به چرایی بسیاری از پرسشهایی که درباره ی زندگانی آنان به ذهن هجوم می آورد، پاسخ معقول و منطقی داد.این الذین زعموا انهم الراسخون فی العلم دوننا؟ بنا یستعطی الهدی و یستجلی العمی، ان الائمه من قریش غرسوا فی هذا البطن من هاشم، لا تصلح علی سواهم و لا تصلح الولاه من غیرهم «کجایند کسانی که پنداشتند آنان - نه ما - دانایان علم - قرآن - هستند؟... راه هدایت را راهنمایی ما می پویند، و روشنی دلهای کور را از ما می جویند. همانا امامان از قریشند که درخت آن را در خاندان هاشم کشته اند، دیگران در خور آن نیستند و طغرای امامت را جز به نام هاشمیان ننوشته اند. [1] .شاید بهتر این بود که مطلب را به تناسب بحث با سخنی درباره ی تعریف و ماهیت علم تاریخ، اثبات موضوعیت و سودمندی آن آغاز می کردیم و با اشاره ای در باب روش تحقیق در تاریخ پی می گرفتیم تا زمینه ای مناسب برای طرح موضوع اصلی فراهم آید.اما برای پرهیز از طولانی شدن کلام، دامنه سخن را به بحث درباره ی موضوع اصلی محدود ساختیم تا از اهداف این نوشتار دور نشویم. بر این اساس به جای مقدمه، ضرورت شناخت و مطالعه و تحقیق درباره ی زندگانی ائمه اطهار را به اجمال مورد توجه قرار می دهیم تا چشم انداز روشنتری از موضوع، پیش رو فراهم آید.ساده ترین تعریف از مذهب شیعه که در عین حال آن را از دیگر مذاهب و فرقه های اسلامی ممتاز و مجزا می سازد، این است که بگوییم این مذهب مجموعه ی اعتقادات و معارف دینی خود را علاوه بر قرآن و سنت رسول (ص) - که در این دو موضوع با دیگر

مذاهب اسلامی مشترک است - بر سنت و سیره ی جانشینان بر حق آن حضرت، یعنی علی (ع) و یازده فرزندش تا حضرت حجت (عج) که در غیبت به سر می برد، استوار کرده است. اینجاست که اختلاف اساسی میان مذهب شیعه و مذاهب اسلامی دیگر پدید می آید؛ یعنی شیعیان علاوه بر تمسک به قرآن و سنت پیامبر (ص) به استناد حدیث «انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی فانهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض» و ده ها دلیل قرآنی و حدیثی دیگر، اهل بیت را همدوش قرآن دانسته و می دانند و تفسیر و تبیین عقاید دینی خود را از آنان می گیرند. در حالی که بیشتر مسلمانان برخلاف شیعیان، اصحاب پیامبر (ص) را عادلان امت و قول و عمل آنان را مشمول دایره ی سنت پنداشتند و از این رو آنان را حجت و رهنمای امت قرار دادند. [2] .این اختلاف اساسی در تعریف سنت، خود منشأ بروز اختلاف عمیقتری میان شیعیان و دیگر مذاهب شد؛ بدان معنا که شیعیان در تفسیر قرآن و سنت رسول (ص) به مدت دو قرن و نیم از تعالیم اهل بیت بهره می جستند اما دیگر مذاهب بر طریق اصحاب پیامبر (ص) گام می زدند. پیامد فکری چنین نگرشی، که عمل و قول اصحاب، حجت و سنت قلمداد شود، منشأ بروز چنان انحرافی شد که ابن خلدون این مورخ نامدار مسلمان در بررسی علل قیام امام حسین (ع) بر ضد یزید و سکوت دیگر صحابه در برابر فسق و فساد وی گوید: «هم حسین و هم دیگر صحابی همه مجتهد بودند [3] و نباید روش هیچیک از دو گروه را انکار کرد»

[4] و جای دیگر آورده است «... نباید با تصور غلط، کسانی را که با اجتهاد حسین (ع) موافق نبودند و از یاری کردن وی دریغ ورزیدند به گناهکاری نسبت دهی زیرا بیشتر ایشان از صحابه به شمار می رفتند و با یزید همراه بودند و به قیام کردن بر ضد وی عقیده نداشتند» [5] و در ادامه گوید «و حسین (ع) در این واقعه شهید و در نزد خدا مأجور است و عمل او بر حق و از روی اجتهاد است و صحابه ای که با یزید بوده اند نیز راه حق و اجتهاد را پیموده اند». [6] تا آنجا که در کمال شگفتی به قضاوتی چنین غیرمنصفانه پرداخته که «... و [حسین (ع)] گمان کرد خود او به سبب شایستگی و داشتن شوکت و نیرومندی خانوادگی بر این امر [قیام یا امر خلافت] تواناست. اما درباره ی شایستگی آن گونه که گمان کرد درست بود و بلکه بیش از آن هم شایستگی داشت، ولی درباره شوکت اشتباه کرد، خدا او را بیامرزد». [7] ابن حجر هیثمی نیز مانند ابن خلدون، عدالت و اجتهاد همه ی اصحاب پیامبر (ص) را ثابت فرض کرده و با قبول چنین فرضیه ای در تحلیل اختلافات و فتنه های پدید آمده میان اصحاب، آورده است «جنگها و فتنه هایی که میان صحابه برپاشد تنها به دنیا محدود است و در آخرت همه ی آنان بر اساس اجتهادشان بر حق و صواب هستند و تفاوتشان تنها در پاداش است، زیرا کسی که مانند علی (ع) و یارانش اجتهاد کرد و به صواب رفت از دو پاداش و بلکه ده پاداش برخوردار می شود و کسی که مانند معاویه اجتهاد کرد و به

خطا رفت تنها از یک پاداش بهره مند می شود. [8] بنابراین از حق صحابی و اجتهاد برخوردار بودن و از عادلان به شمار رفتن، کافی است تا غباری که در بینی اسب یکی از صحابه (معاویه) وارد شد هزار مرتبه از عمر بن عبدالعزیز برتر باشد. [9] .به هر حال شیعه از روز نخست، ولایت معنوی و مرجعیت دینی و حق حاکمیت سیاسی را در خاندان پیامبر (ص) نهاد و بر این اساس در فهم و تبیین علوم و معارف دینی تنها به اهل بیت رجوع کرد و با این روش از فرقه های دیگر جدا شد [10] و نظام فکری، اعتقادی و فقهی خود را بر پایه ی تعالیم آن بزرگواران استوار ساخت. اما مطلب به همین سادگی پایان نپذیرفت. همان سال که پس از رحلت پیامبر (ص) در تفسیر سنت حضرتش، مسلمانان دستخوش اختلاف شدند و کسانی نیز با غرضهای شخصی یا قبیله ای و سیاسی و... به تحریف و جعل حدیث دست یازیدند و مشکلات بیشماری در شناخت سیره ی رسول برای مسلمانان پدید آوردند، زندگانی و سیمای حقیقی اهل بیت نیز به مراتب بیش از زندگانی و سیمای پیامبر (ص) در هاله ی ابهام قرار گرفت؛ زیرا از سویی اهل بیت، موقعیت سیاسی پیامبر (ص) را نداشتند و جز در حکومت چند ساله علی (ع) و چند ماهه ی امام حسن (ع) دستشان از قدرت کوتاه بود و در انزوای کامل سیاسی قرار گرفتند و سیمای تابناکشان، نه تنها برای مسلمانان در دوره های بعد که حتی برای مردم روزگار خودشان، رخ ننمود. از سوی دیگر دشمنانشان خواه بر تخت خلافت یا بر مسند فقاهت، که تعالیم و جهت گیری

فکری - سیاسی آنان را موجب تهدید و خطر برای منابع و موقعیت خود می دیدند، به شیوه های گوناگون با برخورداری از قدرت و دیگر امکانات به مخالفت و دشمنی با آنان برخاستند، اخبار دروغ جعل کردند و نشر دادند و تهمتهای ناروا بستند. این امر نه تنها به وسیله دشمنان به کار گرفته شد که اختلاف نظر و کجروی فکری و انحراف سیاسی میان پیروان و هواداران ائمه نیز موجبات و زمینه های مساعدی را در جبهه ی داخلی شیعه برای تحریف پدید آورد؛ این بدان معنی است که مذهب شیعه پس از شهادت امام حسین (ع) ماهیت همگون فکری - سیاسی خود را از دست داد و در توسعه و گسترش تاریخی خود ناخواسته دستخوش تفرقه و به ده ها فرقه منشعب گردید. هر چند پیشوایان معصوم از زمان امام سجاد (ع) تا امام حسن عسگری (ع) تلاش گسترده ای را در راه اثبات حقانیت شیعه به کار بردند و پرچم مبارزه ی فکری - سیاسی را در برخورد با دو جبهه ی دشمنان مغرض و دوستان منحرف برافراشتند اما به تجربه ثابت شد که پایداری در برابر دوستان منحرف به مراتب مشکلتر از ایستادگی در برابر دشمنان مغرض است. این دوستان یا همچون عباسیان به راه تفریط غلتیدند و بنابر مصالح سیاسی از امامت به مفهوم اولیه ی آن نیز دست کشیدند و به اهل سنت و جماعت پیوستند و یا چون گروه های افراطی کیسانیه و زیدیه و... به سوی افراط کشیده شدند و از تعالیم و رهنمودهای امام معاصر خود گذشتند و همانجا نیز متوقف شدند. گروهی دیگر نیز در حق ائمه قائل به غلو شدند. بنابراین کار مطالعه و

تحقیق در زندگانی ائمه با مشکلات جدی روبرو شد، زیرا هر فرقه و گروهی بنابر تمایلات خاص فکری - سیاسی خود، اما به نام شیعه، به تفسیر معارف اعتقادی و تبیین خط مشی سیاسی پردخت و در نتیجه نظریات و روایات مختلف و متناقضی در مسائل دینی شیعه پدید آمد و چنان با عقاید حقه ی شیعه یا شیعه ی حقه در آمیخت که تصفیه و جداسازی آنها بر پژوهندگان اگر نگوییم غیرممکن که سخت دشوار می نماید.بنابر آنچه گذشت از سویی ضرورت مطالعه و بررسی در زندگانی ائمه ی اطهار، که راه معرفت صحیح دینی را به مسلمانان و بویژه پیروانشان آموزش داده اند و از دیگر سو موانع و مشکلات جدی که در این راه وجود دارد، اهل تحقیق و تتبع را وا می دارد تا برای پرهیز از لغزش و فروافتادن در راه افراط و تفریط و دام تحریف گذشتگان، روش مندانه به تحقیق در زندگانی ائمه روی آوردند. بدین منظور نکاتی چند را به اجمال مورد بررسی قرار می دهیم، بدان امید که باب طرح چنین مباحثی هر چه بیشتر گشوده شود و این اندک، دستمایه مطالعات بعدی قرار گیرد.

اطمینانی به دست آورد یا به دست دهد و این خود یکی از نقاط ضعف و مهم و نقص مورخان و پژوهشگران جامعه ی ماست. شاید علت بروز این ضعف و نقص این باشد که هنوز تفکر تاریخی در جامعه و حتی در دانشگاه ها و دیگر مراکز علمی - فکری ما به پیشرفت و مفهوم نوین خود دست نیافته است و هنوز بنابر همان نگرش و نگارش کهن و سنتی خود به تاریخ چشم می دوزیم. خواه علت این باشد یا چیز دیگر، نتیجه ی تلخ آن برای ما این است که شمار مورخان صاحبنظر - و نه مورخانی که شغلشان تاریخ گویی یا تاریخ نویسی است - از تعداد انگشتان فراتر نمی رود. برای حل این مشکل و جبران این نقیصه باید تفکر تاریخی را بیش از پیش موضوع بحث و تحقیق و برگزاری سمینارها قرار داد تا بتوان با ذهنی روشنتر به عرصه ی مطالعات و پژوهشهای تاریخی گام نهاد.به هر حال پژوهشگر تاریخ شیعه باید نوع نگرش و نگارش تاریخی خود را مشخص سازد. چنین کسی در وهله ی نخست باید بداند و روشن کند که در جستجوی چیست، و با توسل به کدام شیوه ها می خواهد یا می تواند به مقصود رسد. به طور قطع اگر عنصر تغییر و تحول در حوادث و رویدادهای گذشته، پایه ی اصلی مطالعات تاریخی قرار گیرد، نیاز بدان است که از هر صورت ظاهر اسناد و اخبار تاریخی به عمق آنها نفوذ کرد و میان تمامی اجزای یک حادثه یا واقعه که در بستر زمان و در اوراق منابع پراکنده شده اند، ارتباط و نظمی منطقی و معقول برقرار کرد و تغییرات کمی و کیفی آنها را،

که در طول زمان پدید آمده است، مرحله به مرحله نشان داد. تنها در این صورت است که اجزای بی مفهوم و به ظاهر بی ارزش یک رویداد در ترکیب با هم معنا و مفهوم تازه ای می یابد و نه تنها برای محقق، که برای خواننده نیز از جذابیت شورانگیزی برخوردار می شود. با چنین نگرشی به زندگانی ائمه و در کل به تاریخ است که می توان وحدت حاکم بر جریان تاریخ زندگانی آنان را در عین تغییر و تحول مستمر آن بنابر مقتضیات کشف کرد. جریانی که به مثابه ی حلقه های زنجیر به هم پیوسته، مفهومی روشن و شکلی اندام وار را به پژوهنده و خواننده القا و تفهیم می کند. حال اگر جز این باشد و بر ذهن محقق امروز ذهنیت تاریخی مورخان دیروز، یعنی صرف «خبر دادن از آنچه در گذشته یا حال اتفاق افتاده است»، سایه افکنده باشد، وی نمی تواند به درک و فهم نوینی از زندگانی ائمه نایل آید و کاری جز تکرار فضایل و مناقب ائمه، که در بسیاری از آثار قدیم و جدید آمده است، از پیش نخواهد برد.غیر از توجه به کشف علل و درک و تبیین عنصر تغییر و تحول در رویدادها و وقایع مربوط به زندگانی ائمه ی اطهار، نوع نگرشی هم که محقق نسبت به منزلت و جایگاه دینی آنان دارد، بسیار حائز اهمیت است. بنابر نظرگاه شیعه، اهل بیت برگزیده از سوی خداوند و جانشینان بر حق پیامبرند و بنا به اعتقاد اهل سنت یا از جمله صحابی و یا در طبقه ی تابعین اند و بنابر ذهنیت یک مورخ و محقق غیرمسلمان نه آن و نه اینند، بلکه همچون دیگر شخصیتهای تاریخی

هستند که مشمول معادلات و قوانین انسان شناسانه اند. آشکار است که هر یک از این سه دسته دیدگاه، پیامدها و استنتاجات منطقی خاص خود را به دنبال دارد که باید مورد توجه قرار گیرد.علاوه بر تعیین نوع نگرش تاریخی، باید نوع نگارش تاریخی یعنی وصف ادبی اعمال و حوادث گذشته [11] را نیز روشن کنیم. در این کار به تناسب تحولی که در مفهوم تاریخ پدید آمده است نیازمند زبانی هستیم که هم بتوان آن را به درستی بنمایانیم و هم با مخاطبان خود رابطه فکری برقرار سازیم و پاسخ لازم را به نیاز و خواسته آنان بدهیم. نقل و وصف اخبار و روایات تاریخی به هر قصد و انگیزه، زبان امروزی تاریخنگاری نیست. گذشتگان، این مهم را به تناسب نوع برداشت و تلقی که از تاریخ داشته اند، انجام داده اند. بنابراین تکرار نابجای آن موجب دلزدگی خوانندگان خواهد شد. تاریخ با دید و مفهوم نوین به زبانی استدلالی، تحلیلی و انتقاد نیاز دارد نه زبانی خبری و وصفی، زیرا غرض خوانندگان از مطالعه ی کتابهای تازه ی تاریخی آگاهی صرف از اخبار نیست؛ آنان این آگاهی را به اندازه ی کافی از طریق مطالعه آثار پیشینیان به دست می آورند. آنان انتظار دارند از مطالعه ی کتابها تازه ی تاریخی پیام و فکر و سخن تازه ای بشنوند و شواهد مستدل و مستند این پیام و فکر را نیز بنگرند و مورد ارزیابی قرار دهند. بر این اساس نمی توان زندگانی ائمه را به طریق نقل اخبار، که بیشتر حاوی مناقب و فضایل آنان است، به درستی عرضه کرد، بلکه باید علل و اسباب حوادث زندگانی آنان و آثار و پیامدهایشان را مورد

بررسیهای عمیق استدلالی و تحلیلی قرار دهیم تا هم مواد خام اطلاعات تاریخی مربوط به زندگانیشان به بهترین وجه ارائه گردد و هم غبار تحریف از سیمای تابناکشان زدوده شود.

پیامبر (ص) وائمه ی اطهار قرار داد، چه آنان نه تنها شارحان و مفسران حقیقی کلام وحی اند که قول و فعلشان نیز مأخوذ از کتاب خداست. نه از تعالیم آن فرارفتند و نه چیزی از دستوراتش را فروگذاشتند؛ یعنی هر قول و فعل آنان مستند به آیات قرآنی بوده است. بنابراین قرآن اصلی ترین و معتبرترین منبع در شناخت زندگانی ائمه به شمار می رود و دیگر منابع و اخبار را باید با آن مطابق و مقابله کرد. شاید با ارائه ی شواهدی چند بتوان اهمیت و ارزش این مطلب را نشان داد که چگونه ائمه ی اطهار در موضع گیریهای فکری، سیاسی و... خود به آیات قرآن استناد می جستند.پس از آنکه پیامبر گرامی (ص) به جوار حق تعالی شتافت و امت وی به فتنه و اختلاف افتادند و بدعتها نهادند، فاطمه زهرا (ع) به حکم وظیفه ی دینی نتوانست در خانه بنشیند و تماشاگر انحراف مسلمانان باشد. او که فرهیخته و ادب آموخته ی مکتب پیامبر (ص) بود، دوشادوش همسر والامقامش علی رسالت پیامبر (ص) را در هدایت امت در دست گرفت و در خطبه ای بلیغ که در جمع مسلمانان در مسجد پیامبر ایراد کرد، خطرات و عواقب و پیامدهای ناگوار بدعتی را که در سقیفه نهاده شده و سیاستی را که ابوبکر در برخورد با وی بر سر مسأله فدک اتخاذ کرده بود، جای جای با استناد به آیات قرآنی گوشزد کرد. نقل متن این خطبه و شرح و بیان آن در این مختصر نمی گنجد. [12] از این رو به همین اندازه بسنده می شود که آن حضرت در خطبه اش چهارده بار به متن یا مضمون آیات قرآن استناد جست. این مطلب

علاوه بر آنکه اشراف عمیق فاطمه (ع) را بر قرآن می نمایاند، آشکارا نشان می دهد که حضرت چگونه خط مشی فکری و سیاسی خود را از قرآن اخذ می کند و مطابق تعالیم و دستورات قرآن کریم گام برمی دارد و به روشنگری می پردازد.علی (ع) نیز آن گاه که با اکراه عهده دار حکومت مسلمانان شد از همان آغاز، عمل به کتاب خدا و سنت رسول (ص) را سرلوحه ی برنامه ی خود قرار داد و در مواقع گوناگون با تمسک به رهنمودهای قرآن نشان داد که بر آن است حکومت و جامعه را بر اساس اصول و دستورات قرآن اداره کند. [13] با ذکر نمونه ای از صدها و هزاران شاهد دیگر در بهره گیری از معارف قرآن در شناخت زندگانی ائمه اطهار این مطلب را به پایان می بریم.تاکنون شرایط و انگیزه های ولایتعهدی امام هشتم از سوی مورخان و محققان مورد بحث و بررسی و قضاوتهای مختلف و گاه متناقض قرار گرفته و از این رهگذر صدها کتاب و مقاله به رشته ی تحریر در آمده، اما با این همه هنوز پرسشهای بسیاری بی پاسخ مانده است. بدون شک پاسخ صحیح و تحلیل درست ولایتعهدی آن حضرت را، چنانکه خود بدان دلالت و اشارت فرمود، باید در قرآن جستجو کرد؛ یعنی در داستان یوسف و عزیز مصر. آنجا که یوسف پیامبر به حکم ضرورت از عزیز خواست او را به سبب امانتداری و کارآیی بر خزائن زمین بگمارد. [14] چنین پژوهشی بر اساس تفکر قرآنی درباره ی مسأله ی ولایتعهدی امام هشتم (ع) تاکنون انجام نشده است. جز این مورد در صدها مورد دیگر، آن حضرت با استناد به آیات قرآن در احتجاجات و مجالس مناظره ی خود

ابواب معارف قرآنی را در زمینه ی مسائل فکری، اعتقادی، سیاسی، فقهی و... گشودند. [15] حاصل سخن اینکه به لحاظ ملازمت جدا ناشدنی اهل بیت با کتاب خدا، باید تاریخ زندگانی آنان را بر مبنای کتاب خدا و سنت رسول (ص) مورد بررسی و پژوهش قرار داد.

فقد آذانی [16] «را زمانی می توان به دقت دریافت که ارتباط آن را با دیگر مقارنات تاریخی کشف کرد؛ یعنی شکایت عمرو بن شاس اسدی یا اسلمی از علی (ع) در سفری که با وی به یمن همراه بود. [17] مورد دیگر اینکه در تنقید اسناد حدیث، احوال و تمایلات فکری، سیاسی و مذهبی راویان شیعی و غیرشیعی به درستی شناخته شود تا از گرفتار آمدن در دام تعصبات مذهبی - فرقه ای و جانبداریهای سیاسی - اجتماعی آنان در امان ماند؛ برای نمونه می توان به مؤلف کتاب الهدایه یعنی حسین بن حمدان جنبلانی اشاره کرد که علمای شیعه در فساد عقیده و انحراف فکری - سیاسی وی اتفاق نظر دارند. [18] تمایلات فکری - سیاسی مؤلف کتاب مقاتل الطالبیین به فرقه ی زیدیه نیز مانع از آن است که از روایاتش بتوان بدون نقد و مقابله با دیگر منابع بهره برد. پیداست که روایات این منابع و یا راویان صدر اول تاریخ شیعه تا آغاز عصر غیبت تا چه اندازه می توانست در منابع دوره های بعد تأثیر گذارد و جزء مسلمات تاریخ زندگانی ائمه (ع) پنداشته شود.

اختصار به ذکر چند نمونه بسنده می شود. دو کتاب خصائص امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب از نسائی (303 ه.ق) و ینابیع الموده از حنفی قندوزی از منابع ارزشمند در مطالعات مربوط به زندگانی ائمه (ع) به شمار می روند، مشروط بر اینکه توجه شود هر دو مؤلف از شخصیتها و دانشمندان سنی مذهبند و انگیزه ی آنان از دست یازیدن به چنین تألیفی جز تمایلات خاص دینی به دور از تمایلات فکری - سیاسی شیعه نمی تواند باشد. یعقوبی و مسعودی دو مورخ نامداری که تمایلات شیعی آنان بر کسی پوشیده نیست به جهت کمی اطلاعات یا به سبب نداشتن روش و شکل خاصی در تاریخنگری و تاریخنگاری زندگانی ائمه جز همان روش مرسوم حدیثی، آثار خود را بر اساس شکل دودمانی یا سلسله های حاکم تنظیم کردند و در حاشیه بنا بر ضرورتهای تاریخی به اشاراتی کوتاه و نه گویا درباره ی زندگانی ائمه (ع) بسنده کردند، اما زمانی که تاریخ عظیم طبری را پیش رو می گشاییم گنجینه ای از مواد خام اطلاعات تاریخی شیعه را در آن انباشته می بینیم. طبری هر چند خود سنی مذهب و حتی دارای مذهبی مستقل در فقه بود اما به سبب روش خاصی که در تاریخنگاری داشت، روایات مختلف و گاه متناقضی را که به وی رسیده بود به شکل وقایع نگاشتی، ذیل سالهای متوالی از آغاز هجرت تا عصر حیات خود در اثرش گرد آورد. ارزش حقیقی اثر او این است که امکان دستیابی به روایات و اخبار مربوط به زندگانی برخی ائمه(ع) را برای پژوهشگر تاریخ شیعه فراهم می سازد هر چند جز با تنقید اسناد و متون روایات آن نمی توان به درستی از

آن بهره جست.به هر حال مأخذشناسی شیعه از مهمترین اسباب مطالعات تاریخ شیعه و خصوصا زندگانی ائمه اطهار (ع) است. به رغم کارهای انجام شده هنوز جای خالی یک کتابشناختی انتقادی - تحلیلی شیعی به شدت احساس می شود. انجام چنین مهمی می تواند بسیاری موانع را از پیش پای اهل تحقیق و تتبع بردارد.

برخواهیم خورد که چهره های گوناگون و رنگهای گونه گون دارد، و دلها بر آن استوار و اندیشه ها بر آن پایدار نخواهد بود. آفاق را ابرهای تیره فروگرفته و راه های روشن رستگاری تغییر یافته است... [19] «و یا تا بافت ناهمگون اجتماعی و تمایلات مختلف سیاسی ساکنان کوفه به عنوان زمینه های واقعی مرکز خلافت علی (ع) و مرکز و پایگاه شکل گیری جنبشها و نهضتهای شیعی شناخته نگردد، نمی توان علل شکست تلاشهای شیعیان را، که بارها در این شهر تجربه شد، کشف کرد، تا تاریخ و فرایند دو قرن پرفراز و نشیب اسلام و شیعه را تا سال دویست هجری پیش روی نداشته باشیم، علل پیشنهاد ولایتعهدی از سوی مأمون به امام هشتم (ع) و نیز علل قبول و پیامدهای آن همواره در هاله ابهام قرار خواهد گرفت، تا تاریخ اسلام در عصر نفوذ ترکان از دویست و بیست و هفت هجری به بعد و علل و آثار سلطه ی آنان، هر چند به ظاهر بی ارتباط با زندگانی امام دهم و یازدهم و چگونگی غیبت امام عصر (عج) می نماید، مورد مطالعه ی جدی قرار نگیرد، مشکل بتوان نقش تاریخی این بزرگواران را ترسیم کرد، و خلاصه اینکه زندگی پیشوایان شیعی را باید در متن جامعه ای که می زیستند مورد مطالعه و بررسی قرار داد و گرنه همچنانکه خورشید در شب نمی تابد، سیمای پرفروغ و تابناک ائمه در تاریکی نخواهد تابید.

است مؤلف الاصابه عدالت صحابه را مستند به آیات قرآنی زیر کرده است: کنتم خیر امه اخرجت للناس... «آل عمران، 110 و کذلک جعلناکم امه وسطا... «بقره 143؛» لقد رضی الله عن المؤمنین اذ یبایعونک تحت الشجره... «فتح، 18؛» و السابقون الاولون من المهاجرین و الانصار... «توبه 100؛» یا ایها النبی حسبک الله و من اتبعک من المؤمنین «انفال، 64؛» للفقراء المهاجرین الذین اخرجوا من دیارهم... اولئک هم الصادقون «حشر، 8. مؤلف تطهیر الجنان نیز گوید: ای مسلمانی که دلت لبریز از محبت خدا و رسول (ص) است بر تو واجب است که همه ی اصحاب پیامبرت را دوست بداری... و به عادل بودن همه آنان اعتقاد داشته باشی.

[3] چنین حق اجتهادی را اهل سنت برای همه ی اصحاب پیامبر (ص) مسلم دانسته اند.

[4] ابن خلدون، مقدمه، ترجمه گنابادی، 407 - 406: 1.

[5] همان 416:1.

[6] همان 417:1.

[7] همان 415:1.

[8] تطهیر الجنان و اللسان، ص 6.

[9] همانجا، ص 10، براستی کدام تحریف بالاتر از این بود و هست که آیه ی تطهیر و به نوعی صفت و ملکه عصمت در کسانی جز خاندان مطهر پیامبر (ص) نهاده شود. [

[10] بیان و ذکر دلایل قرآنی و حدیثی انحصار ولایت معنوی و مرجعیت دینی و حاکمیت سیاسی در اهل بیت که به طریق نص الهی و من عند الرسول اثبات می شود از حوصله این نوشتار خارج است.

[11] ر. ک: رزنتال، تاریخ تاریخ نگاری در اسلام، ص 21، ترجمه ی دکتر اسدا... آزاد.

[12] خوانندگان به بلاغات النساء، احمد ابن ابی طاهر، 18 - 15 و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 827 - 825: 4 مراجعه کنند.

[13] از میان صدها منبع تاریخی می توان به منابع زیر مراجعه کرد:

پیکار صفین از نصر بن مزاحم، ترجمه ی پرویز اتابکی، ص: 732، 710، 442، 432، 322، 276، 209، 208، 185، 30، 21، 19، 17. پیکار جمل از شیخ مفید، ترجمه ی دکتر محمود مهدوی دامغانی، ص: 261، 239، 238،208، 175. نهج البلاغه سید رضی، خطبه: 177، 176، 158، 125، و نامه ی: 69، 48، 47.

[14] ر. ک: صدوق، عیون اخبار الرضا، 151 - 150: 2.

[15] برای کسب اطلاع بیشتر به جای جای کتاب ارزشمند عیون اخبار الرضا از شیخ صدوق و مناظرات امام هشتم (ع) در کتاب الاحتجاج طبرسی مراجعه شود.

[16] بخاری، کتاب التاریخ الکبیر، (2) 3:307.

[17] ابن حجر، الاصابه، ذیل عمرو بن شاس.

[18] نجاشی، رجال، 67؛ خویی، معجم الرجال الحدیث 224:5.

[19] نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه ی 91.