ص: 2

ص: 3

ص: 4

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ*

الحمد للّه و صلی اللّه علی محمد و آله الطیبین الطاهرین

و لعنه اللّه علی أعدائهم من الجن و الانس من الاولین و الآخرین من الآن الی قیام یوم الدین آمین رب العالمین

ص: 5

ص: 6

حسن المعروف بحاجی آقا ابن العلامه الفقیه المؤید السید محمد المعروف بالسید المجاهد (1) صاحب المناهل الفقهیه و المفاتیح الاصولیه ابن العلامه الفقیه الشهیر و الاصولی الماهر النحریر السیّد علی (2) الطباطبائی الحائری صاحب الریاض المشتهر فی الآفاق.

و أرخ وفاته بعض الادباء بقوله:

لما نعی العلم خیر حبر قضی نقی الردا زکیا نادیت القی العصا و أرخ حقا علی قضا نقیا

و له مؤلفات فقهیه و اصولیه ذکرها صاحب أحسن الودیعه فراجع.

ص: 7

نسب کأن علیه من شمس الضحی نورا و من فلق الصباح عمودا

و یحق لسیدنا المترجم ان یقول:

اولئک آبائی فجئنی بمثلهم اذا جمعتنا یا جریر المجامع

فکان ره نعم الخلف لنعم السلف و کان بیته الشریف فی الحائر الباهر من کبار بیوتات العلم و العمل و اشهرها عریقا فی العلم و الفضل و الرئاسه و السیاسه مجمع الفحول و معدن ارباب المعقول و المنقول و کعبه علوم تطوف حوله رجال الفقه و الاصول من سائر الاقطار الاسلامیه و تشد إلیه الرحال من البلاد النائیه الامامیه.

ص: 8

و نشأ منشأ عجیبا بحیث قد حیر ذکائه و جوده فهمه و سرعه انتقاله اساتذه العصر الخ.

فقرأ المبادی الاولیه من النحو و الصرف و المنطق و المعانی و البیان حتی فاق الاماثل و الاقران.

ثم قرء السطوح العالیه و المتون الراقیه عند علماء عصره و فضلاء بلده: و بعد الفراغ منها أخذ فی الحضور علی علماء تلک البلده المقدسه الاعیان و فقهائها الارکان حتی تألق نجمه و علا ذکره و صار ممن یشار إلیه بالبنان من بین الفضلاء الاقران.

و من ثم اشتاقت نفسه الشریفه الی الارتقاء الی المراتب العالیه و الدرجات السامیه فهاجر الی عاصمه الشیعه و مرکز فطاحل علماء الشریعه مترددا الی اندیه الفحول یکرع من مناهلهم العذبه من المعقول و المنقول حتی صار من ابرز اساتذه الفقه و الاصول.

و لما حصل علی شهادات الاجتهاد الّذی هو أبعد من طول الجهاد من اساتذته الامجاد رجع الی وطنه و مسقط رأسه و بلد أنسه کربلاء المقدسه.

و اخذ فی التألیف و التصنیف و قضاء الحاجات و فصل الخصومات حیث صار واحد مراجع عصره و اعلام زمانه و رؤساء أوانه و الکل قد اذعنوا له بالتقدم و التفوق علی أمثاله و اقرانه.

و لعمری لقد القت الامه زمام الامر علیه و انثالت بالرجوع و التقلید إلیه فقام رحمه اللّه بأمورهم أحسن قیام و أدی وظیفته الشرعیه علی اکمل وجه و اتم نظام فجزاه اللّه عن الاسلام و اهله خیر الجزاء و حشره مع اجداده الطاهرین فی دار السلام.

ص: 9

ص: 10

الخونساری صاحب مبانی الاصول و أصول آل الرسول و غیرهما من المؤلفات و شقیق صاحب الروضات قدهما المتوفی سنه 1318 ه تاریخ الاجازه سنه 1309 ه.

(و منهم)

الفقیه الربانی و العالم العامل الصمدانی المحلی بکل زین مولانا الشیخ محمد حسین الاردکانی الحائری قدّس سرّه المتوفی سنه 1305 ه:

تاریخ الاجازه سنه 1292 ه 6/ شهر ربیع الثانی.

(و منهم)

حجه الاسلام و المسلمین آیه اللّه فی العالمین المیرزا حسین نجل المرحوم المیرزا خلیل قدهما المتوفی سنه 1326 ه تاریخ الاجازه 1313 ه 10/ ذی حجه الحرام.

(و منهم)

مرجع عصره و وحید زمانه العلامه المؤتمن الشیخ محمد حسن آل یس قدّس سرّه المتوفی سنه 1308 ه تاریخ الاجازه سنه 1301 ه شهر ذی حجه الحرام.

(و منهم)

العالم الفقیه و المحقق الوجیه الربانی ملا محمد الایروانی قدّس سرّه المتوفی سنه 1306 ه تاریخ الاجازه سنه 1299 ه.

ص: 11

(و منهم)

السید السند و الرکن المعتمد الفقیه البارع السید علی الطباطبائی آل بحر العلوم صاحب البرهان القاطع فی الفقه المتوفی سنه 1298 ه تاریخ الاجازه 3/ محرم الحرام سنه 1291 ه و یعبر عنه سیدنا المؤلف قدّس سرّه فی رسالته هذه بالاستاذ الخال.

(و منهم)

شقیق سیدنا المشار إلیه العلامه الفقیه السید حسین الطباطبائی آل بحر العلوم تاریخ الاجازه سنه 1296 ه 24 ذی حجه الحرام.

(و منهم)

العالم العامل الربانی الفقیه المتبحر الصمدانی الشیخ زین العابدین الحائری المازندرانی قدّس سرّه المتوفی فی الحائر الشریف سنه 1309 ه تاریخ الاجازه سنه 1290 ه 28 صفر الخیر.

(و منهم)

السید السند و المولی الممجد ابن عم سیدنا المؤلف السید میرزا زین العابدین الطباطبائی قدس سره الزکی تاریخ الاجازه سنه 1292 ه.

(و منهم)

العالم العامل و الفقیه الکامل میرزا ابو تراب الشهیر بمیرزا آقا القزوینی قدّس سرّه تاریخ الاجازه غره رجب المرجب سنه 1292 ه:

ص: 12

و کان هذا المولی العظیم الشأن من تلامذه شیخنا الانصاری و صاحب الجواهر و الشیخ حسن نجل الشیخ الکبیر کاشف الغطاء و الحاج ملا اسد اللّه البروجردی قدست أسرار هم.

ص: 13

بدر العلم الساطع قمر الفضل اللامع الولد الاعز الافخر قره العین الازهر السید محمد جعفر آل الامیر السید علی الطباطبائی الحائری صاحب الریاض فقد اصبح بحمد اللّه من جهابذه الزمان و العلماء الاعیان یشار إلیه بالبنان من کل جانب و مکان و تاهل ان یکون علما للعباد و منارا فی البلاد ینادی به المناد و یحدو به الحاد و یؤمه الحاضر و الباد یرجعون إلیه فی الحکم و الفتیا بالانقیاد الخ.

(و قال) الفاضل الشهیر الاردکانی قدّس سرّه فی حقه فی اجازته له:

السید السند و الحبر المعتمد المسدد درّ صدف المجد و السیاده و دری سماء الفضل و السعاده نور حدیقه الفواضل و نور حدقه الفضائل واحد الساده و واسطه القلاده العالم المهذب المطهر و العالم الساطع المضی ء الازهر مولانا السید محمد جعفر الی ان قال قدّس سرّه: فوجدته قد غاص فی التحقیق و التدقیق علی اعماق اللجج و شقق الشعره فی إیضاح الادله و الحجج و اجاد فی اقتناص المدلول من الدلیل و استخرج غوامض الفروع من الاصول بوجه انیق جمیل و سمح بفوائد لطیفه و مقاصد شریفه الی ان قال قدّس سرّه فهو بحمد اللّه قد بلغ منتهی معارج الرجال و اقصی مدارج الکمال و حاز من الفضل درجه لا تواری و رفعه لا تحاذی و ذروه تفوق هی العیوق و یقصر دونهما الانوق الی ان قال:

فله من المناقب و المزایا ما فیه شرف مکارم الدنیا و درک فضائل العقبی فهو امام لمن اقتدی بصر لمن اهتدی ینبغی ان یستعطی منه الهدی و یستجلی منه العمی الخ.

(و قال) العلامه السید میرزا محمد هاشم الخونساری قدّس سرّه فی حقه

ص: 14

بما هذا نصه السید السند المؤید المسدد العالم العامل الکامل المدقق الفهام بل الحبر الماهر المتتبع المحقق العلام المترقی من حضیض التقلید الی اوج الاجتهاد علی وجه الاطلاق الحقیق بان یشد إلیه الرحال من اطراف الآفاق سلیل العلماء الاعلام قدوه الافاضل الفخام مجمع مکارم الاخلاق و محاسن الخصال و الفضائل معدن الزهد و الورع و التقوی و الفواضل سیدنا الاجل الافخم الاطهر الآغا السید محمد جعفر.

الی ان قال: فان العبد بعد تشرفی فی الحائر الشریف بلقاء جنابه و ادراک فیض صحبته و وقوفی علی جمله من مؤلفاته الشریفه و رسائله المنیفه وجدته مجتهدا جامعا کاملا فی الاحاطه بالقواعد الشرعیه و خفایا الاحکام الفرعیه فصح لی ان اقول و اکتب فی حقه اداء لبعض ما یستحقه من اظهار مقاماته الرفیعه ان جنابه ایده اللّه تعالی حقیق بان یتصدی للافتاء بین الانام و ان یثنی له و ساده القضاء و الحکم بین الخواص و العوام: و للعوام ان یقلدوه فیما یفتی و یقول فانه منتهی المطلب و غایه المأمول و لعمری انه احیی ما خفی من مزایا آبائه الکرام و افصح عن نتائج فوائدهم علی ما هو المقصود و المرام الخ.

و هکذا بقیه مشایخه فقد مدحوه بکل جمیل و اثنوا علیه بما یستلذ بسماعه النبیل اعلی اللّه مقامهم جمیعا فی اعلی علیین و حشرنا و ایاهم مع محمد و آله الطاهرین صلوات اللّه علیهم اجمعین.

هذا و قال: صاحب أحسن الودیعه فی ص 157 من ج ل منه من طبع النجف.

ص: 15

العالم الفقیه الفاضل و العلم الوجیه الکامل: کان رحمه اللّه اعجوبه عصره و علامه مصره برع فی الفنون العقلیه و النقلیه و اجتهد فی القواعد الاصولیه و الفروع الفقهیه حتی جمع شرائط الامامه و صار قدوه للخاصه و العامه بحیث قد أقر له فقهاء الزمان بالتقدم و الفضل علی جمیع الاقران الی أن قال قدّس سرّه:

و بالجمله فقد کان صدرا رئیسا و سیدا نقریسا و عالما کبیرا و مجتهدا بصیرا شاع ذکره العالی فی الدیار و اشتهر أسمه السامی فی الاقطار انتهی.

و قال: سیدنا الامین حشره اللّه مع أجداده الطاهرین فی الجزء السادس عشر من المجلد السابع عشر من أعیان الشیعه ص 78 طبع دمشق سنه 1359: بعد ذکر اسمه الشریف: کان عالما فاضلا کاملا رئیسا و فی بعض مؤلفات أهل العصر کان عالما فاضلا فقیها اصولیا الخ فقد أخذ بذکر مشایخه فی القراءه و الروایه و بیان مؤلفاته ثم قال و من شعره الموجود فی آخر المجالس النظامیه قوله:

و انی جعفر المعروف ذکرا سلیل الخمس من آل العبا علی والدی و به انتسابی الی جدی الزکی طباطبائی

و قال صاحب الطبقات و له شعر طبع بعضه فی آخر المجالس النظامیه مع تقریظه له فلاحظ. و قال صاحب نجوم السماء فی ج 2 ص 215 منه ما هذا نصه:

المیرزا جعفر بن علی نقی حجه الاسلام الطباطبائی الحائری وی از خانواده علم و فضل بوده جلیل القدر عظیم المنزله فاضل و عالم

ص: 16

و مقدس و متورع و زاهد و عابد تحصیل علوم از پدر بزرگوار خود نموده بود الخ.

و قال شیخنا العلامه الطهرانی قدّس سرّه فی طبقات الاعلام ج ل من قسم النقباء ص 294: ما هذا نصه: علامه متبحر و فقیه جلیل انتهت إلیه الرئاسه فی کربلاء بعد والده و صار من أعاظم العلماء و مراجع الامور فلاحظ هذا و قد ذکره غیر واحد من علمائنا الاجله أیضا و لو أردنا بیان کل ذلک لخرجنا عن الایجاز المعتدل الی الاطناب الممل کما لا یخفی فلاحظ.

ص: 17

ص: 18

أسمیها (ب) ارشاد العباد الی استحباب لبس السواد علی الحسین و الائمه الامجاد علیهم السّلام حیث لم یضع سیدنا المؤلف قدّس سرّه اسما خاصا لها کما لا یخفی.

هذا و لا یخفی ان هذه الرسائل کلها فی مجلد واحد بخطه الشریف مع اجازاته بخطوط أصحابها: موجوده فی خزانه کتب بعض أصدقائنا الساده المحترمین سلمه اللّه و هو الّذی تفضل بها علینا للاستنساخ و المقابله و لم یرض سلمه اللّه ان أذکر اسمه الشریف هنا فجزاه اللّه خیر الجزاء و حباه أحسن الحباء و له منا الشکر الجزیل و الذکر الجمیل.

ص: 19

ولد فی الحائر الشریف سنه 1302 ه کما وجدت ذلک بخط جده سیدنا المؤلف قدّس سرّه و کان رحمه اللّه من مشاهیر رجال کربلاء المقدسه المحترمین و أحد رجال ثوره العشرین نافذ الکلمه غیورا آمرا بالمعروف لا تأخذه فی اللّه لومه لائم و توفی سنه 1383 ه فی کربلاء المقدسه و دفن فی مقبره السید المجاهد قدّس سرّه.

(و السید مرتضی الطباطبائی) و کان ره عالما فاضلا جلیلا أدرکته و جالسته و کان ره حسن السیره، صافی السریره ولد کما بخط جده قدّس سرّه فی الحائر الشریف 3 محرم الحرام یوم الاربعاء سنه 1308 ه: و توفی رحمه اللّه سنه 1389 ه فی کربلاء المشرفه و دفن جنب جده و أخیه

و هو والد السید الجلیل النبیل الفاضل السید محمد الطباطبائی سلمه اللّه القائم مقام أبیه و هو من أصدقائنا الاماجد حسن الاخلاق کریم الاعراق ثقه نقه سلمه اللّه و أبقاه و من کل مکروه وقاه.

ص: 20

شعائر الدین و ترویج العلماء و المجتهدین و حضور الجماعات و اقامه مجالس العزاء علی الائمه و النبی و الزهراء صلوات اللّه علیهم وفقهم اللّه تعالی لمرضاته هذا و قد أغلقت له الاسواق و الدکاکین و حضرته کافه الطبقات.

قال فی ص 215 من ج 2 من نجوم السماء: و بتاریخ بیست و دوم ماه صفر در سنه 1321 یک هزار و سیصد و بیست و یک بجوار رحمت ایزدی بمرض حمی مطبقه پیوست و در مقبره والد ماجد خود مدفون گردید و عمر شریفش در این زمان متجاوز از شصت سال بود بسبب کبر سن از مکان بسیار کمتر بیرون می آمد کاتب الحروف در این ایام در مشهد حائر که سفر ثانی این حقیر بود در تشییع جنازه شریک بودم دیدم تمام دکانها شهر بسته شده و مردمان بسیار سینه زنی کردند و عورات بسیار گریستند تا اینکه مدفون گردید انتهی.

(أقول) و دفن رحمه اللّه فی کربلاء المقدسه جنب والده و جده فی مقبره السید المجاهد قدّس سرّه المعروفه الآن بمدرسه البقعه الواقعه بین الحرمین الشریفین و فیها قبور جماعه من العلماء المشاهیر من آل الطباطبائی صاحب الریاض و غیر هم و قد سمعنا انها خربت المقبره کلیه فی هذه الاواخر من جهه اجراء الشارع العام بحکم الدوله الغاشمه الکافره البعثیه خذلهم اللّه تعالی فی الدارین و أذاقهم حر النار و الحدید فی النشأتین و لعمری کم قتلوا من العلماء و السادات و ایتموا الاطفال و العیالات و هدموا أحکام الاسلام و خربوا قواعد شریعه خیر الانام

ص: 21

و نسأل اللّه ان یریح الاسلام و المسلمین من شرهم و یطهر البلاد من لوثهم آمین رب العالمین.

هذا و قد رئته الشعراء بمراثی کثیره لا مجال لنا بنقلها فمن رام الاطلاع علیها فلیراجع مظانها.

هذا ما تیسر لی من ترجمه المؤلف قدّس سرّه علی سبیل العجاله و أنا العبد الفقیر الی اللّه الغنی محمد رضا الحسینی الفحّام عفی عنه الملک العلام و حشره مع أجداده الطیبین الطاهرین فی دار السلام و صلی اللّه علی محمد و آله الائمه المعصومین.

ص: 22

ص: 23

بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِیمِ (1) الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِینَ و الصلاه علی خیر خلقه محمد و آله الطاهرین.

ص: 24

أسانیدها (1) فرضا.

الجامع و النفلیه و البیان و الثانیین ره و الکاشانی ره فی المفاتیح و النخبه و عن النهایه و المبسوط و النزهه و کتب الفاضلین ره و الموجز الاقتصار علی استثناء العمامه و الخف بل فی کشف اللثام ان الکساء لم یستثنه أحد من الاصحاب الا ابن سعید و عن المراسم و الوسیله و الدروس الاقتصار علی استثناء العمامه کما عن المقنعه أیضا الا ان فیها و لیس العمامه من الثیاب فی شی ء:

و استثنائها محکی عن الموجز الحاوی و کشف الالتباس و حاشیه المیسی و مجمع البرهان:

و عن المقنع و المهذب و الکافی و الغنیه و عزاه فی الذکری الی کثیر من الاصحاب ترک الاستثناء أصلا فلاحظ

(أقول) و الاستثناء المذکور مذکور فی النص: مثل مرفوعه أحمد ابن أبی عبد اللّه قال: کان النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم یکره السواد الا فی ثلاث الخف و العمامه و الکساء.

و مرفوعه أحمد بن محمد عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال یکره السواد الا فی ثلاثه الخف و العمامه و الکساء: فلاحظ: کما ان قضیه کراهته هو عمومه بالنسبه الی الرجال و النساء کما فی جمله من الکتب المتعرضه لبیان الحکم.

الجبر و الانکسار انما هو بعمل و اعراض المتقدمین من الاصحاب کالشیخ قدّس سرّه و من تقدمه دون المتأخرین و ذلک لقرب عصرهم بعصر المعصومین علیهم السّلام و اطلاعهم علی ما لم یطلع علیه المتأخرون من قرائن الصدور و عدمه: کما ان فی اعراض و عمل الشیخ وحده أو من تأخر عنه اشکالا نعم لا اشکال فی عدم حجیه فهمهم لنا من الروایه: و علیه فلو تم سند روایات المنع من لبس السواد فللاشکال فی الدلاله علی المنع مجال واسع لاحتمال عدم إراده الکراهه الذاتیه منها بل یستفاد الکراهه منها لاجل التشبه باعداء اللّه و رسوله و أولیائه علیهم السلام کبنی العباس لعنهم اللّه تعالی الذین اتخذوه

ص: 25

مضافا الی قاعده التسامح فی أدله الکراهه و السنن (1) هل هی ذاتیه زیا و شعارا لهم و ان لابسه کان یعرف انه منهم و من أعوانهم: کما یظهر من التعلیل و الاستثناء کما یحتمل عدم استنادهم إلیها فی مقام العمل بل القول منهم بالکراهه لعله من باب قاعده التسامح فی أدله السنن و الکراهه الغیر التامه و علیه فتکون تلک الادله غیر تامه سندا و دلاله کما لا یخفی.

اختلف الاصحاب رضوان اللّه علیهم فی مفاد هذه القاعده المشهوره بقاعده التسامح هل أنها تدل علی ثبوت استحباب الفعل و کراهته بمجرد وصول خبر ضعیف علیه أولا؟ بل لا بد من الاتیان بالفعل بقصد الرجاء و الثواب دون ثبوت الاستحباب للفعل نفسه؟ فالظاهر من الاخبار هو الثانی و لا دلاله لها علی ما ذهب إلیه المشهور أصلا: هذا و لا بأس بنقل تلک الاخبار تبرکا و تیمنا بها فی المقام.

فهی علی ما رواها شیخنا الحر فی الوسائل ج ل ص 59 باب استحباب الاتیان بکل عمل مشروع روی له ثواب منهم علیهم السلام.

(منها) ما رواه عن الصدوق بسنده عن صفوان عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: من بلغه شی ء من الثواب علی شی ء من الخیر فعمل (فعمله- خ ل) به کان له أجر ذلک و ان کان (و ان لم یکن علی ما بلغه- خ ل) رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم لم یقله.

(و منها) ما رواه عن البرقی ره فی المحاسن بسنده عن هشام بن سالم عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال من بلغه عن النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم شی ء من الثواب فعمله کان أجر ذلک له و ان کان رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلم لم یقله.

(و منها) عن محمد بن مروان عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال من بلغه عن النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم شی ء من الثواب ففعل ذلک طلب قول النبی صلّی اللّه علیه و آله و سلم کان له ذلک الثواب و ان کان النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم لم یقله.

ص: 26

(و منها) عن علی بن محمد القاسانی عمن ذکره عن عبد اللّه ابن القاسم الجعفری عن ابی عبد اللّه عن آبائه علیهم السلام: قال: رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم من وعده اللّه علی عمل ثوابا فهو منجزه له و من أوعده علی عمل عقابا فهو فیه بالخیار.

(أقول) و هذا الحدیث یدل علی ترتب الثواب علی العمل المقطوع ثبوته لا العمل الّذی بلغ علیه الثواب و هو لم یثبت فی حد نفسه بعد و علیه فهو خارج عما نحن فیه کما لا یخفی فتأمل.

(و منها) ما رواه عن شیخنا الکلینی قدّس سرّه محمد بن یعقوب عن علی ابن ابراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن هشام بن سالم عن أبی عبد اللّه علیه السلام قال: من سمع شیئا من الثواب علی شی ء فصنعه کان له و ان لم یکن علی ما بلغه.

(و منها) عن محمد بن یحیی عن محمد بن الحسین عن محمد بن سنان عن عمران الزعفرانی عن محمد بن مروان، قال: سمعت أبا جعفر علیه السلام یقول: من بلغه ثواب من اللّه علی عمل فعمل ذلک العمل التماس ذلک الثواب أوتیه و ان لم یکن الحدیث کما بلغه.

(و منها) ما رواه عن ابن فهد قدّس سرّه فی عده الداعی: قال روی الصدوق عن محمد بن یعقوب بطرقه الی الائمه علیهم السلام ان من بلغه شی ء من الخیر فعمل به کان له من الثواب ما بلغه و ان لم یکن الامر کما نقل إلیه.

(و منها) ما رواه عن السید بن طاوس قدّس سرّه فی کتاب (الاقبال) عن الصادق علیه السلام قال: من بلغه شی ء من الخیر فعمل به کان له ذلک الثواب و ان لم یکن الامر کما بلغه انتهی.

فهذا هو مجموع ما ذکر من الروایات فی هذا الباب: و انت تری ان هذه الاخبار الساطعه الانوار ظاهره الدلاله واضحه المقاله ان الاجر و الثواب مترتبان علی العمل الماتی به بداعی البلوغ و رجاء درک الثواب

ص: 27

من حیث کونه لبس سواد فلا تتغیر و ان اعتراه عنوان مطلوب فی حدّ ذاته شرعا من حیث هو کذلک کلبسه فی مأتم مولانا الحسین صلوات اللّه علیه للتحزن به علیه فی أیامه لتواتر الاخبار بشعار ذلک من شیعته و موالیه بأی نحو من أنحائه المتعارفه فی العرف و العاده التی منها لبس السواد فی أیام المأتم و العزاء المعهود صیرورته شعارا فی العرف العام من قدیم الزمان لکل مفقود عزیز أو جلیل لهم: أو لا بل یتغیر الحکم الکراهی و المنع التنزیهی اذا اندرج تحت هذا العنوان و نحوه مما هو مطلوب شرعا لم أجد من تفطنه و تعرض لحکمه عدا خالنا العلامه أعلی اللّه مقامه فی برهانه (1) و قبله شیخنا المحدث البحرانی قدس لا صیروره العمل بهذه الاخبار مستحبا لیس للبلوغ بالخبر الضعیف سببیه فی انقلاب العمل عما هو علیه فتکون مفادها هو الارشاد الی حکم العقل بحسن الانقیاد غیر ان اللّه تعالی فی هذا الانقیاد یتفضل علی العبد بالثواب البالغ علی العمل و ان کان العمل غیر ثابت فی الواقع بل و ان کان غیر مشروع ثبوتا من دون نظر لها الی اثبات استحباب أصل العمل و کما هو الظاهر من جمله منها المقیده بطلب قول النبی (ص) أو التماس ذلک الثواب،

اذا استحباب العمل بقاعده التسامح لا یخلو عن التسامح: و أما دلالتها علی ترتب الثواب علی الترک للعمل البالغ علیه خبر ضعیف بالکراهه فوجهان:

أظهرهما ذلک لکون الترک مستندا الی امتثال قول النبی صلی اللّه علیه و آله و صدق انه طلب قول النبی (ص) کما لا یخفی فلاحظ جیدا هذا و للقولین ثمرات مذکوره فی محلها من رامها فلیراجع محلها من کتب الاصول.

المراد به هو العلامه الفقیه السید علی الطباطبائی آل بحر العلوم قدّس سرّه حیث ذکر ذلک فی کتاب الصلاه من البرهان القاطع فی شرح المختصر النافع طبع طهران.

ص: 28

سره فی حدائقه فمال الی الاخیر حیث صرح فی (1) هذا المقام بأنه لا یبعد استثناء لبس السواد فی مأتم الحسین علیه السّلام لاستفاضه الاخبار بشعار الحزن علیه: علیه السّلام: قال و یؤیده روایه المجلسی قدس سره عن البرقی فی کتاب المحاسن (2) عن عمر بن زین العابدین علیهما السّلام أنه قال قال فی الحدائق ج 2 ص 142 من طبع تبریز سنه 1316 ه و ج 7 ص 118 من طبع النجف الاشرف سنه 1379 ما هذا نصه:

(أقول) لا یبعد استثناء لبس السواد فی مأتم الحسین علیه السلام من هذه الاخبار (أی الاخبار الداله علی الکراهه) لما استفاضت به الاخبار من الامر باظهار شعائر الاحزان و یؤیده ما رواه شیخنا المجلسی ره عن البرقی فی کتاب المحاسن أنه روی عن عمر بن زین العابدین علیه السلام أنه قال لما قتل جدی الحسین المظلوم الشهید لبسن نساء بنی هاشم فی مأتمه لباس السواد و لم یغیرنها فی حر أو برد و کان الامام زین العابدین علیه السلام یصنع لهن الطعام فی المأتم: الحدیث منقول عن کتاب جلاء العیون بالفارسیه و لکن هذا حاصل ترجمته انتهی.

(أقول) و سیأتی نقل الحدیث عن المحاسن بنصه فلاحظ و راجع.

المحاسن ج 2 ص 402 من طبع طهران سنه 1370 ه عن الحسن بن ظریف بن ناصح عن أبیه عن الحسین بن زید عن عمر بن علی بن الحسین علیهم السلام قال: لما قتل الحسین بن علی علیهما السلام لبسن نساء بنی هاشم السواد و المسوح و کن لا تشتکین من حر و لا برد و کان علی بن بن الحسین علیهما السلام یعمل لهن الطعام للمأتم انتهی.

وجه الدلاله علی الاستحباب هو لبسهن ذلک بمحضره علیه السلام و عدم منعهن عن لبسه و أمرهن بغیره من مراسم العزاء و خصوصا بعد وجود مثل الصدیقه الصغری زینب الکبری علیها السلام الّذی لا یقصر فعلها عن فعل المعصوم لکونها تالیه له فی المقامات العالیه و الدرجات السامیه: کما یدل

ص: 29

لما قتل جدی الحسین علیه السّلام لبسن نساء بنی هاشم فی مأتمه ثیاب السواد و لم یغیرنها فی حرّ و لا برد و کان أبی علی بن الحسین علیهما السّلام یعمل لهم الطعام فی المأتم انتهی.

و لعل وجه التأیید ما ذکره الخال العلامه أعلی اللّه فی الدارین مقامه من بعد عدم اطلاع الامام علی اتفاقهن علی لبس السواد و لم یمنعهن فهو تقریر منه حینئذ.

(قلت) بل الممتنع عاده عدم اطلاعه علی ذلک فهو متضمن لتقریره لا محاله ان صح الحدیث (1) (1) و ان لم یکن المنع علی تقدیره منع تحریم لظهور الحدیث علی تقدیر صحته فی اتخاذهن ذلک من آداب العزاء و شعار الحزن علیه، علیه الصلاه و السلام فلو لم یکن ذلک من شعاره المطلوب شرعا و من آدابه المندوبه المندرجه فی عموم تعظیم شعائر اللّه لوجب علیه منعهن عن ذلک حذرا من الاغراء بالجهل المستلزم من عدمه بالنسبه إلیهن بل و الی غیرهن ممن اطلع علی ذلک من موالیهم:

علی انه من شعار الحزن و العزاء علی المفقود العزیز الجلیل من قدیم الزمان و سالف العصر و الاوان: و کما هو المرسوم الیوم فی جمیع نقاط العالم کما لا یخفی فلاحظ.

الظاهر ان رجال الحدیث موثقون فان الحسن بن طریف ثقه و کذلک طریف ثقه و الحسین بن زید حسن عمر بن علی حسن بل ثقه کما فی رجال العلامه المامقانی قدّس سرّه اذا فالروایه حسنه.

ص: 30

و اعترض علیه السید الخال الاستاذ (1) حشره اللّه مع أجداده الامجاد: قائلا بعد نقله عباره الحدائق کما وقفت علیها.

(و فیه) مع امکان تنزیل الحزن و المأتم هنا علی ما هو المقرر فی آدابه فی الشرع التی لیس منها لبس السواد ان معارضه ما دل علی رجحان الحزن و کراهه السواد نظیر معارضه دلیل حرمه الغناء من المحرم و رجحان رثاء الحسین (2) علیه السلام و کلما کان من هذا القبیل یفهم المتشرعه منهما تقیید الراجح بغیر الممنوع فی الشرع حرمه أو کراهه من غیر فرق خصوصا و قد ورد أنه لا یطاع اللّه من حیث یعصی کما فی الاخبار و لیس ما نحن و ما أشبه الامثل رجحان قضاء اجابه المسئول فی البرهان القاطع فی کتاب الصلاه فی باب لباس المصلی فراجع و لاحظ.

ذهب الی الجواز جماعه کما صرح بذلک صاحب مشارق الاحکام قال فی ص 151 منه و فی مجمع الفائده جعل ترک الغناء فی مراثی الحسین (ع) أحوط مشعرا بمیله الی الجواز و نقل عن المحقق السبزواری ره فی الکفایه انه قال فی موضع آخر و استثنی بعضهم مراثی الحسین (ع) الی أن قال و هو غیر بعید.

کما حکی الاباحه عن والده المحقق النراقی صاحب المستند قدّس سرّه حیث قال: و اختار والدی العلامه ره اباحته فی جمیع ما ذکر من المستثنیات من القرآن و الذکر و المناجات و الدعاء و الرثاء.

و اختار ذلک هو قدّس سرّه فی ص 158 حیث قال فی المستثنیات و منها الغناء فی مراثی سید الشهداء و غیره من الحجج و أولادهم علیهم السلام و أصحابهم رحمهم اللّه تعالی و الحق فیه الاباحه فلاحظ و راجع.

(أقول) هذا و لا یخفی ان المشهور بل المجمع علیه حرمه الغناء مطلقا کما هو مذکور فی محله.

ص: 31

و حرمه فعل الزنا فیما اذا سئل من الانسان الاقدام علی الزنا (1) فان کان یتأمل هناک فی عدم إراده نحو الزنا و اللواط و غیرها من المحرمات من اجابه المسئول و قضاء الحوائج فیتأمل هنا.

و تفاوت الحرمه و الکراهه غیر فارق فی فهم الشمول و عدمه مؤیدا فی المقام بأنه لو رجح السواد للمأتم لنقل عنهم کما نقل سائر آداب مأتم الحسین علیه السّلام و الحزن فی مصابه انتهی کلامه رفع فی الخلد مقامه.

ص: 32

و عنه أیضا فی کتاب الزی (1) مرفوعا عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله قال:

کان رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله یکره السواد الا فی ثلاثه الخف و الکساء و العمامه.

و روی شیخنا الحر العاملی فی وسائله (2) عن الصدوق عن محمد بن سلیمان مرسلا عن ابی عبد اللّه علیه السّلام: قال- قلت له أصلی فی القلنسوه السوداء قال: لا تصل فیها فانها لباس أهل النار.

و روی أیضا عن الصدوق فی الفقیه (3) عن أمیر المؤمنین علیه السّلام مرسلا و فی العلل و الخصال کما فی الوسائل عنه (ع) مسندا انه قال لا صحابه لا تلبسوا السواد فانه لباس فرعون و روی أیضا باسناده کما فی الوسائل (5) عن حذیفه بن منصور: قال: کنت عند ابی عبد اللّه علیه السّلام بالحیره فأتاه رسول أبی العباس الخلیفه یدعوه فدعا بمطر (5) أحد وجهیه أسود و الاخر رواه فی الکافی ج 2 ص 205 باب لبس السواد من طبع طهران سنه 1315 ه الا ان فیه کان رسول اللّه (ص) یکره السواد الا فی ثلاث و تقدیم العمامه علی الکساء فلاحظ.

رواه فی الوسائل ج 3 ص 281 باب 20 حدیث 3 من أبواب لباس المصلی و الصدوق قدّس سرّه فی الفقیه ج ل ص 251: قال و سئل الصادق علیه السلام عن الصلاه فی القلنسوه السوداء: فقال لا تصل فیها فانها من لباس أهل النار:

رواه فی من لا یحضره الفقیه ج 1 ص 251 من طبع طهران سنه 1392 و نقل عنه الوسائل فیه فی ج 3 ص 278 من أبواب لباس المصلی.

رواه فی الوسائل فی ج 3 ص 279 حدیث 7 من أبواب لباس المصلی و رواه الفقیه فی ج ل ص 252 و الکافی ج 2 ص 205.

الممطر و الممطره ثوب من صوف یلبس فی المطر یتوقی به من المطر کما فی لسان العرب و نحوه شیخنا الطریحی فی مجمع البحرین بماده مطر فلاحظ.

ص: 33

ابیض فلبسه: ثم قال: علیه السّلام أما انی ألبسه و أنا أعلم انه لباس اهل النار ای ألبسه للتقیه من الطاغی الخلیفه العباسی لاتخاذ العباسیین لانفسهم لبس السواد کما یفهم ذلک من السیر و التواریخ و غیرها.

بل یفصح عنه بعض الاخبار المخبر بأن ذلک من زی بنی العباس قبل أن یوجدوا.

مثل ما روی عن الصدوق فی الفقیه (1) مرسلا (2) انه قال روی انه هبط جبرئیل علیه السّلام علی رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و علیه قباء أسود و منطقه فیها خنجر فقال صلی اللّه علیه و آله یا جبرئیل ما هذا الزی فقال زی ولد عمک العباس یا محمد صلی اللّه علیه و آله ویل لولدک من ولد عمک العباس فخرج النبی صلی اللّه علیه و آله الی العباس فقال یا عم ویل لولدی من ولدک:

فقال: یا رسول اللّه أ فأجب نفسی: قال صلی اللّه علیه و آله جری القلم بما فیه.

و الظاهر أن المراد بأهل النار فی بعض ما مر من الاخبار هم المعذبون بها المخلدون فیها یوم القیامه و هم فرعون و من حذا حذوه و احتذی مثاله و نحوه من الفرق الطاغیه الباغیه من أشباه الخلفاء العباسیه و غیرهم من کفره هذه الامه المرحومه و الامم السابقه الذین اتخذوا السواد ملابس لهم.

کما یرشد إلیه و یفصح عنه ما روی أیضا عن الصدوق أوفی العلل و الخصال کما فی الوسائل (منه رحمه اللّه).

رواه فی الفقیه ج 2 ص 252 من طبع طهران سنه 1392 ه.

ص: 34

فی الفقیه (1) بأسناده عن اسماعیل بن مسلم عن الصادق علیه السّلام انه قال:

أوحی اللّه الی نبی من أنبیائه علیهم السّلام قل للمؤمنین لا تلبسوا ملابس أعدائی و لا تطعموا مطاعم أعدائی و لا تسلکوا مسالک اعدائی فتکونوا أعدائی کما هم أعدائی.

و قال: فی کتاب عیون الاخبار علی ما فی الحدائق بعد نقل الخبر بسند آخر عن علی بن أبی طالب علیه السّلام عن رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله نقلا عن المصنف رضی اللّه عنه: ان لباس الاعداء هو السواد و مطاعم الاعداء النبیذ و المسکر و الفقاع و الطین و الجری من السمک و المارالماهی و الزمیر و الطافی و کلما لم یکن له فلس من السمک و الارنب الی أن قال: و مسالک الاعداء مواضع التهمه و مجالس شرب الخمر و المجالس التی فیها الملاهی و المجالس التی تعاب فیها الائمه علیه السّلام و المؤمنون و مجالس أهل المعاصی و الظلم و الفساد انتهی ملخصا: (2)

هذا ما وقفنا علیه من الاخبار التی استند إلیها لاثبات کراهه لبس السواد مطلقا.

ص: 35

فی مساقها و ما اشتمل علیه من تعلیل المنع فیها مره بأنه لباس فرعون و تاره بأنه لباس أهل النار کما فی أکثرها و أخری بما یقرب منه من أنه ذی بنی العباس و من منع التلبس بلباس الاعداء بقول مطلق کالاخیر منها الّذی هو عند التحقیق کالمتضمن لهبوط جبرئیل علیه السّلام علی النبی صلی اللّه علیه و آله و سلم متلبسا بزی عجیب أخبر بأنه زی بنی العباس بمنزله المبین لعنوان الحکم الکراهی و موضوعه المعلق علیه ان کراهه لبس السواد لیست من حیث کونه لبس سواد تعبدا.

و الا لما استثنی ما استثنی منه (1) من نحو الخف و العمامه و الکساء بل انما هی من حیث کونه زی أعداء اللّه سبحانه الذین اتخذوه من بین سائر الالوان ملابس لهم فیکون الممنوع عنه حینئذ التزیی بزیهم و التشبه بهم الّذی منه التلبس بما اتخذوه ملبسا لانفسهم الّذی لیس منه الکساء و العمامه و غیرهما مما استثنی منه فی النصوص المتقدم إلیها الاشاره.

و معلوم ان عنوان التشبه بهم و نحوه من التزیی بزیهم لا یتأتی مع کون القصد من ذلک غیره (2) بل الدخول فی عنوان هو فی نفسه یعنی صحه الاستثناء یکشف ان الکراهه غیر ذاتیه و الا لما صح الاستثناء و علیه فتکون الاخبار الناهیه عن لبسه ارشادا الی النهی عن اتخاذه زیا و شعارا لئلا تحصل المشابهه باعداء اللّه تعالی و رسوله (ص) و أولیائه علیه و علیهم أفضل الصلاه و السلام و یکون الحکم بالحرمه أو الکراهه بالعنوان الثانوی فتأمل.

یعنی ان التشبه من الامور القصدیه کما یقتضیه باب التفعل أیضا و مثله القیام الّذی یقصد به التعظیم تاره و السخریه اخری أو مثل مد الرجل

ص: 36

مطلوب من حیث هو کذلک مندوب شرعا و هو التلبس بلباس المصاب المعهود فی العرف و العاده قدیما و حدیثا للتحزن علی مولانا الحسین صلوات اللّه علیه فی أیام مأتمه کما یرشد إلیه ما مرّ من حدیث لبس نساء أهل البیت السواد بعد قتله علیه السّلام فی مأتمه المتضمن کما عرفت لتقریر الامام علیه السّلام لذلک اذ لو لا کون لبس السواد من التلبس بلباس المصاب المعهود من قدیم الزمان فی العرف و العاده لما اخترن ذلک علی غیره مع معلومیه کون غرضهن من ذلک لیس الا التحزن به علیه علیه السّلام.

هذا مع أن فی النساء مثل الصدیقه الصغری زینب بنت علی صلوات اللّه علیها التی قال فی حقها ابن أخیها الامام السجاد علیه السّلام فی الحدیث المعروف حینما کانت تخطب و تخاطب القوم الفجره بعد أن أدخلوهم الکوفه بتلک الحاله الشنیعه مخاطبا لها اسکتی یا عمه فأنت أمام ضریح الامام علیه السلام أو القرآن فانه تاره یکون لوجع و اخری للاهانه الّذی لا شک فی حرمته و خلاصه الکلام ان الحکم فی أمثال هذه الموارد المشترکه بین الراجح و المرجوح یکون دائرا مدار القصد و علیه فلو قصد من لبسه التشبه یکون مرجوحا و ان قصد التحزن به یکون مستحبا: أو یقال ان لبس السواد حیث ینتزع منه عنوان المشابهه و صدق الشعار علیه یکون مرجوحا و اذا لم ینتزع منه ذلک العنوان بل ینزع منه عنوان العزاء و المصیبه لاجل سید الشهداء (ع) و الائمه کما فی عصرنا هذا یکون لبسه راجحا للعمومات الداله علی استحباب اظهار المصیبه و العزاء کما لا یخفی.

ص: 37

بحمد اللّه عالمه غیر معلمه و فهمه غیر مفهمه (1) و کفاها بذلک و نحوه (2) مما لا یعد فخرا و علما و قدرا.

فکیف یخفی علی مثلها مع تلک الجلاله و عظم الشأن و القدر و النباله تلک الکراهه الشدیده المستفاده من الأدله فان هو الا لعدم تحقق ذلک العنوان الغیر المحبوب.

فی نحو هذا التلبس المطلوب من حیث کون المقصود منه عنوانا آخر غیر التشبه و التزیی بزی الاعداء:

بل التحقیق أنه لا یتأتی العنوان المکروه الا مع غیر عنوان التلبس بلباس الحزن فی المأتم من سائر الاغراض المستحسنه الممدوحه عرفا و شرعا کما لو کان المقصود منه التجمل به مثلا لو کان مما یحصل به ذلک کلبس جبه خزّ دکناء کما ورد فی الحدیث المروی عن ابی جعفر علیه السّلام بسند معتبر فی الوسائل (1).

هذه الجمل الذهبیه الصادره عن الامام المعصوم (ع) فی حق عمته سلام اللّه علیها من اعظم جمل الثناء و المدح الداله علی أن علمها بالاحکام الالهیه یفاض علیها بنحو ما یفاض علی المعصوم (ع) و انه لدنی غیر اکتسابی و یکون نتیجه ذلک حجیه فعلها و قولها بل و تقریرها علیها السلام لثبوت جلالتها و المقام المنیع لها عند الائمه علیهم السلام کما لا یخفی فلاحظ.

کوصایاه علیه السلام إیاها و تودیع الاهل و العیال و الاطفال عندها و غیر ذلک من اسرار الامامه کما هو المذکور فی کتب المقاتل فلاحظ و راجع

رواه فی الوسائل ج 3 ص 278 حدیث 3 بسنده عن ابی علی الاشعری عن محمد بن سالم عن أحمد بن النضر عن عمر و بن شمر عن أبی جعفر (ع): قال: قتل الحسین بن علی (ع) و علیه جبه خزّ دکناء الحدیث

ص: 38

قال: قتل الحسین (ع) و علیه جبه خز دکنا (1):

و لعل المقصود من لبسه علیه السّلام ایاها فأنه علی تقدیره أمر ممدوح مستحب شرعا کما ورد فی الاخبار المستفیضه (2) او غیره مما یخفی علینا و لا یخفی علیه صلوات اللّه علیه

و لعل منه لبسه للتقیه عن المخالف فانه أیضا من المغیر لذلک العنوان المکروه لا أنه مخصص بعموم أدله التقیه و عموم الضرورات تبیح المحظورات و نحوها اذا التخصیص فرع دخول المستثنی فی المستثنی منه.

و علی ما ذکرناه لیس ذلک مما یشمله عموم العنوان المکروه قال الحرره بعد نقل الحدیث (أقول) هذا محمول علی الجواز و نفی التحریم انتهی.

(قلت) الظاهر أن مراده من الجواز هو بالمعنی الاعم الّذی لا ینافی الکراهه فلاحظ.

هذا و روی شیخنا الکلینی (قدّس سرّه) ج 2 من فروع الکافی ص 205 عن عده من أصحابنا عن سهل بن زیاد عن محمد بن عیسی عن سلیمان بن راشد عن أبیه: قال رأیت علی بن الحسین علیهما السلام و علیه دراعه سوداء و طیلسان ازرق: و الدراعه واحده الدراریع و هو قمیص.

الدکناء بالضم لون الی السواد کما فی القاموس و فی الصحاح لون یضرب الی السواد و القول بعدم عده من السواد فی غیر محله لغه و عرفا کما لا یخفی.

لعل المراد منه الاشاره الی الاخبار الداله علی استحباب التجمل بالملابس الفاخره للمؤمن و نحوها: فراجع باب الزی و التجمل من کتب الحدیث.

ص: 39

لیخصص بها و لعل فی قوله علیه السّلام أما أنی ألبسه و أنا اعلم أنه لباس أهل النار: اشاره لطیفه الی ذلک ای لا یتوهم المتوهم أنی ألبسه و لا أعلم انه من لباس أهل النار بل ألبسه لکن لا للتلبس بلباسهم بل لغرض آخر لا یتأتی معه ذلک فلا یکون من المکروه و اللّه أعلم.

هذا: و فی الوسائل (1) عن العلل بسنده المتصل الی داود الرقی قال: کانت الشیعه تسأل أبا عبد اللّه علیه السّلام عن لبس السواد قال:

فوجدناه قاعدا و علیه جبه سوداء و قلنسوه سوداء و خف أسود مبطن ثم فتق ناحیه منه و قال أما أن قطنه أسود و أخرج منه قطنا أسود: ثم قال: بیض قلبک و ألبس ما شئت (2).

و فیه کما تری اشاره لطیفه الی ما أشرنا إلیه فکأنه صلوات اللّه علیه و علی آبائه و أبنائه الطاهرین أراد بقوله بیض قلبک انه بیضه بنور معرفتنا و ولایتنا و التشبه بنا و بموالینا و ألبس حینئذ ما شئت فلا بأس به و لو کان أسود: فهو بعد التأمل فیه و التحقیق بالنظر الدقیق مبین للمراد من کراهه لبس السواد التی تضمنتها النصوص السابقه علی اختلاف مضامینها.

ص: 40

بذلک علی مولانا الحسین علیه السّلام فی أیام مأتمه بعد ما عرفت من کونه هو المعهود فی العرف و العاده من قدیم الزمان لکل مفقود عزیز جلیل لهم سیما بعد صیرورته من شعار الشیعه قدیما و حدیثا من علمائهم فضلا عن غیرهم بل ربما یشعر بذلک أشعارا بلیغا الحدیث الّذی رواه خالنا العلامه المجلسی رحمه اللّه فی زاد المعاد (1) فی فضل یوم التاسع من أول الربیعین و عظم شأنه و قدره عند الائمه علیهم السّلام عن الشیخ الجلیل القدر العظیم المنزله أحمد بن اسحاق القمی عن مولانا العسکری علیه السّلام عن آبائه علیهم السّلام عن أمیر المؤمنین علیه و علیهم الصلاه و السلام ان لهذا الیوم من عظم قدره عند اللّه و عند رسوله و خلفائه علیهم السلام سبعین اسما و عدها واحدا بعد واحد و جعل من جملتها المناسب ذکره فی هذا المقام انه یوم نزع لباس السواد اظهارا للفرح و السرور المطلوب فیه للمؤمنین الّذی لا یناسبه لبس السواد فیه (2).

و لا یخفی ما فیه من الاشعار بل الظهور فی معهودیه لبس السواد عند الخواص و هم الشیعه قبل هذا الیوم لعدم شمول الامر بالنزع لغیرهم بالضروره و معلوم أن ذلک لا یکون الا لمفقود عزیز و هل هو الا للتحزن علی ما جری علی مولانا الحسین علیه السّلام و أهل بیته فی الشهرین و راجع البحار الجزء الثامن منه أیضا.

لانه من الایام الشریفه التی یلزم علی کل مؤمن ان یظهر الفرح و البشاشه لا خوانه و اطعام الطعام لهم و انه مضافا إلیه یوم إمامه بقیه اللّه فی الارضین و حجته علی العالمین الّذی یظهر فیملأ الارض عدلا و قسطا و ینتقم من الّذی ضرب الزهراء صلوات اللّه علیها و اسقط محسنها عجل اللّه فرجه الشریف و جعلنا من خیار اصحابه.

ص: 41

المعلومین الذین جرت عادت نوع الشیعه علی لبس السواد فیهما من قدیم الزمان لاجله و ان احتمل کون المراد منه مطلوبیه اظهار الفرح و السرور فی هذا الیوم للخواص الّذی لا یناسبه لبس السواد و لو کان لغیره علیه السّلام ممن فقد منهم الا ان ما ذکرناه لعله أظهر الی المراد.

ص: 42

الحسین أرواحنا له الفداء المتعارف ذلک فی أعصارنا (1) سیما بین قال المحقق النائینی قدّس سرّه فی فتواه الصادره لا هالی البصره ما هذا نصه: الرابع الدمام المستعمل فی هذه المواکب مما لم یتحقق لنا الی الآن حقیقته فان کان مورد استعماله هو اقامه العزاء و عند طلب الاجتماع و تنبیه الراکب علی الرکوب فی الهوسات العربیه و نحو ذلک و لا یستعمل فیما یطلب فیه اللهو و السرور و کما هو المعروف عندنا فی النجف الاشرف فالظاهر جوازه و اللّه العالم انتهی.

(اقول) و منه یعرف الوجه فی مثل الصنوج و البوق حیث انهما لم یعدا لاستعمالهما فی مجالس اللهو و الطرب کما لا یخفی.

قال شیخنا الفقیه الربانی الشیخ زین العابدین المازندرانی الحائری قدّس سرّه فی ص 619 من ذخیره المعاد فی جواب من سأله عن استعمال آلات اللهو و اللعب مثل الدف و الطبل و الدهل و الصنج و غیر ذلک فی عزاء الحسین علیه السلام ما هذا نصه: إن شاء اللّه مثاب و مأجور می باشی در شراکت جمیع مصیبت و تکثیر سواد اهل مصیبت با قطع نظر از رقت و بکاء و سبب ابکاء که هریک بخصوص مطلوب می باشد و اما همراه داشتن آلات مرقومه پس اگر مقصود از زدن آن آلات مجرد لهو و لعب باشد بی شک حرام است و اما اگر مثلا غرض از طبل طبل حرب باشد و غرض از زدن آنها تذکر زدن مخالفین در روز عاشورا طبل حرب یا طبل لهو ایشان باشد چنانچه معروف است که هر دسته که از مخالفین از کوفه می آمد طبل شادی میزدند از جهت این که تازه لشکری و معینی رسیده آن هم انصافا ضرر ندارد چون مقصود حکایت طبل ایشان می باشد نه حقیقت قصد شادی و سرور و شعف داشته باشند غرض خداوند منان توفیق ما و شما را الی یوم القیامه بإقامه عزای اولاد سید انام زیاد گرداند انتهی.

و قال قدّس سرّه فی الصفحه المذکوره أیضا فی جواب من سأله عن بعض

ص: 43

الا تراک من الشیعه الّذی له تأثیر غریب فی هیجان الاحزان و الابکاء و الصیاح و النیاح بحیث تراهم یخرجون بذلک عن الحاله الاختیاریه و کذلک البوق المتداول بین صنف الدراویش و نحو ذلک مما تداولها عوام الشیعه فی مأتم مولانا الحسین علیه السّلام مما لا دلیل علی الحرمه سوی کونه من آلات اللهو المحرم بعمومه من حیث کونه لهوا لا لحرمته ذاتا کاللعب تلک الآلات أیضا ما هذا نصه: ضرر ندارد بلکه مطلوب و محبوب است انتهی هذا و ارتضی کلامه فی الموردین شیخنا الفقیه التقی الشیرازی الحائری قدّس سرّه حیث لم یعلق علی العباره بشی ء غیر قوله: اگر خود مرتکب محرم نشود لان الرساله مشاه بحاشیته الشریفه بخط بعض أصحابه.

و قال العلامه المجاهد الشیخ محمد حسین کاشف الغطاء قدّس سرّه فی رسالته المواکب الحسینیه ص 19 فی جواب السؤال المرسول إلیه من فیحاء البصره عن الطبل و صدح الابواق و قرع الطوس بنقل صاحب الانوار الحسینیه ص 60 من طبع بمبئی سنه 1346.

ما هذا نصه کلها أمور مباحه فانک ایها السامع تحس و کل ذی وجدان انها لا تحدث لک بسماعها طربا و لا خفه و لا نشاطا بل بالعکس توجب هولا و فزعا و کمدا و حزنا فاذا قصد منها الضارب الاعلام و التهویل و نظم المواکب و تعدیل الصفوف و المواکب حسنت بهذا العنوان و رجحت بذلک المیزان انتهی.

و نقل عن شیخنا العلامه کاشف الغطاء، قدّس سرّه أیضا صاحب الانوار الحسینیه فی ص 82 منه ما هذا نصه:

و اما ضرب الطبول و الابواق غیر مقصود بها اللهو فلا ریب أیضا فی مشروعیتها لتعظیم الشعار انتهی

ص: 44

بالشطرنج و نحوه من آلات القمار و ان کان نوعا منه أیضا فان ما کان تحریمه من حیث کونه لهوا لا غیره کما أشرنا إلیه لا یصدق علیه عنوان اللهو بالضروره فی مثل المقام المقصود منه اقامه العزاء و هیجان الاحزان و نحوهما به فی أیام مأتمه علیه السلام و حیث لا یصدق علیه ذلک العنوان المحرم من حیث اللهویه بالقصد المغیر له بالضروره جاز بل ندب و استحب لاندراجه حینئذ فی عموم ما دل علی مطلوبیه شعار الحزن و التحزن علیه (ع) بما یصدق علیه ذلک فی العرف و العاده و ان لم یرد علیه دلیلا بالخصوص کاللطم و الضرب بالراحتین علی الصدور الّذی جرت علیه السیره من الخواص (1) فضلا عن العوام من الشیعه فی مأتمه علیه السلام سیما فی أیام العشره الاولی من المحرم و لیالیها اقول و قد کانت مواکب العلماء و الفقهاء تخرج فی کل سنه لیله عاشورا فی کربلاء المقدسه یتقدم الموکب الساده ثم الشیوخ و فیهم مراجع الفتیا و التقلید لاطمین بأیدیهم علی صدورهم حافی القدمین و قد لطخ بعضهم جباههم بالطین فی غایه الانکسار و الحزن و الکآبه بحیث کل من کان ینظر إلیهم تنقلب احواله من البکاء و الصراخ حیث انهم ممثلوا ولی العصر عجل اللّه فرجه و هذا الموکب علی ما قیل اسسه سید فقهاء عصره السید علی الطباطبائی صاحب الریاض وجد سیدنا المؤلف قدّس سرّه.

کما سمعت انهم کانوا یخرجون فی کل سنه لیله عاشوراء فی قم المقدسه أیضا و کان هذا الموکب من برکات مؤسس الحوزه العلمیه آیه اللّه الشیخ عبد الکریم الحائری قدّس سرّه و کان هو ره معهم خلف موکب الساده احتراما لهم کما حدثنی ولده الفقیه الشیخ مرتضی دامت برکاته الّذی هو الیوم من اجله علمائنا العاملین و علیه سیماء فقهائنا الاقدمین قد شابه أباه فی العلم و العمل و الکرم و من یشابه ابه فما ظلم سلمه اللّه و ابقاه و من کل مکروه وقاه.

ص: 45

بالخصوص حتی بلغ ذلک الی حد ینسب إلیهم الاعداء فیها الجنون (1) و نحوه مع أنه لم یرد به نص بالخصوص و لو من الطرق الغیر المعتبره و لم نر مع ذلک احدا منا تأمل أو توقف فی حسن هذا الفعل و هل هو الا لکونه مأخوذا مدلولا علیه بالعموم المشار إلیه.

ص: 46

بعمومه کذلک بعد ارتفاع الکراهه عنه و هل هو الا کشق الثوب المرجوح او المحرم لکل میت الا من الولد لوالده فترتفع المرجوحیه او الحرمه فیه بالمره بل ربما ینقلب راجحا محضا او یغلب رجحانه علی المرجوحیه التی فیه لغیره و لعله لکونه نوعا من التعظیم و الاجلال المطلوب شرعا من الولد لوالده حیا و میتا بل هو الظاهر فلا یکون کشقه لغیره مما فیه نوع من التجری علیه سبحانه و تعالی و الانضجار و نحوه و کالبکاء و الجزع و التأسف و نحوها المذمومه شرعا لکل أحد الا من الولد للوالد فانه مندوب (1) و لیس ذلک من القیاس المحرم بل المنقح مناطه کما لا یخفی.

ففی التهذیب ج 2 ص 283 آخر الکفارات عن الصادق (ع) قال و لا شی ء فی اللطم علی الخدود سوی الاستغفار و التوبه: و قد شققن الجیوب و لطمن الخدود الفاطمیات علی الحسین بن علی علیهما السلام و علی مثله تلطم الخدود و تشق الجیوب فدلالته علی الجواز و الاستحباب فیما نحن فیه ظاهر جدا لاستشهاده بفعلهن و طلبه من الناس علی الحسین علیه السلام ذلک و ان بلغ من الضرب الاحمرار و السواد بل الادماء لما هو لازم الضرب عند اشتداد المصیبه.

و قال علیه السلام أیضا کل الجزع و البکاء مکروه ما سوی الجزع و البکاء لقتل الحسین (ع) بناء علی إراده اللطم و شق الثوب و غیر ذلک مما یصدر من الجازع غیر مکروه علی الحسین (ع) بل فیه الفضل و الرجحان مع حرمته علی غیره (ع) لحمل الکراهه علی معناها الحقیقی.

و فی الجواهر المراد به فعل ما یقع من الجازع من لطم الوجه و الصدر و الصراخ و نحوها و لو بقرینه ما رواه جابر عن الباقر (ع) أشد الجزع الصراخ بالویل و العویل و لطم الوجه و جز الشعر مضافا الی السیره فی اللطم و العویل

ص: 47

ص: 48

من قدیم الزمان کما عرفت:

ثم لا داعی ثانیا الی تخصیص رجحان الحزن و التحزن علیه (ع) بخصوص ما ورد من العناوین التی تضمنتها الاخبار الکثیره ان کان هو المراد من الآداب المقرره فی الشرع فی ظاهر کلامه بعد القطع بعدم إراده الاقتصار علیها بالخصوص بل من حیث کونها من آداب العزاء فی العرف و العاده أو من أظهر أفرادها و نحوه.

و الا لخرج ما لیس منها مما لا اشکال فی رجحانه شرعا و عرفا کاللطم و الضرب علی الصدور و نحوهما مما جرت علیه سیره المتشرعه من الخواص فضلا عن العوام و لو لا کونه مدلولا علیه بما یعمه شرعا لما جرت علیه العاده و السیره.

علی أن ذلک انما یتجه علی تقدیر شمول أدله کراهه لبس السواد للبسه فی هذا المقام بهذا العنوان و قد عرفت أنه فی حیز المنع لظهورها فی کراهته من حیث کونه لبس الاعداء و زیهم لا من حیث کونه لبس سواد فیکون الممنوع عنه لبسه بعنوان التلبس بلبسهم و التزیی بزیهم و لو باختیاره للّبس و الملابس من بین سائر الالوان الغیر المتحقق مع کون المقصود منه التلبس بلباس المصاب المعهود کما عرفت فی العرف و العاده من قدیم الزمان للتحزن به علی مولانا الحسین (ع) کما یرشد إلیه ما مر من حدیث لبس نساء أهل البیت السواد فی مأتمه علیه السلام بعد قتله بمرئی من مولانا زین العابدین صلوات اللّه علیه و مسمعه بنحو ما مرت الاشاره إلیه.

و حیث لا تشمله أدله الکراهه بقی رجحانه من حیث دخوله

ص: 49

فی العنوان المندوب بعمومه شرعا بلا معارض معتضدا بقاعده التسامح فی أدله السنن التی لا مجال للتأمل فی جریانها فی مثل المقام الغیر المشمول لادله الکراهه من وجه أصلا.

هذا مع أنه ورد فی غیر واحد من الاخبار (1) أنه ما ادهنت هاشمیه علی ما نقل منا أهل البیت و لا اکتحلت و لا رؤی دخان من بیوتهم بعد قتله علیه السّلام الی خمس سنیین حتی بعث المختار رضوان اللّه علیه برأس الکافر الفاجر عبید اللّه بن زیاد الی زین العابدین علیه السّلام فغیروا بأمره علیه السّلام حینئذ ما کانوا علیه و هو کما تری یدل علی رجحان کل ما یدخل فی عنوان شعار الحزن و التحزن علیه علیه الصلاه و السلام و تعظیم مصیبته الّذی منه ترک اللذائذ فی أیام مأتمه و مصیبته (2) لان ذلک کله بمرأی فی البحار ص 206 ص 207 ج 45 من الطبعه الحدیثه فی طهران عن ابان بن عثمان عن زراره: قال: قال ابو عبد اللّه (ع) یا زراره ان السماء بکت علی الحسین أربعین صباحا بالدم و ان الارض بکت أربعین صباحا بالسواد و ان الشمس بکت أربعین صباحا بالکسوف و الحمره و ان الجبال تقطعت و انتثرت و ان البحار تفجرت و ان الملائکه بکت اربعین صباحا علی الحسین و ما اختضبت منا امرأه و لا ادهنت و لا اکتحلت و لا رجلت حتی اتانا رأس عبید اللّه بن زیاد لعنه اللّه: و ما زلنا فی عبره بعده: الحدیث و هو طویل أخذنا منه موضع الحاجه فلاحظ.

کما تقتضیه القاعده لمن فقد محبوبه العزیز علیه و کما ورد فی الاخبار الکثیره فی کیفیه زیارته (ع) من ان الزائر لمرقده یلزم أن یکون کئیبا حزینا مکروبا مغیرا جائعا عطشانا فلاحظ و راجع ص 130 و 131 من کامل الزیارات و فیه أیضا ص 108 عن أبی عماره المنشد قال: ما ذکر الحسین (ع) عند أبی عبد اللّه (ع) فی یوم قط فرأی ابو عبد اللّه (ع) متبسما فی ذلک الیوم الی اللیل و کان (ع) یقول الحسین (ع) عبره کل مؤمن انتهی.

ص: 50

و مسمع من سیدهم الامام ابی الائمه علیه و علیهم السلام مع تضمنه لترک الاکتحال الّذی هو من المستحبات سیما من النساء ذوات الازواج و نحوه من التزین المطلوب منهن لازواجهن بل لترک أکل اللحوم الظاهر من عدم رؤیه الدخان من بیوتهن فی هذه المده مع شده کراهه ترکه اربعین صباحا کما فی بعض الاخبار (1) بل فی بعضها أنه من دأب الرهبانیه المنسوخ فی هذه الشریعه و أعظم من ذلک ما روی من أن رباب (2) زوجه مولانا الحسین علیه السلام لم تزل ما دامت حیه بعد شهادته تجلس فی حراره الشمس الی أن تقشر جلدها و ذاب لحم بدنها حتی لحقت بسیدها فترفق علیها الصدیقه الصغری أخت مولانا الحسین (ع) ففی الوسائل ج 4 ص 672 باب 46 قال (ع) من لم یأکل اللحم أربعین یوما ساء خلقه و من ساء خلقه فأذنوا فی اذنه فلاحظ و راجع کتاب الاطعمه و الاشربه منه و من غیره من کتب الاخبار.

ففی الکامل لابن اثیر ج 4 ص 36 من الطبعه الاولی فی مصر و بقیت (یعنی الرباب) بعده (یعنی بعد قتل مولانا الحسین) سنه لم یظلها سقف بیت حتی بلیت و ماتت کمدا هذا و فی الکافی المطبوع بهامش مرآه العقول ج 5 ص 372 عن الصادق (ع) لما قتل الحسین (ع) أقامت امرأته الکلبیه علیه مأتما و بکت و بکین النساء و الخدم حتی جفت دموعهن و ذهبت فبینا هی کذلک اذ رأت جاریه من جواریها تبکی و دموعها تسیل فدعتها فقالت لها: ما لک أنت من بیننا تسیل دموعک؟ قالت انی لما أصابنی الجهد شربت شربه سویق قال: فأمرت بالطعام و الاسوقه فاکلت و شربت و اطعمت و سقت و قالت انما نرید بذلک ان نتقوی علی البکاء علی الحسین (ع) انتهی محل حاجه.

ص: 51

و تسألها الجلوس مع النسوه فی المأتم تحت الظلال فتأبی ذلک و تقول لها انی آلیت علی نفسی ما دمت حیه أن لا استظل عن حراره الشمس منذ رأیت سیدی الحسین فی حراره الشمس.

أ تری أن ذلک کان مما یخفی علی الامام علیه السّلام أو أنه کان یمنعهن من ذلک و لم یمتثلن منعه لا سبیل الی شی ء منهما بل انما هو لکونه داخلا فی عنوان شعار الحزن و التحزن علیه علیه السّلام و من تعظیم المصیبه التی هی أعظم جمیع المصائب:

و کیف کان فقد بان من ذلک کله انه لا وجه للحکم بکراهه لبس السواد فی مصیبه سید شباب أهل الجنه ارواحنا له الفداء بقصد التلبس بلباس الحزن المتعارف من قدیم الزمان کما هو المفروض تمسکا بعموم أدله کراهته و لا لجعل معارضتهما من قبیل معارضه دلیل حرمه الغناء و دلیل رجحان رثاء مولانا الحسین علیه السّلام کما هو صریح خالی العلامه أعلی اللّه مقامه لسلامه رجحان لبسه فی المقام عن معارضته بأدله الکراهه من وجوه شتی کما وقفت علیها و عمدتها عدم دخوله فی موضوع أدله الکراهه فلا یکون حینئذ من قبیل معارضه دلیل حرمه الغناء المحرم ذاتا مطلقا من حیث کونه غناء و دلیل رجحان رثائه بطریق الغناء و لو أشعر بعض الاخبار بتعلیل تحریمه بکونه مورثا للفساد من حیث کونه مطربا الا أنه لیس بحیث یدور الحکم معه وجودا و عدما اجماعا منا علی الظاهر المصرح به کذلک فی ألسنه الاصحاب قدیما و حدیثا:

فما رجحه شیخنا المحدث البحرانی قدس سره فی حدائقه من رجحان لبسه فی مأتم مولانا الحسین علیه الصلاه و السلام و مصیبته

ص: 52

هو الا ظهر لکن لا لتخصیصه أدله الکراهه کما هو قضیه قوله لا یبعد استثناء لیس السواد فی مأتم الحسین علیه السّلام معللا باستفاضه الاخبار بشعار الحزن علیه علیه السّلام مؤیدا له بالحدیث الّذی رواه عن خالنا العلامه المجلسی رحمه اللّه المتضمن للبس نساء بنی هاشم السواد بعد قتله اذ هو انما یتجه علی تقدیر شمول عموم أدله الکراهه لمثله و دخوله فی موضوعها و قد عرفت عدمهما فلا حاجه معه الی الاستثناء المذکور الّذی لا یخلو علی تقدیره عن نوع تأمل و اشکال لان التعارض بینهما حینئذ تعارض العامین من وجه.

و المطلوب فیه الرجوع الی المرجحات السندیه او غیرها ثم الاخذ بأحدهما المخیر مع فرض التعادل و التساوی بینهما لا التخصیص الّذی هو فرع کون أحدهما اخص من الاخر مطلقا (1) و بالجمله التأمل لا یخفی ان استفاده الحدائق قدّس سرّه رجحان لبس السواد فی مأتم مولانا الحسین (ع) و استثنائه من عموم أدله الکراهه انما هو لاجل العمومات الداله علی رجحان اظهار الحزن علی الحسین (ع) الشامله للبس السواد بعد فرض کونه أحد مصادیق لباس العزاء و اقامه المأتم علی الحسین (ع) لا الاستثناء بدلیل خاص لفظی مثل ان یقول مثلا یکره لبس السواد الا فی عزاء الحسین (ع) او یستحب حتی یکون المستثنی فی هذا الفرض خارجا عن المستثنی منه حکما و علیه فالتعارض بینهما بالعموم من وجه محکم و لا بد فی مثله من الرجوع الی المرجحات السندیه أو البراءه علی ما هو المحرر فی محله: نعم یمکن ان یقال ان من لبس الهاشمیات السواد فی مأتمه (ع) یظهر أن الکراهه تکون فی غیر هذه الصوره فیکون فعلهن بمنزله التخصیص او الاستثناء لعموم دلیل المنع کما یظهر حجیه فعلهن من تقریر الامام (ع) لهن بعدم المنع من لبسه ایاهن کما لا یخفی هذا و قد ظهر من کلام سیدنا المؤلف قدّس سرّه فی المتن

ص: 53

فی مساق أدله الکراهه بعد ضم بعضها الی بعض یقضی بما اخترناه و کان والدی العلامه أعلی اللّه مقامه فی أواخر أمره و عمره یری حسن التلبس بهذا اللباس فی أیام مأتم مولانا الحسین (ع) (1) المعهوده و ندبیته ان لبس السواد فی مأتم مولانا الحسین (ع) خارج عن عموم دلیل المنع تخصصا لفرض عدم شمول الکراهه له لو کان المقصود به التحزن علی مولانا الحسین سید شباب أهل الجنه أرواحنا لتراب حافر فرسه الفداء کما لا یخفی فلاحظ.

أقول: ذهب جماعه کثیره من علمائنا الاعلام و فقهائنا الکرام الی استحباب لبس السواد فی مأتم مولانا الحسین (ع) قولا و فعلا: کالفقیه المحدث البحرانی فی حدائقه کما عرفت و الفقیه الدربندی قدّس سرّه فی اسرار الشهاده ص 60 من طبع طهران سنه 1264 و العلامه الفقیه السید اسماعیل العقیلی النوری قدّس سرّه فی ج 2 من وسیله المعاد فی شرح نجاه العباد ص 170 و شیخنا المحدث النوری فی مستدرک الوسائل و شیخنا الفقیه الربانی الشیخ زین العابدین المازندرانی الحائری قدّس سرّه المتوفی سنه 1309 فی رسالته الشهیره المسماه بذخیره المعاد ص 620 من طبع بمبئی سنه 1298 و شیخنا الفقیه التقی الشیرازی الحائری قدّس سرّه حیث لم یعلق علیها فی هذا الخصوص بشی ء حیث ان الرساله محشاه بحاشیته و مقروءه علیه و شیخنا العلامه المجاهد الشیخ محمد حسین کاشف الغطاء فی حاشیته علی العروه و العلامه الفقیه الشیخ محمد علی النخجوانی فی الدعات الحسینیه و بعض المعاصرین سلمه اللّه فی شرح الشرائع ص 141 ج 6: هذا و لسیدنا العلامه السید حسن الصدر أعلی اللّه مقامه رساله فی هذا الباب یظهر من اسمها انه ذهب فیها الی الاستحباب لانه سماها (ب) تبیین الرشاد فی لبس السواد علی الائمه الامجاد هذا: و اما من کان یلبسه فی طیله هذین الشهرین فجماعه من علمائنا الکملین منهم العلامه الفقیه الزاهد الحاج آغا حسین الطباطبائی القمی قدّس سرّه کما

ص: 54

فتوی و عملا الی أن انتقل الی رحمه اللّه بعکس ما کان علیه سابقا کان یلبسه فی أیام الفاطمیه أیضا کما حدثنی بذلک ولده العلامه المعاصر سلمه اللّه و منهم سید فقهاء عصره آیه اللّه العلامه السید محسن الطباطبائی الحکیم اعلی اللّه مقامه صاحب المستمسک کما حدثنی شیخنا محیی الدین المامقانی دام ظله و منهم العلامه الفقیه الورع التقی السید میرزا مهدی الحسینی الشیرازی الحائری قدس اللّه سره و بحظیره القدس سره المتوفی فی الحائر الشریف سنه 1380 هجری و کان رحمه اللّه من أجله علمائنا الامامیه علما و عملا کما حدثنی بذلک ولده الفاضل المعاصر السید محمد سلمه اللّه و منهم سید فقهاء عصرنا الاعلم الافقه السید ابو القاسم الموسوی الخوئی دامت برکاته کما حدثنی بعض اصحابه و تلامذته سلمه اللّه تعالی و منهم العلامه حجه الاسلام الشیخ یوسف الخراسانی قدّس سرّه و قد رأیته أنا بأم عینی یلبسه فی طیله الشهرین و غیرهم مما یطول المقام بذکرهم قال العلامه البارع الجامع لمراتب الفضل و النبل الشیخ ابو الفضل الطهرانی قدّس سرّه فی شفاء الصدور ص 324 من طبع بمبئی سنه 1309 ما هذا نصه (و لبس) جامه سیاه و سیاه پوشی خانه ها از بابت قیام به وظیفه عزاداریست و تعظیم شعار و احیای أمر ائمه و أدله کراهه لبس ثیاب سود با این که در بعض آنها اشعار بترک سنت بنی عباس است که شعار خود را سواد کرده بودند حکم فی واقعه فی نفسه و لو لا المعارض با ملاحظه طریان عنوان عزاداری و مساعدت عرف این زمان بر اختیار سیاه برای عزا سخن داریم لهذا جماعتی از فقهاء مثل صاحب جواهر و غیره فتوی داده اند در باب حداد که بر معتده به عدۀ وفات واجب است و لازم او ترک تزین است بملابس مصبوغه که این بحسب عادات مختلف می شود وظیفه آنست که او لباس عزا پوشد خواه سیاه باشد یا غیر او و در بعض أخبار وارد است که حضرت صادق روز عاشورا جامه سفید پوشیده بود و بعضی فقهای معاصرین باین عمل کرده در روز عاشورا بالخصوص جامه سفید پوشیده بیرون آمده

ص: 55

و یترتب علی ذلک صحه النذر و العهد و انعقادهما علی لبسه فی مأتمه (ع) فضلا عن الیمین علیه بخلاف ما لو قلنا بمقاله شیخنا الخال العلامه أعلی اللّه تعالی فی الدارین مقامه.

فلا ینعقد شی ء منهما لاشتراط انعقادهما برجحان متعلقهما شرعا علی ما یظهر من النص و الفتوی و کذلک الاخیر و ان کان اوسع دائره منهما بناء علی اشتراط انعقاده بمجرد عدم مرجوحیه متعلقه و لو لم یکن راجحا کالمباح

ص: 56

منه (ع) لان لبسه فی مأتم کل واحد منهم نوع من تعظیم شعائر اللّه سبحانه قطعا فیکون حینئذ راجحا بل قد یلحق بهم غیرهم أیضا من هذه الحیثیه کالعلماء و نحوهم.

ممن یکون تعظیمه نوعا من تعظیم شعائر اللّه و شعائر الاسلام لو فرضنا کونه نوعا من تعظیمه عرفا سیما بعد ما ورد من أن حرمه المؤمن میتا کحرمته حیا (1) الا أن ظاهر شیخنا المحدث البحرانی رحمه اللّه ربما یعطی عدم استثناء حسن لبس السواد فی غیر مأتمه (ع) لاقتصاره فی الاستثناء کما عرفت علی لبسه فی مأتمه (ع) دون غیره مؤیدا بما ذکره من التأیید المتقدم إلیه الاشاره المخصوص به روحی فداه.

الا أن یؤخذ بمقتضی تعلیله الاستثناء باستفاضه الاخبار بشعار الحزن علیه (ع) فانه عام یشمل غیره أیضا لاستفاضه الاخبار بنحو هذا الشعار فی الجمیع و لو بنحو العموم من نحو قوله (ع) (من ذکر مصابنا و حزن لحزننا أو لما أصابنا او لما ارتکب منا کان معنا) الی غیر ذلک و قد ترک خلفا فان أحببتم خرج إلیکم و ان کرهتم فلا اجد علی أحد فبکی الناس و قالوا یخرج إلینا فخرج الحسن علیه السلام و علیه ثیاب سود فخطب بهم فقال:

ایها الناس اتقوا اللّه فانا امراؤکم و اولیائکم و انا اهل البیت الذین قال اللّه تعالی فینا «إِنَّمٰا یُرِیدُ اللّٰهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً» فبایعه الناس انتهی.

و هذه الروایه محکیه أیضا عن شرح النهج لابن أبی الحدید و لم یحضرنی الآن موضعه لعدم وجود الکتاب عندی فلاحظ

راجع کامل الزیارات و الخصال و غیرهما.

ص: 57

مما لا یکاد یعد و یحصی.

و ان کان بوارد فی خصوص مولانا الحسین علیه الصلاه و السلام منهم و ممن تقدم علیهم من الأنبیاء و الأوصیاء المخبرین عن اللّه سبحانه و تعالی بلسان الوحی (1) او الرسول المنزل علیهم اکثر من غیره بمراتب شتی و لعل ذلک لعظم مصیبته التی تصغر عندها جمیع المصائب (2) کما أخبر به جبرئیل (ع) آدم علی نبینا و آله و علیه السلام.

راجع المجلد الاول و الثانی من کتاب احسن الجزاء فی اقامه العزاء علی سید الشهداء (ع) ففیه ما یشفی العلیل و یروی الغلیل.

و ذلک لعدم ورود مصائبه (ع) علی أحد من الأنبیاء و من دونهم و قال الصادق (ع) کما فی علل الشرائع ص 225 ان یوم قتل الحسین أعظم مصیبه من سائر الایام و علل (ع) ذلک بان ذهابه کان کذهاب جمیع الخمسه الطیبه الذین هم اکرم الخلق علی اللّه کما کان بقاؤه کبقاء جمیعهم فلذلک صار یومه اعظم الایام مصیبه: قلت: و هذه احدی العلل و لها علل أخری و کما هو الظاهر من عدم حصره (ع) بذلک فلاحظ و راجع ج ل من أحسن الجزاء ص 292 ص 293 و لقد اجاد من قال فی هذا المجال:

أنست رزیتکم رزایانا التی سلفت و هونت الرزایا الآتیه و فجائع الایام تبقی مده و تزول و هی الی القیامه باقیه

و قال آخر و أجاد أیضا:

کل الرزایا دون وقعه کربلاء تنسی و ان عظمت تهون عظامها

ص: 58

ص: 59

لذلک و تعبیره علیه الصلاه و السلام عنهما بنحو التأکید البلیغ الصریح فی دوام ذلک منه عجل اللّه فرجه فی مصاب جده المظلوم أرواحنا له الفداء یدل دلاله واضحه علی أنه صلوات اللّه علیه یحق لذلک و لامثاله مما یدخل فی عنوان الحزن فی مصابه صلوات اللّه علیه فضلا عن غیره مما هو دونه مع صدق العنوان المطلوب علیه فی العرف و العاده الّذی منه لبس السواد فی مصابه.

فانه أولی بالرجحان مما هو أعظم منه الّذی قد عرفت أنه مما عساه یدخل فی عنوان الضرر الممنوع عنه شرعا لو لا الرخصه من مولانا الحجه عجل اللّه فرجه (1) بمقتضی ظاهر سیاق عبارته المقرونه بالتأکید قد وردت روایات مستفیضه تدل علی جواز بل استحباب زیارته علیه السلام استحبابا مؤکدا و لو کانت مستلزمه للمشقه الکثیره و التعب المجهد بل و ان استلزم الخوف من القتل و المثله و السجن او الضرب و نحوها مثل ما رواه ابن قولویه رحمه اللّه فی ص 125 من کامل الزیارات عن زراره:

قال قلت لابی جعفر (ع) ما تقول فیمن زار اباک علی خوف قال یؤمنه اللّه یوم الفزع الاکبر و تلقاه الملائکه بالبشاره و یقال له لا تخف و لا تحزن هذا یومک الّذی فیه فوزک:

و قال الصادق (ع) لمعاویه بن وهب: لا تدع زیاره الحسین (ع) لخوف فان من ترکه رأی من الحسره ما یتمنا ان قبره عنده الحدیث ای لا تدع زیارته من خوف القتل او المثله أو السجن و الضرب و نحوها: فان الانسان لیتمنی بعد موته ان لو زاره و قتل عنده و اقبر فی بلده الاطهر.

و قال الامام الباقر (ع) لمحمد بن مسلم هل تاتی قبر الحسین (ع)؟

قال نعم علی خوف و وجل: فقال ما کان من هذا اشد فالثواب علی قدر

ص: 60

البلیغ الّذی هو قرینه واضحه علی أنه المطلوب فی هذا المصاب العظیم الخوف و من خاف فی اتیانه آمن اللّه روعته یوم القیامه یَوْمَ یَقُومُ النّٰاسُ لِرَبِّ الْعٰالَمِینَ الحدیث فی ص 127 من کامل الزیارات و تتمته فی ص 276 فراجع و لاحظ.

و قال هشام بن سالم لمولانا الصادق (ع): (فما لمن قتل عنده) یعنی عند الحسین (ع) (جار علیه سلطان فقتله) قال الصادق (ع) اوّل قطره من دمه یغفر له بها کل خطیئه و تغسل طینته التی خلق منها الملائکه حتی تخلص کما خلصت الأنبیاء المخلصین و یذهب عنها ما کان خالطها من اجناس طین اهل الکفر و یغسل قلبه و یشرح صدره و یملأ ایمانا فیلقی اللّه و هو مخلص من کل ما تخالطه الا بدان و القلوب و یکتب له شفاعه فی أهل بیته و الف فی إخوانه الی أن قال (ع) بعد عد جمله من المناقب فان ضرب بعد الحبس فی اتیانه کان له بکل ضربه حوراء و بکل وجع یدخل علی بدنه الف الف حسنه و یمحی بها الف الف سیئه و یرفع له بها الف الف درجه و یکون من محدثی رسول اللّه (ص) حتی یفرغ من الحساب فیصافحه حمله العرش الحدیث: مذکور فی ص 123 و ص 165 بسند آخر عن صفوان من کامل الزیارات: هذا و الروایات فی هذا الباب کثیره ذکرنا جمله منها فی ج ل من کتابنا احسن الجزاء المطبوع فی قم المشرفه سنه 1399 فراجع و هذه الروایات کما تری تدل دلاله واضحه علی استحباب زیاره الحسین (ع) مهما بلغ الامر من الخوف و القتل و الضرب و السجن و قد ذهب إلیه غیر واحد من الفقهاء و المحققین لهذه النصوص فی جمیع الازمان و الاوقات من غیر تقیید لها بذلک الزمان بالخصوص: اذا.

و منها یمکن ان یستفاد جواز ضرب القامات علی الرءوس و ادماء الظهور بسلاسل الحدید و نحوهما بشرط الأمن و السلامه من الضرر المنجر الی الموت او شل عضو بواسطته مضافا الی الاصل المقتضی لاباحه ما ذکرناه

ص: 61

فیکون لاجله مستثنا مما دل علی منعه من حیث دخوله فی عنوان الضرر علی النفس و لو فی الجمله.

و احتمال کون المراد من الفقره المشار إلیها غیر ظاهرها کالاغراق و نحوه لا یتأتی و لا یتصور علی مذهبنا معشر الامامیه (1)

و الحمل علی نوع من المجاز بإراده أنه لو یبست دموع العین مثلا لکان ینبغی أن یبکی له علیه السّلام بدل الدموع دما مناف للسیاق مع انه لا داعی الی ارتکابه فلتحمل علی حقیقتها المتبادر منها فیدل علی استثناء لبس السواد فی مصابه للتحزن علیه علیه السّلام به من أدله کراهته بطریق أولی ان قلنا بشمول أدلتها لمثله و دخوله فی موضوعها حسبما أشرنا إلیه.

هذا و المروی من دأب مولانا زین العابدین صلوات اللّه علیه و علی آبائه و أبنائه الطاهرین و دیدنه بعد قتل أبیه (علیه السّلام) فی التحزن علیه بما لا یطیقه البشر ما دام حیا الی أن لحق بأبیه صلوات اللّه علیه (2) فی عزائه (ع) کما لا یخفی کما تفعله الشیعه و ستفعله الی یوم القیامه إن شاء اللّه تعالی و ذلک لورود الحث الاکید علی اقامه العزاء و المأتم علیه روحی لتراب حافر فرسه الفداء کما لا یخفی علی المتأمل الدقیق.

لکون المبالغه لا تخلو عن نوع من الکذب الغیر الجائز و لا شک عندنا بان کلام اللّه تعالی منزه عنه فلیس فیه مبالغه و لا اغراء اصلا و کذلک کلام النبی (ص) و کلام أوصیائه الائمه الاثنی عشر علیهم أفضل الصلاه و السلام

فی البحار ص 149 ج 45 من الطبعه الحدیثه: عن الصادق (ع) أنه قال: ان زین العابدین (ع) بکی علی أبیه أربعین سنه صائما نهاره قائما لیله فاذا حضر الافطار جاءه غلامه بطعامه و شرابه فیضعه بین یدیه فیقول

ص: 62

مما یؤید و یصدق کلام ولده الامام المنتظر عجل اللّه فرجه.

فاذا انضمت إلیه أدله حسن التأسی بهم معتضدا ذلک کله بقاعده التسامح فی أدله السنن لم یبق مجال للتأمل فی رجحان لبس السواد فی مصاب مولانا الحسین علیه الصلاه و السلام و دخوله بذلک فی العناوین المتعدده الوارده فی الاخبار البالغه حد التواتر المعنوی التی کل یا مولای فیقول: قتل ابن رسول اللّه جائعا قتل ابن رسول اللّه عطشانا فلا یزال یکرر ذلک و یبکی حتی یبل طعامه من دموعه ثم یمزج شرابه بدموعه فلم یزل کذلک حتی لحق باللّه عز و جل:

و حدث مولی له (ع) أنه برز یوما الی الصحراء قال فتبعته فوجدته قد سجد علی حجاره فوقفت و أنا اسمع شهیقه و بکائه و أحصیت علیه الف مره لا إله الا اللّه حقا حقا لا إله الا اللّه تعبدا ورقا لا إله الا اللّه ایمانا و صدقا ثم رفع رأسه من السجود و ان لحیته و وجهه قد غمر بالماء من دموع عینیه.

فقلت: یا سیدی ما آن لحزنک ان ینقضی و لبکائک ان تقل: فقال لی ویحک ان یعقوب بن اسحاق بن ابراهیم (ع) کان نبیا ابن نبی کان له اثنی عشر ابنا فغیب اللّه سبحانه و احدا منهم فشاب راسه من الحزن واحد و دب ظهره من الغم و ذهب بصره من البکاء و ابنه حی فی دار الدنیا و انا فقدت أبی و اخی و سبعه عشر من أهل بیتی صرعا مقتولین فکیف ینقضی حزنی و یقل بکائی انتهی.

هذا و کان (ع) اذا أخذ إناء بشرب الماء بکی حتی یملاها دما فقیل له فی ذلک فقال و کیف لا ابکی و قد منع ابی من الماء الّذی کان مطلقا للسباع و الوحوش و قیل له انک لتبکی دهرک فلو قتلت نفسک لما زدت علی هذا فقال نفسی قتلتها و علیها ابکی کما فی المناقب:

ص: 63

أعد لاهلها من الاجر و الثواب دینا و عقبا ما لا یعد و لا یحصی (1) سیما بعد أن بلغ الی حد جرت علیه سیره المتشرعه من الخواص فضلا عن العوام من قدیم الزمان بل هو المعهود منهم کذلک فی جمیع الاعصار حتی عابهم المخالفون بذلک و نحوه زعما منهم أنه من مبدعات الشیعه (2) و ربما یؤید ذلک رؤیا بعض الصلحاء أربعه من الخمسه الطیبه الطاهره لابسین السواد فی أیام مصیبته و مأتمه علیه السّلام فسأل عنهم و قال: مولانا الرضا علیه السلام ان یوم الحسین أقرح جفوننا و أسبل دموعنا و أذل عزیزنا بارض کرب و بلا و اورثنا الکرب و البلاء الی یوم الانقضاء فعلی مثل الحسین فلیبک الباکون فان البکاء علیه یحط الذنوب العظام ثم قال (ع) کان ابی اذا دخل شهر المحرم لا یری ضاحکا و کانت الکآبه تغلب علیه حتی تمضی عشره أیام منه فاذا کان یوم العاشر کان ذلک الیوم یوم مصیبته و حزنه و بکائه الحدیث: فقوله اقرح جفوننا: هو مما یدل علی استمرار بکائهم طول حیاتهم جمیعا علی العموم کما یقتضیه التعبیر بلفظ الجمع و معلوم أن القرح فی العین لا یحصل الا بعد شده البکاء و الجهد فیه فی مده طویله.

و معنی اسبل الدمع هو اذا هطل و هذا یدل علی جواز البکاء علی سید الشهداء (ع) و ان استلزم منه قرح العین و جرحه کما و إلیه ذهب جماعه منهم العلامه الفقیه الشیخ علی البحرانی قدّس سرّه فی رسالته الموضوعه لاقامه الماتم علی الحسین (ع) المسماه بقامعه أهل الباطل المطبوعه فی بمبئی سنه 1306 ص 20 و ص 27 فراجع و لاحظ.

راجع کامل الزیارات و ثواب الاعمال و احسن الجزاء فی اقامه العزاء علی سید الشهداء (ع).

الشیعه لیس لها حکم تجاه حکم اللّه و رسوله و الائمه نعم غیرهم یحکمون بما تشتهی انفسهم فهم اهل البدع و المذاهب الباطله.

ص: 64

عن سبب ذلک کأنه لا علم له فی عالم الرؤیا بأنه أیام مصیبته (ع) فأخبروه بذلک:

و من جملتها ما أخبرنا بعض الاجله من ثقات فضلائنا المعاصرین عن خالنا العلامه المجلسی (1) قدس سره انه ذکر أن سیدا من السادات کان یستبعد الحدیث المشهور المتضمن لما أعد اللّه سبحانه و تعالی للباکی علی مولانا الحسین (ع) و لو کان بمقدار قطره واحده أو اقل منها من الاجر و الثواب العظیم الّذی منه غفران ذنوبه مما تقدم منها و ما تأخر و لو کانت مثل زبد البحر.

و منه أنه وجبت له بذلک الجنه أو حق علی اللّه أن یدخله الجنه الی غیر ذلک من المضامین الی أن رأی رؤیا اهالته و من جملتها أنه رأی النبی و الوصی و الزکی و الزهراء بحاله عجیبه غریبه لابسین السواد فی غایه الحزن و الکآبه و کانه سأل عن سبب ذلک فأجیب بمثل ما مرت الاشاره إلیه فرجع عما کان یستبعده الی غیر ذلک من الاخبار و الآثار المؤیده لحسن ذلک و رجحانه شرعا فلا ینبغی التأمل فیه مع ذلک للفقیه و اللّه اعلم بما فیه: فرغ من تحریره لما یقتضیه مؤلفه الفقیر الی اللّه الغنی جعفر بن علی نقی الطباطبائی الحائری فی الثلث الاخیر من لیله الخمیس التاسع من شهر رمضان المعظم سنه 1317 هجری (2) ذکر ذلک فی ج 10 من البحار طبع کمپانی فراجع و لاحظ.

هذا و فرغ من استنساخه و تبییضه و التعلیق علیه العبد الفقیر الی اللّه الغنی: محمد رضا ابن السید جعفر الحسینی الاعرجی الفحام عفی عنه الملک العلام سنه 1403- 19 من شهر ذی الحجه الحرام فی مدینه قم المقدسه حرم الائمه الطاهرین و عش آل محمد المعصومین صلوات اللّه علیهم أجمعین.

ص: 65

1- آیه اللّه المؤلف قدّس سرّه 2- آیه اللّه السید حسین الموسوی الاصفهانی الحائری عم الشهید الشمس آبادی 3- العلامه حجه الاسلام السید محمد مهدی الحجه الطباطبائی 4- العلامه السید محمد علی الطباطبائی سبط المؤلف واحد رجال ثوره العشرین اعلی اللّه مقامهم و رفع فی الخلد اعلامهم.

ص: 66

ص: 67

ص: 68

ص: 69

ص: 70

ص: 71

ص: 72

ص: 73