كند وقومش او را زدند و خ_ون_ي_ن ك_ردن_د؛ و او درح_الى كه خون را از چهره پاك مى كرد مى گفت : پروردگارا قوم مرا ببخش كه هرآينه آنان نمى دانند . ))(229)

سر رحمت و دلسوزى با آنان رفتار مى كرد . قرآن كريم در اين باره چنين فرموده است :

(( لَق_َدْ ج_اءَك_ُمْ رَس_ُولٌ م_َنْ اَن_ْف_ُس_ِك_ُمْ ع_َزي_زٌ ع_َلَي_ْهِما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنينَ رَئُوفٌ رَحيمٌ))(230)

ه_م_ان_ا رس_ولى از خ_ودتان برايتان آمد كه (از فرط محبت و نوع پرورى ) فقر و پريشانى و ج_ه_ل و فلاكت شما بر او گران مى آيد ، بر آسايش و نجات شما حريص و به مؤ منان رؤ وف و مهربان است .

علاقه مندى رسول خدا (ص ) به هدايت امتش بدان اندازه بودكه خداوندبه آن حضرت فرمود :

(( فَلَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ عَلى اثارِ هِمْ اِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَديثِ اَسَفاً))(231)

شايدخود را ازتاءسف درپى آنان هلاك سازى اگر به اين قرآن ايمان نمى آورند .

پيامبران الهى هم خداوند را دوست داشتند و هم بندگان خدا را ، از اين رو بسيار علاقه مند بودند كه بندگان خدا از او اطاعت كنند واز گمراهى نجات يابند آنان كه ثمره ايمان به خدا و جايگاه م_ؤ م_ن_ان را در ب_ه_ش_ت ب_روش_ن_ى م_ى دي_دن_د ، از س_ر م_هربانى علاقه داشتند تا همه مردم به دنبال آن مقامات باشند . آنان بينايانى بودند كه به چاه درافتادن نابينايان را نمى توانستند ببينند .

برد ، يك بار هم آن خطا را مرتكب نشد ، و گرنه بطورمسلّم مشركان _ درهنگام دعوت به توحيد _ زبان به اعتراض مى گشودند كه چطور شد تا ديروز بتها قابل ستايش بودند و امروز بايد نابود شوند .

است .

اي_ن ام_ر از يكسو افتخارى بود كه نصيب عرب شد واز سوى ديگر عاملى براى پذيرش اسلام ب_ود واگ_ر ج_ز اي_ن م_ى ب_ود ، ب_ى ت_ردي_د ع_رب ازاس_لام استقبال نمى كرد .

آن ح_ض_رت م_ى ش_د ك_ه گ_فتارش را نپذيرند و در الهى بودن آن ترديد كنند . قرآن كريم در اين باره فرموده است :

(( وَم_ا ك_ُن_ْتَ ت_َت_ْلُوا م_ِنْ ق_َب_ْلِهِ م_ِنْ ك_ِت_ابٍ وَلا ت_َخ_ُطُّهُ ب_ِي_َم_ي_ن_ِكَ اِذًا لا رْت_اب_َ الْمُبْطِلُونَ))(241)

ت_وپ_ي_ش از اي_ن ك_ت_اب_ى ن_م_ى خ_وان_دى و ب_ا دست خود چيزى نمى نوشتى كه درآن صورت ، باطل انديشان ترديد مى كردند .

درجاى ديگر از قول پيامبر(ص ) مى فرمايد :

(( فَقَدْ لَبِثْتُ فيكُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ اَفَلا تَعْقِلُونَ))(242)

(اى قوم ) پيش از اين (بعثت ) عمرى را در ميان شما گذرانيدم ، آيا نمى انديشيد .

يعنى اگر بنا بود من اين دين را از سوى خود پديد آورده باشم بايد سابقه اى از عمرم كه در پيش شما گذشته است مى ديديد كه اظهار سخنى در مورد رسالت و دين جديد كرده باشم .

اعتراف مى كردند .

است يا خطبه است . او از مردم مهلت خواست تا پس از شنيدن ق_رآن ن_ظ_رش را ب_ي_ان ك_ن_د . ب_ه اي_ن م_ن_ظ_ور ، ن_زد رس_ول خ_دا(ص ) ك_ه در ح_ج_ر اسماعيل نشسته بود آمد و گفت : قدرى از اشعارت براى من بخوان . پيامبر(ص ) فرمود : آنچه من مى گويم شعر نيست ، بلكه كلام خداست كه براى هدايت شما فرستاده است . وليد تقاضا كرد ك_ه ق_درى از آن ب_راي_ش بخواند . رسول خدا(ص ) آيه هايى ازسوره فصّلت را برايش خواند تا به اين آيه رسيد :

(( فَاِنْ اَعْرَضُوا فَقُلْ اَنْذَرْتُكُمْ صاعِقَةً مِثْلَ صاعِقَةِ عادٍ وَ ثَمُودٍ))

هرگاه روى برتافتند بگو شما را از صاعقه اى مانند صاعقه عادوثمود بيم دادم .

ه_م_ي_ن ك_ه ولي_د اين آيه را شنيد ، به خود لرزيد و مو بربدنش راست شد . سپس برخاست و راه خ_ان_ه اش را در پ_يش گرفت و نزد قريش نيامد . آنان كه چنين ديدند ، بشدّت نگران شدند و با ي_ك_دي_گ_ر گ_ف_ت_ن_د ك_ه ولي_د ب_ه م_ح_م_د _ ص_لى الله عليه و آله _ ايمان آورد . صبح روز بعد اب_وج_ه_ل ن_زد ولي_د رف_ت ت_ا از ع_لّت ن_ي_ام_دن_ش درج_م_ع ق_ري_ش ج_وي_ا ش_ود . اب_و ج_ه_ل گ_ف_ت : اى ع_م_و ! م_ا را س_رش_ك_س_ت_ه و رس_وا ك_ردى . ولي_د گ_ف_ت : چ_را ؟ اب_وج_ه_ل گ_ف_ت : ب_راى اي_ن_ك_ه ب_ه دي_ن م_ح_م_د(ص ) درآم_دى . گ_فت : نه من از دين پدرانم دست ب_رن_داش_ته ام ، ليكن سخنى شنيده ام كه پوست انسان از شنيدن آن مى لرزد . سپس روز بعد در حضور همگان گفت : گفتار محمد(ص ) سحر

است و قلبهاى مردم را تسخير كرده است .

گريه افتادند و اسلام آوردند . (248)

ت_ع_دادى از ق_ري_ش راه را ب_ر آن_ان گرفته ، گفتند : چه مردمان بى خردى هستيد . شما را براى تحقيق فرستاده بودند؛ حال شما دين خود را رها كرده ايد : آنان كه بشدت تحت تاءثير سخنان رسول خدا(ص ) و قرآن كريم قرار گرفته بودند ، به آنها اعتنا نكردند . (249)

بياموزد . (250)

((س_ع_د ب_ن معاذ)) نيز به همين روش اسلام آورد و با مسلمان شدن اين دو تن ، تمامى افراد قبيله اس_لام آوردن_د ، ب_گ_ون_ه اى ك_ه در آن ش_ب ي_ك ن_ف_ر غ_ي_ر م_س_لم_ان در م_ي_ان ق_ب_ي_له دي_ده ن_م_ى شد . (251)

ت_اءث_ي_ر چ_ش_م_گ_ي_ر قرآن بر مردم يثرب به حدى بود كه گفته شده است : ((فُتِحَتِ الْمَدينَةُ بِالْقُرانِ))(252) مدينه به وسيله قرآن فتح شد .

مقدارى از آن را براى رسول خدا(ص ) خواند . آن حضرت د رپاسخ فرمود : اين هم سخنى نيكوست ، اما آنچه من دارم از آنها بهتر است پس از آن آيه هاى چند از قرآن كريم را برايش خواند . آن مرد ت_حت تاءثير قرار گرفت و به برترى قرآن اعتراف كرد . به شهادت تعدادى از مردم مدينه او به عقيده مسلمانى از دنيا رفت .

آرى قرآن كريم درميان عرب پديده اى نوبود و جاذبه اى چشمگير داشت تا آنجا كه افراد منكر اسلام و رسالت پيامبر (ص ) نيز تحت تاءثير آن قرار مى گرفتند .

گرفت . و به ف_رس_ت_ادگ_ان ق_ريش جواب ردّ داد . پس از نوميدى ، يكى از آنان (عمرو عاص ) گفت : فردا به ن_ج_اش_ى م_ى گ_ويم كه مسلمانان عيسى را بنده مى دانند . فرداى آن روز نزد نجاشى رفت و آن س_خ_ن را ب_ه وى گ_ف_ت . او دوب_اره مسلمانان را طلبيد و عقيده شان را درباره حضرت عيسى (ع ) پرسيد . جعفر در پاسخ گفت : عقيده ما درباره عيسى ، گفتار خدا و پيامبر است : ((عيسى بنده خدا و رس_ول اوس_ت و كلمه اوست كه به مريم فرستاد . )) نجاشى سخنان جعفر را تصديق كرد و آن را م_ط_اب_ق ان_ج_ي_ل دان_س_ت . از آن پ_س ، م_س_لم_ان_ان ت_ا روز ب_ازگ_ش_ت در ح_بشه به آسايش مى زيستند . (254)

بيان درست قرآن كريم مسلمانان را پيروز كرد و فرستادگان قريش را دروغگو و شرمنده ساخت اين حسن برخورد قرآن كريم باعث كنجكاوى مردم حبشه گرديد . تعدادى از آنان به مكه آمدند تا ب_ا پ_ي_ام_ب_ر(ص ) از نزديك ديدار كنند . آنان نزد پيامبر(ص ) كه در مسجد نشسته بود رفتند و س_ؤ اله_اى چ_ندى مطرح ساختند . آن حضرت پس از دادن پاسخهاى مناسب و لازم ، چندآيه از قرآن ك_ري_م ت_لاوت كرد . آنان با شنيدن آيه هاى قرآن از شوق به گريه درآمدند و جملگى اسلام اخ_ت_ي_ار ك_ردن_د . م_ردم م_ك_ه ب_ا م_شاهده اين حال ، حبشيان را نكوهش كردند ، اما قرآن تاءثيرش را گذاشته بود و كسى نمى توانست آنان را از تصميمشان برگرداند . (255)

قرآن كريم ، اساسى ترين ابزار تبليغاتى پيامبر (ص )

در دوران رسالت ، بويژه در دوره س_ي_زده س_اله م_ك_ه ب_ود . اين آيه هاى شريفه قرآن بود كه به قلب پيامبر نيرو مى بخشيد و روح م_ؤ م_ن_ان را ج_لا م_ى داد و در مقابله بادشمنان به آنها آرامش مى بخشيد و بر استقامتشان مى افزود .

چ_ن_ي_ن ب_ود ك_ه م_شركان تلاش مى كردند تا اين حربه را از كار بيندازند ، و در اين راستا به ت_رف_ن_ده_اى گ_ون_اگ_ون_ى دس_ت زدن_د ك_ه ه_ي_چ ك_دام م_فيد واقع نشد . در اين درس فعاليتهاى گوناگون مشركان وناكامى آنها را مورد بررسى قرار مى دهيم .

سازد يا اينكه نزد ديگرى مى آموزد .

(( . . . ق_الُواْ اِنَّم_ا اَن_ْتَ م_ُف_ْت_َرٍ ب_َلْ اَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذينَ امَنُوا وَهُدًى وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمينَ وَ لَقَدْ نَعْلَمُ اَنَّهُمْ يَقُولُونَ اِنَّما يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ . . . ))(258)

گ_ف_تند در واقع تو از پيش خود مى سازى ! حقيقت اين است كه بيشتر شان نمى دانند . بگو : آن را روح الق_دس از ج_ان_ب پ_روردگ_ارت ب_ح_ق فرود آورد تا كسانى را كه ايمان آورده اند استوار گ_ردان_د و ه_دايت ومژده اى براى مسلمانان باشد . ما كاملاً آگاهيم كه آنان خواهند گفت آن كس كه مطالب اين قرآن را به پيامبر مى آموزد بشرى است .

آرى مشركان مى خواستند با سحر و جادو جلوه دادن قرآن و بشرى شمردنش اصالت الهى بودن آن را زير سؤ ال برند ، تا قابل اعتنا و اعتماد نباشد . اگر مشركان موفق مى شدند قرآن يعنى م_ح_ك_مترين سند و شاهد پيامبر(ص ) را از اعتبار بيندازند ، گسترش اسلام دچار وقفه مى شد ، اما قرآن مشركان را به مبارزه فرا خواند و بطلان تهمتهايشان را ثابت كرد .

اش را برهمگان ثابت كرد . روش_ن اس_ت ك_ه پ_ي_روزى در اي_ن ص_حنه ، بزرگترين موفقيت را براى اسلام به همراه داشت . رواي_ت_ى ك_ه از ام_ام م_وس_ى بن جعفر عليه السلام نقل شده نيز بيانگر اين حقيقت است كه معجزه بودن قرآن از جنبه ادبى بزرگترين حربه عرب را بى اثر كرد . آن حضرت در پاسخ كسى ك_ه س_ؤ ال ك_رد چرا خداوند حضرت موسى (ع ) را با عصا و يد بيضا كه شبيه جادويند مبعوث ك_رد و ح_ض_رت ع_ي_س_ى (ع ) را ب_امعجزات شبيه طب و حضرت محمد صلى الله عليه و آله را با معجزه سخن و بيان چنين فرمود :

(( ه_ن_گامى كه خدا موسى را مبعوث كرد جادو برمردم زمانه اش تسلط داشت و خدا مانندى از آن را آورد ك_ه ب_ر آن ت_وان_ا ن_ب_ودن_د و ب_ه وس_ي_له آن ج_ادوى آن_ه_ا را ب_اط_ل ك_رد و ح_جّت خود را بر آنها ثابت نمود ، و خداوند عيسى را وقتى مبعوث كرد كه بيمارى فلج بر مردم مسلّط بود و نياز به طِبّ داشتند؛ و اواز جانب خداوند معالجه اى معجزه آسا آورد كه مانندش نداشتند و به اجازه خدا مرده ها را زنده گردانيد و كورى مادر زاد و پيسى را علاج كرد و ح_ج_ت را ب_ر آن_ه_ا تمام كرد و خداوند محمد (ص ) را در وقتى مبعوث كرد كه هنر غالب آن عصر ، س_خ_ن_ران_ى و س_خ_ن_ورى ب_ود _ و به گمانم (گمان راوى ) فرمود شعر بود _ پس نبى مكرّم ا زطرف خداوند پندها و دستورات شيوا و حكيمانه اى آورد كه گفتار آنها را بيهوده

ساخت و حجت را بر آنها ثابت كرد . ))(259)

آرى ق_رآن وارد پرشورترين معركه ها شد و نخبگان سخن عرب را به هماوردى طلبيد ، اما آنان ب_ا ك_مال غرورى كه داشتند و شايد در ابتدا آن را مبارزه اى كم خرج و پرفايده مى يافتند ، از معارضه با قرآن عاجز ماندند و قرآن كريم يكه تاز بى رقيب ميدان فصاحت شد ، و سند اسلام اعتبار تمام يافت .

اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ))(261)

ي_ا م_ى گ_وي_ن_د : آن (ق_رآن ) را از پ_ي_ش خ_ود س_اخ_ته است . بگو اگر راست مى گوييد هر كه راتوانيد در برابر خدا بخوانيد ، پس ده سوره ا زپيش خود ساخته همانند آن بياوريد . پس اگر اين دعوت را اجابت نكردند بدانيد كه آنچه نازل شده به علم خداست و اينكه معبودى جز او نيست . پس آيا شما گردن مى نهيد ؟

ب_از هم مشركان و مخالفان از هماوردى عاجز ماندند . خداوند در مرحله سوّم يك درجه ديگر تخفيف داد و از آن_ان خ_واس_ت ت_ا ي_ك س_وره م_ان_ند قرآن بياورند . اين بار آنان را بيم داد كه از تلاش بيهوده دست بردارند و از آتش دوزخ بپرهيزند .

(( وَاِنْ كُنْتُمْ فى رَيْبٍ مِمّا نَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا فَاءْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ اِنْ ك_ُن_ْت_ُمْ صادِقينَ فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النّارَ الَّتى وَ قُودُهَا النّاسُ وَالْحِجارَةُ اُعَدِّتْ لِلْكافِرينَ))(262)

واگ_ر درب_اره آن_چ_ه ب_رب_ن_ده خ_وي_ش ف_رو ف_رس_ت_ادي_م ش_ك م_ى ورزي_د اگ_ر راس_ت م_ى گ_وي_ي_دگواهان خود را بغيراز خداوند بخوانيد و سوره اى به مانند آن بياوريد . پس اگر اين ك_ار را ن_ك_ن_ي_د وه_رگ_ز نخواهيد كرد ، از آتشى پروا گيريد كه هيمه اش آدميان و سنگ است كه براى كافران آماده شده است .

آي_ه ه_اى م_ب_ارزه ط_لبى قرآن مربوط به دوره مكّه مى باشد و سوره هاى اين دوره اغلب كوچك و آي_ه ه_ا ن_ي_ز ك_وت_اه است . خداوند متعال با خصم تا آنجا كه ممكن بود مماشات كرد و آسانترين ش_رايط ممكن را قرار داد ، اما دشمن در نهايت غرور به زانو در

آمد و تلاشهاى او نه تنها سودى نبخشيد ، بلكه طبل رسوايى او را نيز به صدا درآورد . خداوند خبر ناتوانى آنان را داد وگفت :

انس و جن هرگز نخواهند توانست همانند قرآن را بياورند هر چند كه به يكديگر كمك كنند .

(( قَلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الاِْنْسُ وَالْجِنُّ عَلى اَنْ يَاءْتُوا بِمِثْلِ هذَاالْقُرآنِ لايَاْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ كانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهيراً))(263)

ب_گ_و اگ_ر آدم_ي_ان و پ_ري_ان گردآيند بر سر اينكه همانند اين قرآن را بياورند ، به مانندش نتوانند آورد ، هرچند برخى از ايشان پشتيبان برخى ديگر باشند .

س_خنوران و شاعران چيره دست عرب از معارضه با قرآن عاجز ماندند و قرآن سلطان سخن عرب گ_ردي_د و در پ_رت_و تعاليم نورانى آن ، عدد مسلمانان فزونى گرفت و گستره اسلام وسعت ي_افت . شكست مشركان بزرگترين مانع را از سر راه اسلام برداشت و گرنه شاعران عرب با طعن زدن و هجو كردن پيامبر(ص ) و قرآن ، پيشرفت اسلام را دچار وقفه و ركود مى ساختند .

داشت ، ليكن موقعيت مناسب سياسى _ اجتماعى ع_رب_س_ت_ان ب_راى پ_ذي_رش ي_ك دي_ن و ح_ك_وم_ت ج_دي_د ، راه اس_لام را ه_م_وار ك_رد و ب_ه عوامل ديگر يارى رسانيد .

آن روز حاضر نبودند كارى پر مخاطره انجام دهند؛ درحالى كه هيچ نفعى نبرند . اين امر حتى در مورد يمن كه از آبادانى و ثروت بهره اى داشت نيز صادق بود .

حبشيهاى حاكم بر يمن (فرزندان ابرهه ) بر مردم ، ستم روا مى داشتند . يكى از بزرگان نزد ان_وشيروان (شاه ايران ) رفت و از او خواست تا مردم يمن را عليه حبشيها يارى دهد . او نپذيرفت و گفت : راه يمن دشوار است و گرنه خواهش تو را مى پذيرفتم . پسر آن مرد يمنى پس از مرگ پ_در ن_زد خ_س_رو پرويز رفت و خواستار كمك شد . وى نيز همان مطلب را عنوان كرد كه سرزمين ش_م_ا دور اس_ت ، خ_يرى در آن نيست ، راههايش دشوار است و من حاضر نيستم سپاهيانم را به خطر ب_ي_ن_دازم . وى زم_ان_ى به اعزام لشكر رضايت داد كه از آن يمنى شنيد كه درآنجا طلا و نقره و سنگهاى قيمتى فراوان وجود دارد . (267)

اب_ره_ه از ك_س_ان_ى ب_ود كه از يمن به قسمتهاى مركزى و شمالى عربستان حمله برد . او قصد داش_ت م_ك_ه را ت_س_خير كند و راههاى بازرگانى ميان اقيانوس هند و درياى مديترانه را يكجا در اخ_ت_ي_ار ب_گيرد ، امّا حمله وى با شكستى افتضاح آميز روبه رو شد و سپاهيانش دچار عذاب الهى گرديدند . (268)

م_ج_م_وع_ه اي_ن ش_واه_د ن_ش_ان م_ى ده_د ك_ه وس_ع_ت صحراهاو كمى منابع اقتصادى عربستان طمع زورمداران آن روز را از سلطه بر اين سرزمين بريده بود و هيچ دليلى براى توجه بدان نمى ي_اف_ت_ن_د ، و ه_م_ين امر موجب شد كه پيامبر(ص )

از اين خلاء قدرت است استفاده كند و بدون وجود رقيب خارجى ، رسالت خود را در اين سرزمين ابلاغ كند .

مى بودند وامكان كمك رسانى آنها به يكديگر آسان مى بود ، قلعه هاى خيبر به اين آسانى سقوط نمى كرد . درحالى ك_ه ه_مه مخالفان اسلام به مقاومت خيبريان چشم دوخته بودند ، مسلمانان آنان را از پا درآوردند ، بدون اينكه بتوانند ضد حمله اى انجام دهند .

م_ك_ه م_رك_ز م_خ_الف_ان اس_لام ب_ود و تمام توطئه ها درآنجا طرح ريزى مى شد . اينان با تمام دش_م_ن_ى ك_ه ب_ا اس_لام داش_ت_ن_د ، ت_ن_ها توانستند سه جنگ عليه مسلمانان به راه اندازند درجنگ اوّل (بدر) شكست خوردند؛ درجنگ احد پيروز شدند؛ درجنگ سوم با تمام نيرويى كه تدارك ديده بودند ، سرافكنده محاصره مدينه را رها كردند .

ف_ت_ح ش_ه_ر م_ك_ه ب_ه آس_ان_ى ص_ورت گ_رف_ت و س_اك_ن_ان_ش در مقابل سپاه ده هزار نفرى مسلمانان ياراى اندك مقاومتى نداشتند .

ط_ائف ان_دك_ى اي_س_ت_ادگى كرد و پيامبر نيز محاصره اين شهر را رها كرده ، اما پس از چندى با فرستادن هياءتى به مدينه تسليم خود را اعلام كردند .

ت_ردي_دى ن_ي_س_ت ك_ه اگ_ر ش_ب_ه ج_زي_ره ع_رب_س_ت_ان ج_م_ع_ي_ت_ى م_ت_راك_م و ف_راوان م_ى داشت ، اوّل آن_ك_ه ت_ع_داد درگ_ي_ري_ه_ا بيشتر مى بود ، دوم آنكه در گيريها خونين و ويرانگرتر بود ، درح_الى ك_ه پ_راكندگى جمعيت هم به پيشرفت سريع اسلام كمك كرد و هم خون اندكى ريخته شد .

نمى داد ك_ه زي_ر ب_ار ح_ك_وم_ت_ى بروند . اگر گاهى هم با يكديگر متحد شده اند ، بسيار كوتاه مدّت و گذرا بوده است . (269)

ق_ب_اي_لى ك_ه در ح_اشيه عربستان زندگى مى كردند ، هر چند زير حمايت قدرتهاى ايران و روم بودند و باآنها پيمانهاى نظامى داشتند ، ولى خود عربستان دولت واحدى نداشت تا پيمانى با كشورهاى همجوار داشته باشد .

ب_ه اي_ن ت_رت_يب ، وقتى اسلام ظهور كرد ، دولتى قوى و نيرومند در مقابلش وجود نداشت . دين ج_دي_د ن_ي_ز براى همه عرب به صورت دشمنى مشترك تلقى نشد كه عليه آن متّحد شوند ، چرا كه در دوره حضور پيامبر(ص ) درمكه تصوّر نمى كردند اسلام روزى به قدرت برسد و آنان را ت_ه_دي_د ك_ن_د . وق_ت_ى ه_م ك_ه پ_يامبر (ص ) به مدينه آمد ، بخشى از عربها ، رياست ايشان را پ_ذي_رف_ت_ن_د و از اس_لام ح_مايت كردند . تنها در جنگ احزاب با يكديگر متّحد شدند كه آن هم با تدبير پيامبر(ص ) از هم پاشيد . (270)

ق_درت_ه_اى ب_زرگ آن روز ن_ي_ز ت_ص_ور ن_م_ى ك_ردن_د ، روزى ي_ك قدرت سياسى شبه جزيره ع_ربستان شكل گيرد ، چنان كه وقتى خسرو پرويز نامه پيامبر(ص ) را دريافت كرد ، به حاكم يمن دستور داد تا آن حضرت را دستگير كند و به نزد او بفرستد . حاكم يمن نيز دو تن را براى دس_ت_گ_ي_رى پ_يامبر به مدينه فرستاد . (271) اين امر نشان دهنده آن است كه وضعيت حجاز ب_گ_ون_ه اى ب_ود ، ك_ه ت_صور شكل گيرى يك قدرت سياسى نيرومند درآن نمى رفت . اين امر ، ب_ه_ت_رين موقعيت

را براى اسلام فراهم آورد كه توانست به نشو و نما بپردازد و دور از مزاحمت قدرتى متّحد و يكپارچه ، نيرو بگيرد ومخالفان را به آ سانى از پا درآورد .

پ_س از آن_كه مراكزمهم قدرت در جزيرة العرب مثل مكه و طائف زير نفوذ اسلام درآمد ، مردم ساير نقاط مقاومت را بيهوده يافتند . عربها از گوشه وكنار به مدينه آمدند و جذب اسلام مى شدند . در س_ال ن_ه_م هجرت ، اميران يمن ، بحرين طايفه بزرگ بنوبكر وطائفه مسيحى مذهب بنى حنيفه ، نمايندگانى به مدينه فرستادند و اسلام آوردند .

پ_س از ت_ث_ب_ي_ت ق_درت پ_ي_ام_ب_ر(ص ) درم_دي_ن_ه ، ب_رخ_ورد ب_ا ق_ب_ايل سركش نيز بسيار آسان شد ، چرا كه هراندازه هم قدرت آنان زياد مى بود ، ياراى مقابله ب_ا م_س_لم_ان_ان را ن_داش_ت_ن_د ، چ_ن_ان ك_ه ع_لي_ه ب_رخ_ى از ق_ب_اي_ل ي_اغ_ى ، ت_نها حدود سيصد نفر فرستاده شد و آنان تسليم شدند و غنايم فراوانى به دست مسلمانان افتاد . (272)

داشتند . (273)

پيدايش اسلام با ضعف ساسانيان همزمان شد و امپراتورى ايران تسلط چندانى بر يمن نداشت و اي_ن ب_ود ك_ه وق_ت_ى ح_ك_وم_ت م_رك_زى اس_لام در م_دي_ن_ه ت_ش_ك_ي_ل ش_د ، م_ردم ي_من شامل عربها ، مسيحيان و فرزندان نسلى كه از تركيب ايرانى با يمنى پ_دي_د آم_ده ب_ود ، ب_دون ه_ي_چ م_خ_الف_ت و درگ_ي_رى اس_لام آوردند . در سالهاى نهم و دهم هجرى گروههايى از يمن به مدينه آمدند و اسلام خود را اعلام داشتند . (274)

ب_د ون ت_ردي_د ، اگ_ر هر يك از قدرتهاى بزرگ بر يمن سلطه مى يافتند و او ضاع سياسى آن_ج_ا س_روسامان مى داشت ، معلوم نبود كه مردم بتوانند به اين آسانى اسلام را پذيرا شوند ، چ_ن_ان ك_ه در ش_م_ال ش_ب_ه جزيره عربستان اين امر اتفاق افتاد . فردى كه در ناحيه اى به نام ((م_ع_ان )) ، از ج_ان_ب دولت روم ح_كومت داشت ، فرستاده اى با هدايايى نزد پيامبر(ص ) فرستاد واع_لام گرويدن به اسلام كرد . هِرَقْل پادشاه روم بر او خشم گرفت و دستور داد تا او را به زندان بيفكنند . او در زندان بود تا مرگش فرا رسيد . (275)

از م_ج_م_وع اي_ن گفتار نتيجه مى گيريم كه وسعت جغرافيايى عربستان و پراكندگى جمعيت آن خلاء سياسى ايجاد كرده بود . اين امربهترين زمينه را براى نشو و نما و گسترش اسلام فراهم آورد تا زمان ظهور اسلام هيچ عامل مشتركى وجود نداشت كه بتواند عرب را متحد كند . با اين زمينه ، اسلام ، توانست مخالفانش را به تسليم وادار كند و حكومت بدون معارض شبه جزيره عربستان گردد .

دولت_ه_اى ب_زرگ

در ط_ول دوره ت_ش_ك_ي_ل دولت اسلامى واكنشى از خود نشان ندادند . اين پيامبر ب_زرگ_وار اس_لام ب_ود ك_ه ب_ا ف_رس_ت_ادن ن_ام_ه ه_ا آن_ان را از آم_دن دي_ن_ى ن_و و تشكيل حكومتى جديد خبرداد . بدين ترتيب ، دعوت اسلامى آغاز شد و زمينه گسترش آن در ساير نقاط جهان فراهم آمد .

خرماى مدينه وادار به ترك جنگ كند ، ولى مسلمانان ن_پ_ذي_رف_ت_ن_د و س_خ_ت_ي_ه_اى ج_ن_گ را پ_ذي_را ش_دن_د . س_راس_ر زن_دگ_ان_ى رس_ول خ_دا(ص ) درج_ن_گ س_پ_رى ش_د . دراي_ن م_دت جز تعدادى بسيار اندك و انگشت شمار از جنگ سرپيچى نكردند . كسانى كه از جنگ سرباز مى زدند درجامعه منفور و طرد شده بودند .

ح_رك_ت ب_س_وى ت_ب_وك كارى بس مخاطره آميز بود ، بويژه كمبود آب سپاهيان را تهديد مى كرد . ت_ع_دادى از م_ن_اف_ق_ان م_ش_غول تضعيف روحيه مسلمانان بودند . پيامبر(ص ) نيز بر خلاف ساير ج_ن_گ_ه_ا كه هدف را اعلام نمى كرد . مقصد حركت را اعلام داشت . (277) با تمام اين موانع ، س_ف_ر ج_ن_گ_ى ان_ج_ام ش_د و م_س_لم_ان_ان ، ب_ا س_اب_ق_ه اى ك_ه در تحمل سختيها داشتند بدون واهمه با فرماندهى پيامبر(ص ) تا ناحيه تبوك پيش رفتند .

م_ى ك_ن_ن_د ك_ه او را ن_زد خ_ودش_ان در ت_ورات و انجيل نوشته مى يابند .

دانشمندان يهود و نصارا نيز اين مطلب را قبول داشتند كه پس از حضرت عيسى وموسى پيامبرى خ_واه_د آم_د . داس_ت_ان ب_ُح_ي_راى راه_ب در ت_اري_خ زن_دگ_ى رسول خدا(ص ) مشهور است . بحيرا در شام سكونت داشت و آمدن پيغمبرى در آخرالزمان براى وى قطعى بود .

وق_ت_ى رس_ول خ_دا(ص ) را م_لاق_ات ك_رد ت_ص_دي_ق ك_رد ك_ه آن ح_ض_رت پيامبر آخرالزمان است . (280)

علماى يهود نيز از ظهور رسول خدا(ص ) باخبر بودند ، ولى پنداشتند كه آن پيامبرنيز از ميان خ_ودش_ان خ_واه_د ب_ود ، از اي_ن رو ي_ه_ودي_ان م_دي_ن_ه ك_ه ب_ا قبايل اوس و خزرج در ستيز بودند ، هميشه به آنان مى گفتند كه پيامبرى ظهور خواهد كرد و ما پيرو او شده ، شما را مغلوب خواهيم كرد . (281) اين خبر ، مردم مدينه را هشيار كرد . زمانى ك_ه ب_ه مكه آمدند و رسول خدا(ص ) را ملاقات كردند ، يقين نمودند كه آن حضرت همان پيامبرى اس_ت ك_ه ي_ه_ودي_ان م_ى گ_وي_ن_د . ب_ا اي_ن اع_ت_ق_اد اس_لام آوردن_د و در ش_م_ار ي_اران ف_داك_ار رسول خدا(ص ) درآمدند .

وق_ت_ى پيامبر اكرم (ص ) مبعوث شد ، يهوديان دريافتند كه بر خلاف انتظار آنان پيامبر(ص ) عرب است واز يهوديان نيست . از اين رو ، حسادت ورزيده و با آن حضرت از در مخالفت درآمدند .

آرى ب_ش_ارت_ه_اى ي_ه_ودي_ان ع_ام_ل م_ه_مى در جذب مردم مدينه به سوى اسلام شد . در واقع آنان ق_ب_ل از ظ_ه_ور پيامبر اكرم (ص ) ناخواسته تبليغ كننده اسلام شده بودند ، بگونه اى

كه مردم مدينه پس از برخورد و ملاقات با آن حضرت اندك ترديدى در پيامبرى وى به خود راه ندادند .

ع_لي_ه ك_س_ى ك_ه نزد فردى ثروتمند به كورى بى اعتنايى كرد ، لحنى بسيار عتاب آميز دارد .

(( ع_َب_َسَ وَ ت_َوَلّىَ اَنْ ج_اءَهُ الاَْع_ْم_ىَ وَ م_ا يُدْريكَ لَعَلَّهُ يَزَّكّىَ اَوْ يَذَّكَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّكْرىَ اَمّا مَنِ اسْتَغْنى فَاَنْتَ لَهُ تَصَدىَّ وَ ما عَلَيْكَ اَلاّ يَزَّكّى وَ اَمّا مَنْ جاءَكَ يَسْعىَ وَهُوَ يَخْشىَ فَاَنْتَ عَنْهُ تَلَهّى ))(282)

چهره درهم كشيده و روى بگردانيد كه چرا آن كور نزد وى آمد . تو چه دانى شايد او در پى پاك شدن باشد . يا به ياد خدا آيه و ذكر حق او را سود مند افتد ، اما آنكه توانگرى را به رخ مردم م_ى ك_ش_د ، ت_وب_ه او روى خ_وش ن_ش_ان م_ى ده_ى . ف_ك_ر م_ى ك_ن_ى اگ_ر ه_م پ_اك ن_ش_ود م_سؤ ول ن_ي_س_ت_ى و ام_ا آن_ك_ه ش_ت_اب_ان ن_زد ت_و آم_د ، درح_الى ك_ه از خ_داى م_ى ت_رس_د ت_و از او تغافل مى كنى .

آرى اس_لام ، ه_م_ان_ن_د تمام اديان آسمانى پيشين ، جانب محرومان را گرفت و بر سينه ستمگران دست رد نهاد و با كمك همين قشر به ظاهر ناتوان بر دشمنان خود پيروز شد و به اهداف انسان ساز خويش نايل گرديد .

اين مؤ منان ايثار گر و صادق مى فرمايد :

(( م_ِنَ الْم_ُؤْم_ِنينَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَما بَدَّلُواتَبْديلاً))(283)

ب_رخ_ى از آن م_ؤ م_ن_ان ، بزرگ مردانى هستند كه به عهد و پيمان با خدايشان وفا كردند ، پس ب_رخ_ى از آن_ه_ا اي_س_تادگى نمودند تا (در راه خدا شهيد شدند) و برخى (به انتظار شهادت ) مقاومت كرده ، هيچ عهد خدا راتغيير ندادند .

از م_داف_عان وفادار رسول خدا(ص ) در دوره سخت مكّه حضرت ابوطالب بود . زمانى كه مشركان م_ك_ّه ق_ص_دج_ان آن ح_ض_رت ك_ردن_د وى در ب_راب_ر ش_ان س_ي_ن_ه س_پ_ر كرد . وقتى مشركان عزم پ_ي_ام_ب_ر(ص ) را م_ب_ن_ى ب_ر ادامه دعوتش ديدند . اقدام به آزار و اذيت او و پيروانش كردند ، اما پ_ي_ام_ب_ر(ص ) در پناه ابوطالب مصون بود . كافران به تطميع ابوطالب پرداختند تا شايد اراده اش را س_س_ت ك_ن_ن_د ، ولى ت_لاش آن_ه_ا ك_ارگ_ر ن_ي_ف_ت_اد . ش_دت ع_م_ل م_خ_الفان افزايش يافت و دست به تحريم اجتماعى _ اقتصادى خاندان پيامبر(ص ) زدند . اب_وط_الب ب_از ه_م ه_راس_ى ب_ه خ_ود راه ن_داد س_ه س_ال در درّه اى ب_يرون از مكّه استقامت كرد ، درح_الى ك_ه ب_ا ف_ش_ار گ_رس_ن_گى دست پنجه نرم مى كرد . هنگام وفات خود خويشانش رافرا خ_وان_د و از آن_ان خ_واس_ت ت_ا از پ_ي_ام_ب_ر(ص ) ح_م_اي_ت ك_ن_ن_د واو را در م_ق_ابل دشمنان تنها نگذارند . او بارها به فرزند برومندش حضرت على (ع ) توصيه كرد كه ه_م_راه پ_ي_ام_ب_ر(ص ) ب_اش_د و او را ي_ارى ده_د . ب_راستى اگر ابوطالب نبود ، مشركان درهمان روزهاى اوّل بعثت ،

پيامبر(ص ) را از پاى درآورده ، به حيات اسلام خاتمه مى دادند .

ح_ام_ى ب_اوف_اى دي_گ_ر اس_لام ح_ض_رت خ_دي_ج_ه (س ) ب_ود . او ك_ه زن_ى ثروتمند بود ، تمام ام_وال خ_وي_ش را در راه اس_لام م_ص_رف كرد . او اوّلين زنى بود كه اسلام آورد و غمخوار روزهاى دشوار پيامبر(ص ) بود .

وج_ود اي_ن دو ب_زرگ_وار ، براى رسول خدا(ص ) چنان عزيز بود كه هنگام مرگشان سخت غمناك شد واظهار داشت : از هر اذيتى كه قريش به من رسانيد پروا نكردم تا آنكه ابوطالب و خديجه وفات يافتند . (284)

پ_ش_ت_ي_ب_ان ديگرى كه قامت اسلام با قدرت شمشير و نيروى تدبير او راست شد ، على بن ابى ط_الب (ع ) ب_ود ح_ض_رت ع_لى (ع ) در خ_ط_رن_اك ت_ري_ن صحنه ها اسلام را يارى داد . شبى كه پ_ي_امبر(ص ) از مكه به مدينه هجرت كرد ، على (ع ) درجاى ايشان خُفت تا آن حضرت جان سالم ب_ه در ب_رد . او ك_ه ش_ج_اع_ت و ج_لادت_ى ب_ى م_ان_ند داشت ، قهرمان جنگهاى اسلام و كفر بود و پيشامدهاى دشوار جنگ را به نفع اسلام پايان مى داد . جنگ بدر شاهد دلاوريهاى ايثارگرانه وى و ق_ت_ل گ_ردن_ك_ش_ان ع_رب ب_ه دس_ت او ب_ود . درج_ن_گ اح_د چ_ن_ان پ_روان_ه ب_ر گرد شمع وجود رسول الله (ص ) مى چرخيد . درجنگ احزاب عمروبن عبدوّد ، يكى از شجاعترين جنگجويان عرب با ضربت شمشير على (ع ) از پا درآمد كه پيامبر(ص ) فرمود :

(( ضَرْبَةُ عَلِىٍّ يَوْمَ الْخَنْدَقِ اَفْضَلُ مِنْ عِبادَةِ الثَّقَلَيْنِ))

ضربت على عليه السلام در روز خندق برتر از عبادت انس وجن است

.

ح_ض_رت ع_لى (ع ) سوره برائت را كه در بردارنده سخت ترين تهديدها عليه مشركان بود ، در م_ك_ه م_ي_ان م_ش_رك_ان ق_رائت ك_رد . درجنگ حنين كه نزديك بود شيرازه لشكر اسلام از هم بپاشد ، م_ردان_ه درك_ن_ار پ_ي_امبر(ص ) ايستاد تا اوضاع را به سامان رسانيد . قلعه هاى محكم يهوديان خيبر را درحالى گشود كه ديگران عاجز مانده بودند . خلاصه آنكه پيشرفتهاى اسلام به ميزان بسيار زيادى مرهون وجود اميرمؤ منان على بن ابى طالب (ع ) وفداكاريهاى آن حضرت است .

ع_لاوه ب_ر اي_ن ب_زرگ_واران ، ك_س_ان دي_گ_رى ن_يز بودند كه براى يارى اسلام تا پاى جان ك_وش_ي_دن_د . ح_م_زه ع_م_وى پيامبر(ص ) ، بلال حبشى ، سلمان فارسى ، جعفربن ابى طالب و . . . براى يارى اسلام ايثار كردند و تعدادى از آنان تا مرز شهادت پيش رفتند .

لَبَّيْكَ، لَبَّيْكَ لاش_َريكَ لَكَ اِلّا شَرِيكاً تَمْلِكُهُ وَ ما مَلَكَ ))در حالى كه تلبيه اسلامى چنين است .((لَبَّيْكَالّلهُمَ لَبَّي_ْكَ، لَبَّي_ْكَ لاش_َري_كَ لَكَ لَبَّي_ْكَ، اِنَّ الْح_َم_ْدَ وَالنِّع_ْم_َةَ لَكَ وَالْم_ُلْكَ، لا ش_َرِي_كَ لَكَ))(ر.ك ، التاريخ الاسلامى ، ص 16.)

15- التاريخ الاسلامى ، ابراهيم شريفى ، ص 16.

16- م_ن_ط_قه حرم شامل مكه ، منى ، مشعرالحرام و بخشى از سرزمينهاى ديگر است كه از چهار ج_ه_ت م_ح_دود ب_ه ح_دود خاصى است .براى آگاهى بيشتر رجوع كنيد به مرآة الحرمين ، ج 8، ص 225.

17- آل عمران ، آيه 97.

18- التاريخ الاسلامى ، ابراهيم شريفى ، ص 16.

19- توبه ، آيه 36.

20- التاريخ الاسلامى ، ابراهيم شريفى ، ص 17.

21- حجرات ، آيه 13.

22- جمعه ، آيه 2.

23- زخرف ، آيه 22.

24- زخرف ، آيه 23.

25- مضمون آيه 24، سوره زخرف .

26- زمر، آيات 17_18.

27- تاريخ عرب ، فيليپ حىّ، ص 17_18 _ تاريخ اسلام ، فياض ، ص 16.

28- تاريخ عرب ، ص 17_18.

29- تاريخ الاسلام ، حسن ابراهيم حسن ، ج 1،ص 21.

30- فيل ، آيات 1 _ 5.

31- ت_اريخ طبرى ، ج 1 ، ص 447 عربى و ج 2 ، ص 689 _ 700 ، ترجمه ابوالقاسم پاينده ، چاپ دوم ، شركت انتشارات اساطير.

32- تاريخ اسلام ، حسن ابراهيم حسن ، ج 1 ، ص 32 .

33- تاريخ طبرى ، ج 2 ، ص 32 _ 34 و تاريخ اسلام ، فياض ، ص 29 .

34- همان مدرك ، ص 39 _ 40 .

35- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 44 _ 45.

36- تاريخ عرب و اسلام ، امير على ، ص 5 .

37-

اس_لام و ع_ق_اي_د و آراء ب_ش_رى ، يحيى نورى ، چاپ ششم ، انتشارات مجمع مطالعات و تحقيقات اسلامى ، ص 647.

38- همان مدرك ، ص 652.

39- تاريخ الاسلام ، ص 45.

40- تاريخ عرب و اسلام ، ص 7.

41- همان مدرك .

42- تاريخ اسلام ، فياض ، ص 65.

43- اسلام و عقايد و آراء بشرى ، ص 647_650.

44- همان مدرك .

45- اسلام و عقايد و آراء بشرى ، ص 647 _ 650 .

46- همان مدرك .

47- همان مدرك .

48- تاريخ جاهليت ، عمر مردوخ ، ص 115 _ 117،انتشارات دارالعلم للملابين بيروت .

49- تاريخ اسلام ، فياض ، ص 78 .

50- همان مدرك .

51- آل عمران ، آيه 103.

52- نساء، آيه 59.

53- نساء ، آيه 141.

54- هود ، آيه 113.

55- نساء، آيه 105 .

56- تاريخ جامع اديان ، جان ناس ، ص 476_479.

57- آل عمران ، آيه 67.

58- نحل ، آيه 123.

59- تاريخ سياسى اسلام ، حسن ابراهيم حسن ، ترجمه پاينده ، ص 65.

60- سيره ابن هشام ، ج 1، ص 77.

61- سيره ابن هشام ، ج 1، ص 77.

62- همان مدرك .

63- الصحيح من سيرة النبى الاعظم ، جعفر مرتضى عاملى ، ج 1 ، ص 60 .

64- پيامبر و آيين نبرد ، ص 160 .

65- مختصر تاريخ عرب ، اميرعلى ، ص 8 ، انتشارات دارالعلم للملايين ، بيروت .

66- نجم ، آيات 19 _ 20 .

67- نوح ، آيه 23 .

68- صافات ، آيه 125.

69- كتاب الاصنام ، ابن الكلبى ، ص 19 .

70- زمر ، آيه 3 .

71- نحل ، آيه 35 .

72- يس ، آيه 78.

73- تاريخ پيامبراسلام آيتى

، ص 227 .

74- دين در عصر جاهليت ، يوسف فضايى ، ص 34.

75- اسراء، آيه 81.

76- دين در عصر جاهليت ، يوسف فضايى ، ص 43.

77- همان مدرك ، ص 38.

78- تاريخ الجاهلية ، عمر مردوخ ، ص 48.

79- تاريخ اسلام ، فياض ، ص 52.

80- همان مدرك .

81- مائده ، آيه 82.

82- تاريخ اسلام ، فياض ، ص 52.

83- تاريخ تمدن اسلامى ، جرجى زيدان ، ج 1، ص 25.

84- تاريخ الجاهلية ، ص 26 _ 29.

85- تاريخ الجاهلية ، ص 30.

86- تاريخ تمدن اسلام و عرب ، گستاولوبون ، ص 40.

87- سباء ، آيات 15 _ 16.

88- تاريخ الجاهلية ، ص 170 _ 173.

89- تاريخ تمدن اسلام و عرب ، گوستاولوبون ، ص 26 .

90- العرب قبل الاسلام ، ص 178 _ 179.

91- تاريخ اسلام ، فياض ، ص 38.

92- تاريخ اسلام ، فياض ، ص 42.

93- همان مدرك ، ص 43.

94- تاريخ صدر الاسلام ، ص 41.

95- تاريخ تمدن اسلام و عرب ، ص 27.

96- تاريخ تمدن اسلامى ، ج 1، ص 37.

97- تاريخ تمدن اسلام و عرب ، ص 66 .

98- نهج البلاغه ، خ 26 ، ترجمه شهيدى با اندك تغيير .

99- نهج البلاغه ، خطبه 26، ص 155.

100- تاريخ تمدن ، ويل دورانت ، ج 11، ص 8.

101- اسلام و عقايد و آراء بشرى ، ص 603.

102- نساء ، آيه 34 .

103- همان مدرك ، آيه 32 .

104- تاريخ ايران بعد از اسلام ، ص 211 .

105- همان مدرك .

106- حجرات ، آيه 13.

107- تاريخ تمدن اسلامى ، ج 4 ، ص 23 .

108- براى آگاهى از اين

پيمانها رجوع كنيد به سيره ابن هشام ، ج 2 ، ص 147 _ 149 و ص 241 و 249 .

109- حجرات ، آيه 9.

110- تاريخ تمدن اسلامى ، ج 4، ص 25.

111- همان مدرك .

112- احزاب ، آيه 4.

113- احزاب ، آيه 5.

114- تاريخ تمدن اسلامى ، ج 4، ص 26.

115- تاريخ تمدن اسلامى ، ج 4، ص 27.

116- همان مدرك .

117- همان مدرك .

118- همان مدرك ، ص 28.

119- بقره ، آيه 177.

120- بحار الانوار، ج 104، ص 194.

121- همان مدرك ، ص 195.

122- همان مدرك .

123- تحرير الوسيله ، ج 1، ص 263.

124- تاريخ تمدن اسلامى ، ج 4، ص 57.

125- اسلام و عقايد و آراء بشرى ، ص 496.

126- اصول كافى ، ج 4، ص 473.

127- اصول كافى ، ج 4، ص 473.

128- اسلام و عقايد وآراء بشرى ، ص 540.

129- همان مدرك ، ص 541.

130- نمل ، آيه 65.

131- نهج البلاغه ، ترجمه انصارى ، خطبه 78.

132- بحارالانوار، ج 22، ص 155 _ 156، مؤ سسه الوفا، بيروت .

133- تاريخ الجاهليه ، ص 161.

134- تاريخ تمدن اسلامى ، ج 4، ص 12 _ 15.

135- همان مدرك .

136- همان مدرك ، ص 23 و 24.

137- تاريخ تمدن اسلام ، ج 4، ص 20.

138- علق ، آيات 1 _ 5.

139- براى اطلاع بيشتر ر.ك . تاريخ ايران بعد از اسلام ، بخش ((اسلام در مهد)).

140- تاريخ ايران بعد از اسلام ، بخش ((اسلام در مهد)).

، ص 61 _ تاريخ تمدن اسلامى جرجى زيدان ، ص 37 .

145- همان مدرك .

146- قريش .

147- تاريخ تمدن اسلامى ، ج 1، ص 37.

148- همان مدرك .

149- تاريخ صدر الاسلام و الدولة الامويه . عمر فردوخ ، ص 48.

150- شآن نزول آيات ، ج 1، ص 101 _ 102.

151- بقره ، آيه 278.

152- بقره ، آيه 279.

153- بقره ، آيه 275.

154- مطففين ، آيات 1_3.

155- ترجمه تفسير الميزان ،ج 2، ص 288.

156- همان مدرك .

157- مائده ، آيه 90.

158- نهج البلاغه ، نامه 53 (عهدنامه مالك اشتر).

159- جمعه ، آيات 9 _ 11.

160- مجمع البيان ، ج 20، ص 20 _ 21.

161- توبه ، آيه 24.

162- ر.ك . تفسير مجمع البيان ، ج 5 ، ص 534 واسلام و عقايد و آراء بشرى ، ص 707.

163- اَلْهيكُمُ التَّكاثُرُ حَتّى زُرْتُمُ الْمَقابِرَ(تكاثر، آيه 2 و 3)!

164- بحارالانوار، ج 21، ص 137.

165- اصول كافى ، ج 2، ص 308.

166- احزاب ، آيه 67.

167- ر.ك : تاريخ سياسى اسلام ، رسول جعفريان ، ص 55.

168- قرآن كريم در سوره حشر، آيه 9 اين سنّت پسنديده را مورد ستايش قرار داده است .

169- عقدالفريد، ج 1، ص 122.

170- عقد الفريد، ج 1، ص 122.

171- تاريخ پيامبراسلام ، آيتى ، ص 172.

172- ر.ك : تاريخ پيامبر اسلام ، آيتى ، ص 130 _ 131.

173- نظام حقوق زن در اسلام ، مرتضى مطهرى ، ص 221.

174- تاريخ الجاهليه ، عمر مردوخ ، ص 158.

175- نساء، آيه 32.

176- نساء، آيه 7.

177- نظام حقوق زن در اسلام ، مرتضى مطهرى ، ص 220.

178- براى آگاهى بيشتر، ر.ك . وسائل الشيعه ،

ج 6، ص 15.

179- نظام حقوق زن دراسلام ، مرتضى مطهرى ، ص 189.

180- تاريخ الجاهليه ، ص 156.

181- ب_راى آگ_اه_ى ب_ي_شتر از جريان ، رجوع كنيد به تفسير درّالمنثور، ج 8، ص 220، نشر دارالفكر بيروت .

182- ر.ك .، لمعه دمشقيه ، كتاب نكاح .

183- نساء، آيه 4.

184- نساء، آيه 21.

185- ر.ك . نظام حقوق زن دراسلام ، ص 181 _ 182.

186- اسلام و عقايد و آراء بشرى ، ص 609.

187- همان مدرك .

188- نور، آيه 33.

189- الميزان ، ج 8، ص 75 _ 85.

190- نساء، آيه 22.

191- نساء، آيه 23.

192- اسلام وعقايد وآراء بشرى ، ص 611.

193- نساء، آيه 3.

194- بقره ، آيه 134.

195- فرقان ، آيه 67.

196- لقمان ، آيه 19.

197- تاريخ الجاهليه ، ص 57.

198- همان مدرك ، ص 58.

199- همان مدرك ، ج 1، ص 110.

200- تاريخ تمدن اسلام ، ج 4، ص 35.

201- همان مدرك .

202- اسراء، آيه 34.

203- بحارالانوار، ج 77، ص 152.

204- بحار، ج 75، ص 96.

205- ر.ك . تاريخ ايران بعد از اسلام ، بخش اسلام در مهد.

206- تاريخ پيامبر اسلام ، ص 66 _ 67.

207- الصحيح من سيرة النبى الاعظم ، ج 1، ص 50 _ 54.

208- نهج البلاغه ، خطبه شماره 2، ترجمه شهيدى ، ص 8، با اندك تغيير .

209- بقره ، آيه 185.

210- ميزان الحكمة ، ج 3، ص 385.

211- ميزان الحكمة ، ج ، 385.

212- همان مدرك .

213- حج ، آيه 78.

214- توبه ، آيه 91.

215- مائده ، آيه 6.

216- ر.ك . ترجمه تفسير الميزان ، ج 7، ص 259 _ 272.

217- تحريرالوسيله ، امام خمينى قدس سره ، ج 1،

ص 263.

218- مضمون آيه 89، سوره مائده .

219- ر.ك . الميزان ، ج 7، ص 275 _ 278.

220- كهف ، آيه 1.

221- حديد، آيه 25.

222- آل عمران ، آيه 32.

223- قلم ، آيه 4.

224- آل عمران ، آيه 4.

225- ت_اري_خ س_ي_اس_ى اس_لام ، رس_ول ج_ع_ف_ري_ان ، ص 15، ب_ه نقل از الشّفابتعريف حقوق المصطفى ، ج 1، ص 150.

226- انعام ، آيه 34.

227- ميزان الحكمة ، ج 1، ص 88.

228- ميزان الحكمة ، ج 9، ص 670.

229- ميزان الحكمة ، ج 9، ص 681.

230- توبه ، آيه 128.

231- كهف ، آيه 6.

232- تاريخ اسلام ، فياض ، ص 84.

233- تاريخ اسلام ، فياض ، ص 82.

234- شعرا، آيات 198 _ 199.

235- فصلت ، آيه 44.

236- ت_وب_ه ، آي_ه 128. البته بنابراين تفسير كه مراد از ((انفسكم )) قوم عرب باشد آن_چ_ن_ان_كه بعضى از مفسران احتمال داده اند؛ ولى اگر مراد جنس بشر باشد آنگونه كه مرحوم ع_لاّمه طباطبايى آن را تاءييد مى كند، آيه و آيات ديگرى كه به اين مضمون است بر خواست ما دلالت ندارد.

237- تاريخ اسلام ، على اكبر فياض ، ص 56.

238- همان مدرك ، ص 59.

239- همان مدرك ، ص 74.

240- نحل ، آيه 103.

241- عنكبوت ، آيه 48.

242- يونس ، آيه 16.

243- تاريخ پيامبر ص 120 _ 122.

244- همان مدرك .

245- همان مدرك .

246- تاريخ پيامبر اسلام (ص )، ص 163 _ 165.

247- تاريخ پيامبر اسلام (ص )، ص 163_165.

248- تاريخ پيامبر اسلام ، ص 166 _ 167.

249- همان مدرك .

250- تاريخ پيامبر اسلام ، ص 184 _ 185.

251- همان مدرك .

252- ر.ك : تاريخ سياسى اسلام ، رسول

جعفريان ، ص 21.

253- تاريخ پيامبر اسلام ، ص 126.

254- سيرت رسول الله ، ج 1، ص 316 _ 322.

255- سيرت رسول اللّه ، ج 1، ص 383 _ 384.

256- انبياء، آيه 3.

257- انبياء، آيه 5.

258- نحل ، آيات 101 _ 103.

259- اصول كافى ، ج 1، ص 46، كتابفروشى اسلاميه ، چاپ پنجم .

260- طور، آيه 33.

261- هود، آيات 13 _ 14.

262- بقره ، آيات 23 _ 24.

263- اسراء، آيه 88.

264- اي_ن س_خ_ن م_رب_وط ب_ه دوره ظ_ه_ور اس_لام و قبل از پيدايش نفت است .

265- مروج الذهب ، ج 2، ص 97 _ 98، انتشارات دارالهجره قم _ چاپ دوم .

266- همان مدرك .

267- كامل ، ابن اثير، ج 2، ص 447 _ 448.

268- همان مدرك .

269- تاريخ اسلام ، فياض ، ص 47.

270- كامل ، ابن اثير، ج 2، ص 182 _ 183.

271- ر.ك ، تاريخ پيامبر اسلام ، ص 609 _ 642.

272- كامل ابن اثير، ج 2، ص 285.

273- همان مدرك ، ج 1، ص 492.

274- تاريخ اسلام ،فياض ،ص 120_123 وتاريخ پيامبراسلام ،ص 636_641.

275- تاريخ اسلام ، فياض ، ص 122.

276- سيرت رسول اللّه ، ج 2، ص 739.

277- همان مدرك ،ج 2، ص 961.

278- صف ، آيه 6.

279- اعراف ، آيه 157.

280- سيرت رسول الله ، ج 1، ص 158 _ 162.

281- همان مدرك ، ص 185.

282- عبس ، آيات 1 _ 10.

283- احزاب ، آيه 23.

284- سيرت رسول الله ، ج 1، ص 413، انتشارات بنياد فرهنگ ايران .