پیش در آمدی برای آشنایی با پیام های تربیتی مکتب عاشورا
مشتاق الحلو
بی شک در جهان امروز نیاز اوّل بشر، تربیت و تزکیه است. در جهانی که قدرتمندترین کشور جهان به خود اجازه داده، ارباب جهان باشد و خود، بزرگ ترین نیروی تروریستی را تشکیل می دهد، اولین بحران، بحران هویت است نه علم و دانش. بشریت به بیماری سختی دچار شده است که اگر راه درمانی برای او اندیشیده نشود، در فلاکت بیشتری غوطه ور خواهد شد. متأسفانه این ابعاد از فرهنگ بشری نه تنها از طرف غیر مسلمانان مغفول باقی مانده، بلکه حتی از طرف مسلمانان نیز مورد بی مهری قرارگرفته است.با توجه به اهمیت این موضوع تلاش شده که در حدّ بضاعت بی مقدار خود چندسطری در این رابطه با الهام از مدرسه عاشورا تقدیم شود. روشن است که این نوشته درصدد بررسی تمامی پیام های تربیتی مکتب عاشورا نیست؛ بلکه جهت رعایت اختصار تنها به برخی از پیام های تربیتی که از رفتار حضرت اباعبداللّه (ع) در آن چند روز دریافت می شود؛ اشاره می شود. رفتار شخصیت های دیگر به ویژه حضرت سید الساجدین (ع) و حضرت زینب کبری (س) نیاز به مطالعه جداگانه دارد.با توجه به این که متن نوشته به شکل بسیار مختصر نوشته شده به جاست که در ابتدای سخن چند اصطلاح که ملاک عمل قرار می گیرند، تعریف شوند.تربیت، جریانی است منظم و مستمر که هدف آن کمک به رشد جسمانی، روانی،اخلاقی، اجتماعی و شناختی (رشد شخصیت تربیت شدگان) در جهت کسب هنجارهای مورد نظر و نیز کمک به شکوفا شدن استعدادهای آنهاست.مراد از مبانی تربیت ویژگی های عمومی انسان و جامعه است و به مربی در تعیین اهداف
و اصول و روش های تربیتی کمک می کند.مراد از اصول تربیتی، دستور العمل های کلی است که راهنمای مربی در عمل تربیتی است.روش های تربیتی، دستور العمل های جزئی تر از اصول است که به مربی کمک می کند تا تغییر لازم را در متربّی ایجاد کند.در مورد رابطه مبانی، اصول و روش ها باید گفت که اصول عموماً با توجه به مبانی استخراج می شوند و روش ها بر اساس اصول تربیتی بیان می شوند.پس از این مقدمه به روش کار در این نوشته اشاره می شود، در این نوشته چند مبنا از مبانی تربیتی ذکر می شوند و در زیر هر مبنا اصلی از اصولی که می تواند راهنمای مربی در عمل تربیتی در آن زمینه باشد، ذکر می شود و سپس روشی که از سیره اباعبدالله (ع) استفاده شده که ایشان در آن چند روز حرکت و نهضت خود برای تربیت مردم به کار بسته بودند و شواهد تاریخی آن ذکر می شوند.
اصل تربیتی: تغییر ظاهر.روش: تحمیل به نفس.شاهد تاریخی: خروج از مکه مکرمه جهت جلوگیری از هتک حرمت خون حرام در ایام حرام در مسجد حرام.روش دیگر: تلقین به نفس (تلقین قولی و فعلی)شاهد تاریخی: امام حسین (ع) تنها با زبان خود، راه اصلاح را برای امت ترسیم نکرد، بلکه با خون و جان خود و خانواده خود پیشتاز حرکت اصلاحی شد، و نیز اولین فردی که از اهل بیت (ع) به میدان رفت حضرت علی اکبر (ع) فرزند ارشد امام (ع) بود.
اصل تربیتی: تحول در بینش ها و گرایش ها.روش: اعطای بینش.شاهد تاریخی: امام (ع) با حرکت خود مردم را بیدار و فعال سیاسی کرد و به آنها قدرت و حس ّ نظارت بر اعمال حکومت داد، و نیز به حرکت مسلحانه بر ضد حاکم ظالم رسمیت و مشروعیت داد. قانون شهادت را به مردم فهماند که اصالت است نه استیصال،امتداد است نه پایان، بقاست نه زوال، وجود است نه فنا و ثبات بخشیدن است نه اضمحلال.امام (ع) پیش از خروج از مدینه به محمد حنفیه وصیت می کند و وضعیت را برای ایشان و دیگران روشن می کند: «واءنّی لم أخرج اشراً ولا بطراً ولا مفسداً ولا ظالماً و اءنّما خرجت لطلب الاصلاح فی أمه جدی (ص) أرید أن امر بالمعروف وأنهی عن المنکر و اسیربسیره جدی و أبی علی بن ابی طالب (ع)»امام (ع) از مکه مکرمه به سران بصره نامه می نویسد و وضعیت امت اسلامی را برای آنها تبیین می کند و وظیفه شان را برایشان روشن می کند.در راه خود از مکه به کوفه در منطقه «التنعیم» امام با مردم برخورد کرد و آنها را روشن ساخت
و دعوت کرد که به او ملحق شوند.امام (ع) در جمع لشکریان حر بن یزید ریاحی سخنرانی ایراد فرمود و سپس نماز جماعت اقامه کرد و پس از آن دوباره سخنرانی کرد و در منطقه «البیضه» بار دیگر برای آنها سخنرانی کرد و وضعیت را به طور کامل روشن فرمود.صبح روز عاشورا امام (ع) برای لشکر ابن زیاد سخنرانی ایراد فرمود، تا هم آنها را از عذاب خدا بیم دهد و هم آگاه سازد که بر چه عملی اقدام می کنند و با چه کسی جنگ می کنند.امام (ع) در آخرین باری که ابن سعد را خواند به او فرمود: که به مُلک ری نخواهد رسید.امام (ع) بعد هر کدام از اصحاب که قصد مبارزه داشت قوّت قلب می داد و به حسن عاقبت اطمینان می داد تا با ضمیری آرام و عزمی راسخ به مبارزه بشتابند. و معنای واقعی زندگی را به آنها می فهماند که اگر عقیده و جهاد نباشد، هیچ ارزشی ندارد.
اصل تربیتی: مربی با وادار کردن متربّی به مداومت و محافظت بر اعمال می تواند در او شاکله ایجاد کند.روش: فریضه سازی مانند پای بندی به عهد و پیمان.شاهد تاریخی: در منطقه «العذیب»، طرما بن عدی الطائی به امام عرض کرد که کوفه علیه شما شده، به سوی آنها نرو و با ما بیا و من ضمانت می کنم که بیست هزار شمشیر طائی برای شماست. امام (ع) پس از تشکر فرمود: (میان ما و این قوم عهد و پیمانی است، و نمی توانیم منصرف شویم...)
اصل تربیتی: اصلاح و تغییر شرایط.روش اسوه سازی: یکی از نتایج حرکت امام (ع) ساخته شدن الگوی بزرگ آزادگی برای مردم در تمام عصور است. امام (ع) خطاب به ارتش حر فرمود: «نفسی مع انفسکم و اهلی مع اهلیکم و لکم فی اسوه».روش دیگر: زمینه سازی: حرکت امام (ع) موجب احساس گناه در هر مسلمانی شد که می توانست او را یاری دهد و نکرد؛ به ویژه افرادی که با امام پیمان بسته بودند.زمینه سازی: امام حسین (ع) در شب هشتم دنبال ابن سعد فرستاد تا شبانه با او دیدار کند شاید علت انتخاب شب اثر معنوی است که این زمان بر روح انسان می گذارد. و از سوی دیگر ابن سعد با مشاهده کثرت لشکریان خود به آنها مغرور نشود. امام در این ملاقات از دو حربه تهدید و ترغیب استفاده کرد تا ضمیر خفته او را بیدار کند. قرائن نشان می دهد که ابن سعد متزلزل شد. چرا که در نامه ای که به ابن زیاد فرستاد به دروغ در آن نوشت که امام حاضر به بیعت با یزید می باشد. در حالی که اساس حرکت
امام (ع) به خاطر بیعت نکردن با یزید بود. تمام برخوردها و فرمایشات امام (ع) پیش و پس از این دیدار هم این را نشان می دهد، ولی ابن سعد چون می خواست درگیری صورت نگیرد و از سوی دیگر ملک ری را از دست ندهد، به این حیله متوسل شد.
اصل تربیتی: افزایش مقاومت و تأثیر گذاری بر شرایط و به عبارت دیگر افزایش مسؤلیت پذیری.روش: اعطای بینش.شاهد تاریخی: امام (ع) با حرکت خود حقیقت دستگاه را برای مردم کشف کرد. و درس استقامت، امکان تغییر و قدرت اراده و اختیار به مردم داد، چرا که در هر جای حرکت خود می توانست با بیعت کردن، مسئله را خاتمه دهد ولی بنی امیه از این بیعت برای تحریف دین و توجیه اعمال خود استفاده می کردند.
اصل تربیتی: فضل و احسان.روش: مبالغه در پاداش.شاهد تاریخی: هنگامی که خبر شهادت مسلم بن عقیل (ع) و هانی بن عروه به او رسید، عبد اللّه بن مسیلم اسدی و منذر اسدی به امام (ع) اصرار کردند که باز گردد.فرزندان عقیل برخاستند و گفتند که باز نمی گردند، مگر آن که انتقام خویش را بگیرند و یا به سرنوشت برادرشان دچار شوند. امام (ع) به آنها نگریست و فرمود در زندگی پس از اینها خیری نیست. امام (ع) چنان کریمانه با اطرافیان برخورد می کرد که حتی ارتش و اسبان حر بن یزید ریاحی را سیراب فرمود.اصل تربیتی: آراستگی روش: از بین بردن عوامل جاذبه.شاهد تاریخی: امام (ع) لباسی طلبید که کسی به آن طمع نکند و پس از شهادت سلب نشود.
اصل تربیتی: تکلیف به اندازه توانایی.روش: عدم توقع و انتظار از اشخاص بیش از حد توانایی و قدرت آنها.شاهد تاریخی: امام (ع) پیش از خروج از مدینه در وصیت خود به محمد حنفیه فرمود: «فمن قبلنی بقبول الحق فاللّه أولی بالحق و من ردّعلی ّ هذا اصبر حتی یقضی اللّه بینی و بین القوم و هو خیر الحاکمین».و نیز در خطبه خود در مکه مکرمه، پیش از حرکت به سمت کوفه فرمود: «ألا من کان فینا با ذلاً مهجته موطناً علی لقاءاللّه نفسه فلیرحل معنا، فانی راحل مصبحاًانشاءاللّه» و یا در شب عاشورا از اصحاب می خواهد که از تاریکی شب استفاده کرده و به نزد خانواده های خود بازگردند.
اصل تربیتی: باید به انسان فرصت داد انگیزه های حقیقی خود را بروز دهد.روش: عجله نکردن و اطمینان حاصل کردن از امور.شاهد تاریخی: پس از رسیدن نامه هایی از کوفه، امام (ع) برای آنها نامه نوشت و پسر عموی خود را برای بررسی اوضاع روانه کوفه ساخت.اصل تربیتی: از گرایش های متفاوت انسان باید در تربیت استفاده کرد.روش: استفاده از علقه های قبیله ای.شاهد تاریخی: امام (ع) در منطقه قصر بنی مقاتل چادر عبیداللّه بن الحر الجعفی را دید، حجاج بن مسروق جعفی را به سوی او فرستاد، تا او را دعوت کند. و نیز به زهیر بن قین و بریر بن خضیر اجازه داد که برای لشکریان سخنرانی کنند، تا از نفوذ آنها برای هدایت لشکر ابن زیاد استفاده شود.امام در سخنرانی برای لشکریان، آنها را مورد ملامت قرار می داد، دین و آداب قبیله ای را به آنها یاد آوری می کرد و حتی فرزند خردسال خود را جلوی آنها آورد تا زشتی کارشان
را با چشم خود ببینند و متأثر شوند.
اصل تربیتی: اعطای بینش (تعلیم حکمت).شاهد تاریخی: امام (ع) برای این که مردم حقیقت درخواست خود را بفهمند و متوجه باشند که به چه کاری اقدام می کنند، و از روی آگاهی عمل کنند، معنی امام را در نامه خود برای آنها تبیین می کند: «فلعمری ما الامام الاّ العامل بالکتاب والآخذ بالقسط و الدائن بالحق و الحابس نفسه علی ذات اللّه».امام به ابو هرّه اسدی فرمود: «ان ّ بنی امیّه اخذوا مالی فصبرت، وشتموا عرضی فصبرت وطلبوا دمی فهربت؛ بنی امیه مال من را بردند، صبر کردم، ناموس مرا دشنام دادند، صبر کردم، خون مرا خواستند پس گریختم».
اصل تربیتی: تقویت و تحریض.شاهد تاریخی: امام (ع) با حرکت خود پندهای ترس و وحشت و رعب حاکم برامت را پاره کرد و روحیه استقامت را در آنها زنده کرد.اصل تربیتی: سهولت در تکلیف و مسامحه و مدارا.شاهد تاریخی: در منطقه «زباله» خبر شهادت عبداللّه بن یقطر به امام رسید و امام به اطلاع همراهیان رساند و اجازه انصراف به آنها داد.اصل تربیتی: تقویت و روحیه دادن به افراد.شاهد تاریخی: در شب عاشورا امام (ع) با زنان اهل بیت صحبت کرد و به آنها دلداری داد و آنها را آماده فجایع ساخت و از آنها خواست که طبق رسم زنانه شیون وزاری نکنند و در مقابل دشمن از خود ضعف نشان ندهند.
اصل تربیتی: تعبّد و پرستش.شاهد تاریخی: در تاریخ آمده که تحت تأثیر عبادت امام و اصحاب ایشان، سی و دو نفر از لشکر ابن سعد متأثر شده و به امام پیوستند. هم چنین تحت تأثیر همین عبادت، عزم اصحاب امام راسخ تر شد و خانواده و فرزندان آنها برای ادامه راه آماده تر شدند. هنگامی که لشکر ابن سعد در روز نهم به سمت خیمه ها حرکت کرد، امام (ع) از آنها خواست که یک شب به او مهلت بدهند تا عبادت خدا را به جا آورد. شاید امام (ع) می خواست حس عبادت و نیایش و خداپرستی را در برخی از لشکریان ابن سعد زنده کند.امام وسط کارزار نیز هنگام ظهر نماز را به جا آورد.هنگامی که حر مانع پیاده شدن امام در یک منطقه مناسب و آب دار شد، زهیر بن قین از امام خواست که جنگ را پیش از رسیدن نیروهای کمکی برای آنها، آغاز کنند.اما
امام فرمود: جنگ را با آنها آغاز نمی کنیم. شاید امام می خواست به آنها فرصت بیدار شدن وجدان خفته و حس خداپرستی بدهد چنانچه حر این فرصت را بدست آورد.روش تربیتی: استغاثه شاهد تاریخی: امام (ع) به خدای خویش استغاثه کرد و فرمود که کسی ما را یاری نمی دهد. همین استغاثه موجب بیدار شدن وجدان دو نفر از ارتش ابن سعد شد، که بر لشکر ابن سعد حمله ور شدند تا به شهادت رسیدند.روش: تحریک غیرت دینی.شاهد تاریخی: امام (ع) در خطاب به ارتش حر فرمود: «فانا الحسین بن علی و ابن فاطمه بنت رسول اللّه».
پس از این مطالعه سریع ِ سیره امام حسین (ع) در چند روز منتهی به عاشورا شاهد شدیم که از رفتار و گفتار امام (ع) می توان درس های تربیتی بسیاری برای تربیت دوستان و دشمنان استفاده کرد، از جمله آنها این که: اعمال ظاهری بر فکر و نیت اثر می گذارد،شناخت ها و گرایش ها بر ظاهر انسان تأثیر می گذارد، شاکله انسان به طور جدّی ظاهر می شود، شرایط بر انسان اثر می گذارد، انسان می تواند در برابر شرایط مقاومت کند و حتی بر آنها اثر گذارد، احساس و گرایش انسان نسبت به اشیای اطراف خود و جهان خارج یکسان نیست، قدرت جسمی و شناختی و عاطفی انسان ها با هم متفاوت است، و نیز یک فرد در طول زندگی دارای قدرت جسمی، شناختی و عاطفی متفاوت است. طبیعت انسان ترکیبی است. انسان دارای نیرویی شگفت آور به نام «عقل» است که با آن می توان خیلی از مشکلات او را حل کرد، انسان دچار محدودیت هایی مانند ضعف و ناتوانی و آزمندی و شتابزدگی می باشد. انسان عبد خداوند است و حس
خدا پرستی و حقیقت جویی دارد....