راضی، الکندی، فارابی، طبری، نوبختی، علی بن عباس اهوازی، ابن مسکویه مسعودی بانیان این تحول بزرگ علمی بودند. مرکز این نوآوریهای علمی در شهرهای مختلف اسلامی بویژه بغداد زادگاه مسعودی بود. وی تحت تأثیر این تحولات علمی و نواندیشی بود و با تفکرات عقلانی و دانش فلسفی کاملا آشنایی داشت، کوشش او در نگارش تاریخ، سعی در تبیین علمی و فلسفی حوادث تاریخی بود که از قلمرو وقایع متعلق به یک نسل و حکومت معینی خارج است و وارد قلمرو شرایط کلی می شود که بر امور جزئی و تحلیلی و علت یابی حاکم است. مسعودی در آثار خود برای اولین بار به تبیین عمیقتر وقایع تاریخی و بررسی تحولات جغرافیایی و اقلیمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی پرداخت. او تحولی اساسی در تاریخنگاری به وجود آورد و آن را از شیوه محدثان جدا کرد و به صورت مستقل و یک رشته علمی در آورد که گامی بلند در پیشرفت اندیشه تاریخنگاری بود. در نظر مسعودی «تاریخ، مجموعه ای از معارف بشری و آگاهیهای سودمند است که برای نفوس، ضروری و شامل همه وقایع مربوط به انسان است».وی در مقدمه «مروج الذهب» می نویسد: «کتاب حاضر را که برگزیده های تألیفات سابق ماست و مندرجاتی گرانقدر و مطالبی معتبر دارد، مروج الذهب و معادن الجوهر نامیدم و آن را هدیه بزرگان ملوک و اهل درایت کردم که از اخبار روزگاران گذشته، نکاتی ضمن آن آورده ام که مورد حاجت، و نفوس به دانستن آن راغب است و هم آن را نمونه ای از مطالب کتابهای پیشین خود کرده ام که معرفت آن زینت افزای ادیب خردمند است و از تغافل آن معذور نیست و در این کتاب

همه علوم و فنون تاریخ و رشته های حوادث را به تفصیل یا به اجمال آورده یا به صورتی اشاره کرده و یا به تدریج در عبارتی گنجانده ام. [3] .در مقدمه «التنبیه و الاشراف» نیز می نویسد «آداب ریاست و اقسام تدبیرهای مدنی که شاهان با عاملان کنند و چیزها که شاه را در راه یافتن خود و رعیت لازم است و اقسام تدبیرهای دینی و شمار اجزای آن و اینکه چرا شاه را دین بایسته است» [4] در این کتاب ذکر شده است.ابن خلدون که شدیدا تحت تأثیر کتاب مروج الذهب مسعودی است [5] درباره روش مسعودی می نویسد: «مسعودی در مروج الذهب احوال ملتها و سرزمینها را در روزگار خویش یعنی سال سیصد و سی، خواه نواحی مغرب و خواه مشرق، شرح داده و مذاهب و عادات آن را یاد کرده و به وصف شهرها و کوه ها و دریاها و دولتها پرداخته و طوایف و ملتهای عرب و عجم را یکایک آورده است» [6] بدین صورت از دیدگاه مسعودی، تاریخ واقعیتهای دنیوی انسانی مؤثر بر سرنوشت انسانی است. تاریخ با مسائل سیاسی و اجتماعی عینی مربوط است و در اینجاست که روش مسعودی در پژوهش تاریخی به علت یابی و تبیین علمی و علی حوادث نزدیک می شود و از این طریق، وی عقل و نظر و تجزیه و تحلیل را در تاریخ وارد کرده است [7] و متن و محتوای حوادث تاریخی، امکان وقوع یا عدم وقوع آنها را تجزیه و تحلیل می کند.مسعودی همانند جهانگردی خستگی ناپذیر از دسته بندیهای سیاسی به دور ماند و به دربار امیر یا خلیفه ای وابسته نشد و به همین دلیل به خود اجازه می دهد بارها

با آزاداندیشی از خلفای بنی امیه و بنی عباس انتقاد کند. او هنگام سفرهای خود با افکار، عقاید و مذاهب گوناگون برخورد کرد و به همین جهت از پیشداوری و طرفداری متعصبانه از گروهی خاص به دور ماند. بدین منظور در کتاب خود می آورد: و هر که در این کتاب بنگرد، بداند که در آن مذهبی را یاری ندادم و از گفته ای طرفداری نکردم و درباره مردم جز اخبار نیکو نیاوردم و چیزهای دیگر را یاد نکردم. [8] .

و در کار خاصه و عامه منصفتر بود. [15] .وی در ادامه می افزاید:«یزید و یارانش، اخبار عجیب و قبایح فراوان دارند از شرابخوارگی و قتل دخترزاده پیامبر (ص) و لعنت وصی پیامبر (ص) و ویران کردن و سوزاندن کعبه و خونریزی و فسق و فجور و اعمال دیگر که تقدیر خدا آمده که از آمرزش او مأیوس باید بود». [16] .همچنین درباره حجاج بن یوسف ثقفی می نویسد: در مدت حکومت او یکصد و بیست هزار نفر گردن زده شدند. وقتی مرد، هشتاد هزار نفر در زندان او بودند که سی هزار نفر آنان، زن بودند. محبس زنان و مردان یکی بود و حفاظی نداشت که مردم از آفتاب تابستان و باران و سرمای زمستان محفوظ دارد [17] .در مورد زندگی یزید بن عبدالملک می نویسد: «فسق او عیان و جورش عام شده بود» [18] .مسعودی همه قیامهای علویان را در دوره اموی و عباسیان با همدلی و به طور منظم نگاشته است [19] قیام حجر بن عدی و کشته شدن او به دستور معاویه را با همراهی آورده است. [20] وی در مورد قیام مردم مدینه در سال شصت و سه هجری می نویسد: (این حادثه) پس از قتل حسین بن علی علیه السلام از مهمترین و رقت انگیزترین حوادث اسلام بود. [21] .مسعودی مکررا از زبان خود یا قول دیگران مثل ابن عباس و سعد بن ابی وقاص، فضائل و مناقب امام علی علیه السلام مثلا سبقت در ایمان، همسری سیده النساء العالمین، حدیث منزلت، حدیث غدیر، برترین صحابه و پرهیزگارترین آنان که اختصاص به علی علیه السلام دارد، حدیث مرغ بریان شده و برادری با پیامبر (ص) را نگاشته است [22]

.مسعودی، مکرر به وصایت امام علی علیه السلام اشاره دارد و وی را وصی پیامبر (ص) معرفی می کند [23] و عموما همراه نام علی علیه السلام که امیرمؤمنان [24] و یا کلمه علیه السلام [25] یا هر دو کلمه را همراه با هم [26] آورده است و در چندین موضع به امامت علی علیه السلام و بقیه ائمه شیعه تصریح کرده است؛ [27] از جمله می نویسد: «پیامبر (ص) به علی علیه السلام فرمودند: تو و دوازده نفر از فرزندانت امامان بر حق هستید. [28] نقل اینگونه احادیث و حدیث غدیر و تأیید آنها و تصریح به امامت علی علیه السلام و دیگر ائمه شیعه، دلیل قاطعی بر شیعه امامی بودن مسعودی است. از دلایل دیگر شیعی بودن مسعودی این است که وی در مقابل منکران فضائل و مناقب علی علیه السلام و ائمه شیعه با قلم به بیان پاسخگویی و رد شبهات آنان برآمده است؛ از جمله درباره عمرو بن جاحظ می نویسد: «او کتاب العثمانیه را در انکار فضائل امام علی علیه السلام و کتاب دیگری درباره امامت بنی امیه و مروانیان و همچنین کتاب سومی به عنوان مسائل العثمانیه تألیف کرده است. مسعودی در ادامه می نویسد: به منظور حق کشی و ضدیت با اهل حق، فضائل و مناقب علی علیه السلام را رد کرده و به تأیید مخالفان حضرتش دلیل آورده است ولی خدا نور خویش را کامل می کند گرچه کافران نخواهند. [29] مسعودی حتی مردمی را که به حضرت علی علیه السلام ناسزا می گویند لعن و نفرین می کند [30] در جزء کتابهای منسوب به مسعودی به نامهایی برمی خوریم که شاهدی بر شیعی بودن اوست از جمله کتاب «البیان فی اسماء الأئمه القطعیه من الشیعه»، کتاب

«الاستبصار فی الامامه» کتاب «حدائق الاذهان فی اخبار اهل البیت النبی و تفرقهم فی البلدان» و کتاب مظاهر الاخبار و طرائف الآثار فی اخبار آل النبی» و کتاب «فی اثبات الوصیه لعلی بن ابیطالب» [31] .بدین صورت آشکارا مشخص است که مسعودی شیعه امامی بوده است و چون جهانگردی پرتلاش بود و اقتضا می کرد به جهان اسلام و غیر آن مسافرت کند، ناگزیر بوده است گاهی حتی دیانت خود را پنهان کند و یا به مذهب خود، اشاره مستقیم نکند. همانطور که اشاره شد از مطالب دو اثر مهم او شیعی بودن او روشن می شود؛ برای نمونه تحلیلی است که او درباره ی قیام امام حسین علیه السلام دارد.

قصد مصلحت اندیشی و وادار نمودن امام به ماندن در مکه یا حرکت به یمن، خدمت امام رفت، اما امام تقاضای او را رد کردند. پس از آن مسعودی به مذاکرات عبدالله بن زبیر با حسین بن علی علیه السلام اشاره می کند و اینکه او از عزیمت امام به کوفه شادمانبوده است. مسعودی از شخصی به نام ابوبکر بن حارث بن هشام نام می برد که او نیز به قصد مصلحت اندیشی نزد امام رفت و در مورد چگونگی پیمان شکنی کوفیان در برابر امیرمؤمنان علی علیه السلام و حسن بن علی علیه السلام اشاره کرد و گفت: همه اینها را دیده ای و باز می خواهی به سوی کسانی بروی که به پدر و برادرت ستم کرده اند. [32] .مسعودی پس از آن به نصب عبیدالله بن زیاد به حکومت کوفه توسط یزید بن معاویه و رفتن او به کوفه اشاره دارد و می گوید: زمانی که عبیدالله به کوفه آمد چنان بر مردم آنجا سخت گرفت و آنها را مرعوب کرد که هانی بن عروه، از رهبران شیعه و هواداران امام، را فورا دستگیر و زندانی کرد و در پی دستگیری او مسلم بن عقیل در روز هشتم ذی الحجه سال شصت هجری به کمک 12 هزار نفر قیام کرد ولی چنان جو رعب و وحشت بر شهر حاکم شده بود که حرکت مسلم دیری نپایید و همه مردم از اطراف او پراکنده شدند. این واقعه را مسعودی با پناه بردن مسلم به خانه زنی از وابستگان اشعث بن قیس دنبال می کند و چگونگی کشف مخفی گاه مسلم را به تصویر می کشد. سپس امان دادن محمد بن اشعث بن قیس و خیانت ابن اشعث به مسلم

را بیان می کند و در ادامه می نویسد: وقتی او را به دار الاعماره شهر بردند عبیدالله بن زیاد فرمان داد گردن او را بزنند و جسد او را از فراز بام به پایین پرتاب کنند. مسعودی برای روشن تر کردن جو وحشت و اضطراب در کوفه و اینکه چگونه امویان و عبیدالله بر اوضاع مسلط شدند، اشاره می کند که عبیدالله بن زیاد دستور داد هانی بن عروه را دست بسته گردن بزنند ولی علی رغم اینکه هانی پیشوای قبیله بنی مراد بود و قبلا سی هزار نفر از بنی مراد، کنده و غیره در رکاب و گوش به فرمان او بودند، اما او هر چه از مردم کمک خواست کسی خواسته او را اجابت نکرد و هانی به قتل رسید.مسعودی پس از آن به حرکت امام از مکه و آمدن حضرت به قادسیه اشاره می کند که در آنجا حر بن یزید تمیمی راه بر او بست و در حالی که امام به همراهی 500 سوار و یکصد پیاده بودند به سوی کربلا رفتند که با سپاه عبیدالله بن زیاد به فرماندهی سعد بن ابی وقاص روبرو شدند ودر روز دهم محرم سال 61 هجری امام با آنها جنگ کرد و کشته شد و همراه او نیز هشتاد و هفت نفر از یارانش کشته شدند.مسعودی در ادامه ی واقعه به فرستادن سر امام توسط عبیدالله بن زیاد به دمشق اشاره می کند و می نویسد: «وقتی سر حسین بن علی علیه السلام را در مقابل یزید قرار دادند یزید شروع کرد با چوب بر دهان آن حضرت زدن، در این هنگام ابوبرزه اسلمی نزد یزید بود به او گفت: چوب را بردار به خدا دیدم که

پیامبر (ص) دهان به دهان او گذاشته بود و وی را می بوسید. [33] مسعودی می نویسد: «قاتلان همه از اهل کوفه بودند و شامی در میان آنها نبود. همچنین می نویسد: عمر بن سعد به تعدادی از یارانش دستور داد تا پیکر امام را لگدمال سم ستوران کنند (و با این جنایت روی جنایتکاران تاریخ را سفید کرد) و فردای آن روز قومی از غاضریه از بنی اسد پیکر امام و یاران او را به خاک سپردند. مسعودی در رثای حسین بن علی علیه السلام می نویسد کدام مصیبت با مصیبت حسین علیه السلام برابر است [34] و شعری از مسلم بن قتیبه وابسته به بنی هاشم می نویسد: «ای چشم، در گریه و زاری بخل نورز. اگر می خواهی اشک بریزی، بر خانواده پیامبر (ص) گریه کن [35] و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون.با توجه به مطالبی که در شرح مراتب علمی و شیوه تاریخنگاری مسعودی گذشت نتیجه می گیریم یکی از معتبرترین اسناد تاریخی قیام امام حسین علیه السلام که می توان به نظریات نویسنده آن اعتماد کرد و از اخبار ناصحیح نیز عاری است، مطالب مسعودی در مروج الذهب است، اما چون قصد مسعودی نگارش تاریخ عمومی بوده، از شرح جزئیات حوادث خودداری کرده و همین حسن کار اوست. چون در نقل جزئیات است که اخبار ناصحیح وارد مباحث می شود و مسعودی نیز علی رغم اینکه علاقه ای به شرح جزئیات و ذکر اعداد و ارقام نشان نمی دهد که اغراق در مطالبش راه یابد ولی ارقامی را که در این باره نقل کرده معمولا مستند و قابل قبول است. در پایان یادآور می شویم اگر مطالب مسعودی به تفصیل بعضی از مآخذ دیگر، مثل تاریخ طبری

و ارشاد شیخ مفید، نیست اما مستند، قابل قبول و عاری از هرگونه اخبار ناصحیح و اغراق آمیز است و همچنان که بسیاری از محققان در نگارش آثار جدید از مطالب او سود جسته اند بایسته است محققان تاریخ اسلام به گزارش مسعودی در این باره توجه بیشتری بنمایند.

المجلد الاول، ص 361 و 366.

[14] ر. ک. التنبیه و الاشراف، ص 298.

[15] ر. ک، مروج الذهب، المجلد الثالث، ص 78 و 77.

[16] همان، ص 81.

[17] مروج الذهب، المجلد الثالث، ص 175.

[18] همان، ص 239.

[19] برای نمونه قیامهای علویان در دوره منصور را آورده است. ر. ک همان، ص 306.

[20] همان، ص 12.

[21] التنبیه و الاشراف، ص 264.

[22] ر. ک. مروج الذهب، المجلد الثانی، ص 425 - 431 - 437 - 426 و المجلد الثالث، ص 81 - 23 - 60 - 306 و التنبیه و الاشراف، ص 221 - 257 - 245 - 234.

[23] مروج الذهب، المجلد الثالث، ص 21 و 81.

[24] همان، المجلد الثانی، ص 425 و المجلد الرابع، ص 146 و التنبیه و الاشراف، ص 259 - 250 - 206.

[25] همان، ص 256 - 25 - 238 - 139.

[26] همان، ص 245 - 234.

[27] مروج الذهب، المجلد الاول، ص 33.

[28] التنبیه و الاشراف، ص 199.

[29] مروج الذهب، المجلد الثالث، ص 252.

[30] همان، ص 260 و المجلد الرابع، ص 146.

[31] ر. ک لیست آثار مسعودی که وی در مروج الذهب و التنبیه آورده است.

[32] مروج الذهب، المجلد الثالث، ص 66.

[33] همان، ص 71.

[34] همان، ص 71.

[35] همان، ص 71.