ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

عاشورا، نقطه عطفي است كه در تاريخ بشر، از آغاز تا انجام، مانند ندارد.عاشورا، خورشيدي است كه درخشش آن، روز به روز بيشتر مي شود.عاشورا، در جامعه انساني، تجلّي عشق به اهل بيت پيامبر است كه ضامن سعادت و عامل حيات معنوي جوامع انساني است.عاشورا، نشان روحيه زنده ظلم ستيزي و حق محوري امّت است.عاشورا، حيات خويش را به خون پاك شهيداني از تبار عشق مديون است. و راز جاودانگي آن را بايد در همت بي مانند و نداي بي نظير حيات بخش و آسماني مردي همچون «سيدالشهدا»، حسين بن علي (عليهما السلام) جويا شد؛ حسيني كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) از او با عنوان هاي: «زينت آسمان ها و زمين»، «چراغ هدايت» و نيز «كشتي نجات» نام برد.روزي «اُبيّ بن كعب» در محضر رسول الله (صلي الله عليه وآله) بود كه امام حسين (عليه السلام) وارد شد، پيامبر (صلي الله عليه وآله) به او نگريست و فرمود: «يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ، يَا زَيْنَ السَّمَاوَاتِ وَ الاَْرَضِينَ»، (1) .أُبيّ بن كعب با تعجّب گفت: «اي پيامبر، آيا جز تو كسي زينت آسمان ها و زمين است؟»پيامبر خدا (صلي الله عليه وآله) پاسخ دادند: «اي اُبيّ، سوگند به خدايي كه مرا برانگيخت، حسين در آسمان ها، بزرگ تر از زمين است و در قسمت راست عرش الهي

ص: 18

نوشته شده است: مِصْباحُ هُدي وَ سَفِينَةُ نَجاةِ».(1) .نيز فرمودند: «اَلا وَ صَلَّي اللهُ عَلَي الْباكِينَ عَلَي الْحُسَينِ»؛ (2) .«همانا، خداوند بر عزاداران حسين سلام و درود فرستاده است!»و ما اكنون در اين مجموعه برآنيم:تاريخ سازان عاشوراورهبر آن نهضت و حاميان و يارانش را بهتر بشناسيم و ياد و خاطره شان را گرامي بداريم و پيامشان را به نسل هاي بعد انتقال دهيم.آگاهي هايي درباره زندگي آن بزرگواران كسب كنيم و بكوشيم زندگي خود و جامعه مان را با خط و مشي آنان همگون سازيم وهم كاروان آنان باشيم.در اين راستا بايد:1 _ تاريخ نهضت كربلا و شرح زندگي قهرمانان آن را مرور كنيم تا افزون بر الگوپذيري از آنان، نگذاريم حماسه عظيمشان در لابلاي تاريخ دفن شود.2 _ به بيان ايثار و فداكاري هاي آنان بپردازيم و هميشه از مصيبت ها و رشادت هايشان ياد كنيم.3 _ با ديده عبرت بين و پندپذير به آنان توجه كنيم.4 _ براي پرسش هاي اساسي در مورد حماسه عاشورا، پاسخ هاي منطقي ارائه دهيم.وَ السَّلامُ عَلي مَن اتَّبَعَ الْهُدي _ اَللّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنّا بِحَقِّ عاشُوراءِ

ص: 19

ص: 20

سرپيچي كنم و يا سخنت را بپذيرم و از سفر به كوفه منصرف شوم.» (1) .2 _ «مروج الذهب» (2) قصه ورود ابوبكر، عمر بن عبدالله بن حارث بن هشام، برامام و سخنان او را نقل كرده، پاسخ آن حضرت را چنين آورده است:«پسر عمو! خداوند به تو پاداش نيكو دهد، باور و اعتقادت درباره اين سفر، تو را رنجور مي سازد، ليكن بدان آنچه خواسته پروردگار است، همان خواهد شد.» (3) .ابوبكر از اين سخنِ امام خطر را فهميد و بي درنگ گفت: «اي ابوعبدالله. قيام تو براي خداست و نزد پروردگار ثبت و محاسبه خواهد شد (زيرا با آگاهي از خطر، اقدام به سفر كرده اي.)»3 _ به نقل مقتل نويسان، عبدالله بن عمر كه در مكه بود، وقتي براي وداع با امام حسين آمد، خطاب به آن حضرت گفت: «من با تو مانند يك شهيد وداع مي كنم». (4) .جاي بسي شگفت است كه بگوييم: عبدالله، پسر عمر مي دانست اين سفر، سفرِ شهادت است، امّا فرزند علي و سبط پيامبر (عليهم السلام) نمي دانستند!4 _ صاحب مجمع البحرين در ذيل واژه «كربلا» مي نويسد: «روايت است كه امام حسين (عليه السلام) زمين هاي اطراف مرقد مطهرِ خود را، از اهل نينوا و غاضريه به شصت هزار درهم خريد و به اهالي آنجا هبه كرد و شرط كرد كه زائران قبر شريفش را ميهمان كنند و مرقد وي را به آنان را نشان دهند».5 _ علاّمه بزرگوار سيد محسن امين جبل عاملي در «لواعج الأشجان» مي نويسد:«عبدالله بن عباس و عبدالله بن زبير به محضر امام حسين (عليه السلام) (در مكه) آمدند و از آن حضرت خواستند كه از اين سفر منصرف شود، ليكن امام (عليه السلام) پاسخ منفي داد و فرمود: اين مأموريتي است از رسول خدا (صلي الله عليه وآله) و من چاره اي جز انجام آن ندارم.»

ص: 21

ابن عباس پس از شنيدن اين سخن و بيرون آمدن از محضر امام، پيوسته مي گفت:«افسوس برحسين! كشته شدن او قطعي است!» (1) .از اين سخن بر مي آيد كه امام مأموريت خطيري از جانب پيامبر دارد و بايد آن را اجرا كند و چنين نيست كه دعوت مردم كوفه و نظريات كارشناسان، علّت حركتِ حسين بن علي (عليهما السلام) به جانب كوفه باشد.6 _ مرحوم سيد محسن امين در همين كتاب (2) مي نويسد: «عبدالله پسر عمر _ به حضور امام رسيد و پيشنهاد صلح با گمراهان را داد و آن حضرت را از جنگ برحذر داشت، امام (عليه السلام) در پاسخ وي، به پيش آمدِ صحنه هاي خونين در اين سفر اشاره كرد و فرمود: «در پستي روزگار همين بس كه سر يحيي بن زكريا هديه نابكاري از ستمگران گشت»؛ يعني، اي اباعبدالرحمان، تاريخ تكرار مي شود و ما هم مصمّم بر پيش آمد حساب شده اي هستيم و نيز فرمود: «به خدا قسم! من به هر پناهگاهي بروم، آن قدر پي جويي مي كنند تا بيابند و شهيدم كنند. اينان چون قوم يهود كه احترام روز شنبه را رعايت نكردند، حرمت مرا محترم نشمرده، در حقّم عصيان مي كنند. به خدا قسم! تا خونِ دلِ مرا نريزند، دست برنمي دارند. امّا بدان كه سرانجام مردمي ستمگر برآنها حكومت خواهند كرد و آن قدر پست و بي مقدار مي شوند كه ديگر در جامعه هيچ قدر و منزلتي نخواهند داشت.آري، هركس سخن از شهادت گفته، امام يا تأييد كرده و يا به طور تلويح و تصريح پيشامد ناگوار در اين مسير را بيان كرده است. حال، با اين همه، شايسته است كه باز هم بگوييم آن حضرت به اميد پيروزي ظاهري از مكه حركت كرد و تا آخرين روزهاي حيات، اين اميد پابرجا بود و تنها چند ساعت قبل از شهادت به يأس مبدّل شد؟!

ص: 22

شهادت امام در كربلا، در ميان اهل بيت همواره مطرح بود.زمين كربلا از 25 سال پيش از نهضت عاشورا، شاهد اشك هاي امام علي (عليه السلام)است. مسجد كوفه سخنان آن حضرت به سعد وقاص را فراموش نكرده است كه عمر _ فرزندِ نالايق سعد _ را قاتل فرزند عزيزش (حسين) شناساند و البته سخنان پيامبر (صلي الله عليه وآله) پيش از ولادت يزيد در گوش ها طنين انداز بود. آن حضرت فرمود:«مرا با يزيد چه كار، خداوند به او هيچ گونه بركتي ندهد. پروردگارا! او را از رحمت خود دور گردان!»؛ «ما لي وَ لِيَزِيد لا بارَكَ اللهُ فِيهِ، اَللّهُمَّ الْعَنْ يَزِيد». (1) .آري، داستان كربلا چيزي نبود كه بر خاندان رسالت و آنان كه به اين خاندان نزديك بودند، مخفي باشد، بلكه روايت هايي وجود دارد كه هر يك از آنها، به گوشه اي از اين رخداد پرداخته و از آن پرده برمي دارند؛ به طوري كه شخص متتبّع يقين و قطع پيدا مي كند كه اين حادثه را، با تمام جزئياتش، به زبان هاي مختلف و موارد گوناگون، گوشزد كرده اند.حال چگونه مي شود چنين پيشامدي بر شخص امام حسين (عليه السلام) مخفي بماند؟!بعضي گمان مي كنند امام حسين (عليه السلام) مصداق گفتار امير مؤمنان (عليه السلام) در جنگ صفين را كه درباره كربلا فرمود: «هيهُنا مَناخُ رِكابِهِمْ، وَ مَوْضِعُ رِحالِهِمْ، وَ هيهُنا مِهْراقُ دِمائِهِمْ، فِتْيَةٌ مِنْ آلِ مُحَمَّد يُقْتِلُونَ بِهذِهِ العَرَصَةِ تَبْكي عَلَيهِم السَّماء وَ الاَْرض...». (2) نمي دانست و نيز آگاهي نداشت جواناني كه امير مؤمنان (عليه السلام) به آنها اشاره كرده، چه كساني هستند و در چه زماني كشته مي شوند. و چون امام علي (عليه السلام) با اشاره و آوردن ضمير «هم» بيان كرد، فقط در صحنه كربلا، در آن روز بود كه امام حسين خود را مصداق سخن پدر ديد، آن هم به صورت ترديد!چه انديشه سستي! اينان درباره امام چگونه مي انديشند كه اين گونه سخن مي گويند! آيا اگر آن حضرت، امام هم نبود؛ بلكه فردي عادي مانند: محمد بن حنفيه اين سخنان را

ص: 23

از پدر مي شنيد و اكنون خود را با صفوف لشكر خونخوار يزيد روبه رو مي ديد،مي توانستيم به محمد بن حنفيه نسبت ترديد بدهيم؟اشتباه كساني كه اينگونه مي انديشند، اينجاست كه گمان كرده اند گفتار علي (عليه السلام) درباره اين حادثه در جنگ صفين، منحصر در اين يك جمله است، درحالي كه چنين نيست. علي (عليه السلام) سخنان ديگري نيز در اين زمينه فرموده و در آن آشكارا نامِ حسين (عليه السلام) را برده و از تشنگي او در وقت شهادت در زمين كربلا سخن گفته است.علامه مجلسي (رحمه الله) در كتاب «بحارالأنوار» روايتي را از بعضي كتب معتبر نقل كرده كه: روزي علي (عليه السلام) بسيار گريست، وقتي از علت گريه اش پرسيدند، فرمود: «گريه من براي پيروزي نيست؛ بلكه، متأسفم چرا اين فرزندم حسين كه امروز تشنه كاماني را سيراب كرد، همين سيراب شدگان (از اهل كوفه)، فردا در كربلا او را تشنه كام خواهند كشت.»روشن است كه اين سخنِ حضرت را، تنها راوي يعني عبدالله بن قيس نشنيد، بلكه بيشتر مردمي كه پيرامون علي (عليه السلام) گرد آمده بودند، آن را شنيدند.با اين اوصاف، آيا رواست كسي بگويد: امام وقتي به زمين كربلا رسيد، احتمال داد گفته پدرش با آن سفر قابل تطبيق باشد؟!قصه كربلا قصه اي نيست كه محارم اين خاندان، به تمام خصوصيات و حوادث آن آگاه نباشند. در اثبات اين سخن، باز هم اوراقي از تاريخ را مرور مي كنيم:در كتاب «قاموس الرجال»، در ذيل نام «حبيب»، داستان ملاقات ميثم و حبيب آمده است كه در شرح حال ميثم تمّار مي توانيد آن را بخوانيد.طبري از ابو مخنف نقل مي كند: امام حسين (عليه السلام) از مكه با زن و فرزند حركت كرد و اين خبر به محمد بن حنفيه (كه در آن هنگام در مدينه بود) رسيد. محمد كه در تشتي وضو مي ساخت، با شنيدن اين خبر سخت گريان شد، آن قدر گريست كه صداي افتادن قطرات اشكش در تشت به گوش مي رسيد». (1) .

ص: 24

در اينجا اين پرسش وجود دارد كه محمد حنفيه چرا گريه مي كرد؟ اگر او هم مانند امام اميد به پيروزي داشت، نبايد مي گريست. اگر خبر تأثّرانگيز نيست و سخن از فتح و پيروزي و اميد به پيروزي ملي مردم كوفه است پس گريه براي چيست؟! آيا جز اين است كه گريه گوشزد يك پيش آمد حساب شده اي است كه محارم اين خاندان كم و بيش از آن آگاهند؟در كتاب «اربعين الحسينيه» آمده است كه حضرت باقر (عليه السلام) فرمود: «چون امام حسين از مدينه آهنگ كوفه كرد، زنان بني عبدالمطّلب مجلسي براي سوگواري فراهم كردند. امام حسين (عليه السلام) چون از اين اجتماع آگاه شد، به آن مجلس رفت و فرمود: اي زنان عبدالمطلب، خدا و رسول راضي نيستند اين سِرّ ناگفتني را فاش كنيد. شما را به خدا نوحه سرايي نكنيد. زنان هاشمي گفتند: ما اگر براي تو نگرييم، گريه خود را براي كدام مظلوم ذخيره كنيم؟ امروز مانند روز رحلت رسول خدا و علي و فاطمه (عليهم السلام) و ساير دختران پيامبر است و اشك هاي ما بي اختيار جاري است». (1) .چرا زنان هاشمي محفل سوگواري تشكيل مي دهند؟ در حالي كه حركت امام بايد زنان حرمسرا و خاندان رسالت را به سرور آورد؛ زيرا سخن از اميد به پيروزي و تأسيس حكومت است!بديهي است، آنان مي دانند كه اين حركتِ امام به سوي قربانگاه است نه پيروزي و تشكيل حكومت. آنها از رسول خدا شنيده اند كه فرزند عزيزش در كربلا شهيد مي شود و با عزم امام، خاطره هاي مكنون را فاش مي سازند و هماهنگ مي گريند و با اين كارشان مي گويند: «امام در اين سفر در خون پاك خود دست و پا خواهد زد!».امام از اين آشفتگي و آشكارسازي راز، ناراحت مي شود و مي فرمايد: «چرا سِرّ مكنون را فاش مي كنيد؟».آنان گفتند: «اي حسين بن علي، ما را از گريه بازمي داري؟ چگونه ساكت شويم و اشك نريزيم؟!»

ص: 25

ممكن است كسي بگويد: چرا خود را در بن بست مي افكنيد و مي گوييد: امام آگاه بود كه سرنوشتش چيست؟ در اين صورت چرا به يك اقدام مرگبار و تهلكه آميز دست يازيد؟ چرا حادثه اي را آفريد كه در آن خود و يارانش كشته شدند و اهل بيتش به اسيري رفتند؟در پاسخ چنين كسي بايد گفت حسين (عليه السلام) يك رسالت تاريخي دارد كه بايد روي تاريخ را سفيد كند و آيندگان بدانند خدمتگزار اسلام كه بود و چگونه بايد باشد؟رسالت او رسالتي بود كه از ناحيه مصلحت اسلام، در سرنوشت زندگي امام پيش بيني شده بود و تنها اين راه خواسته خداوند متعال و رسول خدا و پدرش _ اميرمؤمنان _ است. از اين جهت است كه عزم راسخ حسين (عليه السلام) با سخنان امثال ابن عباس و ديگران كه در صدد منصرف كردن او بودند، متزلزل نگشت. آنها نمي دانند وظيفه حسين چيست؟ ولي امام مي داند به كجا مي رود و چه مي شود. و از چه راه بايد برنامه را پياده كند.دقت در پاره اي از اسناد و مدارك:1 _ در تاريخ طبري (1) جريان برخورد زهيربن قين با امام (عليه السلام)، از ابومخنف نقل شده است: «زهير پس از برگشت از حضور امام حسين (عليه السلام) به ياران خود گفت: «هركدام از شما مايليد با من باشيد، بسيار به هنگام است و هركدام كه رفتني هستيد، بدانيد اين جدايي هميشگي است.» زهير در راه برگشت از مكه مي كوشيد با امام روبه رو نشود امّا به هرحال اين اتفاق رخ داد. او در اين برخوردِ كوتاه چه ديد و شنيد! كه به خيمه آمد و با همه كسانش وداع كرد؟ آيا امام از او خواست ياري اش كند تا كوفه را تسخير كنند؟ و گفت: اگر با ما همكاري كني آينده خوشي داري و چون از اعيان كوفه هستي مقام بزرگي در حكومت آينده نصيب تو خواهد شد؟! اگر زهير از سخنان امام (عليه السلام) اين گونه برداشتكرده بود، پس نبايد اميد ملاقات هاي بعدي را با كسان خود قطع كند و آنان را از زندگي

ص: 26

خرّم تر در آينده مأيوس نمايد». (1) .از رفتار زهير مي توان فهميد كه امام (عليه السلام) حقيقت امر را بر او آشكار كرده و يادآوري هايي به او نموده است. پس حسين (عليه السلام) هم مي دانست عاقبت كار چه مي شود و هم به زهير وعده نيل به شهادت در راه انجام وظيفه را داده بود. جز اين وعده و دانش امام به آينده روشن و صحنه كربلا، چيزي موجب سخنان زهير در جمع ياران خود نيست.2 _ در الكامل (2) دو پيشامد نقل شده است كه مجموع آن را در اينجا خلاصه مي كنيم:الف _ امام خبر شهادت مسلم را در «ثعلبيه» و برادر رضاعي اش (يقطر) را در «زباله» شنيد، اما هيچ ترديد و خللي در اراده و عزم راسخ او پيدا نشد و به راه خود ادامه داد.ب _ امام پس از شنيدن اين خبر، به ياران خود اعلام كرد: «شيعيان ما راه پيمان شكني در پيش گرفتند و ما را تنها گذاشتند، هركس مي خواهد برگردد مانعي ندارد، ما به كمك كسي نياز نداريم».اين اعلان عمومي براي آن بود كه همه بدانند امام به كجا مي رود و گمان نبرند كه كوفه مقصد است و حكومت كوفه در انتظار آنهاست و در پي اين اعلان بود كه گروهي، جز كساني كه از مكه با امام همراه بودند، از آن حضرت جدا شدند.ج _ برگشت اين افراد و دريافت آن اخبار دردناك، در عزم راسخ امام خللي وارد نساخت و به راه خود ادامه داد تا به منزلگاه عقبه رسيد.د _ در عقبه نيز مرد عربي با او ملاقات كرد و وضع اسفبار كوفه را برايش گفت كه: «اگر به كوفه روي جاي پايي جز نوك نيزه ها و لبه تيز و برنده شمشيرها نداري». و به او سوگند داد كه از تصميم خود منصرف شود.امام فرمود: آنچه گفتي بر ما پوشيده نيست و تذكرات تو چيز تازه اي بر آگاهي هاي

ص: 27

ما نيفزود. امّا من تصميم ديگري دارم؛ زيرا اراده حق چيزي نيست كه من بتوانم در برابرآن تصميمي بگيرم؛ يعني مأموريتي است كه براي انجام آن مي روم.همه اين سخنان و اخبارِ صد در صد منطقي، در اراده امام كوچك ترين تزلزلي ايجاد نكرد و با تصديق گفتار، به راه خود ادامه داد. آيا باز هم امام از عاقبت كار ناآگاه است و با اميد به پيروزي و تشكيل حكومت ادامه سفر مي دهد؟ و به اتكاي نيروي مردم بي وفا و پيمان شكن در اين واديِ خطرناك قدم مي گذارد؟ يا اين كه ظاهر امر جرياني است و باطن آن چيزي ديگر؟آري، هيچ چيز برحسين (عليه السلام) پوشيده نبود و هيچ عاملي نمي تواند موجب انصراف او گردد. بلكه بعد از گفتگو باز هم به راه ادامه مي دهد تا هرچه زودتر به ميعادگاه برسد و در محل مأموريت، انجام وظيفه كند.3 _ ماجراي داستان ملاقات امام حسين (عليه السلام) با چهارنفري كه از كوفه مي آمدند، در الكامل (1) چنين آمده است: امام از وضع كوفه و از قيس بن مسهّر _ پيام آور خود _ پرسيدند. آنها گفتند: «قيس شهيد شد» امام با شنيدن اين خبر گريست و با حال گريان اين آيه را تلاوت كرد: (فَمِنْهُمْ مَنْ قَضي نَحْبَهُ...). (2) .سؤالي كه در اينجا به ذهن مي رسد اين است كه: از اين برخورد و گفتگوها وسخنان امام و تمسك به آيه مذكور، چه چيزي برداشت و استنباط مي شود؟ پاسخي كه امام از وضعيت كوفه مي شنود يأس آور است. مردم به پيروي از ارباباننابخرد و ستمگر خود، شمشيرها را از غلاف بيرون كشيده، آماده جانبازي براي حكومت جبار يزيد و قطعه قطعه كردن اجساد پاكان روزگار، جوانان اهل بيت عصمت و شخص امام مظلوم و بي ياورند. در چنين وضعيتي اگر باز هم بگوييم كه امام به پيروزي اميد دارد، سخني است كه هيچ عقل و منطقي آن را نمي پذيرد. امّا با همه اين ها در تصميم امام خلل وارد نمي شود. روشن است كه مطلب مهمي در پيش رواست كه امام از

ص: 28

آن آگاه است. از اين جهت پس از خبر شهادت قيس آيه مباركه: (فَمِنْهُمْ مَنْ قَضي نَحْبَهُ...) را تلاوت مي كند.منشأ اين پرسش ها و تلاوت آيه اين است كه امام براي برانداختن اين حكومت و احياي حكومت قرآني و برنامه هاي مترقي اسلام، حركت كرد و به رسالت خويش عمل نمود.

ص: 29

ص: 30

انجام داد، براي من نيز الگو و اسوه است.»و نيز پدر بزرگوارش مي فرمود: «يَكُونُ لِي بِالْحُسَيْنِ (عليه السلام) أُسْوَةٌ»؛ (1) «اسوه من حسين (عليه السلام) است.»و نيز در روايت آمده است كه موعود اسلام (عجّ)، روز جمعه اي (2) در روز عاشورا قيام مي كند و اين مسأله گوياي آن است كه امام حسين (عليه السلام) اسوه امام زمان (عليه السلام) نيز مي باشد. پس آن حضرت اسوه جاودانه جوامع اسلامي است.

ص: 31

عزاداري، باعث خلوص بيشتر عزاداران مي گردد و نيز توجه به اثرات حيات بخش عزاداري هاي خداپسند، بهتر مي تواند راز حمايت ائمه معصوم (عليهم السلام) از عزاداري ها را تبيين كند.

ص: 32

ص: 33

ص: 34

ص: 35

ص: 36

كردند. امام اين آيه را تلاوت كرد: (إِنَّ الله لاَ يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ) ؛ «خدا مستكبران را دوست نمي دارد». بر جمع آنان وارد شد و از غذايشان خورد و در حقشان دعا كرد و آنان را به منزل خود دعوت نمود. آنگاه كه فقيران به منزل امام رفتند، حضرت دستور داد آنچه دارند براي پذيرايي از اين ميهمانان بياورند. (1) (برخي نوشته اند كه امام (عليه السلام) وقتي در جمع آنها شركت جست، فرمود: غذاي شما ازصدقه است وبر من روانيست از آن بخورم).

ص: 37

گوسفند از قفا و پشت گردن مي برند، خيمه هايش را غارت مي كنند و سرش را همراه سرهاي يارانش بر سر نيزه ها زده، شهرها را مي گردانند... پس آدم و جبرئيل گريستند. (1) .2 _ و در آياتي كه از «اولي الأمر» سخن گفته و اطاعت از آنها را براي مؤمنان لازم مي شمارد، بي ترديد امام حسين (عليه السلام) يكي از مصاديق بارز آنها است: (أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُوْلِي الاَْمْرِ مِنْكُمْ). (2) .3_ برخي از آيات قرآن، مربوط به شخص امام حسين (عليه السلام) است. در روايات آمده است: سوره و الفجر، سوره امام حسين است. و مصداق آيه: (يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ)، شخص امام حسين (عليه السلام) است. (3) صاحب كتاب «الحسين في القرآن» (4) با بيش از 250 روايتِ

ص: 38

قابل اعتبار، ثابت كرده است كه 128 آيه از آيات قرآن مربوط به شخص امام حسين (عليه السلام) است.

ص: 39

از او بهتر و برتر است. (1) .امام صادق (عليه السلام) از امام حسين به عنوان «سيد شباب الشهداء» ياد كرده است. (2) .ابن اثير مي نويسد: «حسن و حسين از نام هاي بهشتي اند كه در دوران جاهليت، در ميان مردم ديده نشده اند». (3) .در حديثي ديگر از رسول گرامي اسلام آمده است:«لمّا عرج بي إلي السماء رأيتُ عَلي باب الْجَنَّةِ مَكْتُوباً:... وَ الْحُسَينُ صَفْوَة الله...»؛ «در بالاي در ورودي بهشت نوشته شده است:... و حسين [(عليه السلام)] برگزيده خدا است....» (4) .

ص: 40

ص: 41

ص: 42

عباس تشكيل مي گردد. ملاّ محسن فيض كاشاني (رحمه الله) (1) نيز كه در آن مجلس حضور داشت،رو به آن عالمِ مسيحي نموده، گفت: تو كه ادعا مي كني مي تواني از ما في الضمير و درون ما خبر دهي، اكنون بگو كه در دست من چيست؟او پس از لحظه اي درنگ گفت: فهميدم چيست، اكنون در اين فكرم كه آن را از كجا آورده اي! ميان دستت، قطعه اي از بهشت است. فيض گفت: اشتباه نمي كني؟ عالم مسيحي گفت: يقين دارم اشتباهي صورت نگرفته است. فيض گفت: بنابراين، واجب است مسلمان شوي؛ زيرا پيامبر (صلي الله عليه وآله) خبر داد كه خاك كربلا قطعه اي از خاك بهشت است. وي كه فرد منصف و حق جويي بود، بي درنگ مسلمان شد.

ص: 43

_ امام: «فما النجاة مِنَ الْمهلكة؟»؛ «عامل نجات از هلاكت و سقوط چيست؟»_ عرب: «الثّقة بِالله»؛ «توكل به خدا (امام اين پاسخ را نيز قبول كرد.»_ امام: «فما يُزيّنُ الرجُل؟»؛ «عامل زينت و كمال آدمي چيست؟»_ عرب: «عِلمٌ مَعَهُ حِلْم»؛ «دانشي كه صاحب آن داراي خويشتن داري باشد.»_ امام: «فإن أخطأه ذلك؟»؛ «اگر اين نعمت را نداشت چه چيزي مايه زينت اوست.»_ عرب: «مالٌ معه مروءة»؛ «مالي كه صاحب آن با مروّت باشد.»_ امام: «فإنْ أخطأه ذلك؟»؛ «اگر كسي اين صفت را ندارد.»_ عرب: «فقر معه صبر»؛ «تنگدستي و فقري كه همراه با صبر باشد.»_ امام: «فإن أخطأه ذلك»؛ «اگر كسي داراي اين خصلت نيست.»_ عرب: «فصاعقة تنزل من السماء و تحرقه فإنّه أهل لذلك»؛ «آتشي از آسمان فروافتد و وي را نابود سازد، همانا او سزاوار چنين آتشي است.»امام (عليه السلام) تبسّم كرد و همه ديه و بدهكاري وي را برعهده گرفت، سپس مقداري پول به او داد و فرمود: اين مبلغ را براي اهل خانه ات هزينه كن (در برخي از احاديث آمده است:) امام در خاتمه، انگشتر مبارك را از انگشت خود بيرون آورد و به مرد عرب داد و او خوشحال و شادمان رفت. (1) .داستان انفاق امام حسين (عليه السلام) به گونه ديگر نيز در برخي از منابع اسلامي آمده است؛ از جمله در تفسير كبير فخر رازي، ذيل آيه: (...وَعَلَّمَ آدَمَ الاَْسْمَاءَ...).

ص: 44

2_ شهادت جعفر طيّار3_ شهادت حسين بن علي (عليهما السلام)، البته مي توان گفت كه در ديدگاه ائمه معصوم (عليهم السلام) قتل حسين (عليه السلام) سوزناك تر از قتل حمزه و جعفر است. (امام سجاد (عليه السلام)، با ديدن عبيدالله پسر قمربني هاشم گريست و فرمود: «ما مِنْ يَوْم أشَدُّ عَلَي رَسُولِ الله (صلي الله عليه وآله) مِنْ يَومِ أُحُد، قُتِلَ فيهِ حمزةُ بْن عبدالمُطَّلِب... وَ بَعد يَوم مُؤتَة قُتِلَ فيهِ ابْنُ عَمِّهِ جعفر بْن أبي طالب، ثُمَّ قال: وَ لا يَوْمَ كَيَوْم الْحُسين...» (1) .

ص: 45

ص: 46

سهيل بن عامر بن مالك بن جعفربن كلاب است. پس پدر و مادرش از خاندان بني كلاب اند و داراي خصلت هاي شايسته و صفات خانوادگي مشترك.روزي حضرت علي (عليه السلام) به برادرش عقيل، كه به انساب عرب آگاهي داشت، مأموريت داد تا از ميان اقوام شجاع و سرافراز عرب، براي وي همسري برگزيند و يادآور شد اين دقت بدان جهت است كه فرزندي شجاع از او به دنيا آيد؛ به گونه اي كه داراي بازواني برومند و توانا باشد تا فرزندم حسين را در سرزمين كربلا ياري دهد و در اين هنگام به امام حسين (عليه السلام) اشاره كرد؛ «لِكَيْ اُصيبَ مِنْها وَلَداً يكونُ شجاعاً و عضداً يَنْصُرُ وَلَدِي هذا _ وَ أَشارَ إلَي الْحُسَينِ _ ليواسيه في طَفّ كَرْبَلاء».عقيل فاطمه كلابي را به امام (عليه السلام) معرفي كرد و گفت: با امّ البنين ازدواج كن كه در عرب از اجداد او شجاع تر نيست؛ «تَزَوَّجْ اُمّ البَنِين الْكلابيّة، فَإِنَّهُ لَيسَ في الْعَرَبِ أَشْجَع مِن آبائها، فَتَزوَّجها». (1) .مادر عباس ارادت ويژه اي نسبت به امام حسين (عليه السلام) داشت. مامقاني درباره ولايت مداري فاطمه كلابي اينگونه مي نويسد: «فَإنَّ عُلْقَتَها بِالحسين (عليه السلام) ليس إلاّ لاِءمامته»؛ (2) «همانا علاقه امّ البنين به حسين بن علي (عليهما السلام) نبود مگر به جهت امامت آن حضرت، (نه آن كه چون او را در دامان خويش پرورانده است)».وي در جاي ديگر مي نويسد: امّ البنين، كه قتل چهار فرزند خويش در ركاب حسين (عليه السلام) را بر خود آسان مي گرفت؛ نشان از درجه عالي ايمان او بود. (3) .عشق و ارادت امّ البنين نسبت به مقام والاي امامت و ولايت چنان بود كه وقتي بعد از واقعه كربلا و شهادت فرزندان برومند و دلاور او، بشير، سفيرِ خون و شهادت، به مدينه بازگشت و امّ البنين را ملاقات كرد و مي خواست خبر شهادت فرزندانش را به وي دهد، امّ البنين گفت: «أخْبِرْني عَنْ أبي عبدالله (عليه السلام)»؛ «از حال حسين بگو!»

ص: 47

بشير وقتي خبر شهادت يك يك فرزندان امّ البنين را به وي داد، او از جواب هايفرعي بشير ناراحت شد؛ زيرا توقع داشت هرچه زودتر از سرنوشت امام حسين (عليه السلام) آگاه شود. ازاين رو، به بشير گفت: «فرزندان من و همه جهانيان فداي حسين باد! زودتر بگو از حسين چه خبر؟» (1) .و آنگاه كه خبر شهادت امام، مقتدا و رهبر خويش را شنيد ناله اي سرداد. (2) .همان روز كه فاطمه كلابي، امّ البنين، پاي در خانه اميرالمؤمنين (عليه السلام) گذاشت، حسن و حسين (عليهما السلام) مريض بودند؛ او با مهرباني ويژه اي با آنان سخن مي گفت و از صميم قلب دوستشان مي داشت و پرستاريشان را به عهده گرفت و درست همانند مادر واقعي با آنان رفتار مي كرد. آنان نيز او را بسيار دوست مي داشتند.پس از شهادت اميرالمؤمنين، آنگاه كه مغيرة بن نوفل _ كه يكي از مشاهير عرب بود _ از امامه، همسر ديگر اميرالمؤمنين خواستگاري كرد، امامه با امّ البنين در مورد اين تقاضاي ازدواج مشورت كرد. امّ البنين در جواب او گفت: سزاوار نيست كه ما پس از علي، در خانه ديگري باشيم و با مرد ديگري پيمان همسري ببنديم.اين سخن امّ البنين، نه تنها در امامه، كه در همسران ديگر امام؛ از جمله: ليلي تميميّه و اسماء بنت عميس نيز اثر گذاشت و اين چهار همسر علي (عليه السلام)، تا پايان عمر ازدواج نكردند.فاطمه كلابي پس از ورود به خانه علي (عليه السلام)، از ايشان خواست كه او را فاطمه صدا نكند؛ زيرا ممكن است فرزندان زهرا (عليها السلام) با اين نام، به ياد مادر بيفتند و غم و حزن وجودشان را فراگيرد. (3) .امّ البنين پس از واقعه عاشورا، حدود 9 سال زندگي كرد و همواره به افشاگري عليه بني اميه مي پرداخت و با اشك هاي خود به رسواكردن آن ظالمان مشغول بود؛ چنانكه ابوالفرج اصفهاني مي نويسد: «وَ كانَتْ اُمّ الْبَنِين اُمّ هؤلاء الأربعة الإخوة الْقَتلي تخرج

ص: 48

إِلَي الْبَقِيع فتندب بنيها أشجي ندبة وأحرقها، فيجتمع الناس إليها يسمعون منها». (1) .او در سال 70 ه_. بدرود حيات گفت و در بقيع به خاك سپرده شد. در بقيع، در كنار صفيه و عاتكه دو تن از عمه هاي پيامبر، قبري است منسوب به امّ البنين.

ص: 49

ابن شعثاء با عصبانيت و خشم تمام، به ميدان تاخت اما عباس با چالاكي خاص خود، وي را نيز از كمر دو نيم كرد. (1) .لشكر معاويه با تعجب نظاره مي كرد تا دريابد كه آن جوان كيست؟ و همگان متوجه شدند كه او «قمر بني هاشم» عباس بن علي است. (2) .به نوشته برخي از مورّخان، عباس در كربلا حدود سي و پنج سال داشت (3) و به قولي سي و چهار ساله (4) بود.او در ركاب امام حسين (عليه السلام) حضور فعال داشت و از خود ايثار و سلحشوري زايدالوصفي بروز داد.ابوالفضل (عليه السلام) در شب عاشورا، هنگام اعلام حلّ بيعت از جاي برخاست و به خطاب به امام (عليه السلام) اظهار داشت: «وَ لِمَ نَفْعَلُ ذلِكَ؟ لِنَبْقي بَعْدَكَ؟ لا أَرانا اللهُ ذلِكَ أَبَداً»؛ (5) «چرا چنين كنيم؟ آيا از تو جدا شويم تا پس از تو زنده بمانيم؟ نه، هرگز خدا چنين روزي را براي ما نياورد!»

ص: 50

و دومين مورد در روز عاشورا بود كه امام حسين (عليه السلام) بازوي از تن جدا شده اش را از زمين برداشت و بر آن بوسه زد.در علوّ شأن، جلالت و رتبت ابوالفضل (عليه السلام) نوشته اند كه: روزي امام سجاد (عليه السلام)نگاهي به عبيدالله بن عباس (پسر عباس بن علي) كرد و گريست و فرمود: (1) .«ما مِنْ يَوْم أشدّ علي رسول الله (صلي الله عليه وآله) من يوم أُحُد، قُتِلَ فيه عَمّهُ حمزة بْن عبدالمطّلب أسَد الله و أسد رسوله و بعده يوم مُؤْتَة، قُتِلَ فيه ابْن عمِّهِ جعفربْن أبي طالب (عليه السلام): ثمّ قال: و لا يوم كيوم الحسين (ع)، أزدلف عليه ثلاثون ألف رجل يزعمون أنَّهم من هذه الأمّة، كلّ يتقرّب إلي الله عزّ و جلّ بدمه، و هو بالله يُذَكِّرُهُمْ فلا يَتَّعظون حتّي قتلوه بَغْياً وَ ظُلْماً و عُدواناً، ثمّ قال: رَحِمَ الله عمِّي العبّاس، فلقد آثر وأبْلي وَ فَدي أخاهُ بِنَفسِهِ حَتّي قُطِعَتْ يداه، فَأبْدَلَهُ اللهُ عزّ و جلّ بها جناحَيْن يَطِير بهما مع الملائكة في الجنّة، كما جَعَل لِجعفر بْن أبي طالب، و انّ للعباس عندالله تبارك و تعالي منزلة يَغْبِطُهُ بها جميعُ الشُّهداءِ يَوْمَ الْقِيامَةِ». (2) .«براي رسول خدا (صلي الله عليه وآله) روزي سخت تر از روز اُحد نبود؛ روزي كه عمويش حمزه به شهادت رسيد و پس از آن، سخت ترين روز براي آن حضرت، روزي بود كه پسر عمويش جعفربن أبي طالب به شهادت رسيد.[امام سجاد (عليه السلام) آنگاه افزود] روزي بسان روز قتل حسين (عليه السلام) نيست. روزي كه سي هزار نفر، در حالي كه خود را از امت محمّد (صلي الله عليه وآله) مي پنداشتند و تصور مي كردند با كشتن حسين (عليه السلام) به خدا تقرّب مي جويند، وي را احاطه كردند. و امام هر چه از آنان خواست خدا را بياد آورند و دست از اين جنايت ها بر دارند، آنان توجه نكرده و به ظلم، تجاوز و كينه، وي را كشتند.

ص: 51

[امام سجاد (عليه السلام) سپس فرمود:] خدا رحمت كند عمويم عباس را كه با ايثار و پيروزي در امتحان، جانش را فداي برادر كرد، تا آنجاكه دست هايش از تن جدا شد و خدا به جاي آن دو دست، دو بال همانند عمويش جعفر طيّار به او داد كه در بهشت به طيران درآيد. البته، عمويم عباس موقعيّتي در پيشگاه خدا در بهشت دارد كه در قيامت مايه غبطه همه شهدا است.».همچنين، امام صادق (عليه السلام) فرمود: عموي ما عباس، هشيار و تيزبين بود و زيركي ويژه اي داشت. او داراي ايماني شكست ناپذير بود و در حمايت از حسين (عليه السلام) پيكار كرد و امتحان شايسته اي داد تا به شهادت رسيد. (1) (او، علاوه بر زيبايي معنوي، از جمال ظاهري نيز برخوردار بود).ابوالفرج مي نگارد: عباس انساني خوش قامت و رعنا بود. هنگامي كه بر اسب مي نشست، پايش به زمين مي رسيد. او را «ماه بني هاشم» مي خواندند. (2) .درجه اعتبار و موقعيت حضرت عباس در پيشگاه امام (عليه السلام) را مي توان از كلام خود امام فهميد. در عصر تاسوعا آنگاه كه سپاه باطل به سوي لشكر حقّ حمله كرد امام (عليه السلام) به عباس گفت: «إرْكَبْ بِنَفْسي أنْتَ»؛ (3) «جان من فدايت! سوار شو؟». اين جمله از زبان امام معصوم مقام پر ارجي را براي عباس اثبات مي كند و لذا امام (عليه السلام) در كنار جسد وي فرمودند: «الآن انْكَسَرَ ظَهْري»؛ «اكنون پشتم شكست.»منصب پرچمداري عباس نيزگوياي موقعيت والاي او در لشكر امام حسين (عليه السلام) است.

ص: 52

ص: 53

ص: 54

و الله إن قطعتُمُ يميني إنّي أحامي أبداً عن دينيو عن إمام صادقِ اليقينِ نجل النّبيّ الطّاهر الأمين (1) .«به خدا سوگند كه اگر دست راستم قطع كنيد، پيوسته از دينم حمايت خواهم كرد.و نيز از امامم حمايت مي كنم كه به يقين صادق و از دودمان پاك پيامبر امين است»عباس همچنان به نبرد خود ادامه مي داد تا اين كه به جهت خونريزي شديد، ضعف بر او عارض شد. ناگاه شخصي به نام حكيم بن طفيل از كمينگاه بيرون آمد و دست چپ او را از ساعد (2) و به قولي از بند (3) جدا ساخت. در آن هنگام حضرت چنين زمزمه كرد:يا نَفَس لا تَخْشَ مَنَ الْكُفّار وَ أبشري برحمة الجَبّار«اي نفس، از كفار خوف و انديشه مكن و مژده باد تو را رحمت پروردگار.»او مشك آب را به دندان گرفت و كوشيد تا آب را به لب تشنگان برساند، اما ناگهان تيري به مشك آب اصابت كرد. (4) و آب آن فروريخت و اين مسأله براي عباس بسيار سنگين بود.عمان ساماني مي گويد:بس فرو باريد بر او تيغ تيز مشك شد بر حال زارش اشك ريزو اين مسأله عباس (عليه السلام) را بسيار آزرد. تيرهاي دشمن از هرسو به طرف او فرو مي باريد. در چنين وضعي، ناگهان عمودي آهنين برفرق مباركش فرود آمد (5) و تيري بر

ص: 55

سينه اش اصابت كرد (1) و تيري ديگر به چشم مباركش خورد. (2) .راوي گويد: بعد از فرود آمدن عمود آهنين بر سر عباس، آن حضرت از روي اسب بر زمين افتاد و برادرش را با اين جمله صدا كرد و گفت: «يا أخا أدرك أخاك»؛ «برادرم! برادرت را درياب.»

ص: 56

اين هنگام در كنار برادر به شدت گريست.شيخ اُزري از زبان آن حضرت چنين سروده است:اليَوْمُ نامَتْ أعْيُنٌ بِكَ لَمْ تَنَمْ وَ تَسَهَّدَتْ اُخْري فَعَزَّ مَنامُها (1) .«امروز ديدگاني كه از بيم تو به خواب نمي رفتند، خفته اند، و ديگر چشماني (كه با بودن تو به خواب مي رفتند) بيدار مانده و خوابشان اندك گرديده است.»در مقتل ابي مخنف آمده است: «وَ جَلَسَ عِندَ رَأْسِهِ يَبْكي حَتّي فاضَتْ نفسه»؛ (2) «بر بالين او نشست و همچنان مي گريست تا آن كه عباس جان به جان آفرين تسليم كرد.»به نوشته برخي از مورّخان، امام (عليه السلام) از شدّت حزن و غم، خود را بر روي بدن مجروح ابوالفضل و گفت: «الآن اِنْكَسَرَ ظَهْري»؛ (3) .امام (عليه السلام) تصميم گرفت بدن برادرش عباس را به خيمه (دارالحرب) حمل كند اما در آن حال، عباس نگاهي به برادر انداخت و گفت:«برادرم! به حق جدت رسول الله، مرا در همين جا به حال خود واگذار و به خيمه برمگردان. امام (عليه السلام) فرمود: چرا؟ عباس پاسخ داد: اولاً از دخترت سكينه شرمگينم؛ چرا كه به او وعده آب داده بودم و ثانياً من سرداري از سرداران تو هستم وقتي ياران، علمدار تو را در چنين وضعي ببنند و بفهمند كه من كشته شده ام، چه بسا كه در عزم و اراده آن ها خللي حاصل شود و از استقامت و صبرشان بكاهد.» (4) .امام (عليه السلام) پاسخ دادند: «جزيت عن الإسلام (عن أخيك) خيراً حيث نصرتني حيّاً و ميّتاً»؛ (5) «از ناحيه اسلام، به جزاي برتر دست يابي، تو همواره در زندگي و حتي در

ص: 57

آستانه مرگ، از من حمايت كردي.».مرحوم مقرّم در كتاب مقتل الحسين (1) مي نويسد: امام با ديد الهي خويش، آينده را ديد و بدن عباس را به دارالحرب نياورد تا قبر وي به طور مستقل پناهگاه حاجتمندان باشد.امام (عليه السلام) از كنار بدن خونين عباس به سوي خيمه ها بازگشت؛ در حالي كه شكسته دل، محزون و گريان بود و اشك هايش را با آستين پاك مي كرد.(2) .علامه حائري مازندراني مي نويسد: به جهت زيادي جراحت ابوالفضل، امام حسين (عليه السلام) بدن مبارك وي را به دارالحرب انتقال نداد. (3).هنگامي كه سكينه، دختر امام حسين (عليه السلام)، از حال عمويش _ عباس _ پرسيد، امام (عليه السلام)پاسخ داد: «يا بُنَيَّةَ قَتَلُوهُ اللِّئامُ»؛ (4) «دخترم! لئيمان و زشت كرداران او را كشتند.»در اين لحظات بود كه امام (عليه السلام) ديد لشكر دشمن به سوي خيمه ها در حركت است، فرياد بر آورد: «أَما مِنْ مُغيث يُغيثُنا، أَما مِنْ مُجير يُجِيرُنا، أَما مِنْ طالِبِ حقٍّ يَنْصُرُنا، أَ ما مِنْ خائف مِنَ النّارِ فَيَذُبُّ عَنّا»؛ (5) «آيا كسي هست تا از ما حمايت كند، آيا كسي هست تا به ياري ما برخيزد، آيا كسي هست كه از جهنم بترسد و به دفاع از ما همت گمارد؟».در اين كه عباس در روز عاشورا، چه زماني به شهادت رسيد، ميان صاحب نظران اختلاف است. خواند مير در كتاب «حبيب السير» (6) شهادت او را پيش از شهادت علي اكبر (عليه السلام) مي داند.از عظمت و جلالت شأن عباس بن علي (عليهما السلام) است كه چندين تن از امامان معصوم (عليهم السلام)براي او عزاداري كردند؛ از جمله: نقل شده كه امام حسين (عليه السلام) در كنار نعش

ص: 58

عباس به شدت گريست و به عزاداري پرداخت. شب سيزدهم عاشورا وقتي امام سجاد (عليه السلام) بدن مطهّر عمويش عباس را به خاك سپرد، با غم و اندوه ويژه اي فرمود:«عَلَي الدُّنيا بَعْدَكَ الْعَفا يا قَمَر بَني هاشِم، وَ عَليْكَ مِنِّي السّلامُ مِنْ شهِيد مُحْتَسَب وَ رَحْمَةُ الله وَ بَرَكاتُهُ». (1) .«اي ماه بني هاشم، پس از تو خاك بر سر دنيا و درود من بر تو اي شهيد راه خدا.»از علاّمه بحرالعلوم پرسيدند: چرا قبر عباس، به ظاهر كوچك است، در حالي كه قامتش رشيد بود؟ اين سؤال، گويي نمكي بود كه بر قلب سوزناك علاّمه پاشيده شد و آن قدر گريست تا بي هوش شد. وقتي به هوش آمد، پاسخ داد: آنقدر به بدن عباس شمشير و نيزه اصابت كرده بود كه بدن وي بر اثر قطعه قطعه شدن، به صورت گوشت كوبيده در آمد و امام سجاد (عليه السلام) آن بدن قطعه قطعه شده را جمع كرد و دراين قبر كوچك نهاد...». (2) .

ص: 59

ص: 60

ناسخ التواريخ بر اين باور است كه بزرگ ترين فرزند امام حسين (عليه السلام)، كه در كربلا شهيد شد، علي اكبر بود و نام او علي، لقبش اكبر و كنيه اش ابوالحسن است. (1) .در كامل الزيارات آمده است كه امام صادق (عليه السلام) به ابوحمزه ثمالي توصيه كرد تا در كنار قبر علي اكبر بگويد: «صَلَّي اللهُ عَلَيكَ يا أَبَا الْحَسَن»؛ «درود برتو اي ابوالحسن.».علي اكبر (عليه السلام) پيش از واقعه كربلا نيز شخصيتي ممتاز و مثال زدني داشت.ابوالفرج اصفهاني نقل مي كند: علي اكبر مورد نظر معاويه بود. آنگاه كه از درباريان خود پرسيد: سزاوارترين انسان براي خلافت در زمان ما كيست؟ حاضران پاسخ دادند: تو سزاوارتري. معاويه گفت: نه، لايق ترين شخص، علي اكبر است؛ (2) و افزود: جدّ او پيامبر است. شجاعت بني هاشم، سخاوت بني اميه و زيبايي قبيله ثقيف را يكجا دارد.علي اكبر شباهت ظاهري دو امام را داشت و در زيارتنامه اش مي خوانيم: «اَلسَّلام عليك يابْن الحسن والحسين». (3) .در احاديث آمده است كه امام حسين از نيمه دوم بدن و امام حسن از نيمه اول بدن شبيه به پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) بوده اند. بعيد نيست كه اين زيارت نامه، اشاره به اين حقيقت است كه علي اكبر از فرق سر تا نوك پاها شبيه به رسول خدا (صلي الله عليه وآله) بوده است.تا ياران زنده بودند در رفتن به ميدان سبقت مي جستند و اجازه نمي دادند اهل بيت و امام (عليه السلام) به ميدان بروند و بعد از آن ها چون نوبت به اهل بيت رسيد، نخستين شهيد از اهل بيت علي اكبر بود. ازاين رو، در زيارتنامه اش آمده است: «السَّلامُ عَلَيْكَ يا أَوَّلُ قَتِيل مِنْ نَسْلِ خَير سَلِيل مِنْ سُلالَة إِبراهِيم الْخَليل صَلَّي اللهُ عَلَيكَ وَ عَلي أَبِيكَ...»؛ (4) .

ص: 61

ابن اعثم كوفي در كتاب الفتوح، شهادت علي اكبر را بعد از شهادت قمر بني هاشم مي داند. (1) .در روز عاشورا، يكّه سواران ديار ايثار، يكي پس از ديگري به ديدار حق شتافتند، از ياران حسين جز اهل بيت وي كسي باقي نمانده بود. (2) در اين هنگام علي اكبر _ كه به گفته پدرش شبيه ترين مردم به پيامبر (صلي الله عليه وآله) بود _ (3) در پيشگاه پدر حضور يافت و اذن جهاد خواست، حسين (عليه السلام) وي را مسلّح و روانه ميدان كرد و نگاهي مأيوسانه به او انداخت و گريست و به عمر بن سعد لعن كرد و دستان خود را به محاسن گرفت و روي به آسمان كرد و گفت:«اَللّهُمَّ اشْهَدْ عَليْ هولاءِ الْقَوْمِ فَقَد بَرَزَ إِلَيْهِمْ غُلامٌ أَشْبَهُ النّاسِ خَلْقاً وَ خُلْقاً وَ مَنْطِقاً بِرَسُولِكَ (صلي الله عليه وآله) وَ كُنّا إِذَا اشْتَقْنا إِلي نَبِيِّكَ نَظَرْنا إِلَيْهِ...». (4) .«خدايا! شاهد باش جواني به جنگ اين قوم مي رود كه از جهت سيماي ظاهري و باطني و از حيث منطق و بيان، شباهت به پيامبر تو دارد. آنگاه به سپاه كفر نفرين كرد.».علي اكبر در ميدان رزم مردانه ظاهر شد. برخي از ارباب مقاتل نوشته اند سپاه كفر از جنگ با او خودداري مي كرد و از ميان لشكر عمربن سعد مردي بانگ برآورد كه اي علي، تو را با اميرالمؤمنين يزيد قرابت و خويشي است و ما بدين جهت علاقه منديم به تو امان دهيم! علي اكبر پاسخ داد: سزاوارتر است خويشي و قرابت من با پيامبر را مراعات كني و دست از قتال با من برداري. (5) .طبق نوشته برخي از تاريخ نگاران، او يكصد وبيست نفر را به هلاكت رساند و به

ص: 62

سوي پدر بازگشت و اظهار داشت:«يا أَبَتِ! أَلْعَطَشُ قَدْ قَتَلَني وَ ثِقْلُ الْحَديدِ قَدْ أَجْهَدَني، فَهَلْ إِلي شَرْبَة مِنْ الماءِ سَبيلٌ أتَقَوّي بِها عَلَي اْلأَعْداءِ؟». (1) .«پدرم! تشنگي مرا از پا درآورد و سنگيني لباس آهني (جنگي)، خسته ام كرد. آيا آبي هست تا با نوشيدن آن براي جنگ با دشمن نيرو بگيرم؟»سيل اشك از ديدگان امام جاري شد و فرمود:«واغَوْثاهُ! يا بُنَيَّ مِنْ أَيْنَ لِيَ الْماءُ، قاتِلْ قَليلاً فَما أَسْرَعَ ما تَلْقي جَدَّكَ مُحَمَّداً (صلي الله عليه وآله)، فَيُسْقيكَ بِكَأْسِهِ الاَْوْفي شَرْبَةً لا تَظْمَأُ بَعْدَها أَبَداً».«كجاست فريادرس اي فرزندم، كجا مرا آبي است؟! اندكي نبرد كن، زود است كه جدّت حضرت محمد (صلي الله عليه وآله) را ديدار كني و او تو را با جامي لبريز سيراب خواهد كرد و ديگر تشنه نخواهي شد.آنگاه گفت: پسرم! زبانت را در دهانم بگذار.علي اكبر وقتي زبانش را در دهان امام نهاد، فهميد دهان امام خشك تر و تشنه تر از او است. امام (عليه السلام) بدينسان به فرزند گفت كه حال پدر از تو بدتر است! آنگاه انگشتر خود را به او داد تا به دهان خويش نهد و بمكد. (2) .علي اكبر بار ديگر به ميدان بازگشت و جنگيد و به قولي هشتاد و چند تن را به هلاكت رسانيد. مرّة بن منقذ عبدي، كه يكي از اهريمنان معروف سپاه كفر بود، گفت: گناهان عرب به گردن من باشد اگر پدرش را با مرگش محزون نكنم. آنگاه از كمين جست و نيزه خود را به پشت علي اكبر فرو برد (3) و شمشيري به فرق او وارد ساخت. علي اكبر از

ص: 63

اسب واژگون شد و خود را برگردن اسب آويخت. اسب (به اشتباه) وي را به طرف سپاه عمربن سعد برد، از اين رو دشمن احاطه اش كرد و با شمشير و نيزه بر بند بند وي ضربتي وارد كرد؛ به طوري كه جاي سالم در بدن آن حضرت يافت نمي شد؛ «قَطَعُوهُ بِسُيُوفِهِمْ إِرْباً إِرْباً». (1) .علي اكبر در واپسين لحظات حيات، بانگ برآورد و از پدر اين گونه خداحافظي كرد:«عَلَيْكَ مِنِّي السَّلامُ يا أبا عَبْدِالله، هذا جَدِّي قَدْ سَقانِي بِكَأْسِهِ شَرْبَةً...»؛ (2) .«از من به تو سلام، اي ابا عبدالله، اين جدّم پيامبر است كه با جام خود سيرابم كرد.».در لهوف آمده است: علي اكبر چنين فرمود:«يا أَبَتاهُ عَلَيْكَ مِنِّي الْسَّلامُ، هذا جَدِّي يُقْرِئُكَ السَّلامُ وَ يَقُولُ لَكَ: عَجِّلِ الْقُدُومَ عَلَيْنا...».امام خود را به كنار پيكر مجروح و خونين علي اكبر رسانيد. به روايت سيدبن طاووس امام صورت خود را بر صورت علي نهاد و اظهار داشت:«قَتَلَ اللهُ قَوْماً قَتَلُوكَ»؛ (3) .به نوشته حائري مازندراني، امام (عليه السلام) عمربن سعد را نفرين كرد و فرمود:«... سَلَّطَ اللهُ عَلَيْكَ مَنْ يَذْبُحَكَ مِنْ بَعْدِي عَلي فِراشِكَ»؛ (4) «... بعد از من خدا كسي را بر تو مسلّط كند كه تو را در رختخواب بكشد.»

ص: 64

ابن اثير در «الكامل» (1) مي نويسد: وقتي چشم امام به علي اكبر افتاد، فرمود:«قَتَلَ اللهُ قَوْماً قَتَلُوكَ، ما أَجْرَأَهُمْ عَلي اللهِ وَ عَلَي انْتِهاكِ حُرْمَةِ الرَسُولِ، عَلَي الدُّنْيَا بَعْدَكَ الْعَفا».«خداوند بكشد مردمي را كه تو را كشتند. چگونه بر خدا و هتك حرمت پيامبر جسور گرديده اند. پس از تو خاك بر سر دنيا.»در منتهي الآمال آمده است: امام حسين (عليه السلام) كلمات فوق را در حالي گفت كه صورت به صورت علي اكبر گذاشته بود. (2) .چهر عالمتاب بنهادش به چهر شد جهان تار از قران ماه و مهرسر نهادش بر سر زانوي ناز گفت كي باليده سرو سر فرازاين بيابان جاي خواب ناز نيست كايمن از صياد تيرانداز نيستتو سفر كردي و آسودي ز غم من در اين وادي گرفتار الَمشيخ مفيد (رحمه الله) در «ارشاد» مي نويسد: در اين هنگام زينب در كنار امام حسين (عليه السلام)حاضر شد و از شدّت غم خود را روي جسد علي اكبر انداخت. امام (عليه السلام) خواهر را از روي نعش علي اكبر بلند كرد و از جوانان بني هاشم خواست تا بدن وي را به دارالحرب برسانند. (3) .در ناسخ التواريخ آمده است: امام هنگام حركت به سوي پيكر علي اكبر در ميدان، «علي»، «علي» مي گفت و آنگاه كه علي اكبر چشمانش را گشود، گفت: پدر! به اهل خيمه بگو از داغ من چهره نخراشند. (4) .امام (عليه السلام) كفي از خون علي اكبر را گرفت و به سوي آسمان پاشيد و آن خون به زمين

ص: 65

بازنگشت؛ چنانكه در كامل الزيارات آمده است: آن حضرت در اين حال گفت:«بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمّي من مقدم بين يدي أبيك يحتسبك و يبكي عليك محرقاً عليك قلبه يرفع دمك بكفّه إلي أعنان السماء لا ترجع منه قطرة...». (1) .پدر و مادرم فدايت باد، در برابر ديدگانم به لقاء الله شتافتي. پدرت با قلبي سوزان برايت اشك مي ريزد و با قلبي سوزان خون تو را به سوي آسمان مي پاشد؛ خوني كه قطره اي از آن به زمين باز نمي گردد.بعضي علي اكبر را نخستين شهيد از اهل بيت دانسته اند و برخي او را آخرين شهيد شمرده و عبدالله بن مسلم را نخستين شهيد اهل بيت به شمار آورده اند. (2) .ابوالفرج مي نويسد: «وَ هُوَ أَوَّلُ مَنْ قُتِلَ فِي الْواقِعَة مِنَ الطّالِبِيّين». (3) .كتاب حبيب السير، شهادت علي اكبر را در سنّ 18 سالگي و پس از شهادت عباس بن علي (عليهما السلام) مي داند. (4) .سماوي در ابصارالعين بر اين عقيده است كه: گرگ هاي كوفه به گونه اي به جانب نعش علي اكبر هجوم آوردند كه امام (عليه السلام) با حالت سوزناكي خواهرش زينب را به سوي خيمه آورد و به جوانان فرمود: برويد و نعش علي اكبر را به خيمه شهدا انتقال دهيد. (5) .

ص: 66

و من حضور ليلا در كربلا را در هيچ كتاب معتبري نديده ام. (1) .او در جاي ديگر نيز مي نويسد: در كتب معتبر، مطلبي كه نشانگر حضور ليلا در كربلا و يا كوفه و شام باشد، وجود ندارد. البته از كلام قاتل علي اكبر، كه گفته بود: «گناه همه عرب به گردن من اگر پدر او را به عزا ننشانم.» مي توان فهميد كه: نه تنها ليلا در كربلا حضور نداشت، شايد از دنيا نيز رفته بود.در عرف عرب گفته مي شود «مادرت به عزايت بنشيند» يا «مادرت را به عزايت مي نشانم» و هيچگاه اين تعبير را درباره پدر به كار نمي برند. كلام قاتل آن حضرت بيانگر اين است كه مادر علي اكبر در صحنه كربلا حضور نداشت و يا از دنيا رفته بود. و او از باب اين كه نخواسته است يادي از شخص متوفّي كرده باشد، گفته است: «گناه عرب به گردن من اگر پدرت را به عزايت ننشانم».مشهور است كه علي اكبر به هنگام شهادت هيجده سال داشته (2) همانگونه كه از حبيب السير نيز نقل شد، ليكن اقوال ديگري هم در اين باره وجود دارد. (3) .

ص: 67

ص: 68

اينگونه سرود:لَعَمْرُكَ إنَّني لأحبُّ داراً تكون بها سكينة و الرّباباُحبّهما و أبذل جُلّ مالي و ليس لعاتب عندي عقابرباب دختر امرء القيس، از قبيله بني كلب مسيحي بود. امرءالقيس در زمان عمر مسلمان شد و از طرف عمر، رييس قبيله قضاعه گرديد.... هنگامي كه كودك شيرخوار را به امام (عليه السلام) دادند، حضرت او را بر دامن نهاد و بوسيد و به سوي لشكر دشمن آورد و تقاضاي آب نمود تا وي را سيراب كنند. ناگهان تيري از سوي حرمله به امر عمربن سعد به حلقومش اصابت كرد و به شهادت رسيد.امام باقر (عليه السلام) مي فرمايند:... امام (عليه السلام) نعش خونين او را در قبري كه خود با شمشيرش حفر كرده بود گذاشت. (1) بعضي از مورخان نوشته اند زينب (عليها السلام) كودك را به حسين (عليه السلام) داد و گفت: اين بچه سه روز است كه آب نخورده است، از اين قوم برايش آب طلب كن.امام (عليه السلام) او را گرفت و گفت:«يا قَوْمُ قَدْ قَتَلْتُمْ شيعَتي وَ أَهْلَ بَيْتي وَقَدْ بَقي هذَا الطِّفْلُ، وَيْلَكُمْ اُسْقُوا هذا الرَّضِيعَ أَما تَرَونَهُ يَتَلَظّي عَطَشاً مِنْ غَيْرِ ذَنْب أَتاهُ إِلَيْكُمْ...». (2) .«اي مردم، ياران و اهل بيت مرا به قتل رسانديد و تنها اين كودك باقي مانده است. اين شيرخواره را سيراب كنيد، مگر نمي بينيد كه از فرط عطش بي تاب است و حال آن كه هيچ گناهي حتي از نظر شما ندارد.».و افزود: «از او كه به شما چيزي نرسيده است.».ولي متأسفانه آنان به جاي دادن آب، تيري حواله كردند و گلوي علي اصغر را دريدند. امام (عليه السلام) در آن هنگام خواهرش زينب (عليها السلام) را صدا كردند و جسد كودك

ص: 69

شهيدش را به ايشان دادند.در دمع السجوم (1) نوشته علاّمه شعراني و منتهي الآمال (2) نوشته محدث قمي، از سبط بن جوزي نقل كرده است كه امام اين فرزند را بالاي دست گرفت و فرمود: «يا قَوم إِنْ لَمْ تَرْحَمُوني فَارْحَمُوا هذا الطِّفْلَ».محمّدبن سليمان تنكابني در اكليل المصائب، از قول سكينه، دختر امام حسين (عليه السلام) نقل مي كند كه آن حضرت فرمود: در روز نهم، ظرف هاي آب ما خالي شد. تشنگي بر من غلبه كرد. به خيمه عمّه ام زينب پناه بردم، بر خلاف انتظار ديدم زنان به گونه اي حزن آلود، گرد او جمع شده اند. برادرم علي اصغر در آغوش اوست و از شدّت تشنگي بي تابي مي كند. حالت او به گونه اي بود كه تشنگي خود را از ياد بردم و به عمّه ام گفتم: شايد در خيمه هاي ساير زنان آبي مانده باشد، بدين خاطر او در حالي كه علي اصغر را در آغوش داشت، به حركت در آمد و اين خبر در ميان اطفال پيچيد، آنان نيز از فرط تشنگي ناله سرداده، همراه او به حركت در آمدند. حدود 20 نفر از اطفال گرد او را گرفته بودند و اشك مي ريختند. عمّه ام زينب به در خيمه يكي از انصار نشست و پيشنهاد داد ظروف آب را بكاوند تا شايد كمي آب بيابند اما نيافتند. (3) .

ص: 70

سيد بن طاووس در لهوف مي نويسد: پس از آن كه نداي طلب ياري امام (عليه السلام) بلند شد، صداي شيون زنان خيام برخاست. امام (عليه السلام) كنار خيمه آمد و فرمود: خواهرم زينب!«ناوِليني وَلَدِيَ الصَّغير حَتّي أُوَدِّعَهُ، فَأَخَذَهُ وأَوْمَأَ إِلَيْهِ لِيُقَبِّلَه، فَرَماهُ حَرْمَلةُ بْنُ كاهِل اَلأَسَدي(لع) (1) بِسَهْم فَوَقَعَ في نَحْرِهِ فَذَبَحَهُ فَقالَ لِزَيْنَبَ: خُذيهِ، ثُمَّ تَلْقَّي الْدَّمَ بِكَفَّيْهِ فَلَمّا امْتَلأتا؛ رَمي بِالدَّمِ نَحْوَ السَّماءِ ثُمَّ قالَ: هَوْنٌ عَلَيَّ ما نَزَلَ بي أَنَّهُ بِعَيْنِ اللهِ».«فرزند خردسالم را بياوريد تا _ به عنوان وداع _ او را ببوسم، در اين هنگام مردي به نام حرمله، فرزند كاهل اسدي، با تير گلوي او را دريد. امام (عليه السلام) خطاب به زينب فرمود: اين كودك را از من بگير و سپس مشت خود را از خون آن نازنين پر كرد و به آسمان پاشيد و فرمود: تحمل آن بر من آسان است؛ زيرا در نظرگاه خدا هستيم.».ابن اعثم كوفي نيز در «الفتوح» آورده است كه امام (عليه السلام) در كنار خيمه، در حال وداع و بوسيدن كودك شيرخوار بود كه تيري آمد و بر سينه اش نشست و او جان داد و امام (عليه السلام)بدن او را دفن كرد. (2) .وي همچنين مي نويسد: امام (عليه السلام) علي اصغر را به ميدان آورد و فرمود: اي قوم، اگر من _ به زعم شما _ گناهكارم، اين طفل گناهي نكرده است، او را جرعه اي آب دهيد.در اين هنگام تيري از سوي آن قوم آمد و بر گلوي طفل شيرخواره اصابت كرد و از آن سوي بر بازوي امام خورد. آن حضرت با دست خود تير را از گلوي طفل بيرون آورد واو در دم جان داد. امام (عليه السلام) طفل رابه مادرش داد و فرمود: بگير كه از حوض كوثر سيراب گرديد.

ص: 71

2 _ آيا تقاضاي آب براي علي اصغر، برخلاف روحيه والاي امام (عليه السلام) بود؟در اين باره اختلاف نظريه فراوان است؛ بعضي نوشته اند كه امام (عليه السلام)خطاب به لشكر عمر سعد فرمودند: «اُسْقُوا هذا الرَّضِيعَ»؛ (1) «اين كودك را سيراب كنيد.».استاد شهيد مطهري(رحمه الله) تقاضاي آب را برخلاف روحيه والاي امام (عليه السلام) مي دانند. (2) .ولي مرحوم آيتي [كه شهيد مطهري در كتاب هايش به او عنايت ويژه اي دارد و از ايشان به عنوان فردي برجسته در تاريخ اسلام در روزگار ما ياد مي كند] مي نويسد: امام كودك تشنه كامي را به دست گرفت و گفت: «يا قَوم إِنْ لَمْ تَرْحَمُوني فَارْحَمُوا هذا الطِّفْلَ». (3) بعيد نيست كه امام (عليه السلام) علي اصغر را به سوي سپاه عمربن سعد آورد به مردمان زمان خود و نسل هاي آينده بفهماند كه حكومت طاغوتيِ اموي انسان ها را مسخ كرده و از هويت انساني وانسانيت دور ساخته است، تا آنجاكه به جاي دادن آب به كودك تشنه لب، گلويش را با تير دريدند.علاّمه ملاّ احمد نراقي در طاقديس، در باب حضور علي اصغر (عليه السلام) در مقابل دشمن و چگونگي برخورد آنان با آن حضرت، چنين مي سرايد:هان! بياريد آن يكي فرزند من وان يكي نوباوه دلبند منهين بياريدش به قربانگه برم بهر مهماني به سوي شه برممادرش را گر به پستان نيست شير شير جوشد از دم پيكان تيرپس نهاد آن طفل بر قرپوس زين با نشاط آمد سوي ميدان كينپس به كف بگرفت آن دُردانه را سوخت هم دل خويش و هم بيگانه راشربت آبي طلب كرد از عدو تامگر تر سازد آن كودك گلوجانب صد تير او را راست كرد عشق خونريزآنچه خود مي خواست كرد

ص: 72

شه گرفت آن طفل را بر روي دست گَرد خجلت بر رخ گردون نشستچون پي قرباني اش بر كف نهاد شست دشمن از كمان تيري گشادهين بگير اين جرعه آب زلال ديگر از بي شيري اي كودك منالآمد آن تير و نشستن در گلو اي جهان دون، تفو بر تو، تفوبر گرفت آن طفل خون آلود را آن ذبيح كعبه مقصود راطفل خون آلوده در آغوش شاه شه عنان گرداند سوي خيمه گاهكي پرستاران بگيرندش زمن دادم از پستان پيكانش لَبَن (1) .پرچم عشق حسيني بين كه هفتاد و دو ملت در عجب از آن كه هفتاد و دو تن جانباز دارداي بنازم آن سپاهي را كه پيشاهنگ هنگش همچو اصغر، كودك شش ماهه اي سرباز دارد3 _ قبر علي اصغر كجاست؟نوشته اند كه امام (عليه السلام) پيكر بي جان فرزند خردسالش را با خون گلوي او آغشت و با نوك شمشير قبري حفر كرد و او را در آن دفن نمود؛ (2) البته بر بدن او نماز نيز خواند. (3) .وي همچنين يادآور مي شود: «فَنَزَلَ الْحُسَين (عليه السلام) فَرَسه، وَ حَفرَ لَه بِطرف السيف، و رَماه بِدَمه، وَ صَلّي عَلَيهِ وَ دفنه». (4) .4 _ چه مدت از عمر علي اصغر مي گذشت؟در ناسخ التواريخ آمده است، علي اصغر شش ماهه بود و مادرش از شدّت عطش،

ص: 73

شيري در پستان نداشت تا به وي دهد.و در مقتل منسوب به ابي مخنف مي خوانيم: «وَ لَهُ مِنَ الْعُمُرِ سِتَّة اَشْهُر»؛ «سن او شش ماه بود.»

ص: 74

بريده است.10 _ علي اصغر مصداق كامل و بارز مظلوميت بود؛ چراكه او طفل بود و نمي توانست بر ضد سپاه دشمن كاري انجام دهد.11 _ پس از شهادت او امام (عليه السلام) سر به آسمان كرد و فرمود: «وَانْتَقِمْ لَنا مِنَ الظّالِمِينَ»؛ (1) «خدايا! انتقام ما را از جفاكاران بستان!».12 _ شهادت مظلومانه او، يكي از حوادث كم نظير و فراموش نشدني تاريخ است.13 _ تنها جنازه اي را كه امام حسين (عليه السلام) تشييع كرد و از ميدان تا كنار خيمه ها آورد، علي اصغر بود.

ص: 75

_ سه تير سه شاخه داشتم كه آنها را زهرآگين ساختم!_ با يكي از تيرها گلوي علي اصغر را در آغوش حسين دريدم. با دوّمي، قلب حسين را هنگامي كه پيراهن خود را بالا زد تا خون پيشانيش را پاك كند هدف قرار دادم و سوّمين تير را به گلوي عبدالله بن حسن كه در كنار عمويش حسين بود زدم. (1) .

ص: 76

ص: 77

ميان مورخان در نجات يافتن حسن مثني و زيد بن حسن اختلافي (1) نيست، اما در مورد عمربن حسن، شيخ مفيد مي نويسد كه او در كربلا شهيد شد (2) و در منتهي الآمال آمده است كه وي شهيد نشده است. (3) .در شب عاشورا، آنگاه كه امام حسين (عليه السلام) در باب حلّ بيعت با ياران سخن گفتند و ياران نيز همگان ابراز وفاداري كردند، قاسم رو به عمويش حسين (عليه السلام) كرد و گفت: آيا من هم فردا در شمار شهدا خواهم بود؟امام (عليه السلام) از وي پرسيد: مرگ در نظر تو چگونه است؟او بي درنگ پاسخ داد: «أَحلي مِنَ العَسَلِ»؛ «از عسل گواراتر!»امام (عليه السلام) فرمود: عمويت فدايت باد! آري، تو نيز در شمار شهيداني ليكن واقعه جانكاه و سختي براي تو رخ خواهد داد.پاسخ قاسم به پرسش امام (عليه السلام)، دلالت كامل بر بلوغ فكري و رشد عقلي فوق العاده او دارد. بنابراين، نبايد او را يك نوجوان دانست بلكه او در شمار رجال دل آگاه و مردان نامي بوده است.در تاريخ آمده است كه قاسم (عليه السلام) در روز عاشورا، بعد از شهادت علي اكبر (عليه السلام)، از عموي خود تقاضاي شركت در نبرد و حمله به سپاه كفر را كرد.ابو مخنف از حميدبن مسلم نقل مي كند: هنگامي كه امام (عليه السلام) پس از شهادت يارانش بانگ غربت سرداد و فرمود: «وا غُربَتاه، وا قِلَّة ناصِراه، أَما مِنْ معين يُعِينُنا، أَما مِنْ ناصِر يَنْصُرُنا، أَما مِنْ ذابٍّ يَذُبُّ عَنّا». (4) قاسم به سوي او آمد و اجازه نبرد خواست، ليكن حضرت (عليه السلام) از دادن اجازه خودداري كرد، تا اين كه پس از اصرار فراوان، اجازه داد و آن

ص: 78

دو (عمو و برادر زاده)، يكديگر را براي وداع، در آغوش گرفتند. (1) .قاسم كودكي خردسال بود كه پدرش را از دست داد و در دامان امام حسين (عليه السلام)بزرگ شد. از اين رو، محبّت خاصي ميان آن دو وجود داشت.پس از اصرار قاسم براي رفتن به ميدان نبرد، امام به وي اجازه جهاد داد. (2) .گزارشگر صحنه عاشورا، حميدبن مسلم مي گويد: «خرج علينا غلام كان وجهه شقة قمر في يده سيف و عليه قميص و إزار و نعلان قد انقطع شسع إحداهما»؛ (3) «روز عاشورا، در صحنه نبرد، ناگهان نوجواني از لشكر حسين (عليه السلام) در برابر ما به نبرد برخاست، گويي صورتش پاره ماه بود. او شمشيري در دست و لباس معمولي برتن داشت.»[برخلاف علي اكبر كه گفته بود: «وَ ثِقْلُ الْحَديدِ قَدْ أَجْهَدَني»؛ «سنگيني لباس آهنين (جنگي) خسته ام كرد»]، قاسم لباس عادي برتن داشت، بدين جهت براي گزارشگر صحنه نبرد چيز تازه اي بود و كفشي به پا داشت كه حتي بند يكي از آن ها پاره شده بود. قاسم با بي اعتنايي خاص نسبت به دشمن، به ميدان تاخت، شاعر مي گويد:بر فَرَس تندرو هركه تو را ديد، گفت برگ گل سرخ را باد كجا مي بردحضرت قاسم بن حسن (عليهما السلام) با چشماني اشك آلود روي به ميدان نهاد. و راز گريه او را بايد در كلامش جست كه مي گفت: «هذا حُسَين (عليه السلام) كَالأسِيرُ الْمُرْتَهَنْ»؛ (4) «اين حسين است كه چون اسيري گروگان در ميان شما ظالمان گرفتار آمده است.»بعضي از مورّخان از قاسم به عنوان عبدالله بن حسن ياد كرده اند. ابن اعثم كوفي در الفتوح مي نگارد: «... و خرج من بعده عبدالله بن الحسن بْن علي بن أبي طالب (عليه السلام) و كانّ

ص: 79

وجهه شقّ قمر و عليه قميص وازار وفي يده سيف حسام قاطع وهو يرتجز ويقول:انْ تنكروني فأنا فرع الحسن سبط النبيّ المصطفي والمؤتمنهذا حسين كالأسير المرتهن بين اناس لا سقوا صوب المزن (1) .او با حماسه اي چشمگير و بي اعتنايي ويژه اي نسبت به عِدّه و عُدّه خصم، وارد ميدان شد. بي اعتنايي وي از نوع لباسش كاملاً پيدا بود. در اولين برخوردِ خود، رشادت و شجاعت تحسين برانگيزي از خود بروز داد. مردي كه گفته مي شد با هزار سوار برابري مي كرد را مورد تهاجم قرار داد و او را از پاي درآورد. (2) قاسم در ادامه حماسه آفريني خود 35 تن را به خاك و خون انداخت. (3) و به روايتي 70 نفر از آن ستمگران را كشت.شهيد بزرگوار مطهري (رحمه الله) مي نويسد: حدود دويست تن از سپاه عمر بن سعد، قاسم را محاصره كردند. (4) .وضعيت به گونه اي پيش آمد كه ناگهان فرياد «يا عَمّاه»؛ از قاسم به گوش حسين (عليه السلام)رسيد و امام بي درنگ خود را به كنار او رساند ولي جنگ آنچنان مغلوبه شد كه به گفته برخي از وقايع نگاران، بدن آن جناب زير سم اسب هاي رزميِ دشمن قرار گرفت. (5) .امام (عليه السلام) وقتي به بالين قاسم رسيد كه او در حالت جان دادن بود و پاهاي خود را بر زمين مي ساييد. ديدن اين منظره براي امام (عليه السلام) بسيار سخت بود؛ ازاين رو، با اندوهخاصي فرمود: «عَزَّ وَ اللهِ عَلي عَمِّكَ أَنْ تَدْعُوهُ فَلا يُجيبُكَ، أَوْ يُجيبُكَ فَلا يَنْفَعُكَ صَوْتُهُ...»؛ (6) «به خدا سوگند براي عموي تو دشوار است كه او را بخواني و به ياري تو

ص: 80

نشتابد و يا براي نجات تو اقدام كند ولي سودمند نباشد».تماشاگرانِ صحنه، امام (عليه السلام) را ديدند كه جسد بي جان قاسم را بر سينه خود چسبانيده، در حالي كه پاهاي قاسم بر زمين كشيده مي شد، به دارالحرب برد و در كنار نعش علي اكبر (عليه السلام) نهاد و بانگ برآورد: «صَبْرَاً يا بَني عُمُومَتي، صَبْرَاً يا أَهْلَ بَيْتي!»؛ (1) «هان، اي پسر عموهايم! و اهل بيت من! در برابر اين داغ جانسوز صبور باشيد».اين گونه تسليت را امام (عليه السلام) در مصيبت هيچ كس جز قاسم ابراز ننموده است. در ضمن از اين كلام به دست مي آيد كه مصيبت اين نوجوان دلاور براي امام (عليه السلام) و اهل بيت ايشان بسيار سخت و جانسوز بوده است.

ص: 81

وجود ندارد.حاجي نوري مي گويد: ملاّ حسين كاشفي اوّل كسي است كه اين مطلب را در كتابي به نام «روضة الشهدا» نوشته است... اصل قضيه صد در صد دروغ است. (1) .

ص: 82

آنقدر كتب ادبي و تاريخي و وسايل در آن زمان در هرات وجود داشته كه در هيچ زماني، در هيچ شهر فراهم نبوده است و از غايت حرص و ولعي كه وزير مزبور به علوم؛ به خصوص به كتاب هاي تاريخي داشته، موجب گشت تا كتاب روضة الصفا را براي او بنويسد. اين كه مي گويند: تزويج قاسم در آن گيرودار بعيد مي نمايد، صحيح نيست؛ چون مصالح (اعمال) ائمه معصوم (عليهم السلام) براي ما روشن نيست و اگر كسي بگويد كاشفي سنّي بوده است، مي گوييم:اول آن كه: سنّي بودن او معلوم نيست.دوم آن كه: همه علماي شيعي از سنّي ها روايت مي كنند؛ چنانكه شيخ مفيد از مدائني و زبيربن بكار و طبري و... روايت كرده است. (1) .وي همچنين در ضمن بيان شهادت قمر بني هاشم مي نويسد:... جز آن كه دامادي حضرت قاسم را ملا حسين كاشفي ذكر كرده است و او مردي عالم و متتبّع بوده، فرق بين دو قصه در اين است كه مورخان معتبر چيزي را كه مخالف مسأله دامادي قاسم باشد نقل نكرده اند، غايت آن كه ساكت مانده اند. (2) .

ص: 83

حسين (عليه السلام) را فاطمه ديگري بوده، گوييم كه او فاطمه صغري است و در مدينه بوده و او را نتوان با قاسم بن حسن بست. و الله تعالي العالم.و شيخ اجل، محدث متتبّعِ ماهر، ثقة الإسلام آقاي حاج ميرزا حسين نوري _ نوّرالله مرقده _ در كتاب لؤلؤو مرجان فرموده است: به مقتضاي تمام كتب معتمده سالفه مؤلفه در فن حديث و انساب و سيره، نتوان براي حضرت سيدالشهدا دختر قابل تزويج بي شوهري پيدا كرد كه اين قضيه با قطع نظر از صحت و نظم آن به حسب نقل و قوعش، ممكن باشد.گاهي در كتب ارباب قلم مطالبي ديده مي شود كه از سوي برخي مورد اعتراض قرار مي گيرد؛ از آن جمله مسأله عروسي قاسم است كه در اين باره هم نمي توان به گونه اي شتابزده و عجولانه به قضاوت نشست؛ زيرا موافقان و مخالفان مسأله فوق، از افراد پايين عرصه تحقيق نيستند، ليكن پرداختن به اين بحث و جرح و تعديل آن در اينجا، فايده چنداني ندارد و به نظر نمي رسد مطرح كردن آن در مقتل ها مشكلي را حل كند.

ص: 84

ص: 85

بِآبائِكَ الصّالِحينَ».«فرزند برادرم! برآنچه پيش مي آيد صبر كن، اين سختي ها را به حساب خدا بگذار و خدا تو را به پدران صالحت ملحق مي سازد.».در همين لحظات بود كه حرمله حلقوم او را نشانه گرفت و تيري به سويش نشانه رفت كه گلويش دريده شد. (1) برخي نوشته اند: عبدالله رو به خيمه كرد و گفت: مادرم! دستم را بريدند! صداي او به گوش مادرش رسيد و او از خيمه بيرون آمد در حالي كه فرياد مي زد: «وا وَلَداه، وا قُرَّةَ عَيناه». (2) .

ص: 86

ص: 87

ص: 88

سيد بن طاووس در لهوف مي نويسد: مسلم در حلقه عشاق، در شب عاشورا، هنگامي كه امام به آن ها پيشنهاد رفتن كرد، اين چنين گفت:«نَحْنُ نُخَلّيكَ هكَذا وَ نَنْصَرِفُ عَنْكَ؟ وَ قَدْ أَحاطَ بِكَ هذَا العَدُوُّ، لا وَ اللهِ لا يَرانِي اللهُ أَبَداً وَ أَنا أَفْعَلُ ذلِكَ حَتّي أُكَسِّرَ في صُدُوِرهِمْ رُمْحيَ وَ أُضارِبَهُمْ بِسَيْفي ما ثَبَتَ قائِمُهُ بِيَدي، وَ لَوْ لَمْ يَكُنْ لي سِلاحٌ أُقاتِلُهُمْ بِهِ؛ لَقَذَفْتُهُمْ بِالْحِجارَةِ وَ لَمْ أُفارِقْكَ أَوْ أَمُوتُ مَعَكَ». (1) .«ما تو را تنها بگذاريم و از تو كناره بگيريم! در حالي كه دشمنان، تو را محاصره كرده اند؟ نه به خدا سوگند، خدا هرگز چنين روزي را براي من پيش نياورد. از تو جدا نشوم مگر آن كه نيزه ام را در سينه هاي آنها بشكنم و شمشيرم را بر بدن آنها فرود آورم. تا قائمه شمشير در دست من باشد، آنان را رها نخواهم ساخت و اگر هيچ نوع سلاحي باقي نماند، با سنگ با آنان پيكار خواهم كرد، هرگز از تو جدا نمي شوم تا در ركاب تو به شهادت رسم و فداي تو گردم.»بزرگيِ مقام مسلم بن عوسجه را مي توان از آخرين كلمات امام (عليه السلام) دريافت. امام حسين (عليه السلام) در برابراجساد مطهر شهداي كربلا درحالت غربت چنين بانگ برمي داشت:«يا حَبِيبَ بن مَظاهر، وَ يا زُهَيربن القَين، وَ يا مُسْلِم بن عَوسَجَة... فَقُومُوا عَن نَوْمَتِكُمْ أَيُّهَا الْكِرامَ، وَ ادْفَعوا عَنْ آلِ الرَّسُول الطُّغاةَ اللِّئام». (2) .

ص: 89

زيرا دوست ندارم كه آغازگر جنگ باشم» (1) و مسلم از انداختن تير خودداري كرد.به هنگام نبرد در ميدان رزم، ضرباتِ سنگين دشمن، مسلم بن عوسجه را از مركب به زمين افكند. هنگامي كه روي شن هاي سوزان كربلا افتاد، حسين (عليه السلام) را صدا زد، و آن حضرت همراه حبيب بن مظاهر به ياري اش شتافتند. امام خطاب به وي فرمود: بر باد رحمت خداوند اي مسلم بن عوسجه و آنگاه اين آيه شريفه را تلاوت كرد: (...فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَي نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِيلا) در اين هنگام، حبيب بن مظاهر پيش آمد و گفت: براي من بسيار ناگوار است كه تو را اين چنين به روي خاك مي بينم و تو را بشارت به بهشت مي دهم. مسلم كه نيم جاني داشت پاسخ داد: خداوند تو را به نيكي بشارت دهد! حبيب گفت: اگر نمي دانستم كه بعد از تو به تو ملحق خواهم شد دوست داشتم مطالبي را كه برايت اهميت دارد بر من وصيت كني. مسلم كه در حالت بي رمقي خاص قرار داشت، گفت: بر تو سفارش مي كنم كه حرمت اين مرد (امام حسين (عليه السلام)) را پاس بداري و پيش مرگ او شوي. (2) .هنگامي كه او به شهادت رسيد دشمن يك صدا بانگ پيروزي سرداده، گفتند: «قَتَلْنا مُسْلِمْ بْن عَوسَجَة»؛ «مسلم بن عوسجه را از پاي درآورديم.»اين اعلام شادي دشمن، اهميت وجود او در كنار امام (عليه السلام) را اثبات مي كند ولي سابقه جهاد و ايثار او در پاي اسلام به گونه اي بود كه شبث بن ربعي بر قاتلان او برآشفت و گفت: «مادرانتان به عزايتان بنشيند! با دست خود انسان هاي گرانقدر خود را به قتل مي رسانيد و خود را در اختيار سوء استفاده كنندگان قرار مي دهيد و از شهادت مسلم بن

ص: 90

عوسجه شادماني مي كنيد؟ به خدا سوگند در موقعيتي در جنگ آذربايجان وي را يافتم كه قبل از آغاز جنگ، 6 نفر از مشركان را كشته بود. وي از پيشتازان بي نظير بود. آيا خوشحاليد كه چنين كسي را به قتل مي رسانيد. (1) .

ص: 91

ص: 92

مداين بازگرداند. اين جمعيت چون نسبت به اوضاع جاري مدينه و رخدادهاي جديد آن ناآشنا بودند، دچار حيرت و سردرگمي شدند، لذا در بيرون شهر، در ميان نخلستاني خيمه زده، به بررسي اوضاع پرداختند. بعضي به عبادت پرداختند و نمي دانستند كه چه پيش آمده است و گروهي نيز در مقام خونخواهي عثمان برآمدند.برخي زهير بن قين را عثماني دانسته اند و اين بدان جهت است كه او در آن زمان به حمايت از حكومت اميرالمؤمنين برنخاست. گروهي نيز نوشته اند كه زهير در شمار خونخواهان عثمان بود.زهير،جزدر دوران خلافت مولاعلي (عليه السلام) كه در شمار خونخواهان عثمان بود، همواره در راه حق گام برداشت و ولايت و محبّت امام حسين (عليه السلام) موجب نجات وي گرديد.طبري مي نويسد: در غروب تاسوعا، يكي از مزدوران عمربن سعد، به نام عزره به زهير گفت: اي زهير، تو كه در صف شيعيان اهل بيت قرار نداشتي و عثماني بودي. (1) گفت: پيش آمدي تا اين سخن را بگويي! آري، من از آنان بودم ولي خداوند هدايتم كرد.در برخي از نسخ چنين آمده است: «ولكنّ الطريق جمع بيني وبينه»؛ «راه، ميان من او، پيوند آفريد و مرا توفيق وصال داد.».رسول خدا (صلي الله عليه وآله) با ياران خود از محلي عبور مي كردند، كه زهير بن قين را، در حالي كه مشغول بازي بود، مورد نوازش قرار دادند. ياران پرسيدند: اين طفل كيست؟ پيامبر (صلي الله عليه وآله) پاسخ دادند: او كسي است كه حسين مرا بسيار دوست مي دارد و ديدم كه روزي خاك زير پاي حسين را بوسه زد. جبرئيل به من خبر داد كه او در كربلا در ياري حسين شهيد مي گردد. (2) .جمعيتي، مركب از افراد قبيله بني فزاره، به سركردگي زهير بن قين از حجاز به طرف عراق در حركت بود، آنان هميشه در باراندازها كمي دورتر از قافله انقلاب كربلا بار

ص: 93

مي انداختند. (1) زهير، رهبر اين كاروان چندان خوش نداشت كه به كاروان حسين (عليه السلام) بپيوندد (2) برخي نوشته اند كه راز اصلي اين مسأله آن بود كه او براثر تبليغات مسموم برخي از عناصر ناباب در شمار خون خواهان عثمان قرار گرفته بود ولي در بين راه در منطقه قصر بني مقاتل امام (عليه السلام) او را به نزد خود خواندند و او سكوت كرده بود كه (همسرش) «بنت عمرو» به نام دَيلْم (3) به او گفت: پيك پسر پيامبر به سوي تو مي آيد و تو سكوت مي كني؟!او برخاست و به سوي امام (عليه السلام) رفت و چيزي نگذشت كه برگشت.علاّمه تستري در قاموس الرجال مي نويسد: «وَ جاءَ مُسْتَبْشِراً وَ قَدْ اصْفَرَّ وَجْهُهُ... فَطَلّق زَوجَتَه وَ لازَمَ الْحُسَين»؛ «و آنگاه با چهره اي شاد و بر افروخته باز گشت... همسرش را طلاق گفت (تا به دليل همسري وي، از سوي امويان دچار مشكل نگردد) و آنگاه ملازمت و همراهي حسين (عليه السلام) را برگزيد.»بعضي از مورّخان، از جمله خواندمير در تاريخ حبيب السير مي نويسد: زهير وقتي به خيمه خود بازگشت، با خانواده اش وداع كرد و گفت: حسين به من فرمود: خداوند خروج بر ستمگران را دوست دارد. تو اي زهير مي داني كه بني اميه حكم خدا را زيرپا نهاده اند پس بيا با ما همراه باش.زهير هنگام وداع از اهل خود، خاطره اي نقل كرد. او گفت: من دريكي از جنگ هاي طاقت فرساي اسلامي كه شركت داشتم، پيروز شده بوديم و خوشحال بودم. سلمان باهلي به من گفت:«إذا أدْرَكْتُمْ شباب آل محمد فكونوا أشدّ فرحاً بقتالكم معهم بما أصَبْتُمْ من الغنائم فأمّا أنا فإنّي استودعكم الله»؛«چون جوانان دودمان محمد (صلي الله عليه وآله) را دريابيد، به واسطه غنايمي كه به دست

ص: 94

مي آوريد، از جنگ با آن سخت خرسند باشيد، ولي من شما را به خدا مي سپارم.»گفتني است، زهير بن قين پس از رسيدن سپاه حرّ به امام (عليه السلام) پيوست، از اين رو وقتي امام حسين (عليه السلام) در جمع ياران حرّ سخنراني مي كرد، زهير برخاست و اظهار محبت نسبت به آن حضرت نمود.زهير، از جمله فرماندهان محبوب نزد سيد الشهدا است و امام (عليه السلام) در آخرين لحظات غربت خود نام چند تن را بر زبان آورد كه از جمله آنان زهير بود:«يا حَبِيبَ بن مَظاهر، وَ يا زُهَيربن القَين، وَ يا مُسْلِم بن عَوسَجَة... فَقُومُوا عَن نَوْمَتِكُمْ أَيُّهَا الْكِرامَ، وَ ادْفَعوا عَنْ آلِ الرَّسُول الطُّغاةَ اللِّئام». (1) .وي از فرماندهان بخش ميمنه لشكر بود، امام به وي دستور داد در ظهر عاشورا در مقابل او بايستد تا نماز امام به پايان رسد.زهير بن قين از جمله كساني است كه در روز دوّم محرم، در آغاز ورود به سرزمين كربلا، هنگامي كه امام در خطبه اي فرمودند:«أَلا تَرَوْنَ إِلَي الْحَقِّ لا يُعْمَلُ بِهِ، وَإِلَي الْباطِلِ لا يُتَناهي عَنْهُ، لِيَرْغَبَ الْمُؤْمِنُ في لِقاءِ َربِّهِ مُحِقّاً، فَإِنّي لا أَرَي الْمَوْتَ إِلاّ سَعادَةً، وَالْحَياةَ مَعَ الظّالِمينَ إِلاّ بَرَماً».«آيا نمي نگريد كه به حق عمل نمي شود و باطل ترك نمي گردد؟ در چنين وضعيتي، مؤمني كه به حق مي انديشد، به ديدار پروردگارش رغبت مي نمايد؛ زيرا كه من مرگ را جز سعادت و زندگي با ستمگران را جز ملالت آوري نمي بينم.»زهير به رسم اظهار وفاداري برخاست و گفت:فَقامَ زُهَيْرُ بُنْ القَيْنِ وَ قالَ: لَقَدْ سَمِعْنا _ هَدانا اللهُ بِكَ يَابْنَ رَسُولِ اللهِ _ مَقالَتَكَ،

ص: 95

وَلَوْ كَانَتِ الدُّنْيا لَنا باقِيَةً وَكُنّا فيها مُخَلَّدينَ؛ لاَثَرْنا النُّهُوضَ مَعَكَ عَلي الإِقامَةِ فيها». (1) .«سخنان تو را شنيديم، اي كسي كه خداوند تو را از هدايت خاص خود برخوردار ساخت. اي پسر پيامبر (صلي الله عليه وآله) اگر زندگي دنيايي پايدار باشد و ما عمري جاويدان داشته باشيم، همچنان در خط تو برقرار خواهيم ماند و شهادت در كنار تو را برآن ترجيح مي دهيم.»زهير در مقام يقين و در صفاي معرفت به مرتبه اي رسيده بود كه امام خود را تسليت مي داد و مي گفت: از آنچه پيش آمده است دلگير نباش كه جاي نگراني و تأسف نيست. (2) او با خرسندي از اين كه توفيق فداكاري در راه امام خود را يافته است، به امام عرضه داشت:اقدم هديت هاديا مهديّا فاليوم ألقي جدّك النّبيّاو حسناً و المرتضي عليّا و ذا الجناحين الفتي الكمياو أسد الله الشهيد الحيا (3) زهير در روز عاشورا (4) . مقابل دشمن حضور يافت و بانگ برآورد: اي بندگان خدا، پسر فاطمه به دوستي و ياري سزاوارتر است تا پسر سميّه! و افزود: اگر به ياري او نمي پردازيد پس، در برابر او به دشمني برنخيزيد و اين حالت بهتر از دشمني با اوست. (5) «اُعيذكم بالله أنْ تقتلوهم...». (6) .در اين هنگام شمر فريادي بر ضد او سرداد و او پاسخ داد: آيا مرا به مرگ تهديد

ص: 96

مي كني؟ و افزود:«فَوَاللهِ للْموتُ مَعَهُ أَحَبّ اِليَّ مِنَ الْخُلْدِ مَعَكُمْ»؛ (1) .«به خدا قسم كشته شدن در ركاب او، از زندگي جاودانه با شما بهتر است.»زهير، همواره از ملازمان ركاب امام (عليه السلام) بود و فرماندهي بخش ميمنه لشكر آن حضرت را برعهده داشت؛ چنانكه فرماندهي بخش ميسره با حبيب بن مظاهر بود. از چگونگي شهادت او اطلاع چنداني در دست نيست.بعضي از مورّخان نوشته اند: همسر زهير كه به كوفه رفته بود، پس از آگاهي از شهادت زهير، كفني را به غلام خود داد و او را به سوي كربلا روانه ساخت تا بدن زهير را بپوشاند و دفنش نمايد. غلام وقتي در كربلا، در قتلگاه حاضر شد و آن صحنه دردناك و بدن عريان و بي سر فرزند رسول خدا (صلي الله عليه وآله) را روي زمين ديد، كفن را انداخت و بازگشت و گزارش داد كه: پيكر مولاي زهير؛ (امام حسين (عليه السلام)) بدون كفن روي زمين مانده من خجالت كشيدم بدن زهير را كفن و دفن نمايم. (2) .

ص: 97

آن حضرت به حبيب افتاد، او را مورد مرحمت و نوازش قرار داد و فرمود: جبرئيل به من خبر داد كه او پسرم حسين را دوست مي دارد و در ياري پسرم حسين در كربلا كشته خواهد شد. (1) .حبيب در آوردن افراد قبيله خود به ياري حسين (عليه السلام) (در شب عاشورا) تلاش فراواني كرد كه حركت او در اين باره توسط لشكر كفرپيشه يزيدي ناكام ماند و آنان در اين رابطه چند كشته و مجروح دادند. حبيب در كربلا از ملازمان امام (عليه السلام) بود و همرديف زهير بن قين همواره در ركاب آن حضرت بود. او روز عاشورا فرمانده بخش ميسره لشكر امام و زهير فرمانده بخش ميمنه لشكر بودند. (2) .حبيب يكي از رجال برجسته كوفه در دوران اميرالمؤمنين (عليه السلام) و از افراد معروف به شرطه خميس (پليس انتظامي) آن حضرت بود و نيز يكي از فرماندهان قسمت ميسره سپاه اميرالمؤمنين بود و در همه جنگهاي آن حضرت با مخالفانش حضور داشت. قابل ذكر است كه حبيب بن مظاهر از اصحاب پيامبراكرم (صلي الله عليه وآله) نيز بوده و از آن حضرت حديث شنيده است. او در كربلا آنچنان مورد اعتماد سالار شهيدان بود كه آن حضرت فرماندهي بخش ميسره لشكر خود را به او داد.

ص: 98

«من، حبيب، پسر مظاهر در روز رزم همچون شير، دليرم.شما دشمنان، گرچه از حيث تعداد بيشتر مي باشيد ولي زود از مسؤوليت، شانه خالي مي كنيد و ما نسبت به مسؤوليت و مولاي خود وفادار و صبوريم.شما در پيشگاه خدا ذليل و دليلي جهت حقانيت خود نداريد شما در خط باطليد و ما در صراط حقيم.»

ص: 99

فقدان حبيب براي امام (عليه السلام) گران بود، لذا فرمود: «عِنْدَ اللهِ أَحْتَسِبُ نَفْسي وَ حُماة أَصْحابِي»؛ (1) «پاداش اين شهادت ها را از خدا مي گيرم»، پس از شهادت او امام در حقش فرمود: «للهِِ دَرُّك يا حَبِيب، لَقَدْ كُنْتَ فاضلاً، تَخْتِمُ الْقرآنَ في لَيْلَة واحِدَة»؛ (2) «خداوند تو را بيامرزد! انسان برجسته اي بودي كه در يك شب يك ختم قرآن مي كردي.».مردي به نام «بديل بن صُريم تميمي» سر آن پير دلاور را جهت دريافت جايزه برگردن اسب خود آويخته بود ودر كوفه جولان مي داد، نوجواني را ديد كه وي را تعقيب مي كند. سبب را پرسيد. او پاسخ داد: اين سرِ پدر پيرم حبيب بن مظاهر است، آن را به من بده تا دفنش كنم. آن مرد گفت: نمي دهم؛ زيرا من بايد از عبيدالله جايزه دريافت كنم! (3) .

ص: 100

«در مقابل من بايستيد تا نماز ظهر را بخوانم.»سعيد در برابر امام (عليه السلام)، رو به دشمن ايستاد. تيرهايي را كه به طرف امام مي رسيد به جان مي خريد. او وقتي مي ديد تيري به سوي امام در حركت است، سينه خود را سپر كرد و مانع از اصابت آن به امام (عليه السلام) شد. در اثناي نمازِ امام (عليه السلام)، سيزده چوبه تير به بدن سعيد اصابت كرد؛ به طوري كه پس از پايان نماز، رمقي برايش نماند و به خاك افتاد. در آخرين لحظات، آنگاه كه امام با دست مباركش گَرد و خاك صورت او را پاك مي كرد، نگاهي به آن حضرت كرد و گفت:«يَابْنَ رَسُولِ اللهِ (صلي الله عليه وآله) أَوَفَيْتُ؟»؛«آيا به وظيفه ام وفا كردم؟»امام (عليه السلام) فرمود:«نَعَمْ أَنْتَ أَمامي في الجَنَّةِ»؛ (1) .«آري وفا كردي، تو در بهشت، در حضور من خواهي بود.».امام افزود:فَاقْرَأْ رَسُولَ اللهِ عَنِّي السَّلامَ وَ أَعْلِمْهُ أَنّي في الأَثَرِ»؛«به پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله)از طرف من سلام برسان و بگو كه من به زودي به محضر تو خواهم شتافت.» (2) .

ص: 101

سيد بن طاووس در لهوف مي نويسد: هنگامي كه سعيد پس از نماز امام، بعد از اصابت سيزده چوبه تير دشمن به بدن او، نقش زمين شد گفت:«أَللّهُمَّ أَلْعَنْهُمْ لَعْنَ عاد وَثَمُودَ، اَللَّهُمَّ أَبْلِغْ نَبيَّكَ عَنّي السَّلامَ وَأَبْلِغْهُ ما لَقيتُ مِنَ أَلَمِ الجِراحِ، فَإِنّي أَرَدْتُ ثَوابَكَ في نَصْرِ ذُرِّيَةِ نَبِيِّكَ...»؛«خدايا! دشمنان حسين را به نوع كيفر قوم عاد و ثمود گرفتار كن. خدايا! سلام مرا به پيامبرت برسان و به آن حضرت ابلاغ كن كه به خاطر دريافت ثواب، به ياري ذريّه پيامبرت شتافتم و اين گونه به خاك افتادم...»بعضي، از مورّخان نوشته اند: امام (عليه السلام) هنگام اقامه نماز، خطاب به سعيد و مردي به نام عَمْرو بن قُرظه انصاري فرمود: در مقابلم بايستيد و آن دو، پس از نماز بر اثر اصابت تيرهاي دشمن بر زمين افتادند. وقتي سيدالشهدا (عليه السلام) با سعيد سخن مي گفت، عمروبن قرظه هم، مانند سعيد خطاب به مولاي خويش گفت:«يَابْنَ رَسُولِ اللهِ (صلي الله عليه وآله) أَوَفَيْتُ؟»؛«آيا به ميثاق وفاداري و حمايت از امام حق، وفادار بودم؟»امام (عليه السلام) با مهرباني خاصي با او نيز مانند سعيد سخن گفت.طبري، مورخ معروف، معتقد است كه بعد از انجام نماز ظهر و درگيري سختي كه

ص: 102

ميان امام و لشكر كفرپيشه درگرفت، امام (عليه السلام) كمي در مكان خود ايستاد (تا شايد استراحتي كند) در اين هنگام سعيد به عنوان حافظ جان امام در مقابل آن حضرت ايستاد تا تيرهاي دشمن را به جان بخرد و بدين وسيله امام (عليه السلام) كمي استراحت كند. (1) .در زيارت نامه معروف به زيارت ناحيه مقدسه، در باب سعيدبن عبدالله آمده است:امام حسين (عليه السلام) به عنوان حلّ بيعت به او اجازه انصراف از كربلا را داده بود ولي او گفت: نه، ما تو را در ميان دشمنان تنها نمي گذاريم و ما بي وفايي را پيشه خود نمي سازيم تا خدا وفاداري ما را در غياب پيامبر (صلي الله عليه وآله) نسبت به شما بنگرد [و افزود:] به خدا سوگند اگر در اين راه كشته شوم، سپس زنده گردم و باز در به جهت حمايت از شما، ميان آتشم اندازند و اين، تا 70 بار تكرار شود، همچنان در كنار تو خواهم ماند و دست از ياري ات برنخواهم داشت؛ چرا كه قتل در ركاب تو كرامت بي پايان در پي دارد (2) .سعيد بن عبدالله همان كسي است كه نامه مردم كوفه را در مكه به امام رساند و حتي در پاسخ نامه مردم از سوي امام حسين نام او آمده است:«... فَإنَّ هانِياً وَ سَعِيداً قَدِما عَلَيَّ بِكُتُبِكُمْ...»؛ (3) .«هاني و سعيد (بن عبدالله انصاري) نامه هاي شما را به من رساندند...او كسي است كه وقتي مسلم در كوفه نامه امام را در جمع حضار قرائت كرد، صداي گريه عشق او و يارانش، جلسه را فراگرفت. در اين هنگام عابس عاشقانه فرياد زد و گفت: من نمي دانم در دل ديگران چه مي گذرد ولي من به شما قول مي دهم، خواسته شما را عملي سازم. با دشمنان شما بجنگم و تا مرحله مرگ از شما دفاع كنم (و افزود): «لا اُرِيدُ بِذلِكَ إلاّ ما عِنْدَاللهِ»؛ «جز اجر الهي، مقصودي ندارم»، سپس حبيب بن مظاهر و بعد از حبيب، سعيد بن عبدالله انصاري همانند عابس سخن گفتند. سعيد بر سر ميثاق خود وفادار ماند.

ص: 103

ص: 104

مخلوط گردد».دراين هنگام امام حسين (عليه السلام) اذن جهادش داد واو پس از آن كه عده زيادي از دشمنان را كشت، به فيض شهادت نايل آمد. امام هنگامي كه در بالين وي حضور يافت، فرمود:«أللّهُمَّ بَيِّضْ وَجْهَهُ وَطَيِّبْ ريحَهُ، وَاحْشُرهُ مَعَ الأبرار، وَ عَرِّفْ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ مُحمّد وَ آلِهِ»؛«خدايا! صورتش را سپيد و بويش را نيكو گردان! و با ابرار و نيكان محشورش كن. وي را مورد مرحمت محمّد وآلش قرار ده!» (1) .او كه نيم جاني داشت، با ديدن امام بربالين خود، خوشحال شد و پس از آن روحش به عالم ملكوت پرواز كرد.حايري مازندراني در معالي السبطين نقل مي كند: جمعيتي هفتاد نفره به او حمله ور شدند و او از اسب افتاد. نيم رمقي داشت كه امام به بالينش آمد. وي را در آغوش گرفت و صورت خود را بر صورتش نهاد و گريست. در اين هنگام، جون ديدگان خود را گشود و خوشنودي خود را با تبسمي ابراز داشت و گفت: چه كسي مانند من است كه پسر پيامبر، صورتش را بر صورتم نهاده؟! و سپس جان داد. (2) .در تاريخ آمده است: در شب عاشورا هنگامي كه امام حسين (عليه السلام) اشعار: «يا دَهْرُ أفٍّ لَكَ مِنْ خَليلِ» را بر زبان داشت، جون در خيمه مخصوص امام (عليه السلام) مشغول تيز كردن شمشير و آماده سازي آنها براي فردا بود. (3) .گرچه در شب سيزدهم محرم شهيدان به خاك سپرده شدند ليكن بعضي از شهدا روزهاي بعد شناسايي و به خاك سپرده شدند كه از جمله آنان جون بود. بدن شريف او پس از ده روز شناسايي دفن شد. امام باقر (عليه السلام) فرمود: بني اسد پس از ده روز از راه دور

ص: 105

با استشمام بوي خوش از او بدن وي را پيدا كردند. از بدنش بوي مشك، مشام جان را نوازش مي داد و از اين راه بدن او را يافتند و دفن نمودند (1) و در زيارت ناحيه نام آن حضرت به چشم مي خورد. (2) اين بوي خوش، همان اثر دعاي امام حسين (عليه السلام) بر بالين اوست. امام (عليه السلام) در كربلا روز عاشورا صورت چند شهيد را بوسيد و گونه خود را برگونه آنان نهاد، از جمله آنان جون بود.نازم، حسين را كه چو در خون خود تپيد زيباترين حماسه عالم بيافريديكسان رخ غلام وپسر، بوسه داد و گفت: در دين ما سيه نكند فرق با سپيد

ص: 106

دارم كه خدا را ديدار كنم در حالي كه اين نماز را كه وقت انجام آن فرارسيده است، خوانده باشم.» (1) .فرهاد ميرزا در قمقام آورده است: «او گفت: دوست دارم آخرين نماز خود را به امامت شما به جاي آورم» (2) امام (عليه السلام) در آن هنگام نگاهي به آسمان كرد و فرمود:«ذَكَرْتَ الصَّلاةَ جَعَلَكَ اللهُ مِنَ الْمُصَلِّينَ الذّاكِرينَ، نِعَمْ هذا أَوَّلُ وَقْتِها... سَلُوهُمْ أَنْ يَكُفُّوا حَتّي نُصَلِّي»؛«مرا به ياد نماز انداختي، خداوند تو را در شمار نمازگزاراني كه به ياد نمازند قرار دهد. آري، اكنون وقت اول نماز است، از آنان (دشمنان) بخواهيد تا ما را مهلت دهند نماز را بجاي آوريم.».در اين هنگام بود كه سيد الشهدا (عليه السلام) ياران خود را دو دسته كرد، دسته اي مشغول نبرد و دسته اي مشغول نماز شدند. ابوثمامه بعد از نماز به شهادت رسيد ليكن چگونگي و زمان شهادت به طور دقيق مشخص نيست. (3) .

ص: 107

پدرش همراه نامش شهرت دارد؛ (يزيد بن ناجيه). چون از قبيله بني رياح بود، او را رياحي مي گفتند.

ص: 108

به تو نزديك تر است تا عملي شدن اين منظور.سپس امام (عليه السلام) به ياران خود دستور حركت داد، حرّ مانع شد امام (عليه السلام) فرمود: مادرت به عزايت بنشيند از ما چه مي خواهي؟!حرّ گفت: هركس از مادرم اين چنين ياد مي كرد من نيز مقابله به مثل مي كردم ولي چه كنم كه مادرت زهرا است كه جز به نيكي نمي توان از او ياد كرد... و افزود: من دستور جنگ ندارم، پيشنهاد مي كنم كه بازنگردي و به سوي كوفه هم نروي، پس راه سوّمي را در پيش گير تا پاسخ نامه ام از سوي عبيدالله برسد.طبري در تاريخ و نيز ابن اثير در الكامل (1) يادآور مي شوند كه: امام آن خطبه معروف خود را كه در آن آمده است: «... مَنْ رأي سُلْطاناً جائِراً...» در اينجا ايراد كرد و نيز آن شعر معروف خود «سَأَمضي وَ ما بِالْمَوت عارٌ عَلَي الْفَتي» را در اين جا سرود.ممكن است كسي بپرسد چرا امام (عليه السلام) دست به شمشير نبرد؟ پاسخ اين پرسش روشن است. امام (عليه السلام) نمي خواست آغازگر جنگ باشد از اين رو وقتي زهيربن قين در اولين لحظه هاي ورود به كربلا به امام گفت: چه بجاست كه با اين گروه پيش از رسيدن سپاه كوفه پيكار كنيم امام (عليه السلام) به او فرمود: من آغازگر جنگ نخواهم بود (2) و نيز پيشتر اشاره شد كه در صبح عاشورا مسلم بن عوسجه به امام گفت: شمر در تيررس من است، اگر اجازه دهي وي را هدف قرار دهم، امام فرمود: من دوست ندارم كه آغازگر جنگ باشم.امام (عليه السلام) به حركت خود ادامه داد تا به سرزمين كربلا رسيد و بارانداز نمودند.

ص: 109

پيش از آغاز نبرد، هنگامي كه مالك بن عروه به امام گفت: «اَبشر بالنّار» و امام در مورد وي نفرين كرد، ناگهان اسب او رم كرد و او ميان آتش هاي كنار خيام امام سرنگون شد، حرّ، احساس كرد كه لشكر عمربن سعد قصد دارد به جنگ با لشكر اندكِ حق بپردازد، اينجا بود كه توبه خود را با پيوستن به امام در معيّت پسرش علي و برادرش مصعب و غلامش غرة اعلام داشت. ليكن بعضي ديگر از مورّخان نوشته اند: حرّ هنگامي كه پاسخ نامه خود از سوي عبيدالله را مطالعه كرد كه در آن آمده بود، حسين و همراهانش را در بيابان بي آب و علف، زمين گير كن، «استعفا نامه» خود را براي عبيدالله فرستاد و در آن يادآور شد كه اگر مي خواهي با حسين بن علي پيكار كني، مرا توان چنين كاري نيست. (1) .روز عاشورا درگرماگرم نبرد حق وباطل، هنگامي كه نداي مظلوميت و كمك خواهي امام (عليه السلام) را شنيد كه مي گفت: «آيا فريادرسي هست كه به خاطر خدا از ما حمايت به عمل آورد؟ آيا دفاع كننده اي هست كه از حرم رسول خدا (صلي الله عليه وآله) دفاع كند؟» (2) پيشامام آمد و گفت: نخستين كسي كه به جنگ تو آمد من بودم و اين ساعت به خدمت تو شتافتم تا اولين كسي باشم كه در ركابت كشته مي شوم، آنگاه به ميدان رفته، نبرد آغاز كرد، اسب او را پي كردند و او پياده با آنان جنگيد... (3) .به نوشته برخي از مورّخان: امام (عليه السلام) خطاب به گروهي سران لشكر عمرسعد؛ از جمله شبث بن ربعي و حجار و قيس بن اشعث و زيدبن حارث گفت: آيا شما به من نامه ننوشتيد؟ پاسخ دادند: ما خبر نداريم. (4) حرّ از جانب آنان پاسخ داد: آري، نامه نوشتيم و ماييم كه تو را به اين جا كشانديم و افزود: خدا باطل و اهل آن را از رحمت خود دور گرداند، من دنيا را بر آخرت ترجيح نمي دهم (5) [او در حالي كه پيشتر فرمانده هزار سوار

ص: 110

بود، از مقام خود چشم پوشيد و خود را در پاي امام افكند و توبه نمود.] (1) .نقل كرده اند كه حر در روز عاشورا به عمربن سعد نزديك شده و گفت: اي عمر، آيا با اين مرد مقاتله خواهي كرد؟ عمربن سعد پاسخ داد: آري، به خدا قسم قتالي كه سرها و دست ها را از بدن دور سازد. (2) اندام حرّ با شنيدن اين سخن لرزيد و آخرين تصميم خود را گرفت. سپس به قرة بن قيس؛ يكي از همقطاران خود گفت: اسب خود را آب داده اي؟ و بااين بهانه كه مي خواهد اسبش را آب دهد، از لشكر عمرسعد كناره گرفت.طبري مي نويسد: قرّة بن قيس، بعدها پس از واقعه كربلا مي گفت: ديدم، او از كنار ما رفت و اندك اندك به حسين نزديك شد.مهاجر بن اوس مي گويد: در آستانه پيوستن حرّ به سپاه امام حسين (عليه السلام) حرّ را در وضعيت ويژه اي يافتم، به او گفتم: چرا اين چنين در وحشت و اضطرابي؟ اگر از ما درباره شجاعان مي پرسيدند، نام تو را مي برديم!حرّ پاسخ داد: خودم را ميان دوزخ و بهشت مي بينم. به خدا قسم من جز جنّت و بهشت، راهي انتخاب نخواهم كرد، گرچه قطعه قطعه شوم و يا در آتشم افكنند. (3) .سپس اسب خود را به جولان درآورد، در حالي كه سپر خود را واژگون حمايل كرده، دست ها را بالاي سر گرفته و چشم به زمين دوخته بود، به سپاه امام نزديك شد و با بوسيدن زمين شرمندگي وتوبه خويش را به امام نشان داد؛ به طوري كه امام فرمود: تو كيستي؟ سرت را بلند كن، حرّ گفت: من همان كسي هستم كه راه را برشما بستم و اين همه گرفتاري را براي شما بهوجود آوردم: هرگز گمان نمي كردم كه اين قوم با شما اين گونه رفتار كنند، اگر مي دانستم هيچ گاه با آنان همراهي نمي كردم، اكنون به سوي تو

ص: 111

آمده ام تا در ركابت فدا شوم. آياتوبه ام پذيرفته است؟ امام (عليه السلام) پاسخ داد: «خدا توبه را مي پذيرد و تورا مي بخشد». (1) .ليكن از بعضي گزارش ها به دست مي آيد كه حرّ، سواره به حضور بار يافت و امام (عليه السلام)اذن نزول داد، لذا: بعضي نوشته اند امام به وي فرمود: تو آزاد مردي، همانگونه كه مادرت تو را اينگونه نام نهاد. تو در دنيا و آخرت جزو آزادمرداني (2) پس از مركب پياده شو و در جوار ما قرار گير. حرّ گفت: اگر سواره باشم بهتر است از پياده بودن؛ چرا كه به زودي بهوسيله دشمنان خدا از اسب پياده مي شوم. امام (عليه السلام) فرمود: خداوند تو را رحمت كند، آنچه را مي پسندي انجام ده».حرّ در هنگام عزيمت به سوي امام (عليه السلام) رو به پسر خود علي كرد و گفت: پسرم! من نمي توانم برآتش دوزخ صبر كنم بيا به ياري حسين بن علي بشتابيم تا شايد خداوند شهادت در راه خود را روزي ما كند. پسرش گفت: من هرگز بدون رضاي تو دست به كاري نمي زنم.سپس هردو به جانب خيمه امام حسين (عليه السلام) روان شدند (3) .بعضي از نقل ها حكايت از آن دارد كه حرّ، غلام خود «قرّه» را نيز به همراه آورد و او نيز در كربلا به شهادت رسيد.پسر حرّ در كربلا قبل از پدرش شهيد شد و حرّ با ديدن شهادت پسرش، خوشحال شد و گفت: خدا را شكر كه پسرم در راه حسين از دنيا رفت و به مرگ جاهليت نمرد. (4) نام پسر حرّ را «بُكَير» هم نوشته اند. (5) .بنا به نقلي، برادر حرّ نيز در كربلا حضور يافت و به شهادت رسيد. (6) در حرم

ص: 112

حضرت حرّ اسم پسر و برادر و پسرعموهاي او كه در كربلا به شهادت رسيده اند، به چشم مي خورد.

ص: 113

محضر دلدار (1) و دسته اي آخرين شهيد در زمان برگزاري نماز امام (عليه السلام) در ظهر عاشورا و بالأخره عده اي آخرين شهيد پس از شهادت ياران امام (عليه السلام) (قبل از اهل بيت) مي دانند.مقتل الحسين، شهادت حرّ را پس از شهادت حبيب بن مظاهر، پيش از نماز ظهر امام (عليه السلام) مي داند. (2) .مورّخان، زمان شهادت حرّ را مختلف نوشته اند: هنگامي كه حرّ به سپاه عمربن سعد حمله كرد، اسب وي زخمي و او پياده ماند و در جنگي تن به تن چهل نفر را به خاك افكند. گروهي هم نوشته اند كه او و زهيربن قين با هم به دشمن يورش بردند. حرّ در اين حمله به شدت مجروح شد و نيم جاني باقي داشت كه ياران امام (عليه السلام) جسد وي را به محضر امام (عليه السلام) بردند. آن حضرت دست نوازش به سر و صورت وي كشيد و خاك را از صورت او پاك نمود و فرمود: «أَنْتَ الحُرُّ كَما سَمَّتْكَ أُمُّكَ حُرّاً في الدُّنْيا وَالاْخِرَةِ» و سپس با دستمال سر او را بست.بلندي مقام حرّ در پيشگاه امام حسين (عليه السلام) را مي توان از سرودن يك رباعي آن حضرت در حق وي فهميد. (3) .محدث قمي مي نويسد: امام در كنار حرّ اين رباعي را برزبان داشت:لَنِعْمَ الْحُرُّ حُرُّ بني رياح صبور عند مختلف الرّماحونعم الحرّ إذ واسي حسينا فجاد بنفسه عند الصّياحچه آزاد مردي است حرّ، از قبيله بني رياح، و چه صبور و با تحمل است هنگام رد و بدل شدن تيرها و نيزه ها.آنگاه كه حسين را صدا زد، همراه با طنين صداي خود، جان را نيز از دست داد.»بعضي نوشته اند: سپاه كفرپيشه، سر حرّ را به سوي امام (عليه السلام) انداختند و امام آن را به دامن نهاد و گفت: مادرت به خطا نرفت از اين كه تو را «حرّ» نام نهاد. تو آزاده در دنيا و

ص: 114

سعادتمند در آخرتي. ليكن برخي از مورّخان تصريح كرده اند كه سر حر از بدن جدا نشد و داستان شاه اسماعيل صفوي مؤيد اين نظر است.محدث قمي در «نفس المهموم» به نقل از «انوارالنعمانيه» سيد نعمت الله جزايري مي نويسد: بنا به دستور شاه اسماعيل، قبر حر را شكافتند، پس از آن وقتي بدنش را يافتند گويي خفته بود و دستمالي برپيشاني اش بسته داشت (كه متعلّق به امام حسين (عليه السلام)بوده است). وقتي آن را گشودند، خون تازه اي از پيشاني اش روان شد و بند آوردن آن خون با دستمال هاي ديگر ميسر نشد تا آن كه دوباره دستمال امام (عليه السلام) را به جاي خود نهادند و خون بند آمد. وي پس از آن فرمان داد تا بر مزار حرّ گنبدي بنا كنند. (1) .

ص: 115

4 _ روحيه زهد اسلامي و رهايي از بند دنياگرايي.5 _ حفظ حرمت بانوي بزرگ اسلام فاطمه زهرا (عليها السلام) (او به امام (عليه السلام) فرمود: از مادرم ياد كردي، ولي هركس به جاي شما بود من مقابله به مثل مي كردم، ليكن چه كنم، مادرت فاطمه است و نمي توانم چيزي بگويم!

ص: 116

آنچه كه عاشقانه و مخلصانه بر زبان عابس جاري شد، در كربلا، در كردار و عملش نيز خودنمايي كرد؛ زيرا چيزي نگذشته بود كه امام حسين (عليه السلام) به كربلا گام نهاد و از جمله فداكاراني كه به آن حضرت ملحق شدند عابس بود.عابس، در روز عاشورا درخشيد و برگي زرين در زندگاني خود به يادگار نهاد. او در عاشورا پيش از شهادت حبيب بن مظاهر به رسم خداحافظي به محضر امام (عليه السلام) رسيد و اين چنين اظهار وفاداري كرد:«... اي اباعبدالله، در روي زمين از آشنا و ناآشنا، كسي عزيزتر از تو در نظرم نيست. اگر بتوانم، از هر راهي كه ميسّر باشد، از تو دفاع خواهم كرد. اي اباعبدالله، خدا را شاهد مي گيرم كه در صراط هدايت تو و پدرت ثابت قدم هستم.» (1) .سپس به سوي دشمن حمله برد.عابس پيش از حبيب بن مظاهر به لقاي پروردگار شتافت [و حبيب پيش از اقامه نماز ظهر به شهادت رسيد]. او قهرماني است كه هيچ يك از دشمنان، جرئت نداشتند تن به تن به جنگش بيايند. لذا عمر بن سعد دستور داد تا سنگ اندازان، با سنگ به وي حمله كنند. او در كربلا بيش از دويست تن را به هلاكت رساند. بعضي از اسباب نبرد و ابزار دفاعي؛ مانند كلاه خود، زره و... را از تن بيرون آورد و به دشمن حمله ور شد و سرانجام (2) در جنگي نابرابر جان باخت؛ زيرا دستجمعي به او حمله ور شدند. (3) .وقت آن آمد كه من عريان شوم جسم بگذارم سراسر جان شومآنچه غير از شورش و ديوانگي است اندرين ره، روي در بيگانگي استآزمودم مرگ من در زندگي است چون رهم زين زندگي، پايندگي استجوشن زبرگرفت، كه ماهم نه ماهيَم مغفر زسر فكند كه بازم، نيَم خروس

ص: 117

بي خود و بي زره به در آمد كه مرگ را در بر برهنه مي كشم اينك چو نو عروس (1) .عابس از كساني است كه امام زمان (عج) در زيارت ناحيه، از او ياد كرده است:«...اَلسَّلامُ عَلي عابِس بْن أَبِي شبيب الشاكري...». (2) .

ص: 118

بعضي از تاريخ نگاران نوشته اند: امام (عليه السلام) هنگامي كه عازم كوفه بود، در يكي از منازل، خيمه اي را مشاهده كرد، به سراغ آن خيمه رفت و زني را در مقابل خيمه ديد، از وي پرسيد: صاحب خيمه كيست؟ پاسخ داد: خيمه وهب است. پرسيد: او كجا رفته است؟گفت: رفت به سراغ آب. امام اشاره اي به گوشه اي كرد و آب از آنجا جوشيد سپس به آن خانم فرمود: به وهب بگوييد: آيا ما را همراهي نمي كند؟ امام از آنجا رفته بود كه وهب به خيمه برگشت و در جريان حضور امام قرار گرفت. تحوّلي دروني در او ايجاد شده، گفت: آب اوست، او را بايد جست و كام جان را بايد در ركاب او سيراب كرد. از اين رو با همراهي مادر و خانم خود به امام پيوستند و مسلمان شدند و در كربلا حضور عاشقانه داشتند.در روز عاشورا مادر وهب خطاب به وي گفت: برو پسر پيامبر (صلي الله عليه وآله) را ياري كن. او برخاسته به ميدان رفت و حمله اي مردانه كرد و مرداني را به خاك مذلت افكند آنگاه نزد مادرش بازگشت و گفت: آيا از من راضي شدي؟مادرش گفت: «از تو رضايت ندارم جز آن كه در ياري حسين (عليه السلام) و در كنار او كشته شوي.» او به جانب ميدان مي رفت كه همسرش بانگ برآورد: به كجا مي روي؟مادرش گفت: پسرم! برو به حرف زنت توجه نكن.همسرش عمود خيمه را بردوش كشيد و در ركاب شوهرش به راه افتاد، اما امام (عليه السلام)دستور داد بازگردد و او بازگشت.وهب به ميدان تاخت و چند تن را به خاك انداخت، ولي بر اثر حمله هاي پي درپي دشمن، از پاي درآمد. وقتي همسر او آگاه شد كه شوهرش در قتلگاه مجروح بر زمين افتاده، سراسيمه خود را به كنارش رسانيد. در آن هنگام، مردي از سوي شمربن ذي الجوشن مأمور قتل وهب شد و با ضربه عمودي وي را به شهادت رساند. او نخستين زني است كه در كربلا شهيد شد. (1) اين شخص همچنين سر وهب را از تن جدا كرد و به طرف مادرش انداخت.

ص: 119

مادر وهب سر فرزند را بوسيد و دستي به آن كشيد سپس آن را به سوي يكي از سپاهيان عمر سعد كوبيد، به گونه اي كه آن ملعون را به جهنم واصل كرد و خود عمود خيمه را گرفت و به لشكر كفرپيشه حمله كرد و دو تن را از پاي در آورد و به دستور امام (عليه السلام) به خيمه بازگشت. (1) .خياباني در كتاب معروف خود «وقايع الأيام» مي نويسد:وقتي سر وهب را به سوي مادرش انداختند، آن را بردامن گرفت و بوسيد و گفت:«اَلحَمْدُ للهِِ الّذي بَيَّضَ وَجْهِي بِشَهادَتِكَ يا وَلَدِي بَيْنَ يَدَيّ أَبِي عَبْدِالله (عليه السلام)»؛«حمد و سپاس خداي را كه رويم را با شهادت تو، در پيشگاه حسين بن علي (عليهما السلام)سفيد كرد.»سپس آن سر را با خشم ويژه اي به سوي لشكر عمرسعد پرتاب كرد و يك تن از سپاه كفر را به جهنم فرستاد. (2) .

ص: 120

شهادت رساند. (1) .2 _ وهب بن عبدالله از مسلمانان اصيل است در حالي كه وهب بن وهب در اصل، مسيحي بوده و توسط امام حسين (عليه السلام) مسلمان شده است، گرچه اعلمي وهب بن عبدالله را هم مسيحي دانسته كه با همسر خود، نزد امام حسين آمدند و مسلمان شدند. (2) .

ص: 121

در كربلا به محمدبن بشير خبر رسيد كه پسر تو در ناحيه ري اسير گرديده است. او كه همراه و در كنار امام (عليه السلام) در كربلا به سر مي برد، گفت: اين ناگواري را به حساب خدا مي گذارم و هرگز دوست ندارم كه وي اسير گردد و من پس از او زنده باشموقتي امام (عليه السلام) سخن وي را شنيد، فرمود: خداوند تو را رحمت كند! تو در حِلّ و آزادي، به تو اجازه خروج از كربلا و تلاش در جهت خلاصي پسرت را دادم. خداوند رحمتت كند، بيعتم را از تو پس گرفتم. برو و براي خلاصي و رهايي پسرت اقدام كن. (1) سپس اجناس گرانبهايي را به عنوان سرمايه كار، به او داد تا براي آزادي پسرش از آن ها استفاده كند و فرمود: «اين پارچه ها را به پسرت بده تا در راه آزادسازي برادرش آنها را خرج كند.» (2) ولي او نپذيرفت و در كنار امام باقي ماند و گفت: «درندگان بيابان زنده زنده بدن مرا بخورند، اگر از تو جدا شوم!» (3) و (4) .

ص: 122

محدث قمي در «سفينة البحار» آورده است: مردان قبيله همدان، پيش اميرمؤمنان داراي محبوبيت ويژه اي بودند. ازاين رو، آن حضرت در حق آنان فرمود:«فَلَوْ كُنْتُ بَوابّاً عَلي بابِ جَنَّة لَقُلْتُ لِهَمْدان ادْخلوا بِسَلام»«من اگر دربان بهشت باشم، به مردان قبيله همدان خواهم گفت: بدون هيچ گونه تشويش خاطر وارد بهشت شويد.».نكته ها:برير، از بزرگان كوفه و از كساني است كه جهت دعوت امام حسين (عليه السلام) از كوفه به مكه رفت و همراه آن حضرت به كربلا آمد. (1) .مزاح و شوخي هاي بُرَير در شب عاشورا با حبيب بن مظاهر يا عبد الرحمان بن عبد ربِّه انصاري معروف است. وقتي درباره شوخ طبعي او اعتراض كردند، گفت:«من به آنچه كه در انتظار ماست مي انديشم و خوشحالم». (2) .وقتي امام حسين (عليه السلام) خطبه خواند، بُرير گفت:«وَاللهِ يَابْنَ رَسُولِ اللهِ لَقَدْ مَنَّ اللهُ بِكَ عَلَيْنا أَنْ نُقاتِلَ بَيْنَ يَدَيْكَ وَ تُقَطَّعَ فيكَ أَعْضاؤُنا ثُمَّ يَكُونُ جَدُّكَ شَفيعَنا يَوْمَ القِيامَةِ». (3) .به خدا سوگند اي پسر پيامبر خدا بر من منّت نهاد و توفيق جهاد در كنار تو را به من عطا كرد و بدنم در راه تو فدا مي گردد تا جدّ تو از من شفاعت كند.يزيد بن معقل كور باطنان، كه از ياران و همراهان عمر بن سعد است، در روز عاشورا به بُرير گفت: يادت هست كه مي گفتي: عثمان با دست خود، وسيله قتل خود را فراهم آورد! معاويه انسان گمراه و گمراه كننده اي است و امامِ حق و هدايت، علي است؟!

ص: 123

بُرير پاسخ داد: آري، اين نظر من است. يزيدبن معقل گفت: گواهي مي دهم كه تو آدم گمراهي هستي. برير گفت: آيا مي خواهي در اين مورد با تو مباهله كنم؟ و سپس دست به مباهله زد و پس از آن به مبارزه پرداختند (1) برير بعد از حرّ، به شهادت رسيد. (2) .

ص: 124

ازاين رو هر تيري كه مي انداخت، مي گفت: «أَنَا بْنُ بهدلة _ فرسان العرجلة»؛ «من پسر بهدله هستم، سواران پياده». نقل كرده اند كه اين شهيد بزرگوار، در آغاز از ياران ابن سعد بود، چون حق را در سپاه امام ديد و باطل را در لشكر ابن سعد، بدين جهت جانب سيدالشهدا (عليه السلام) را گرفت و به آن حضرت پيوست.

ص: 125

ص: 126

شمار لشكر عبيدالله بن زياد بودم. روز عاشورا در كربلا، با ديدن درختي، به ياد خاطره اي افتادم و اين تجديد خاطره، موجب دگرگوني در درون من و عامل جدايي ام از لشكر عمربن سعد شد. (1) .در برخي از كتب تاريخي آمده است: هرثمه در روز عاشورا، سوار بر مركب شد و رسماً به ديدار امام حسين (عليه السلام) رفت و اين خاطره را براي آن حضرت بيان كرد:«هنگامي كه از صفين همراه علي بن ابي طالب (عليه السلام) بازمي گشتيم، آن حضرت پس از نماز صبح، مشتي از خاك برداشت و با صدايي بلند گفت:«واهاً أيَّتُهَا التُّرْبَة لَيَحْشُرَنَّ مِنْكَ أقوامٌ يَدْخُلونَ الْجَنَّةَ بِغَيْرِ حِساب»؛ (2) .«آفرين برتو اي خاك، مردماني از تو در قيامت در محشر حاضر مي شوند كه بي حساب وارد بهشت مي گردند.»من در آن روز متوجه نشدم، امّا امروز از آن آگاه شدم، امام (عليه السلام) به او فرمود: عاقبت كار بر من پوشيده نيست، تو چه مي كني؟هرثمه پاسخ داد: من عيالوارم و از ابن زياد هراسان.امام (عليه السلام) فرمود: پس از اين منطقه دورشو تا صداي استغاثه مرا نشنوي! در اين هنگام از امام خداحافظي كرد و رفت.گفتني است ميان مورخان اختلاف است كه آيا هرثمه در لشكر امام حسين (عليه السلام) بود و كناره گرفت يا در لشكر عمرسعد بود و به حسين بن علي (عليهما السلام) نزديك شد و سپس جنگ را رها كرد و رفت.صدوق در امالي (3) مي نويسد: هرثمه در جمع كساني بودكه عبيدالله آنان را به كربلا گسيل داشت، ولي علامه شوشتري، در المواعظ مي نويسد: هرثمه از ياران علي (عليه السلام) در صفّين بود و در كربلا امام حسين (عليه السلام) را همراهي مي كرد و تا صبح عاشورا در ميان سپاه

ص: 127

امام حضور داشت ولي از آن حضرت جدا شد.هرثمه، در خاطرات خود گفته است: من پس از بازگشت از صفين، سخنان علي (عليه السلام)را در كربلا براي همسرم كه از محبّان علي بود نقل كردم، همسرم گفت: «أَيُّهَا الرَّجُل فَإِنَّ أَمِيرالْمُؤمِنِين لَمْ يَقُلْ إِلاّ حَقّاً»؛ «اي مرد، امير مؤمنان جز كلام حقّ و مطابق با واقع، بر زبان نمي آورد.»همچنين در خاطرات او آمده است: امام حسين (عليه السلام) به من فرمود: «ياور مايي يا دشمن ما؟ پاسخ دادم، نه ياور و نه دشمن تو هستم، من دختر خود را در كوفه برجاي نهاده ام دلم براي او ناراحت است كه نكند مورد ستم عبيدالله قرار گيرد.» (1) .او مي گفت: امام حسين (عليه السلام) به من فرمود: «از اينجا برو، به گونه اي كه قتلگاه ما را نبيني و صداي كمك خواهي ما را نشنوي. قسم به آن كه جان حسين در دست اوست، اگر كسي فرياد استغاثه ما را بشنود و به ياريمان نشتابد، خداوند او را در آتش افكند». (2) و (3) .

ص: 128

فرهاد ميرزا در قمقام (1) مي نويسد: ضحاك بن عبدالله مشرقي پياده جهاد مي كرد. اوچند تن را كشت و به محضر امام رسيد و امام در حق او دعا كرد. ضحاك خطاب به امام (عليه السلام)گفت: يابن رسول الله طبق بيعت مشروط خودم آمدم، من پيشتر، در هنگام بيعت، گفته بودم تا هنگامي كه تو داراي نيرو و توان جنگ هستي نبرد مي كنم وگرنه بازمي گردم. اكنون كه يار و ياور نداري، اجازه بده بازگردم. امام (عليه السلام) فرمود: آري، بيعت تو مشروط بود، مي تواني بروي. ضحاك به سوي خيمه رفت و اسب خود را كه در آن پنهان كرده بود، سوار شد و از گوشه اي گريخت. پانزده تن از لشكريان عمربن سعد تعقيبش كردند، ولي او از معركه جان سالم به در برد.او در ضمن بيان خاطراتش مي گويد: در روز عاشورا، آنگاه كه دريافتم دشمن در صدد نابود كردن ابزار رزمي؛ از جمله اسب هاي ياران امام است، من اسب خود را در خيمه اي پنهان كردم. لذا پياده حمله مي كردم، امام (عليه السلام) مرا زير نظر داشت و هرگاه فردي را به خاك مي افكندم، مي فرمود: «...دستان تو درد نكند، و خداوند جزاي خيرت دهد!» (2) وقتي ياران امام يكي پس از ديگري كشته شدند، از آن حضرت اذن رفتن خواستم و سرانجام از كربلا گريختم. طبري مورخ معروف مي نويسد:ضحاك بن عبدالله مشرقي مي گويد: روز عاشورا، آنگاه كه ياران امام (عليه السلام) يكياز پس از ديگري شهيد شدند و بيش از چند تن باقي نمانده بود، به آنحضرت گفتم: «به شما گفته بودم تا هنگامي كه ياراني داري، در راه تو مي جنگنم وتو را ياري مي دهم و آنگاه كه حضور من براي تو سودي ندارد، از كنار تو خواهم رفت». (3) .امام (عليه السلام) فرمود: «آري، راست گفتي، چگونه از سپاه من بيرون رفته و از تيررس دشمنان ما نجات خواهي يافت؟». (4) .

ص: 129

امام حسين (عليه السلام) آنگاه افزود: «اگر مي تواني بروي و نجات مي يابي، آزادي و برو». (1) .و من بر اسب خود، كه در ميان خيمه ها مخفي كرده بودم، سوار شدم و تيري به سوي دشمن انداختم و آنان را كمي پراكنده ساختم و از ميانشان بيرون رفتم. چند تن از آنان به دنبالم آمدند و مرا تعقيب كردند اما من به دهي در آن حوالي پناه بردم و عدّه اي از اهل آن مرا شناختند و حمايتم كردند و سرانجام نجاتم دادند.برخي از مورّخان؛ از جمله طبري، جريان حلّ بيعت شب عاشورا توسط امام حسين (عليه السلام) و اظهار وفاداري ياران را از قول همين ضحّاك نقل كرده اند. (2) آري، ضحاك بدين سان از جبهه حق گريخت و زندگي چند روزه دنيا را به رستگاري و بهشت فروخت؛ «أَلّلهُمَّ اخْتِمْ لَنا بِالسَّعادَةِ»؛ «خدايا! زندگي ما را به سعادت منتهي ساز و عاقبتمان را به خير گردان!»

ص: 130

واصل شد، كمي به خود آمد، ولي بيداري و به خود آمدن، دوام نيافت، و لذا به اردوگاه حق ملحق نگشت.- - -

ص: 131

امام (عليه السلام) فرمود: حال كه خود حاضر نيستي ما را همراهي كني ما را به اسب تو نيازي نيست؛ بلكه به خود تو هم نيازي نمي باشد: (وَمَا كُنتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُداً)؛ «من از كسي كه راه گمراه كنندگان را برگزيده، كمك نمي گيرم»، و افزود من تو را نصيحت مي كنم اگر توانايي داري كه نداي ما را نشنيده بگيري و حاضر نشوي، چنين كن، سوگند به خدا، هركس نداي ما را بشنود و ما را ياري نكند، خدا او را در آتش جهنم جاي مي دهد. (1) .نوشته اند كه پس از عاشورا عبيدالله زياد او را فراخواند و از وي پرسيد: كجا بودي؟! گفت: مريض بودم! ابن زياد گفت: دلت بيمار بود يا تن تو؟ وقتي فهميد مورد خشم ابن زياد قرار گرفته، به گونه اي غافلگيرانه از دارالاماره گريخت و به مداين رفت.او در قيام مختار، وي را همراهي كرد و در لشكر ابراهيم بن مالك اشتر حضور يافت، ليكن پس از چندي، از گروه آنان نيز فاصله گرفت. او پس از آن، به مصعب برادر عبدالله بن زبير پيوست و در قتل مختار شركت جست. پس از چندي از مصعب نيز فاصله گرفت و سرانجام در سال 68 ه_. خود را در آب فرات انداخت و غرق شد. (2) .در همين مكان، دو نفر ديگر، به نام عمرو بن قيس و پسرعمويش، خدمت امام (عليه السلام) آمدند، حضرت فرمود: «براي ياري من آمده ايد؟» گفتند: «ما عيالواريم و امانت هاي مردم در دست ماست و از عاقبت امر بي خبريم». حضرت فرمود: «از اينجا برويد، كسي كه بشنود نداي ما را يا ببيند شخص ما را، پس اجابت ننمايد دعوت ما را. برخداي بزرگ است كه او را در آتش به رو دراندازد». (3) .

ص: 132

ص: 133

ص: 134

گر چه بعضي از تاريخ نگاران تولّد او را سال 32 نوشته اند، ليكن حضور او در جنگ جمل و نهروان، در كنار امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) و عبدالله بن جعفر نشان مي دهد كه او (مسلم) پيش از تاريخ فوق به دنيا آمده است.مورّخ معاصر، آقاي جعفر مرتضي، در كتاب «التاريخ و الإسلام» (1) مي نويسد:«احتمال مي رود كه مسلم، در زمان پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) به دنيا آمده باشد؛ زيرا او در جنگ جمل و صفين در كنار امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) و عبدالله جعفر مي جنگيد و آنان در زمان رسول خدا (صلي الله عليه وآله) متولّد شدند. بنابراين، بايد مسلم نيز از جهت سني هم سان با آنان بوده و در آن زمان به دنيا آمده باشد.دينوري (متوفاي سال 276) مي نويسد: از فرزندان عقيل، نُه تن در كربلا، در ركاب امام حسين (عليه السلام) به شهادت رسيدند كه مسلم شجاع ترين آنان بود. (2) .در اعيان الشيعه نام فرزندان شهيدِ عقيل در كربلا، اين چنين آمده است:1 _ مسلم 2 _ جعفر3 _ عبدالرحمان 4 _ عبدالله اكبر 5 _ عبدالله بن مسلم 6_ عون بن مسلم 7 _ محمدبن مسلم 8 _ محمدبن ابي سعيد بن مسلم 9 _ جعفربن محمد بن مسلم. (3) .ابو الفرج اصفهاني و شيخ عباس قمي (4) از شهيد ديگري به نام «محمد بن ابي سعيد الأحول بن عقيل» ياد مي كنند. بنابر آنچه گفته شد، فرزندان عقيل در كربلا از پيشقراولان شهداي اهل بيت بودند؛ زيرا طبق نوشته «خواند مير» در «حبيب السير»؛ پس از عبدالله بن مسلم، دو عمويش جعفر و عبدالرحمان بن عقيل به ميدان رفتند و به فيض شهادت نائل آمدند.مسلم بن عقيل، نماينده امام حسين (عليه السلام) دركوفه بود كه بنا به نوشته برخي از مورخان، هشتاد هزار نفر به عنوان نماينده امام حسين (عليه السلام) با او بيعت كردند ولي با آمدن عبيدالله به

ص: 135

كوفه و زنداني شدن مختار و هاني و همچنين انتشار خبر آمدن لشكري انبوه از شام،اطراف او را خلوت كردند.مسلم در نيمه رمضان سال 60ه_. از مكه با همراهي قيس بن مسهّر صيداوي عازم مدينه و از آنجا در پنجم شوال وارد كوفه شد (20 روز در راه بود) و پس از 63 روز توقف در كوفه، در نهم ذيحجه، روز عرفه همان سال به شهادت رسيد.در حديثي آمده است كه علي (عليه السلام) از پيامبر (صلي الله عليه وآله) پرسيد: «آيا عقيل را دوست مي داري؟ پيامبر فرمودند: آري، به خدا قسم من او را به دو جهت دوست دارم؛ يكي به خاطر آن كه خود او مورد محبّت من است و ديگر به خاطر آن كه او محبوب ابوطالب بود و از آنجا كه من ابوطالب را دوست دارم، فرد مورد علاقه او را نيز دوست مي دارم. (و افزود:) او داراي فرزنداني است كه در ركاب پسرت (حسين) كشته مي شوند و چشم هاي مؤمنان برايشان داغدار مي شود و ديدگان فرشتگان مقرب نيز بر ايشان اشك مي ريزند؛ پس رسول خدا (صلي الله عليه وآله)گريست به گونه اي كه اشك هاي او بر سينه اش چكيد و سپس فرمود: از آنچه كه بر سرِ عترت من مي آورند به خدا شكايت مي برم». (1) .ابن ابي الحديد مي نويسد: عقيل مورد محبّت شديد ابوطالب بود. او با همراهي عمويش عباس به اجبارِ مشركان، در جنگ بدر بر ضدّ پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) شركت جستند و پس از اسارت، با دادن فديه آزاد گرديدند. او پيش از صلح حديبيه به طور رسمي اسلام آورد وبه مدينه هجرت كردودر جنگ مؤته به فرماندهي جعفربن ابي طالب حضور يافت.

ص: 136

پيامبر (صلي الله عليه وآله) خطاب به وي فرمود: «مَرْحباً بِكَ يا أَبا يَزِيد! كَيْفَ أصْبَحْتَ؟»؛ «آفرين برتو اي ابو يزيد، چگونه شب را صبح كردي؟!» عقيل پاسخ داد: «أصْبَحْتُ بِخَير صَبَّحَكَ اللهُ يا أَبا الْقاسِمْ»؛ «به خير و نيكي شب را به صبح آوردم. خداوند صبح تو را به خير گرداند، اي ابو القاسم.» (1) .جابر همچنين مي گويد: عقيل در جنگ مؤته، به نفع اسلام جنگيد. عبدالرحمان بن سابط گويد: پيامبر (صلي الله عليه وآله) هميشه به عقيل مي فرمود: من تو را به دو جهت دوست مي دارم؛ يكي به خاطر خودت و ديگر به خاطر ابوطالب كه تو را دوست مي داشت». (2) .عقيل در سال 50 ه_. در سن 96 سالگي از دنيا رفت و در بقيع به خاك سپرده شد. او چون نابينا بود، در هيچ يك از جنگ هاي صفّين، نهروان و جمل حضور نداشت. البته ايشان با پسران خود مهيّاي نبرد در ركاب حضرت علي (عليه السلام) بودند كه امام او را از شركت در جنگ معاف كردند. (3) .

ص: 137

بنا به نوشته برخي ازمورخان، دو تن از دختران اميرالمؤمنين (عليه السلام) بر اثر عطش و دهشت در روز عاشورا به شهادت رسيدند.مسلم، افسر جواني است كه به نمايندگي از سوي پيشواي انقلاب كربلا وارد كوفه شد تا زمينه ها و اقدام هاي لازم را جهت يك انقلاب همه جانبه در كوفه مهيّا سازد.او سلحشوري است كه در جنگ صفين در ميمنه لشكر حضرت علي (عليه السلام) همراه امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) حضور داشت. (1) .مسلم، هجده سال داشت كه پدر خود عقيل را از دست داد. او از رقيه، دختر علي (عليه السلام)داراي فرزنداني به نام هاي: عبدالله، علي، محمد و... گرديد (2) .بنا به نوشته بعضي از مورّخان، او در سال 31 ه_. تولد يافت و در سال 60 ه_. در كوفه به دست عبيدالله به شهادت رسيد و به قول ابوالفرج در مقاتل الطالبيين، وي نخستين كشته از ياران حسين بن علي (عليهما السلام) است.

ص: 138

الفضل منكم علي مثل ما قدمت به رسلكم و تواترت به كتبكم أقدم عليكم وشيكاً إن شاء الله و لعمري ما الإمام إلاّ الحاكم القائم بالقسط الدائن بدين الله، الحابس نفسه علي ذات الله». (1) .فَإِنَّهُ لَيْسَ لَنَا إِمَامٌ لَعَلَّ اللَّهَ أَنْ يَجْمَعَنَا وَ إِيَّاكُمْ عَلَي الْهُدَي وَ الْحَقِّ

ص: 139

سِرْجون، مشاور ويژه معاويه، عبيدالله بن زياد والي بصره را، با حفظ سمت، به ولايتكوفه گماشت و تأكيد كرد هرچه زودتر وارد كوفه شود و حركت هاي مخالف را سركوب نمايد. ابن زياد به مطالعه اي جديد از اوضاع كوفه پرداخت و با توجه به اين مسأله كه مردم كوفه منتظر حسين بن علي (عليهما السلام) هستند، به گونه اي ناشناس، شب هنگام وارد كوفه شد و به دارالإماره رفت.اقدامات عبيدالله بن زياد در اين مأموريت:1 _ مسلم، هاني، قيس بن مسهّر صيداوي و ميثم تمار و ديگر مردان حق را به قتل رسانيد.2 _ بيش از چهارهزار نفر از مردم كوفه و از حاميان مسلم بن عقيل را زنداني كرد كه از آن جمله بود، مختاربن ابي عبيده ثقفي.3 _ سپاه جراري به كربلا فرستاد و به نظر خود، كار حسين ويارانش را يكسره كرد.4 _ سرهاي شهدا و نيز مسلم و هاني را به شام فرستاد.5 _ اسراي كربلا را به كوفه و از آنجا به شام گسيل داشت.6 _ در سال 67 ه_. جهت سركوب كردن قيام خون خواهان (به رهبري مختار، به فرماندهي ابراهيم بن مالك اشتر) وارد عمل شد و با هفتاد هزار تن از مزدورانش در اين پيكار به هلاكت رسيدند. (1) .7 _ ابن زياد، شب هنگام عمامه سياه بر سر نهاد و در شكل و شمايل امام حسين و به رسم مسافران حجاز صورت خود را پوشانيد و وارد كوفه شد. زني بانگ برآورد، پسر پيامبرخدا وارد شد! مردم با شنيدن آن بانگ ازدحام كردند، سلام مي دادند، خوش آمد مي گفتند و فرياد مي زدند: اي پسر پيامبر، ما چهل هزار نفر ياور توييم؛ (... عَلَيهِ عَمامَة سَوداء... إنّا مَعَكَ أَكثر مِن أربعين ألفاً... مَرْحباً بِكَ يَابْنَ رَسُول الله). (2) .عبيدالله در گام نخست نسبت به تقويت نيروهاي دارالإماره پرداخت و آنگاه به

ص: 140

تماس رؤساي قبايل همت گمارد و در پي آن به زنداني كردن بانيان و دعوت كنندگاننهضت حسيني پرداخت. او ابتدا مختار و سپس هاني و پس از آن بسياري از افراد سرشناس و غير مشهور را به زندان انداخت و در مجموع چهارهزار و پانصد تن را حبس كرد. عبيدالله وضعيت عمومي كوفه را دگرگون ساخت و در اين حال مسلم پس از دستگيريِ هاني، به ناچار بر ضدّ عبيدالله برخاست. منادي او با نداي «يا منصور امّت» چهار هزار نفر و به قول مسعودي هشت هزار تن را جمع و آنان دور مسلم را گرفتند، ولي عبيدالله با وعده و وعيد به رؤساي بعضي از قبايل، مردم را از اطراف مسلم پراكنده ساخت؛ به گونه اي كه مسلم آن شب در خانه طوعه، غريب ماند!

ص: 141

ضَرغام، وَ سَيف حسام، في كفّ بَطَل همام مِن آل خَيرِ اْلأنام». (1) اي امير تو مرا به سويشيري شرزه فرستادي او شمشيري برنده در دست قهرماني بي همتا از آل محمّد است.در كتاب معالي السبطين آمده است: سيصد تن از مزدوران عبيدالله دور خانه طوعه را، كه مسلم در آن جا بود، محاصره كردند و جنگي تمام عيار و تن به تن درگرفت كه مسلم در آغاز نبرد چند تن از آنان را به خاك افكند.در سفينة البحار، ماده «سلم» آمده است: مسلم جنگجويان عبيدالله را با دست خود به پشت بام ها پرتاب مي كرد و مردانه رجز مي خواند و هماورد مي طلبيد و حماسه مي آفريد. او چنين مي خواند:أَقْسَمتُ لا أُقْتَل إِلاّ حُرّاً وَإِنْ رَأَيْتُ الْمَوْتَ شَيْئاً نُكْراًكُلُّ امْرِيء يَوْماً يُلاقي شَرّاً اَكْرَهُ أَنْ أُخدعَ أَوْ أُغَرّاً (2) .«سوگند ياد كرده ام كه كشته نشوم مگر در حال آزادگي، گرچه مرگ تلخ است.ولي هركسي در فرجام آن را مي چشد. خوف آن دارم كه عليه من فريب و نيرنگي به كار گيرند يا به من دروغ بگويند.»اعثم كوفي در ادامه رباعيِ فوق، اين مصرع را مي افزايد كه مسلم فرمود:«أَضْرِبُكُمْ وَلا أَخافُ ضُرّاً»؛ «با شما مي جنگم و از مشكلات نمي هراسم.» (3) .اين سخنان، رجز و جواب شرافتمندانه اي بود به پيشنهادي كه محمدبن اشعث به مسلم داد و گفت: «اي مسلم، در اماني، تسليم شو»، ولي مسلم فرمود: تسليم شدن مساوي است با مرگ! و من مرگ شرافتمندانه را انتخاب مي كنم.مسلم در كوفه يك تنه مي جنگيد و حال آن كه در حدود صدهزار نفر از بي وفايان كوفه دست بيعت با او داده بودند. (4) .

ص: 142

ابن زياد براي محمدبن اشعث، فرمانده لشكر، پيام داد كه: تو به جنگ يك تن رفتي چرا نيروي كمكي طلب كردي؟او پاسخ داد: گمان مي بري كه مرا به جنگ بقّالي از بقال هاي كوفه فرستاده اي؟! من با شمشيري برنده، از شمشيرهاي پيامبر مي جنگم.محدث قمي در «نفس المهوم» مي نويسد: محمدبن اشعث در پيام خود به عبيدالله گوشزد كرد كه مرا به سوي شيري سهميگن، شمشيري برنده و دلاوري بزرگ از خاندان بهترين مردم فرستاده اي. (1) .ازاين رو، ابن زياد به مسلم امان داد و مسلم بر اساس قوانين جنگ آن روز، تسليم شد.ابن زياد وقتي از مسلم پرسيد: چرا به كوفه آمده اي؟ تو باعث اختلاف ميان جامعه هستي!مسلم گفت: من نيامده ام كه اختلاف ايجاد كنم؛ بلكه پدرت رجال و نيكمردان آنان را كشت. شما مردم را بر اساس خشم، كينه و سوء ظن به قتل مي رسانيد. فسق و فجور را رواج مي دهيد و شرافت و انسانيت را سركوب مي كنيد و در جامعه همچون كسري و قيصر بر مردم حكم مي رانيد و...، حال ما آمده ايم تا معروف را رواج دهيم و از منكر پيشگيري كنيم. (2) .ابوالفرج در «مقاتل الطالبيين» از ابي مخنف نقل مي كند كه تشنگي بر مسلم چيره شد، آب خواست، ظرف آبي به او دادند، چون به نزديك لب خود برد، قطره خوني از لب او بر آن ريخت، او آب را نخورد و ظرف ديگر خواست و اين بار نيز چنين شد. در اين حال گفت: «لَو كانَ لي مِنَ الرِّزْقِ الْمَقْسُوم شَرِبْتُهُ». اگر اين آب براي من مقدّر بود آن را مي آشاميدم.عمرو باهلي گفت: اي مسلم، تا طعم مرگ را نچشي آب ننوشي، ولي قدحي ديگر

ص: 143

آب آوردند و دندان هاي آن حضرت كه خون آلود بود در ظرف افتاد و مسلم آب نخورد. به او گفتند: «وصيت كن». (1) .مسلم سه وصيت كرد:1 _ بعد از شهادت پيكر او را دفن كنند.2 _ نامه اي به امام حسين (عليه السلام) بنويسند تا به كوفه نيايد.3 _ اثاثيه او را بفروشند تا هفتصد درهم قرض وي را بدهند. (2) .مسلم، آنگاه در فراق امام حسين (عليه السلام) به شدت گريست؛ «بَكي بُكاءاً شديداً علي فِراقِ الحُسَينِ».مرا به عشق توام مي كُشند غوغايي است بيا به بام نظر كن عجب تماشايي استمسلم در آن حال تكبير سرداد وگفت: خدايا! ميان ما و اين گروه حكم كن. گروهي كه نسبت به ما مكر و حيله كردند. ما را از پاي در آوردند و به ما دروغ گفتند. او سپس به جانب مدينه نگريست و به حسين (عليه السلام) سلام كرد.بعضي از صاحبان نظريه، بر اين باورند: بكربن حمران ضربتي به مسلم زده بود كه براثر آن ضربت، دو دندان وي از جا كنده شد.مسلم را سوار بر مركب نموده، به دارالاماره بردند. در حالي كه بسيار غمگين بود. عبيدالله بن زياد گفت: كسي كه به كار مهمي دست مي زند، نبايد گريه كند. مسلم پاسخ داد: من از كشته شدن باكي ندارم. براي حسين (عليه السلام) و اهل بيت او كه در راه كوفه اند مي گريم؛ «أَبْكِي لاَِهْلِي الْمُقْبِلِينَ إِلَيَّ، أَبْكِي لِلْحُسْينِ وَ آلِ الْحُسَينِ». (3) .به قول بعضي از وقايع نگاران: اين جمله را مسلم در پاسخ يكي از ناظران، كه به وي

ص: 144

گفت: فردي مثل تو نبايد در برابر اين گونه مسائل اشك بريزد، گفته است. (1) .مسلم از محمدبن اشعث خواست تا كسي را بفرستد و امام (عليه السلام) را خبر دهد كه به كوفه نيايد. (2) .پس از شهادت مسلم (عليه السلام) ابن زياد از ابن بكران، قاتل مسلم پرسيد: آخرين سخن مسلم چه بود؟ ابن بكران گفت:«كانَ يُكَبِّرُ وَ يُسَبِّحُ وَ يُهَلِّلُ وَ وَ يَسْتَغْفِرُ اللهَ، فَلَمّا أدنيناه لِنَضْرِبَ عُنُقَهُ قالَ: اَلّلهُمَّ احْكُمْ بَينَنا وَ بَيْنَ قَوم غَرّونا وَ كَذَّبُونا ثُمَّ خَذَلُونا وَ قَتَلُونا». (3) .او همواره تكبير، تسبيح، و تهليل مي گفت و از خداوند درخواست بخشش مي كرد. آنگاه كه او را پيش آورديم تا گردنش را بزنيم، گفت: خداوندا! ميان ما و اين قوم كه بر ما حيله كردند و دروغ گفتند و خوارمان شمردند و برخي از ما را كشتند، به عدالت رفتار كن!».ذهبي در تاريخ الإسلام (4) آورده است: مسلم از عمربن سعد، كه در كنار ابن زياد بود، خواست تا به وصاياي او عمل كند و عمربن سعد قول داد. (به وصاياي مسلم پيشتر اشاره شد).كارگزاران ابن زياد به مسلم وعده داده بودند كه جسد او را به خاك بسپارند، ليكن ابن زياد پس از شهادت مسلم و هاني:اولاً: سر آنان را از تن جدا كرد و همراه با نامه اي جهت نويد پيروزي به شام فرستاد.ثانياً: بدن آن دو را، طبق دستور (ابن زياد) در ميان كوچه ها با طناب به اين سو و آن سو كشيدند.

ص: 145

ثالثاً: آن دو را در بازار كوفه به دار آويختند. (1) .خبر شهادت مسلم در منزل ثعلبيه (به قولي منزل زباله) به امام (عليه السلام) رسيد، امام با شنيدن خبر شهادت مسلم و هاني، با هاله اي از غم و اندوه فرمود: (إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ) ؛ سپس فرمودند: «لا خَيْرَ فِي الْعَيْشِ بَعْدَ هؤُلاءِ»؛ «پس از شهادت اينان، زندگي را صفايي نيست.»امام (عليه السلام) دختر 13 ساله مسلم را مورد مرحمت و تفقّد قرار داد. او را كه فرزند خواهرش نيز بود، در كنار خود نشاند و براي مسلم سخت گريست و اظهار داشت: من به جاي پدر تو هستم و زينب به جاي مادرت. (2) (و قرّبها من مجلسه). (3) .

ص: 146

ابن زياد خطاب به مسلم گفت: تو عليه پيشواي مسلمانان شورش كرده اي و جامعه يكپارچه مسلمانان را گرفتار فتنه و تفرقه ساخته اي.مسلم گفت: اي پسر زياد، دروغ گفتي. به خدا سوگند معاويه خليفه مورد نظر مسلمانان نبود. او از راه فريب و دغل كاري، غصب حق خليفه پيامبر كرد و فرزندش يزيد نيز مانند اوست و البته تو و پدرت، فتنه انگيز مي باشيد (و افزود:) من اميدوارم خداوند شهادت در راه خود را به دست بدترين خلق خود نصيبم سازد...به خدا سوگند من با امام عادل به مخالفت برنخاسته ام و كافر هم نشده ام و تغييري در دين نيز ايجاد نكرده ام. من در اطاعت اميرالمؤمنين حسين (عليه السلام) هستم و ما براي خلافت شايسته ايم نه معاويه و پسرش.در اين هنگام بود كه عبيدالله متوسل به تهمت و ترور شخصيت شد و رو به مسلم كرد و گفت: «يا فاسِق! أَلَمْ تَكُنْ تَشْرِبُ الْخَمْرَ فِي الْمَدِينَةِ؟!»؛ «اي فاسق، مگر تو نبودي كه در مدينه، شراب مي خوردي؟!»مسلم: شرابخوار كسي است كه آدم بي گناه را به قتل مي رساند و با خون مردم چنان بازي مي كند كه گويي هيچ حساب و كتابي در كار نيست!ابن زياد: اي فاسق، وقتي خدا اين مقام بلند (خلافت) را براي ديگران در نظر گرفته است، تو تلاش مي كني آن را غصب كني؟!مسلم: خداوند چه كسي را در نظر گرفته است؟ابن زياد: يزيد و معاويه را.مسلم: خدا را شكر كه فقط او مي تواند ميان من و تو حكم كند.ابن زياد: گمان مي كني تو هم سهمي از حكومت داري؟مسلم: گمان نيست؛ بلكه يقين دارم كه حكومت حقّ ماست.ابن زياد: خدا مرا بكشد كه اگر تو را نكشم.مسلم: اگر واقعاً قصد قتلم را داري، مردي از قريش را پيش من حاضر كن تا وصيت هاي خود را با او در ميان بگذارم.در اين هنگام عمربن سعد پيش آمد وگفت: مي تواني وصيت هايت را با من در

ص: 147

ميان بگذاري.مسلم: از تو انتظار دارم طبق وصيتم عمل كني.ابن زياد خطاب به عمربن سعد گفت: عمل به وصيت هاي او بر تو واجب نيست؛ زيرا او با دست خود، خويشتن را به كشتن داده است.مسلم: اسب و شمشير مرا بفروش و هفتصد درهم قرضم را ادا كن و جسمم به خاك بسپار و نامه اي به حسين (عليه السلام) بنويس كه بدين سوي نيايد.ابن زياد: چرا به اين ديار آمده اي؟ آمده اي تا تفرقه در يكپارچگي جامعه ايجاد كني.مسلم: شما منكرات را رواج داده ايد و معروف را تعطيل كرده ايد و ما مي خواهيم عكس آن رفتار كنيم. شما در جامعه همچون كسري و قيصر عمل مي كنيد (نظام فرهنگي طاغوت را اجرا مي كنيد) شما از كساني هستيد كه در برابر خليفه رسول خدا (علي بن ابيطالب (عليه السلام)) سر به شورش بر داشتيد. در برابر شما فقط اين آيه را مي خوانم كه: (وَ سَيَعْلَمُ الَّذِينَ ظَلَمُوا أَيَّ مُنقَلَب يَنقَلِبُونَ). (1) .در اين هنگام ابن زياد نسبت به امام علي، امام حسن و امام حسين (عليهم السلام) ناسزا گفت.مسلم: تو و پدرت به اينگونه حرفها سزاوارتريد.ابن زياد: او را پشت بام ببريد و سرش را از تن جدا كنيد.پس از دقايقي، خواسته ابن زياد توسط جلاد، به اجرا در آمد. (2) .

ص: 148

عاشورا شهيد شدند؛ محمّد و ابراهيم كه به عنوان «طفلان مسلم» شهرت دارند و محمّد و عبدالله كه در روز عاشورا، در كربلا به شهادت رسيدند. (1) .البته، بنا به نوشته بعضي، حميده بنت مسلم نيز در روز عاشورا، هنگام يورش سپاه ظلم به خيام امام (عليه السلام) به شهادت رسيد. (2) .اشاره شد كه دو تن از پسران مسلم به نام هاي محمد (7_ ساله) و ابراهيم (5 _ ساله) نيز از ظلم يزيديان در امان نماندند و كشته شدند.مادر آن دو طفل، رقيه دختر اميرالمؤمنين (عليه السلام) است. بعضي از مقتل نويسان نوشته اند: طفلان مسلم، هنگام حمله لشكر عمرسعد به خيام امام، در روز عاشورا گريختند و پس از چندي اسير و كشته شدند ولي بسياري نوشته اند: طفلان مسلم همراه پدرشان وارد كوفه شدند و در هنگام بلواي كوفه مسلم آنان را به شريح قاضي سپرد و پس از شهادت مسلم اسير گشتند و به زندان افتادند كه پس از چندي از زندان گريختند ولي دو باره دستگير شدند و توسط حارث به شهادت رسيدند. ليكن برخي از مورّخان معتقدند طفلان مسلم در همراهي اسراي كربلا وارد كوفه، و از طرف عبيدالله زياد بازداشت شدند و.... (3) .

ص: 149

برجسته مورد توجه قرار نگرفته است ولي از بعضي عبارات مي توان به دست آورد كه حدود يك سال در زندان مانده اند.در كتاب «نفس المهموم» (1) به نقل از امالي شيخ صدوق آمده است: چنان كه سالي بر آمد، يكي از آنان به برادر خود گفت: در زندان بسيار مانديم و نزديك است عمر ما به سرآيد و بدن ما بپوسد...در«معالي السبطين» (2) آمده است: «فلمّا طال بالغلامين الْمَكث حتّي صارا في السّنة قال أحدهما لصاحبه: يا أخي قد طال بنا مكثنا و يوشك أنْ تفني أعمارنا و تبلي أبداننا».از تعبيرهاي «چنان كه سالي برآمد» و «حتّي صارا في السنة» به دست مي آيد كه آن دو، حدود يك سال از عمرشان را در زندان به سر برده اند و سرانجام توسط مشكور آزاد شده اند.

ص: 150

آن دو، پس از شناساندن خود به مشكورِ زندانبان كه شيعه بود، از زندان كوفه آزاد شدند.مشكور در هنگام بازجويي گفت: چون آنان فرزندان پيامبر بودند آزادشان كردم. پس از اين ماجرا، مشكور مورد غضب عبيدالله قرار گرفت و بر او پانصد تازيانه زدند كه در اثر اين شلاق ها بدرود حيات گفت (1) صاحب نفس المهموم از قول فرهاد ميرزا در قمقام مي نويسد: طفلان مسلم در كربلا شب يازدهم متواري و پس از چندي توسط مأموران عبيدالله دستگير گرديدند و بعد، از زندان متواري گشتند. يكي از طفلان مسلم در خانه حارث خواب ديد كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) خطاب به مسلم گفت: آيا دلت راضي شد كه دو طفل خود را در ميان دشمنان رها ساختي و آمدي؟ مسلم پاسخ داد: اينان فردا شب مهمان ما هستند. او هنگامي كه از خواب بيدار شد نزديك بودن شهادت خود را به برادر خود خبر داد. (2) .در برخي از كتب مقتل آمده است كه حارث در آغاز به غلام خود دستور داد تا طفلان مسلم را بكشد، او از آن كار شانه خالي كرد و گفت از پيامبر (صلي الله عليه وآله) خجالت مي كشم!حارث عصباني شد و وي را كشت. پس از آن، همسر حارث دخالت كرد و به حمايت برخاست و حارث وي را مجروح نمود، پس پسر حارث به حمايت از مادر به حارث اعتراض كرد و حارث كه در كوره خشم مي گداخت شمشيري برآورد و وي را از پايدرآورد و سپس خود به كشتن آن دو طفل بي گناه اقدام كرد (3) آنگاه كه حارث در صدد

ص: 151

قتل فرزندان مسلم برآمد.آنان پيشنهادهايي به حارث دادند:1 _ انتساب ما به رسول الله را در نظر بگير و ما را رها كن. (حارث بدان توجه نكرد).2 _ بركودكيِ ما رحم كن و دست از ما بردار. (حارث گفت: اصلاً خدا در دلم رحم نيافريده است!).3 _ ما را در بازار بفروش. (اين پيشنهاد نيز پذيرفته نشد).4 _ ما را زنده پيش عبيدالله برسان، شايد او بر ما ترحّمي روا دارد. (قبول نكرد).5 _ اجازه بده تا نماز بخوانيم. (بنا به قولي اجازه داد).6 _ برادر بزرگ تر گفت: اول مرا بكش. (پذيرفت). (1) .حارث پس از كشتن آن دو، بدنشان را در آب شط كوفه انداخت و جهت دريافت جايزه، سرها را به دربار عبيدالله برد. نوشته اند كه وقتي پيكر بي سر و خونين برادر بزرگ تر را در آب شط انداخت، بدن روي آب نمودار بود تا آن كه بدن برادر ديگر بدان ملحق شد و سپس در آب ناپديد گشتند.مرحوم علامه شيخ جعفر شوشتري در «خصائص الحسينيّه» مي نويسد: وقتي كه چشم عبيدالله به سرهاي آن دو نوجوان افتاد، عواطفش به جوش آمد و دستور داد در همان مكان سر حارث را نيز از تن جدا سازند.حارث در ميان راه، در برابر آزادي اش، ده هزار درهم به قاتل وعده داد، ليكن او نپذيرفت وگفت: حتي اگر حكومت كوفه را به من مي دادند اين قدر خوشحال نمي شدم. (2) .آنقدر گرم است بازار مكافات عمل مرد اگر بينا بود هر روز روز محشر است

ص: 152

فرزندانش بودند و به تفصيل در مورد آنان نوشتيم. اكنون به سرگذشت يكي ديگر از تاريخ سازان و رجال برجسته تاريخ عاشورا، هاني بن عروه مي پردازيم.اعلمي در دائرة المعارف مي نويسد: «هاني بن عروه مرادي، از قبيله مذحج، شيعه و مورد وثوق است. او همراه مسلم بن عقيل به شهادت رسيد. از بزرگان شيعه بود و دوران پيامبر (صلي الله عليه وآله) را درك كرد و در نشست هاي آن حضرت حضور داشت». (1) .بعضي مي گويند: هاني نامه هاي مردم كوفه را در مكه به امام رساند. در ضمن بايد توجه داشت كه اين هاني، غير از آن هاني است كه هاني بن هاني سبيعي نام داشت.هنگامي كه مسلم بن عقيل به عنوان نماينده امام (عليه السلام) مأموريت يافت تا در كوفه اوضاع را بررسي كند، به منزل هاني وارد شد (2) و البته در اين باره كه مسلم، در چه زمان و موقعيتي وارد خانه هاني شد، ديدگاه ديگري نيز به چشم مي خورد؛ از جمله: مسلم كه در خانه سليمان بن صرد (اميرالتوّابين) مستقر شده بود و پس از ورود عبيدالله زياد به كوفه، به منزل او وارد شد. اعلمي معتقد است كه مسلم از خانه مختار به منزل هاني آمد؛ زيرا مختار دستگير و حبس كرده بودند. (3) .ابوالفرج اصفهاني مي نويسد: عبيدالله زياد براي عيادت شريك بن اعور، كه در منزل هاني بستري شده بود، رفت و شريك به مسلم پيشنهاد داد كه عبيدالله را از پاي درآورد و او پذيرفت ليكن پس از آن، از انجام اين عمل سرباز زد و شريك از او پرسيد: چرا او را نكشتي؟ مسلم گفت: دو چيز مانعم شد:1 _ هاني خوش نداشت اين مرد در خانه او كشته شود.2 _ حديثي است از پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) كه آن حضرت فرمود: اسلام، كشتن غافلگيرانه (ترور) را منع كرده است و هيچ مسلماني نبايد غافلگيرانه كشته شود.

ص: 153

شريك در پاسخ گفت: وي مسلمان نبود بلكه فاسق و فاجر و كافر مكّاري بود كه كشتن وي منعي نداشت! (1) ناگفته نماند كه ابن نما، در مثيرالأحزان (2) نقل مي كند وقتي شريك پرسيد چرا عبيدالله را نكشتي؟ مسلم فرمود: خانمي به من قسم داد كه اين كار را نكنم. هاني در جواب گفت: واي بر او كه هم مرا به كشتن داد و هم خودش را.بنابراين، جلوگيريِ هاني از قتل عبيدالله كه ابوالفرج اصفهاني (3) نوشته است، به نقل از دشمنان است و مي تواند تهمتي براي آن بزرگوار باشد. نكته ديگر اين كه چطور غير از ابوالفرج، كسي اين روايت را از مسلم نقل نكرده است؟ (4) .روزي عبيدالله در دارالاماره يادي از هاني كرد. گفتند او مريض است.عده اي وساطت كردند تا او پيش عبيدالله بيايد. وقتي هاني برعبيدالله وارد شد، عبيدالله به او گفت: گمان مي كني از پناه دادن مسلم خبر ندارم؟ هاني پناه دادن مسلم را انكار كرد. عبيدالله دستور داد تا جاسوس او معقل را آوردند و او جريان را فاش كرد. پس از آن، عبيدالله هاني را زنداني كرد. به دنبال آن، قبيله هاني با شمشير اطراف دارالإماره را محاصره كردند، شريح قاضي قيام قبيله او را با رساندن خبر سلامت هاني خاموش كرد.بعضي نوشته اند كه عبيدالله از هاني خواست تا آدرس محل سكونت مسلم را فاش كند و هاني خودداري نمود.ابن شهرآشوب مي نويسد: ابن زياد از هاني خواست تا مسلم را به او تسليم كند، او گفت: چنين چيزي عملي نيست! و نيز گفت: «به خدا سوگند كه براي من بزرگ ترين ننگ ثبت خواهد شد كه با وجود بازوان سالم و نيروي كمكي فراوان پناهنده و ميهمانم را تسليم كنم. (5) .

ص: 154

پس از شهادت مسلم بن عقيل، به دستور عبيدالله هاني را از زندان به دارالإماره آوردند و دست و پايش را محكم بستند و او فرياد مي زد: قبيله من كجايند؟ و نيز فرياد مي كشيد كه عصا يا خنجري برايم نيست تا از خود دفاع كنم. در آن جلسه جلاد گفت: گردنت را پيش بياور. هاني گفت: من در اين باره سخاوتي ندارم. جلاد ضربه اي به آن حضرت زد.هاني مي گفت: (إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ) سپس جلاد ضربه اي ديگر وارد آورد تا اينكه هاني به شهادت رسيد. او هنگام شهادت 89 سال داشت. (1) .

ص: 155

شيخ مفيد(رحمه الله) در ارشاد از اين مرد در يك فصل به نام قيس ياد مي كند و در فصل ديگر به نام عبدالله بن يقطر.مي گويند، عبدالله بن يقطر، يا قيس بن مسهّر صيداوي برادر رضاعي امام حسين (عليه السلام) بوده است. (1) علاّمه محسن امين مي نويسد: قيس بن مسهّر صيداوي به امر امام (عليه السلام) همراه مسلم بن عقيل به سوي كوفه حركت كرد، پس از چندي نامه مسلم را در مكه به امام رساند (2) و سپس با نامه اي از آن حضرت به سوي كوفه آمد امام در اين نامه نوشتند:... در روز سه شنبه هشتم ذي الحجه، از مكه به سوي شما حركت كردم و چون پيك من به شما رسيد، بايد كمر متابعت بربنديد و اسباب كار و زار را آماده سازيد و مهياي نصرت من باشيد كه به زودي خود را به شما مي رسانم، والسلام.راز ارسال اين نامه اين بود آن بود كه: مسلم بيست و هفت روز قبل از شهادت خود به امام (عليه السلام) نامه اي نوشت و در ضمن آن، آمادگي مردم كوفه را جهت حمايت و بيعت با آن حضرت خاطرنشان كرد. البته جمعي از اهل كوفه نيز نامه هايي نوشته بودند و تأكيد داشتند كه در اين جا صدهزار شمشيرزن براي نصرت تو مهياست، هرچه زودتر خود را به شيعيانت برسان. (3) .عبدالله (يا قيس) _ سفير امام (عليه السلام) در قادسيه به دست حصين بن نمير، گرفتار شد. وي بي درنگ نامه را پاره كرد. او را نزد ابن زياد بردند. ابن زياد پرسيد چرا نامه را پاره كردي؟قيس جواب داد: تا تو از متن آن آگاه نشوي.ابن زياد گفت: نامه از چه كسي و براي چه كساني نوشته شده بود؟قيس گفت: از حسين؛ براي جماعتي از اهل كوفه و من نام آنها را نمي دانم.ابن زياد غضبناك شد و گفت: تو را رها نمي كنم تا اسامي آنان را فاش كني و يا آن كه بالاي منبر بروي و بر حسين و برادر و پدرش ناسزا بگويي.او گفت: نام هاي ياران امام (عليه السلام) را نمي گويم ولي مطلب ديگر را قبول مي كنم. و

ص: 156

آنگاه بالاي منبر رفت و پس از حمد و ثنا بر امام حسين و برادر و پدرش و اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) بر ابن زياد و پدرش و بني اميه لعن و نفرين نثار نمود و گفت: اي اهل كوفه من پيك حسين به سوي شما هستم. فرزند رسول الله عازم اين ديار است، به سوي او بشتابيد. (1) .پس از اين سخنان كوبنده، او را به دستور ابن زياد از بالاي بام قصر به پايين انداختند و به شهادتش رساندند. (2) .در ارشاد اضافه شده است: آن بزرگوار را با دست هاي بسته از پشت بام پرت كردند و استخوان هاي بدنش خرد شد و هنوز رمقي داشت كه عبدالملك بن عمير لخمي سرش را از بدن جدا كرد.قيس همان كسي است كه با پنجاه سوار نامه هاي جمعي از مردم كوفه را با پيمودن سيصد فرسنگ راه به مكه رساند و همراه مسلم بن عقيل به كوفه بازگشت و سپس نامه موفقيت مسلم را به حسين (عليه السلام) ونامه امام (عليه السلام) را به كوفه آورد كه دستگير شد.امام حسين (عليه السلام) بعد از طي دويست فرسخ راه، چون خبر شهادت او را شنيد، براي او اشك ريخت و اين آيه را قرائَت كرد: (3) (فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَي نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ مَا بَدَّلُوا تَبْدِيلا).فرهاد ميرزا در «قمقام» از مسعودي در «مروج الذهب» نقل مي كند: هنگامي كه پامام (عليه السلام) خبر شهادت مسلم بن عقيل، هاني و عبدالله بن يقطر را به همراهان خود داد، جمعي از همراهان آن حضرت كه پانصد تن سواره و يك صد تن پياده بودند، از امام (عليه السلام)جدا شدند. ازاين رو، امام با بقيّه ياران خود مقداري آب برداشتند و حركت كردند (4) آنچه در مروج الذهب آمده چنين است: «... فَعَدَلَ إلي كَرْبَلاءِ، وَ هُوَ فِي مِقْدارِ خَمْس مِأة فارِس مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ أَصْحابِه ر وَ نَحو مِأَةَ راجِل» همراهان امام (عليه السلام) شامل پانصد

ص: 157

سواره و يكصد پياده بوده اند. پس از عبارت فوق، از كثرت حضور لشكر عمرسعد در كربلا سخن به ميان آورده است، ليكن متذكر نمي شود كه اين گروه ياران امام در چه مقطعي از تاريخ و در كجا از كنار امام پراكنده شدند و فقط مي نويسد: «وَ كانَ جَمِيعُ مَنْ قُتِلَ مَعَ الْحُسَين في يَوم عاشُوراء بِكَرْبَلاء سَبْعَةَ وَثَمانِين» (1) .مجموع ياران امام (عليه السلام) كه به فيض شهادت نايل آمدند 87 نفر بودند.گرچه اعلمي در «دايرة المعارف» از «بحارالأنوار»، (2) نقل مي كند كه: «كانُوا أَصْحاب الْحُسَين مِقْدار أَلْفَ فارِس»؛ اصحاب امام حسين (عليه السلام) در آن هنگام حدود هزار سوار بودند. ولي توضيح نمي دهد كه چه زماني از امام حسين (عليه السلام) جدا شده اند.قابل ذكر است كه ابن شهرآشوب مي نويسد: آنگاه كه مسلم بن عقيل موفقيت خود را مشاهده كرد، نامه اي به امام حسين (عليه السلام) نوشت و وي را در جريان امور كوفه قرار داد و از او خواست تا به سوي كوفه حركت كند. اين نامه توسط عبدالله بن يقطر براي امام ارسال شده بود كه توسط عمال عبيدالله زياد دستگير شد، او توسط ابن زياد كشته شد. (3) .ابن شهرآشوب از كسي كه نامه امام را به طرف مردم كوفه آورد و دستگير گرديد، به نام قيس بن مسهّر صيداوي ياد مي كند.

ص: 158

همصدا شوند، اقدام به دستگيري و كشتار ياران آن حضرت كرد. عبيد الله ميثم و نيز مختار را در بند كرد و در 28 ذيقعده (سال 60) ده روز پيش از حركت به سوي عراق، با وضعيتي سخت، به شهادت رساند.بعضي از مورّخان مي نويسند: ده روز پيش از حضور سالار شهيدان _ حسين بن علي (عليه السلام) در كربلا، حدود 20 روز پس از شهادت مسلم و هاني، ميثم تمّار توسط عبيدالله بن زياد در كوفه به شهادت رسيد. ميثم تمّار در ضمن سخنان خود گفته بود: به خدا سوگند، اين امت پسر دختر پيامبر را در دهم محرم الحرام خواهند كشت و دشمنان دين، آن روز را عيد خواهند گرفت و سپس براي امام حسين (عليه السلام) گريست. (1) .

ص: 159

تمار را چرا نگفت كه به آورنده سر حبيب، از كربلا به كوفه، صد درهم بيشتر از ديگران جايزه مي رسد. شنوندگان با شگفتي گفتند: اين مرد از آن دو دروغگوتر است ولي چيزي نگذشت كه ميثم تمار در كوفه به دار آويخته شد و پس از آن سر حبيب را در كوفه گرداندند. (1) .علاّمه محسن امين مي نويسد: ميثم تمار، غلام زني از قبيله بني اسد بود، اميرالمؤمنين (عليه السلام) وي را خريد و آزاد كرد. نام پدر او يحيي بود (2) هنگامي كه ميثم به محضر امام رسيد. حضرت از او پرسيد: نامت چيست؟ پاسخ داد: سالم. امام فرمود: پيامبر به من خبر داد كه نام تو از سوي پدرت كه انتخاب نموده بود ميثم است.ميثم گفت: خدا و رسول و اميرالمؤمنين (عليهم السلام) راست گفتند: پدرم مرا ميثم ناميد.امام فرمود: چرا به همان نام كه پدرت انتخاب كرده است باز نمي گردي؟ و تأكيد كرد كه نامت همان ميثم باشد و ميثم پذيرفت.امام (عليه السلام) از عاقبت او و چگونگي شهادت و كيفيت پايداري اش خبر داد. حتي مكانِ دار و درخت مورد نظر را به او نشان داد. ميثم زير آن درخت همواره نماز مي گزارد و به عَمرو بن حُرَيث مي فرمود: من همسايه ات خواهم بود و او گمان مي كرد كه ميثم يكي از خانه ها در همسايگيِ وي را خواهد خريد.در سال 60 ه_. پس از مرگ معاويه، ميثم به مدينه رفت و به ديدار امّ سلمه شتافت و خود را معرفي كرد. امّ سلمه به او گفت: پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) بارها از تو به اميرالمؤمنين سفارش هايي داشت. ميثم احوال امام حسين (عليه السلام) را جويا شد، امّ سلمه گفت: در باغ مشغول كار است. او گفت: سلام مرا به حضرتش ابلاغ كنيد. امّ سلمه عطري آورد و گفت محاسن خود را خوشبو كن و افزود: محاسن تو به زودي با خونت خضاب خواهد شد.او از آنجا وارد كوفه شد و زماني نگذشت كه از سوي عبيدالله دستگير گرديد.

ص: 160

_ وقتي آن درخت پيشگفته را بريدند، او دانست كه شهادتش نزديك است. او در جلسه عبيدالله، مورد بازجويي قرار گرفت. عبيدالله پرسيد: اين مرد همان كسي است كه، علي را برگزيد؟ و سپس گفت: «أيْنَ رَبّك؟»؛ «خدايت كجاست؟»، ميثم پاسخ داد: «بِالْمِرْصادِ لِكُلِّ ظالِم وَ أَنْتَ أَحَد الظَّلَمَة»؛ «خدا در كمين ظالمان است و تو يكي از آنان هستي».عبيدالله گفت: عجم را جرئت تا بدان جاست كه هر چه بخواهد بگويد؟!ابن زياد گفت: ميثم! مولايت درباره من چه خبر داد؟ميثم گفت: مولايم خبر داد تو مرا به دار خواهي آويخت و دار من از ساير دارها كوچك تر است.در همان حال، دهان مرا لجام خواهي زد و افزود مولايم جايگاه به دار آويخته شدن مرا به من نشان داد.عبيدالله گفت: من بايد خلاف پيشگويي او رفتار كنم. از اين رو، ميثم را در زندان هم بند مختار نمود. او در زندان به مختار گفته بود كه تو آزاد خواهي شد ولي مرا به دار خواهند آويخت و اين چنين شد. مردم پاي دار ميثم جمع شدند و او از فضايل علي سخن مي گفت. به ابن زياد خبر دادند كه او تو را و خاندان بني اميه را رسوا كرد. عبيدالله گفت: به دهانش لجام بزنيد، (اول كسي را كه در بالاي دار لجام زدند، ميثم بود). پس از سه روز با خنجر وي را ضربت زدند و او صداي تكبير خود را بلند نمود؛ به طوري كه از دهانش خون جاري شد و پس از چندي از بالاي دار به ديار عالم ملكوت شتافت.شيخ مفيد (1) مي گويد: ده روز مانده به ورود امام حسين (عليه السلام) به كربلا، ميثم به شهادت رسيد. او (ميثم) خرما فروش بود؛ از اين جهت او را تمّار مي گفتند و همين لقب برايش ماندگار شد. ميثم هنگام قتل مسلم بن عقيل در زندان به سر مي برد.

ص: 161

ص: 162

«پدرم، فداي آن مستضعف دور از وطن باد!»آري؛ تاسوعا روز «محاصره» است.علامه قزويني در رياض القدس نقل كرده كه حضرت سكينه (عليها السلام) فرمود:«عَزَّ ماؤُنا في يَوْمِ التّاسِعِ مِنَ المُحَرَّمِ»؛«در روز نهم محرم آب براي ما كمياب شد»،وقتي كه رفتم به عمه ام زينب، جريان تشنگي خود را بگويم، ديدم؛«أخِي الرَّضيعُ في حِضْنِها وَ هِيَ تارةً تقُومُ وَ تارَةً تَقْعُدُ، وَ هُوَ يَضْطَرِبُ كَاضْطِرابِ السَّمَكَةِ في الماءِ»؛«برادر شيرخوارم، در آغوش اوست. عمّه ام از فرط تشنگي گاهي مي ايستاد و گاه مي نشست و آن كودك همانند ماهي در آب، نا آرام و بي قرار بود»،وقتي مرا ديد تسلّي داد و فرمود:«صَبراً صَبراً ياَبْن أَخِي»؛«فرزند برادرم! شكيبا باش، شكيبا باش»من وقتي اين صحنه را ديدم تشنگي خود را فراموش كردم. (1) .عمربن سعد، جهت دريافت نظر نهايي ابن زياد، در روز هشتم، نامه اي به او نوشت، و در آن يادآور شد: «خداوند آتش جنگ را خاموش نمود، امر امت را اصلاح كرد و حسين قول داد كه به سرزمين خود بازگردد و يا مانند يكي از مسلمانان در جايي زندگي كند». (2) .ابن زياد در جواب عمربن سعد نوشت: «بنگر كه حسين و اصحاب او، براساس

ص: 163

نظر من عمل مي كنند يا خير؟ اگر تسليم شدند آنان را به سوي من گسيل دار و گرنه با آنان مقاتله و جنگ كن تا كشته شوند. سپس آنان را «مُثله» كن. آنها مستحق اين عقوبتند! اگر آنان را كشتي، برنعششان اسب بتاز؛ زيرا آنان «عاق و ظلوم»اند. گرچه اين عمل پس از كشته شدن آنان برايشان دردآور نيست، ولي قول مرا ناديده نگير و بدان عمل كن!».هنگامي كه درخواست عبيدالله بن زياد را به امام ابلاغ كردند، امام فرمودند:«معاذَاللهُ أنْ أنْزِلَ عَلَي حُكْمِ ابْنِ مَرْجَانَةِ أبَداً». (1) .هنگامي كه شمر نامه عبيدالله را به عمربن سعد داد، عمربن سعد پيش بيني كرد كه امام حسين (عليه السلام) هرگز تسليم نخواهد شد؛ زيرا روحيه پدرش در وجود اوست.شمر به عمربن سعد گفت: «جنگ را آغاز كن در غير اين صورت حكم را به من واگذار!»، عمر بن سعد گفت: «خود بدان اقدام خواهم كرد».شمر كه از آغاز در كربلا بود، وقتي ديد در شب هشتم محرم جلسه اي ميان حسين بن علي (عليهما السلام) و عمربن سعد تشكيل شده، به كوفه رفت و به عبيدالله بن زياد هشدار داد، ازاين رو عبيدالله در نامه اي به عمربن سعد نوشت: «اگر نمي تواني كار را يكسره كني، حكم سپهسالاري را به شمر واگذار». (2) .عصر تاسوعا، امان نامه اي از سوي عبيدالله به حضرت عباس (عليه السلام) و برادرانش عرضه شد، ليكن اينان پاسخ دادند: «ما را نيازي به امان شما نيست، امان الهي بهتر از امان پسر سميّه است».پس از ارسال اين نامه، شمر پيش آمد و بانگ برآورد: «يا بَني أُخْتي أَنْتُمْ آمِنُونَ»؛ «شما اي خواهرزادگانم! در امانيد».

ص: 164

آنها پاسخ دادند:«لَعَنَكَ اللهُ وَلَعَنَ أمانَكَ، لَئِنْ كُنْتَ خالُنا، أتُؤمِنُنا وَابْن بِنْتِ رَسُولِ اللهِ لا أَمانَ لَهُ»؛ (1) .«خداوند بر تو و امان نامه ات لعنت كند! اگر تو دايي ما هستي، به ما امان مي دهي ولي براي پسر پيامبر خدا اماني نيست؟!»در عصر تاسوعا آنگاه كه سپاه باطل به سوي لشكر حقّ حمله اي كرد، امام (عليه السلام) سر بر زانوي خويش نهاده، به خواب رفته بود. ناگهان صداي غمگين زينب (عليها السلام) از خواب بيدارش كرد. در همان لحظه، پيامبر (صلي الله عليه وآله) را به خواب ديد كه به او فرمودند: «فردا شب ميهمانِ ما خواهي بود.»امام به برادرش عباس فرمود: «يَا عَبّاس اِرْكَبْ بِنَفْسي أنْتَ يا أخي» طبق نوشته برخي از مورّخان امام فرمود: «يا أخي اِرْكَبْ بِنَفَسي أنْتَ» (2) برادرم! جانم فداي تو باد! سوار بر مركب شو و ببين اينان چه مي خواهند. عباس پاسخ داد: «بلكه، جان من فداي تو باد!».و آنگاه همراه «زهير بن قين و حبيب بن مظاهر» و شانزده يا هيجده سوار، در مقابل لشكر عمر بن سعد قرار گرفتند و از آنان پرسيدند: «چرا ناگهان به حركت درآمديد؟».پاسخ دادند: «دستور امير (ابن زياد) است؛ عبيدالله از شما مي خواهد كه يا جنگ را اختيار كنيد و يا تسليم را».عباس (عليه السلام) فرمودند: «صبر كنيد تا اين مسأله را به برادرم گزارش دهم و نظر ايشان را جويا شوم».امام (عليه السلام) به عباس فرمودند: «امشب را از آنان مهلت بگير تا در پيشگاه خدا به نماز بايستيم و به دعا و استغفار بپردازيم. چه، او مي داند كه من نماز، تلاوت قرآن و عبادت را

ص: 165

دوست مي دارم» (1) .در احوال امام مي نويسند:«... فقام الّليلُ كُلُّهُ يُصلّي وَ يَسْتَغْفِرُ وَ يَدْعُو وَ يَتَضَرّعُ، وَ قَامَ أَصحابُهُ كَذلِكَ، يُصلُّونَ وَ يَدْعُون وَ يَسْتَغْفِرُونَ». (2) .«همه ساعات شب را در حال نماز و استغفار و دعا و تضرّع در پيشگاه خدا به سربرد. و اصحاب آن حضرت نيز به نماز، دعا و استغفار پرداختند.»

ص: 166

ص: 167

بنابراين، پيش از اسلام از كلمه «عاشورا»، به معناي روز عزاداري حسين بن علي (عليهما السلام)ياد شده است.عاشورا در تاريخ قبل از اسلام همواره مورد توجه اقوام و صاحبان انديشه بوده و به عنوان يكي از «روزهاي خدا» شهرت داشته است؛ «إِنَّ عاشُوراء يَومٌ مِنْ أَيّامِ اللهِ». (1) .

ص: 168

ص: 169

جمعي از سربازان عمربن سعد با ديدن اين حالت، متحوّل شدند و حدود 32 تن به امام (عليه السلام) پيوستند. (1) .

ص: 170

خوانده شود و پس از نماز دعاي ويژه اي مورد توجّه آن حضرت بوده است.از نمازهايي كه در شب عاشوار مورد توجّه پيامبر بود، عبارت است از: چهار ركعت كه در هر ركعت پس از حمد پنجاه بار سوره «قُل هو الله أحد» خوانده مي شود و پس از نماز ذكر صلوات بسيار بر محمّد و آل محمّد مورد تأكيد است و نيز لعن و نفرين بر مخالفان آل محمّد (عليهم السلام) و دعايي خاصّ نيز در كتاب بحار آمده است.بنابراين، احيا و انجام نماز و پرداختن به دعا در شب عاشورا توسط ياران امام حسين (عليه السلام) در راستاي دستورات فوق بوده است. (1) .

ص: 171

همگي به نماز، تسبيح، تهليل، استغفار و دعا پرداختند؛«وَلَمّا جَنَّ الَّليلُ عَلَي الحُسَيْنِ (عليه السلام) وأصْحابِهِ قاموا الَّليلَ كُلَّهُ يُصَلّوُنَ وَيُسَبِّحُونَ وَيَسْتَغْفِرُونَ وَيَدْعُونَ وَيَتَضَرَّعُون». (1) .شب عاشورا، شب ياران اميرالمؤمنين (عليه السلام) در صفين را تداعي مي كرد؛ شبي كه علي (عليه السلام) به دلير مردان همراه خود توصيه كرد:«اَلا اِنّكُمْ مُلاقُوا الْعَدُوّ إنْ شاءَ اللهُ، فَأَطِيلُوا اللَّيْلَةَ الْقِيَامَ وَ أَكْثِرُوا تِلاوَةَ الْقُرْآنِ وَ اسْأَلُوا اللَّهَ الصَّبْرَ وَ النَّصْرَ»؛ (2) .«هان! بدانيد، به زودي با دشمن درگير خواهيد شد. پس امشب را بيشتر به نماز و تلاوت قرآن مشغول شويد و از خداوند صبر و نصرت بخواهيد.»

ص: 172

ساختي و به ما گوش ها، چشم ها و دل ها (راه هاي درك حقايق) ارزاني داشتي و مارا در شمار مشركان قرار ندادي.اما بعد؛ من اصحابي برتر و اهل بيتي نيكوكارتر و عامل تر به قانونِ صله رحم، از اصحاب و اهل بيت خود سراغ ندارم. خداوند همه شما را جزاي خير عنايت كند! (و افزودند) جدّم پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) مرا خبر داده، از آينده ام كه به طرف عراق حركت خواهم كرد و در سرزميني به نام «عمورا _ كربلا» (1) فرود خواهم آمد و در همان جا به شهادت خواهيم رسيد و آن وعده نزديك است. آگاه باشيد! كه من از فردا خبر دارم و به شما اذن رفتن از اين سرزمين را مي دهم. پس برخيزيد و برويد و از ناحيه من آزاديد. از پوشش تاريكي شب استفاده كنيد و هريك از شما دست يكي از اهل بيت مرا بگيرد و از اين سرزمين برويد و خدا همه شما را بهترين جزا عنايت كند! پس به سوي آبادي ها و شهرهاي خود متفرّق گرديد. اين قوم فقط مرا مي جويند. هنگامي كه به من دست (يابند) با كس ديگر كاري ندارند». (2) و (3) .امام سجاد (عليه السلام) مي گويد: من از شكاف خيمه ام، سخنان پدرم را در جمع اصحاب مي شنيدم، سكوت باشكوهي بود.امام پس از سخناني چند، با ابراز احساسات خالصانه ياران با وفا مواجه شد، لذا لب به سخن گشوده، فرمودند: «شما را بشارت دهم به جنت دنيوي. به خدا سوگند! ما به قدري كه خدا مي داند مكث و درنگ مي كنيم تا آن قائم ما ظهور كند، او از دشمنان ما انتقام مي گيرد و من و شما مشاهده مي كنيم آنان را در زنجيرها و زندانها و انواع كيفرها...»

ص: 173

ص: 174

امام باقر (عليه السلام) بر اين نكته پاي مي فشارد كه تعداد ياران امام (عليه السلام) 45 سواره و 100 نفر پياده بوده اند. او به جدا شدن كسي از سپاه امام (عليه السلام) اشاره اي نمي كند. (1) .ابن قتيبه، مورّخ نامي (270ه_.) مي نويسد: «جمعي در شب عاشورا از ياري امام حسين (عليه السلام) دست برداشتند و تنها سيصد نفر باقي ماند». (2) .البته برخي از مورّخان نوشته اند: «همه رفتند و تنها چهل تن پياده و سي و دوتن سواره باقي ماندند».مسعودي در مروج الذهب آورده است: ياران امام حدود پانصد نفر بودند كه هشتاد وهفت نفر ازآنان به شهادت رسيدند (3) ولي توضيح نمي دهدكه افراد ديگر(غير از شهيدان) چه زماني و چگونه از امام جدا شدند. همين نويسنده در اثبات الوصيه، مبحث امام حسين (عليه السلام)، ياران امام (عليه السلام) را شصت و يك تن دانسته، مي گويد همه آنان شهيد شدند. (4) .در تفسير منسوب به امام حسن عسكري (عليه السلام)، در ذيل آيه 34 سوره مباركه بقره، آمده است: «جمعي از اصحاب امام در آن شب از آن حضرت جدا شدند».مرحوم سپهر نيز همين عبارت را در كتاب ناسخ التواريخ ترجمه كرده است، ولي بسياري از مورّخان نامور و سيره نويسان، بر اين مسأله تأكيد دارند كه: «حل بيعت و اذن جدايي از امام، مورد استقبال ياران قرار نگرفت»، (5) و حتي مسلم بن عوسجه گفته است كه: «وَ بِما نَعْتَذِرُ إلَي الله في أداءِ حَقِّكَ؟»؛ «اگر از تو جدا شويم، در باب اداي حق تو، در پيشگاه خدا چه عذري خواهيم داشت؟» و سپس همگان؛ از جمله اهل بيت نيز اظهار وفاداري كردند. (6) .

ص: 175

امام سجاد (عليه السلام) مي گويد: «در شب عاشورا پدرم همراهان و ياوران خود را يكجا جمع كردند و فرمودند:«يا أهْلِي وَ شِيعَتِي اِتَّخِذُوا هذا الّليل جَمَلا لَكُمْ فأنْجُوا بِأنْفُسِكُمْ، فَلَيْسَ يَطْلِبُونَ غَيْرِي، وَ أنْتُمْ في حِلٍّ وَ سَعَة مِنْ بَيْعَتِي وَ عَهْدِي الَّذي عَاهَدْتُمُوني عَلَيْهِ».«اي پيروان من، تاريكي شب را به سان شتري راهوار پنداريد و خود را نجات دهيد؛ زيرا آنان كسي را غير از من طالب نيستند و شما از بيعت و پيماني كه با من بسته ايد آزاديد.»آنگاه كه ياران، سخن امام را شنيدند، همگي به يك زبان گفتند: «مولاي ما! سوگند به خدا هرگز دست از دامن تو برنمي داريم!» (1) .بلاذري مي نويسد: «شب عاشورا كسي از امام جدا نشد، تنها در شب هفتم، سه شب قبل از شام عاشورا، هنگامي كه موقعيّت صحنه روشن شد «فراس جعده» از همراهي امام منصرف شد و امام (عليه السلام) هم به او اجازه رفتن داد. اين مسأله هنگامي بود كه پانصد سوار ميان امام و شريعه فرات، فاصله انداخته، او را در محاصره بي آبي قرار داده بودند». (2) .

ص: 176

سپاه حرّ، در خطبه اي به ياران فرمودند:«أيُّهَا النّاسُ قْدْ أتانا خَبَرٌ فَظِيع، قُتِلَ مُسْلِم بْن عقيل وَ هاني بْن عُروة و عبدالله بن يَقْطُر، وَ قَدْ خَذَلَنا شِيعَتُنا، فَمَنْ أحَبّ مِنْكُم الإنْصِرافَ فَلْيَنْصَرِفْ في غَيْرِ حَرَج، ليس عَلَيه مِنّا ذِمام. فَتَفَرَّقَ النّاسُ عَنهُ، وَ اَخَذُوا يَمِيناً وَ شِمالاً حَتّي بَقِيَ فِي أصْحابِهِ الَّذِين جاءُوا مَعَهُ مِنَ الْمَدِينَةِ وَ نَفَر يَسِير مِمَّنِ انْضَمُّوا إِلَيهِ». (1) .پس از خطبه امام، همه رفتند، جز كساني كه از مدينه همراه امام آمده بودند و چندتن از ديگران، كه در راه به امام پيوسته بودند.ابن اثير مي گويد: «وقتي خبر شهادت مسلم و برادر رضاعي امام (عليه السلام) به ايشان ابلاغ شد، امام (عليه السلام) خطبه اي خواندند و به همگان خطاب كردند و فرمودند: «قَدْ خَذَلَنا شِيعَتُنا...».پس از سخنان امام، اصحاب از چپ و راست متفرّق شدند و تنها ياراني كه از مكه با امام بودند، ماندند. (2) .مقتل نويسان معتبر؛ از جمله سيد بن طاووس مي نويسد: «هنگامي كه خبر شهادت مسلم به امام رسيد و مطلب براي همراهان امام بازگو شد، همراهان طماع و اهل ترديد، راه خود را از امام جدا كردند و تنها اهل بيت و شايستگان از اصحاب او ماندند.» (3) .برخي از مورّخان نوشته اند كه امام (عليه السلام) به برادرش _ عون _ دستور دادند: «به هركس كه جدا مي شود، پنج دينار به عنوان خرجي راه بپردازد». (4) .طبري (5) مي نويسد: امام در منزلگاه بيضه، در جمع ياران و سپاه حرّ، خطبه اي ايراد

ص: 177

كرد و در پايان آن فرمود:«فَلَكَمْ فِيَّ اُسْوَةٌ، وَ اِنْ لَمْ تَفْعَلوا وَنَقَضْتُمْ عَهْدَكُمْ وَخَلَعْتُمْ بَيْعَتِي مِنْ أعْناقِكُمْ فَلَعَمْرِي مَا هيَ لَكُمْ بُنكْر، لَقَدْ فَعَلْتُموها بِأبي وَأخِي وابْنِ عَمّي مُسْلِم».«من اسوه شمايم و اگر مانند من عمل نكنيد و عهد پيمانتان را ناديده بگيريد و بيعتم بشكنيد، به جان خودم سوگند كه اين در نظر شما امر ناپسندي نيست؛ زيرا شما با به پدر، برادر و پسر عمويم مسلم چنين معامله اي را كرديد.»اين مطالب نشان مي دهد كه بيوفاياني در كنار امام بودند و از او جدا شدند؛ زيرا كلام امام در جمع عشاق، در شب عاشورا، حكايت از آن دارد كه ياران امام يك دست و همگان مورد اعتماد آن حضرت بوده اند. ميان اين دو سخن، تفاوت فاحشي است و از آن به دست مي آيد كه افرادي قبل از شب عاشورا از امام (عليه السلام) جدا شدند.حديث معروفي از حضرت سكينه (عليها السلام) نقل شده كه مي گويد:«در شب عاشورا آنگاه كه پدرم به ياران گفتند: «در اين لحظه هدفي جز قتل من و كساني كه به همراه من جهاد مي كنند، ندارند» (1) پدرم سر به پايين گرفت و آنان ده نفر، ده نفر و گاهي بيست نفر، بيست نفر رفتند.» (2) .از ميان معاصرين نيز علاّمه تستري صاحب «قاموس الرجال» (3) در شرح حال زهيربن قين مي نويسد: «... إِنَّهُ قالَ (عليه السلام) فِي مَساءِ التّاسِع: هذا الَّليلُ قَدْ غَشِيكُمْ فَاتَّخِذُوهُ جَمَلاً»، كِنايَةٌ عَن أَنَّه (عليه السلام) رَفَعَ الْبَيْعَةَ عَنْهُمْ فَيَذْهَبُوا حَيثُ شاءُوا. وي در ادامه همين كلام مي نويسد: «زهير برخاست و گفت: دوست دارم در راه تو هزاران بار كشته شوم» اگر كسي از امام جدا شده بود، مورد اشاره قرار مي گرفت.حقيقت امر همان است كه، امام (عليه السلام) در ميان راه واقعيت را با آنان در ميان گذاشتند و بعضي از آنها، از امام جدا شدند.

ص: 178

هرچند كه امام در شب عاشورا نيز مسأله انصراف را بزرگوارانه پيش كشيدند، ليكن كسي در اين مرحله، از امام جدا نگشت.مؤيد اين نظر حداقل، نكات ذيل است:1 _ نگهبانان عمربن سعد كه تمام حوالي آن منطقه را زيرنظر داشتند، درباره برخورد با جداشدگان ازكاروان امام، گزارشي ارائه نداده اند.2 _ در تاريخ مشاهده نشده كه كسي از جداشدگان، در شرح خاطرات خود گفته باشد من در شب عاشورا از امام جدا شدم.3 _ مقتل نويسان مورد اطمينان نيز، مسأله رفتن همراهان در شب عاشورا را نفي كرده اند. (هرچند بعضي در اين باره سكوت را برگزيده اند).4 _ در سخنان هيچ يك از ياران، كه اظهار وفاداري كرده اند، كنايه اي از رفتن ديگران ويا گلايه اي از آنان نيست. بي شك اگر كسي يا جمعي جدا مي شد، در اظهار وفاداري ياران منعكس مي گرديد.5 _ مقتل نويسان پيوستن 32 تن از سپاه عمربن سعد به سپاه امام را گزارش گرده اند (1) بديهي است اگر كسي از سپاه امام جدا مي شد، آن را نيز مي نوشتند.6 _ امام (عليه السلام) در جمع ياران در شب عاشورا فرمودند: من كسي را با وفاتر و بهتر از اصحابم نمي شناسم و اصحاب كسي را از حيث نيكي و پرداختن به صله رحم، همسنگ اصحاب خود نمي يابم؛«...فَإِنّي لا أَعْلَمُ أَصْحاباً أَوْفي وَ لا خَيْراً مِنْ أَصْحابي وَ لا أَهْلَ بَيْت أَبَرَّ، وَ لا أَفْضَلَ مِنْ أَهْلِ بَيْتي، فَجَزاكُمُ اللهُ عَنِّي خَيْر الْجَزاء». (2) .به دنبال اين سخن بود كه امام (عليه السلام) سخن از حلّ بيعت به ميان آورد. و شرح آن پيشتر گذشت و اين سخن گواه است بر عدم استحكام حديث جدايي ياران در شب عاشورا.7 _ بلاذري در انساب الأشراف و ديگران؛ از جمله: محدّث قمي، در دو

ص: 179

اثر معروف خود، (1) روايات فرار برخي از ياران از كنار امام در شب عاشورا را ذكر نكرده اند.همچنين دكتر محمد ابراهيم آيتي در كتاب «بررسي تاريخ عاشورا» در اين مورد، مي نويسد: «شيخ مفيد، طبري، ابوالفرج و ابن كثير اين خطبه را نقل كرده اند، ولي هيچ نگفته اند كه در اين هنگام، كسي از اصحاب، از كنار امام، رفته باشد». (2) .علاّمه مجلسي(رحمه الله) نيز در جلاءالعيون، خطبه فوق را اصل قرار داده، از حديثي كه مفاد آن «برخي رفتند» مي باشد، با بي اعتنايي خاص به عنوان «قيل» ياد كرده است.در شب عاشورا، زينب (عليها السلام) با افسردگي ويژه اي رو به امام (عليه السلام) كرده، گفتند: «آيا ياران را آزموده اي تا تو را فردا تحويل دشمن ندهند؟!»علاّمه نراقي در طاقديس، راجع به «حل بيعت» از سوي امام (عليه السلام) و پاسخ ياران چنين مي سرايد:گرد آورد آن شهنشاه سترگ جمله اصحاب از خُرد و بزرگازبرادر و زبرادر زادگان هم ز فرزندان وياران جملگانگفت با ايشان كه اي آزادگان اي همه از طينت ما زادگاناي همه از خاك علّيين پاك اي همه در خاك مهر تابناكبيعت خود از شما برداشتم من شما را با شما بگذاشتماين شب تار است و دشت بيكران راه ها پيدا به اطراف جهاندشمنان در خواب ظلمت پرده دار راه هاي روشن اندر هركناربا من اينان را سركار است و بس چون كه من هستم نجويند هيچ كسبهر من اين آسيا در گردش است بهر من اين سيل اندر جنبش استچونكه جانبازان ميدان وفا اين شنيدند از شه ملك صفاجمله يكبار آمدند اندر خروش لجه درياي عشق آمد به جوش

ص: 180

جمله گفتند اي خليفه كردگار اي جمال حق ز رويت آشكارجسم خوش باشد فداي جان شود از براي جان خود قربان شود (1) .

ص: 181

آنچنان بي تاب شد كه برزمين افتاد. امام (عليه السلام) برخاسته، روي خواهر خود زينب آب پاشيدند و او را به هوش آوردند و فرمودند: «(خواهرم!) همه ساكنان زمين مي ميرند و همه اهل آسمان از بين مي روند و همه چيز فاني مي شود، جز پروردگار متعال، پدرم، مادرم، برادرم كه بهتر از من بودند، از دنيا رفتند و پيامبر اسوه من و تمام آنان است.» (1).

ص: 182

شد. اين جا محلّ بارانداز ما است، قتلگاه مردان ما و محل ريختن خون هاي ما است.» (1) .امّ كلثوم (عليها السلام) _ خواهر امام حسين (عليه السلام) _ گفت: زمين خوفناكي است. دلم در اضطراب است! امام به او نگريست و خاطره اي را اينگونه بيان كرد:«هنگامي كه در ركاب پدرم به صفّين مي رفتيم، در راه (همين جا) بار انداز كرديم. پدرم كه در كنار برادرم _ حسن (عليه السلام) _ قرار داشت، اندكي به خواب رفت، سپس بيدار شد؛ ولي مي گريست! برادرم راز گريه ايشان را جويا شد. پدرم پاسخ داد: در خواب ديدم كه اين صحرا، دريايي از خون است و حسين من در ميان آن دست وپا مي زند، ولي كسي به فرياد او نمي رسد! در اين هنگام، پدرم به من نگاه كرده، گفت: «كَيْفَ تَكُونُ يَا أبا عَبْدِالله إذا وَقَعَتْ هيهُنا الْواقِعَةُ؟»؛ «چه خواهي كرد اي اباعبدالله! در صورت وقوع آن واقعه؟» گفتم: «صبر مي كنم».

ص: 183

ذلّت رفتن از ما به دور است؛ زيرا خدا، رسول، مؤمنان و دامن هاي آزاده و پاك زادگان، رفتن زير بار ننگ و ذلّت را از ما نمي پذيرند.» (1) .و در پايان همين خطبه، امام آنان را در سه جمله نفرين كرد:1 _ خدايا! باران رحمت را از آنان دريغ دار 2 _ قحط سالي دوران يوسف را بر آنان تحميل كن! 3 _ غلام ثقيف (حجّاج بن يوسف ثقفي) را بر آنان مسلّط گردان (2) و سپس امام از آنان فاصله گرفت و وقتي به خيمه بازگشت، عمر بن سعد با انداختن تيري به سوي خيام، فرمان جنگ را عملا صادر كرد.

ص: 184

9 و 10 _ عامر بن مسلم عبدي و مولاي او 11 _ سالم 12 _ سيف بن مالك نمري13 _ عبدالرحمان ارحبي 14 _ حباب بن عامر التيمي 15 _ عمرو الجُنْدُعي 16 _ حلاس بن عمرو 17 _ نعمان بن عمرو 18 _ سوّار بن ابي عُمير فهمي كه مجروح گشت و او را اسير كردند و بعد از مدتي در حالي كه در بند و بيمار بود وفات نمود.19 _ عمّاربن ابي سلامه 20 _ زاهر بن عمرو 21 _ جبلّة بن علي الشيباني 22 و 23 _ مسعود ابن الحجاج التّيمي و پسرش 24 _ زهير بن بشر الخثعمي 25 _ عمّار بن حسان 26 _ مسلم بن كثير ازدي 27 _ زهيربن سليم 28 و 29 _ عبدالله و عبيدالله (پسران زيدبصري) 30 _ جندب بن حجر كِندي خولاني 31 _ جنادة بن كعب انصاري 32 _ عمرو بن جناده 33 _ سالم بن عمرو 34 _ قاسم بن حبيب ازدي 35 _ بكر بن حيّ تيمي 36 _ جُوين ابن مالك التّيمي 37 _ اميّة بن سعد الطائي 38 _ عبدالله بن بشر 39 _ بشر بن عمرو 40 _ حجاج بن بدر بصري 41 _ قعنب بن عمر نمري بصري 42 _ عاذ بن مجمّع بن عبدالله عائذي و ده نفر از غلامانش به نام هاي: اسلم بن عمرو _ قارب بن عبدالله دئلي منجح بن سهم _ سعدبن حرث _ نصربن ابي نيزر _ حرث بن نبهان و چند تن ديگر، كه نام آنان مشخص نيست. (1) .پيش از شروع جنگ، امام (عليه السلام) در برابر سپاه دشمن قرار گرفت و به عنوان اتمام حجت، سخن آغاز كرد ولي آنان سر و صدا راه انداختند تا كسي سخن امام را نشنود. امام (عليه السلام) به آنان فرمود: راز اين مسأله كه به سخن من گوش نمي دهيد در آن است كه شكم شما از لقمه حرام پر شده است «فَقَدْ مُلِئَتْ بُطُونِكُمْ مِنَ الحَرامِ»؛ پس از آن كمي آرامش

ص: 185

ايجاد شد و امام (عليه السلام) به سخنان مبسوطي پرداختند. (1) .حضرت در حالي كه فرزندش علي اكبر، وي را همراهي مي كرد، لشكر كفر را مخاطب ساخت و گفت:«أتَطْلُبُوني بِقَتيل؟ _ أوْ بِمال اسْتَهْلَكْتُهُ؟ أوْ بِقصاص مِنْ جَراحَة جَرَحْتُها؟». (2) .«آيا كسي از شما را كشتم كه خون او را طلب مي كنيد، اموالي از شما را نابود كرده ام، جراحاتي بر شما وارد ساخته ام؟»كسي جواب نداد، امام «شبث» و «قيس» را صدا زد و فرمود: «مگر شما مرا دعوت نكرديد؟» گفتند «خير...». در اين هنگام، _ طبق نقل بلاذري _ حرّ بن يزيد رياحي كه از جريان دعوت نامه هاي آنان آگاهي داشت، به طور رسمي به سپاه نور پيوست و در برابر لشكر كفر، به ارشاد و نصيحت پرداخت كه ناگهان، عمربن سعد رسماً نبرد را با انداختن تيري به سوي سپاه نور آغاز كرد.

ص: 186

امام (عليه السلام) پاسخ داد: «هنگامي كه وقت نماز فرا رسيد، اذان و اقامه بگو تا بشناسي پيروز كيست.» (1) .اين مطلب كنايه از اين است كه نماز اساس اسلام است؛ «اَشْهَدُ أنّكَ قَدْ أقَمْتَ الصَّلاة...».

ص: 187

نماز گزاردند.گروهي نيز نوشته اند: چون امام مسافر بود، نماز را شكسته (قصر) به جاي آورد و همراهان گمان بردند كه امام «نماز خوف» خواند. (1) .علامه شوشتري مي نويسد: «امام (عليه السلام) نماز خوف خواند و زهير بن قين و سعيدبن عبدالله انصاري محافظ ايشان بودند و سيزده چوبه تير به سعيد، اصابت كرد، او مثل «طاير عرشي» پَر درآورد. وقتي نماز پايان يافت، برزمين افتاد و گفت: «أوَفَيْتُ؟» _ امام (عليه السلام)فرمود: «بَلي وَفَيْتَ». (2) سعيد با اين جمله از امام (عليه السلام) رضايت طلبيد و امام (عليه السلام) نه تنها از او اعلام رضايت كرد كه فرمود: «أنْتَ اَمامِي فِي الجَنّة»؛ «تو در بهشت پيش روي من خواهي بود.»پس از نماز، جنگ سنگين در گرفت، امام (عليه السلام) از فرط تشنگي بانگ برآورد: «اُسْقُونا ماءً»؛ «به ما آب بدهيد.»مردي در جواب درخواست امام (عليه السلام) تيري به سوي آن حضرت رها كرد. آن تير به قسمت زاويه دهان مبارك آن حضرت اصابت كرد و آن قسمت را دريد.امام (عليه السلام) در حق وي نفرين كرد، عطش برآن مرد غلبه كرد كه از فرط تشنگي خود را به شط فرات انداخت و به هلاكت رسيد. (3) .

ص: 188

پيش از اين اشاره شد كه نخستين شهيد از اهل بيت، عبدالله بن مسلم بن عقيل است و پس از او، دو عمويش جعفر و عبدالرحمان پسران عقيل و بعد از آن دو، عبدالله جعفر و سپس برادرش عون و آنگاه، ديگر اهل بيت؛ همچون عباس بن علي (عليهما السلام). آنگاه علي اكبر (عليه السلام) به سوي ميدان رفت و پس از آنكه تشنگي بر وي سخت شد، حضور پدر آمد و تقاضاي آب كرد، امام زبان خود را به دهان پسر نهاد و انگشتري خود را در كام او نهاد...علي اكبر آخرين رزمنده اي بود كه شهيد شد و ديگر جز حضرت سجاد و حضرت محمد باقر (عليهما السلام) باقي نماندند. امام حسين (عليه السلام) علي اصغر، كودك شيرخوارش را به ميدان برد تا سيرابش كند كه گلوي آن سرباز شيرخوار توسط حرمله دريده شد و بدين وسيله وي نيز به شهادت رسيد.پس از شهادت قمر بني هاشم، عباس، نداي استنصار و كمك خواهي امام (عليه السلام) براي چندمين بار شنيده شد.نوشته اند در اين هنگام بود كه حضرت سجاد (عليه السلام) عصايي به دست گرفت و براي ياري امام از خيمه بيرون آمد. امام حسين (عليه السلام) به امّ كلثوم (عليها السلام) فرمودند: «فرزندم را از حركت به سوي دشمن بازدار، تا زمين از نسل آل محمّد (صلي الله عليه وآله) خالي نماند».امام (عليه السلام) اهل و عيال خود را امر به سكوت كردند و از خواهرش زينب پيراهن كهنه اي خواستند. زينب پيراهني آورد، امام چند جاي آن را با شمشير پاره كردند و شلوار كهنه اي نيز آوردند و آن را زير لباس هاي خود پوشيدند. (1) .بعد از شهادت «علي اصغر» بود كه امام ديگر بار بر آن قوم حمله برد و اين چنين رجز خواند:اَلمَوْتُ أَوْلي مِنْ رُكُوبِ الْعارِ وَالْعارُ أَوْلي مِنْ دُخُولِ النّارِ» (2) .«مرگ بهتر از ننگ بيعت با شما است و شكست ظاهري بهتر از ورود در جهنم است.»

ص: 189

ص: 190

است و آنگاه به خيمه ياران رفت و همواره مي گفت: «لا حَوْلَ وَ لا قُوّةَ إلاّ بِاللهِ العَلِيّ العَظِيمْ».امام (عليه السلام) سپس به سوي خيمه هاي اهل حرم رفت و پس از آن دوباره به خيمه حضرت سجاد (عليه السلام) آمد، در حالي كه زينب پرستار ايشان بود: «فَدَخَلَ عَلَيهِ وَ عِنْدَهُ زَينَب تمرّضه» حضرت سجاد (عليه السلام) نشست و پرسيد: «پدر! با منافقان چه كردي؟» و امام (عليه السلام)پاسخ داد: «فرزندم! شيطان بر آنان چيره شده است». (1) .پس پرسيد: اي پدر، عمويم عباس كجاست؟ اين پرسش، زينب (عليها السلام) را منقلب كرد و منتظر بود كه امام چه پاسخي مي دهد. امام حسين (عليه السلام) فرمود: «پسرم! عمويت را كشتند و دو دست وي را در كنار فرات ازتن جدا كردند» (2) علي بن الحسين (عليهما السلام) گريست و از هوش رفت. (3) او را به هوش آوردند. پرسش هايش را ادامه داد و امام حسين (عليه السلام) در هر مورد پاسخ مي داد: «قَدْ قُتِلَ». در اين هنگام امام حسين (عليه السلام) فرمود: «پسرم! در خيمه، جز من و تو از مردان كسي باقي نيست». حضرت سجاد (عليه السلام) باز به شدّت گريست (4) و سپس گفت: «عمه جان، زينب! عصا و شمشيري بياور تا در اين جهاد شركت كنم» در اين لحظه امام حسين (عليه السلام) ايشان را از اين كار نهي كردند. (5) .مي توان گفت سه مسأله موجب گريه امام سجاد (عليه السلام) شد:1 _ بي كسي، تنهايي و غربت پدر (مظلوميت حسين (عليه السلام)) 2 _ مصيبت وارده بر ياران، به ويژه داغ عباس 3 _ نداشتن توان براي شركت در جهاد و ياري پدر.گروهي از مقتل نويسان نوشته اند: امام در آخرين لحظات وداع با اهل حرم، دستور داد عمود خيمه عباس را كشيدند (شايد امام مي خواست با اين كار به اهل حرم بفهماند كه

ص: 191

خود را براي اسارت آماده كنند). همچنين در آخرين لحظات، امام به عنوان وداع، در كنار خيمه ها ايستاد و بانگ برآورد:«يا سُكَينة، يا فاطِمَة، يا زَينَب، يا اُمُّ كُلثوم، عَلَيكُنَّ مِنِّي السَّلام».سكينه (عليها السلام)پرسيد:«يا أبَةَ اسْتَسْلَمْتَ لِلْمَوْت؟»؛«پدرم! تسليم مرگ شده اي؟»امام (عليه السلام) پاسخ دادند:«كَيْفَ لا يَسْتَسْلِمُ لِلْمَوْتِ مَنْ لا ناصِرَ لَهُ وَ لا مُعِين»؛«چگونه تسليم مرگ نشود كسي كه يار و ياوري ندارد؟»سكينه (عليها السلام) گفت: «پدر جان! پس ما را به مدينه جدّمان بازگردان»؛ (رُدَّنا إلي حَرَم جَدِّنا).امام (عليه السلام) فرمود:«لَوْ تُرِكَ القَطا لَنامَ»؛«اگر مرغ قطا را به حال خود گذارند آرام مي گيرد و مي خوابد.» (1).آنگاه امام (عليه السلام)، سكينه را به آغوش كشيد و فرمود:لا تَحْرِقِي قَلْبِي بِدَمْعِكِ حَسْرَةً ما دَام مِنِّي الروحُ فِي جُثْمانيفإذا قُتِلْتُ فَأنْتَ أوْلي بِالَّذي تَأتِينَهُ يا خِيْرَةَ النِسْوانِ (2) .«با اشك حسرت بارِ خود، دلم را آتش مزن و تا زنده ام چنين نكن.

ص: 192

هنگامي كه كشته شدم تو نخستين كسي هستي كه بر من اشك خواهي ريخت، اي بهترين زنان!».امام (عليه السلام) به اهل خيام توصيه كردند: «چادرها را به سر كنيد»؛ «وَتَغَطّينَ بِإزارِكُنَّ». (1) .و بار ديگر با اهل بيت خود وداع كرده، فرمودند:«إسْتَعِدُّوا لِلْبَلاءِ وَ اعْلَمُوا أنّ اللهَ تعالي حافظكُمْ وَ حاميكُمْ، وَسَيُنَجّيكُمْ مِنْ شَرِّ الأعْداء... فَلا تَشْكُوا، وَ لا تَقُولُوا بِألْسِنَتِكُمْ مَا يَنْقُصُ مِنْ قَدْرِكُمْ». (2) .«خود را براي رويارويي با مشكلات مهيّا سازيد و بدانيد كه خدا حافظ و ياور شما است و شما را از شرّ دشمنان نگه مي دارد. هرگز فرياد گله و شكايت سر ندهيد و سخني را بر زبان نياوريد كه از شأن شما كاسته شود.».به خواهرش زينب (عليها السلام) خطاب كرد:«يا اُخْتِي لا تَنْسِينِي فِي نَافِلَةِ الَّليل»؛ (3) .«خواهرم! در نماز شبت فراموشم نكن.»هنگامي كه امام (عليه السلام) عازم ميدان شد، احساس كرد كه صداي «مَهْلاً، مَهْلاً» دخترش به گوش مي رسد، از اسب پياده شد و او را تسلّي داد. او با خود مي گفت: «پدر! آيا بار ديگر به خيمه باز مي گردي؟» (4) .صدوق در «امالي» (5) آورده است: روز عاشورا امام حسين (عليه السلام) به شمشير خود تكيه كرد و با صدايي رسا خطاب به لشكر دشمن گفت: آيا مي دانيد جدم پيامبرخدا، پدرم علي مرتضي، مادرم فاطمه زهرا و جده ام خديجه، عموي پدرم حمزه و عمويم جعفر

ص: 193

طيار است؟همگي پاسخ دادند: آري.امام (عليه السلام) افزود: آيا مي دانيد عمامه اي كه بر سر دارم، عمامه پيامبر (صلي الله عليه وآله) و شمشيري كه به دست گرفته ام شمشير اوست؟پاسخ دادند: آري.امام (عليه السلام) بار ديگر پرسيد: آيا مي دانيد كه علي، نخستين مسلمان است؟ و او عالم ترين، با حلم ترين و وليّ همه مؤمنان است؟گفتند: آري، مي دانيم.فرمود: چرا خون مرا مباح مي دانيد، در صورتي كه در قيامت در كنار حوض كوثر جمع شويد ولواء الحمد در دست پدر من است؟!گفتند: هرچه گفتي، صحيح است ولي تا تو را به قتل نرسانيم رهايت نمي سازيم.

ص: 194

كرده ام. (1) شاعر مي گويد:لباس كهنه بپوشيد زير پيرهنش كه تا برون نكند خصم بد منش ز تنشولي ز جور عدو كز جفاي سُمّ ستور تني نماند كه پوشند خرقه يا كفنش

ص: 195

كرده است. (1) .روز عاشورا، آنگاه كه امام (عليه السلام) چند قدم به سوي ميدان برداشت. ناگاه صداي ضعيفي از پشت سر شنيد كه كسي مي گويد: اي پدر، اندكي تأمّل كن، حاجتي دارم.امام (عليه السلام) وقتي به پشت سر نگريست، ديد سكينه با سرعت مي آيد. عنان اسب را كشيد و ايستاد. سكينه سر رسيد و ركاب امام را گرفت و گفت: حاجتم اين است كه بار ديگر از اسب فرود آيي و مرا در كنار خود بگيري و مانند يتيمان نوازشم كني.امام (عليه السلام) پياده شد و روي خاك نشست و سكينه را كنار خود گرفت و دست نوازش بر سر وي كشيد و اشك هايش را پاك كرد و او را دلداري داد و به خيمه بازگردانيد. (2) .سيدبن طاووس در لهوف مي نويسد: در روز يازدهم عاشورا كه كاروان اسيران را به سوي كوفه حركت دادند، مسيرشان از قتلگاه بود. خواهران و دختران امام وقتي چشمشان به قتلگاه افتاد، خود را از بالاي شتر به زمين افكندند. سكينه در قتلگاه جسد پدر را چنان در آغوش گرفت كه هنگام حركت كاروان، جمعي از ستم پيشگان وي را با ضرب و شتم از جسد پدر جدا كردند! (3) .

ص: 196

گفتم: پس چنين نكن.گفت: اگر من غارت نكنم ديگران آن را مي ربانيد! (1) .

ص: 197

اصابت كرد و از پشت بيرون آمد. (1) در اين حال بود كه فرمود: «بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ عَلَي مِلَّةِ رَسُولِ اللَّهِ (صلي الله عليه وآله)».

ص: 198

با دستمالي زخم سر را بست و عمامه اي برآن نهاد.لشكر دشمن لحظاتي از جنگ با حضرت درنگ نمود، ليكن دوباره پيرامونش را گرفتند. زينب كبري وقتي مشاهده كرد كه جمعي امام را در ميان گرفته اند، به طرف خيمه عمربن سعد شتافت و به او گفت:«وَيْحَكَ يا عُمَر! أيُقْتَلُ أَبُو عَبْد اللهِ وَ أَنْتَ تَنْظُرُ إلَيْهِ؟»؛«اي عمر(بن سعد)، حسين را مي كشند و تو تماشا مي كني؟!»راوي مي گويد: «هنگامي كه دشمن ديد، امام (عليه السلام) همچنان حمله مي كند، به گروه تيرانداز دستور دادند تا همگان يكباره به سوي او يورش ببرند و اين دستور عملي شد». (1) .هلال بن نافع مي گويد: در كنار عمربن سعد بودم كه ناگهان بانگ برآمد حسين كشته شد، من به پيش دويدم، ديدم جمال حسين همچون آفتاب، مي درخشد به گونه اي كه مجذوب درخشش سيماي او شدم»؛ «وَ لَقَدْ شَغَلَنِي نُورُ وَجْهِهِ وَجَمالُ هَيْأَتِهِ». (2).

ص: 199

رَأْسُ الحُسَينِ». (1) .ابن اثير تعداد سرهاي شهدا را هيجده سر از اهل بيت و شصت سر از ديگر شهدا مي داند. (2) .

ص: 200

زنان و دختران خاندان حرم پيامبر (صلي الله عليه وآله) كشيدند، درحالي كه آنان در فراق حاميان و عزيزان خود شيون سرداده بودند. (1) .

ص: 201

ابوعَمرو زاهدي مي گويد: وقتي در زندگي نامه اين ده تن، بررسي كردم، مشخص شد كه همه آنان، زنازاده بوده اند. و همه آنان توسط مختار گرفتار شدند و به كيفر اعمال خود رسيدند. (1) .

ص: 202

ص: 203

ص: 204

ص: 205

ص: 206

آنان را از قتلگاه عبور دهند تا براي آخرين بار با عزيزان خود وداع كنند و اين پيشنهاد عملي شد.زنان و دختران امام (عليه السلام) با ديدن اجساد قطعه قطعه و عريان شهدا، از خود بي خود شدند. زينب (عليها السلام) در كنار پيكر برادرش حسين (عليه السلام) دست خود را زير گردن بي سر برادر نهاد و به سوي آسمان بلند كرده، گفت:«إِلهي تَقَبَّلْ مِنّا هذا الْقُرْبان»؛ (1) «خداي من! اين قرباني را از من بپذير.»آيا اين استواري و شجاعت ويژه را در زني غير از زينب (عليها السلام) مي توان سراغ گرفت؟!ديدن آن صحنه براي همگان، به ويژه براي امام سجاد (عليه السلام) كه در حال كسالت و بيماري بود، بسيار دشوار مي نمود. حال آن حضرت دگرگون شد كه زينب به ايشان گفت:«ما لِي أَراكَ تَجُودُ بِنَفْسِكَ يا بَقِيّةُ جَدِّي وَ أَبِي وَ أخِي».«اي يادگار جد، پدر و برادرم! چرا جان خود را به خطر مي اندازي؟»و افزود: «به خدا قسم! اين واقعه از زمان هاي پيش، مورد پيش بيني جدم و پدرت بوده است و در آينده گروهي كه ميثاق آنان بر همياري با شهدا بسته شده است، اين اجساد را به خاك خواهند سپرد. آنان اين اعضاي پراكنده را جمع آوري و دفن مي كنند و پرچمي روي اين قبرها نصب خواهند كرد كه تا ابد و در همه ادوار تاريخي به اهتزاز در خواهد آمد و پيروان كفر و طاغوت هاي زمان، همواره مي كوشند تا اين چراغ پر فروغ الهي را خاموش كنند ليكن جز روشن تر شدن اين چراغ، نتيجه اي عايد آنها نخواهد شد.» (2) .در كربلا به سيّد سجاد، عمه گفت بيند جهان، شكوه نمايان كربلا

ص: 207

اين شعله را زبانه بُوَد در زمانه ها بي انتهاست چشمه جوشان كربلادر بارگاه شام چنين گفت با يزيد زينب، طلايه دار و سخندان كربلاهرگز تو را توان شكست قيام ما نبود نبود خزان به رونق بستان كربلادر آخرين لحظاتي كه اهل بيت، در كربلا، كنار جسدهاي شهيدانشان به عزاداري مشغول بودند، سكينه در كنار پدر، زبان به تظلّم گشود و گفت:«پدرم! به سرهاي بي پوشش ما بنگر. به دل هاي خونين و غمبار ما نظر كن و به عمه ام (زينب) كه چگونه مورد ضرب و شتم دشمنان قرار گرفته است؟ و چه سان مادرم را كشان كشان از كنار شهيدان دور نموده آماده حركتش مي كنند؟!» (1) و (2) .بدين ترتيب، در حالي كه اسرا 72 تن از شهداي خود را روي زمين نظاره گر بودند، از كربلا بيرون رفتند.

ص: 208

سپرد، در حالي كه بدن نماز مجسّم و راستين و يارانش هنوز روي زمين، بدون كفن بر جاي مانده بودند؛ صحنه به گونه اي بود كه وقتي غلام زهير بن قين، كه از سوي همسر زهير كفني براي او به قتلگاه آورده بود، با مشاهده آن منظره، كفن را به كناري انداخت و به همسر زهير گزارش داد شرمم آمد كه بدن «عبد» را كفن كنم در حالي كه بدن «مولا» بي كفن، روي خاك باشد! (1).زينب در كنار جسد بي سرِ برادرش، در قتلگاه، چنان فرياد غم آلود كشيد كه به گفته راوي، دوست و دشمن را به گريه واداشت. سيدبن طاووس در لهوف مي نويسد: او به جدّ خود خطاب كرد و فرمود:«...يا مُحَمَّداهُ! صَلّي عَلَيْكَ مَلائِكَةُ السَّماءِ هذا حُسَيْنٌ بِالعَراءِ، مُرَمَّلٌ بِالْدِّماءِ مُقَطَّعُ الأَعْضاءِ، وَبَناتُكَ سَبايا، إِلَي اللهِ الْمُشْتَكي وَإلي مُحَمَّد الْمُصْطَفي، وَإلي عَلِيٍّ الْمُرْتَضي، وَإِلي فَاطِمَةَ الزَّهْراءِ، وَإِلي حَمْزَةَ سَيِّدِ الشُّهَداءِ. يامُحَمَّداهُ! هذا حُسَيْنٌ بِالْعَراءِ تَسْفي عَلَيْهِ الصَّبا: قَتيلُ أَوْلادِ الْبَغايا، واحُزْناهُ! واكُرْباهُ عَلَيْكَ يا أَبا عَبْدِاللهِ! اَلْيَوْمُ ماتَ جَدّي رَسُولُ اللهِ (صلي الله عليه وآله) يا أَصْحابَ مُحَمَّد! هؤُلاءِ ذُرِّيَّةِ الْمُصْطَفي يُساقُونَ سَوْقَ السَّبايا.و در روايت ديگر آمده است كه گفت:«يامُحَمَّداهُ! بَناتُكَ سَبايا وَذُرِّيَّتُكَ مُقَتَّلَةٌ، تَسْفي عَلَيْهِم رِيحُ الصَّبا وَهذا حُسَيْنٌ مَجْزُوزُ الرَّاْسِ مِنَ الْقَفا مَسْلُوبُ الْعَمامَةِ وَالرِّداءِ، بِأَبي مَنْ أَضْحي عَسْكَرُهُ في يَوْمِ الاْثْنَيْنِ نَهْباً!بَأَبي مَنْ فُسْطاطُهُ مُقَطَّعُ الْعري.بِأَبي مَنْ لا غائِبٌ فَيُرتَجي وَلا جَريحٌ فَيُداوي.بِأَبي مَنْ نَفْسي لَهُ الْفِداءُ.

ص: 209

بِأَبي الْمَهْمُومُ حَتّي قَضي.بَأَبي الْعَطْشانُ حَتّي مَضي.بِأَبي مَنْ شَيْبَتُهُ تَقْطُرُ بِالدِّماءِ.بِأَبي مَن جَدُّهُ مُحَمَّدٌ المُصْطَفي.بِأَبي مَنْ جدُّهُ رَسُولُ إِلهِ السَّماءِ.بِأَبي مَنْ هُوَ سِبْطُ نَبِيِّ الْهُدي.بِأَبي [إبنُ] مُحَمَّدٌ الْمُصْطَفي.بِأَبي [إبنُ] خَديجَةُ الْكُبْري.بِأَبي [إبنُ] عَلِيٍّ الْمُرْتَضي.بِأَبي فاطِمَةُ الزَّهْراءِ سَيِّدَةِ نِساءِ العالَمينَ.بِأَبي مَنْ رُدَّتْ لَهُ الشَّمْسُ حتّي صَلّي». (1) .زينب در قتلگاه به گونه اي حزن آلود سخن گفت كه دوست و دشمن بر حال او اشك ريختند:«قالَ الرّاوي: فَأَبْكَتْ وَاللهِ كُلَّ عَدُو وَصَديق». (2) .زينب (عليها السلام) در حالي كه نعش عريان و بي سر دو پسر، هفت برادر، چهارعموزاده (پسران عقيل) و چند تن برادرزاده و اجساد ياران و اصحاب حسين (عليه السلام) رادر قتلگاه بر روي زمين تفتيده مشاهده كرد، در كنار پيكر برادرش حسين (عليه السلام) با سوز دل گريست.

ص: 210

زينب در كنار پيكر بي سر حسين (عليه السلام) به گونه اي مي گريست كه راوي مي گويد:«به خدا سوگند زينب با گريه اش هر دوست و دشمني را گرياند!»؛ (فأبْكَتْ وَاللهِ كُلَّ عَدُوٍّ وَ صَدِيقْ). (1) .در روز يازدهم بود كه ضرب و شتم بازماندگان شهيدان، توسط سپاه عمربن سعد صورت گرفت؛ به طوري كه يكي از وقايع نگاران كربلا مي نويسد: سكينه دختر امام حسين (عليه السلام) آنچنان جسد پدر را در بر گرفته بود كه جمعي از لشكر عمرسعد وي را به ضرب تازيانه از او جدا كردند؛ «ثُمَّ إِنَّ سُكَيْنَةَ (2) إعتَنَقَتْ جَسَدَ أَبيها الحُسَيْنِ (عليه السلام) فَاجْتَمَعَ عِدَّةٌ مِنَ الأَعْرابِ حَتّي جَرُّوها عَنْهُ». (3) .

ص: 211

ابن اثير در «الكامل في التاريخ» مي نويسد: «سرهاي شهداي اهل بيت سيدالشهدا (عليهم السلام) به هيجده مي رسيد و شصت سر مربوط به شيعيان بود». (1) .

ص: 212

حالي كه مادر دو شهيد، خواهر هفت شهيد، عمه چند شهيد و خاله برخي از شهداست. (1) .در آستانه شهادت امير مؤمنان (عليه السلام)، در 21 ماه مبارك رمضان سال چهل هجري، كه لحظاتي به ارتحال خورشيد ولايت مانده بود، هنگام خداحافظي با پدر، زينب از پدر پرسيد: امّ ايمن به من گفته است كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرمود: حسينِ مرا در كربلا خواهند كشت.آيا اين سخن صحّت دارد؟ امير مؤمنان (عليه السلام) فرمود: «الْحَدِيثُ ما حَدَّثَتْكِ اُمُّ اَيْمَن...»؛ «آنچه كه امّ اَيمن به تو گفته، صحيح است.» (وافزود:) مي بينم تو و جمعي از اهل بيت به عنوان اسير وارد كوفه مي شويد، در حالي كه شما را خارجي مي نامند. مردم شادمانند و شهر را آذين بسته اند! (سپس فرمود:) هنگامي كه رسول خدا (صلي الله عليه وآله) خبر شهادت حسين در كربلا را به ما دادند، افزودند: ابليس با مسرّت خاصي فرزندان و دستياران خود را جمع كرده، مي گويد: من قصاص خود را از فرزند آدم گرفتم. (2) .

ص: 213

«شما به خاطر ما نوحه مي خوانيد و مي گرييد؟ پس چه كسي افراد ما را كشت؟!» (1) .در مقتل ابي مخنف است كه راوي گويد: از حج بر مي گشتم كه وارد كوفه شدم، بازار تعطيل بود، ديدم گروهي از مردم گريانند و برخي خندان. زن هاي كوفه را ديدم گريبان پاره كرده، موها از هم مي افشانند و به صورت مي زنند. نزد پيرمردي رفتم و پرسيدم: قضيّه چيست؟ آيا مراسمي داريد كه من متوجّه آن نيستم؟ دست مرا گرفت و به كناري برد و گريه سختي نمود و گفت: مراسمي نداريم، گريه آن دسته به خاطر دو لشكر است: قشون شكست خورده و لشكر پيروز. گفتم: كدامند آن دو لشكر؟ گفت: قشون حسين كه شكست خورده و لشكر ابن زياد كه چيره گشته است. در اين هنگام گريه بلندي كرد، هنوز كلامش تمام نشده بود كه صداي بوق و كرنا به گوش رسيد و كاروان اسرا را وارد ساختند. در همان لحظه سر امام حسين (عليه السلام) را ديدم كه نور از آن ساطع بود. گريه بر من غالب شد، آنگاه اسيران را ديدم، امام زين العابدين بر شتر بي جهازي سوار بود و از پاهاي او خون مي ريخت. سپس زن زيبايي را ديدم كه برشتر بي جهاز سوار بود. پرسيدم: اين زن كيست؟ گفتند: امّ كلثوم است. با فرياد مي گفت:«يا أهْلَ الْكُوفَة غُضُّوا أبْصارَكُمْ عَنّا...».«اي مردم، چشمان خود از ما بپوشيد. آيا از خدا و رسول شرم نداريد كه به سوي حرم رسول الله نگاه مي كنيد، در حالي كه اسيرند؟!»آنگاه به باب بني خزيمه ايستادند:«فَلَمّا نَظَرَتْ اُمُّ كُلْثُومُ إلي رَأسِ أَخِيها بَكَتْ وَ شَقََّتْ جَيْبَها».«چون نگاه امّ كلثوم به سر برادر افتاد، گريست و گريبان چاك زد».و گفت:ماذا تَقُولُونَ إِذْ قالَ النَّبِيُّ لَكُمْ ماذا فَعَلْتُمْ وَأَنْتُمْ آخِرُ الاُْمَمِ

ص: 214

بِعِتْرَتي وَ بِأَهْلي بَعْدَ مُفْتَقَدي مِنْهُمْ أُساري وَمِنْهُمْ ضُرِّجُوا بِدَمِما كانَ هذا جَزائي إِذْ نَصَحْتُ لَكُمْ أَنْ تُخْلِفُوني بِسُوء في ذَوي رَحِميإِنِّي لاََخْشي عَلَيْكُمْ أَنْ يَحِلّ بِكُم مِثْلَ الْعَذابِ الَّذِي يَأْتِي عَلَي اْلأُمَم_ طبق نقل برخي از ارباب مقاتل، زينب روز دوازدهم در كوفه خطبه اي خواند و بر مردم خموشِ تماشاچي، كه با هركه به قدرت مي رسيد كنار مي آمدند، برآشفت._ احتمالاً روز دوازدهم بود كه: زينب در مجلس عبيدالله، انقلابي به پا كرد و جلسه را بر ضدّ عبيد الله شوراند و در پاسخ او كه پرسيده بود، كار خدا را در كربلا چگونه ديدي؟گفت: «مَا رَأيْتُ إلاّ جَمِيلا»!_ زينب با لباس بسيار عادي و كهنه وارد كوفه شد: ابن نما در «مثيرالأحزان» مي نويسد: «لَبِسَتْ اَرْدَأَ ثِيابَهَا» و مفيد در «ارشاد» مي گويد: «لَبِسَتْ أرْذَلَ ثِيَابَها»؛ «پست ترين و بي ارزش ترين لباس را پوشيد.» و مي گفت: ما در پاي نخل اسلام، نه تنها خون داديم، بلكه آسايش و راحتي را هم فدا كرديم.زني هنگام ورود اسرا پرسيد: «مِنْ أَيِّ الاُْساري أَنْتُنَّ؟»؛ «شما اسيران كدامين قبيله ايد؟» پاسخ دادند: «نَحْنُ أُساري آلِ مُحَمَّد (صلي الله عليه وآله)»؛ «ما از خاندان آل محمّديم.» آن زن دويد و چادري برايش آورد. (1) .با اينكه پس شهادت حسين و يارانش (عليهم السلام) زمينه سخن گفتن فراهم نبود، اما زينب در آغاز ورود به كوفه، همچون شام، جنايات امويان و خيانت كوفيان و مظلوميت اهل بيت (عليهم السلام) را با كمال شهامت بيان كرد و صحنه اي به وجود آورد كه دشمن هرگز آن را پيش بيني نمي كرد. يكي از ناظران و تماشاچيان مي گويد: زينب (عليها السلام) در آن روز مسأله نا ممكني را ممكن ساخت و با اراده اي پولادين، جلسه را براي سخن گفتن و افشاگري

ص: 215

مهيّا ساخت؛ به گونه اي كه «فَارْتَدَّتِ الاَْنْفاسُ وَ سَكَنَتِ الاَْجْراسُ»؛ «نفس ها در سينه ها حبس شد و زنگ ها از صدا افتادند.» به قول شاعر:در سينه ها خفتند آواي جَرَس ها اندر گلو ماندند فرياد نَفَس هاقهرمان كربلا، درآن جوّ نامساعد، در خطبه اي، حمد وثناي الهي گفت و نسب و شخصيت خانوادگي خود را بازگو كرد. مردم كوفه، به ويژه تماشاچيان را مورد نكوهش قرار داد و آنان را از پيامدهاي ناگوار كارشان آگاه ساخت و بانگ سرزنش زد كه:«وَيْلَكُمْ يا أَهْلَ الْكُوْفَةِ! أَ تَدْرُونَ أَيَّ كَبِد لِرَسُولِ اللهِ فَرَيْتُمْ؟ وَ أَيَّ كَريمَة لَهُ أَبْرَزْتُمْ؟ وَ أَيَّ دَم لَهُ سَفَكْتُمْ؟ وَ أَيَّ حُرْمَة لَهُ انْتَهَكْتُمْ؟ لَقَدْ جِئْتُمْ شَيئاً إدّاً، تَكادُ السَّمواتُ يَتَفَطَّرْنَ مِنْهُ، وَ تَنْشَقُّ الاَْرْضُ، وَ تَخِرَّ الْجِبالُ هدّاً...». (1) .«واي بر شما! اي اهل كوفه، آيا مي دانيد كه چگونه جگر رسول الله را پاره پاره كرديد؟ و نواميس او را در ديد عموم قرار داديد و چه خوني از پيامبر ريختيد و چه حرمتي از آن حضرت را هتك كرديد. كار عجيبي از شما سرزد كه جا دارد آسمان ها متلاشي و زمين شكافته و كوه ها پراكنده شوند!»زينب در كوفه توفان به پاكرد و همه را مبهوت ساخت، تا آنجا كه امام سجاد (عليه السلام) خطاب به وي گفت:«اُسْكُتي يا عَمَّةَ فَأَنْتَ بِحَمْدِاللهِ عالِمَةٌ غَيْرَ مُعَلِّمَة، وَ فَهِمَةٌ غَيْرَ مُفْهَّمة».«عمه! سخن بس كن. سپاس خداي را كه تو داناي مكتب نرفته و حكيم استاد نديده اي.»زينب سكوت را برگزيد و لب فرو بست، ليكن شيون و ناله اي عظيم شهر را فرا گرفت. اين سخن امام سجاد (عليه السلام) به عمه اش زينب، دليل بر احاطه و آگاهي زينب از علوم لدنّي او است. (2) .قالَ بَشيرُ بْنُ خُزَيْم الأَسَدي: وَنَظَرْتُ إِلي زَيْنَبَ بِنْتِ عَلِيٍّ (عليهما السلام) يَوْمَئِذ وَلَمْ أَرَ خَفْرَةً قَطُّ وَاللهِ أَنْطَقَ مِنْها كَأَنَّها تُفْرِغُ مِنْ لِسانِ أَميرِ الْمُؤْمِنينَ عَلِيِّ بْنِ أَبي طالِب (عليه السلام)، وَقَدْ أَوْمَأَتْ إِلي النّاسِ أَنِ اُسْكُتُوا فَارْتَدَّتِ الأَنْفاسُ وَسَكَنَتِ الأَجْراسُ ثُمَّ قالَتْ:«أَلْحَمْدُ للهِ وَالصَّلاةُ عَلَي أَبي (جَدِّي) مُحَمَّد وَآلِهِ الطَّيِّبينَ الاَْخْيارِ. أمّا بَعْدُ يا أَهْلَ الْكُوفَةِ، يا أَهْلَ الْخَتْلِ وَالْغَدْرِ! أَتَبْكُونَ؟ فَلا رَقَأَتِ الدَّمْعَةُ، وَلا هَدَأَتِ الرَّنَّةُ، إِنَّما مَثَلُكُمْ كَمَثَلِ الَّتي نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّة أَنْكاثاً تَتَّخِذُونَ أَيْمانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ. أَلا وِهَلْ فيكُمْ إِلاَّ الصَّلَفُ النَّطَفُ وَالصَّدْرُ والشَّنَفُ وَمَلَقُ الاِْماءِ وَغَمْزُ الاَْعْداءِ؟ أَوْ كَمَرْعيً عَلي دِمْنَة أَوْ كَفِضَّة عَلي مَلْحُودَة، أَلا ساءَ ما قَدَّمَتْ لَكُمْ أَنْفُسُكُمْ أَنْ سَخَطَ اللهُ عَلَيْكُمْ وَفِي الْعَذابِ أَنْتُمْ خالِدُونَ. أَتَبْكُونَ وَتَنْتَحِبُونَ؟ إيْ وَاللهِ فَابْكُوا كَثيراً وَاضْحَكُوا قَليلاً فَلَقَدْ ذَهَبْتُمْ بِعارِها وَشِنارِها وَلَنْ تَرْحَضُوها بِغُسْل بَعْدَها أَبَداً، وَأَنّي تَرْحَضُونَ قَتْلَ سَليلِ خاتَمِ النُّبُوَّةِ وَمَعْدِنِ الرِّسالَةِ وَسَيِّدِ شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ ومَلاذِ خِيَرَتِكُمْ وَمَفْرغِ نازِلَتِكُمْ وَمَنارِ حُجَِّتكُمْ وَمَدْرَةِ سُنَّتِكُمْ. أَلا ساءَ ما تَزِرُونَ، وَبُعْداً لَكُمْ وَسُحْقاً. فَلَقَدْ خابَ السَّعْيُ وَتَبَّتِ الاَْيْدي وَخَسِرَتِ الصَّفِقَةُ وَبُؤتِمْ بِغَضَب مِنَ اللهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْكُمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ.وَيْلَكُمْ يا أَهْلَ الْكُوْفَةِ! أَتَدْرُونَ أَيَّ كَبِد لِرَسُولِ اللهِ (صلي الله عليه وآله) فَرَيْتُمْ؟ وَأَيَّ كَريمَة لَهُ أَبْرَزْتُمْ؟ وَأَيَّ دَم لَهُ سَفَكْتُمْ؟ وَأَيَّ حُرْمَة لَهُ انْتَهَكْتُمْ؟ لَقَدْ جِئْتُمْ بِها صَلْعاءَ عَنْقاءَ سَوْداءَ فَقْماء (وَفي بَعْضَها) خَرْقاءَ شَوْهاءَ كَطِلاعِ الاَْرْضِ أَوْ مِلاءِ السَّماءِ أَفَعَجِبْتُمْ أَنْ مَطَرَتِ السَّماءُ دَماً، وَلَعَذابُ الاْخِرَةِ أَخْزي، وَأَنْتُمْ لا تُنْصَرُونَ، فَلاْ يَسْتَخِفَّنَكُمُ الْمُهَلُ فَإِنَّهُ لا يَحْفِزُهُ الْبِدارُ، وَلا يَخافُ فَوْتَ الثَّأْرِ. وَإِنَّ رَبَّكُمْ لَبِالْمِرْصادِ...».قالَ الرّاوي: فَوَاللهِ لَقَدْ رَأَيْتُ النّاسَ يَوْمَئِذ حَياري يَبْكُونَ وَقَدْ وَضَعُوا أَيْدِيَهُمْ في أَفْواهِهِمْ. وَرَأَيْتُ شَيْخَاً واقِفَاً إِلي جَنْبي يَبْكي حَتّي اِخْضَلّتْ لِحْيَتُهُ...».(نك_: ابن اعثم كوفي، الفتوح، ج 5، صص225 _ 223).

ص: 216

زينب (عليها السلام)، پس از عاشورا و در وضعيت بسيار اسفبار اسارت، در حالي كه به نوشتهابن اثير در «الكامل»، كهنه ترين و بي ارزش ترين لباس هايش را برتن داشت (1) ، با ابّهت و شوكت ويژه، بسان فاتح پيروزمندي كه از جنگي طاقت فرسا فاتحانه بازگشته باشد، وارد دارالإماره كوفه و جلسه عبيدالله شد. نوشته اند كه او به گونه اي ناشناس وارد شد. (2) او چنان بي اعتنا به مجلس گام نهاد كه عبيدالله احساس حقارت كرد وبا خشم پرسيد: «مَنْ هذِهِ المتكبّرة؟»؛ «اين زن متكبر كيست؟» يكي از نديمان پاسخ داد: «هذِهِ زَيْنَبُ بِنْتُ فاطِمَة». (3) .

ص: 217

بعضي نوشته اند او گفت: «هذِهِ زَيْنَبُ بِنْتُ عَلِيّ»؛ ولي ابن اثير مي نويسد: كسي به سؤال ابن زياد پاسخ نداد و او سؤال خود را تكرار كرد. زني از همراهان زينب (عليه السلام) لب به سخن گشود و گفت: «هذِهِ زَيْنَبُ بِنْتُ فاطِمَة (عليها السلام)» و همچنين شيخ مفيد (1) آورده است: «هذِهِ زَيْنَبُ بِنْتُ فاطِمَة بِنْتُ رَسُولِ الله (صلي الله عليه وآله)». (2) .علاّمه محسن امين در «اعيان الشيعه» (3) مي نويسد: ابن زياد به زينب (عليها السلام) نگريست و پرسيد: «كَيْفَ رَأَيْتِ صُنْعَ اللهِ بأَخيكِ وَأَهْلِ بَيْتِكِ؟»؛ «كار خدا را درباره اهل بيت و برادرت چگونه ديدي؟»زينب (عليها السلام) پاسخ داد:«ما رَأَيْتُ إِلاّ جَميلاً»؛ (4) .«من جز شكوه و زيبايي (بندگي و ايثار) چيزي نديدم»و بانگ زد و گفت:«ثَكَلَتْكَ أُمُّكَ يَابْنَ مَرْجانَةَ»؛ «مادرت به عزايت بگريد اي پسر مرجانه.»او چنان عبيدالله را به محاكمه كشيد و شجاعانه سخن گفت و پاسخ هاي دندان شكن به او داد كه عبيدالله در يك عقب نشيني انفعالي اظهار داشت:«هذِهِ سَجّاعَةٌ (5) وَلَعَمْري لَقَدْ كانَ أَبُوكِ شاعِراً وَ سَجّاعاً».«به جان خودم سوگند! كه اين زن سخنور است و البته پدر او نيز سخنور بود.» (6) .بعضي نوشته اند كه عبيدالله گفت: او زن شجاع و قوي دل است و پدر او نيز چنين بود.

ص: 218

ص: 219

آن حضرت پس از دفن جسدمطهّر پدرش، در حالي كه به شدّت مي گريست، فرمود:«... طُوْبي لاِرْض تَضَمَّنَتْ جَسَدَكَ الطّاهِرَ، فإنَّ الدُّنْيا بَعْدكَ مُظْلَمَةٌ، وَالآخِرةُ بِنُورِكَ مُشْرِقَةٌ، أمّا الّليْلُ فَمُسَهَّد، والحُزْنُ فَسَرْمَدْ أوْ يَخْتارُ اللهُ لاِهْلِ بَيْتِكَ دارِكَ الّتي أنْتَ بِها مُقيم، عَلَيْكَ مِنِّي السَّلامَ يَابْنِ رسولِ اللهِ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ». (1) .«خوشا به حال زميني كه بدن پاك تو را در آغوش گرفت. دنيا پس از تو تاريك گشت و آخرت با نور تو نوراني شد. پس از تو شب هايم سخت و حزنم طولاني است تا اينكه خداوند سرايي را كه تو در آن استقرار يافتي، براي اهل بيتت مقرر بدارد. از من به تو درود باد و رحمت و بركات الهي.».سپس با انگشت مبارك خود روي قبر آن حضرت نوشت:«هذا قَبْرُ الحُسَيْنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طالِب الَّذي قَتَلُوهُ عَطْشاناً غَرِيباً». (2) .«اين قبر حسين بن علي بن ابي طالب است كه او را در حالتي كه لب تشنه بود و غريب، كشتند.»امام سجاد در آن شب، همچنين پس از دفن بدن مطهّر عباس، عموي بزرگوارش فرمود:«عَلَي الدُّنيا بَعْدَكَ الْعَفا يا قَمَر بَنِي هاشِم، وَ عَليْكَ مِنِّي السّلامُ مِنْ شَهِيد مُحْتَسَب وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَكاتُهُ». (3) .«خاك بر سر زندگي اين دنياي بي حضور تو. اي قمر بني هاشم، از من درود و سلام باد بر شهيد راه خدا و درود و رحمت الهي برتو باد.»

ص: 220

همانگونه كه پيشتر اشاره شد، مراسم دفن اجساد شهدا دو روز پس از عاشورا، انجام گرفت. اين مراسم توسط مردان بني اسد، زير نظر امام سجاد برگزار گرديد.در آن شب همه شهدا، جز بدن هاي علي اصغر، حرّ و جون را دفن كردند؛ زيرا علي اصغر (عليه السلام) را امام حسين (عليه السلام) دفن كرده بود و بدن حرّ را، به نقلي قبيله اش از صحنه قتلگاه بيرون برده و در جاي ديگر دفن كرده بودند و به نقلي حرّ نيز همراه با ديگر شهدا در كنار مرقد مطهّر ابا عبدالله (عليه السلام) دفن گرديد. و همچنين جون را پس از ده روز، بني اسد يافتند و درحالي كه خوشبو و معطر بود دفن كردند.

ص: 221

الف: آفتاب با چهره خونين و غمناك ظاهر شد.ب: زير خشت ها و سنگ ها، خون به چشم مي خورد.ج: چهره افق تيره و تار شد. سياهي شب بگونه اي خاص همه جا را فرا گرفت.د: از ديوار دارالاماره كوفه، خون جاري گشت.ه_: منادي ميان زمين و آسمان شهادت مظلومانه پسر دخترِ پيامبرخدا را اعلام كرد.و: بارانِ خون از آسمان باريد.موارد فوق و ساير موارد در جوامع تاريخي و كتب حديثي شيعه و سني به وفور به چشم مي خورد. (1) .مسعودي در «اثبات الوصيه» مي نويسد:«إِنَّ السَّماءَ بَكَتْ عَلَيهِ أربَعَةَ عَشَر يوماً فَسُئِلَ: ما عَلامَةُ بُكاءِ السَّماء؟ فَقالَ: كانَتْ الشّمْسُ تَطْلَعُ فِي حُمْرَة وَ تَغْرِبُ فِي حُمْرَة»؛ (2) .«آسمان در عزاي حسين (عليه السلام) تا چهارده روز مي گريست، از نشانه گريستن آسمان سؤال شد، فرمود: خورشيد با هاله اي از سرخي طلوع و غروب مي كرد.»در كلام امام صادق (عليه السلام) آمده است كه به زراره گفت:«يا زُرارَةُ! إنَّ السَّماءَ بكَتْ عَلي الحُسَيْن أَرْبَعِينَ صَباحاً». (3) .«زراره! آسمان تاچهل شبانه روز درسوگ حسين (عليه السلام) گريست.».

ص: 222

ص: 223

ج- انتقال صحيح جريان تاريخى قيام؛ اين كاروان توانست حقيقت تاريخى قيام و گردانندگان اصلى آن و جزئيات واقعه را به طور صحيح به نسل هاى بعد از خود و يا براى غايبان صحنه روشن سازد.

همسر امام حسين، سرِ جدا از بدن آن حضرت را در مجلس عبيداللَّه به آغوش كشيد و گفت: حسين من! فراموشت نمى كنم و به چشم خود ديدم كه شمشيرهاى ناپاكان تو را در ميان گرفته بودند.

د- انتقال اهداف و پيام هاى قيام؛ اين كاروان اسيران بود كه هدف و پيام نهضت كربلا را به دنيا رساند و بايد گفت: اين است فلسفه آن سخن معروف امام از زبان جدش كه: «انَّ اللَّهَ شاءَ أن يراهُنَّ سَبايا». (1)

«خداوند مى خواهد شما را اسير ببيند.»

ص: 224

شيخ بهايي و محدث كاشاني، روز ورود اهل بيت عصمت و طهارت به شام را اول ماه صفر دانسته اند. (1) .

ص: 225

خواستِ خود ديد، دستور داد تا ريسمان را از دست و گردن آنان گشودند. (1) .وضعيت حضور اسرا مطابق ميل يزيد پيش نرفت، بهويژه آنگاه كه يزيد به «نعمان بن بشير» _ كه در كنارش نشسته بود _ گفت: «اَلْحَمْدُ للهِِ الَّذِي قَتَلَهُ»؛ «حمد و سپاس خدا را كه او (حسين) را كشت.»نعمان گفت: «اگر معاويه زنده بود، هيچ گاه دست به چنين كاري نمي زد». (2) .اين پاسخ نيز انبساط خاطر يزيد را برهم زد.آنگاه تشتي در برابر يزيد قرار دادند كه سر حسين (عليه السلام) در آن بود. يزيد دست به عصاي دستيِ تشريفاتي اش برد و به دندان پيشين امام (عليه السلام) كوبيد و گفت: «يَوْمٌ بِيَوْمِ بَدْر»؛(3) «امروز، عوض روز بدر!»او در حضور همگان به سرِ مبارك امام جسارت كرد و مستانه اين شعر را زمزمه كرد: (4) .لَيْتَ أَشْياخي بِبَدْر شَهِدُوا تا آن جا كه گفت:قَدْ قَتَلْنَا الْقِرْمَ مِنْ ساداتِهِمْ وَ عَدَلْناهُ بِبَدْر فَاعْتَدَلْلَعِبَتْ هاشِمُ بِالْمُلْكِ فَلا خَبَرٌ جاءَ وَ لا وَحْيٌ نَزَلْ«ما بزرگان آنان (بني هاشم) را كشتيم و ما از كشتگان خود در بدر، انتقام گرفتيم.بني هاشم دين و حكومت را به بازي گرفتند در حالي كه نه نبوّت در كار است و نه چيزي به عنوان وحي نازل شده است.»حامل سرِ امام حسين (عليه السلام) به خاطر دريافت جايزه اينگونه سرود:

ص: 226

اَوْقِرْ رِكابي فِضّةً وَ ذَهَبًا ِنّي قتلت السّيِّد المُحجّباقَتَلْتُ خَيرَالنّاسِ اُمّاً و أباً «ركاب مرا از نقره و طلا كن؛ همانا من شخصيت پاكدامني را از پاي درآوردم.و كسي را كشتم كه از نظر پدر و مادر برترين انسان بود.»يزيد پرسيد: تو كه او را بهترين مردم ياد مي كني چرا كُشتي؟ گفت: كشتم تا جايزه دريافت كنم.وقتي چنين پاسخ شنيد، فرمان داد: گردن او را زدند. (1) .يزيد همچنان مشغول جسارت به سر و صورت امام بود كه ابو بَرَزَه اسلمي به او گفت: من ديدم كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) دندان هاي پيشين او و برادرش را مي بوسيد و فرمود: شما _ دو تن _ بزرگ جوانانِ بهشتيد و نيز فرمود: «قَتَلَ اللهُ قاتِلَكُما» يزيد از حرف ابوبرزه خشمگين شد و دستور داد او را از مجلس بيرون كردند. (2) .

ص: 227

كَذلِكَ يَقُولُ: (ثُمَّ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ أَساؤُا السُّوأي أَنْ كَذَّبُوا بِآياتِ اللهِ وَكانُوا بِها يَسْتَهْزِؤُنَ) (1) .«حمد و سپاس از آن خداست كه پروردگار جهانيان است. درود خداوند بر جدّم كه سرور انبيا است. چه راست گفت خداي متعال كه: «فرجام كساني كه اعمال بد كردند، به جايي رسيد كه آيات خدا را تكذيب كردند و آن را به تمسخر گرفتند.» (2) .أَظَنَنْتَ يا يَزيدُ _ حَيْثُ أَخَذْتَ عَلَيْنا أَقْطارَ الاَْرْضِ وَآفاقَ السَّماءِ فَأَصْبَحْنا نُساقُ كَما تُساقُ الاِْماء أَنَّ بِنا هَواناً عَلَي اللهِ وَبِكَ عَلَيْهِ كَرامَةً؟ وَإِنَّ ذلِكَ لِعِظَمِ خَطَرِكَ عِنْدَهُ فَشَمِخْتَ بِأَنْفِكَ وَنَظَرْتَ في عِطْفِكَ جَذلاً مَسْرُوراً حينَ رَأَيْتَ الدُّنْيا لَكَ مُسْتَوْثِقَةً وَالاُْمُورُ مُتَّسِقَةٌ وَحينَ صَفا لَكَ مُلْكُنا وَسُلْطانُنا فَمَهْلاً مَهْلاً أَنَسيتَ قَوْلَ اللهِ تَعالي: (وَلا يَحْسَبَنَّ الَّذينَ كَفَرُوا أَنَّما نُمْلي لَهُمْ خَيْرٌ لاَِنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلي لَهُمْ لِيَزْدادُوا إِثْماً وَلَهُمْ عَذابٌ مُهينٌ). (3) .اي يزيد! مي پنداري كه چون اطراف زمين و آفاق آسمان را بر ما بستي، و راه چاره را بر ما سد كردي و ما را همانند برده به هر سو كشاندي، ما نزد خدا خواريم و تو گرامي و سرفراز؟! و اين غلبه (ظاهريِ) تو بر ما از آبروي تو در پيشگاه خدا است؟ و از اين رو بيني بالا كشيدي و تكبّر نمودي و به خود باليدي؟! شادماني كه دنيا بر وفق مراد تو است، و ملك و مقام رهبري بر ما، براي تو صاف و همواره گشته! اندكي آهسته تر، آيا سخن خداوند را از ياد برده اي كه فرمود:«آنان كه كافر شدند (و راه طغيان پيش گرفتند) گمان نكنند كه اگر به آنان مهلت مي دهيم، به سود آنها است، اين درنگ براي آن است كه بر گناهان خود بيفزايند، و عذاب خواركننده اي در پيش دارند.أمِنَ الْعَدْلِ يَابْنَ الطُّلَقاءِ تَخْديرُكَ حَرائِرَكَ وَإِماءَكَ، وَسَوْقُكَ بَناتِ رَسُولِ اللهِ (صلي الله عليه وآله) سَبايا؟ قَدْ هَتَكْتَ سُتُورَهُنَّ، وَأَبْدَيْتَ وُجُوهَهُنَّ تَحْدُو بِهِنَّ الاَْعْداءُ مِنْ بَلَد إِلي

ص: 228

بَلَد، وَيَسْتَشْرِفُهُنَّ أَهْلُ الْمَناهِلِ وَالمَنافِلِ، وَيَتَصَفَّحُ وُجُوهَهُنَّ الْقَريبُ وَالْبَعيدُ وَالدَّنِيُّ وَالشَّريفُ، لَيْسَ مَعَهُنَّ مِنْ رِجالِهِنَّ وَلِيٌّ، وَلا مِنْ حُماتِهِنَّ حَمِيٌّ، وَكَيْفَ يُرْتَجي مُراقَبَةُ مَنْ لَفِظَ فُوهَ أَكْبادَ الاَْزْكِياءِ وَنَبَتَ لَحْمُهُ مِنْ دِماءِ الشُّهَداءِ؟ وَكَيْفَ يَسْتَبِطِئُ في بَغْضاءِ أَهْلِ الْبَيْتِ، مَنْ نَظَرَ إِلَيْنا بِالشَّنَفِ وَالشَّنَآنِ وَالاِْحَنِ وَالاَْضْغانِ؟ ثُمَّ تَقُولُ غَيْرَ مُتَأَثِّم وَلا مُسْتَعْظِم:لاََهَلُّوا وَاسْتَهَلُّوا فَرَحاً ثُمَّ قالُوا يا يَزيدُ لا تُشَلْمُنْتَحِياً عَلي ثَنايا أَبي عَبْدِاللهِ (عليه السلام) سَيِّدِ شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ تَنْكُتُها بِمِخْصَرَتِكَ.اي پسرِ آنان كه جدّمان (پيامبر (صلي الله عليه وآله) در فتح مكّه) اسيرشان كرد و سپس آزادشان نمود، آيا اين از عدالت است كه زنان و كنيزان خود را در پشت پرده بنشاني و دختران پيامبر (صلي الله عليه وآله) را به صورت اسير به اين سو و آن سو بكشاني؟! پرده آنان را بدريّ و صورت هاشان را بگشايي تا دشمنان آنان را از شهري به شهري ببرند و بومي و غريب، چشم به آنها دوزند و نزديك و دور، و شريف و غير شريف، چهره آنها را ببينند، آن هم در وضعيتي كه از مردان آنها، نه سرپرستي مانده و نه يار و نگهداري. به راستي چگونه توقّع و اميد دلسوزي باشد از كسي كه دهانش جگر پاكان را جويد و بيرون ريخت و گوشتش از خون شهيدان بروييد! چرا به دشمني با ما برنخيزد خانواده اي كه با نظر كينه و دشمني به ما مي نگرد! بي آنكه خود را گنهكار بداني و بزرگي اين گناه را درك كني، مي گويي:«كاش پدرانم بودند و شادي سر مي دادند و مي گفتند: اي يزيد، دستت شل مباد...»در حالي كه چوب خيزران به دندان هاي ابا عبدالله، سرور جوانان اهل بهشت (عليه السلام)مي زني؟!وَكَيْفَ لا تَقُولُ ذلِكَ؟ وَقَدْ نَكَأَتِ الْقُرْحَةَ وَاسْتَأْصَلَتِ الشَأْفَةَ بِإِراقَتِكَ دِماءَ ذُرِّيَّةِ مُحَمَّد (صلي الله عليه وآله) وَنُجُومَ الاَْرْضِ مِنْ آلِ عَبْدِالْمُطَّلِبِ، تَهْتِفُ بِأَشْياخِكَ، زَعَمْتَ أَنَّكَ تُناديهِمْ! فَلَتَرِدَنَّ وَشيكاً مَوْرِدهم وَلَتَوَدَّنَّ أَنَّكَ شُلِلْتَ وَبُكِمْتَ وَلَمْ تَكُنْ قُلْتَ ما قُلْتَ وَفَعَلْتَ ما فَعَلْتَ.

ص: 229

اَللّهُمَّ خُذْ لَنا بِحَقِّنا وَانْتَقِمْ مِمَّنْ ظَلَمَنا وَاحْلُلْ غَضَبَكَ بِمَنْ سَفَكَ دِماءَنا وَقَتَلَ حُماتَنا! فَوَاللهِ ما فَرَيْتَ إِلاّ جِلْدَكَ، وَلا حَزَزْتَ إِلاّ لَحْمَكَ، وَلَتَرِدَنَّ عَلي رَسُولِ اللهِ (صلي الله عليه وآله) بِما تَحَمَّلْتَ مِنْ سَفْكِ دِماءِ ذُرِّيَّتِهِ، وَاَنْتَهَكْتَ مِنْ حُرْمَتِهِ في عِتْرَتِهِ وَلَحْمَتِهِ، وَحَيْثُ يَجْمَعُ اللهُ شَمْلَهُمْ وَيَلُمُّ شَعْثَهُمْ وَيَأْخُذَ بِحَقِّهِمْ (وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذينَ قُتِلُوا في سَبيلِ اللهِ أَمْواتاً بَلْ أَحْياءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ) (1) .وَحَسْبُكَ بِاللهِ حاكِماً، وَبِمُحَمَّد (صلي الله عليه وآله) خَصيماً، وَبِجِبْرِئيلَ ظَهيراً.چرا چنين نگويي، تو پوست از زخم دل ما برداشتي و شكفتي و با اين خوني كه از خاندان محمّد (صلي الله عليه وآله) و ستارگان درخشانش، از فرزندان عبدالمطّلب بر زمين ريختي، ريشه كردي، حال پدرانت را صدا مي زني؟! به گمانت كه صدايت به گوش آنان مي رسد؟! به همين زودي نزد آنان خواهي رفت و آنگاه است كه آرزو كني: اي كاش دستت شل بود و زبانت لال كه چنين سخني نمي گفتي و مرتكب چنين كاري نمي شدي.خدايا! حقّ ما را بستان از آنكه بر ما ستم روا داشت. انتقام ما را بگير و خشم خود را بر كسي كه خون هاي ما را ريخت و ياران ما را كشت فرود آر.اي يزيد! سوگند به خدا كه ندريدي مگر پوست خود را و نبريدي مگر گوشت خود را، و بدان با همين بار گناهي كه از ريختن خون خاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله) و هتك حرمت او در مورد خاندان و خويشانش بردوش داري، بر آن حضرت وارد خواهي شد، آنگاه كه پروردگار همه را جمع خواهد كرد و پراكندگي آنان را گرد خواهدآورد و حقّ آنان را باز مي گيرد. (خداوند مي فرمايد:) «هرگز آنان را كه در راه خدا كشته شده اند، مرده مپندار، بلكه آنها زنده اند و در پيشگاه خداوند از مواهب و نعمت ها برخوردارند.» (2) .و براي تو همين بس كه خداوند حاكم است، و محمّد (صلي الله عليه وآله) طرف دعوا، و جبرئيل پشتيبان او.وَ سَيَعْلَمُ مَنْ سَوَّلَ لَكَ وَمَكَّنَكَ مِنْ رِقابِ الْمُسْلِمينَ، بِئْسَ لِلظّالِمينَ بَدَلاً وَأَيُّكُمْ

ص: 230

شَرٌّ مَكاناً وَأَضْعَفُ جُنْداً، وَلَئِنْ جَرَتْ عَلَيَّ الدَّواهي مُخاطَبَتَكَ إِنّي لاََسْتَصْغِرُ قَدْرَكَ، وَأَسْتَعْظِمُ تَقْريعَكَ، وَأَسْتَكْثِرُ تَوْبيخَكَ، لكِنَّ الْعُيُونَ عَبْري، وَالصُّدُورَ حَرّي.أَلا فَالْعَجَبُ كُلُّ الْعَجَبِ لِقَتْلِ حِزْبِ اللهِ النُّجَباءِ، بِحِزْبِ الشَّيْطانِ الطُّلَقاءِ، فَهذِهِ الاَْيْدي تَنْطُفُ مِنْ دِمَائِنا، وَالاَْفْواهُ تَتَحَلَّبُ مِنْ لُحُومِنا، وَتِلْكَ الْجُثَثُ الطَّواهِرُ الزَّواكي تَتَناهَبُها الْعَواسِلُ وَتُعَفِرُّها أُمَّهاتُ الْفَراعِلِ،در آينده اي نه چندان دور، آنكه فريبت داد و بردوش مردم سوارت كرد، خواهد فهميد كه ستمكاران را بد نصيبي است و خواهد فهميد كه كداميك از شما جايگاهش بدتر و سپاهش ناتوان تر است. گر چه پيش آمدهاي ناگوارِ روزگار، مرا به سخن گفتن با تو واداشت، ليكن در عين حال، ارزش تو در نظر من ناچيز و سرزنشت بزرگ، و ملامتت بيشمار است.چه كنم كه چشم ها پر از اشك است و سينه ها سوزان. بدان، بسي مايه شگفتي است و بسيار شگفت آور است كه انسانهاي پاك و حزب خدا در جنگ با احزاب شيطان كه بردگان آزاد شده بودند، كشته مي شوند و خون ما از سر پنجه هاي شما مي ريزد و گوشتهايمان از دهن هاي شما بيرون مي افتد و اين پيكرهاي پاك، پيوسته خوراك گرگ هاي درّنده شما گشته و در زير چنگال بچه كفتارها به خاك آلوده شده است.وَلَئِنِ إِتَّخَذْتَنا مَغْنَماً؛ لَتَجِدُنا وَشيكَاً مَغْرَماً حِيْنَ لا تَجِدُ (إِلاّ ما قَدَّمَتْ يَداكَ وَما رَبُّكَ بِظَلاّم لِلْعَبيدِ) (1) فَإِلَي اللهِ الْمُشْتَكي وَعَلَيْهِ الْمُعَوَّلُ.فَكِدْ كَيْدَكَ، وَاسْعَ سَعْيَكَ، وَناصِبْ جُهْدَكَ، فَوَاللهِ لا تَمْحُو ذِكْرَنا، وَلا تُميتُ وَحْيَنا، وَلا تُدْرِكُ أَمَدَنا، وَلا تَرْحَضُ عَنْكَ عارَها، وَهَلْ رَأْيُكَ إِلاّ فَنَداً، وَأَيَّامُكَ إِلاّ عَدَدٌ، وَجَمْعُكَ إِلاّ بَدَدٌ، يَوْمَ يُنادِي الْمُنادِي: أَلا لَعْنَةُ اللهِ عَلَي الظّالِمينَ، فَالْحَمْدُ لِلّهِ الَّذي خَتَمَ لاَِوَّلِنا بِالسَّعادَةِ وَالْمَغْفِرَةِ، وَلآخِرِنا بِالشَّهادَةِ وَالرَّحْمَةِ،

ص: 231

وَنَسْأَلُ اللهَ أَنْ يُكْمِلَ لَهُمُ الثَّوابَ، وَيُوجِبُ لَهُمُ الْمَزيدَ، وَيُحْسِنُ عَلَيْنَا الْخِلافَةَ، إِنَّهُ رَحيمٌ وَدُودٌ، وَحَسْبُنَا اللهُ وَنِعْمَ الْوَكيلُ». (1) .اگر امروز ما را براي خود غنيمتي مي داني، به همين زودي خواهي ديد كه مايه زيانت بوده ايم! و آن، هنگامي است كه هر چه از پيش فرستاده اي، آن را خواهي ديد و پروردگار تو بر بندگان ستم نمي كند. شكايت نزد خدا برم و به او توكّل كنم.هر نيرنگي كه مي خواهي به كارگير و هر اقدامي كه تواني بكن و هر كوشش كه داري دريغ مدار، سوگند به خدا كه نه نام ما را محو تواني كرد، و نه قدرت آن داري كه نور وحي را خاموش كني و به غايت ما نخواهي رسيد و ننگ اين ستم را نتواني زدود. رأي تو سست است و شماره ايّام دولتت اندك و جمعيّتت پراكنده شوند. آن روز منادي فرياد زند: «آگاه باشيد، لعنت خدا بر گروه ستمگر باد!» حمد و سپاس خداوندي را كه اوّلِ ما را به سعادت و مغفرت ختم كرد و آخر ما را به شهادت و رحمت فائز گردانيد. از درگاهش مي خواهيم كه پاداش آنها (شهدا) را كامل كند و بر آن بيفزايد و ما را بازماندگان نيك آنها گرداند كه او مهربان و پر مهر است، و خداوند ما را بس است و وكيل نيكويي است.» (2) .آري، زينب (عليها السلام) در مجلس شام بر يزيد برآشفت و در ضمن بيان شورانگيز خود از ماهيت زشت خاندان بني اميه پرده برداشت وباگفتن «يَابْنَ الطُّلَقاء» (3) به تحقيرآنان پرداخت. اين عتاب و خطاب را زينب از بيان پدرش علي (عليه السلام) الهام گرفته بود كه در نامه اي به معاويه نوشت: «وَ مَا لِلطُّلَقَاءِ وَ أَبْنَاءِ الطُّلَقَاءِ» (4) و اين هر دو از سخن پيامبر (صلي الله عليه وآله) در فتح مكه حكايت دارد كه آن حضرت به اهل مكه خطاب كرد و فرمود: «إذْهَبُوا أنْتُمُ الطُّلَقاءِ». (5) .

ص: 232

ص: 233

توصيف و شأن معاويه و يزيد _ لعنة الله عليهما _ سخن راند و از آنان بسيار تجليل كرد.در اين هنگام، امام سجّاد (عليه السلام) فرياد برآورد: واي بر تو! رضايت مخلوق (يزيد) با خشم و غضب خداوند معامله كردي؟! نشيمنگاهت پر از آتش باد! آنگاه رو به يزيد كرده، فرمود:«يا يَزِيد إِئْذَنْ لِي حَتّي أَصْعَدَ هذِهِ اْلأَعْوادَ فَأَتَكَلَّمَ بِكَلِمات للهِِ فِيهِنَّ رِضاً وَ لِهؤُلاءِ الْجُلَساءِ فِيهِنَّ أَجْرٌ وَ ثَوابٌ.«اي يزيد، فرصتي در اختيارم بگذار تا بالاي اين چوب ها روم، و مطالبي بگويم كه در آن خشنودي خدا باشد و نيز براي حاضران موجب اجر و پاداش است.أَيُّهَا النّاسُ أُعْطِينا سِتّاً وَ فُضِّلْنا بِسَبْع؛ أُعْطِينا الْعِلْمَ وَ الْحِلْمَ وَ السَّماحَةَ وَ الْفَصاحَةَ وَ الشَّجاعَةَ وَ الْمَحَبَّةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ، وَ فَضَّلْنا بِأَنَّ مِنّا النَّبِيُّ الْمُخْتارُ مُحَمَّداً وَ مِنّا الصِّدِّيقُ وَ مِنّا الطَّيّارُ وَ مِنّا أَسَدُ اللهِ وَ أَسَدُ رَسُولِهِ وَ مِنّا سَبْطا هذِهِ اْلأُمَّةِ، مَنْ عَرَفَنِي فَقَدْ عَرَفَنِي وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْنِي أَنْبَأْتُهُ بِحَسَبِي وَنَسَبِي.اي مردم، به ما شش چيز داده شد و به هفت چيز، ما بر ديگران برتري يافتيم.آن شش چيز كه بر ما عطا شد عبارتند از: علم، حلم، جوانمردي (بخشش)، فصاحت، شجاعت و دوستي (كه در دل مؤمنان جاي گرفتيم).و امّا آن هفت چيز كه ما با آن ها برديگران برتري داده شديم، عبارتند از اينكه:_ پيامبرِ برگزيده، حضرت محمّد (صلي الله عليه وآله) از ما است._ صدّيق (نخستين كسي كه به او ايمان آورد؛ يعني علي (عليه السلام)) از ما است._ جعفر طيّار از ما است._ شير خدا و شير پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) (حضرت حمزه) از ما است._ از ما است دو سبط پيامبر (صلي الله عليه وآله) در اين اُمّت (حسن و حسين (عليهما السلام)).هر كس مرا شناخت كه شناخت و آن كس كه نشناخت، او را به حسب و نسبم خبر مي دهم:أَيُّهَا النّاسَ، أَنَا ابْنُ مَكَّةَ وَ مِني، أَنَا ابْنُ زَمْزَمَ وَ الصَّفا، أَنَا ابْنُ مَنْ حَمَلَ الرُّكْنَ بِأَطْرافُ الرِّداءِ، أَنَا ابْنُ خَيْرُ مَنْ ائْتَزَرَ وَ ارْتَدي، أَنَا ابْنُ خَيْرُ مَنْ انْتَعَلَ وَ احْتَفي،

ص: 234

أَنَا ابْنُ خَيْرُ مَنْ طافَ وَ سَعي، أَنَا ابْنُ خَيْرُ مَنْ حَجَّ وَ لَبّي، أَنَا ابْنُ مَنْ حَمَلَ عَلَي الْبُراقِ فِي الْهَواءِ، أَنَا ابْنُ مَنْ أُسْرِيَ بِهِ مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَي الْمَسْجِدِ اْلأَقْصي، أَنَا ابْنُ مَنْ بَلَغَ بِهِ جَبْرَئِيلُ إِلي سِدْرَةِ الْمُنْتَهي، أَنَا ابْنُ مَنْ (دَنا فَتَدَلّي فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْني)، أَنَا ابْنُ مَنْ صَلّي بِمَلائِكَةِ السَّماءِ، أَنَا ابْنُ مَنْ أَوحي إِلَيْهِ الْجَلِيلُ ما أَوحي، أَنَا ابْنُ مُحَمَّد الْمُصْطَفي.«اي مردم، من فرزند مكّه و منايم. فرزند زمزم و صفايم، فرزند كسي هستم كه حجرالأسود را در ميان عباي خود گذاشت و به جايش نهاد. منم فرزند بهترين انسان ها، كه لباس احرام پوشيد. منم فرزند بهترين انسان ها كه كفش پوشيد و (براي طواف) پا برهنه شد. من پسر بهترين انسان ها هستم كه طواف كرد و سعي صفا و مروه نمود. فرزند بهترين كسي هستم كه حج بجا آورد و لبّيك گفت. من پسر كسي هستم كه از مكّه به مسجد اقصي سير داده شد و (در شب معراج) به سِدرَة المُنتهي رسيد. من پسر كسي هستم كه آنقدر به خدا نزديك و نزديك شد، تا آنكه فاصله او به اندازه دو كمان يا نزديكتر بود. من پسركسي هستم كه فرشتگان آسمان به او اقتدا كردند و نماز گزاردند. من پسر آن كسي هستم كه خداي بزرگ به او وحي كرد آنچه را كه وحي كرد. من پسر محمد برگزيده خدا هستم.»أَنَا ابْنُ عَلِيّ الْمُرْتَضي، أَنَا ابْنُ مَنْ ضَرَبَ خَراطِيمَ الْخَلْقِ حَتّي قالُوا لا إِلهَ إِلاَّاللهُ، أَنَا ابْنُ مَنَ ضَرَبَ بَيْنَ يَدَيْ رَسُولِ اللهِ سَيْفَيْنِ وَ طَعَنَ بِرُمْحَيْنِ وَ هاجَرَ الْهِجْرَتَيْنِ وَ بايَعَ الْبَيْعَتَيْنِ وَ قاتَلَ بِبَدْر وَ حُنَيْنِ وَ لَمْ يَكْفُرْ بِاللهِ طَرْفَةَ عَيْن، أَنَا ابْنُ صالِحِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وارِثِ النَّبِيِّينَ وَ قامِعِ الْمُلْحِدِينَ وَ يَعْسُوبِ الْمُسْلِمِينَ وَ نُورِ الْمُجاهِدِينَ وَ زَيْنِ الْعابِدِينَ وَ تاجِ الْبَكّائِينَ وَ أَصْبَرُ الصّابِرِينَ وَ أَفْضَلُ الْقائِمِينَ مِنْ آلِ ياسِينَ، رَسُولِ رَبِّ الْعالَمِينَ، أَنَا ابْنُ اْلمُؤَيَّدِ بِجَبْرَئِيلِ الْمَنْصُورِ بِمِيكائِيل، أَنَا ابْنُ الْمُحامِي عَنْ حَرَمِ الْمُسْلِمِين وَ قاتِلِ الْمارِقِينَ وَ النّاكِثِينَ وَ الْقاسِطِينَ وَ الْمُجاهِدِ أَعْداءَهُ النّاصِبِينَ وَ أَفْخَرِ مَنْ مَشي مِنْ قُرَيش أَجْمَعِين وَ أَوَّلُ مَنْ أَجابَ وَ اسْتَجابَ للهِِ وَ لِرَسُولِهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ أَوَّلُ السّابِقِينَ وَ قاصِمِ الْمُعْتَدِينَ

ص: 235

وَ مُبِيدِ الْمُشْرِكِينَ وَ سَهْم مِنْ مُرامِي اللهِ عَلَي الْمُنافِقِينَ وَ لِسانِ حِكْمَةِ الْعابِدِين وَ ناصِرِ دِينِ اللهِ وَ وَلِيِّ أَمْرِ اللهِ وَ بُسْتانِ حِكْمَةِ اللهِ وَ عَيْبَةِ عِلْمِهِسَمِحٌ سَخِيٌّ بَهِيٌّ بُهْلُولٌ زَكِيٌّ أَبْطَحِيٌّ رَضِيٌّ مِقْدامٌ هَمّامٌ صابِرٌ صَوّامٌ مُهَذَّبٌ قَوّامٌ، قاطِعُ اْلأَصْلابِ وَ مُفَرِّقُ اْلأَحْزابِ، أَرْبَطُهُمْ عِناناً وَ أَثْبَتُهُمْ جِناناً وَ أَمْضاهُمْ عَزِيْمَةً وَ أَشَدُّهُمْ شَكِيمَةً أَسَدٌ باسِلٌ يُطْحِنُهُمْ فِي الْحُرُوبِ إِذَا ازْدَلَفَتِ اْلأَسِنَّةِ وَ قَرُبَتِ اْلأَعِنَّةِ طَحْنَ الرِّحي وَ يَذَرُوهُمْ فِيها ذَرْوَ الرِّيحِ الْهَشِيمِ، لَيْثُ الْحَجازِ وَ كَبْشُ الْعِراقِ، مَكِّيٌّ مَدَنِيٌّ خِيفِيٌّ عَقَبِيٌّ بَدْرِيٌّ أُحُدِيٌّ شَجَرِيٌّ مُهاجِرِيٌّ مِنَ الْعَرَبِ سَيِّدُها وَ مِنَ الْوَغي لَيْثُها، وارِثُ الْمُشْعَرَينِ وَ أَبُو السِّبْطَيْنِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ ذاكَ جَدِّي عَلِيُّ بْنُ أَبِي طالِب.«من فرزند عليّ مرتضي هستم؛ كسي كه سران مشرك را كوبيد تا گفتند: معبودي جز خداي يكتا نيست. من پسر كسي هستم كه در پيشاپيش رسول خدا (صلي الله عليه وآله) با دو شمشير با دشمن مي جنگيد و با دو نيزه نبرد مي كرد، و دوبار هجرت كرد. من پسر كسي هستم كه دوبار بيعت كرد و در جنگ بدر و حُنين با دشمن جنگيد. او حتي يك لحظه و به اندازه يك چشم به هم زدن كافر نشد. من پسر صالح مؤمنان و وارث پيامبران و نابود كننده ملحدان و پيشواي مسلمانان و مايه روشني چشم مجاهدان و زينت پرستش كنندگان خدا و سرور مناجات كنندگان بسيار گريهكننده درگاه خدا و با استقامت ترين استقامت كنندگان و بهترين برخاستگان براي عبادت از آل ياسين، رسول پروردگار جهانيان هستم؛ آن كس كه با خارج شدگان از دين جنگيد و با بيعت شكنان و ياغيان نبرد كرد و با دشمنان ناصبي جهاد كرد. من پسر كسي هستم كه سرافرازترين فرد قريش و نخستين مؤمن و تصديق كننده خدا و رسول و پيشتاز پيشگامان و كوبنده متجاوزان و نابود كننده مشركان و تيري از تيرهاي خدا بر منافقان و زبان شناخت عابدان و حامي دين خدا و وليّ امر خدا و باغ حكمت الهي و مخزن علم خدا است.كسي كه جوانمرد، بخشنده، زيبا، هوشمند، پاك، از سرزمين حجاز، مرضيّ خدا، پيشگام، پيشواي بلند همّت، صابر، بسيار روزه گير، تهذيب شده، بسيار عبادت كننده، قطع كننده پشت هاي مشركان و پراكنده كننده حزب هاي كفر، از همگان پر

ص: 236

جرئت تر و قوي دل تر و با صلابت تر و خلل ناپذيرتر در برابر كافران و شيرِ دلاور بود.آن كه در جنگ ها هنگام به هم خوردن نيزه ها و نزديك شدن پيشتازان جنگ، كافران را مانند سنگ آسيا، خرد مي كرد و مي كوبيد و مانند طوفان توفنده و در هم كوبنده، كه خار و خاشاك را در هم مي ريزد، دشمنان را در هم مي ريخت.آن كه شير حجاز و يكّه سوار عراق، سردار مكّه و مدينه و خيف و منا و عقبه، بدر و اُحد بود.آن كه يكّه تاز بيعت (تحت شجره رضوان) و هجرت و آقاي عرب و پهلوان جنگ و وارث مشعر و عرفات و پدر دو نبيره رسول خدا (صلي الله عليه وآله)؛ حسن و حسين (عليهما السلام) بود.و اوست جدّم علي بن ابي طالب (عليه السلام).أَنَا ابْنُ فاطِمَةُ الزَّهْراءِ، أَنَا ابْنُ سَيِّدَةُ النِّساءِ، أَنَا ابْنُ خَدِيْجَةُ الْكُبْري، أَنَا بْنُ الْمَقْتُولُ ظُلَماً، أَنَا ابْنُ الْمَجْزُورِ الرَّأْسِ مِنَ الْقَفاءِ، أَنَا ابْنُ الْعَطْشانِ حَتّي قَضي، أَنَا ابْنُ طريح كَرْبَلاءِ، أَنَا ابْنُ مَسْلُوبِ الْعَمامَةِ وَ الرِّداءِ...من فرزند فاطمه زهرايم. من فرزند خديجه كبرايم. من فرزند كسي هستم كه از روي ظلم كشته شد. فرزند كسي هستم كه سرش از قفا بريده شد. فرزند تشنه كامي هستم كه با لب تشنه به شهادت رسيد و پيكرش در زمين كربلا افتاده. فرزند كسي هستم كه عمامه و عبايش ربوده شد و...حضرت سجاد (عليه السلام) پيوسته سخن مي گفت و مردم مي گريستند. صداي ضجّه و گريه بلند شد. يزيد از ترس اينكه مبادا آشوب به پا شود، به مؤذّن گفت: اذان بگو.مؤذّن فرياد زد: الله اكبر، الله اكبر.امام سجّاد (عليه السلام) فرمود:«لا شَيْءَ أَكْبَرُ مِنَ اللهِ»؛ «هيچ چيزي بزرگتر از خدا نيست.»مؤذّن گفت: «اَشهَدُ أَنْ لا اِلَهَ إلاَّ اللهُ».امام سجّاد (عليه السلام) گفت:

ص: 237

«شَهِدَ بِها شَعْري وَ بَشَري وَ لَحْمِي وَ دَمِي».«مو و پوست و گوشت و خونم به يكتايي خدا گواهي دهد.»مؤذّن گفت: «اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ».امام سجّاد (عليه السلام) خطاب به مؤذّن گفت: تو را به حقّ محمّد ساكت باش تا من سخني بگويم. از بالاي منبر متوجّه يزيد شد و فرمود:«يا يَزِيدُ! مُحَمَّدٌ هذا جَدّي أمْ جَدُّكَ؟ يا يَزيد فَإنْ زَعَمْتَ أَنَّهُ جَدّكَ فَقَدْ كَذِبْتَ وَ كَفَرْتَ وَ إنْ زَعَمْتَ أنَّهُ جَدِّي فَلِمَ قَتَلْتَ عِتْرَتَهُ؟».«اي يزيد، اين محمّد جدّ من است يا جدّ تو؟ اگر بگويي جدّ تو است، دروغ گفته اي و كفر ميورزي. اگر بر اين باوري كه جدّ من است، پس چرا عترت و خاندان او را كشتي؟»اين سخن را گفت و دست به گريبان برد و جامه خود را چاك زد و گريست، سپس خطاب به مردم فرمود:«اي مردم، آيا در ميان شما كسي هست كه جدّ و پدرش، رسول خدا (صلي الله عليه وآله) باشد؟!»صداي شيون و گريه از مجلس برخاست.آنگاه فرمود: به خدا سوگند در جهان جز من كسي نيست كه جدّش رسول خدا (صلي الله عليه وآله)باشد. پس چرا اين شخص (يزيد) پدر مرا كشت و ما را مانند روميان اسير كرد. اي يزيد، اين كارها را مي كني باز مي گويي محمّد (صلي الله عليه وآله) رسول خدا است؟ و رو به قبله مي ايستي؟ واي بر تو كه در روز قيامت، جدّم و پدرم طرف دعواي تو هستند.يزيد فرياد زد: مؤذن! اقامه بگو، هياهو و صداي اعتراض از مجلس برخاست. بعضي با يزيد نماز خواندند و بعضي پراكنده شدند. (1) .

ص: 238

ص: 239

از كاروان زينب، بر جاي مانده ام من كز قدرت الهي بر پاي مانده ام منمن يادگار نورم از كربلاي طورم برگي ز شاخسار طوباي مانده ام منمن خلق را بشيرم، از كربلا سفيرم گل قطره اي ز موج درياي مانده ام منكو شوكت يزيدي، كو دولت هريمن سرزنده در دو عالم، مولاي مانده ام مندشمن به نوبهارم باريد بس خزان ها پرپر، گلي به دشت وصحراي مانده ام مناز كربلا به كوفه، تا شام غم رسيدم پر آبله است پايم، اي واي مانده ام منصد داغ جان گزا را دارم به سينه يا رب در انتظار روي باباي مانده ام منروزم، شب، از جفاي اعداي بي مروّت آلاله اي ز باغ زهراي مانده ام من

ص: 240

و به حياتش خاتمه داده شد.شعار پيشگفته پس از جنگ اُحُد خاموش بود تا اينكه واقعه كربلا بهوقوع پيوست، و يزيد در شام (1) و والي او در مدينه، كه به ظاهر مسلمان شده بودند، بار ديگر آن شعار را سرداند.هنگامي كه خبر شهادت امام و يارانش؛ از جمله دو تن از پسران عبدالله بن جعفر به مدينه رسيد، ابو السلاسل، غلام او، آزرده خاطر شد و گفت: آنچه به روز ما آورد كسي جز حسين نبود! عبدالله بن جعفر با كفش خود بر سر او كوفت و فرمود: چه مي گويي؟ به خدا سوگند اگر در ركاب او بودم جان خود را فدايش مي كردم و افزود: آنچه در اين باره بر من وارد شد چيز مهمي نيست. او سپس در ميان ياران خود حضور يافت و گفت: خداي را شاكرم كه با شهادت حسين ما را سربلند ساخت. (2) .آري، مؤمنان راستين شهادت را سربلندي مي دانند ولي كفار و منافقان، آن را خسران و زيانبار مي پندارند.

ص: 241

ب: جابر بن عبدالله انصاري، از پيرمردان كهنسال اصحاب پيامبر خدا (صلي الله عليه وآله) و از ارادتمندان خاص اهلِ بيت عصمت و طهارت است.ج: اين حديث در ميان مسلمانان، از پيامبر اكرم (صلي الله عليه وآله) معروف بوده كه:«إِنَّ اْلأَرْضَ لَتَبْكي عَلَي الْمُؤمِنِ إِذا ماتَ أَربَعِينَ صَباحاً». (1) .«همانا زمين بر انسان مؤمن، هنگامي كه بميرد، چهل روز مي گريد.».همچنين امام صادق (عليه السلام) به زراره فرمود:«يا زُرارَة اِنَّ السَّماءَ بَكَتْ عَلَي الْحُسَينِ أَرْبَعِينَ صَباحاً...».«اي زراره، آسمان چهل شبانه روز در سوگ حسين (عليه السلام) گريست.»د: گرامي داشتن چهلم كسي كه ديده ازجهان فروبسته، يكي ازسنت هاي ديرينه اي است كه نه تنها در ميان مسلمين، كه در ميان نصارا و يهود نيز مورد توجه بوده است. (2) .با توجه به اين نكته ها، شيخ طوسي در كتاب «مصباح المتهجّد» مي نويسد: «روز بيستم صفر، جابر به همراه «عطيه» از مدينه براي زيارت قبر حسين (عليه السلام) به كربلا آمد و اوّل كسي بود كه امام را به عنوان اربعين زيارت كرد». (3) .جابر (4) جهت تشرف به زيارت امام (عليه السلام)، اوّل در شط فرات غسل كرد و احرام بست و خود را معطر ساخت و با خشوع و خضوع كامل به زيارت شتافت. و هنگامي كه به كنار قبر امام حسين (عليه السلام) رسيد، سه بار تكبير گفت و از شدت حزن و اندوه بيهوش روي قبر سيدالشهدا (عليه السلام) افتاد. (5) ._ ابن شهرآشوب مي نويسد: سيد مرتضي در بعضي از مسائل خويش گفته است:

ص: 242

«سر مطهّر امام حسين (عليه السلام) را از شام به كربلا بازگرداندند و به بدن او ملحق كردند»._ شيخ طوسي نيز مي نويسد: «زيارت اربعين، به همين علت است»._ در تاريخ «حبيب السير» آمده است: «يزيد سرهاي شهدا را به امام سجاد (عليه السلام) تسليم كرد و آن حضرت سرها راروز بيستم صفر به بدن هاي مطهرشان ملحق كردند و سپس به مدينه بازگشتند». (1) .

ص: 243

محمدبن علي (امام باقر (عليه السلام)) است. جابر به ياد پيامبر خدا (صلي الله عليه وآله) افتاد و سلام آن حضرت را به محمدبن علي (عليهما السلام) ابلاغ كرد.جابر كه با عطيّه عوفي، يكي از دانشمندان روزگارش، خود را در روز اربعين به كربلا رسانيدند، در شطّ فرات غسل كرد، با دو پارچه مانند حاجيان مُحْرم شد، با سر و پاي برهنه، با دلي پر از غم و اندوه به زيارت قبر محبوب خود، حسين (عليه السلام) مشرّف شدند. در آن هنگام، ورود كارواني نظر آنان را به خود جلب كرد. جابر به غلامش گفت: اينان كيستند؟ اگر از كارگزاران يزيدند، خودمان را پنهان كنيم و اگر زين العابدين (عليه السلام) و همراهان او هستند، تو را در راه خدا آزاد مي كنم. غلام رفت و برگشت و گفت:زين العابدين (عليه السلام) همراه با عمه ها و خواهران و همراهانند. آنان هنگامي كه نزديك شدند، جابر با سر و پاي برهنه از آنان استقبال كرد و همگي گريستند. صداي شيون بلند شد. جابر خود را روي قدم هاي امام سجاد (عليه السلام) انداخت و مي بوسيد و تسليت مي گفت؛ امام (عليه السلام) پرسيد: «أَنْتَ جابِر؟» جابر پاسخ داد: «اَنَا جابِر». امام (عليه السلام) سپس فرمود: «اي جابر، اين جا پدرم به قتل رسيد. اين جا جوانان ما را سر بريدند. اين جا خيمه هاي ما را به آتش كشيدند، از اين جا زنان ما را به اسيري بردند». (1) (امام سجاد (عليه السلام) دركربلا براي جابر و همراهانش، روضه خواند).عطيه (يا عطا) از بزرگان اسلام و تابعين بود؛ يعني از صحابه نيست و پيامبر خدا (صلي الله عليه وآله)را نديد، ولي به زيارت صحابه نايل آمد. او از بزرگ ترين دانشمندان و مفسّران نامي اسلام است. (2) عطيه بر ضدّ حَجّاج بن يوسف ثقفي شوريد و سر انجام به فارس گريخت. ثقفي به عطيه دست يافت و از او خواست تا از علي (عليه السلام) بيزاري جويد، ليكن عطيه چنين نكرد... سر و ريش او را تراشيدند و چهار صد تازيانه به او زدند. (3) او مدتي در خراسان و سپس در كوفه زندگي كرد و در سال 111 ه_. ق. بدرود حيات گفت.

ص: 244

ص: 245

«يا جابِرُ، هيهُنا وَاللهِ قُتِلَتْ رِجالُنا، وَ ذُبِحَتْ أَطْفالُنا، وَ سُبِيَتْ نِساؤُنا، وَ حُرِقَتْ خِيامُنا». (1) .نعمان بن بشير يكي از صحابه پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) با هيأتي سي نفره مأمور اعزام كاروان اسيران به مدينه شد (گرچه بعضي از مورّخان از بشير بن حذلم ياد مي كنند ليكن بسياري از اهل نظر از نعمان بن بشير نام مي برند). (2) .سيدبن طاووس درلهوف مي نويسد: درراه شام ومدينه، سخن ازكربلا پيش آمد و آنان وارد كربلا شدند و سرهاي شهدا را كه به همراه خود آورده بودند، در كربلا دفن كردند، زنان روستاهاي اطراف جمع شدند و زينب (عليها السلام) در ميان آنان از فرط غم، پيراهن چاك زد و بيهوش افتاد و تا سه روز اقامه عزا كردند و سپس به سوي مدينه راه افتادند. (3) .

ص: 246

يكسان نيست.ب: درباره استمرار اربعين حسيني، احاديث ويژه اي در دست است كه در ساير اربعين ها چنين نيست؛ از جمله، حديث امام عسكري (عليه السلام) است كه مي فرمايند:«عَلاماتُ الْمُؤْمِنِ خَمْسٌ؛ صَلاةُ إِحْدي وَ خَمسِينَ وَ زِيارَةُ اْلأَرْبَعِينَ، وَالْجَهْر بِبِسْمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ، وَ التَّخَتُّمُ بِالْيَمينِ، وَ تَعْفيرُ الْجَبين». (1) .در اين حديث، امام عسكري (عليه السلام) «خواندن زيارت اربعين» را، هر سال در اربعين سالار شهيدان (عليه السلام)، يكي از نشانه هاي مؤمنان راستين دانسته اند. (2) .

ص: 247

خيمه بيرون آمدند و به جمع پرشور و هيجان انگيز استقبال كنندگانِ عزادار پيوستند. مردم به امام سجاد (عليه السلام) تسليت مي گفتند و ايشان بر چهارپايه اي نشسته، از شدت گريه نمي توانستند خود را نگه دارند. صداي گريه و زاري جمعيت بالا گرفت. امام (عليه السلام) به مردم اشاره كردند تا ساكت شوند، همگان ساكت شدند. آنگاه لب به سخن گشودند و پس از حمد و ستايش الهي، به بيان واقعه پرداختند:«أَيُّهَا الْقَوْمُ! إِنَّ اللهَ تَعالي _ وَ لَهُ الْحَمْدُ _ اِبْتَلانا بِمَصائِبَ جَليلَة، وَ ثُلمَة فِي الاْسْلامِ عَظيمَة، قُتِلَ أَبُو عَبْدِاللهِ (عليه السلام) وَعِتْرَتُهُ، وَسُبِيَ نِساؤُهُ وَصِبْيَتُهُ، وَ دارُوا بِرَأْسِهِ فِي الْبُلْدانِ مِنْ فَوْقِ عامِلِ السِّنانِ، وَ هذِهِ الرَّزِيَّةُ الَّتي لا مِثْلُها رَزِيَّةٌ...».«اي قوم، خداوند تبارك وتعالي را سپاس مي گويم كه ما را با مصائب عظيم و... آزمود. ابوعبدالله الحسين و ياران او كشته شدند و زنان و دخترانش اسير گشتند و همراه با سر او در شهرها گردانده شدند...»امام سپس افزودند:«به خدا قسم، اگر پيامبر به جاي وصيت احترام به ما، دستور كشتن ما را مي دادند، اينها بيشتر از آنچه را بر سر ما آوردند، انجام نمي دادند». (1) .

ص: 248

و لحن تمسخر آميز پرسيد: پيروزي از آن كيست؟ «مَنِ اْلغالِبُ؟» (كنايه از اين كه خوب شكست خورديد!). امام (عليه السلام) پاسخ دادند:«إذا دَخَلَ وَقْتُ الصَّلاةِ فَأذِّنْ وَاَقِمْ، تَعْرِفُ الْغالِب». (1) .«هنگامي كه وقت نماز فرا رسيد، اذان و اقامه بگو و نماز به پا دار، مي فهمي كه پيروز كيست؟»(اين سخن حضرت كنايه از اين است كه دشمن مي خواست نام پيامبر را محو كند ولي نام او علي رغم خواست بدخواهان همچنان زنده است».

ص: 249

«يا جَدّاهُ! اِنِّي ناعِيَةٌ اِلَيكَ أَخِي الْحُسَين». (1) .«اي جدّ بزرگوارم، خبر شهادت برادرم _ حسين _ را با سوز و گداز برايت آوردم.»برخيز حال زينب خونين جگر بپرس از دختر ستم زده حال پسر بپرسبا كشتگان، به دشت بلا، گر نبوده اي من بوده ام حكايتشان سر به سر بپرساز ماجراي كوفه و از سرگذشت شام يك قصه ناشنيده، حديث دگر بپرساز كودكانت از سفر كوفه و دمشق پيمودن منازل و رنج سفر بپرسدارد سكينه از تن صدپاره اش خبر حال گل شكفته ز مرغ سحر بپرساز چشم اشكبار و دل بي قرار ما كرديم چون به سوي شهيدان گذر بپرسبال وپَرم ز سنگ حوادث به هم شكست برخيز حال طاير بشكسته پر، بپرس (2) .سكينه (عليها السلام) نيز در كنار قبر پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرياد برآورد و با ناله گفت:«يا جدّا، به تو شكايت مي كنم از آنچه بر ما گذشت. به خدا قسم! من سنگدل تر از يزيد نديدم و كافر و مشرك، جفاكارتر، خشن تر و بدتر از او نيافتم. او در حالي كه در برابرش نشسته بوديم، بر دندان هاي پدرم مي زد و مي گفت: «اين زدن را چگونه مي بيني اي حسين؟!». (3) .رباب تنها همسر امام حسين (عليه السلام) كه در كربلا حضور داشت، (4) پس از بازگشت از كربلا به مدينه، هرگز زير سقف نرفت و هميشه در حزن و ماتم بود تا اين كه از دنيا رفت. (5) گرچه بعضي از مورّخان نوشته اند كه رباب در كربلا با شيعيان اطراف آنجا، باقي ماند و به مدينه بازنگشت.

ص: 250

خبر واقعه كربلا در مدينهگروهي از مورّخان بر اين باورند كه خبر شهادت سيد الشهدا و يارانش در كربلا، براي نخستين بار توسط امّ سلمه، همسر پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) در مدينه اعلام شد. بدين صورت كه ام سلمه پس از عاشورا رسول خدا (صلي الله عليه وآله) را در خواب ديد كه محزون و سر و صورتش غبارآلود است، چون علت را جويا شد، پيامبر خدا (صلي الله عليه وآله) پاسخ داد: از كربلا و از مراسم به خاك سپاري حسين مي آيم.همچنين او، وقتي به شيشه اي كه در آن مقداري از خاك كربلا بود، نگريست ديد آن خاك خونين است و فهميد كه حسين (عليه السلام) را كشته اند.يعقوبي در تاريخ خود، فصل مقتل الحسين مي نويسد: نخستين كسي كه براي حسين شيون سرداد، امّ سلمه بود؛ زيرا رسول خدا (صلي الله عليه وآله) شيشه اي به او داده بود كه در آن قدري از خاك كربلا قرار داشت و به او فرموده بود: هرگاه ديدي اين خاك، خونين گشت، بدان كه حسين مرا كشته اند. (1) .يعقوبي همچنين مي نويسد: او همواره به آن شيشه مي نگريست و آنگاه كه آن را خونين يافت، شيون سرداد و در پي آن زنان از هرناحيه اي شيون سردادند و مدينه را شيون بي سابقه اي فراگرفت. (2) .

ص: 251

ص: 252

سه سال استحكام نياورند و معاوية بن يزيد به طور رسمي از خلافت كناره گيري كرد تا خود را از آثار كوبنده خون امام بركنار سازد. (1) .

ص: 253

اسيران اهل بيت ملعون هستند!»د: دستگاه جبار در شام و كوفه سيدالشهدا و ياران او را بيشتر با عنوان «خارجي» ياد مي كردند (1) كه در رأس همه اين ها، نسبت «فتنه گري» به امام (عليه السلام) قرار داشت.از آثار همين تبليغات شوم بود كه يكي از تماشاگران، در برابر اُسرا گفت: «الْحَمْدُ للهِِ الَّذي قَتَلَكُم وَأَهْلَكَكُمْ وَقَطَعَ قُرُونَ الْفِتْنَةَ»؛ (2) «حمد و سپاس خداي را كه شما و خاندانتان را كشت و هلاكتان كرد و شاخ هاي فتنه را قطع نمود!»

ص: 254

مردم (جنايتكار) او را كشتند. ابن زياد گفت: «بَلْ قَتَلَهُ اللهُ»؛ (1) «بلكه خدا او را كشت.»

ص: 255

وقتي سرهاي شهدا را به دمشق آوردند، مردي در پيشاپيش سرِ امام (عليه السلام)همين آيه راتلاوت مي كرد. سرِ امام (عليه السلام) با زباني فصيح _ در حالي كه همگان را متوجه خود ساخته بود چنين فرمود: «أعْجُبُ مِنْ أَصْحابِ الْكَهْفِ قَتْلي وَ حَمْلِي» ؛ (1) «عجيب تر از داستان اصحاب كهف، قتل من و انتقال سرم به اين ديار است.»با اين اعجاز، ترفندهاي يزيدي خنثي و شيطنت وي بي اثر شد. ابنوكيده مي گويد: (هنگامي كه صداي دلنشين قرآن را از سرِ بريده شنيدم)، ترديد داشتم كه سر مطهر امام (عليه السلام)، قرائت مي كند؛ ولي امام به من نگريست و فرمود:«يَابْنَ وَكِيده أَما عَلِمْتَ إِنّا مَعاشِرُ الأئمَّةِ أَحْياءٌ عِنْدَ ربِنّا نُرْزِقُونَ؟»لذا تصميم گرفتم سر امام (عليه السلام) را برُبايم، كه امام (عليه السلام) فرمود: «تو در اين كار موفق نخواهي شد، ريختن خون من در پيش خدا مهم تر از گرداندن من (در بالاي نيزه) در شهرهاست. آنان را به حال خود واگذار، به زودي در جهنم گرفتار غُل و زنجير خواهند شد». (2) .

ص: 256

بر من)، گويا اين آيه را قرائت نكرده است كه: (قُلْ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ) ؛ (1) (كنايه از اين كه من در پيشگاه خدا عزيزترم و خداوند مرا پيروز گردانيده).همچنين، وقتي شمر، سر مطهر امام (عليه السلام) را از بدن جدا كرد، تكبير گفت و به پيروي از او همگان تكبير گفتند و نيز زماني كه سرهاي مطهر را بر يزيد وارد كردند، دستور داد تا صداي تكبير و تهليل (لااله الاّالله) بلند كنند. (2) .همچنين به افتخار و شكرانه پيروزي بر امام حسين (عليه السلام) مسجد سازي ها گسترش يافت و به نام قاتلان حسين مسجد ساختند. از جمله در كوفه چهار مسجد بدين مناسبت احداث شد: مسجد اشعث، مسجد جرير، مسجد سماك و مسجد شبث (3) .

ص: 257

قتل او كرد». (1) .يزيد در مرحله عقب نشيني مزوّرانه خود، از امام سجاد (عليه السلام) خواست تا حاجتي از وي بخواهد، امام (عليه السلام) خواستند تا قاتل پدرش را به وي معرفي نمايد. يزيد با مشورت درباريان، «خولي» را حاضر ساخت. او گفت: «سنان بن انس» قاتل حسين است. سنان را حاضر كردند، گفت: «شمر» قاتل حسين است. شمر را حاضر كردند گفت: «راست بگويم كه قاتل حسين كيست؟» گفتند: بگو! گفت: «قاتل حسين كسي است كه درِ خزينه را به روي سپاهيان گشود و سپاه را به كربلا فرستاد».يزيد منفعل شد و بانگ زد: «برخيزيد و برويد. خدا شما را لعنت كند. شما قبلاً افتخار مي كرديد كه قاتل حسين هستيد ولي اكنون همه چيز را انكار مي كنيد؟». (2) .ولي اين ترفند يزيد مؤثر واقع نشد؛ از اين رو به ناچار در حضور همگان _ در دمشق _ خطبه اي خواند و گفت: «شما مردم شام معتقديد كه من حسين را كشته ام؟! به خدا سوگند من او را نكشتم، نماينده من، عبيدالله او را كشت و به خدا سوگند من قاتل حسين را خواهم كشت». سپس دستور داد تا عاملين اصلي قتل حسين را حاضر كنند.يزيد با شيادي خاص از «شبث بن ربعي» پرسيد: «واي برتو! آيا من تو را به قتل حسين دستور دادم».او گفت: «نه؛ بلكه، مصابر بن رهيبه حسين را كشته است».يزيد رو به او كرد و گفت: «واي برتو! تو حسين را كشتي يا من به تو دستور دادم؟».پاسخ داد: «نه، بلكه شمر حسين را كشت...».تا اين كه يزيد خشمگين شد و به قصر بازگشت.

ص: 258

يزيد در برابر اين خواسته، نرمش و همسويي از خود نشان داد و اجازه داد تا در «دار الخلافه» محفلي به عنوان مجلس ماتم به پا شود! اين محفل تا هفت روز ادامه يافت! زنان شام گروه گروه بر زينب وارد مي شدند و تعزيت مي گفتند وبراي حسين (عليه السلام) اشك مي ريختند و گريه و زاري مي كردند، تا جايي كه نزديك بود اين عزاداري به شورش عمومي عليه يزيد مبدّل گردد؛ مروان به يزيد هشدار داد و گفت: «مصلحت نيست كه اهل بيت را بيش از اين در شهر شام نگهداري»؛ يزيد نيز به همين دليل، مقدمات حركت آنان را فراهم ساخت. (1) .راوي گويد: هنگامي كه زنان (امام) حسين، در مجلس عزايي كه در كاخ يزيد به پا شده بود، شركت جستند، جمعي از زنان حرم سراي يزيد، شيون سردادند:«وَ صِحْنَ نِساء مِنْ نِساءِ يَزِيد وَ وَلْوَلَنَّ حِين اُدْخِلَ نِساءِ الْحُسَين عَلَيْهِنَّ وَ أَقَمْنَ عَلَي الْحُسَين ماتَماً».«آنگاه كه زنان امام حسين وارد كاخ يزيد شدند، زني از زنان حرمسراي يزيد فريادي برآورد و غلغله اي ايجاد شد و همگان محفل عزا به پا كردند.»گفتني است در مجلس ماتم حسين (عليه السلام) همگان از جمله: آل معاويه و آل سفيان شركت جستند و به گريه و زاري پرداختند.يزيد نيز رياكارانه براي امام اشك ريخت؛ «فَدَمعتْ عَيْنا يَزِيد». و همواره مي گفت: «لَعَنَ اللهُ بْنَ مَرْجانَة...»؛ «خداوند لعنت كند پسر مرجانه را، به خدا سوگند من اگر در كنارش بودم، او را عفو مي كردم، خدا حسين را رحمت كند!» (2) .گفتني است همين يزيد كه اجازه داد تا در كاخ خود، محفل عزا براي امام حسين برگزار شود، دستور داده بود سرِ حسين (عليه السلام) را در بالاي درِ ورودي كاخ بياويزند (سياست يك بام و دو هوا)، كه اين كار مورد سرزنش همسرش _ هنده _ قرار گرفت و فرمان داد تا

ص: 259

سر آن حضرت را پايين بياورند. (1) .

يزيد به امام سجاد (عليه السلام) گفت: «خواسته هاي تو برآورده است، از من حاجتي بخواه» امام سجاد (عليه السلام) فرمودند: «خواسته اوّل آن است كه: سر پدرم را به من نشان دهي تا زيارتي به عمل آورم».يزيد گفت: «هرگز آن را نخواهي ديد».امام (عليه السلام) فرمودند: «خواسته دوّم آن كه: هرآنچه از اموال ما در كربلا توسط سپاهيان تو به غارت رفته است به ما بازگرداني».يزيد گفت: «عوضِ آن را پرداخت مي كنم».امام (عليه السلام) فرمودند: «خواسته سوّم من آن است كه اگر مي خواهي مرا به قتل برساني، شخصي امين را برگزين تا اهل بيت ما را به مدينه جدّ مان بازگرداند».يزيد گفت: «تو را نخواهم كشت و خود شما آنها را بازمي گرداني». (2) .

تزوير ديگري كه يزيد جهت حفظ ظاهر عملي كرد، اين بود كه: اهل بيت را در خانه خود جاي داد و علي بن الحسين (عليهما السلام) را در همه نشست ها با احترام ويژه اي حاضر مي ساخت. (3) و به اصطلاح نرد آشتي و صلح مي باخت و صبحگاهان و شامگاهان را با امام سپري مي كرد. (4) .

يزيد در راستاي كنترل افكار عمومي كه عليه او بسيج شده بود، حاضر شد چندين برابر قيمت اموال به غارت رفته را بپردازد، ليكن از طرف اهل بيت

ص: 260

پذيرفته نشد. (1) .تذكر: از عوامل مهم بيداريِ جامعه و بيزاري مردم از حكومت بني اميه و شركت آنان در نابودي و اضمحلال رژيم اموي، حركت اسرا از كربلا به سوي كوفه و شام بود. در حالي كه يزيد به منظور نمايش قدرت اهريمني خود و جهت ايجاد رعب و وحشتِ بيشتر در دل ها و مأيوس ساختن مخالفان، اسيران را از مراكز مختلف عبور داد اما اين كار يزيد، بهترين تبليغ عليه حاكميتش و به نفع امام حسين (عليه السلام) و كاروان انقلاب بود و چهره يزيد را آشكار ساخت. امام سجاد (عليه السلام) در حالي كه غل و زنجير برگردن داشت به سوي شام حركت داده شد (2) ولي اهل بيت از اين فرصت حداكثر بهره برداري را كردند و تحوّلي بزرگ بر ضدّ رژيم اموي ايجاد نمودند؛ چنان توفان سهمگيني آفريده شد كه قدرت اهريمني دستگاه اموي توان مهار آن را پيدا نكرد.

ص: 261

ص: 262

به عبيدالله گفت: «اي خبيث، پسر پيامبر را كشتي؟ به خدا سوگند هرگز بهشت رانخواهي ديد!» (1) .همچنين عبيدالله در مسجد كوفه از طرف «عبدالله عفيف» مورد مؤاخذه قرار گرفت و عبدالله عفيف به او گفت:«يَابْنَ مَرْجانَةَ! إِنَّ الْكَذّابَ ابْنَ الْكَذّابِ أَنْتَ وَ أَبُوكَ والّذي وَلاّكَ وَ أَباكَ».«اي پسر مرجانه، تو و پدرت و آن كه تو و پدرت را استاندار كوفه كرد، دروغ پيشه اند. اي پسر مرجانه، آيا فرزندان پيامبر را كشتي؟!» (2) .همچنين «خولي _ كه در روز عاشورا جنايت هاي بسيار كرد _ براي دريافت جايزه به همراه «حميدبن مسلم»، سر مبارك سيدالشهدا (عليه السلام) را از كربلا به كوفه حمل كرد. چون شب هنگام، به دارالاماره رسيد، در را بسته ديد. به ناچار وارد خانه خود شد و سرِ امام را زير «اجانه اي (3) .» نهاد.همسرش پرسيد: از سفر چه آورده اي؟پاسخ داد: ثروت و بي نيازي يك جهان را به ارمغان آورده ام. اين سر حسين است كه در خانه تو است.همسرش (نوار) گفت: واي برتو! مردم طلا و نقره به منزل مي آورند و تو سرِ پسر رسول الله (صلي الله عليه وآله) را به خانه ام آورده اي؟! به خدا قسم هيچ گاه در كنار تو نخواهم بود؛ برخاست و از او دور شد.همسر خولي گويد: «تا صبح، هرگاه به آن سر مي نگريستم، عمودي از نور، از آن به طرف آسمان ساطع بود و مي ديدم كه پرنده سفيد در فضاي آن پرواز مي كند. (4) .

ص: 263

ص: 264

سفير پرسيد: مادرش كيست؟.گفت: فاطمه دختر رسول الله [(صلي الله عليه وآله)].سفير با شنيدن نام پيامبر (صلي الله عليه وآله) برافروخت و گفت: «دين من از دين تو بهتر است» پدرم از نبيره داوود نبي است و ميان ما تا داوود، فاصله بسيار است، با اين حال نصاري خاك پاي او را به تبرّك مي برند؛ ولي شما فرزند دختر پيامبر خود را به قتل مي رسانيد با آن كه يك مادر بيشتر با آن فاصله نداريد. اين چه ديني است كه شما داريد؟ سپس پرسيد آيا از كليساي «حافر» اطلاع داريد؟يزيد گفت: بگو تا بشنوم.سفير گفت: ميان عمان و چين دريايي است و در ميان آن جزيره اي، كه ساكنان آن داراي مذهب مسيح مي باشند، در آن جا كليسايي است به نام «كليساي حافر». اين نامگذاري بدان جهت است كه سُم خر حضرت عيسي مسيح (عليه السلام) در ميان حقّه اي از جواهر گرانبها در محراب آن نگهداري مي شود و ما هر سال با نذورات آهنگ آنجا مي كنيم؛ ولي شما پسر دختر پيامبر خود را مي كشيد، چه مردم شومي هستيد!يزيد در برابر گفته هاي سفير خشمگين شد و بانگ برآورد: اين سفير را بكشيد تا در كشور خود، ما را رسوا نكند.وقتي جلاّد حاضر شد، سفير گفت: حال كه مرا به قتل مي رسانيد، مهلتي دهيد تا خواب شب گذشته ام را براي شما بگويم، ديشب پيامبر اسلام را در خواب ديدم كه به من فرمود: «اي نصراني، تو اهل بهشت خواهي بود.» از سخن آن حضرت در شگفت بودم ولي الآن راز آن را فهميدم.سپس لب به «شهادتين» گشود و از جاي برخاست و سر مطهّر امام حسين (عليه السلام) را به سينه خود چسباند و بر آن بوسه زد و اشك مي ريخت، تا اين كه او را به قتل رساندند. (1) .سيدبن طاووس در لهوف مي نويسد: يزيد در مجلس عيش و طربي كه با حضور سرهاي شهداي كربلا ترتيب داده بود، نماينده پادشاه روم را نيز به همين مناسبت دعوت

ص: 265

كرد. نماينده، با ديدن آن سر نوراني، از يزيد پرسيد: اين سر از كيست؟ يزيد گفت: از حسين، پرسيد: پدرش كيست؟ گفتند: علي بن ابي طالب. از مادرش پرسيد. گفتند: فاطمه بنت رسول الله. در اين هنگام آن مرد رومي گفت: «واي برتو و بركيش تو، كيش من از كيش تو بهتر است.»و افزود: «پدرم از نبيره هاي داوود است كه پدران فراواني ميان من با داوود فاصله اند و نصاري مرا مورد احترام ويژه خود دارند ولي شما كسي كه ميان او و پيامبر يك مادربيش فاصله نيست به قتل مي رسانيد؟ اين چه آييني است كه شما داريد؟!» (1) .ابن حجر مي نويسد: «هنگام حركت اسرا به سوي شام، راهب مسيحي كه از دور ناظر ورود آنان بود، درباره «سر» پرسيد. بعد از آگاهي از سر امام حسين (عليه السلام)، به آنان گفت: «شما قوم بدي هستيد!» و سپس تقاضا كرد تا با پرداخت ده هزار دينار، يك شب ميزبان آن سرِ مطهّر باشد و آنان نيز پذيرفتند. او آن سر را با عطر و گلاب شستشو داد و تا صبح در برابر آن به عزاداري پرداخت و بعد مسلمان شد و از «دَير» بيرون آمد و به پذيرايي اهل بيت امام (عليه السلام) پرداخت. (2) .يحيي بن حكم _ برادر مروان _ نيز با ديدن سرحسين (عليه السلام) اعتراض كرد و به عنوان مخالفت، مجلس يزيد را ترك كرد و گفت: «در هيچ كاري با شما همراهي نخواهم كرد». (3) .

ص: 266

نيامد، چون دليل انزوا را از او پرسيدند، اين شعر را خواند:جاؤُا بِرَاْسِكَ يَابْنَ بِنْتِ مُحَمَّد مُتَرَمِّلاً بِدِمائِهِ تَرْميلاوَكَأَنَّما بِكَ يَابْنَ بِنْتِ مُحَمَّد قَتَلُوا جِهاراً عامِدينَ رَسُولاقَتَلُوكَ عَطْشاناً وَلَمْ يَتَرَقَّبُوا في قَتْلِكَ التَّأْويلَ وَالتَّنْزيلاوَ يُكَبِّرُونَ بِأَنْ قُتِلْتَ وَ إِنَّما قَتَلُوا بِكَ التَّكْبيرَ وَالتَّهْليلا (1) .«اي پسر دختر محمد، سرت را در حالي كه خون آلود بود، آوردند.«اي پسردختر محمّد (صلي الله عليه وآله) اگر تو را كشتند، گويي پيامبر را آشكار وبه طور عمدكشتند.تو را با حال عطشان كشتند و در اين باره به «تنزيل» و «تأويل» نظر ننمودند.وقتي تو را كشتند، تكبير گفتند؛ در حالي كه با كشتن تو «تكبير وتهليل» را كشتند!»اين خود نوعي موضع گيري و خشم مقدس نسبت به حكومت يزيد بود.- يكي از هم بزمان يزيد به او گفت: «...هَبْ لي هذِهِ الجارِيَةَ» او فاطمه صغري را براي كنيزي خواست. فاطمه به عمه اش پناه برد. ميان زينب و يزيد مناظره اي درگرفت. آن شخص پيشنهاد خود را چندبار تكرار كرد. تا اين كه هويت اُسرا براي آن مرد، مشخص شد. در اين هنگام رو به يزيد كرد و گفت: «لعن و نفرين بر تو! عترت پيامبر را كشتي؟ فرزندان او را اسير كردي، من خيال مي كردم اينان اُسراي رومي اند!» (2) .

ص: 267

ابن قتيبه مي نويسد: پيامبر (صلي الله عليه وآله) در بازگشت از يكي از مسافرت ها، از حرّه عبور كردند و كلمه استرجاع؛ (إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ رجِعُونَ) را بر زبان جاري كردند. اصحاب پرسيدند: راز آن چيست؟ پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) پاسخ داد:«يُقْتَلُ فِي هذِهِ الْحَرَّةِ خِيارُ اُمُّتي بَعْدَ أَصْحابِي».«در اين سنگلاخ، بهترين افراد امتم، پس از اصحابم به قتل مي رسند.» (1) .به جهت اوج جنايت و فسق يزيد و كارگزارانش (2) مردم مدينه به اتفاق آراء در سال 63ه_. ق. يزيد را از خلافت خلع كردند و امور مدينه را به دست «عبدالله انصاري» سپردند؛ همه افراد بني اميه و بني مروان را _ كه بيش از هزار نفر بودند _ از مدينه اخراج كردند. يزيد دوازده هزار نفر به سركردگي «مسلم بن عقبه» را به سركوبي مردم مدينه گسيل داشت؛ ولي مردم تحت فرماندهي «عبدالله بن حنظله» (3) و دوازده تن از پسرانش آن چنان مقاومت كردند كه منجر به قيامي خونين، معروف به «حرّه» گرديد».در اين واقعه، به دستور يزيد، جان و مال و ناموس مسلمانان مدينه، تا سه روز، برلشكر يزيد مباح اعلان گرديد و در همان سال، هزار دختر به خانه بخت نرفته، فرزند آوردند. (4) عمال يزيد در مدينه، در واقعه حرّه، از مردم خواستند تا با يزيد به عنوان بردگان يزيد بيعت كنند و به دنبال اين واقعه به مكه هجوم بردند تا عبدالله زبير را بكشند و او به حرم كبريايي پناهنده شد كه عمال يزيد با نصب منجنيق، حرم را آتش باران كردند. (5) .در اين حمله ددمنشانه، مزدوران يزيد هفتصد تن از قريش و انصار و هشتاد تن از صحابه پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) و ده هزار تن از مردم مدينه را به قتل رساندند. اين واقعه در تاريخ 27 ذي الحجه سال 63 اتفاق افتاد (6) و آنان پس از شش ماه به سراغ عبدالله زبير رفتند.

ص: 268

ص: 269

علاّمه تستري بر اين باور است كه سليمان بن صرد، در ياري دادن به حسين بن علي (عليهما السلام) كوتاهي كرد. گرچه امام (عليه السلام) را از طريق مكاتبه و راه هاي ديگر دعوت كرده بود ولي از حضور در كربلا و حمايت از آن حضرت خودداري ورزيد.از آن سوي، صاحب نظراني چون مامقاني معتقدند: سليمان بن صرد و جمعي از ياران او به خاطر آن كه در زندان عبدالله گرفتار شده بودند، دركربلا حضور نداشتند. (1) .علامه تستري جهت اثبات مدعاي خود دليلي قابل قبول ارائه نمي دهد و فقط به ذكر اين نكته بسنده مي كند كه سليمان در آغاز حركتِ خونخواهانه خود با يارانش در كربلا حضور يافتند و او در جمع آنان خطبه خواند و در ضمن آن گفت: «خداوند نيكان ما را امتحان كرد و ثابت شد كه آنان در وعده خود راجع به ياري دادن به پسر پيامبر (صلي الله عليه وآله)صادق نبودند». (2) .علامه تستري از اين كلام نتيجه مي گيرد كه سليمان در شمار بيوفايان بوده است. در حالي كه دقت بيشتر و توجه دقيق تر در اين سخن، عكس برداشت او را نشان مي دهد؛ زيرا سليمان مي دانست كه در جمع آنان كساني هستندكه بي وفايي كردند ولي الآن در كنار قبر امام همراه سليمان حضور دارند، لذا تعريضي به آنان زد و گفت: «نيكان ما در شمار دروغ گويان واقع شده اند» و نيز به دست مي آيد كه همراهان او از كساني هستند كه خود سليمان در آغاز دعوت از امام (عليه السلام)، وقتي در ميان آنان سخنراني كرد، به آنان گفت: اگر احساس مي كنيد كه نمي توانيد از عهده دعوت و ياري دادن همه جانبه امام حسين (عليه السلام)برآييد، او را دعوت نكنيد. (3) حاضران يك جا و يك صدا پاسخ دادند: «با دشمنان او مي جنگيم و در ركاب او جان خويش را فدا مي كنيم». (4) .سليمان با توجه به آن خطبه و حضور لا اقل بخشي از همان جمع در گروه توّابين، گفت: «خوبان ما امتحان خوبي پس ندادند» و نگفت: ما امتحان خوبي پس نداديم.

ص: 270

بنابراين، ادعاي علاّمه تستري وجاهت چنداني ندارد و حقّ با گروه مقابل اوست.سليمان رييس خونخواهان امام حسين (عليه السلام) بود كه در منطقه «عين الورد» با همراهي گروه توّابين با لشكر كفرپيشه مرواني به نبرد برخاست و همراه بسياري از ياران خود؛ از جمله مسيّب بن نجبه به شهادت رسيد و سر او را براي مروانيان به شام فرستادند. او به هنگام شهادت 93 سال داشت. (1) .سليمان از كساني بود كه براي امام حسين (عليه السلام) نامه نوشت. بعضي مي نويسند: مسلم نماينده امام حسين (عليه السلام) در خانه او فرود آمد و تا آمدن عبيدالله به كوفه در منزل او بود و پس از آن به منزل هاني بن عروه رفت. (2) .همزمان با سليمان، كه همراه با توّابين از كوفه جهت خونخواهي و نبرد با قاتلان امام حسين (عليه السلام) بيرون مي رفت، مختار به كوفه وارد شد. مردم از او خواستند به جمع سليمان بپيوندد، ليكن او پاسخ داد: سليمان براي رهبري اين گروه مناسب نيست و به فنون نبرد آگاهي ندارد. (3) .گفتني است سليمان بن صرد كسي است كه امام حسين (عليه السلام) در نامه اش براي مردم كوفه، كه توسط قيس بن مسهّر صيداوي (عبدالله بن يقطر) ارسال كرد، نام وي را در صدر نامه اش نوشت. وقتي قيس بن مسهّر گرفتار دشمن شد نامه امام حسين (عليه السلام) را پاره كرد و بلعيد و آن نامه چنين آغاز مي شد:«بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ... مِنَ الْحُسَيْنِ بْنِ عَليّ بْن أَبي طالِب، اِلي سُلَيْمانَ بْنِ صُرَدِ، وَ الْمُسَيّبِ بْنِ نَجْبَةَ (4) ، وَ رُفاعَةَ بْنِ شَدّاد (5) ، وَ حَبيبِ بْنِ مُظاهِر، وَ عَبْدِاللهِ ابْنِ وائِل...». (6) .

ص: 271

سليمان بن صرد از ياران با اخلاص امام مجتبي (عليه السلام) بود. او حتي پس از گذشت دو سال از امضاي ترك مخاصمه ميان امام حسن (عليه السلام) و معاويه، در حضور امام گلايه سر داد كه اگر از معاويه ميثاق مي گرفتي و اقامه شهود مي كردي كه پس از او خلافت از آن تو باشد، كار بر ما آسان تر بود! امام (عليه السلام) از جاي برخاست و سخنراني كرد و فرمود: شما شيعيان راستين ما هستيد و افزود: معاويه از من زيرك تر نيست ولي من چيزي را مي بينم كه شما نمي بينيد. و افزود: من اين پيمان نامه را جز براي جلوگيري از نسل كشي معاويه امضا نكردم. (1) .قابل ذكراست كه: اعتراض سليمان به امام مجتبي (عليه السلام) (به فرض صحّت خبر) اعتراض خصمانه نبود بلكه اعتراضي دلسوزانه در محدوده توانايي دركش از مسائل سياسيِ جاري آن روز بوده است. براين اساس، سليمان پس از سخنان روشنگرانه امام ساكت و تسليم شد. او همواره در صراط اهل بيت بود و بعضي راز عدم حضور وي در كربلا را كوتاهي او به بهانه ناتواني جسمي و بعضي هم به بهانه در محاصره قرار داشتن كوفه توسط سپاه عبيدالله زياد دانسته اند، ليكن حقيقت مطلب آن است كه او هنگام ورود امام به كربلا در زندان به سر مي برد.سليمان در 93 سالگي (و به قولي در 89 سالگي) در سال 65 ه_. در دوران حكومت عبدالملك مروان، در نبردي با سپاه شام كه براي خونخواهي از سالار شهيدان رفت، در منطقه «عين الورد»، در جنگي تن به تن، همراه چهارهزار نفر از ياران خود، به شهادت رسيد.فرهاد ميرزا مي نويسد: «بعد از مرگ يزيد، ابن زياد، عمربن سعد را براي امارت بركوفه برگزيد. (عبيدالله در اين زمان امير عراق بود و مي خواست به شام برود). عمربن سعد در آغازين ساعات امارتش، بر فراز منبر رفت. قبيله زنان هَمْدان شيون سر دادند و سپس زنان قبايل نخع و ربيعه و كهلان به آنان ملحق شدند و براي عزاداري پيرامون منبر گرد آمدند و مي گفتند: «عمربن سعد را همين بس كه پسر زهرا (عليها السلام) را كشت...».

ص: 272

همچنين در بصره به طور رسمي عليه او آشوب شد تا آنجا كه خود عبيدالله بن زياد با لباس مبدل از بصره به سوي شام گريخت». (1) .پس از يزيد و استعفاي معاوية بن يزيد، مروان روي كار آمد. او هم پس از نُه ماه خلافت، مردم را به بيعت با دو پسرش عبدالملك و عبدالعزيز دعوت كرد. سليمان بن صرد رييس گروه توّابين در سال 65 ه_. حركت خود عليه آنان را آغاز كرد. چهارهزار نفر با او حركت كردند و وقتي به كربلا رسيدند، به عزاداري پرداختند و سپس به سوي لشكر شام رفتند، كه به سرداريِ عبيدالله و به فرماندهي شاحيل به ميدان تاخته بودند. جنگ سخت و نماياني رخ داد و متأسفانه فرمانده گروه اول توّابين؛ سليمان صرد خزاعي كشته شد و ياران او متفرق گشتند. گرچه مختار از زندان به آنان نامه اي نوشته و به خونخواهي از سالار شهيدان تشويقشان نموده بود، ولي عملاً به آنان نپيوست.

ص: 273

رستگاري است، لذا به جاي اينكه مواظب باشد، جلوتر آمد و سقوط كرد و پايش شكست. پس از آن بود كه نامه يزيد بدو رسيد. او به نامه رسان گفت: احوال مرا براي يزيد بازگو كن. (1) .مختار، از پيشتازان همراهي با امام بود و به قول بعضي از مورّخان، بيعت با امام از طريق مسلم بن عقيل در كوفه، در منزل مختار صورت گرفت. او در هنگام ورود امام به كربلا توسط ابن زياد در زندان «طاموره» محبوس گرديد ولي بعد از جريان كربلا با وساطت عبدالله بن عمر آزاد شد. مختار در زندان با ميثم تمار هم بند بود. ميثم وي را بشارت آزادي و انتقام گرفتن از خون امام حسين (عليه السلام) داد. همان روز، نامه اي از شام به عبيدالله در كوفه رسيد و در پي آن مختار آزاد شد و پس از چندي ميثم تمار را در كوفه به دار آويختند. (2) .مختار همواره در فكر تلافي و خونخواهي بود. او دو سال بعد از مرگ يزيد (سال 66ه_.) به همراهي ابراهيم بن مالك اشتر، قيام مسلحانه خود را آغاز كرد و انتقام خون حسين (عليه السلام) و يارانش را از جنايتكاران گرفت. (3) مختار در گام نخست، به سراغ آن ده نفري رفت كه بر بدن هاي شهدا اسب تاخته بودند. آنان را روي زمين خواباند و دست و پايشان را با ميخ هاي آهنين بر زمين كوبيد و به سوارانش دستور داد بر روي آنان بتازند.مختار از قبيله معروف «ثقيف» و پدرش _ ابوعبيدة بن مسعود _ از مسلمانان راستين بود كه در جنگ اعراب و ايران به شهادت رسيد. مختار، خود نيز در اين جنگ شركت داشت. منزل مختار محل و پايگاه قيام امام و بيعت با ايشان بود. او حدود هيجده ماه حكومت كرد و سرانجام توسط «مصعب» برادر عبدالله بن زبير به شهادت رسيد. (4).

ص: 274

ص: 275

اظهارات كفرآميز فوق، نشأت گرفته از همان ياوه سرايي هايي است كه ابوسفيان، سردمدار اين قوم، در جمع خاندان اموي گفته بود: حكومت اسلامي را همچون توپ ميان خود دست به دست بگردانيد.«تلقّفوها تلقّف الكرة، ألا والَّذي يحلف به أبوسفيان لا جنّة و لا نار». (1) .مسعودي بعضي از كردارهاي زشت اين طايفه _ به خصوص يزيد _ را يادآوري كرده است؛ از جمله: باده گساري؛ قتل پسر دختر پيامبر؛ لعن وصيّ پيامبر، تخريب كعبه، خون ريزي ها، فسق و فجور و... (2) .هنگامي كه عبدالله عمرو بن مطيع مردم را به شورش عليه يزيد دعوت مي كرد، مي گفت: «إِنَّهُ (يَزِيد)، كَفَرَ وَ فَجَرَ وَ شَرِبَ الْخَمْرَ وَ فَسقَ فِي الدِّينِ»؛ (3) «يزيد فردي كافر، فاجر، ميگسار، فاسق و خارج از دين است.».

1 _ كشتن كودك تازه به دنيا آمده _ (عبدالله رضيع) در كربلا، اقدام به تيراندازي در پاسخ استرحام امام براي كودك عطشان. (4) .2 _ بستن آب بر روي اطفال و زنان3 _ آتش زدن خيمه هاي اهل بيت4 _ اسارت خاندان پيامبر (صلي الله عليه وآله)5 _ نواختن چوب خيزران برلب و دندان امام حسين (عليه السلام) در برابر چشمان زن و فرزندان ايشان؛ از جمله اين موارد است.

يزيد در حضور همگان، مستانه با عصاي دستي خود، بر لب و دندان امام حسين (عليه السلام)

ص: 276

مي نواخت و مي گفت: «يَوْمٌ بِيَوْمِ بَدْر». (1) .قَدْ قَتَلْنَا الْقِرْمَ مِنْ ساداتِهِمْ وَ عَدَلْناهُ بِبَدْر فَاعْتَدَلْ (2) .او اشعار كفرآميز ابن زبعراي كافر را مي خواند كه پس از جنگ اُحُد و شهادت ياران دلاور اسلام، از جمله حمزه سيّدالشهدا و سايرين، به عنوان سرود فتح مي خواند؛ مانند:لَيْتَ أَشْياخي بِبَدْر شَهِدُوا جَزَعَ الْخَزْرَجِ مِنْ وَقْعِ الاَْسَلْ (3) .يزيد نيز چند بيت بدان افزود و مستانه خواند.همچنين در «جيرون» وقتي به تماشاي صحنه اسرا ايستاده بود، گفت: كلاغ، بانگ ناهنگام سرداد، گفتم بانگ تو گوياي هرگونه مسائلي است، باشد ولي بدان كه من طلبكاري خود را از پيامبر وصول كردم.اَلْغُرابُ فَقُلْتُ صِحْ، أَوْ لا تَصِح فَقَدْاقْتَضَيتُ مِنَ الرَّسُولِ دُيُوني (4) .او با اين تعصّبات، سيماي دروني خويش را برملا كرد تا كسي در كفر او شك نكند.

ص: 277

ابن حجر در كتاب «الصواعق المحرقه» مي نويسد:«يزيد بن معاويه در سال 64 ه_. به هلاكت رسيد. پسر جوان او كه مردي صالح و شايسته و همواره بيمار بود، به عنوان ادامه خلافت، قدمي به پيش ننهاد و از آن استقبال نكرد و در هيچ امري مداخله ننمود. او حدود چهل روز و به قولي دو يا سه ماه خليفه بود. در سن بيست سالگي به منبر رفت و گفت: «إِنَّ هذِهِ الْخِلافَةِ حَبْلُ اللهِ». خلافت ريسمان الهي است كه جدم معاويه به ناحق از آنِ خود كرد و حال آن كه اين حق از آنِ علي بن ابي طالب بود. هنگامي كه جدم با گناهانش در قبر آرميد، پدرم خلافت را غاصبانه عهده دار گرديد، درحالي كه خلافت حق پسر دختر پيامبرخدا بود و پدرم نيز هم اكنون در قبر خود با گناهان بسيارش، دست به گريبان است».او پس از اين اعترافات گريست و گفت:«عظيم ترين و وحشتناك ترين عمل پدرم، قتل عترت رسول خدا (صلي الله عليه وآله)، روي آوردن به ميگساري و تخريب خانه خدا است. من راه آنان را ادامه نخواهم داد و مقلّد آنان نيستم و اختيار شما مردم با خود شماست، اگر جهان مداري و دنياداري خوب است، ما به قدر لازم به آن رسيديم و اگر بد است به اين مقدار كه رسيديم ذُريّه ابي سفيان را كافي است». سپس از انظار مردم پنهان شد و بعد از چهل روز در گذشت.ابن حجر پس از نقل اين فراز از تاريخ، مي نويسد: «او (معاوية بن يزيد) از پدر و جدّ خود باانصاف تر بود!». (1) .بعد از كناره گيري و فوت او، مروان متمايل بود تا خلافت را به عبدالله بن زبير كه در مكه به سر مي برد، انتقال يابد و با او بيعت شود، ولي عبيدالله بن زياد وي را منصرف كرد و با خود او بيعت نمود و پس از وي چهار پسرش يكي پس از ديگري به خلافت رسيدند. مروان در جنگ جمل اسير شد و با شفاعت امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) آزاد گرديد، چنانكه علي (عليه السلام) در نهج البلاغه مي فرمايد: (2) مروان مورد طرد و لعن پيامبراكرم (صلي الله عليه وآله) و

ص: 278

اميرالمؤمنين (عليه السلام) بود. عايشه به مروان گفت: «أَمّا أَنْتَ يا مَرْوان فَأَشْهَدُ أَنَّ رَسُولَ اللهِ لَعَنَ أَباكَ وَ أَنْتَ في صُلْبِهِ». (1) .در «نهج البلاغه» مي خوانيم: «لا حَاجَةَ لِي فِي بَيْعَتِهِ إِنَّهَا كَفٌّ يَهُودِيَّةٌ».مروان با همسر يزيد ازدواج كرد تا خلافتش بهتر بگذرد، ولي وقتي كه نسبت به خالد بن يزيد، پسر آن زن فحاشي كرد، او با همكاري كنيزهاي خود، مروان را خفه كردند. (2) .

ص: 279

ص: 280

حضرت 15 پسر و چهار دختر ثبت كرده اند.امام سجاد (عليه السلام) در سال 38 (يا 37 يا 36) ه_.ق. تولد يافت و در سال 94 (يا 95) ه_. ق. بدرود حيات گفت. او 56، 55 يا 57 سال زندگي كرد. حدود سه سال دوران اميرالمؤمنين (عليه السلام) 23 يا 24 سال دوران پدر و عموي خود امام مجتبي (عليه السلام) عمر كرد. امامت او در دوران يزيد و معاوية بن يزيد و مروان بن حكم و عبدالملك و وليدبن عبدالملك سپري شد. (1) .دو كتاب: «رسالة الحقوق» و «صحيفه سجاديه» از يادگارهاي مشهور اوست. علامه سيد محسن امين مي نويسد: امام سجاد (عليه السلام) در كربلا 24 سال داشت (2) و در آن هنگام داراي زن و فرزند بود كه پسرش امام باقر (عليه السلام) 3 يا 4 ساله در كربلا حضور داشت.تاريخ واقعه كربلا به گونه اي كامل از او به ما انتقال يافت و امامت كبري نيز برعهده او بود.

ص: 281

علي بن ابي طالب (عليه السلام) به ياد عمر آورد كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) فرمود: «أكرِمُوا كريمَ قوم وَ إنْ خالَفُوكُمْ وَ هؤُلاءِ الْفُرْس حُكَماءٌ كُرَماءٌ...» در اين هنگام مهاجرين و انصار گفتند: ما حق خود را به برادر پيامبر (علي (عليه السلام)) بخشيديم؛ امام (عليه السلام) فرمودند: «أَللّهُمَ فَاَشْهَدُ أَنَّهُمْ قَدْ وَهَبُوا وَ قَبِلْتُ وَ أعْتَقْتُ». عمر، آزرده خاطر شد و گفت: علي بن ابي طالب تصميم ما را درباره عجم ها متزلزل كرد. او آنگاه بخشنامه خود را ملغي نمود. البته وقتي جمعي از مردم مدينه به خريد زنان ايراني تمايل نشان داده بودند، زنان ايراني به شدت به مخالفت برخاستند، در اينجا نيز امام علي (عليه السلام) دخالت كرد و فرمود: آنان را مخيّر بگذاريد و مجبورشان نكنيد و سپس به شهربانو اشاره كرد و فرمود: آيا كسي را به عنوان شوهر انتخاب مي كني؟! او سكوت كرد، امام (عليه السلام) فرمود: با سكوتش رضايت داد، اكنون خود با زبان اقرار كند كه چه كسي را اختيار مي كند. بار ديگر پرسيدند چه كسي را اختيار مي كني؟ گفت: اگر داراي اختيارم چه كسي جز نور درخشنده و تابان؛ يعني حسين (عليه السلام)را برگزينم.در اين هنگام اميرالمؤمنين (عليه السلام) به شهربانو فرمود: چه كسي را به عنوان نماينده و وكيل خود معرفي مي كني تا خطبه عقد را از سوي تو بخواند؟ گفت: تو را. حضرت به حذيفة بن يمان دستور داد تا از سوي شهربانو خواندن خطبه عقد را نيابت كند. (1) .

ص: 282

بعضي از مورّخان بر اين باورند كه امام حسين (عليه السلام) شهربانو را در سال 33 به همسري گرفت (نه در سال 23) و پس از گذشت يك سال اين زن به امام سجاد باردار شد. طبق اين نوشته، امام حسين (عليه السلام) در سنّي حدود سي سالگي ازدواج كرد نه در سن حدود 20 سالگي و بر اين اساس امام سجاد (عليه السلام) در كربلا 27 ساله بود. (1) .ابن عنبه عمر امام سجاد (عليه السلام) را در كربلا 33 سال دانسته است. (2) .بعضي از مورّخان سال 22 را سال ازدواج امام حسين (عليه السلام) با شهربانو و تولّد حضرت سجاد (عليه السلام) را سال 38 ه_. مي دانند. نام مادر امام سجاد (عليه السلام) شهربانو يا غزاله بود، ليكن اميرالمؤمنين (عليه السلام) وي را شاه زنان ناميد. (3) .در برخي از احاديث آمده است: در آغاز، اين خانم نام خود را جهان شاه معرفي كرد، ولي اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمود: نام تو شهربانو است و در همين مصدر (4) آمده است: اميرالمؤمنين (عليه السلام) او را مريم ناميد و نيز در همين حديث آمده است اميرالمؤمنين بر او فاطمه نام نهاد.همچنين در بعضي از منابع آمده است: طبق رهنمود اميرالمؤمنين (عليه السلام) سلمان فارسي مأموريت يافت تا برخي از جوانان مسلمان را به شهربانو دختر پادشاه ايران معرفي كند تا او يكي از آنان را انتخاب نمايد و روزي كه حسين (عليه السلام) از برابر چشمان شهربانو عبور كرد شهربانو او را برگزيد و گفت: اين جوان لايق من است و افزود: دوشيزه اي را دوشيزه اي بايد (5) ، يعني جوان ازدواج نكرده، بايد با جواني ازدواج نكرده ميثاق زندگي ببندد. وقتي كه اين خبر به اميرالمؤمنين (عليه السلام) رسيد، خوشحال شد و زمينه ازدواج آنان را فراهم

ص: 283

ساخت. البته اين زن پس از تولد امام سجاد (عليه السلام) از دنيا رفت و زن ديگري كه شهربانو نامداشت به عنوان دايه او انتخاب شد. او همواره مورد تكريم امام سجاد (عليه السلام) بود و برخي از مورخان به اشتباه از اين زن به عنوان مادر واقعي آن حضرت ياد كرده اند. (1) .بعضي از اهل قلم نوشته اند: هنگامي كه اميرالمؤمنين (عليه السلام) عازم كوفه شد و كوفه را به عنوان دارالخلافه برگزيد، امام حسين (عليه السلام) همراه پدر وارد كوفه نشد و بعد به آنان پيوست، چون همسرش شهربانو حامله بود. بدين جهت امام (عليه السلام) در مدينه ماند تا امام سجاد (عليه السلام) به دنيا آمد و اتفاقاً فوت شهربانو نيز پس از تولد امام سجاد (عليه السلام) رخ داد (2) و وي را در مدينه دفن كردند و سپس امام حسين (عليه السلام) در كوفه به پدر ملحق گرديد. البته ميلاد امام سجاد (عليه السلام) را اميرالمؤمنين (عليه السلام) خبر داده بود؛ زيرا هنگامي كه شاه زنان از ميان همه حضار امام حسين (عليه السلام) را انتخاب كرد. اميرالمؤمنين (عليه السلام) به امام حسين (عليه السلام) فرمود:«لَيَلِدَنَّ لَكَ مِنْها خيرُ أهل الأرض». (3) .«بهترين انسان روي زمين را براي تو خواهد آورد.».

ص: 284

بديهي است عزاداريِ سنتيِ متعارف در قرن چهارم، كه توسط آل بويه پايه گذاري شد، تبلوري است از عزاداري هاي دوران ائمه معصوم (عليهم السلام)، البته كفار و منافقان و در يك كلمه، بدخواهان، همواره از عزاداري براي شهيدان كربلا در هراس بوده اند و جهت تضعيف آن، سخن سرايي ها و قلم فرسايي ها داشته و دارند. آنان پيوسته مي كوشند سنت عزاداري براي سيدالشهدا و يارانش را كمرنگ و بي اهميت جلوه دهند و اين واقعه جانسوز را به فراموشي بسپارند.روضه خواني و عزاداري سيره و سنتي است از حضرت زينب و امام سجّاد (عليهما السلام). زينب در كنار پيكر پاك برادر چنان گريست كه دشمنان به گريه درآمدند. در جلسه زنان شام، در دربار يزيد، روضه خواند و همگان اشك ريختند.و امام سجاد (عليه السلام) (1) در اربعين روضه خواند. و نيز نخستين ساعات ورود به مدينه، هنگام بازگشت از كربلا روضه خواني كرد.سيد بن طاووس در لهوف مي نويسد: زينب در قتلگاه چنان گريست كه براثر اشك جانسوز او، دوست و دشمن گريستند (فَأبْكَتْ وَاللهِ كُلَّ عَدوٍّ وَ صِديق) و همچنين مي نويسد: زينب در مجلس يزيد، يقه پيراهن رويي خود را دريد و آنچنان ناله دردناكي سرداد كه به خدا سوگند همه كساني كه در مجلس حضور داشتند گريستند. (2) .زينب (عليها السلام) در كوفه و امام سجاد (عليه السلام) در جامع دمشق، آنچنان از مصائب اهل بيت (عليهم السلام) بازگو كردند كه از هر سوي، صداي شيون برخاست. (3) .علي بن الحسين (عليهما السلام) همواره ياد و خاطره حيات بخش و رسواگر بيدادگرانعاشورا را زنده نگه مي داشت و در اين باره از روش هاي گوناگون استفاده مي كرد؛از جمله:1 _ جانمازي داشت كه در آن، مقداري از تربت قبر پدرش، سيدالشهدا (عليه السلام) را نهاده بود و هنگام سجده، پيشاني مباركش را بر آن مي نهاد؛ (كانَ لَهُ خَرِيطَةٌ فِيها

ص: 285

تُرْبَةُ الْحُسَين (عليه السلام)). (1) .2 _ پس از دفن شهدا كه با ياري بني اسد انجام داد، بعد از دفن جسد مطهّر پدر، در حالي كه به شدت مي گريست، اين چنين روضه خواند:«طوبي لاَِرْض تَضَمَّنَتْ جَسَدَكَ الطّاهِر، فَاِنَّ الدُّنْيا بَعْدكَ مَظْلَمَةٌ وَ الآخِرَةُ بِنُورِكَ مُشْرِقَةٌ أمَّا اللَّيْلُ فَمُسَهَّدُ، وَالْحُزْنُ فَسَرْمَدٌ أو يَخْتاراللهُ لاِهْلِ بَيْتكَ دارَكَ الَّتي أنْتَ بِها مُقيمٌ، عَلَيْكَ مِنّي السَّلامُ يَابْنَ رَسولِ اللهِ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُهُ».«خوشا به آن زميني كه بدن پاك تو را در آغوش گرفت. دنيا پس از تو تاريك گشت و آخرت با نور تو نوراني شد. پس از تو (در فراق تو) شبهايم سخت و حزنم طولاني است، تا آنگاه كه خداوند سرايي كه تو در آن استقرار يافتي، براي اهل بيتت مقرر بدارد. از من به تو درود و رحمت و بركات خدا نثار باد!».و سپس با انگشت مبارك خود روي قبر آن حضرت نوشت:«هذا قَبْرُ الْحُسينُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ أبي طالبِ الَّذي قَتَلوهُ عَطْشاناً غَريباً.». (2) .«اين قبر حسين بن علي بن ابي طالب است كه او را با لب تشنه و در غربت كشتند.».3 _ بدن مطهّر عموي بزرگوارش عباس را دفن كرد و سپس براي وي روضه خواند.4 _ در جامع دمشق، در حضور همگان، پيش از خطبه نماز جمعه، در ضمن سخنان خود فرمود:«أَنَا ابْنُ الْمَذْبُوحِ بِشَطِّ الْفُراتِ مِنْ غَيْرِ ذَحْل وَ لا تُرات، اَنَا ابْنُ مَنْ قُتِلَ صَبْراً، وَ كَفي بِذلِكَ فَخْراً». (3) .

ص: 286

«من فرزند كسي هستم كه در كنار شط فرات با لب تشنه به قتل رسيد. من فرزند كسي هستم كه با قتل صبر (سخت ترين نوع قتل) كشته شد و من از اين بابت پشيمان نيستم؛ بلكه افتخار مي كنم كه در راه ايمان به خدا شكنجه شده ايم.»راوي گويد: آن روز با روضه خواني امام سجاد (عليه السلام) جامع دمشق گريست.5 _ آن حضرت هميشه با ديدن طعام، بهويژه آب، مي گريست و از اين راه دل ها را به طرف كربلا مي خواند وبه خونخواهي وزنده نگه داشتن فرهنگ عاشورادعوت مي كرد.ائمه معصوم (عليهم السلام) در باب روضه خواني براي سالار شهيدان و زنده نگهداشتن پيام عاشورا، هر كدام تأكيد داشته اند. پيامبرخدا (صلي الله عليه وآله) در باب روضه خواني براي حضرت سيدالشهدا به طور مستقيم و غير مستقيم عنايت خاص نشان مي داد و راز جاودانگي روضه خواني عاشورا همين است.

ص: 287

امّ كلثوم مي باشد.او با عبدالله بن جعفربن ابي طالب _ پسرعمويش _ ازدواج كرد و دختري به نام امّ كلثوم و پسراني با نام هاي: علي و عون الاكبر ثمره اين وصلت مبارك بود. (1) .او در كربلا مسؤوليت امور داخلي خيام اهل بيت حسيني و بعد از واقعه كربلا مديريت امور اهل بيت، بلكه تمام بني هاشم را عهده دار بود (2) زينب (عليها السلام) در كاروان انقلاب بعد از عاشورا، سرپرستي بيست زن داغدار و چندين كودك پدرازدست داده را برعهده داشت. او محبوب پيامبر (صلي الله عليه وآله) بود.زينب (عليها السلام) در سال ششم يا هفتم هجرت متولّد شد و در سال 62 ه_. (3) در شام بدرود حيات گفت (4) يعني 57 سال عمر كرد. زينب (عليها السلام) چهار يا پنج سال از عمر خود را با پيامبر (صلي الله عليه وآله) به سر برد و در سال 61 ه_. در كربلا، در سن 55 سالگي در كاروان انقلاب حسيني حضور داشت.زينب (عليها السلام) در سن 72 سالگي از دنيا رفت و در بقيع دفن شد. (5) وي پس از دو سال از واقعه عظيم كربلا، دار فاني را وداع گفت.

ص: 288

«يا بُنَيّة إيتيني بِابْنَتِكِ الْمَوْلودَة»؛ «دخترم! فرزند نوزادت را نزد من بياور.»قنداقه آن مولود را به محضر پيامبر (صلي الله عليه وآله) آوردند. آن حضرت او را در آغوش كشيدو به سينه چسبانيد و صورت خود را به صورت وي نهاد. ليكن فاطمه با كمال تعجب ديد كه پيامبر (صلي الله عليه وآله) به جاي خوشحالي و سرور، به شدت مي گريد، تحمّل اين منظره بر فاطمه (عليها السلام)دشوار بود. پرسيد: پدرم! خداوند ديدگان تو را نگرياند، چرا گريان شدي؟حضرت پاسخ دادند:«دخترم! فاطمه، بدان كه اين دختر در آينده به مشكل ها و مصيبت هاي بسيار دشوار و مختلف گرفتار خواهد شد.» (1) .و افزودند:«اي پاره تنم! اي نور ديدگانم! كسي كه بر او و بر مصائب وي اشك بريزد، از حيث پاداش چنان است كه براي دو برادرش (حسن و حسين) اشك بريزد.» (2) .پيامبر (صلي الله عليه وآله) سپس به نامگذاري آن مولود پرداخت و نام وي را زينب نهاد. (3) .زينب (عليها السلام) سوّمين فرزند زهرا (عليها السلام) است كه دو سال پس از تولد امام حسين (عليه السلام) و سه سال پس از تولد امام حسن (عليه السلام) به دنيا آمد. (4) .او تنها زني است كه در وصف وي گفته شده: «أشْبَهُ النّاسِ بِأَبِيها وَ فاطِمَةَ الزَّهْراءِ»؛ (5) «شبيه ترين مردم به پدرش (علي) و مادرش زهرا بود.».نيز درباره اش گفته اند: «كانَتْ قُطْبُ دائرةُ الْعيالِ في الْمُخَيَّمِ الْحسين»؛ «او محور و رهبر اهل بيت امام حسين (عليه السلام) در خيمه گاه بود.».

ص: 289

ص: 290

ص: 291

عازم مدينه شد. او جسد مطهّر پسرش خلاد و شوهرش عمروبن جُموح و برادرشعبدالله بن عمرو (پدر جابر) را بر شتري سوار كرد و به راه افتاد. در ميان راه، به جمعيتي از زنان برخورد كه از مدينه عازم رزمگاه اُحد بودند. وقتي چشم آنان به وي افتاد، سراسيمه از او پرسيدند: چه خبر؟ با كمال آرامش و وقار گفت: خبر خوش دارم! پيامبر زنده است و هر مصيبتي كه پيش آيد كوچك و ناچيز است! (1) .روحيه سلحشوري و همت بلند اين زن، به عنوان اسوه صبر انقلابي بر سر زبان ها بود تا واقعه كربلا پيش آمد.روحيه هنده به نوبه خود قابل تحسين است، ليكن تحسين برانگيزتر از آن، روحيه عظيم و صبر انقلابي زينب (عليها السلام) است كه در كربلا درخشيد و حماسه تازه اي از صبر آفريد كه كسي را ياراي رقابت با او نيست.

ص: 292

3 _ در مجلس عبيدالله، هنگامي كه ابن زياد تصميم گرفت امام سجاد (عليه السلام) را به قتل برساند، زينب از جاي برخاست و دست خود را به گردن امام انداخت و خطاب به عبيدالله گفت: اي پسر زياد، خونريزي بس است. آيا غير از اين يك تن، كسي را براي ما باقي گذاشته ايد؟ «اگر خواستي او را بكشي، پس مرا هم با او به قتل برسان.»(1) .ابن زياد گفت: من از عشق و محبت زينب به او (امام سجاد) تعجب مي كنم و اگر به قتل او اقدام مي كردم بايد زينب را نيز مي كشتم. (2).

ص: 293

ص: 294

ص: 295

الف: ايجاد انحراف در سطح رهبرى جامعه است و امام حسين عليه السلام با يزيد بيعت نمى كند تا هشدارى براى مردم باشد و همگان بدانند حكومت يزيد نامشروع است.

ب: ظهور فردى مثل يزيد در رأس رهبرى و حكومت بر جامعه، مايه تضعيف اسلام و زمينه بروز مرگ و نابودى دين در زندگى مردم است.

ج: نه تنها يزيد و افرادى مانند او، بلكه خاندان ابو سفيان به طور كلّى، حق ورود در حوزه رهبرى جامعه اسلامى را ندارند؛ چراكه بنيان گذار اسلام (پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله) ورود آنان در اين حوزه را تحريم نمود.

با توجّه به نكات پيشگفته، روشن مى شود كه فلسفه قيام آن حضرت در راستاى پيشگيرى از يك منكَر بزرگ صورت گرفت؛ منكرى كه مى رفت تا زمينه اضمحلال دين را فراهم آورد و در چنين وضعيتى بر امام لازم است كه به عناوين مختلف، حتّى با فداكردن جان خود و يارانش، به مبارزه با آن همّت گمارد. البته همين مسأله را در وصيت نامه مكتوب آن حضرت كه به محمّد حنفيه برادر و وصىّ و نماينده خود تسليم نمود، مى توان ديد.

متن وصيتنامه امام حسين عليه السلام

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ، هذا ما أوصى به الحسين بن عليّ بن أبي طالب إلى أخيه محمّد المعروف بابن الحنفيّة أنّ:

- الحسين يشهد أن لا إله إلّااللَّه وحده لا شريك له.

- و أنّ محمّداً عبده ورسوله، جاء بالحقّ من عند الحقّ.

- و أنّ الجنّة و النار حقّ.

- وَ أَنَّ السَّاعَةَ آتِيَةٌ لا رَيْبَ فِيها.

- وَ أَنَّ اللَّهَ يَبْعَثُ مَنْ فِي الْقُبُورِ.

- و أنّي لم أخرج أشراً و لا بطراً و لا مفسداً و لا ظالماً و إنّما خرجتُ لِطلب الإصلاح في أمّة جدّي صلى الله عليه و آله، أُريد أن آمُرَ بالمعروفِ و أنهى عن المنكر، و أسيرُ

ص: 296

بسيرة جدّي و أبي (1) علي بن أبي طالب فمن قبلني بقبول الحق فاللَّه أولى بالحق و هو أحكم الحاكمين». (2)

«به نام خداوند بخشنده مهربان، اين وصيتى است كه حسين بن على بن ابى طالب تسليم برادر خود محمّد، معروف به ابن حنفيه مى كند كه:

- حسين گواهى مى دهد جز خداى واحد و بى شريك خدايى نيست.

- محمّد، بنده و رسول اوست كه خود حق است و از سوى حقّ، جهت احياى حق مبعوث شده است.

- بهشت و دوزخ حقيقت دارند.

- قيامت در پيش است و ترديدى در تحقّق آن نيست.

- بى شك خدا همه مردگان را زنده مى كند.

- من به گونه اى خودسرانه، مستكبّرانه، افسادگرانه و ستمگرانه قيام نمى كنم بلكه قيام من فقط بدين جهت است كه اصلاح لازم در جامعه امّت جدّم را پديد آورم (جامعه دچار افساد شده، بايد با آن مبارزه كنم.).

من مى خواهم امر به معروف و نهى از منكر كنم و بر اساس سيره جدّم و پدرم على بن ابى طالب، رفتار نمايم. هر كس از من پذيرفت در واقع، خدا را پاسخ مثبت داده است و هر كس نپذيرفت من بر مواضع خود استوار و صابرم تا خدا حكم كند و او بهترين حاكم است.»

امام عليه السلام در وصيت نامه خود به روشنى، علل و فلسفه قيام تاريخ ساز عاشورا را تبيين مى كند كه عبارتند از:

1- امر به معروف و نهى از منكر.

2- اصلاح نظام سياسى و اجتماعى جامعه.

3- احيا و تداوم سيره پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و اميرمؤمنان عليه السلام و عمل به سيره آن بزرگواران.

ص: 297

ص: 298

او همواره در پى فرصت بود تا انتقام بگيرد و بر اين سياست بود كه بعد از ارتحال پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله هويت و باطن خود را بيشتر آشگار ساخت و در ميدان هاى مختلف به فعاليت پرداخت.

فعاليت هاى ابوسفيان گونه هاى مختلف داشت؛ از جمله:

ص: 299

بخواهى مدينه را از پياده و سواره جهت حمايت و يارى تو پر مى كنم.»

امام عليه السلام پاسخ دادند: «مَهْ يا أَباسُفْيان، أَ جاهِلِيّة وَ إِسلاماً؟»؛ (1)

«خاموش باش ابوسفيان! در جاهليت و در اسلام خواهان پيشامدهاى ناگوارى براى اسلام بوده اى» و افزودند: «ما را به تو نيازى نيست.» (2) بانگ ابوسفيان در بقيع:

با پيروزى عثمان، زمينه ظهور ابوسفيان در صحنه امور سياسى با ظاهرى اسلامى، مهيّا شد. خطر ظهور دشمنان در صحنه سياسى جامعه اسلامى، براى خواص، پنهان نبود.

در دوران معاويه، وقتى امام حسن عليه السلام به معاويه گفت: هنگامى كه عثمان روى كار آمد روزى ابوسفيان به حسين عليه السلام گفت: «دوست دارم دست مرا بگيرى و به زيارت قبور بقيع ببرى» ايشان او را به بقيع رساند، او فرياد زد: «اى اهل قبور (اى مردگان!) براى آن چيزى كه با ما مى جنگيديد، امروز به دست ما افتاده است «وَ أَنْتُمْ رَمِيم» در حالى كه شما در زير خاك پوسيده ايد.

امام حسين عليه السلام وقتى اين سخن را از وى شنيد، به شدت ناراحت شد و فرمود: خدا روى تو و موهاى سپيد صورتت را زشت گرداند. در اين هنگام دست مبارك خود را از ميان دست ابوسفيان كشيد و او را رها كرد. آنگاه فرمود: معاويه! اگر نعمان بن بشير نبود، ابوسفيان كه نابينا بود نمى توانست خود به تنهايى از بقيع بيرون بيايد و از پا درمى آمد. و گفت: شما خواهان ادامه همان خط هستيد. (3)

ص: 300

پس از چندى، فرزند ارشد او يزيد، از سوى خليفه اوّل، فرماندار شام شد. پس از يزيد پسر ديگرش- معاويه- آن سمت را عهده دار گرديد و نيز در تاريخ آمده است:

آنگاه كه نوبت خلافت عثمان رسيد، ابوسفيان به طور رسمى از آنچه در نهاد خود داشت پرده برداشت و گفت:

«تلقّفوها تلقّف الكرة، ألا والَّذي يحلف به أبوسفيان لاجنّة ولانار» (1)

«با خلافت همانند توپ (گرد) برخورد كنيد و آن را به يكديگر پاس دهيد و سوگند به آنچه ابوسفيان به آن قسم مى خورد از بهشت و جهنم خبرى نيست.»

ص: 301

او به همراه پدر خويش در حالى كه طبق نظر ابن ابى الحديد كودكى بيش نبود، راهىِ تبعيدگاه طائف شد (1) و همچنان مطرود بود تا اين كه خليفه سوم- عثمان- وى را به مدينه بازگرداند (2) و به عنوان سياستگذار خود منصوب كرد.

2- پيامبر صلى الله عليه و آله، «حَكَم بن ابى العاص»، پدر مروان و عموى عثمان را نيز از مدينه به طائف تبعيد نمود. اما پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله، عثمان درخواستِ بازگشت عمويش را از ابو بكر نمود؛ ابوبكر پاسخ داد: «كسى را كه پيامبر صلى الله عليه و آله تبعيد كرد، من او را بازنخواهم گرداند.»

عثمان در دوران عمر نيز چنين تقاضايى را كرد، ليكن عمر به درخواست او- مانند ابوبكر- پاسخ مثبت نداد تا اين كه پس از عمر، خودش او را به مدينه بازگرداند. (3) 3- «هيت» در هنگام فتح طائف از زيبايى و فريبايى دختران طائف، به منظور تحريك سربازان اسلام، تعريف و توصيف مى كرد. پيامبر صلى الله عليه و آله كار او را به عنوان «الحرب خدعة» نپذيرفت و وى را به كوه هاى طائف تبعيد كرد و او در آن جا به سربرد، تا اين كه عثمان او را به شهر راه داد. (4)

ص: 302

اكنون كه حكومت را به چنگ آورده اى، بهتر است با بنى هاشم به عدالت رفتار كنى و بدرفتارى را كنار بگذارى» معاويه گفت: «هيهات! هيهات! ابوبكر عدالت كرد و عدالت گسْتَرد و مُرد و نامش نيز با او دفن شد. عمر و عثمان نيز چنين شدند. ولى برادر هاشم؛ يعنى (رسول اللَّه صلى الله عليه و آله) از دنيا رفت در حالى كه هر روز پنج نوبت، فرياد برمى دارند: «أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ»، سپس با خشم و ناراحتى گفت: «فأيُّ عَمَلٍ يَبْقى مَعَ هذا، لا امَّ لَكَ، لا وَ اللَّهِ إلّادَفْناً دَفْناً»؛ (1)

«با وجود اين، چه كارى صورت پذيرفت؟

(كدام هدفِ من جامه عمل به خود پوشيد؟) اى بى مادر! نه؛ به خدا سوگند! بايد اين نام (پيامبر) را دفن كنم.»

كوتاه سخن اين كه يزيد وارث سيرت ناميمون اين دو- ابوسفيان و معاويه- است و حتّى از آن دو به مراتب خبيث تر و شرورتر نيز بوده است.

ص: 303

بنى اميه (يزيد) و مغلوب شدن و شكست ظاهرى بنى هاشم (امام حسين عليه السلام) خاتمه يافت؛ در نتيجه، جنگ كربلا تبلور كينه ديرينه بنى اميه نسبت به بنى هاشم است، ازاين رو هنگامى كه «نضر بن مالك» از سالار شهيدان، تفسير آيه شريفه: هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ را پرسيد، امام عليه السلام پاسخ دادند:

«نَحْنُ وَ بَنُو امَيّةَ، قُلنا صَدَقَ اللَّه وَ رَسُولُهُ، وَ بَنُو امَيّة قالُوا: كَذِبَ اللَّه وَ رَسُولُهُ». (1)

«ما و بنى اميه، مصداق اين آيه هستيم، ما مى گوييم آنچه را خدا و رسول او گفته اند درست است ولى آنان مى گويند خدا و رسول دروغ گفتند!»

ص: 304

پرده برداشت:

«الْحَمْدُ للَّهِ ما شاءَ اللَّهُ وَ لاقُوَّةَ إلَّا بِاللَّهِ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلى رَسُولِهِ وَ سَلَّمَ،

خُطَّ الْمَوْتُ عَلى وُلْدِ آدَمَ مَخَطَّ القَلادَةُ عَلى جيدِ الْفَتاةِ،

وَ ما أَوْلَهَني إِلَى أَسْلافي إِشْتِياقَ يَعْقُوبَ إِلى يُوسُفَ،

وَ خَيْرَ لي مَصْرَعٌ أَنَا لاقيهِ، كَأَنّي بِأَوْصالي تَقَطَّعُها عُسْلانُ (1) الْفَلَواتِ بَيْنَ النَّواويسِ وَ كَرْبَلاءَ فَيَمْلَأَنَّ مِنّي أَكْراشاً جَوْفاً، وَأَجْرِبَةُ سُغْباً لامَحيصَ عَنْ يَوْمٍ خُطَّ بِالْقَلَمِ، رِضَى اللَّهُ رِضانا أَهْلَ الْبَيْتِ نَصْبِرُ عَلى بَلائِهِ، وَيُوَفِّينا أُجُورَ الصَّابِرينَ، لَنْ تَشُذَّ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله لُحْمَتُهُ وَهِيَ مَجْمُوعَةٌ لَهُ في حَظيرَةِ الْقُدْسِ تَقِرُّبِهِمْ عَيْنُهُ وَيُنْجِزُ بِهِمْ وَعْدَهُ، مَنْ كانَ باذِلًا فينا مُهْجَتَهُ وَمُوَطِّناً عَلى لِقاءِ اللَّهِ نَفْسَهُ؛ فَلْيَرْحَلْ مَعَنا، فَإِنّي راحِلٌ مُصْبِحَاً إِنْ شاءَ اللَّهُ تَعالى». (2)

«حمد و سپاس از آن خداست و آنچه كه خدا اراده كند تحقّق خواهد يافت و قدرتى جز قدرت او در جهان هستى وجود ندارد. مرگ.

همچون گردنبندى بر گردن زندگى آدمى بسته شده و جدايى ناپذير است.

من به درگذشتگان خود ملحق مى شوم و بسيار مشتاقم، بيش از اشتياق يعقوب به ديدار يوسف.

مى بينم بند بند اعضاى بدن مرا گرگ هاى (مزدوران) بنى اميّه در بيابان كربلا از هم جدا مى سازند. من به رضاى الهى رضايت دادم.

هر بلايى كه در راه تحقّق خط حق برايم مقدور است با جان و دل پذيرا هستم و بدان صابرم. هركس خون قلب خود را در راه ما جهت دريافت مقام قرب خدا، هديه مى كند، با ما حركت كند. من فردا صبح به سوى سرنوشت سرخ، حركت خواهم كرد.»

ص: 305

ص: 306

همين مسأله موجب رخوت و سستى عمومى، نسبت به قيام مسلّحانه شده بود.

به عنوان مثال: امام مجتبى عليه السلام با آن كه از كوفه به لشكرگاه «نخيله» رفتند و ده روز جهت پيوستن مردم به او، به انتظار نشستند، در مجموع، تنها چهارهزار نفر به آن حضرت پيوستند و ناگزير خود به كوفه بازگشتند و مردم را به جهاد تحريك و تشويق نمودند. (1) با آن كه مسلمانان در معرض تهديد سپاه جرّار معاويه قرار گرفته بودند و لشكر او تهاجم به سوى پايتخت اسلامى را آغاز كرده بود، باز موجب بيدارى و بسيج كوفيان نگشت، ابن شهر آشوب در مناقب مى نويسد:

«وَ اسْتَنْفَرَ مُعاوِيَةُ النّاسَ، فَلَمّا بَلَغَ جِسْرَ مَنْبج، بَعَثَ اْلحَسَنُ حُجْرَ بْنَ عَدِي وَاسْتَنْفَرَ النّاسَ لِلْجِهادِ». (2)

«معاويه مردم را در يك بسيج عمومى، به حركت درآورد و تا پل معروف «منبج» به پيش تاخت و در اين هنگام امام حسن عليه السلام حجر بن عدى را مأمور بسيج عمومى عليه معاويه كردند.»

ج: امضاى ترك مخاصمه

طبق شرايط خاص آن روز، امام مجتبى عليه السلام با معاويه، جهت پيشگيرى از ددمنشى هاى او، ترك مخاصمه نمود و صلحنامه را امضا كرد و اين مسأله تا آخر حيات معاويه اعتبار داشت.

د: تفاوت سياست معاويه با يزيد

- يزيد با معاويه در تاكتيك و روش، تفاوت اساسى و آشكار داشت، تا آنجا كه امام حسن عليه السلام در زمان معاويه با او صلح كرد، امّا امام حسين عليه السلام در باره يزيد فرمودند: «در صورتى كه جرثومه اى چون يزيد زمامدار باشد، فاتحه اسلام خوانده است، شخصى مانند من با آدمى همچون يزيد بيعت نخواهد كرد (3) اگر در زندگى هيچ گونه پناهگاهى

ص: 307

نيابم، هرگز با يزيد بن معاويه بيعت نخواهم كرد». (1) اگر امام مجتبى عليه السلام هم در دوران يزيد در قيد حيات بودند، بى ترديد قيام مى كردند؛ زيرا كفر يزيدى، چيزى نبود كه فقط فرزانه اى چون سالار شهيدان از آن بيمناك باشد؛ حتّى پيامبرخدا صلى الله عليه و آله نيز بارها خطر وجود او را به جامعه هشدار داده بودند.؟؟؟

ص: 308

گذرانيد، در فتح مكه به ناچار اسلام آورد. در چشم ساده لوحان با على عليه السلام برابرى! مى نمود و گاه برترى داشت! با همين ديدگاه، ربيع بْن خُثَيْم (1) در واقعه صفين در محضر على عليه السلام اظهار داشت: «اى اميرمؤمنان، ما در حقّانيت اين پيكار ترديد داريم با آن كه از شأن و علوّ رتبت تو آگاهيم». (2) و: موقعيت خاص معاويه در جامعه، زمينه را براى پيروزى انقلاب دشوار مى ساخت؛ زيرا شخص معاويه:

اولًا: موقعيت سياسى- اجتماعى خاصى داشت و سال ها بود كه از سوى خلفا به عنوان استاندار شام، در رأس امور قرار گرفته بود و ادعاى ولىّ دم عثمان بودن نيز وى را در ديدگاه مخالفان خط حق، موقعيت ويژه اى مى داد. (3) و (4) ثانياً: معاويه را به عنوان يكى از نويسندگان وحى، جا انداخته بودند. (5) طرفداران معاويه مى گويند: «معاويه كاتب وحى بود!» اين حرف به هيچ وجه درست نيست؛ زيرا معاويه در سال هشتم هجرت به صورت ظاهر اسلام آورد كه تقريباً دوره نزول وحى رو به اتمام بود.

ترديدى نيست كه معاويه در شمار آزاد شدگان (طلقاء) فتح مكه، در سال هشتم هجرى بوده است. (6)

ص: 309

برخى از نويسندگان نوشته اند: عباس- عموى پيامبر صلى الله عليه و آله- از آن حضرت تقاضا كرد از معاويه براى نوشتن بعضى از مراسلات استفاده شود و در «صحيح مسلم» آمده است:

«إنّ معاويةَ يَكْتُبُ بَيْنَ يَدَيِ النّبيّ صلى الله عليه و آله» لازم به گفتن است كه اين نويسندگى مربوط به وحى نيست. (1) مسعودى در مروج الذهب مى نويسد: «دوره اين نويسندگى كوتاه بوده است.

ثالثاً: معاويه به عنوان برادر امّ حبيبه همسر پيامبر، لقب خال المؤمنين را يدك مى كشيد و عمروبن عاص در هنگام حكميت و احتجاج به برترى معاويه، روى همين عناوين سه گانه به عنوان «امتيازات برجسته معاويه» انگشت گذاشت. (2) بايد گفت كه لقب «كاتب الوحى» از طريق اين و آن براى معاويه ساختگى است؛ زيرا پيامبر خدا صلى الله عليه و آله در باره او فرمودند: «إِذا رَأَيْتُمْ مُعاويةَ على مِنْبَري فَاقْتُلُوهُ» (3)

جاى بسى شگفتى است كه ذهبى مورخ معروف (متوفاى سال 748) كه مى كوشد فضايلى براى معاويه بتراشد، وقتى به حديث پيشگفته مى رسد، بدون هيچ گونه ترديدى آن را نقل مى كند و حتّى در صدد توجيه آن به معانى ديگر نيز برنمى آيد و اين مسأله گواه صحّت اين حديث در ديدگاه وى است. (4)

ص: 310

بود كه جمعيتى كمتر از 10 نفر زنى را بر مى گزيدند، مخارج زندگى او را تأمين مى كردند تا هنگامى كه بچه اش را به دنيا بياورد؛ اگر دختر بود نزد زن مى ماند و اگر پسر بود، مردان در جلسه اى جمع مى شدند، در حالى كه آن زن پسر را در آغوش داشت وارد مى شد، طبق نظر خود، بچه را به هر كس مى داد، آن مرد به عنوان پدر آن طفل قلمداد مى گشت.

درباره عمرو بن عاص هم گفته اند: وقتى ليلى، مادر او، وى را در آغوش عاص بن وائل گذاشت، ابوسفيان ناراحت شد. او همواره مى گفت: بدون ترديد، عمرو فرزند من است. (1) فعاليت هاى سياسى عمرو بن عاص:

پيش از هجرت و حدود سال 5 يا 6 بعثت، عمرو بن عاص از سوى كفّار مكّه مأموريت يافت تا به تعقيب مهاجران حبشه بپردازد و آنان را به چنگ كفار مكه بازگرداند. او با همراهى همسر و يكى از زيباترين جوانان عرب به حبشه رفت ولى در اين مأموريت موفقيتى كسب نكرد. (2) همچنين عمرو بن عاص از جمله سران جنگ خندق عليه مسلمانان است. در تاريخ آمده است: عمرو بن عاص از سران جنگ خندق. (3) كاروان 50 هزار نفرى مكه كه موجب ايجاد جنگ بدر شد، به سرپرستى عمرو بن عاص و ابوسفيان از شام عازم مكه گرديد. عبور كاروان از منطقه بدر بود كه سرانجام موجب بروز جنگ بدر شد.

*** عمرو بن عاص در سال ششم هجرت مسلمان شد، هنگامى كه عمروبن اميه از طرف پيامبر صلى الله عليه و آله به حبشه رفت تا امّ حبيبه را به عقد آن حضرت درآورد، عمروعاص در حبشه بود. او از نجاشى درخواست كرده بود تا نماينده پيامبرخدا را به او تحويل دهد،

ص: 311

نجاشى به او گفت: دين محمد پيروز خواهد شد و سپس خود نجاشى مسلمان شد و عمروبن عاص را نيز به اسلام دعوت كرد و سر انجام عمروبن عاص در حبشه به اسلام روى آورد.

سيوطى درتاريخ الخلفا مى نويسد: ابوبكر خود را خليفه پيامبر خدا مى خواند و در نامه ها اين چنين امضا مى كرد: «ابو بكر خليفة رسول اللَّه»، البته عمر نيز پس از او خود را خليفه ابوبكر مى دانست و اين چنين زير نامه يا آغاز نامه ها مى نوشت: «خليفة خليفة رسول اللَّه» (آنان، لقب اميرالمؤمنين را براى خود روا نمى دانستند؛ زيرا اين لقب را پيامبر صلى الله عليه و آله به امير المؤمنين على عليه السلام داد و اين مسأله داراى اشتهار خاصى بود.) و براى نخستين بار بود كه عمروبن عاص اين لقب را در مورد عمر به كار برد. او وقتى بر عمر وارد شد و گفت: «السَّلامُ عَلَيكَ يا أَمِيرالمُؤمِنِين»، مورد اعتراض عمر قرار گرفت. او پاسخ داد: «أَنْتَ الْأمِير وَ نَحْنُ الْمُؤمِنُون»، از آن روز به بعد، اين لقب براى عمر به كار گرفته شد. (1)

ص: 312

مى پرداخت؛ از جمله در تأويل و تفسير سخن معروف پيامبر صلى الله عليه و آله در باره عمار بن ياسر (1)(2) گفت: «قاتل عمار كسى است كه او را به جنگ فراخواند» ولى حضرت على عليه السلام در جوابش فرمودند: «بنابراين قاتل حمزه سيدالشهدا نيز شخص پيامبر است!»

معاويه به دست و پا افتاد و گفت: كلمه «باغيه» در كلام پيامبر به معناى دعوت كننده است نه طغيانگر؛ و ماييم كه مردم را به خونخواهى عثمان دعوت مى كنيم.» در برابر اين تحريف نيز امام على عليه السلام گفتند: «كه قاتلان عمار كسانى هستند كه وى را، به دوزخ فرامى خوانند، ولى او آنان را به بهشت». (3) جرجى زيدان نيز معاويه را يكى از «بازيگران و سياستمداران بزرگ دنيا» مى نامد» (4) او با تردستى ويژه اى به مبارزه با اهل بيت مى پرداخت، به گونه اى كه مبارزه خونين تلقّى نمى شد!

معاويه در مدينه به ابن عباس گفت: «به همه عمال خود نوشته ام تا از بيان مناقب آل على خوددارى كنند و از تو نيز همين را خواستارم» ابن عباس گفت: «ما را از قرائت قرآن و تفسير آن نهى مى كنى؟!» معاويه گفت: «قرآن بخوان ولى از تفسير آن خوددارى كن و يا از قول كسانى كه برخلاف اهل بيت تفسير مى كنند بگو» ابن عباس گفت: «قرآن در خانه پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده و اهل بيت او بهتر از آن آگاهى دارند؛ تو مى گويى تفسير آن را از آل سفيان بپرسم؟» معاويه ساكت شد و به عمال خود نوشت: «از همه كسانى كه از فضايل اهل بيت مى گويند بيزارم ... هر يك از دوستان عثمان يك فضيلت و منقبت براى او نقل كند او را مقرب بداريد و هركس به دوستى على تظاهر كند نام او را از ديوان بيت المال محو كنيد». (5)

ص: 313

معاويه براساس سياست اهريمنى و ظاهرفريبى خود به گونه اى عمل مى كرد كه در نظر افراد به عنوان «امين اللَّه»! و «انسان برتر»! تجلى مى نمود.

ابوموسى اشعرى (1) نماينده تحميلى از سوى على عليه السلام در مسأله حكميّت، روزى بر معاويه وارد شد و اين چنين سلام داد: «السَّلامُ عَليكَ يا امينَ اللَّه»! (2)

گروهى از مردم مصر نيز زمانى كه جهت ديدار با معاويه در شام، وارد كاخ او شدند، اينچنين سلام دادند: «السَّلامُ عليكَ يا رَسُولَ اللَّه»! حال آن كه عمروبن عاص از

ص: 314

آنان خواسته بود كه به گونه عادى و معمولى بر او سلام دهند و به عنوان «امارت و خلافت» بر او سلام ندهند و بر خلاف اين ميل، حتى به عنوان «نبوت» بر او سلام دادند! (1) هنگامى كه مرگ معاويه فرا رسيد، نزديكانش را فراخواند و گفت: «روزى پيامبر پيراهن خود را به من داد و من آن را حفظ كرده ام و وقتى از دنيا رفتم آن را براندامم بپوشانيد و نيز روزى پيامبر در پيش من ناخن دست هايش را چيده بود من آنها را جمع آورى كرده در شيشه اى نهاده ام و شما بعد از مرگ من آن را روى دهان و چشمهايم بريزيد». (2) اين بود كه معاويه دل هاى مردم را فريبكارانه تسخير و به خود جلب مى كرد. معاويه فردى چون عمروبن عاص را در كنارش به عنوان وزير مشاور داشت كه به قول جرجى زيدان: «يكى از غول هاى خدعه و نيرنگ باز تاريخ بود». (3) اما يزيد از داشتن چنين فردى محروم بود.

ص: 315

متضادى بروز مى كند به هرحال، گرچه نمى توان علت پيدايش اختلافات را در همه جا ناشى از مسأله تشخيص وظيفه در باب سكوت و يا قيام دانست، ولى به جرأت مى توان گفت، كه يكى از علل مهم آن همين مسأله است.

امام مجتبى عليه السلام تنها راه حفظ نظام و كيان اسلام را در صلح با معاويه ديد. (1) در آغاز نهضت عاشورا بعضى از افراد نزديك امام حسين عليه السلام با او همداستان نبودند و آن حضرت را، رسماً از حركت به سوى كربلا برحذر مى داشتند. سكوت در برابر يزيد از ديدگاه سياستمداران و اهلِ حلّ و عقد آن روز، داراى فوايدى بود، از جمله:

الف: موقعيت و ابهت ظاهرى امام عليه السلام نه تنها محفوظ مى ماند؛ بلكه با حمايت دستگاه حاكم از او، روز به روز افزون تر مى شد.

ب: زيان هاى حركت و بانگ عليه دستگاه حاكم متوجه وى نمى شد؛ البته زيان هاى مخالفت با يزيد نيز براى كسى پوشيده نبود و هركسى مى دانست كه براثر مخالفت با قدرت حاكم، موقعيتش متزلزل مى شود. يارانش را يكى پس از ديگرى از موقعيت هاى اجتماعى بركنار مى كنند و يا آن كه به موقعيت هاى اجتماعى راه نمى يابند.

ارزيابى دوجانبه فوق، اين مسأله را تأييد مى كرد كه، لازمه عافيت طلبى، اين بود كه امام عليه السلام لب فروبندد و اگر از قدرت حاكم حمايت نمى كند، با او مخالفت نيز نكند. ولى چرا امام عليه السلام عليه دستگاه حكومت برخاست؟!

حضرت مى ديدند كه اگر كم ترين سازش و نرمشى از خود نشان دهند، حكومت نامشروع يزيد به عنوان يك «حكومت اسلامى» در چشم انداز ديگران مقبول مى افتد و جامعه در برابر حكومت باطل، روحيه ستيز و عصيان را از دست مى دهد و ... در نتيجه اسلام، كم كم به صورت يك «دستورالعمل فردى»، «نمادين» و تشريفاتى پديدار گشته و به زودى از جامعه رخت برمى بندد.

ص: 316

دومسأله بيش ازهمه، مشروعيت سكوت از سوى امام عليه السلام را زير سؤال مى برد:

1- مرگ عدالت.

2- قرار گرفتن تاريخ اسلام بر سر دو راهى.

ص: 317

ص: 318

بيعت مردم مخالفت جمعى، سبب نمى شود كه من خلافت را ترك گويم؛ زيرا خلافت و رهبرى با بيعت مردم تثبيت شده است. (1) چنانكه ابن عباس مى گفت: هنگامى كه على عليه السلام براى بيعت مردم با وى وارد مسجد شد، من راجع به افرادى كه پدر يا برادر يا خويشاوندانشان در جنگ هاى زمان پيامبر خدا صلى الله عليه و آله به دست على عليه السلام كشته شده بودند، خوف آن داشتم اينان اظهار مخالفت كنند و على طبق شرطى كه بر زبان آورده بود، حاضر به قبول بيعت نشود ولى ملاحظه كردم كه آنان نيز مخالفتى نكردند. (2) اكنون به جريان پس از شهادت اميرمؤمنان عليه السلام مى پردازيم. در آن هنگام معاويه جاسوسانى را به كوفه اعزام داشته بود، كه دو نفر از آنان شناسايى شده و به امر «امام

ص: 319

مجتبى عليه السلام» به قتل رسيدند. (1) هيجده روز پس از شهادت اميرمؤمنان على عليه السلام (2) معاويه به طور ناگهانى به سوى كوفه حمله تهاجمى را آغاز كرد و تا «پُل مَنبج» (3) به پيش تاخت. در اين هنگام بود كه امام مجتبى عليه السلام به ناچار «حجربن عدى» را مسؤول بسيج عمومى مردم نمودند و خود، فرمان «جهاد فى سبيل اللَّه را صادر كردند. (4) حركت امام مجتبى عليه السلام يك حركت بازدارنده و دفاعى بيش نبود، چون از راه نبرد، پيشگيرى اين سيل بنيان كن براى امام مجتبى عليه السلام ميسر نبود، از راه صلح- كه معاويه نيز جهت فريب افكار عمومى از آن دم مى زد و آن را حربه تبليغاتى خود قرار داده بود- خواست تا تهاجم معاويه را متوقف سازد و از او پيمان گرفتند تا:

الف: براساس كتاب خدا عمل كند.

ب: خلافت را بعد از خودش، به شوراى مردم واگذار نمايد.

ج: تبليغات ضد اميرمؤمنان عليه السلام را كنار گذارد. (سبّ و لعن را ترك كند).

د: مزاحم هيچ يك از شيعيان نگردد.

ه: عدالت را در جامعه برقرار سازد و حق هركس را به اهلش برساند.

معاويه به اين خواسته ها تعهد سپرد و سوگند ياد كرد كه بدان ها عمل كند (5) كه «البته به هيچ يك از آن ها عمل نكرد. (6) امام مجتبى عليه السلام با اين عمل، هم تبليغات نادرست و غير واقعى صلح طلبى! معاويه (7) را، كه در كام بسيارى از همراهان امام عليه السلام شيرين آمده بود، خنثى كردند، كه ضمن آن، خوىِ ددمنشى و سيماى كريه معاويه براى همگان آشكارگرديد.

ص: 320

پس از اين پيمانِ ترك مخاصمه بود كه مردم، در واقع، آن سوى چهره كريه معاويه را بازشناختند و دانستند كه او به هيچ قانون و ميثاقى پايبند نيست و همچنين عمل امام مجتبى عليه السلام زمينه پيروزى انقلاب كربلا را فراهم مى ساخت و بر همين اساس بود كه امام مجتبى عليه السلام فرمودند: آنچه كه من از راه صلح و امضاى پيمان ترك مخاصمه، به اسلام خدمت كرده ام، بهتر است از آنچه كه آفتاب برآن مى تابد. (1) همچنان كه قرآن نيز از صلح حديبيه به عنوان «فتح مبين» ياد مى كند و مى فرمايد: إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبِيناً. (2) چرا امام حسن عليه السلام صلح با معاويه را پذيرفت و بدان تن داد؟

امام مجتبى عليه السلام، از راه پذيرش صلح، سدّى در برابر حركت ظالمانه معاويه ايجاد نمود و معاويه را بر سر دوراهى قرار داد كه قبول هركدام معاويه را از اهداف پليدش باز مى داشت؛ زيرا در صورت پايبندى به بندهاى قطعنامه، معاويه از دستيابى به استقرار حكومت در خاندان خود محروم مى گشت؛ و در صورت تخلّف از مواد مورد مصالحه، چهره وى براى همگان زير سؤال مى رفت؛ و سرانجام؛ ضربه اى سخت و كارى بر او وارد مى شد. ولى وى- كه خود را برسرِ دوراهى ديد- راه دوّم را برگزيد و چهره پوشيده خود را با دستان خود براى همگان آشكار ساخت.

از طرف ديگر، اگر امام مجتبى عليه السلام تن به صلح تحميلى نمى دادند چه مى شد؟

پاسخ اين پرسش را بايد با دقت در اوضاع سياسى- اجتماعى آن روز جستجو كرد.

معاويه با لشكر و نيروى مسلحى آماده، هنگامى يورش خود را به سوى امام مجتبى عليه السلام آغاز كرد كه:

الف: شهادت على مرتضى عليه السلام تاحدودى شيرازه لشكر اسلام را از هم گسيخته بود.

ب: مردم نيز بر اثر جنگ هاى سه گانه (صفين، جمل و نهروان) و تبليغات آنچنانى دشمنان عليه حكومت حق، صحنه را خالى كرده بودند.

ج: لشكر امام مجتبى عليه السلام يكدست نبودند؛ يعنى سپاه امام مجتبى عليه السلام در اطاعت از

ص: 321

رهبرى امام مجتبى عليه السلام، هم عقيده نبودند. در اين خصوص ابن شهرآشوب (1) و شيخ مفيد در (2) مى نويسند: «شركت كنندگان در جنگ عليه معاويه، پيرو اعتقادات مختلف بودند.

برخى از شكّاكان بودند كه از شركت كنندگان در جنگ صفين و نهروان نيز به حساب مى آمدند ولى آن روز در شك و ترديد به سر مى بردند؛ برخى از خوارج و بعضى نيز ازفتنه جويان، مزدبگيران، دنياطلبان و بعضى ديگر از ياران و شيعيان بودند. و بر اين اساس بود كه دروغ و شايعه پراكنى معاويه، كه مى گفت: من با امام مجتبى عليه السلام صلح كرده ام، جز در گروهى خاص، در بقيه مؤثر افتاد».

ابن صباغ مالكى در كتاب نفيس خود (3) مى نويسد: «آن گاه كه امام مجتبى عليه السلام مردم را به حركت به سوى معاويه فراخواند، مردم چندان استقبال نكردند و سپس جمعيتى دور امام جمع شدند. اين گروه مركّب از: گروهى از شيعيان او و پدرش، جمعى از خوارج و طرفداران حكميّت و برخى از دنياطلبان كه تنها به خاطر حضور رؤساى خود، پيوسته بودند. به هرحال همراهان امام عليه السلام برخلاف همراهان معاويه يكدست نبودند و لذا شايعه سازى ها و دروغ پراكنى هاى معاويه به سرعت در آنها مؤثر افتاد و نيز اطاعت لازم را نسبت به امام عليه السلام اظهار نمى كردند و همين امرخود هزاران مفسده را در لشكر، باعث گشته بود».

د: معاويه در اركان سپاه امام مجتبى عليه السلام نفوذ كرد و سران و فرماندهان را يكى پس از ديگرى به نوعى، خريد و به سوى خود جذب كرد. (4) و رفتن هريك از آنها در تزلزل و شكاف ميان لشكر امام عليه السلام بى اثر نبود.

ه: معاويه نامه اى به امام مجتبى عليه السلام نوشت. اين نوشته كه حاوى اعلام صلح يك جانبه از سوى معاويه بود، معاويه را فردى صلح جو و امام مجتبى عليه السلام را جنگ طلب معرفى مى كرد. متن آن را بلاذرى در كتاب معروف خود انساب الأشراف آورده است.

ص: 322

ص: 323

و افكار عمومى نيز وى را چندان زير سؤال نمى برد و چه بسا امام عليه السلام زير سؤال مى رفتند!

ازاين رو، بهترين راه و مؤثرترين اقدام، همان بود كه امام مجتبى عليه السلام بدان پرداختند.

- امام عليه السلام با ديدن اوضاع نابهنجار همراهان خود، كه چنددستگى و تشتّت آراء در ميان آنها بيداد مى كرد، خطبه اى خواندند؛ و در ضمن آن، پيشنهاد معاويه را در رابطه با صلح مطرح ساختند. بيشتر مورّخان نامى، اين خطبه را در كتاب خود آورده اند.

ابن اثير در «اسدالغابه» (1) اين خطبه را مورد توجه خويش قرار داده است. دقت در اين خطبه موقعيت سياسى- اجتماعى آن روز را روشن مى سازد.

در ضمن خطبه امام عليه السلام آمده است:

«أَلا إنّ معاوية دعانا إلى أمر ليس فيه عزّ و لا نصفة فانْ أرَدْتُمُ المَوْتَ رَدَدْناهُ عَلَيْهِ وَ حاكَمْناهُ إلى اللَّه عَزّ و جلّ بِظَبَا السّيُوف، وَإنْ أرَدْتُمُ الحَيَاةُ قَبِلْناهُ وأخذنا لَكُمُ الرِّضا، فناداه القومُ مِنْ كلّ جانبٍ: البَقِيّةُ البَقِيَّةُ، فَلَمّا أفردوهُ أمْضى الصُّلْح». (2)

«معاويه ما را به كارى فرا مى خواند كه عزّت ما در آن نيست و انصاف در آن رعايت نشده است. اگر آماده شهادتيد، پيشنهاد وى را رد كنيم و كار را به خدا بسپاريم و قضاوت را به شمشيرها احاله كنيم ولى اگر به فكر زندگى دنيوى مى باشيد، ما بدان رضايت دهيم، در اين هنگام، شنوندگان از هرسوى ندا دردادند، ماندن و زندگى را انتخاب مى كنيم. وقتى كه او تنها ماند و همه به ترك محاربه رأى دادند، پيشنهاد معاويه راجع به صلح را پذيرفت.»

ص: 324

از دقت در اين خطبه، نكات ذيل به دست مى آيد:

1- مردمى كه در كنار امام حسن عليه السلام گرد آمده بودند، از حيث روحيه و عقيده، هيچ شباهتى به مردمى كه به همراهى اميرمؤمنان عليه السلام در جنگ جمل و صفين و نهروان شركت جسته بودند نداشتند.

2- معاويه حربه صلح جويى را به دست گرفت و از اين راه پيشاهنگِ آرامش و آسايش طلبى شد؛ «ألا و إنّ معاويةَ دَعانا إلى أمرٍ ...».

3- امام عليه السلام همگان را به سرانجام صلح هشدار دادند كه عزت و انصاف در صلح با معاويه برچيده مى شود؛ و از اين راه نظرِ منفى خود را در خصوص پذيرش صلح نامه به سمع مردم رساندند؛ تا بعدها نگويند ما از عواقب آن بى اطلاع بوديم.

4- امام عليه السلام وقتى كه از مردم نظر خواستند، همه (اكثريت)، يكباره فرياد برآوردند:

«البَقِيَّةُ البَقِيَّةُ»؛ (ما خواستار زندگى هستيم) و به تصريح، از امام عليه السلام خواستند تا به «صلح» تن دهند.

5- ابن اثير، در پايان خطبه، جمله «لمّا افْرَدُوهُ»؛ «هنگامى كه او را تنها گذاشتند» را افزوده است. اين خود گوياى تصميم گيرى مردم است كه قبل از امام عليه السلام صلح را پذيرفته بودند. وگرنه، در شجاعت امام مجتبى عليه السلام كه سخنى نيست و قهراً راه سركوبى باطل را ادامه مى داد. (1)***

امام مجتبى عليه السلام بعد از پذيرش صلح، در ميان مردم خطبه اى خواند و در ضمن آن، اين چنين فرمود:

«انَّ معاويةَ نازَعَني حقّاً هُوَ لي، فَتَرَكْتُهُ لِصلاحِ الأُمّةِ وَحِقْنِ دِمائِها ...». (2)

«معاويه، در باره حق (حكومت)، كه از آنِ من است، با من به نبرد پرداخت و من جهتِ رعايت مصالح جامعه و پيشگيرى از خونريزى (نسل كشى) مسلمين، آن را

ص: 325

رها كردم».

و نيز در جمع گروهى از خواص كه از ايشان راز اصلى امضاى معاهده با معاويه را جويا شده بودند فرمود:

«... و انِّي لَمْ افْعَلْ ما فَعَلْتُ الّا ابْقاءً عَلَيْكُم». (1)

«من به چنين مسأله اى تن در ندادم جز براى پيشگيرى از نسل كشى (... كه معاويه در ميان شما به آن دست مى زد).»

البته از معاويه جز اين، انتظار نمى رفت؛ زيرا موقعيت سياسى- اجتماعى آن روز معاويه، در باب دست زدن به چنين عملى، مهيّا بود؛ معاويه گروه خوارج را- هرچند كه با او بد بودند ولى چون با خط حق دشمنى مى ورزيدند و نيز اميرمؤمنان عليه السلام را از پاى درآورده بودند- چندان كارى نداشت و گروه اهل ترديد (كسانى كه برايشان اهميتى نداشت كه در رأس مخروط حكومت، معاويه قرار گيرد يا امام حسن مجتبى عليه السلام) از همراهان امام عليه السلام نيز خود را با قدرت حاكم تطبيق مى دادند. و دنياطلبان و منافقان در سپاه امام مجتبى عليه السلام، جهت دريافت پاداش ها به معاويه خوش آمد مى گفتند. فقط شيعيان راستين بودند كه در معرض خطر قرار داشتند.

در كتاب كشف الغمه آمده است: جماعتى از رؤساى قبايل در لشكر امام عليه السلام براى معاويه نوشته بودند: «به حركت خود ادامه بده و اگر بخواهى، امام مجتبى عليه السلام را تسليم تو كنيم و يا آن كه او را از پاى درآوريم». (2) چنانكه معاويه يك ميليون درهم براى فرمانده امام؛ يعنى قيس بن سعد بن عباده فرستاد و به او پيام داد: يا به ما ملحق شو يا دست از جنگ بردار و آن را رها كن، او نپذيرفت و گفت: «تَخْدَعْنِي عَنْ دِيني»؛ «مى خواهى دين مرا از من بربايى»، ولى متأسفانه فرمانده اول امام مجتبى عليه السلام؛ يعنى عبيداللَّه بن عباس در برابر درخواست معاويه تسليم شد، پول ها را گرفت و با هشت هزار سرباز تحت امر خود به معاويه پيوست.

ص: 326

معاويه همواره ميان لشكر امام شايع مى كرد كه قيس با معاويه صلح كرد، چنانكه شايع كرده بود امام حسن با معاويه آشتى كرد. (1) در باطن امر، اكثريت جامعه آن روز به طور مستقيم و غيرمستقيم با معاويه همراهى داشتند و تنها گروه مورد نظر معاويه، شيعيان و پيروان راستين بودند كه معاويه به خوبى به بركندن و از ميان بردن آنان مى پرداخت؛ و جامعه براى حكومت بلامنازع خاندان معاويه مهيّا مى شد و هيچ مدافعى براى خط حق، باقى نمى ماند و جريان امور بر وفق مراد او پيش مى رفت. (2) وانگهى، اگر امام عليه السلام از پذيرش صلح پيشنهادى معاويه سر باز مى زد، همراهان آن حضرت، وى را به عنوان شخصى مخالف صلح و آرامش و فردى آشوب طلب در جامعه مى كشتند! و يا تحويل معاويه مى دادند؛ زيرا برخى از گروه هاى مردمى، سعى داشتند تا براى روز مباداى خود نيز فكرى كرده باشند.

حمداللَّه مستوفى (3) مى نويسد: پس از امضاى ترك مخاصمه، عمروبن عاص، به معاويه گفت: از امام مجتبى]« [بخواه تا در ميان جمع به منبر رود و از عزل خود و خلافت معاويه سخن بگويد، معاويه با التماس همين مسأله را از امام عليه السلام خواستار شد.

امام عليه السلام به منبر رفت و اين چنين گفت: «ايُّها النّاسُ! إنّ أحْمَقْ الْحُمْق الفُجُور وَ أكْيَسَ الْكَيْس التُّقى وإنّ هذا الأمر الّذي تَنازعنا فيه أنَا و معاوية بْن أبي سفيان، أمّا إن كان هو حقُّه الذي هو احقّ منّى به فتركت له أو كان حقّي فتركت عنه طلباً لصلاح المسلمين وانّى قد اقررت على معاوية لكم عهداللَّه و ميثاقه ان يعدل بينكم و يوفّر عليكم و لا يؤخذ فيه أحد بأخيه و لا يردّ و لا شى ء كان له في هذه الحروب».

و سپس نگاهى به معاويه كرد و فرمود: آيا همين نيست؟ (معاويه كه غافلگير شده بود) گفت: بلى، امام عليه السلام فرمود: «وَ إنْ ادْري لَعَلَّهُ فِتْنةٌ لَكُمْ وَ متاعٌ إلى حِيْنٍ، قال: ربِّ احْكُمْ بِالْحَقِّ، وَ رَبُّنَا الرَّحْمنُ المُسْتَعانُ عَلى ما تَصِفون».

ص: 327

برخورد امام عليه السلام، براى معاويه گران آمد و روى به عمروعاص كرده، گفت: مرا به كارى واداشتى كه اصلًا در شأن من نبود.

خطبه امام و برخورد او و كلماتش، همه حكايت از غربت حق و ضعف و ناتوانى مسلمانان داشت؛ از اين رو، امام مجبور شدند تا با اكثريت مردمِ همراهِ خود! همگام باشند، همچنان كه امير مؤمنان عليه السلام در صفين مجبور شد به حكميّت رضايت دهد؛ و اينجاست كه امام حسن عليه السلام در پاسخ اين است كه امام حسين عليه السلام با ديدگانى اشك آلود به امام مجتبى عليه السلام عرضه داشت: «چرا خلافت را تسليم معاويه نموديد؟».؟؟؟

امام مجتبى عليه السلام پاسخ دادند: «الَّذِي دَعا أَباكَ فِيما تَقَدَّمَ»؛ (1)

«همان عاملى كه پدرت را برآن داشت تا پيشنهاد حكميت از سوى معاويه را در صفين بپذيرد، من نيز گرفتار همان عامل گشته ام.» (2) كوتاه سخن آن كه: سياستمداران راستين و رهبران واقع بين، به ويژه رهبران الهى كه «معصوم» اند، هميشه موارد برتر را مد نظر خود دارند.

امام مجتبى عليه السلام به «مسروق» مى فرمايد: «... نَدَبَنَا لِسِيَاسَةِ الْأُمَّةِ»؛ (3)

«خداوند متعال ما را سياستمدار امت خوانده است»؛ يعنى، سياستمدار راستين، ما هستيم نه ديگران، كه براساس خدعه و نيرنگ عمل مى كنند.

در نبرد خونين صفّين، آنگاه كه محمد حنفيه از پس جنگاوران بنى ضُبّه برنيامد و ناكام بازگشت، امام حسن عليه السلام وارد ميدان شد و آنچنان دليرانه جنگيد كه وقتى به قرارگاه بازگشت از نيزه اش خون مى چكيد، صورت محمد حنفيه از شرمندگى سرخ گرديد، امام اميرمؤمنان عليه السلام به او گفت: «لا تَأْنَف فَإِنَّهُ ابْنُ النَّبِيّ وَ أَنْتَ ابْنُ عَلِيّ» (4)

و بدين وسيله امام از او دلجويى به عمل آورد.

ص: 328

براين اساس است كه وقتى به امام عليه السلام گفته شد چرا تن به صلح دادى؟ پاسخ دادند:

«كَرِهْتُ الدّنيا، وَ رَأيْتُ أهلَ الْكُوفَةِ قَوْماً لا يَثِقُ بِهِمْ أَحَدٌ أَبَداً إِلّا غُلِبَ، لَيْسَ أَحَدٌ مِنْهُمْ يُوافِقُ آخراً فِي رَأيٍ وَ لا هَوىً، مُخْتَلِفِينَ، لا نِيَّةَ لَهُمْ فِي خَيْرٍ وَ لا فِي شَرّ». (1)

«از دنيا بيزار شدم و اهل كوفه را مردمى يافتم كه هيچ كس برآنها اعتماد نكرد، جز آن كه شكسته شد، آراء و خواسته هاى آنان متضاد و مختلف است و آنان در خير و شر، قدرت اراده و تصميم گيرى را از دست داده اند.»

يعقوبى در رابطه با راز توجه امام به صلح مى نويسد:

«فَلَمّا رَأَى الْحَسَنُ أَنْ لا قُوَّةَ بِهِ وَ إنَّ أصحابَهُ قَدْ افْتَرَقُوا عَنْهُ فَلَمْ يَقُومُوا لَهُ، صالَحَ مُعاوِيَةَ». (2)

«وقتى امام حسن عليه السلام مشاهده كرد كه از توان نظامى اش كاسته شده، چون سربازانش طريق بى وفايى را پيشه خود ساخته اند، ناگزير به صلح با معاويه تن داد.»

حقيقت مسأله آن است كه وقتى امام مجتبى عليه السلام احساس كرد شكست لشكر او در برابر سپاه معاويه حتمى است، با پذيرفتن صلح تحميلى به پيروزى سياسى خود حتميّت بخشيد و در اين جا بايد گفت: معاويه بازى خورد، گرچه به ظاهر پيروز شد و اگر به جنگ ادامه مى داد به مقصود خود مى رسيد و در آن صورت از پاى درآوردن و كشتن شيعيان براى او داراى مشروعيت سياسى بود و مقبوليت عامه هم عشق به معاويه و يا كينه نسبت به امام را به همراه داشت ولى با امضاى صلح نامه اين برگ برنده از دست معاويه خارج شد و او پس از چندى، به عنوان كسى مطرح شد كه از پيمان ها عدول نموده، پاى بند به هيچ گونه پيمانى نيست.

ص: 329

ص: 330

جنگى نابرابر كه سرانجام به پيروزى معاويه و نسل كشى از سوى او در ميان مؤمنان و خاندان عترت مى انجاميد و در آن صورت حيات اسلام تهديد به نابودى مى شد؛ زيرا معاويه، طالب سلطنت و امپراتورى بود، نه اوج گسترش اسلام و تعاليم حياتبخش آن. او با سياست اهريمنى ويژه اى، ظاهر اسلام را باقى گذارده، روح آن را براى هميشه، محكوم به فنا و فراموشى كرد. براين اساس، امام مجتبى عليه السلام، جهت احتراز از عدم تحقق امر دوم، راه حل اول را به ناچار پذيرفت و در برابر اعتراض برخى از ياران فرمود: «انَّما فَعَلْتُ ما فَعَلْتُ إِبْقاءً عَلَيكُمْ»؛ (1)

«به امضاى صلح نامه تن دادم تا شما باقى بمانيد.»

نيز مى فرمود: «فَتَرَكْتُهُ لِصَلاحِ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ وَ حِقْنِ دِمائِها»؛ «خلافت را در راستاى مصلحت جامعه و حفظ امت و پيشگيرى از خون ريزى (نسل كشى) ترك كردم.»

قابل ذكر است كه پس از شهادت امام مجتبى عليه السلام شيعيان به امام حسين عليه السلام نامه تسليت نوشتند و خاطرنشان كردند: «... المُنْتَظِرُ لِأَمْرِكَ»؛ (2)

«ما منتظر دستور تو هستيم.»

ص: 331

و گفت: «يا حَمْزَةَ إِنَّ اْلأَمْرَ الَّذِي كُنْتَ تُقاتِلُنا عَلَيهِ بِاْلأَمْسِ، قَدْ مَلكْناهُ الْيَوم، وَ كُنَّا أَحَقّ بِهِ مِنْ تَيمٍ وَ عَدِيّ ...»؛ «اى حمزه، ما وارث حكومت همان دينى شديم كه جهت موفقيت آن با ما مى جنگيديد، ديروز با جنگ قدرت آن را از دست ما خارج ساختيد، ليكن امروز بار ديگر برشما پيروز شديم و قدرت شما را نابود كرديم ...» (1) معاويه كه ظاهر فريبنده اى داشت، به گونه اى عمل مى كرد كه باعث رسوايى خود و اطرافيان نشود و چهره خود را فاش نسازد، ليكن يزيد اهل رعايت نبود و حفظ ظاهر نمى كرد و حتى دستورالعمل معاويه را ناديده مى گرفت، تا آنجا كه معاويه از يزيد خواست چنانچه برحسين عليه السلام پيروز گشت، وى را به خاطر قرابتى كه با رسول خدا صلى الله عليه و آله دارد، به قتل نرساند؛ «يا يَزِيد إِنَّكَ إنْ تَظْفَرْ بِالْحُسَين فَلا تَقْتُلْه، وَاذْكُرْ فِيهِ الْقَرابَةَ مِن رَسُولُ اللَّهِ». (2)

اما يزيد به اين توصيه پدرش عمل نكرد.

بنابراين، براى امام حسين عليه السلام راهى جز دست يازيدن به قيام خونين وجود نداشت و اين تنها راهى بود كه مى توانست تقابل ميان حق و باطل را آشكارتر و شعله ورتر سازد و اهل باطل و سردمداران آن را به سقوط نزديك تر كند.

ص: 332

هستند، امّا رهبر باطنى، عقل آدمى است.»

از دقت در بيان فوق اين حقيقت آشكار مى گردد كه:

الف: حكم از آن خداست إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ و فقط كسانى كه از سوى خداوند متعال به عنوان راهبر، برگزيده شده و به جامعه بشرى معرفى گرديده اند، حق حكومت و زعامت و رهبرى مردم را دارند.

ب: هيچ گاه دنيا از وجود اين دو خالى نمى شود؛ زيرا «اگر يك لحظه زمين بدون حجت الهى باشد، اهل خود را نابود مى كند». (1) ج: رهبرىِ الهى ظاهرى در هردوره اى در سيماى «رسول» يا «نبى» يا «امام» براى مردم محقّق و مقرّر است. و از زمان پيدايش آدم تا انقراض عالَم، در مجموع، جوامع بشرى را تحت پوشش خود دارد.

نتيجه: در دوران زمامدارى معاويه، شيعه بر اساس «نظريه امامت معصوم عليهم السلام»، حاكميت وى را نامشروع مى دانستند؛ زيرا او در برابر خليفه اى كه از سوى خدا و خلق برگزيده شده بود ادعاى خلافت داشت.

البته معاويه از آنجا كه فضايى آكنده از رعب و وحشت ايجاد كرده و در چنان فضايى بر مردم حكومت مى كرد و مردم به ناچار او را تحمل مى كردند، ولى انقراض حكومتش را انتظار مى كشيدند؛ كه ناگهان با مسأله اى جديد به نام ولايتعهدى يزيد روبه رو شدند و از آن زمان زمزمه مخالفت ها در هر نقطه از جهان اسلام كم و بيش بالا گرفت.

ص: 333

تقرب جويد. او به همين منظور به شام نزد يزيد رفت و به او گفت: «ياران پيامبر از دنيا رفته اند و سركردگان قريش نيز از اين جهان رخت بربسته و تنها فرزندانشان برجاى مانده اند و اكنون تو يكى از برترين، باتدبيرترين و داناترين آن ها به سنت و سياستى و من نمى دانم سبب چيست كه اميرمؤمنان براى خلافت تو از مردم بيعت نمى گيرد؟»

يزيد گفت: «آيا چنين كارى به انجام مى رسد؟».

مغيره پاسخ داد: آرى.

يزيد با شنيدن اين سخن، خود را به معاويه رساند و گفتار مغيره را براى او بازگو كرد، معاويه مغيره را احضار كرد و به او گفت: «يزيد چه مى گويد؟»

مغيره گفت: «اى اميرمؤمنان، تو خونريزى ها و اختلافات پس از عثمان را ديده اى، يزيد براى تو جانشين خوبى است، از مردم براى جانشينى و خلافت او بيعت بگير تا اگر براى تو پيشامدى رخ داد، او خليفه و مرجع مردم باشد و خون مردم ريخته نشود و فتنه اى ايجاد نگردد!»

مغيره در ادامه سخنش گفت: «بيعت اهل كوفه به عهده من و از مردم بصره نيز «زياد» براى تو بيعت خواهد گرفت و از اين دو استان هم كه بگذرى ديگر كسى نيست با تو مخالفت كند و مخالفت آنان اثرى هم نخواهد داشت».

معاويه با خوشحالى گفت: «حال كه چنين است پس تو برسر منصب خود بازگرد و با اطرافيان مورد اعتماد خويش اين موضوع را بازگو كن تا در آينده روى آن اقدام كنيم».

مغيره چون نزد ياران خود بازگشت، آنها از وى پرسيدند كه چه كردى؟ پاسخ داد:

«وَضَعْتُ رِجْلَ معاويةَ في غَرزٍ بعيدِ الغايَةِ على امّةِ محمّدٍ وَفَتَقْتُ عَلَيهِم فَتْقاً لا يُرْتَقُ أبداً»؛ «يعنى پاى معاويه را در ركابى گذاردم كه فاصله دوطرف آن در ميان امت محمد بسيار دور است و شكافى در ميان آن ها انداختم كه هيچ گاه پُر نشود». (1)

ص: 334

پاسخ: مورخ نامور- ابن اثير- مى نويسد: «معاويه نخستين كس در اسلام بود كه براى فرزندش يزيد از مردم بيعت گرفت». (1) معاويه سعى داشت تا در باب رهبرى اسلامى طرحى نو دراندازد و حكومت اسلامى را به صورت امپراتورى و شاهنشاهى در خاندان خود پايدار سازد، ليكن در دستيابى به اين مقصود، چند مانع اساسى او را تهديد مى كرد كه آنها عبارتند از:

الف: وجود امام حسن عليه السلام

امام حسن عليه السلام در عهدنامه اى كه به ناچار بدان تن داده و آن را امضا كرده بود، (2) از معاويه پيمان گرفته بود تا كسى را به عنوان جانشين خود تعيين نكند (3) و نيز امام عليه السلام وى را «اميرمؤمنان» خطاب ننمايد. (4) ب: عدم شايستگى يزيد براى خلافت

معاويه براى حل اين دو مسأله، طرحى ريخت و در نخستين گام پس از گذشت ده سال از صلح با امام مجتبى عليه السلام (5) و امضاى معاهده، در صدد مسموم كردن و از پاى درآوردن امام برآمد، (6) و هنگامى كه امام حسن عليه السلام مسموم و شهيد گرديد، معاويه سر بر سجده گذاشت (7) و سپس به نقض تمام بندهاى صلحنامه پرداخت و پس از رفع مانع نخست، به دفع مانع دوّم از اذهان همّت گماشت، و در اين راه با «زر و زور و تزوير» (شتابزده) وارد عمل شد. (8) يزيد برخلاف پدرش- معاويه- چهره كريه خود را در هاله اى از تظاهر و رياكارى

ص: 335

پنهان نمى كرد. سيره و روش عملى يزيد؛ همان سيره فرعون بود. (1) و نيز به عنوان «السُّكْرانُ الخِمِّير» (دائم الخمر) در جامعه شهرت داشت او- يزيد- نه سابقه اى درخشان داشت و نه از شهرتى در نيكنامى برخوردار بود. در گزارشى آمده است:

«يزيد كسى است كه به محارم تجاوز جنسى مى كرد، شراب مى نوشيد و اهل نماز نبود». (2)(3) عبداللَّه بن حنظله غسيل الملائكه نيز از مشاهدات خود در زندگى يزيد، چنين مى گويد: «... و از پيش كسى (يزيد) برمى گرديم كه پايبند به دين نيست؛ باده گسار است، ابزار عيش و طرب در پيش وى نواخته مى شود، سگباز است، او و كارگزاران و عمّالش دزدانى بيش نيستند». (4)

ص: 336

ژوزف ماك كاپ، در كتاب «عظمت مسلمين در اسپانيا» مى نويسد: «يزيد از تخريب گران اسلام و از كفّار به شمار مى آيد. مادر او زنى بود از خاندان مسيحى، و ابداً با اسلام موافقتى نداشت و به اسلام تحقير روامى داشت و شراب مى نوشيد. و يزيد بى اندازه با تقدس و پرهيزگارى دشمنى مى ورزيد و مايل بود كه اسلام را از بين ببرد». (1)***

ص: 337

معاويه تا موسم حج در مدينه ماند و سپس عازم مكه شد و در آنجا به ديدار رجال اهل مكه و مدينه شتافت و در اكرام و تعظيم آنان كوشيد. پس از مراسم حج، آنان را به جلسه اى فراخواند. آنان به سيدالشهدا عليه السلام گفتند: كه شما با معاويه سخن بگوييد، امام عليه السلام نپذيرفت ولى عبداللَّه بن زبير پذيرفت تا با معاويه سخن بگويد. معاويه پس از احترام لازم (در آن جلسه) گفت: «ديديد كه چقدر با شما مهربان هستم، يزيد پسرعم و برادر شماست، من فقط مى خواهم كه اسمِ «ولايت» روى او باشد ولى كارها در دست شماست». سكوتى كوبنده مجلس را فراگرفت. سپس عبداللَّه بن زبير گفت: «اى معاويه، يكى از سه كار را مى توانى انجام دهى: يا همچون پيامبر صلى الله عليه و آله كسى را به جانشينى تعيين نكن؛ يا بسان ابوبكر شخص معينى، غير از خانواده خود انتخاب كن و يا همچون عمر، كار را به شورا واگذار». معاويه پرسيد: آيا غير از اين سه راه، راهى ديگر هست؟ عبداللَّه گفت: نه! معاويه روى به ديگران كرد و گفت: نظر شما چيست؟ گفتند: سخنان عبداللَّه بن زبير مورد قبول است. معاويه گفت: بسيار خوب! در جلسه فردا، من هم نظر خود را اعلان خواهم كرد؛ و افزود: البته در ميان كلام من كسى را حق اعتراض نيست، اگر راست گفتم به خودم بازمى گردد و اگر دروغ گفتم، دردسرش به خودم مربوط مى شود و هركس مخالفت كند كشته خواهد شد.

به دنبال اين تصميم، معاويه جلسه اى عمومى تشكيل داد و در حضور همگان، از مردم مدينه، شام و مكه، اين چندتن را نيز احضار كرد و آنان را در كنار خود جاى داد. و بالاى سر هركدام، دومأمور مسلح گماشت؛ و آنگاه خود برخاست و خطبه اى خواند و در ضمن آن گفت: «من نظر كردم به جامعه و ديدم در ميان شما شايعات بى اساس وجود دارد و شايع است كه حسين بن على، عبداللَّه بن زبير، عبداللَّه بن عمر و عبدالرحمان بن ابى بكر با يزيد بيعت نكردند و ايشان آقاى مسلمين اند و هم اكنون در جلسه حاضرند و هيچ كارى بدون مشورت با اينان استوار نيست و من خودم اينان را بدين كار فراخواندم و اينان را مطيع و فرمانبردار يافتم، و همه با يزيد بيعت كردند.» در اين هنگام بود كه اهل شام يكباره فرياد برآوردند، چه كسى با شما مخالف است. اين چند تن مهم نيستند.

ص: 338

دستور بده تا آنان را در همين جا نابود كنيم! معاويه گفت: شگفتا! چقدر مردم با قريش بدند و در پيش آنها چيزى از ريختن خون آنان شيرين تر نيست و آنگاه گفت: ساكت شويد و ديگر اين حرف را تكرار نكنيد! آنان نيز براساس پيش بينى قبلى ساكت شدند و از جاى برخاستند و بى تابانه به بيعت پرداختند و معاويه هم از منبر به پايين آمد و كارگزارانش به سرعت از مردم بيعت گرفتند. سپس او سوار بر مركب شد و سراسيمه از مكه بيرون رفت. بعضى از مردم به سوى آن رجال آمده، اعتراض كردند كه چرا بيعت كرديد؟ و افزودند: شما مى گفتيد بيعت نخواهيم كرد! آن ها پاسخ دادند: معاويه دروغ گفت و شما را فريفت. مردم گفتند: پس چرا در همان جلسه اعتراض نكرديد؟ گفتند: در اين صورت خون ما را مى ريخت و اثر و فايده اى بر آن بار نمى شد؛ و معاويه با تزوير خود مسأله را لوث مى كرد». (1)***

ص: 339

عبداللَّه عمر نيز اهل عبادت است و به خلافت توجهى ندارد، عبدالرحمان بن ابى بكر اهل خانواده و همسر است كارى به كار تو نخواهد داشت و عبداللَّه زبير همواره در كمين است.

عبداللَّه بن زبير:

عبداللَّه بن زبير، فرزند عمه زاده اميرمؤمنان بود، در كينه توزى به آل على به گونه اى بود كه چهل روز خطبه خواند، و صلوات برپيامبر صلى الله عليه و آله را در آن ترك كرد. وقتى از او راز ترك صلوات را پرسيدند، پاسخ داد: تا ناگزير نشوم، بر آل او درود نفرستم. (1) مادر او اسماء دختر ابوبكر و پدرش زبيربن عوام است. او يكى از شجاعان بود. در جنگ جمل، در برابر مالك اشتر به ميدان تاخت ولى وقتى كه مالك، وى را به خاك انداخت و به روى سينه اش نشست، با هجوم لشكر عايشه، آزاد گرديد و جان سالم به در بُرد (2) او پس از آن كه بر بخشى از جهان اسلام مسلط شد، مختار را از پاى درآود و قيامش را سركوب كرد او در مجموع، هشت سال و چهار ماه حكومت كرد ولى توسط «حَجّاج» به امر «عبدالملك مروان» در كنار كعبه از پاى درآمد، بدنش را بر دار آويختند و تا يك سال همچنان آويزان بود. گفتند تا مادر او- دختر ابوبكر- شفاعتش نكند، بدن او را از دار رها نسازند. روزى مادرش از آنجا مى گذشت كه بانگ برآورد: «آيا وقت آن نشده كه اين راكب از مركوب خود پايين بيايد؟ او را در قبرستان يهوديان دفن كردند. او از جمله مهاجرين گروه اول بود كه پس از سه ماه بازگشته بود و دوباره در سال پنجم هجرت با جعفر طيّار به حبشه هجرت كرد. (3) درباره او نوشته اند: روزى پيامبر صلى الله عليه و آله را حجامت مى كرد و خون هاى پيامبر صلى الله عليه و آله را كه ازبدنش خارج كرده بود، تناول كرد. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: خون را چه كردى؟ پاسخ داد: در مخفى ترين مكان ها جاى دادم. پيامبر صلى الله عليه و آله فرمودند: «وَيْلٌ لِلنّاسِ مِنْكَ وَ وَيْلٌ لَكَ

ص: 340

مِنَ النّاسِ». (1) گروهى از مورّخان نوشته اند: عثمان در يوم الدار (روزگار محاصره) عبداللَّه زبير را به عنوان خليفه خود انتخاب كرده بود (2) ابن زبير پس از هشت سال خلافت، توسط حجاج در مكه به دار آويخته شد و سر او براى عبدالملك مروان به شام ارسال گشت مادر او اسماء دخترابوبكر است كه پس از هفت روز از به خاك سپارى عبداللَّه درگذشت و در همين سال (پس از سه ماه) عبداللَّه عمر نيز درگذشت.

ص: 341

از آن پس سكوت را برگزيد. (1) عبداللَّه در سال 73 هجرى پس از سه ماه از قتل عبداللَّه بن زبير در سنّ 73 سالگى مرد.

ص: 342

جملات به چشم مى خورد: «از حسين، عبداللَّه بن عمر و عبداللَّه زبير، به هرگونه كه وضعيت ايجاب مى كند، برايم بيعت بگير». (1) همچنين نامه اى ديگر، در پاسخ نامه خود- كه در آن وضعيت مدينه را گزارش كرده بود- از سوى يزيد دريافت كرد كه در آن آمده بود: «وقتى كه نامه به دست تو رسيد، هرچه زودتر پاسخ آن را بنويس و اطلاعاتى از همه كسانى كه در اطاعت ما هستند و يا از اطاعت با ما سر باز مى زنند، همراه با سر حسين برايم بفرست!» (2) در دونامه فوق، قبل از هر چيز سخن از «حسين عليه السلام»، بيعت از او و يا فرستادن سر او به شام است! چرا اين گونه شدت عمل؟!

يزيد چرا نسبت به امام حسين عليه السلام اين همه حساسيت نشان مى داد؟ راز مسأله را بايد در چند چيز جويا شد:

الف: توجّه قلبى مردم به امام عليه السلام، چون آنان مى ديدند كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله و صلحاى سلف به امام حسين عليه السلام عشق و محبت بسيار داشته و دارند و پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: «حسينٌ منّي وَ أَنَا مِنْ حُسينٍ» و «أَحَبَّ اللَّهُ مَنْ أَحَبَّ حُسَيْناً». (3)

و «حُسَيْنٌ مِنِّي وَأَنا مِنهُ أَحَبَّ اللَّهُ مَنْ أَحَبَّ حسيناً، الحَسَنُ وَ الحُسينُ سِبْطانِ مِنْ الأَسْباطِ». (4)

و ...

و اين ها از مهم ترين موانع پيشرفت خلافت يزيد بود. از اين رو، او به گونه اى كاملًا شتابزده در صدد رفع اين مانع برآمد.

ب: وصيت امام مجتبى عليه السلام و تعيين برادرش امام حسين عليه السلام به امامت، پس

ص: 343

از خود. (1) ج: ارتباط سياسى، اجتماعى و عقيدتى مردم با امام عليه السلام.

برخى از مورخان نوشته اند: «پس از شهادت امام مجتبى عليه السلام نامه اى از سوى شيعيان به حسين بن على عليهما السلام رسيد كه اگر صلاح مى دانيد معاويه را از خلافت خلع كنيم و با شما بيعت نماييم. امام عليه السلام در پاسخ آنان نوشتند: بين من و معاويه قراردادى است كه تا مدت آن نگذرد صحيح نيست برخلاف آن رفتار نمايم و آنگاه كه او از دنيا رفت، در اين مورد نظر خواهم داد». (2) بعد از مرگ معاويه نامه ها و طومارهاى فراوانى به امام حسين عليه السلام رسيد؛ مبنى براين كه «منتظر دستور شما هستيم». (3) كاروانى به تعداد صد و پنجاه نفر از سران و سرشناسان كوفه- كه هركدام حامل نامه هايى از مردم كوفه به عنوان دعوت از امام عليه السلام به كوفه بودند- با امام عليه السلام در مكه ديدار كردند و ايشان را به كوفه دعوت نمودند و نيز به امام نوشتند كه «يكصد هزار شمشير در يارى تو آماده است و چهل هزار تن با مسلم بن عقيل بيعت كرده اند». (4) پاسخ نامه كوفيان از سوى امام عليه السلام هنگامى داده شد كه دوازده هزار نامه نزد امام عليه السلام جمع شده بود. (5) د: اهتمام امام عليه السلام نسبت به امور جارى جامعه: توجه مردم به امام، يك جانبه نبود.

بلكه امام نيز به نوبه خود مردم توجه داشتند و بدان اهميت مى دادند؛ از جمله در خطبه اى

ص: 344

در حضور مردم فرمودند: «اى مردم، پيامبرخدا صلى الله عليه و آله فرمود: كسى ببيند سلطان ستمگرى را كه حلال خدا را حرام مى داند و به تغيير احكام الهى مى پردازد، پيمان الهى را ناديده مى گيرد، با سنت پيامبر صلى الله عليه و آله مخالفت مى ورزد، در ميان بندگان خدا بدرفتارى مى كند و از راه گفتار و كردار بر او نشورد، برخداوند است كه وى را در جايگاه او [جهنّم] وارد سازد و افزودند: «آگاه باشيد، كه اين گروه (دستگاه حاكم) به فرمانبردارى از شيطان روى آوردند و از اطاعت از حق گريزان شدند و تباهى و فساد را در جامعه آشكار ساختند، حلال الهى را حرام و حرام خدا را حلال دانستند، من از ديگران سزاوارترم كه اين وضع را دگرگون سازم». (1) امام نه تنها خود را سزاوارترين شخص، در باب اعتراض و قيام عليه دستگاه حاكمه مى دانستند؛ بلكه خود را اسوه و الگوى ديگران نيز مى شمردند و از مردم مى خواستند تا همچون او عمل كنند: «وَلَكُمْ فيَّ اسْوة» (2)

من الگوى شما هستم.

ه: آرمان بلند و لياقت ذاتى: كم نبودند كسانى كه مخالف دستگاه حكومت سفيانى به شمار مى رفتند، ليكن آنان قابل مقايسه با امام عليه السلام نبودند؛ زيرا تنها امام بود كه اجراى عدالت اسلامى و پيروى از فرامين الهى را سرلوحه كار خود داشت، ولى ديگران فقط به زعامت و رياست خود مى انديشيدند، وانگهى مردم شخصيت هاى معروف بازار سياست آن روز از جمله، «عبداللَّه بن عمر، عبداللَّه بن زبير و عبدالرحمان بن ابى بكر» را در صراط حق نمى يافتند؛ زيرا وقتى كه بنا شد جمعى از سوى على عليه السلام و جمعى از طرف معاويه در «دومة الجندل» درباره «امامت و خلافت» به حكميّت بنشينند و بينديشند، اينان

ص: 345

به همراهى عمروعاص از سوى معاويه در آنجا حاضر شده بودند (1) اين عوامل چهارگانه، يزيد را برآن داشت تا هرچه بيشتر نسبت به امام عليه السلام حسّاس باشد.

ص: 346

مادرش و نيز به ديگران گوشزد كرده بود. (1) حتى آن حضرت فرمود: اصحاب حسين عليه السلام بر همه شهيدان برترى دارند.

علّامه حلّى در شرح تجريد الاعتقاد مى نويسد: «... وَ أَخْبَرَ باْلغيوب في مواضع كثيرة، كما اخْبِرَ بقتل الحسين و موضع الفتك به، فَقُتِلَ في ذلك الموضع ...». (2)

رسول خدا صلى الله عليه و آله در موارد متعدد از آينده سخن گفت؛ از جمله از شهادت امام حسين عليه السلام و از جايگاه او خبر داده بود و اين مسأله، طبق آنچه حضرت خبر داده بود، رخ داد.

*** امير مؤمنان عليه السلام نيز در اين باره، آنچه از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيده بود براى ديگران بازگو مى كرد (3) و در بيانى ديگر از اميرمؤمنان عليه السلام آمده است: «خَيْرُ الْخَلْقِ بَعْدَ ابْني اْلحَسَن، ابْني الحسين المظلوم بعد أخيه، المقتول في أرض كَرْبٍ وَبَلاء، الا وإنّه وأصحابه من سادَةِ الشّهداءِ يَوْمِ القِيامة»؛ «برترين انسان ها پس از پسرم حسن عليه السلام، پسرم حسين عليه السلام است. بدانيد او و يارانش سرور شهيدان در قيامتند». (4)

ص: 347

همچنين در معالى السبطين آمده است: «وَخَيْرُ الخَلْقِ وَسَيّدَهُمْ بَعْدَ الحَسَن أخوهُ ابني الحُسين». حال آيا مى توان پذيرفت كه امام حسين عليه السلام به حركت ناخواسته، نادانسته و نامعلوم، تن در داده است؟!

امام محمد باقر عليه السلام مى فرمايند: امام حسين عليه السلام از مكه نامه اى به برادرش- محمد حنفيه- نوشتند و خاطر نشان ساختندكه: «فإنّ من لحق بي استشهد و من لم يلحق بي لم يدرك الفتح»؛ (1)

«البته كسى كه مرا همراهى كند، شهيد خواهد شد و كسى كه به من ملحق نگردد فتح و پيروزى را نخواهد يافت.»

نيز در نامه اى ديگر، از كربلا به او نوشتند: «فَكَأنَّ الدُّنيا لَمْ تَكُنْ وَكَأنَّ الآخِرَةَ لَمْ تَزَلْ»؛ (2)

«دنيا در ديده ام هيچ و ناپايدار و آخرت در نظرم جاودانه است.»

امام عليه السلام در اين نامه، اشتياق خود به آخرت و چشم پوشى از مظاهر زندگى دنيوى را به برادرش خاطرنشان مى سازند.

امّ سلمه، همسر پيامبرخدا صلى الله عليه و آله در مدينه، تلاش كرد تا امام را از حركت به سوى عراق باز دارد و منصرف كند، مورخِ معروف، مسعودى، در كتاب پرارج خود، اثبات الوصيه، در باب زندگى امام حسين عليه السلام مى نويسد: هنگامى كه امام عليه السلام عازم خروج از مدينه شد، امّ سلمه به ديدار او شتافت و وى را از رفتن به سوى عراق، برحذر داشت؛ و آنگاه كه امام راز آن را از او جويا شد، پاسخ داد: از پيامبرخدا صلى الله عليه و آله شنيدم كه مى گفت:

«يُقْتَلُ الْحُسَين ابْني بِالْعِراق» و افزود: رسول خدا صلى الله عليه و آله تربتى از آنجا را به من دادند و دستور فرمودند تا آن را در ميان شيشه اى نگهدارم. (3)

ص: 348

امام عليه السلام پس از شنيدن سخنان او به وى فرمود:

«و اللَّه يا امّاهُ إنّي لَمَقْتُولٌ لا محالة فَأيْنَ المَفَرّ مِنْ قَدَرِ المَقْدُور. ما مِنَ المَوْت بُدّ، وإنّي لأعرف اليوم والسّاعة والمكان الذي اقْتَلُ فِيه، وأعرف مكاني ومصرعي والبقعة التي ادْفَنُ فيه وأعْرِفُها كما اعْرِفُك».

پس از آن كه امام عليه السلام مطالبى از شهادت خود و از مكان و زمان و موقعيت شهادت خود براى امّ سلمه بيان كرد، افزود: دوست دارم تا آن مكان را به تو نشان دهم، و سپس آن قطعه را از زمين پيش وى حاضر ساخت و خاكى از آن را به ام سلمه داد و سپس فرمود:

«إنّي اقْتَلُ في يوم عاشوراء، وهو اليوم العاشر من المحرّم، بعد صلاة الزوال». (1)

«من روز عاشورا، روز دهم محرم الحرام، پس از اداى نماز ظهر كشته مى شوم!»

در مكه عبداللَّه بن زبير نيز تلاش كرد تا نظر امام عليه السلام را از حركت به سوى عراق برگرداند، امام به طور صريح به او گفت:

«يَابنَ الزُّبَيْر لَإنْ ادْفَنُ بِشاطِئ الفُراتِ أحبَّ الَيَّ مِنْ انْ ادْفَنَ بِفناءِ الكَعْبَةِ». (2)

«اى پسر زبير، اگر در ساحل فرات به خاك سپرده شوم، بهتر است از آن كه در كنار كعبه مدفون گردم.»

ص: 349

در اين بيانِ امام عليه السلام، ددمنشى يزيد و عدم پايبندى او به حفظ حرمت كعبه و عواقب خطرناك آن، به خوبى فهميده مى شود.

امام عليه السلام همچنين در جواب ابن زبير مى فرمايند: «به خدا قسم اين ها دست از من برنمى دارند تا دل پرخون مرا از سينه ام بيرون آورند». (1) به گفته شاعر:

وعدگاه من و معشوق بود كرب و بلا خلق در خواب و منم عاشق ره، بيدارم

سُرخْرو مى شوم آن لحظه كه از خنجر عشق ريش و گيسو شود از خون گلو گلنارم

يوسف مصر شهادت شدم از روز ازل مى برم جلوه او بر سر آن بازارم

*** علّامه مجلسى در كتاب پرارج «جلاءالعيون» مى نويسد: «ابوهرّه ازدى در ميان راه مكه وكوفه، در منزل رهيمه، محضر امام رسيد و گفت: يابن رسول اللَّه، چرا از حرم امن خدا بيرون آمدى؟ امام عليه السلام پاسخ دادند: اباهرّه! بنى اميّه اموالم را گرفتند، صبر كردم؛ هتك حرمت كردند، دم فرو بستم؛ خواستند خونم را (در كنار كعبه) بريزند گريختم (2)- و افزودند:- به خدا قسم اين گروه طاغى مرا شهيد خواهند كرد ولى خداوند قهار لباس ذلّت را بر آنان خواهد پوشاند و شمشير انتقام را برآنان مسلّط خواهد كرد».

و به روايتى امام عليه السلام فرمودند: «اهل كوفه نامه ها به من نوشتند و مرا طلبيدند ولى مرا به قتل خواهند رساند». (3)

ص: 350

محمد بن حسن بن فروخ صفار در كتاب «بصائرالدرجات»، محدث بزرگ مجلسى «در جلاء العيون»، (1) كلينى در «كافى»، شيخ مفيد در «ارشاد» (2) و محدث قمى در «منتهى الآمال»، (3) اين حديث را نقل كرده اند كه: «امام عليه السلام در آستانه ورود به كربلا در منزل «ثعلبيه» به مردى از كوفه برخورد كردند. او از كوفه و اوضاع آن اطلاعاتى در اختيار امام گذاشت و مطالبى گفت و از امام عليه السلام خواست تا از رفتن به كوفه منصرف شوند.

امام عليه السلام به او فرمودند:

«أَمَا وَ اللَّهِ يَا أَخَا أَهْلِ الْكُوفَةِ لَوْ لَقِيتُكَ بِالْمَدِينَةِ لَأَرَيْتُكَ أَثَرَ جَبْرَئِيلَ عليه السلام مِنْ دَارِنَا وَ نُزُولِهِ بِالْوَحْيِ عَلَى جَدِّي يَا أَخَا أَهْلِ الْكُوفَةِ أَ فَمُسْتَقَى النَّاسِ الْعِلْمَ مِنْ عِنْدِنَا فَعَلِمُوا وَ جَهِلْنَا هَذَا مَا لا يَكُونُ». (4)

«اگر در مدينه تو را مى ديدم، ردّ پاى جبرئيل در سراى خودمان را به شما نشان مى دادم كه وحى را بر جدّ ما، نازل مى نموده است، برادر كوفى! سرچشمه علم و آگاهى مردم در پيش ماست، آيا آن ها مى دانند و ما نمى دانيم؟ نه، هرگز چنين نيست.» (5) امام عليه السلام با اين بيان به او فهماند كه من با علم و آگاهى كامل از سرنوشت خود، بدين كار اقدام كرده ام.

اگرامام عليه السلام از سرانجام هركارى آگاه نباشد، چه تفاوتى با ديگران دارد؟ همين نكته، در حديثى منعكس است كه:

«أَيُّ إِمَامٍ لا يَعْلَمُ مَا يُصِيبُهُ وَ إِلَى مَا يَصِيرُ فَلَيْسَ ذَلِكَ بِحُجَّةٍ». (6)

ص: 351

«هرامام و پيشوايى كه از پيشامدها بى خبر باشد و عاقبت كارهاى خود را نداند، حجّت الهى نخواهد بود.»

آرى؛ امام عليه السلام به طوركلّى از فرجام حركت خود آگاه بودند و براين اساس در آغاز خروج خود از مدينه فرمودند: «كسى كه به من ملحق گردد و مرا در اين نهضت همراهى كند، شهيد خواهد شد و آن كس كه هرماه من نباشد، هرگز پيروز نخواهد شد». (1) بيان فوق حاوى چند نكته است؛ از جمله:

1- بيان امام عليه السلام به همه اقشار و احزاب مخالف حكومت وقت، اخطارى است كه از پاى درآوردن حكومت بنى اميه، فقط به رهبرى من بستگى دارد.

2- بجز اين راه كه من در پيش گرفته ام، حكومت باطل بنى اميه واژگون نخواهد شد با خون بايد به جنگ بنى اميه رفت تا اركان مستحكم حكومت آنان متلاشى گردد.

3- هركس مرا همراهى كند كشته خواهد شد.

دكتر آيتى در اثر پرارج خود «بررسى تاريخ عاشورا» مى نويسد: «او براى كشورگشايى نرفته بود تا سپاهى عظيم براى وى ضرورى باشد.» (2) بديهى است امام عليه السلام با اطلاع كامل از سرانجام قيامشان اقدام به اين كار كردند و هدف اصلى او ايجاد بيدارى در جامعه، تزلزل در كاخ اهريمنى باطل و فراهم سازى زمينه سقوط حكومت سفيانى بود؛ گرچه در دستيابى به اين هدف، خون فردى چون «سيدالشهدا» ريخته شود.

***- در هنگام عزيمت امام عليه السلام به سوى عراق، عبداللَّه بن عمر در برابر آن حضرت قرار گرفت و گفت: به كجا مى روى؟ امام عليه السلام پاسخ دادند: به سوى عراق. او اصرار ورزيد تا امام عليه السلام را از سفر منصرف سازد. امام عليه السلام به او فرمود: مگر نمى دانى كه دنيا آنچنان بى ارزش است كه سرِ يحيى بن زكريا را براى آدم نابكارى هديه بردند. و مگر نمى دانى

ص: 352

كه بنى اسرائيل از طلوع صبح تا غروب آفتاب، هفتاد پيغمبر را شهيد كردند؛ و پس از آن به كار و كسب خود مشغول شدند، گويى كه هيچ مسأله اى صورت نگرفته است! و حق تعالى در عذاب آنان تعجيل نكرد و پس از مدّتى آنان را عقوبت كرد. پس اى پسر عمر! از خدا بترس و ترك يارى ام مكن (1) ولى او به اصطلاح به بى طرفى روى آورد و به يارى حق نشتافت».

- زرارة بن صالح گويد:

«سه روز پيش از عزيمت امام عليه السلام به عراق، به حضورش رسيدم و گفتم: دل هاى مردم كوفه با شما و شمشيرهاى آنان با بنى اميه است. امام عليه السلام با دست خود به سوى آسمان اشارتى كردند كه ديدم درهاى آسمان گشوده شد و افواج بى شمار ملائك به زير آمدند، آنگاه حضرت فرمودند: اگر آرزوى سعادتِ شهادت و شرف ديدار حضرت رسالت صلى الله عليه و آله و رضا به قضاى احديّت نمى بود، البته با اين لشكر، با دشمنان جهاد مى كردم ولى به يقين مى دانم كه من و اهل بيت و اصحابم در آنجا شهيد خواهيم شد و از فرزندان من، غير از زين العابدين، كسى از قتل رهايى نخواهد يافت». (2)- شبى كه حضرت فرداى آن عازم عراق بودند، محمدبن حنفيه به امام عليه السلام گفت:

«از مكر كوفيان نسبت به برادر و پدرت خبر دارى؛ مى ترسم كه با تو نيز چنين كنند، اگر در مكه بمانى، ايمن خواهى بود. امام عليه السلام در پاسخ فرمودند: مى ترسم كه يزيد مرا در مكه به شهادت رساند كه حرمت كعبه ضايع گردد. محمد حنفيه گفت: پس به جانب يمن برو، يا متوجه ناحيه اى شو كه برتو دست نيابد. امام عليه السلام پاسخ گفتند: بايد در اين باره فكر كنم؛ سحرگاه آن شب كه امام تصميم سفر به عراق را عملى ساختند، محمد مهار ناقه امام عليه السلام را گرفت و گفت: برادرم! وعده داده بودى كه فكر كنى چرا بدين زودى عازم سفر شدى؟ امام عليه السلام فرمودند: چون تو رفتى، جدم- پيامبر صلى الله عليه و آله به نزد من آمدند و فرمودند: يا حسين اخْرُجْ فإنّ اللَّهَ شاءَ أن يَراكَ قَتيلًا؛ اى حسين بيرون برو كه خدا

ص: 353

مى خواهد تو را كشته ببيند. محمد حنفيه گفت: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ راجِعُونَ و افزود: چرا زنان را با خود مى برى؟. حضرت فرمودند: إنَّ اللَّه شاءَ أنْ يَراهُنَّ سَبايا؛ (1)

خدا مى خواهد ايشان را اسير ببيند». (2)- در هنگام عزيمت به سوى عراق، ابن عباس نيز كوشيد كه امام عليه السلام را از حركت منصرف كند. امام عليه السلام پاسخ دادند: حضرت رسول صلى الله عليه و آله مرا امر كرد و هرگز از آن مخالف ننمايم. صداى ندبه ابن عباس به واحسينا! بلند شد».

- شيخ مفيد رحمه الله مى نويسد: «چون خبر عزيمت امام عليه السلام به عبداللَّه جعفر رسيد عريضه اى نوشت و در آن اصرار داشت تعجيل به سفر ننمايند و آن را به دست دو فرزندش- عون و محمد- داد تا آن را به امام عليه السلام رسانند. عبداللَّه جعفر در اين نامه نوشت:

امروز پشت و پناه مؤمنان و مايه آبروى شيعيان و پيشوا و مقتداى هدايت يافتگان تويى؛ و چون تو از بين بروى اهل بيت تو مستأصل خواهند شد. پسران خود را خدمت فرستادم و خود از عقب مى رسم. پس از آن به پيش عمر بن سعيد- والى مدينه- رفت و از او خواست تا نامه اى به حضرت بنويسد و آن حضرت را امان دهد و دعوت به بازگشت به مدينه نمايد. عمربن سعد نامه اى به امام عليه السلام نوشت و همراه برادر خود- يحيى- با همراهى عبداللَّه جعفر به سوى امام فرستاد، ولى پذيرفته نشد. امام عليه السلام به عبداللَّه جعفر گفتند: كه من پيامبر صلى الله عليه و آله را در خواب ديدم و مرا امرى فرمود و من از فرمان او تجاوز نمى كنم. گفتند: در خواب چه ديده اى؟ فرمودند: نمى گويم و اثر آن به زودى ظاهر خواهد شد». (3) نكته قابل توجه آن كه نه تنها شهادت امام عليه السلام در پرده ابهام قرار نداشت، بلكه شهادت بعضى از شيعيان آن حضرت نيز قبل از واقعه عاشورا، براى اهل نظر مورد توجه بوده است. در كوفه ميثم تمار- يكى از اصحاب خاص اميرمؤمنان عليه السلام- كه سرانجام در كوفه دستگير و توسط ابن زياد به دار آويخته شد، به حبيب بن مظاهر گفت: پيرمرد

ص: 354

سرخ مويى را مى بينم كه در راه دفاع از پسر دختر پيامبر سرش بالاى نيزه در كوفه به حركت در مى آيد. حبيب گفت: خرما فروشى را (اشاره به ميثم) مى بينم كه او را به جرم ولايت على عليه السلام به دار مى آويزند و زبانش را قطع مى كنند. (1) گفتنى است، امام عليه السلام از راه هاى گوناگون به سرانجام حركت خود آگاهى داشتند به ويژه از زبان پيامبر صلى الله عليه و آله اين بيان را شنيده بودند كه آن حضرت فرمود: «انَّ الْحسين يُقْتَلُ بِشَطِّ الفُرات». (2)

از قول امّ سلمه نقل شده كه آن حضرت فرمود: «... ما كنّا نَشُكُّ وَأهْلُ الْبَيْتِ مُتوافِرُون- إنّ الحسينَ بْن عليّ يُقْتَلُ بِالطّفِّ». (3)

ذكر اين نكته ضرورى است كه مسأله شهادت سيدالشهدا عليه السلام قبل از ميلاد آن حضرت نيز به گونه اى مختلف در ميان مسلمين و نيز پيش از طلوع اسلام عظام مطرح بوده است. (4)

ص: 355

شيخ كلينى- محدث عالى قدر شيعه- در اصول كافى، از امام صادق عليه السلام نقل مى كند كه:

«لَمَّا حَمَلَتْ فَاطِمَةُ عليه السلام بِالْحُسَيْنِ جَاءَ جَبْرَئِيلُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه و آله فَقَالَ إِنَّ فَاطِمَةَ عليه السلام سَتَلِدُ غُلاماً تَقْتُلُهُ أُمَّتُكَ مِنْ بَعْدِكَ». (1)

محمد بن جرير طبرى، در كتاب دلايل الامامه از حذيفه نقل مى كند كه گفت:

«شنيدم كه حسين بن على مى گفت: به خدا قسم مستكبران بنى اميه براى كشتن من جمع خواهند شد و در پيشاپيش آنان عمرسعد قرار دارد. اين مسأله در زمان حيات پيامبر صلى الله عليه و آله بود لذا به او گفتم: آيا پيامبر صلى الله عليه و آله اين مطلب را به شما گوشزد كردند؟ او پاسخ داد: خير». (2) امام عليه السلام در اين هنگام كه خبر مى دادند، به خزاين غيب الهى توجه داشتند. به گفته حضرت امام خمينى قدس سره: به حسب روايات و عقايد ما، سيدالشهدا از هنگامى كه از مدينه حركت كرد مى دانست كه چه مى كند و مى دانست كه شهيد مى شود، حتى قبل از تولد او

ص: 356

اين مسأله را به پيامبرخدا صلى الله عليه و آله از طريق جبرئيل اطلاع داده بودند. (1) بر اين اساس محدثان اسلامى نقل كرده اند كه پيامبر صلى الله عليه و آله به امّ سلمه فرمود: فرزندم حسين، پس از سال شصتم هجرتم كشته مى شود؛ «قالت امّ سلمة: قال رسول اللَّه صلى الله عليه و آله:

يُقْتَلُ حسين بن عليّ على رأس ستّين مِنْ مهاجري». (2)

آيا با توجه به هوشمندى امام حسين عليه السلام و با عنايت به ويژگى امامت (علم غيب)، و «پيشگويى هاى» پيامبر صلى الله عليه و آله و اميرمؤمنان عليه السلام در رابطه با واقعه كربلا- كه حتى مردم كوچه و بازار در انتظار تحقق آن بوده اند، مى توان پذيرفت كه امام عليه السلام از آن آگاه نبوده است؟!

در اينجا سؤالى به ذهن مى رسد و آن اينكه: نامه مسلم، در 24 ذيقعده به امام عليه السلام رسيد، چرا امام تا روز ترويه، در مكه توقف كرد؟ در پاسخ اين پرسش بايد گفت: امام درنگ كرد تا آخرين نفرات مسافران حج آن سال را هم از جريان حركت توفان زاى خود آگاه سازد.

پرسش ديگر اينكه: چرا امام عليه السلام تا عرفات و منا نرفت تا از آن جمعيت باشكوه استفاده تبليغى كند؟

در پاسخ مى گوييم: امام عليه السلام مى دانست كه سپاه ظلمت قصد كشتن او را دارد و اين مسأله اگر به اجرا در مى آمد، نتيجه چندانى نصيب حق نمى شد و آثار حركت تاريخى و قيام تاريخ ساز كربلا، در تاريخ بشريت ديده نمى شد.

ص: 357

در اين دوران نيز كسانى بوده و هستندكه با تمسّك به اين آيه از پذيرش مسؤوليت، حتى در دفاع از حق، خود را معاف و معذور مى دارند كه بر اين اساس بايد گفت:

1- آيا مى توان باور كرد، شخصيّت راستينى چون امام حسين عليه السلام كه از پرچمداران طراز اول پيروى از حق و ترويج «وحى» و تعاليم حيات بخش قرآن مى باشند، از اين نكته غفلت كرده، از عمل به آن سر باز زده اند؟!

2- «تَهْلُكَة» يكى از موضوع هايى است كه برحسب مصالح، گاهى حرام، گاهى واجب و گاه مباح است و در باب جهاد گرچه سلامت و امنيت و عافيت آدمى به خطر مى افتد، ليكن شارع مقدس به خاطر مصالح برتر مجاز شناخته است؛ از اين رو، با روى آوردن به «تهلكه» اسلام از خطر هلاكت رهايى مى يابد و اين خود از آرمان هاى بلند اسلام بشمار مى آيد.

نيز فرمودند: «لَوْ لَمْ يَكُنْ في الدّنيا مَلْجأٌ وَ لا مأوى، لَما بايَعْتُ يزيدَ بن معاوية»؛ (1)

اگر در دنيا، داراى هيچ گونه پناهگاهى نباشم، با يزيد، پسر معاويه، بيعت نخواهم كرد.»

3- دقت در خود آيه، پاسخ اصلى را آشكار مى سازد در سوره بقره، آيه 192 مى خوانيم: وَ أَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَ أَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ؛ «در راه خدا، انفاق كنيد، خود را به هلاكت نيفكنيد، احسان كنيد كه خدا احسان پيشگان را دوست مى دارد.»

پس در ترويج و تحريص به انفاق بكوشيد؛ زيرا انفاق از حيث مصداق خارجى؛ اعم از انفاق مالى و انفاق جانى است كه البته طبق نص اين آيه: سرپيچى از قانون انفاق، هلاكت را در پى دارد؛ زيرا ناديده گرفتن دستورات خدا در باب انفاق مالى، كيفر سختى را به همراه دارد؛ چنانكه در سوره مباركه توبه، آيه شريفه 35 مى خوانيم: يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فِي نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ؛ چنانكه در باب خوددارى از جهاد و انفاق جانى، نيز عقوبت و كيفر شديدترى را پروردگار حكيم مقرر داشته است و كوتاهى در اين باره، خود را به

ص: 358

هلاكت افكندن و روى به تهلكه نهادن و سر باز زدن از ايثار است. خنده آور آن كه ابن تيميه در منهاج مى نويسد: چرا حسين]« [، با يزيد صلح نكرد؟ مى پرسيم: اگر صلح مى كرد، آيا در امنيت بود؟ برادرش امام حسن را كه به ناچار و از روى مصلحت صلح كرد مسموم نكردند؟!

ص: 359

«خبر بيمارى معاويه به ما رسيده بود؛ حالش چگونه است؟» وليد جواب داد: «او از دنيا رفت و يزيد به من نوشته است تا از شما بيعت بگيرم.» امام عليه السلام فرمودند: «انّا للَّهِ وانَّا الَيْهِ راجعون» و افزودند:

«انّى لا اراكَ تَقْنَعُ ببيعتي ليزيدَ سِرًّا، حتّى ابايِعَهُ جهراً فيعرف ذلك الناسُ». (1)

«من فكر نمى كنم كه با بيعت من به صورت مخفى قناعت كنيد، شما خواستار بيعت علنى با من هستيد تا مردم نيز در جريان امر قرار گيرند.»

وليد گفت: «آرى».

- در «ناسخ التواريخ» آمده است: وليد از امام عليه السلام خواست تا مخالفت نكند و بيعت نمايد. امام پاسخ داد: «انَّ البيعة لا تكون سِرّاً و لكن اذا دعوت النّاس غداً فادعنا معهم»؛ «بيعت مخفيانه مفيد نيست، فردا كه مردم را به اين امر فرا مى خوانى مرا نيز فرابخوان.»

در اين هنگام مروان پيشنهاد كرد كه: «احْبِس الرّجلَ وَ لا يَخرُج مِنْ عِندكَ حتّى يبايعَ أو تَضْرِبُ عُنُقَهُ»؛ (2)

«اى وليد اين مرد (امام حسين عليه السلام) را حبس كن تا از پيش تو نرود مگر آن كه بيعت كند و اگر بيعت نكرد گردن او را بزن.»

هنگامى كه مروان در باره امام عليه السلام اين چنين با وليد سخن گفت: امام عليه السلام به وليد نگريست و فرمود:

«أَيُّهَا الْأَميرُ! إِنَّا أَهْلُ بَيْتِ النُّبُوَّةِ ومَعْدِنُ الرِّسالَةِ و مُخْتَلَفُ الْمَلائِكَةِ بنا فَتَحَ اللَّهُ، وَبِنا خَتَمَ اللَّهُ، وَ يَزيدُ رَجُلٌ فاسِقٌ شارِبُ الْخَمْرِ، قاتِلُ النَّفْسِ المُحَرَّمَةِ، مُعْلِنٌ بِالفِسْقِ، وَمِثْلي لايُبايِعُ مِثْلَهُ، وَلكِنْ نُصْبِحُ وَ تُصْبِحُونَ وَ نَنْظُرُ وَ تَنْظُرونَ أَيُّنا أَحَقُّ بِالْخِلافَةِ وَ الْبَيْعَةِ؟». (3)

«اى امير، ما اهل بيت نبوّتيم، جايگاه رسالت و پايگاه نزول و صعود فرشتگانيم،

ص: 360

آغاز و انجام آفرينش به خاطر ما صورت پذيرفته است، ولى يزيد فاسق، شرابخوار، آدم كش است و آشكارا به فسق و فجور مشغول است؛ شخصيتى همچون من، با او بيعت نخواهد كرد. ليكن فردا كه فرا رسيد، ما و شما خواهيم ديد كه كدام يك از ما سزاوار خلافت و بيعتيم.»

فرداى همان شب بود كه مروان در بازار مدينه امام عليه السلام را ديد، از در خيرخواهى درآمد و گفت: «با يزيد بيعت كن». امام عليه السلام باز هم صريح پاسخ دادند:

«إنّا للَّهِ وإنّا إلَيْهِ راجعُون، و عَلَى الاسلام السّلام إذا (إذْ قَد) بُلِيتِ الامَّةُ بِراعٍ مثل يزيد، و لقد سَمِعْتُ جَدّي رسول اللَّه صلى الله عليه و آله يقول: الخلافةُ مُحَرَّمَةٌ على آل أبي سفيان». (1)

«ما از خداييم و به سوى او بازمى گرديم، فاتحه اسلام را بايد خواند كه جرثومه اى همچون يزيد، در رأس حكومت اسلامى قرار گيرد و البته از جدّم- رسول اللَّه صلى الله عليه و آله- شنيدم كه فرمودند: خلافت برآلِ ابى سفيان حرام است.»

مروان جريان فوق را به وليد گزارش داد، وليد هم در نامه اى به يزيد نوشت:

«حسين بن على تو را شايسته خلافت نمى داند، نظر خود را در اين مورد بنويس».

يزيد نيز در پاسخ اين نامه نوشت:

«اما بعد، هنگامى كه نامه ام به دستت رسيد، هرچه زودتر پاسخ آن را بنويس و فهرستى از نام كسانى كه با ما بيعت كرده اند و نيز اسامى آنان كه از بيعت طفره رفته اند را همراه با سرِ حُسين بن على برايم بفرست، والسلام.» (2)- دقت در نامه هايى كه ميان والى مدينه و زمامدارِ خودسر شام، ردّ و بدل شد و همچنين دقت در سخنان امام عليه السلام در برابر والى مدينه و مروان (والى سابق مدينه) اين حقيقت را آشكارمى سازد كه:

ص: 361

* الف: امام عليه السلام هيچ گاه وعده بيعت نداده بودند.

* ب: امام عليه السلام نظر خود را به گونه اى آشكار، درباره بيعت و شخص يزيد بيان كرده بودند.

* ج: امام عليه السلام هيچ گاه در رابطه با حوادث واقعه، بى طرف نبودند.

ص: 362

مهم ترين آن ها عبارتند از:

الف: پشتيبانى خداوند متعال از انقلاب امام حسين عليه السلام، كه حتى پيش از شهادت آن حضرت، در كلام جبرئيل و پيامبر صلى الله عليه و آله منعكس گشته است.

ب: توجه و تأكيد ائمه معصوم عليهم السلام بر زنده نگهداشتن عزادارى براى امام حسين عليه السلام و يارانش.

ج: گرچه حماسه ها و انقلاب ها در تاريخ فراوانند؛ ليكن هيچ يك از آن ها همسنگ انقلاب عاشورا نمى شود. اين انقلاب معمار و حماسه آفرينى دارد كه شخصيت استثنايى تاريخ است؛ كسى است كه نامش در آسمانها و در لسان انبيا مطرح بوده است. كسى است كه نامش بالاى درِ ورودى بهشت ثبت گرديده است (1) و كسى است كه ائمه معصوم از او به عنوان اسوه خود ياد مى كردند و همواره مردم را به توجه به او و انقلاب و حماسه جاودانش فرا مى خواندند.

توجه به اين نكته ضرورى است كه خود ائمه معصوم عليهم السلام براى عزادارى امام حسين عليه السلام اهميت ويژه اى قائل بودند؛ چنانكه اميرمؤمنان و امام حسن مجتبى عليهما السلام فرموده اند: «لا يَومَ كَيَومِكَ يا أَبا عَبد اللَّه». (2)

امام سجاد عليه السلام مى فرمود: «لا يَومَ كَيَومِ الْحُسَين»؛ (3) «هيچ روزى همسنگ با روز قتل حسين (عاشورا) نيست.» جمله فوق از زبان يكى از جانبازان كربلا است وكسى كه خود در صحنه كربلا حضور داشت به اين حقيقت گواهى داده است كه مصائب حسين و يارانش را همواره بايد زنده نگهداشت. براين اساس امام هشتم عليه السلام پيوسته از بزرگداشت مصائب عاشورا سخن مى گفت و همگان را بدان فرامى خواند. آن حضرت از پدر گرامى شان چنين نقل مى كنند كه:

«كَانَ أَبِي عليه السلام إِذَا دَخَلَ شَهْرُ الْمُحَرَّمِ لا يُرَى ضَاحِكاً وَ كَانَتِ الْكَ آبَةُ تَغْلِبُ عَلَيْهِ

ص: 363

حَتَّى تَمْضِيَ عَشَرَةُ أَيَّامٍ فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْعَاشِرِ كَانَ ذَلِكَ الْيَوْمُ يَوْمَ مُصِيبَتِهِ وَ حُزْنِهِ وَ بُكَائِهِ وَ يَقُولُ هُوَ الْيَوْمُ الَّذِي قُتِلَ فِيهِ الْحُسَيْنُ عليه السلام». (1)

«سيره پدرم اين بود كه وقتى ماه محرم فرا مى رسيد، كسى او را خندان نمى ديد ...

و غم و اندوه بر چهره اش نمودار مى شد و چون عاشورا فرا مى رسيد آن روز، روز مصيبت و اندوه و گريستن او بود و مى فرمود: امروز روزى است كه حسين به شهادت رسيده است.»

نيز ائمه معصومين عليهم السلام همگى نسبت به مصائب اهل بيت اين چنين عمل مى كردند.

همچنين امام رضا عليه السلام براى ترويج عزادارى و بيان فلسفه حزن واندوهشان در محرم مى فرمود: ماه محرم در دوران جاهليت، مورد احترام بود و در آن از جنگ و جدال خوددارى مى شد، ولى بنى اميّه حرمت اين ماه را نگه نداشتند و آن را هتك نمودند؛ «فاستحلت فيه دماؤنا و هتك فيه حرمتنا و سبي فيه ذرارينا و نساؤنا و أضرمت النيران في مضاربنا و انتهب ما فيها من ثقلنا و لم ترع لرسول اللَّه حرمة في أمرنا». (2)

«خون ما را ريختند. هتك حرمت مان نمودند. فرزندان و زنان ما را به اسارت بردند. خيمه هاى ما را به آتش كشيدند ...».

آن حضرت در روايت ديگرى فرمودند:

«يابْنَ شَبِيبٍ إِنْ كُنْتَ بَاكِياً لِشَيْ ءٍ فَابْكِ لِلْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ عليهما السلام فَإِنَّهُ ذُبِحَ كَمَا يُذْبَحُ الْكَبْشُ وَ ...». (3)

«اى پسر شبيب، اگر مى خواهى براى فردى بگريى، بر حسين بن على گريه كن كه او را همچون گوسفند سر بريدند.»

آرى، يكى از علل جاودانگى سنت عزادارى هاى ماه محرم و پاس داشتن حماسه عاشورا، تأكيد بر زنده نگهداشتن آن، توسط ائمه معصوم عليهم السلام مى باشد.

ص: 364

ص: 365

شهدوا ...) از يزيد است.

اگر اين حرف درست باشد، بدون ترديد؛ او كافر است؛ «فإن صحّت عنه فهو كافر بلا ريب ...». (1)

وى همچنين يادآور مى شود: در مردى در حضور عمربن عبدالعزيز، ضمن سخنانى گفت: اميرمؤمنان يزيد بن معاويه ... عمر بن عبد العزيز دستور داد او را بيست ضربه تازيانه زدند. (2) ابى فلاح در پايان اين بخش يادآور مى شود: وقال اليافعى: «وأمّا حكم من قتل الحسين أو أمر بقتله ممّن استحلّ ذلك فهو كافر، وإنْ لم يستحلّ ففاسقٌ فاجرٌ»؛ (3) «كسى كه دستور قتل حسين را صادر كرد، اگر ريختن خون او را مباح مى دانست او كافر است و اگر مباح نمى دانست، فاجر و فاسق است.»

3- ابن حجر شافعى در كتاب «الصواعق المحرقه» مى نويسد: هنگامى كه از احمدبن حنبل در مورد لعن بر يزيد پرسيدند، پاسخ داد: چگونه لعن نسبت به او صورت نگيرد در حالى كه قرآن وى را مورد لعن قرار داده است؛ آنجا كه مى فرمايد: فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي اْلأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ (4). (5) 4- علّامه تفتازانى حنفى در كتاب «شرح العقائد» يادآور مى شود: صاحب نظران، در باب لعن بريزيد اتفاق نظر دارند «اتّفقوا على جواز لعن من قتل الحسين او رضي به».

او نيز مى نويسد: حقيقت مسأله آن است كه رضايت يزيد بر قتل حسين عليه السلام و شادى كردن و اهانت به اهل بيت توسط او، از اخبار متواتر است؛ بنابراين، در جواز لعن او بلكه كفر او ترديدى به خود راه نمى دهيم. لعنت خدا بر او و يارانش باد! (6)

ص: 366

«والحق إنّ رضا يزيد بقتل الحسين واسْتبشاره بذلك وإهانته أهل بيت رسول اللَّه صلى الله عليه و آله مما تواتر معنا ... فنحن لا نتوقّف في شأنه بل في كفره ... لعنةاللَّه عليه وعلى أنصاره وأعوانه».

5- ابن اثير، انديشمند شافعى مى نويسد: امام حسين عليه السلام حتى بيعت با معاويه را نمى پسنديد. امام معدن تمام صفات نيك بود. (1) 7- 6- ابن جوزى و در تذكرة الخواص، فصلى را تحت عنوان: «في يزيدبن معاويه» ترتيب داده، در آن نكاتى را يادآور شده است؛ از جمله: معاويه همواره مى گفت:

«لولا هواي في يزيد لأبصرتُ رُشْدي»؛ «اگر عشق من به يزيد نبود واقعيت ها را درك مى كردم.»

وى سپس مى نويسد: جدّم ابوالفرج در كتاب خود «الرّد على المتعصّب العنيد المانع من ذمّ يزيد» مى نگارد: كسى از من پرسيد: نظر شما در باره لعن يزيدبن معاويه چيست؟

پاسخ دادم: اعمال او كفايتش مى كند. او گفت: آيا لعن بر يزيد را جايز مى دانى؟ پاسخ دادم: «قد أجازه العلماء الورعون»؛ «دانشمندان پرهيزگار اين مسأله را جايز مى شمارند.» كه يكى از آنان احمد بن حنبل پيشواى مذهب حنبلى است. او در حق يزيد بالاتر از لعن را تجويز كرده است.

صالح به پدرش احمدبن حنبل گفت: گروهى ما را به دوستى يزيد نسبت مى دهند.

احمد پاسخ داد: مگر ممكن است كسى ايمان به خدا داشته باشد، در عين حال به يزيد علاقه مند شود؟ گفتم: پس چرا او را لعن نمى كنى؟ پاسخ داد: «يا بُنىَّ لم لا تلعن من لعنه اللَّه في كتابه؟»؛ «چرا لعنت در حق كسى كه مورد لعن خداست صورت نگيرد.» گفتم در كجاى قرآن يزيد مورد لعن قرار گرفته است؟ گفت: فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِنْ تَوَلَّيْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِي اْلأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَكُمْ* أُولئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى أَبْصارَهُمْ.

ص: 367

ابن جوزى در ادامه اين فصل ياد آور مى شود كه چون پيامر خدا صلى الله عليه و آله فرمود:

«لعن اللَّه من أخاف مدينتي»؛ «خدا لعنت كند كسى را كه اهل مدينه ام را بترساند»، چون او مدينه و اهل آن را ترساند، پس بايد لعن و نفرينش كرد. وى همچنين نقل مى كند پيامبر خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «من أخاف أهل المدينة ظلماً أخافه اللَّه و عليه لعنةاللَّه و الملائكة و النّاس أجمعين، لا يقبل اللَّه منه يوم القيامة صرفاً و لا عدلًا».

مهنّا بن يحيى مى گويد: از احمدبن حنبل در باره لعن يزيد پرسيدم. او پاسخ داد:

«هو الّذي فعل ما فعل»؛ «او هر كارى را كه خواست انجام داد». گفتم: مگر چه كرد؟

گفت: «غارة المدينة»؛ (1)

«مردم مدينه را ترساند و آنجا را غارت كرد.»

وى همچنين مى نويسد: «... و لا خلاف في أنّ يزيد أخاف أهل المدينة، و سَبى أهلها، و نهبها، و أباحها، و تُسمّى وَقْعَةُ الحرَّة»؛ (2)

«ترديدى نيست كه يزيد در واقعه حرّه مردم مدينه را ترساند، مدينه را غارت كرد، مردم را اسير گرفت و جان و مال و ناموس اهل مدينه رابراى سربازان خود مباح دانست، و آن رخداد را واقعه حرّه ناميدند.» زيرا در سال 62 پس از شهادت امام حسين عليه السلام مردم مدينه او را از خلافت خلع كردند و استاندار او را از مدينه بيرون راندند و مى گفتند: «ما به شام رفتيم و يزيد را ديدار كرديم ...»؛ «قَدِمْنا من عند رجُل لا دين له يَسكر و يدع الصلاة».

مردم مدينه، پس از خلع يزيد با عبداللَّه بن حنظله بيعت كردند، عبداللَّه پس از بازگشت از مدينه و شهادت امام حسين عليه السلام بارها چنين نكاتى را متذكر مى شد:

«اى مردم، ما بر ضد يزيد دست به كار نشده بوديم تا آن كه ترسيديم با ادامه حكومت او، از آسمان بر سر ما سنگ ببارد ...!»

خبر قيام مدينه به يزيد رسيد. او مسلم بن عقبه را با لشكرى انبوه به مدينه گسيل داشت و تا سه روز جان، مال و ناموس مردم مدينه را براى آنان مباح اعلام كرد: «وأقام ثلاثاً ينهب الأموال، ويهتك الحريم». (3)

ص: 368

گفتنى است، لعن بر يزيد، چنان كه در لسان همه انبياى پيشين مطرح بوده، آمدن به كربلا و زيارت اين خاك آسمانى نيز توسط همه آنان صورت پذيرفته است؛ ازاين رو، در بحارالأنوار مى خوانيم: «ما مِنْ نَبِيٍّ الّا فَقَدْ زارَ كَربلاء». (1)

همچنين در بحار الأنوار جلد 45، صفحه 229 آمده است: در آسمان پنجم فرشتگان تمثالى از امير مؤمنان عليه السلام با فرق شكافته را نگاه مى كنند و به قاتل او لعنت نثار مى نمايند و نيز هر روز به تمثال امام حسين عليه السلام با صورتى آغشته به خون نگاه مى كنند و بر يزيد بن معاويه لعن و نفرين نثار مى كنند و اين كار تا روز قيامت ادامه دارد.

ص: 369

ص: 370

حجة الاسلام دكتر هادى امينى، فرزند علامه امينى رحمه الله صاحب الغدير، در كتابى با نام «ياران امام»، بيش از 130 نفر را مورد شرح و تفصيل قرار داده است.

در پاسخ به پرسش بالا، بايد بدين حقيقت توجه داشت كه:

اولًا: اين احتمال را، كه تعداد شهداى كربلا واقعاً بيش از 72 تن نباشند، نمى توان از نظر دور داشت؛ زيرا: بعضى از مورّخان از جمله خواندمير در كتاب «حبيب السير»، مى نويسد: (1) روز عاشورا، سى و دو سواره و چهل پياده، سربازان امام عليه السلام را تشكيل مى دادند. و بعضى ياران امام را چهل تن نوشته اند و با حالت عرفانى ياران امام در شب عاشورا، 32 تن از لشكر عمر سعد به امام پيوستند طبق اين نظر: اسامى شهداى ديگر، كسانى مى باشند كه در صراط عاشورا، در فرصت هاى ديگر به شهادت رسيده اند، نه در روز عاشورا.

ثانياً: ممكن است اين تعداد، گوياى تعداد شهداى سرشناس و معروف آن روز باشد، كه از نظر گزارشگران و وقايع نويسانِ آن روز مورد توجه بوده اند.

ثالثاً: در حديثى از امام صادق عليه السلام آمده است كه آن حضرت ضمن رهنمودى در باره عالم رجعت و قيام موعود اسلام و حضور برخى از درگذشتگان، كه در عالم برزخ زندگى مى كنند و در ركاب آن حضرت بوده اند، به مفضّل خاطرنشان ساخته بود كه 72 تن از شهداى كربلا نيز در ركاب موعود اسلام رجعت خواهند داشت و در قيام او حضور خواهند يافت. گرچه در اين بيان، امام صادق عليه السلام تعداد شهداى كربلا را در 72 تن محدود نساخته و تنها اين نكته را ثابت مى كند كه از جمع شهداى كربلا، 72 تن رجعت دارند، نه آن كه تعداد شهداى كربلا بيش از هفتاد و دو تن نيستند.

شايد همين حديث سبب شده است كه بعضى گمان كنند شهداى كربلا بيش از 72 تن نيستند. متن حديث چنين است: «.. فَالإثنان و سبعون رجلًا الذين قُتِلوا مع الحسين يظهرون معه؟ قال: نعم يظهرون معه ...». (2)

ص: 371

رابعاً: تعداد سرهايى كه به كوفه و شام ارسال شده بود، حدود 72 تن بودند و بعيد نيست كه اين مسأله نيز در اشتهار شهداى كربلا به 72 تن مؤثر باشد.

ص: 372

«خير، او فرزند زاده پيامبرخاتم صلى الله عليه و آله است».

آدم پرسيد قاتل او كيست؟ ندا رسيد: قاتل او مردى است به نام يزيد، كه او مطعون و مطرود اهل آسمانها و زمين است. آدم به جبرئيل گفت: اكنون وظيفه من چيست؟

جبرئيل گفت: يزيد را نفرين كن. آدم چهار مرتبه بر يزيد لعن فرستاد و چهار قدم از آن مكان دور شد كه به قدرت الهى به عرفات رسيد و همسر خود را يافت.

ص: 373

ص: 374

خاص براى او پيش آمد كه نزديك بود سقوط كند. باد از حركت ايستاد و بساط وى در سرزمين كربلا فرود آمد. سليمان به باد گفت: چرا فرود آمدى؟ باد [به قدرت الهى] پاسخ داد: در اين مكان، حسين كشته مى شود: «انّ هُنا يُقْتَلُ الحُسَيْن ...»؛ سليمان پرسيد: قاتل او كيست؟ بادپاسخ داد: «يقتله لعين أهل السماوات و الأرضين»؛ «كسى كه درنظراهل آسمان ها وزمين لعين است وى را مى كشد». پس سليمان بر يزيد لعنت نثار كرد و از آن جا گذشت ...

ص: 375

در شب قدر كه گرامى ترين شب هاى سال است، زيارت امام حسين عليه السلام در متن وظايف آن شب قرار دارد. زيارت امام حسين در حرم اميرمؤمنان عليهما السلام براى آن است كه به نقلى سر مطهّر حضرت امام حسين در بالا سر حضرت امير مؤمنان دفن شده است.

ص: 376

از امام صادق عليه السلام شنيدم كه مى فرمود:

«لَيْسَ شَيْ ءٌ فِي السَّمَاوَاتِ إِلَّا وَ هُمْ يَسْأَلُونَ اللَّهَ أَنْ يُؤْذَنَ لَهُمْ فِي زِيَارَةِ الْحُسَيْنِ عليه السلام فَفَوْجٌ يَنْزِلُ وَ فَوْجٌ يَعْرُجُ». (1)

«موجودى در آسمان ها نيست جز آن كه از خدا اجازه مى خواهند تا به زيارت حسين عليه السلام نايل آيند.»

ص: 377

ص: 378

«عن أبي جعفر عليه السلام قال: كان رسول اللَّه صلى الله عليه و آله إذا دخل الحُسين عليه السلام جذبه إليه ثمّ يقول لأمير المؤمنين عليه السلام: أَمْسَكْهُ ثُمّ يقع عليه فَيُقَبِّلُهُ و يبكي، يقول: يا أبة لم تبكي؟ فيقول يا بُنَيَّ أُقَبِّلُ موضعَ السيوف منك، قال: يا أبة و أُقْتَلُ، قال: إي واللَّه و أبوك و أخوك و أنت قال: يا أبة فمصارعنا شتّى، قال: نعم يا بنيّ، قال:

فمن يزورنا من أُمَّتِكَ قال: لا يزورني و يزور أباك و أخاك و أنت إلّا الصديقون من أمّتي». (1)

نتيجه: زيارت ائمه معصوم عليهم السلام به ويژه زيارت امام حسين عليه السلام داراى اهميت ويژه اى است و پى آمدها و آثارى مطلوب؛ اعم از دنيوى، اخروى، مادى و معنوى دارد و شوق پرداختن و يا نپرداختن و بيزارى از آن يكى از نشانه هاى مهر و يا غضب الهى نيز مى باشد. امام صادق عليه السلام فرمود:

«مَنْ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ الْخَيْرَ قَذَفَ فِي قَلْبِهِ حُبَّ الْحُسَيْنِ عليه السلام وَ حُبَّ زِيَارَتِهِ وَ مَنْ أَرَادَ اللَّهُ بِهِ السُّوءَ قَذَفَ فِي قَلْبِهِ بُغْضَ الْحُسَيْنِ عليه السلام وَ بُغْضَ زِيَارَتِهِ». (2)

«كسى را كه خدا خواست سعادتمند شود حبّ و دوستى حسين و زيارتش را در دل او شكوفا مى سازد و به عكس، كسى را كه بخواهد كيفر دهد و تنبيه نمايد، كينه و بغضى نسبت به حسين و يارانش در دل او ظاهر مى گرداند.»

ص: 379

«إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَتَجَلَّى لِزُوَّارِ قَبْرِ الْحُسَيْنِ عليه السلام قَبْلَ أَهْلِ عَرَفَاتٍ (فَيَفْعَلُ ذَلِكَ بِهِمْ) وَ يَقْضِي حَوَائِجَهُمْ وَ يَغْفِرُ ذُنُوبَهُمْ وَ يُشَفِّعُهُمْ فِي مَسَائِلِهِمْ ثُمَّ يَثْنِي بِأَهْلِ عَرَفَاتٍ يَفْعَلُ ذَلِكَ بِهِمْ». (1)

پروردگار حكيم عنايت ويژه خود را متوجّه زوّار قبر امام حسين عليه السلام مى كند پيش از توجّه به حُجّاج واقف در عرفات نمايد، خدا حوائج زوّار حسين را برآورده مى سازد، گناهانشان را مى بخشد و از آنان شفاعت به عمل مى آورد پس به زوّار كعبه اى كه در عرفات (در شب عرفه) حضور دارند توجّه كرده با آنان نيز اين چنين عمل مى كند.

ص: 380

در سراپرده امام عليه السلام بالا گرفت. همچنين فرزدق شاعر به پيش آمد و گفت: يابن رسول اللَّه چرا به سوى كوفه به پيش مى روى در حالى كه آنان پسر عم و شيعيان ترا به قتل رساندند.

امام عليه السلام در حالى كه براى مسلم اشك مى ريخت فرمود: خدا مسلم را رحمت كند به سوى جنّت الهى شتافت و ما به او ملحق و سپس اين چنين سرود:

فَإنْ تَكُنِ الدُّنْيا تُعَدُّ نَفيسَةً فَإِنَّ ثَوابَ اللَّهِ أَعْلى وَانْبَلُ

وَإِن تَكُنِ الأبدانُ لِلْمَوْتِ أُنْشِئَتْ فَقَتْلُ امْرِى ءٍ بِالسَّيْفِ فِى اللَّهِ أَفْضَلُ

وَإِنْ تَكُنِ الأَرْزاقُ قِسْماً مُقَدَّراً فَقِلَّةُ حِرْصِ الْمَرْءِ في السَّعْى أَجْمَلُ

وَإِنْ تَكُنِ الأَمْوالُ لِلتَّرْكِ جَمْعُها فَما بالُ مَتْرُوكٍ بِهِ الْمَرْءُ يَبْخَلُ؟

«اگر زندگى دنيوى گرانسنگ است، ثواب شهادت الهى از آن نفيس تر و گرانسنگ تر است.

اگر قرار است كه آدمى بميرد، كشته شدن در راه خدا برترين نوع آن است.

اگر رزق و روزى، مقدّر است پس به دور ماندن از حرص ورزى، شايسته تر است.

اگر اموال و ثروت را سرانجام بايد رها كنيم پس چه بهتر كه اهل بخل نباشيم و در راه خدا انفاق كنيم.»

در گزارش فوق سخن از:

1- اشك و سوز امام عليه السلام براى مسلم است.

2- امام عليه السلام يك رهبر سنگدل نيست و يك فرمانده به دور از عواطف نمى باشد بلكه در مكتب او تعقّل با عواطف انسانى با هم آميخته است لذا براى يارانش اشك مى ريزد در عين حال كه مصمّم و آهنين بر سر ميعاد خود پاى فشرده به پيش مى رود. (1) 2- در باراندازگاه معروف به ذو حسم: امام دو نفر از كوفه بيرون آمده بودند را مورد توجّه داد. امام از آنان از احوال مردم كوفه جويا شدند. آنان پاسخ دادند دل ها با شما ولى شمشيرهايشان عليه شماست.

امام عليه السلام به آنان فرمود از فرستاده من قيس بن مسهّر چه خبر داريد پاسخ دادند ابن

ص: 381

زياد او را به قتل رساند. در اين هنگام، امام براى قيس، اشك ريخت و فرمود: خدا پاداش او را جنّت خود قرار دهد. خداوندا! بهشت را جايگاه والاى ما و شيعيانمان ساز، همانا تو بر هر چيزى توانايى؛ (فاسترجع واستعبر باكياً). (1)

و پس ازين امام عليه السلام در ميان ياران ايستاد و اين چنين خطبه خواند: مى بينيد كه چه پيش آمد و مى بينيد كه دنيا از ما روى گرداند و به ما پشت كرد و در ضمن همين خطبه خاطر نشان كرد:

آيا نمى بينيد كه حقّ، مورد بى اعتنايى است و از باطل نهى و نكوهش به عمل نمى آيد و اگر آدمى به مرگ خود راضى باشد، حق دارد و من مرگ در راه حمايت از حق و نهى از باطل را جز سعادت به حساب نمى آورم و زندگى با اشرار را جز خسران تلقّى نمى كنم. (2) دو گزارش فوق به عنوان نمونه و مؤيد اين نظراند كه عزادارى و اشك عشق براى شهيدان در سيره امام حسين عليه السلام سابقه اى ديرينه دارد و در كربلا در كنار جسد شهدا نيز اين سنّت به طور مكرّر مشاهده شده است.

ص: 382

واجب، مسلمانان روزه مستحبى در آن روز مى گرفتند.

زراره و محمّد بن مسلم از امام باقر عليه السلام درباره روزه عاشورا سؤال كردند، آن حضرت فرمود:

«كانَ صَوْمُهُ قَبْلَ شَهرِ رَمَضان، فَلَمّا نَزَلَ شَهْرُ رَمَضان تُرِكَ». (1)

«پيش از وجوب روزه رمضان، روز عاشورا روزه مى گرفتند، ولى پس از آن، روزه آن روز متروك شد.»

مرحوم سيّد بن طاووس در اقبال مى نويسد: «اعْلَمْ أنَّ الرّوايات وَرَدَتْ مُتَنافِراتٌ في تَحريم صَوْمِ يوم عاشُوراء على وجه الشّماتات ...» سپس به روايتى از حضرت رضا عليه السلام استدلال مى كند كه آن حضرت فرمود:

«انّهُ يَومٌ صامَ فيهِ الأدعياءُ مِنْ آلِ زيادٍ لِقَتْلِ الحُسَيْنِ عليه السلام وَ هُوَ يَوْمٌ يَتَشأَّمُ بِهِ آلُ مُحمّدٍ عليهم السلام ويَتَشأَّمُ بِهِ أهْلُ الإسْلام».

«عاشوراء «روزى كه خاندان نامشروع ابن زياد به شكرانه كشته شدن امام حسين عليه السلام روزه گرفتند، ولى خاوندان پيامبر صلى الله عليه و آله و مسلمانان آن را شوم مى دانند.»

امام صادق عليه السلام نيز فرمود:

«مَا هُوَ يَوْمُ صَوْمٍ وَ مَا هُوَ إِلَّا يَوْمُ حُزْنٍ وَ مُصِيبَةٍ دَخَلَتْ عَلَى أَهْلِ السَّمَاءِ وَ أَهْلِ الْأَرْضِ وَ جَمِيعِ الْمُؤْمِنِينَ».

«عاشورا روز روزه دارى نيست، بلكه روز اندوه و مصيبت براى آسمانيان و زمينيان و تمام مؤمنان است.» (2) مرحوم شيخ عباس قمّى رضوان اللَّه تعالى عليه در اعمال روز عاشورا مى نويسد:

ص: 383

شايسته است كه شيعيان در اين روز از خوردن و آشاميدن امساك كنند، بى آنكه قصد روزه نمايند و در آخر روز- بعد از عصر- افطار كنند به غذايى كه اهل مصيبت مى خورند؛ مثل ماست يا شير و امثال آن، نه غذاهاى لذيذ.

علّامه مجلسى در «زاد المعاد» آورده است: بنى اميّه اين دو روز- تاسوعا و عاشورا- را براى بركت و شماتت (شادى و خرسندى) بر قتل آن حضرت روزه داشتند و احاديث بسيار در فضيلت اين روز و روزه آنها بر حضرت رسول صلى الله عليه و آله بسته اند و از طريق اهل بيت عليهم السلام احاديث بسيار در مذمّت روزه اين دو روز به خصوص روز عاشورا وارد شده است. (1)

ص: 384

عزادارى براى او وبزرگداشت از عاشورا در واقع عزادارى براى همه افراد خمسه طيّبه وبزرگداشت براى آنان است.

ج) وضعيت ظاهرى شهادت امام حسين عليه السلام وتوفان آفرينى نهضت او از ويژگى خاصى برخوردار است كه در شهادت ساير معصومين عليهم السلام به چشم نمى خورد اميرالمؤمنين و نيز امام مجتبى عليهما السلام به امام حسين عليه السلام فرمودند: «لا يَوْم كَيَوْمِكَ يا أبا عبداللَّه»؛ «روزى، همسنگ روز شهادت تو نيست». بنابراين، عزادارى امام حسين عليه السلام بايد داراى ويژگى باشد تا درپرتو آن، فرهنگ همه پيشوايان معصوم تداوم يابد.

ص: 385

ص: 386

15- المستطرف من كل فنّ مستظرف: ابشيهى (850 ه.) منشورات الشريف الرضى/ قم

16- المعجم المفهرس لألفاظ الحديث النبوى: ا. ى. ونسنك، مكتبة برلين.

17- المنتخب: فخرالدين الطريحى

18- المواعظ: محمد بن على بن بابويه قمّى (381 ه.) انتشارات هجرت

19- النزاع والتخاصم: مقريزى احمد بن على بن عبدالقادر الشافعى (845 ه.) مكتبةالاهرام/ مصر

20- النهايه: ابن الأثير مجدالدين ابى السعادات المبارك بن محمد الجزرى (606)

21- امالى الصدوق: شيخ صدوق، محمد بن على بن الحسين بن بابويه قم (381 ه.)

22- امالى المرتضى: سيد مرتضى علم الهدى، على بن الحسين (436 ه.) دارالكتاب العربى.

23- امام حسين عليه السلام و ايران: كورت فريشلر، انتشارات جاويدان.

24- انساب الاشراف: بلاذرى، احمد بن يحيى بن جابر (279 ه.)

25- انصارالحسين: شمس الدين، محمد مهدى.

26- البحارالأنوار، مولى محمد باقر مجلسى (1111 ه.) دارالكتب الاسلاميه.

27- البداية و النهايه: عماد الدين اسماعيل بن عمر بن كثير الدمشقى (774 ه.) دارالفكر بيروت.

28- البدء والتاريخ: أبو زيد أحمد بن سهل بلخى (507 ه.)، كتابخانه اسدى، طهران.

29- بررسى تاريخ عاشورا: دكتر آيتى، كتاب خانه صدوق/ طهران

30- پاسداران وحى: آيت اللَّه العظمى فاضل لنكرانى

31- پرورش روح: سيد محمد شفيعى مازندرانى

32- تاريخ آل محمّد صلى الله عليه و آله: محمد قاضى بهلول بهجت

33- تاريخ ابن كثير: البداية والنهايه. (ابن كثير)

34- تاريخ الاسلام: ذهبى، شمس الدين محمد بن احمد بن عثمان (748 ه.) دارالكتاب العربى بيروت

35- تاريخ الخلفا: جلال الدين سيوطى (911 ه.) مصر.

36- تاريخ الطبرى: محمد بن جرير طبرى (310 ه.)

ص: 387

37- تاريخ اليعقوبى: احمد بن ابى يعقوب بن جعفر بن وهب (284 ه.) دارصادر/ بيروت

38- تاريخ پيامبر اسلام: دكتر محمد ابراهيم آيتى، انتشارات دانشگان تهران

39- تاريخ گزيده: حمداللَّه بن ابى بكر مستوفى قزوينى (730 ه.) انتشارات اميركبير.

40- تتمة المنتهى: شيخ عباس قمى، انتشارات داورى/ قم

41- تجارب الامم: أبوعلى مسكويه الرازى 421 ه.)، دارسروش/ طهران

42- تحفةالأحباب: ابن شعبة الحرّانى (قرن چهارم هجرى) مؤسسة النشر الاسلامى/ قم.

43- تذكرةالخواص: سبط ابن الجوزى (654 ه.) مكتبة نينوى- تهران

44- تزكية النفس: پرورش روح؛ سيد محمد شفيعى

45- تفسير البرهان: سيد هاشم بحرانى (1107 ه.)

46- تفسير الصافى: فيض كاشانى (1091 ه.) مؤسسة الاعلمى/ بيروت

47- تفسير الكبير: فخر رازى، محمد بن عمر بن الحسن (606 ه.)

48- تمدّن اسلام: جرجى زيدان

49- تنزيةالأنبياء: سيد مرتضى علم الهدى (436 ه.) منشورات الشريف الرضى/ قم.

50- تنقيح المقال: مامقانى (شيخ عبداللَّه)، چاپ حجرى.

51- تهذيب الأحكام: شيخ طوسى، محمد بن الحسن (460 ه.) دارالكتب الاسلاميه، طهران

52- تهذيب التهذيب: ابن حجر العسقلانى (852 ه.) دار صادر/ بيروت.

53- الجامع الصغير: جلال الدين سيوطى (911 ه.) دارالفكر/ بيروت

54- جلاءالعيون: مولى محمد باقر مجلسى (1111 ه.) انتشارات رشيدى.

55- جواهرالعقول فى شرح فرائدالاصول: محمد رضا الناصرى، الدار الاسلاميه.

56- حبيب السير: ميرخواند، غياث الدين بن همام الدين الحسين، (942 ه.)، كتابفروشى خيّام.

57- حلية الأبرار: سيد هاشم بحرانى (1107 ه.) دارالكتب العلميه/ قم.

58- حماسه حسينى عليه السلام: شهيد مطهرى، انتشارات صدرا

59- حياة الحسين عليه السلام: باقر شريف القرشى، مكتبة الداورى/ قم.

60- الخصائص الحسينيّه: شيخ جعفر تسترى (1303 ه.) دارالسرور/ بيروت

61- دائرةالمعارف: الشيخ محمد حسين الأعلمى الحائرى، انتشارات الأعلمى/ طهران

ص: 388

62- دائرةالمعارف: بطرس البستانى، دارالمعرفه/ بيروت

63- دائرة معارف القرن العشرين: محمد فريد وجدى، دارالمعرفه/ بيروت

64- دمع السجوم (ترجمه نفس المهموم): شيخ عباس قمى

65- ديوان اقبال لاهورى.

66- ديوان جامى: نورالدين عبدالرحمان جامى (898 ه.) انتشارات توس

67- ذخائرالعقبى: محبّ الدين الطبرى (694 ه.) انتشارات جهان- تهران

68- رجال السيد بحرالعلوم: آيت اللَّه العظمى السيد محمد المهدى الطباطبايى (1212 ه.) مكتبة الصادق/ طهران.

69- رجال الكشّى: شيخ طوسى، مؤسسه آل البيت/ قم

70- روح المعانى: شهاب الدين السيد محمود الآلوسى البغدادى (1270 ه.) دار احياءالتراث العربى/ بيروت

71- روضة الواعظين: فتّال نيسابورى (508) منشورات الرضى/ قم

72- زندگى امام حسين عليه السلام: عمادزاده

73- زينب الكبرى عليها السلام: شيخ جعفر النقدى، منشورات الرضى/ قم.

74- سفينةالبحار: شيخ عباس قمّى، انتشارات فراهانى

75- سنن الترمذى (الجامع الصحيح): ابوعيسى محمد عيسى بن سوره (297 ه.) دار إحياءالتراث العربى/ بيروت.

76- سيّدالشهدا: شهيد دستغيب، انتشارات فقيه/ تهران

77- سير أعلام النبلاء: شمس الدين محمد بن احمد بن عثمان الذهبى (748 ه.) مؤسسة الرساله/ بيروت.

78- السيرة النبويه: ابن هشام، دار احياء التراث العربى/ بيروت

79- الصواعق المحرقه: ابن حجر الهيثمى المكى (974 ه.، مكتبة القاهره.

80- شذرات الذهب: ابن عمار حنبلى (1089 ه.) دار احياءالتراث العربى/ بيروت

81- شرح نهج البلاغه: ابن ابى الحديد (655 ه.) انتشارات اسماعيليان

82- شعائرالاسلام: ملّا محمد اشرفى مازندرانى- چاپ سنگى

ص: 389

83- شفاءالصدور: ميرزا ابوالفضل تهرانى- چاپخانه سيدالشهدا/ قم

84- الشيعه والحاكمون: محمد جواد مغنية، دارالجواد للطباعة والنشر/ بيروت

85- صحيفه نور: مجموعه رهنمودهاى امام خمينى قدس سره مركز مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى

86- الصراط المستقيم: بياض، زين الدين ابومحمد على بن يونس النباطى (877 ه.) المكتبة المرتضويه

87- العباس بن علىّ عليهما السلام: السيد عبدالرزاق الموسوى المقرّم.

88- العدالة الاجتماعيه: سيد قطب

89- العروة الوثقى: سيد محمد كاظم طباطبايى يزدى

90- عظمت مسلمين در اسپانيا: ماك كاپ.

91- عمدةالطالب: ابن عنبه، السيد جمال الدين احمد بن على الحسين (828 ه.) المطبعة الحيدريه، النجف.

92- العقدالفريد: ابن عبد ربّه الاندلسى (328 ه.) دارالكتب العلميه/ بيروت

93- عنصر شجاعت: كمره اى

94- عوالم الامام الحسين عليه السلام: شيخ عبداللَّه البحرانى الأصفانى، مؤسسة الامام المهدى/ قم.

95- الغدير: غلّامه شيخ عبدالحسين امينى نجفى، دارالكتاب العربى/ بيروت

96- فتح البارى: ابوالفضل شهاب الدين احمد بن على بن محمد بن حجر العسقلانى (852 ه.) دار احياءالتراث العربى/ بيروت.

97- الفتوح: ابن أعثم كوفى (314 ه.) دارالكتب العلميه/ بيروت.

98- فرهنگ فرق اسلامى: دكتر مشكور

99- الفصول المهمّه: ابن الصبّاغ المالكى (855 ه.) منشورات الأعلمى/ طهران

100- فيض القدير: عبدالرؤوف المناوى، دارالفكر/ بيروت

101- فى ظلال نهج البلاغه: محمد جواد مغنية، دارالعلم للملايين/ بيروت

102- قادتنا: آيت اللَّه سيد محمد هادى ميلانى، مؤسسة الوفاء/ بيروت

103- قاموس الرجال: شيخ محمد تقى تسترى، سازمان تبليغات اسلامى/ قم

104- القاموس المحيط: فيروزآبادى، مجدالدين محمد بن يعقوب (817 ه.)

ص: 390

105- قمقام زخّار: شاهزاده حاج فرهاد ميرزا معتمدالدوله، واحد انتشارات الاسلاميه.

106- الكافى: محمد بن يعقوب كلينى (329 ه.) دار صعب/ بيروت

107- الكامل فى التاريخ: ابن الأثير، على بن ابى الكرم الشيبانى (606 ه.)، دار صادر/ بيروت

108- كامل الزيارات: ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولويه (367 ه.) المكتبة المرتضويه/ النجف

109- كشف الغمّه: ابوالحسن على بن عيسى بن ابى الفتوح الإربلى (653 ه.)، تبريز/ سوق المسجد الجامع.

110- كشف المراد: جمال الدين الحسن بن يوسف العلامة الحلّى (726 ه.) مؤسسةالاعلمى/ بيروت

111- كنزالعمّال: متقى هندى (975 ه.) مؤسسة الرساله/ بيروت.

112- لسان العرب: ابن منظور افريقى (711 ه.) نشر ادب الحوزه.

113- لغتنامه: دهخدا على اكبر/ چاپخانه مجلس

114- لواعج الاشجان: سيد محسن امين عاملى، مكتبة بصيرتى/ قم

115- مثيرالأحزان: ابن نما الحلّى (645 ه.) مؤسسة الامام المهدى

116- مجمع البحرين: فخرالدين طريحى (1085 ه.) المكتبة المرتضويه، طهران

117- مختلف الشيعه: علّامه حلّى (726 ه.) مؤسسة النشر الاسلامى/ قم

118- مروج الذهب: مسعودى ابوالحسن علىّ بن الحسين (346 ه.) مطبعة السعاده/ القاهره

119- معالم المدرستين: سيد مرتضى عسكرى، بنياد بعثت

120- معالى السبطين: شيخ محمد مهدى الحائرى، منشورات الرضى/ قم

121- مقاتل الطالبيين: ابوالفرج اصفهانى (356 ه.) منشورات الشريف الرضى/ قم

122- مقتل الحسين عليه السلام: ابومخنف لوط بن يحيى، چاپخانه علميه/ قم

123- مقتل الحسين عليه السلام: خوارزمى ابوالمؤيد الموفق بن احمد (568 ه.) مكتبةالمفيد/ قم

124- مقتل الحسين عليه السلام: عبدالرزاق موسوى مقرّم، دارالكتاب الاسلامى

125- منتخب التواريخ: محمد هاشم بن محمد على خراسانى (1352 ه.) موسسه مطبوعاتى علمى.

126- منتهى الآمال: شيخ عباس قمى، كتابفروشى اسلاميه/ تهران

ص: 391

127- ميزان الاعتدال: ذهبى، محمد بن احمد بن عثمان (748 ه.) دارالمعرفه/ بيروت

128- ميزان الحكمه: محمدى رى شهرى، دفتر تبليغات اسلامى

129- ناسخ التواريخ: محمد تقى سپهر، كتابفروشى اسلامى/ تهران

130- نفس المهموم (دمع السجوم): شيخ عباس قمّى، كتابفروشى علميه اسلاميه/ طهران

131- نهضةالحسين عليه السلام: السيد هبةالدين الشهرستانى، منشورات الرضى/ قم

132- وسائل الشيعه: حرّ عاملى محمد بن الحسن (1104 ه.) مؤسسه آل البيت/ قم

133- وصيّتنامه الهى سياسى (امام خمينى قدس سره)

134- وقائع الأيّام (خيابانى)