خطبه حسین بن علی علیه السلام در منی

مشخصات کتاب

سرشناسه : حسین بن علی (ع)، امام سوم، 4 - 61ق.

عنوان و نام پدیدآور : خطبه حسین بن علی علیه السلام در منی/ با تحقیق و ترجمه محمدصادق نجمی.

مشخصات نشر : مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1375.

مشخصات ظاهری : 128 ص.

شابک : 2400ریال(چاپ دوم) ؛ 3800ریال:چاپ سوم: 9644443101 ؛ 7500 ریال: (چاپ چهارم): 9644448723 ؛ 12800 ریال : چاپ پنجم : 9789644448720

یادداشت : چاپ دوم.

یادداشت : چاپ سوم: 1379

یادداشت : چاپ چهارم: 1384.

یادداشت : چاپ پنجم: 1388.

یادداشت : کتابنامه: ص. {127} - 128.

موضوع : حسین بن علی (ع)، امام سوم، 4 - 61ق -- خطبه ها

شناسه افزوده : نجمی، محمدصادق، 1315 -، گردآورنده، مترجم

شناسه افزوده : بنیاد پژوهش های اسلامی

رده بندی کنگره : BP41/7/ن 3خ 6 1375

رده بندی دیویی : 297/953

شماره کتابشناسی ملی : م 79-1270

ص: 1

اشاره

ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

متن خطبه

بسم اللَّه الرحمن الرحیماَلْحَمْدُلِلَّهِ رَبِّ الْعالَمینَ وَالصَّلاةُ وَالسَّلامُ عَلی خَیْرِ خَلْقِهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الَّذینَ اَذْهَبَ اللَّه عَنْهُم الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهیراً.أمّا بعدُ فإنَّ هذا الطّاغیةَ قَد فَعَلَ بنا و بشیعتِنا ما قد رأیتُم و علِمْتُم و شهِدْتُم و إنّی اُریدُ أن أسألَکُم عن شئٍ فإنْ صدقتُ فصدِّقونی، و إن کذبتُ فکذِّبونی، اسمعوا مقالتی و اکتبوا قولی ثمّ ارجعوا إلی أمصارِکُم و قبائِلِکُم، فَمَن أمِنْتُم من النّاسِ وَ وَثِقْتُم بِهِ فِادعوهم إلی ما تعلمونَ من حقِّنا فإنّی أتخوَّفُ أن یدرسَ هذا الأمرُ و یذهبَ الحقُّ و یُغلَب و اللَّهُ متمُّ نورهِ و لو کَرِهَ الکافرونَ.اُنشِدکُم اللَّه أتعلمون أنّ علیّ بن أبی طالب کان أخا رسول اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- حین آخی بین أصحابِهِ فآخی بینه و بین نفسه و قال: أنت أخی و أنا أخوک فی الدّنیا و الآخرة؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: اُنشدکم اللَّه هل تعلمون أنّ رسول اللَّه صلّی اللَّه علیه و آله- اشتری موضعَ مسجدِهِ و منازِلِهِ فَاْبتناهُ ثُمّ اْبتنی فیه عشرةَ منازل تسعة له و جعل عاشرها فی وسطِها

ص: 8

لأبی، ثمّ سَدَّ کُلَّ بابٍ شارعٍ إلی المسجدِ غیرَ بابهِ، فتکلَّمَ فی ذلک من تکلَّمَ، فقال: ما أنَا سددتُ أبوابَکُمْ و فتحتُ بابَهُ ولکنّ اللَّه أمرنی بسدِّ أبوابِکُم و فتحِ بابِه، ثمّ نهی النّاس أن یناموا فی المسجد غیره، و کان یُجنب فی المسجد و منزله فی منزل رسول اللَّه- صلی اللَّه علیه و آله- فوُلِدَ لرسولِ اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- و له فیه أولادٌ؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أفتعلمون أنّ عمر بن الخطّاب حَرِصَ علی کُوَّةٍ قَدْرَ عینهِ یَدَعُها فی منزلهِ إلی المسجدِ فأبی علیه، ثُمّ خطب فقال: إنّ اللَّه أمرنی أن أبنیَ مسجداً «طاهراً» لا یسکُنُهُ غیری و غیر أخی و بنیه؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: اُنشدکم اللَّه أتعلمون أنّ رسول اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- نصبه یوم غدیر خمّ فنادی له بالولایةِ و قال: لیبلّغ الشّاهدُ الغائب؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: اُنشدکم اللَّه أتعلمون أنّ رسول اللَّه- صلی اللَّه علیه و آله- قال له فی غزوة تبوک: أنت منّی بمنزلةِ هارونَ مِنْ مُوسی، و أنت ولیُّ کُلِّ مُؤمنٍ بعدی؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: اُنشدکم اللَّه أتعلمون أنّ رسول اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- حین دعا النّصاری من أهلِ نجرانَ إلی المباهلةِ لم یأتِ إلّا بهِ و بصاحبَتِهِ و ابنیهِ؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: اُنشدکم اللَّه أتعلمونَ

ص: 9

أنَّهُ دفع إلیه اللّواء یومَ خیبر ثمّ قال: لأدفعه إلی رجلٍ یحبُّهُ اللَّهُ و رسولُهُ و یُحِبُّ اللَّهَ و رسولَهُ کرّارٌ غیر فرّارٍ، یفتحُها اللَّهُ علی یدیه؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أتعلمون أنّ رسول اللَّه بعثه ببراءَةٍ و قال: لا یبلّغ عنّی إلّا أنا أو رجلٌ منّی؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أتعلمون أنّ رسول اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- لم تنزل به شدّهٌ قطُّ إلّا قدّمَهُ لها ثقةً بهِ و انّه لم یدْعُهُ باْسمِهِ قطُّ إلّا یقولّ: یا أخی، واْدعُوا لی أخی؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أتعلمونَ أنّ رسولَ اللَّهِ- صلّی اللَّه علیه و آله- قضی بینَهُ و بینَ جعفرٍ و زیدٍ فقال: یا علیُّ أنتَ منّی و أنامنک، و أنت ولیُّ کُلِّ مُؤمنٍ بعدی؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أتعلمون أنَّهُ کانت له مِنْ رَسُول اِللَّه- صلی اللَّه علیه و آله- کلَّ یومٍ خلوةٌ و کُلَّ لیلةٍ دخْلَةٌ إذا سألَهُ أعطاهُ و إذا سکتَ أبداه؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أتعلمونَ أنَّ رسولَ اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- فضّله علی جعفرٍ و حمزة حین قال: لفاطمةَ- علیهاالسّلام- زوّجْتُکِ خیرَ أهلِ بیتی، أقدمَهُمْ سِلْماً، وأعظَمَهُمْ حِلْماً، و أکثَرَهُم عِلْماً؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أتعلمون أنّ رسولَ اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- قال: أنا سیّدُ وُلْدِبنی آدَمَ، و أخی علّی سیّدُ العرَبِ، و فاطمةُ سیّدةُ نساءِ أهلِ الجنّةِ، والحسنُ و الحسینُ ابنای سیّدا شبابِ

ص: 10

أهلِ الجنةِ؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أتعلمونَ أنّ رسولَ اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- أمره بغسلِهِ و أخبرَهُ أنّ جبرئیلَ یُعینُهُ عَلَیْهِ؟ قالوا: اللّهمّ نعم، قال: أتعلمونَ أنَّ رسولَ اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- قال فی آخر خطبةٍ خَطَبَها: إنّی ترکتُ فیکُمُ الثِّقْلَیْنِ کتابَ اللَّهِ و أهلَ بیتی، فتمسَّکُوا بهِما لن تَضِلُّوا؟ قالوا: اللّهمّ نعم.ثمّ ناشَدَهُم أنّهم قد سمعوه یقول: مَن زَعَم أنَّهُ یُحبُّنی و یُبغِضُ علیّاً فقد کَذِبَ، لیسَ یُحبّنی و یُبغضُ علیّاً، فقال له قائل: یا رسول اللَّه و کیف ذلک؟ قال: لأنّه منّی و أنا منهُ، من أحبَّهُ فقد أحَبَّنی، و مَن أحبَّنی فقد أحبَّ اللَّهَ، و مَن أبغضَهُ فقد أبغضَنی، و من أبغضنی فقد أبغض اللَّه؟ فقالوا: اللّهمّ نعم، قد سمعنا...اعتبروا أیُّها النَّاسُ بها وَعَظَ اللَّهُ به أولیاءَهُ من سُوءِ ثَنائِهِ علی الأحبار إذْ یقول: «لَوْلا ینهاهُمُ الرّبّانیّوُنَ و الأحبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الإثْمَ» و قال: «لُعِنَ الّذینَ کَفَرُوا مِنْ بَنی إسْرَائیلَ- إلی قوله- لبئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ» و إنَّما عابَ اللَّهُ ذلک علیهم، لأنّهم کانوا یَرَوْنَ من الظَّلَمَةِ الّذین بین أظْهُرِهِم المُنکرَ والفَساد فلا ینهونهم عن ذلک رَغبةً فیما کانوا ینالونَ منهم و

ص: 11

رهبةً ممّا یحذرونَ و اللَّهُ یقول: «فلا تَخْشَواْ النَّاسَ وَ اْخشَوْن» و قال: «المُؤْمِنُونَ و المُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أولیاءُ بَعْضٍ یأمرونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ المُنْکَرِ» فبدأاللَّهُ بالأمرِ بالمعروفِ و النّهی عن المنکر فریضةً منه لعلمِه بأنَّها إذا اُدِّیَتْ و اُقیمت استقامتِ الفرائضُ کلُّها هَیِّنُها و صَعْبُها و ذلک أنّ الأمرَ بالمعروفِ و النّهیَ عنَ المُنْکر دعاءٌ إلی الإسلام مع ردِّ المَظَالِم و مخالفةِ الظّالمِ و قسمةِ الفَی ء والغنائمِ و أخذِ الصَّدَقاتِ من مواضِعِها و وضعِها فی حقّها.ثمّ أنتم أیّتُها العصابةٌ عصابةٌ بالعِلْمِ مشهورةٌ و بالخیرِ مذکورةٌ و بالنّصیحة معروفة و باللَّه فی أنفُسِ النّاسِ مهابةٌ، یهابُکُمُ الشّریفُ وَ یُکْرِمُکُمُ الضعیفُ وَ یُؤْثِرُکُم مَنْ لافضلَ لکُمْ علیه، و لا ید لکم عنده، تشفعون فی الحوائجِ إذا متُنِعَتْ مِنْ طُلّابِها، و تمشُونَ فی الطّریقِ بهیبة الملوک و کرامة الأکابرِ ألیس کُلّ ذلک إنّما نِلتموُهُ بما یُرجی عندکُم من القیامِ بحقِّ اللَّهِ و إن کنتم عن أکثر حقّهِ تقصُرُونَ فاسْتَخْفَفْتُمْ بحقّ الأئمة، فأمّا حقّ الضُّعَفاءِ فَضَیَّعْتُمْ، و أمّا حقّکم بزعْمِکُمْ فَطَلَبْتُم فَلا مالاً بذلتموه، و لانفساً خاطَرْتُم بِها للّذی خَلَقَها، و لا عشیرةً عادیتموها فی ذاتِ اللَّه.

ص: 12

أنتُم تتمنّونَ علی اللَّه جَنَّتَهُ و مجاورةَ رُسُلِهِ و أماناً من عذابهِ، لقد خشیتُ علیکم أیُّها المُتَمَنّونَ علی اللَّه أن تَحِلَّ بکُم نقمةٌ مِن نقماتِهِ لأنکم بلغتم من کرامة اللَّه منزلة فُضّلتمْ بِها و من یُعرَفُ باللَّه لا تُکْرِمُونَ و أنتُم باللَّه فی عباده تُکْرَمُونَ، و قد تَرَوْنَ عهودَ اللَّهَ منقوضَةً فلا تَفزَعُون و أنتُم لبعضِ ذِمَمِ آبائِکُمْ تَفْزَعُون وَ ذِمّةُ رسولِ اللَّه مخفورةٌ محفورةٌ والعُمیُ والبُکُم و الزّمنی فی المدائنِ مهملة لاتُرحَمُونَ و لا فی مَنزِلَتِکُم تعملون، و لا مَنْ عَمِلَ فیها تُعینون.و بالادّهانِ و المُصَانَعَةِ عند الظَلَمَةِ تأمنون، کُلّ ذلک ممّا أمرکم اللَّهُ بهِ من النّهی و التّناهی و أنتم عنه غافلونَ، و أنتُم أعظم النّاس مصیبة لما غلبتم علیه من منازِل العلماء لو کنتُم تشعرون، ذلک بأنّ مجاریَ الأُمورِ و الأحکامِ عَلَی أیدی العُلَماء باللَّه الاُمناءِ عَلَی حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ، فأنتُم المَسْلُوبونَ تلک المنزلةِ وَ ما سُلِبْتُم ذلک إلّا بتفرُّقِکُم عِن الحقِّ و أختلافِکُم فی السنّة بعد البیّنة الواضحة وَ لَوْ صَبَرْتُم علَی الأذَی و تحمّلْتُم المؤونة فی ذاتِ اللَّه کانت اُمور اللَّه علیکُم تَرِدُ و عنکم تصْدُرُ وَ إلَیْکُمْ تَرْجعُ، ولکنَّکُم مکّنتُم الظَّلَمَة مِنْ منزِلَتِکُمْ، واستسلمتم اُمور اللَّهِ فی أیدیهم یَعملون بالشُّبُهاتِ و

ص: 13

یَسیرونَ فی الشَّهَواتِ، سلّطهم علی ذلک فرارُکُم مِنَ الموتِ وإعجابُکُم بالحیاة التّی هی مفارقتُکُم فأسلمتم الضُّعفاءَ فی أیدیهم؛ فمن بین مُستعبَدٍ مقهورٍ، و بین مستضعَف علی معیشتِهِ مغلوبٍ، یتقلّبونَ فی المُلکِ بآرائهِم، و یستشعِرونَ الخِزْیَ بأهوائهم اقتدءاً بالأشرار و جرأَةً علی الجّبارِ، فی کُلّ بَلَدٍ منهم علی مِنْبَرِهِ خطیبٌ مُصْقعٌ، فالأرضُ لهم شاغرةٌ و أیدیهم فیها مبسوطة و النّاسُ لهم خَوَل، لا یدفعون ید لامسٍ، فمن بین جبّار عنیدٍ، و ذی سطوةٍ علی الضعفةِ شدیدٍ، مُطَاعٍ لا یَعْرِفُ المُبْدِئِ المعیدَ، فیا عجباً! و مالی لا أعجبُ و الأرض من غاشٍّ غَشُومٍ، و متصدِّقٍ ظلومٍ، و عامِلٍ علی المُؤمنینَ بهم غیرُ رحیم، فاللَّه الحاکمُ فیما فیه تنازعنا، والقاضی بحکمه فیما شجر بیننا.اللّهمّ إنّک تعلم أنّه لم یکن ما کان منّا تَنافُساً فی سُلْطَانٍ، و لا الْتِماساً من فضولِ الحطامِ، ولکن لنُرِیَ المعالِمَ من دینک، و نُظْهِرَ الإصلاحَ فی بلادِکَ، و یأمنَ المظلُومونَ مِنْ عبادِکَ، و یُعْمَلَ بفرائِضِکَ و سُنَنِکَ و أحکامِکَ، فإنَّکُم إن لا تَنْصُرونا و تنصفونا قویت الظّلمه علیکم، و عَمِلَوا فی إطفاءِ نُورِنَبیِّکُم، و حسبُنا اللَّهُ و علیه توکّلنا و إلیه اُنَبْنَا و إلیه المصیرُ.

ص: 14

ص: 15

نگاهی اجمالی به محتوا و چگونگی نقل خطبه در منابع مختلف

محتوای خطبه

اشاره

یکی از خطبه های مهم و مهیج و تاریخی حسین بن علی علیه السلام خطبه ای است که آن حضرت در سال 58 هجری دو سال قبل از هلاکت معاویه و در بحران اختناق و ظلم و فشاری که از سوی دستگاه حاکم اموی بر امت اسلامی وارد می شد، ایراد فرموده است.گرچه این خطبه ی شریفه دارای مطالب مختلف و ابعاد گوناگونی است اما می توان گفت از سه بخش مستقل تشکیل یافته است:بخش اول: فضایل امیر مؤمنان و خاندان عصمت علیهم السلام.

ص: 16

بخش دوم: دعوت عام به امر به معروف و نهی از منکر و ذکر اهمیت این وظیفه ی بزرک اسلامی.بخش سوم: بیان وظیفه علما و لزوم قیام آنان در مقابل ستمگران و مفاسد و مضرات سکوت روحانیان و شخصیتهای مذهبی در مقابل زورگویان، و آثار زیانبار و خطرناک سهل انگاری آنان در انجام این وظیفه ی بزرگ الهی، و در نهایت توبیخ و ملامت این قشر از علما و شخصیتهای اسلامی.

چگونگی نقل خطبه در منابع مختلف

اشاره

بخش اول این خطبه در کتاب سلیم بن قیس هلالی متوفای 90 هجری و دو بخش دیگر آن در تحف العقول تألیف علی بن شعبه حرانی که هر دو از منابع اولیه ی حدیثی است نقل شده است و پس از این دو کتاب برخی از علما و دانشمندان متأخر در کتابهای حدیثی یا فقهی خود از همان دو کتاب نقل کرده اند و به تناسب تشکیل خطبه از سه بخش مستقل، هر یک از این محدثان و محققان همانند ناقلان اول به نقل و روایت بخشی از آن که ارتباط به بحثشان داشته بسنده کرده و از نقل بقیه ی خطبه چشم پوشیده و حتی گاهی تنها به نقل یک جمله از یک بخش اکتفا کرده اند. و بر خلاف بخش اول خطبه که سلیم بن قیس تاریخ و محل ایراد آن را مشخص نموده، در دو بخش بعد صاحب تحف العقول طبق روال محدثان (رضوان اللَّه علیهم) به متن خطبه اکتفا و به تاریخ و محل ایراد آن اشاره ای نکرده

ص: 17

است.بخش اول: چنان که اشاره شد بخش اول خطبه را سلیم بن قیس به تناسب فضایل امیر مؤمنان و اهل بیت علیهم السلام نقل نموده است. سپس مرحوم طبرسی (1) متوفای 588 در کتاب احتجاج خلاصه ی همان بخش را به مناسبت احتجاج حسین بن علی علیه السلام از سلیم بن قیس آورده است.علامه مجلسی (ره) نیز به مناسبت جنایات معاویه متن کامل بخش اول و مقدمه ی آن را از سلیم بن قیس نقل نموده است. (2) .مرحوم علامه ی امینی فقط یک جمله از این بخش را به مناسبت مناشدات و احتجاجات غدیر آورده است. (3) .و به طوری که گفته شد صاحبان این کتابها دو بخش اخیر خطبه را که ارتباطی به موضوع بحثشان نداشته نقل نکرده اند.و اما بخشهای دوم و سوم در تحف العقول، یکی از منابع حدیثی قدیمی و مورد اعتماد علمای شیعه، در عداد مواعظ حسین بن علی علیه السلام نقل شده و پس از این کتاب مجموع این دو بخش و یا جملاتی از آن در کتابهای حدیثی و فقهی به مناسبتهای مختلف از همین تحف العقول نقل گردیده است.از جمله علامه مجلسی (4) و فیض کاشانی (ره) (5) در باب امر به معروف و نهی از منکر مجموع آن را نقل نموده اند.و استاد الفقها و المجتهدین شیخ انصاری (ره) (6) و مرحوم آیت اللَّه

ص: 18


1- 1. او عالم فاضل فقیه کامل و محدث ثقه ابومنصور احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی است. از مؤلفات وی الاحتجاج علی اهل اللجاج و الکافی در فقه است. او از مشایخ و از اساتید محدث معروف، ابن شهر آشوب است. وفات طبرسی در سال 588 واقع گردیده است.
2- 2. بحارالانوار، چاپ قدیم، ج 8، ص 519.
3- 3. الغدیر، ج یک، ص 119.
4- 4. بحارالانوار، چاپ جدید، جلد 100، ص 79.
5- 5. وافی، باب الحثّ علی الامر بالمعروف والنهی عن المنکر.
6- 6. مکاسب، کتاب بیع، بحث ولایت فقیه.

کمپانی اصفهانی (1) فقط یک جمله از آن را در بحث ولایت فقیه آورده اند.و مرحوم آیت اللَّه شهیدی تبریزی (2) و امام امت (رض) (3) همه دو بخش را باز به مناسبت بحث ولایت فقیه نقل نموده اند.هدف از بیان این مقدمه توضیح این نکته بود که گرچه قدمای علما و محدثان و نیز متأخران آنها اشاره ای به اتحاد و ارتباط بخش اول با بخش دوم و سوم نکرده اند و نیز ذکری از محل ایراد دو بخش اخیر خطبه (یعنی سرزمین منی) که می تواند بهترین دلیل اتحاد و ارتباط تمام بخشهای خطبه با هم باشد به میان نیاورده اند و حتی در کلام علامه ی مجلسی (ره) نیز که تمام بخشهای خطبه را به صورت جدا و به دو مناسبت مختلف نقل نموده چنین اشاره ای وجود ندارد و تاکنون این بخشهای سه گانه از سوی هیچ یک از علما و محققان و دانشمندان و محدثان به صورت خطبه و سخنرانی واحد تلقی و یا معرفی نشده است، اما به عقیده ی نگارنده مجموع این سه بخش یک خطبه است و تمام آن همان خطبه ای است که حسین بن علی علیه السلام آن را در سرزمین منی و در یک مجلس و با کیفیت خاصی که توضیح داده خواهد شد ایراد فرموده است.و با در نظر گرفتن اهمیت متن و محتوای عمیق این خطبه و با توجه به عدم ارائه ی آن به صورت یک خطبه، اینک برای اولین بار به نقل و ارائه ی آن به عنوان خطبه ای کامل و مستقل و منسجم مبادرت می شود.دلیل ما بر این ادعا و بر وحدت بخشهای سه گانه ی این خطبه دو مطلب است:

ص: 19


1- 7. حاشیه مکاسب، بحث ولایت فقیه.
2- 8. حاشیه مکاسب، بحث ولایت فقیه.
3- 9. کتاب بیع، بحث ولایت فقیه، و کتاب حکومت اسلامی یا ولایت فقیه.

سیاق خطبه

اگر مضمون جملات دو بخش اخیر و کیفیت خطاب و به کارگیری واژه ها و کلمات را در آن بدقت مطالعه کنیم و این مضامین و با گفتار سلیم بن قیس در کیفیت ایراد خطبه از نظر موقعیت زمانی و مکانی و حضار مجلس (که گروهی از صحابه و تابعین بودند) مقارنه و مقایسه کنیم درمی یابیم که مجموع مطالب هر سه بخش خطبه می توانسته است در یک مجلس و با چنان وضع خاص ایراد شده و در نهایت یک چنین خطابه ی مهم و سخنرانی آتشینی را تشکیل داده باشد و مطالب بخشهای سه گانه ی این خطبه نمی تواند جدای از هم باشد به طوری که بخشی از آن در منی (با آن وضع خاص و با آن صراحت) و بخش دیگر به صورت موعظه و ارشاد معمولی و در یک مجلس سخنرانی عادی ایراد شده باشد.بخصوص لحن تند و مبارزه طلبانه و اشاره به قیام عملی در آینده ی نزدیک و دعوت صریح از شنوندگان در جهت پشتیبانی از این قیام و حرکت و یاری دادن به آن که در خطبه است. گذشته از آن در تاریخ زندگی حسین بن علی علیه السلام هیچ گاه از تشکیل چنین مجلسی با وضع مذکور، یاد نشده است، نه قبل از هلاکت معاویه و نه بعد از آن؛ نه در شهر مدینه و نه در شهرهای دیگر؛ و آنچه از مواعظ و وصایا و خطبه ها و نامه های حضرت در طول زندگی مبارکش نقل گردیده و تا حد زیادی مضبوط و در کتابهای تاریخ و حدیث منقول است با مضمون این خطبه

ص: 20

تفاوت کلی و فاصله ی فراوان دارد و حتی مضمون خطبه ها و سخنرانیهای آن حضرت در مسیر کربلا و یا در روز عاشورا با مضمون این خطبه قابل مقایسه نیست زیرا وضعیت موجود در این سخنرانیها از نظر زمان و مکان و از نظر مستمعان غیر از وضعیت موجود در این خطبه بوده است.

تصریح امام امت

رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، آن عارف بزرگ و فقیه عالیمقام و متکلم بی نظیر و فیلسوف بی بدیل حضرت آیت اللَّه العظمی امام خمینی انار اللَّه برهانه و اسکنه بحبوحة جناته فی جوار اجداده علیهم السلام به مناسبت بحث ولایت فقیه و بیان وظایف علمای دین، دو بخش اخیر این خطبه را از تحف العقول نقل می کند ولی برخلاف محدث بزرگوار مؤلف تحف العقول نقل می کند ولی برخلاف محدث بزرگوار مؤلف تحف العقول و برخلاف مرحوم فیض و مرحوم علامه مجلسی و علمای دیگر تصریح می کند که حسین بن علی علیه السلام این دو بخش خطبه را در منی ایراد فرموده است: «... و این نطق مشهور را در منی ایراد و در آن علت جهاد داخلی خود را بر ضد دولت جائر اموی تشریح فرموده است» (1) .گرچه در کلمات بعضی از علما و نویسندگان معاصر نیز چنین احتمالی مطرح شده است لیکن این نظر قطعی و گفتار صریح از شخصیتی مانند امام امت هر نوع احتمال و شک و تردید را برطرف می کند و انضمام این نظریه ی قطعی به گفتار سلیم بن قیسم هلالی اتحاد تمام فصول و

ص: 21


1- 10. ولایت فقیه، ص 125.

بخشهای سه گانه ی خطبه را تأیید و تثبیت می نماید.نویسنده با این که از مدتها بر اساس دلیل اول بر اتحاد مجموع بخشهای این خطبه اعتقاد داشت، به علت فقدان نظر صریح و دلیل روشن از کلمات علمای بزرگ و محدثان معروف در این مورد، از ارائه ی آن امتناع می نمود و راه احتیاط می پیمود، و آگاهی از نظر حضرت امام (ره) بود که او را بر این امر تشجیع و مانع را از سر راه نشر خطبه به شکل حاضر برطرف نمود.یادآوری لازم: گرچه با استناد به دو دلیل یاد شده این سه بخش به صورت خطبه ی واحد و مستقل ارائه می شود ولی باید توجه داشت که متأسفانه، این خطبه با کیفیت موجود نیز تمام مطالبی را که حسین بن علی علیه السلام در آن مجلس القا فرموده در بر نمی گیرد زیرا سلیم بن قیس که ناقل بخش اول آن است می گوید:«ان حضرت از فضایل اهل بیت آنچه در قرآن و حدیث رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله وارد شده است بیان کرده و درباره ی یکایک آنها توضیح لازم را ارائه فرموده است.» (1) .ولی به طوری که خواهید خواند همان بخش از خطبه فقط شامل قسمتی از فضایل اهل بیت است که در احادیث پیامبر (ص) منعکس شده است.شاهد دیگر این که شروع خطبه با عبارت «اما بعد» و بدون حمد و ثنا و بسم اللَّه است که ایراد یک چنین خطبه ی مهم به وسیله ی حسین بن علی علیه السلام بدون ذکر نام خدا و بدون حمد و ثنا ممکن نیست و در این

ص: 22


1- 11. کتاب سلیم بن قیس، ص 207.

مورد نیز سلیم می گوید: «فقام فیهم خطیباً فحمد اللَّه و اثنی علیه ثم قال....» (1) یعنی «حسین بن علی علیه السلام برای ایراد خطبه در میان جمعیت ایستاد و پس از آن که حمد و ثنای خدا را به جای آورد فرمود...»بنابراین خطبه دارای حمد و ثنا بوده ولی نقل نگردیده است و از این جا این حدس تقویت می شود که جملات و مطالب سودمند دیگری که می توانست در ارتباط و انسجام متن موجود مؤثر واقع شود در اثر تقطیع و تلخیص خطبه به دست محدثان و ناقلان نرسیده است.از ساحت مقدس سرور شهیدان حضرت اباعبداللَّه الحسین علیه السلام عاجزانه درخواست می کنیم که در این اقدام عذر قصور و اشتباه ما را بپذیرند و از لطف و عنایت خویش مأیوسمان نفرمایند.و از محققان و صاحب نظران صمیمانه انتظار داریم از نظرات و نتیجه ی تحقیقات خود که در اصلاح و تکمیل این بحث موثر خواهد گردید ما را مطلع فرمایند.

ص: 23


1- 12. کتاب سلیم بن قیس، ص 207.

ص: 24

ص: 25

سند خطبه

اشاره

در این جا لازم است با شخصیت راویان اصلی خطبه سلیم بن قیس هلالی و ابن شعبه ی حرانی و اهمیت کتابهای آنان نیز آشنا شویم تا اهمیت خطبه از لحاظ سند مانند متن و محتوای آن برای خواننده روشن شود زیرا به طوری که قبلاً اشاره شد سلیم بن قیس اولین کسی است که به عنوان محدث متن بخش اول خطبه را روایت کرده و کتاب وی اولین متن حدیثی است که این بخش از خطبه در آن نقل شده است همان گونه که ابن شعبه اولین محدثی است که دو بخش اخیر خطبه را در کتاب خود تحف العقول آورده است.

سلیم بن قیس

نام مبارکش «سلیم» (به تصغیر) ملقب به هلالی، کنیه اش

ص: 26

«ابوصادق» و اهل کوفه است. او از راویان حدیث و از خواص اصحاب امیر مؤمنان علیه السلام و از شرکت کنندگان در جنگ صفین در رکاب آن حضرت است.سلیم علاوه بر امیر مؤمنان چهار تن دیگر از ائمه یعنی امام مجتبی تا امام باقر علیهم السلام را درک کرده است و آن گاه که همانند سایر شیعیان خاص امیر مؤمنان مورد تعقیب حجاج بن یوسف قرار گرفته از شهر و دیار خویش فرار کرده و به ابان بن عیاش پناهنده شده و پس از مدتی اختفا در خانه ی او به سال 90 هجری بدرود حیات گفته است.رجال شناسان سلیم بن قیس را یکی از شخصیتهای علمی معنوی و از مخلصان اهل بیت و از راویان طبقه ی اول معرفی نموده اند که مرویان خود را مستقیماً از معصومان و یا افراد خاصی مانند سلمان، اباذر و مقداد فراگرفته است همان گونه که از کتاب وی به عنوان یکی از مؤلّفات اولی در جهان شیعه یاد شده است (1) که در طول اعصار از منابع و مآخذ اصلی و مورد استفاده ی علما و محدثان بوده است و این همان کتاب است که سلیم به هنگام مرگش به ابان بن عیاش تسلیم نمود و متن آن به وسیله ی ابان در محضر امام سجاد علی علیه السلام قرائت شد و مورد تأیید آن حضرت قرار گرفت و فرمود:«صدق لسیم رحمة اللَّه علیه هذا حدیث نعرفه».احادیث سلیم بن قیس در کتب اربعه و سایر منابع معتبر نقل گردیده است.گرچه سخن از شخصیت سلیم و اهمیت کتاب او دو بحث مستقل و

ص: 27


1- 13. اولین تألیف سنن ابن ابی رافع و دومین تألیف کتاب سلیم بن قیس معرفی شده است .

مفصلّ را ایجاب می کند ولی به جهت رعایت اختصار و تناسب این جزوه به صورت یک بخش به نقل گفتار و تأیید بعضی از رجال شناسان و محدثان اکتفا می کنیم که ناظر به هر دو جهت و یا در زمینه ی یکی از این دو جهت می باشد:1- محدث عظیم الشأن احمد بن محمد برقی (1) متوفای 274 می گوید: سلیم بن قیس از اولیای اصحاب (2) امیر مؤمنان علیه السلام می باشد (3) .2- ثقةالاسلام کلینی متوفای 328 روایات فراوانی از سلیم بن قیس در ابواب مختلف کافی نقل می کند (4) روایاتی که مشتمل بر مهمات اعتقادات و احکام است.و نکته ی مهم این که مرحوم کلینی روایات سلیم را جز در یکی دو مورد در اول هر باب آورده است و این دلیل دیگری است بر این که روایات او بیش از سایر روایات مورد توجه این محدث بزرگ بوده است زیرا روش و ملاک عمل مرحوم کلینی در تقدیم و تأخیر احادیث هر یک از ابواب کافی رجحان صحت سند و وضوح در متن آنها بوده و از این جا است که بعضی از روایات آخر ابواب کافی اجمال و ابهام دارد و نیازمند شرح و توضیح است.3- محدث بزرگ محمد ابن ابراهیم نعمانی (5) صاحب کتاب غیبت نعمانی متوفای 385 پس از نقل روایات متعدد از کتاب سلیم بن قیس می گوید: علما و محدثان شیعه اتفاق نظر دارند که کتاب سلیم بن قیس یکی از بزرگترین و قدیمی ترین اصول و منابعی است که علما و محدثان

ص: 28


1- 14. برقی از اصحاب امام جواد و امام هادی و از محدثان موثق و مورد اعتماد است که در سلسله سند بیش از هشتصد حدیث از کتاب کافی قرار گرفته و دارای تألیف زیادی از جمله کتاب محاسن است که مکرر چاپ شده است.
2- 15. اصحاب خاص امیر مؤمنان علیه السلام به مناسبت وظایف محوله و بنا به ارتباط نزدیکتری که با آن حضرت داشتند با عناوین مخصوص ملقب گردیده اند از جمله شرطة الخمیس، حواریون، اصفیاء، اولیاء و... به فایده ی 12 از مقدمه تنقیح المقال مراجعه شود.
3- 16. وسائل الشیعه، ج 20، ص 210- تنقیح المقال، ج 1، ص 198- معجم رجال الحدیث، ج 8، ص 217.
4- 17. از جمله در ابواب استعمال العلم، المستأکل بعلمه، اختلاف الحدیث، ما جاء فی الانثی عشر، النص علی الحسن علیه السلام، الفئ و الأنفال، دعائم الکفر و ابواب دیگر.
5- 18. ابوعبداللَّه محمد بن ابراهیم نعمانی از بزرگترین محدثان شیعه در قرن چهارم و معاصر با کلینی است که بخشی از احادیث را از وی فراگرفته و بخش دیگر را در نزد او قرائت کرده است نعمانی دارای تألیفات متعدد در فقه و تفسیر و کلام از جمله کتاب الغیبة می باشد.

گذشته ی ما مطالب آن را نقل نموده اند زیرا مجموع آنچه در این کتاب آمده است مأخوذ از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم و امیر مؤمنان علیه السلام و مقداد و سلمان و ابوذر و دیگر اصحاب است که رسول خدا و امیر مؤمنان را درک کرده و حدیثشان را شنیده اند. و مجدداً تأکید می کند که اصل سلیم بن قیس از منابع مورد اعتماد شیعه است که مطالب آن را اخذ می نمایند. (1) .4- شیخ الطائفه شیخ طوسی متوفای 460 می گوید: سلیم بن قیس هلالی کنیه اش ابوصادق دارای کتابی است. آن گاه سلسله سند خود را که به طریق ابان بن عیاش و ابراهیم یمانی به سلیم متصل می شود نقل می کند (2) .5- علامه ی حلی متوفای 726 می گوید: سلیم (به ضم سین) ابن قیس هلالی؛ کشّی از وی حدیثهای زیادی نقل نموده که دلیل بر عظمت شخصیت او و صحت کتابش می باشد (3) .6- محدث متبحر شیخ حر عاملی متوفای 1104 پس از نقل گفتار علامه ی حلی در تأیید شخصیت سلیم و استحکام کتاب او و پس از نقل گفتار برقی که سلیم از اولیای اصحاب امیر مؤمنان بوده است می گوید: در باب قضاء نقل نمودیم که کتاب سلیم به حضرت سجاد علیه السلام ارائه شده است. و اضافه می کند که در میان مطالب نسخه های موجود این کتاب مطلبی که دلیل بر جعلی بودن آن باشد وجود ندارد گرچه ممکن است نسخه ی نادرستی هم که دارای مطالب ضعیف و ساختگی است وجود

ص: 29


1- 19. کتاب الغیبة، چاپ مکتبة الصدوق، تهران، ص 102.
2- 20. فهرست شیخ طوسی، چاپ مکتبه مرتضویه نجف، با مقدمه سیدمحمدصادق بحرالعلوم، ص 81.
3- 21. رجال علامه حلی، چاپ حیدریه ی نجف، با مقدمه ی سیدمحمدصادق بحرالعلوم، ص 83 .

داشته باشد که چنین نسخه ی بی اساسی نه در میان علما رایج و مشهور است و نه به دست ما رسیده است و شخصیت موثق و صدوق، محمد نعمانی در کتاب الغیبة تصریح نموده است که علمای شیعه اتفاق نظر دارند بر این که کتاب سلیم از بزرگترین و قدیمی ترین منابعی است که علما مطالب آن را نقل کرده اند و از اصول ومآخذی است که شیعیان با اعتماد کامل روایات آن را اخذ می کنند (1) .7- علامه ی مجلسی می گوید: کتاب سلیم بن قیس در نهایت اشتهار است گرچه بعضی بر آن ایراد کرده اند اما حقیقت اینست که این کتاب از اصول و منابع معتبر و مورد اعتماد می باشد (2) .و در جای دیگر سلسله ی سند این کتاب را که با دو طریق به سلیم بن قیس منتهی می شود، و همچنین کیفیت انتقال آن به وسیله ی سلیم (که به هنگام مرگش به ابان بن عیاش تسلیم کرد) و ارائه آن از سوی ابان به امام سجاد علیه السلام را به همان تفصیلی که در مقدمه ی کتاب سلیم آمده است بیان می کند (3) .توضیح: تأکید صاحب وسائل بر نبودن مطلبی نادرست در نسخه ی کتاب سلیم بن قیس که در اختیار آن مرحوم بوده، و احتمال وجود چنین نسخه ی غیرقابل اعتماد و غیرمشهور، و همچنین تأکید علامه ی مجلسی (ره) بر این که کتاب سلیم بن قیس در نهایت اشتهار و از اصول و منابع معتبر می باشد، در مقام رد بعضی از علما است که در مقابل رجال شناسان و دانشمندان معروف و به تبعیت از کتاب رجال منتسب به ابن غضائری، در

ص: 30


1- 22. وسائل الشیعه، ج 20، ص 21.
2- 23. بحارالانوار، ج 1، ص 32.
3- 24. بحارالانوار، ج 1، ص 79 -76. نسخه ی موجود و مورد استفاده ی ما با همان مقدمه و اسنادی است که علامه ی مجلسی (ره) بیان نموده است و از نسخه ای که در اختیار شیخ حر عاملی بوده و ایشان بادستخط مبارک خویش در سال 1087 آن را توشیح فرموده اند استنتاخ و در دارالکتب الاسلامیه قم از روی چاپ نجف تکثیر و منتشر شده است.

انتساب کتاب سلیم بن قیس بر وی تردید نموده اند و نیز پاسخ به کسانی است که در مقابل محدثان والامقام و مشهور به مناسبت وجود یک یا دو روایت ضعیف در بعضی از نسخه های کتاب سلیم بن قیس، مجموع متن این کتاب را مورد سوال قرار داده اند.باید توجه داشت که ابن غضائری (معاصر با شیخ طوسی متوفای 460) گرچه از شخصیتهای علمی به شمار می رود ولی کتاب رجالی که به نام وی مشهور است از جمله کتابهایی است که در میان علما و دانشمندان مورد بحث وسیع و محل ایراد و اشکال فراوان قرار گرفته است و درباره ی این که مؤلف این کتاب واقعاً ابن غضائری است و یا افراد مخالف بنابر اغراض و اهداف خاصی و برای وارد ساختن ضربه ی فرهنگی به متون احادیث و روایات شیعه این کتاب را پرداخته و به این شخصیت بزرگ علمی منتسب ساخته اند سخن بسیار گفته شده است زیرا این کتاب از لحاظ جرح روایات حدیث آن چنان معروف، و در طعن و تضعیف افراد موثق و مطمئن آن چنان مشهور است که گفته اند از راویان موثق و مورد اطمینان کمتر کسی را می توان یافت که از جرح و طعن ابن غضائری نجات پیدا کند (1) . و لذا مرحوم مامقانی پس از بحث مفصل درباره ی شخصیت سلیم و صحت متن و اسناد کتاب او می گوید: «ولیکن ابن غضائری بنا بر عادت مردودش! در مورد سلیم و کتاب او مناقشه و ایراد نموده است» سپس به رد اشکال ابن غضائری و تصحیح کتاب سلیم می پردازد (2) .

ص: 31


1- 25. هدیة الاحباب، ص 226.
2- 26. تنقیح المقال، ج 2، ص 225.

و همچنین آیت اللَّه العظمی خوئی پس از بحث مشبع درباره ی شخصیت سلیم بن قیس و در تأیید و تصحیح کتاب او و در پاسخ به ابن غضائری و امثال وی چنین می گوید:«اشتمال کتابی بر یک یا دو مطلب ضعیف دلیل بر جعلی بودن آن کتاب نیست زیرا چنین وضع در اکثر کتابهای حدیثی و حتی در کتاب کافی که اتقن و امتن کتابهای حدیثی است وجود دارد» (1) .و در مورد کتاب رجال منتسب به ابن غضائری می گوید: «انتساب این کتاب به ابن غضائری ثابت نیست بلکه بعضی از علما با قاطعیت اظهار نموده اند که این کتاب ساخته و پرداخته ی بعضی از مخالفان است که به ابن غضائری منتسب گردیده است» آن گاه خود ایشان با ذکر دلایلی، ساختگی بودن رجال ابن غضائری را تأیید و تأکید می کند. (2) .این بود اجمالی از شخصیت سلیم بن قیس و اهمیت کتاب او (3) .

ابن شعبه و کتاب او

ابن شعبه حرانی، حسن بن علی بن الحسین کنیه اش ابومحمد با شیخ صدوق متوفای 381 و از مشایخ حدیثی شیخ مفید (ره) می باشد.وی از علما و فقهای جلیل القدر و از محدثان شیعه و دارای تألیفاتی از جمله کتاب التمحیص و تحف العقول است.علما و محدثان، شخصیت او را به عنوان محدث موثق و مورد اعتماد ستوده و دانشمندان و محققان روایات کتاب وی تحف العقول را به عنوان یکی از منابع معتبر پذیرفته اند از جمله:

ص: 32


1- 27. معجم رجال الحدیث، ج 8، ص 225.
2- 28. معجم رجال الحدیث، ج 1، ص 102.
3- 29. در معرفی مشروح سلیم و کتاب وی علاوه بر منابعی که در پاورقیها آمده است به کتب رجال و تراجم مانند معجم رجال الحدیث، تنقیح المقال، قاموس الرجال و روضات الجنات مراجعه شود.

محدث متبحر شیخ حر عاملی (ره) در مورد منابع وسائل الشیعه و از جمله ی آنها تحف العقول می گوید: «من احادیث این کتاب (وسائل) را از منابع و مأخذی نقل می کنم که صحت احادیث هر یک از آنها به وسیله ی مؤلفش یا به وسیله ی علمای دیگر مورد تایید ]قرار گیرد[ و بر اساس شواهد و قرائن معتبر ثابت شود و همچنین انتساب هر مأخذی به مؤلفش از راه تواتر و یا از راه شهادت کتبی و نقلی علما معلوم و مسلم گردد به طوری که هیچ گونه شک و تردیدی برایم باقی نماند» (1) .و در عداد این منابع تحف العقول را چنین معرفی می کند که «تألیف الشیخ الصدوق علی بن شعبه» (2) .علامه ی مجلسی می گوید: «نظم و محتوای این کتاب خود دلیل بر عظمت شخصیت مؤلف آن و اکثر روایاتش در مواعظ و اصول عقائد مسلمه است که در این نوع روایات نیازی به سند هم نیست» (3) .عالم جلیل القدر و عارف ربانی شیخ حسین بن علی بن صادق بحرانی در رساله ی خود در اخلاق و سلوک درباره ی تحف العقول می گوید: «مؤلف این کتاب ابن شعبه ی حرانی از علما و محدثین قدیمی شیعه است که شیخ مفید از کتاب وی نقل حدیث نموده است (4) .

ملاک استنباط با روایات تحف العقول

علاوه بر اینکه مرحوم شیخ حر عاملی تحف العقول را جزء مدارک و

ص: 33


1- 30. وسائل الشیعه، ج 20، ص 36.
2- 31. وسائل الشیعه، ج 20 ص 41.
3- 32. بحارالانوار، ج 1، ص 29.
4- 33. الذریعه، ج 3، ص 400- سفینه البحار، ج 1، ص 701- الکنی و الألقاب، ج 324،1.

منابع وسائل الشیعه قرار داده و از مؤلف آن به عنوان «شیخ صدوق» تعبیر کرده او را در حد اعلای وثاقت و اعتماد ستوده است، محکمترین دلیل بر عظمت شخصیت ابن شعبه استناد اساطین و بزرگانی مانند شیخ مفید و علامه ی مجلسی و مؤلفان کتابهای علمی و استدلالی مانند حدائق، جواهر، ریاض، مفتاح الکرامه و مکاسب به کتاب تحف العقول و استدلال به روایتی از این کتاب در احکام فقهی است. و همین موضوع برای برخی سبب سؤال شده که با توجه به این که روایات تحف العقول به صورت ارسال و بدون سند نقل شده است استناد به چنین روایات و استدلال با آنها آن هم از سوی محققان و استوانه های علمی بر چه اساس و مبنایی قرار دارد؟برای پاسخ دادن به سؤال بالا لازم است توجه خواننده ی ارجمند را به نکته ای که مؤلف تحف العقول در مقدمه ی این کتاب آورده است جلب کنیم او می گوید: «گرچه بیشتر روایات این کتاب را خود من (سماعاً) و مشافهةً از محدثین فرا گرفته ام ولی در مقام نقل در این کتاب به دو لحاظ اسانید آنها را حذف نمودم یکی به منظور ایجاز و اختصار و دیگری برای این که متن و محتوای این روایات خود دلیل بر صدق و صحت آنها است.»به عقیده ی نویسنده بیان این نکته از سوی مؤلف تحف العقول دلیل دیگری است بر نهایت اعتبار این کتاب و استحکام روایات آن، زیرا این مطلب اعترافی است از سوی یک نفر محدث «موثق» و «صدوق» بر این

ص: 34

که وی با اعتماد به صحت روایات و با وثوق کامل به سلسله اسناد آن روایات به حذف آنها اقدام و این روایات مسند را به صورت ارسال نقل کرده نه این که به نقل روایات مرسله و بدون سند اقدام نموده باشد.به تعبیر دیگر همان گونه که محدثان بزرگ ما مراسیل ابن عمیر را به این دلیل که او روایات مرسله را به جز از راویان ثقه نقل نمی کند همانند مسانیدش تلقی نموده اند.و باز به همین دلیل مراسیل من لایحضره الفقیه مانند مسانیدش معتبر و حجت تلقی گردیده است (1) .و بلکه بنا به نقل شیخ بهائی (ره) بعضی از اصولیین به دلایلی مراسیل عدول محدثان را بر مسانیدشان مرجح دانسته اند. (2) کتاب تحف العقول نیز با توجه به این نکته ی مهم و با اعتراف مؤلف «عدل» و «صدوقش» همانند مراسیل ابن ابی عمیر و شیخ صدوق دارای اعتبار و حجیت خواهد گردید و می توان گفت که توجه به این مطلب و عنایت به این نکته ی حساس و مورد اشاره ی ابن شعبه موجب گردیده است که محدثان در نقل حدیث بر این کتاب اعتماد نمایند و محققی بزرگ و بی نظیر مانند شیخ انصاری (ره) با آن عمق درایت و دقت نظر که در اسناد و متون روایات دارد نه تنها در استنباط احکام بر این کتاب استناد کند بلکه روایت آن را به صورت ضابطه و زیر بنای احکام فقهی عنوان و در سرتاسر کتاب خویش از آن بهره برداری نماید و همچنین صاحب جواهر (3) و سایر محققان.

ص: 35


1- 34. مستدرک ج 3 ص 718.
2- 35. در توضیح این مطلب به مستدرک ج 3 شرح حال شیخ صدوق مراجعه شود.
3- 36. از مواردی که صاحب جواهر (ره) به روایت تحف العقول استناد جسته است ج 22 صفحات 9 و 22 و 56 می باشد.

ص: 36

ص: 37

ص: 38

و باز می توان گفت نظر بعضی از بزرگان که این استناد شیخ انصاری را مبتنی بر عمل وی به روایات ضعیف دانسته اند توجیهی غیر وجیه، و منشاء آن عدم توجه بر نکاتی است که بدانها اشاره شد. گذشته از این که این مطلب نمی تواند استناد همه ی اعلام و محققان را توجیه و اشکال را برطرف نماید.خلاصه و نتیجه: گرچه برخلاف روایات مربوط به اصول عقاید و فروع احکام، در روایات اخلاقی و مواعظ و خطب بررسی سلسله سند و دقت در راویان معمول نیست و در این نوع روایات تنها به وثاقت و اعتبار کتاب و مؤلف آن بسنده می شود و حتی گاهی کتب تاریخ هم مورد استناد قرار می گیرد ولی خوشبختانه به طوری که ملاحظه شد این خطبه ی شریفه علاوه بر استحکام متن و محتوایش که خود گواه بر صدق و صحت آنست دارای این مزیت هم هست که بخش اول آن دارای محکمترین سند است و دو بخش اخیر آن هم به اعتباری مسند و به طریق بعضی از راویان و محدثانی و در بعضی از کتب و منابعی نقل شده است که علما و محققان در اصول عقاید و استنباط احکام بر این راویان تکیه و بر این منابع استناد و اعتماد کرده اند.

ص: 39

انگیزه ی ایراد خطبه از سوی حسین بن علی

اشاره

اهمیت محتوای خطبه ی شریفه و حساسیت اوضاع و احوال آن روز و کیفیت خاصی که حسین بن علی علیه السلام در ایراد آن از نظر زمان و مکان انتخاب فرموده است سلیم بن قیس را بر آن داشته تا قبل از نقل متن آن، گوشه ای از اوضاع حاکم بر مسلمانان را که در دوران حکومت 25 ساله ی معاویه (1) به وجود آمده بود بیان کند و از ظلم و بیداد گسترده و بیحدی که بر مسلمانان مخصوصاً به مردم عراق و کوفه وارد می گردید سخن بگوید و برای حفظ ارتباط تاریخی و بیان انگیزه ی ایراد خطبه پرده را از گوشه ای از چهره ی تاریخ برگیرد و نمونه ای از تضییع حق اهل بیت و بخش کوچکی از ظلم و ستمی را که به پیروان امیر مؤمنان علیه السلام وارد می گردید بیان کند آن گاه به نقل متن بخش اول خطبه بپردازد. و ما نیز به خاطر اهمیت این گوشه ی تاریخی و نکات حساس و آموزنده ی آن به نقل مضمون آن می پردازیم.

ص: 40


1- 37. حکومت معاویه در شام چهل سال بوده است و این بیست و پنج سال مربوط به دوران پس از عثمان است که به تدریج به همه ی کشور پهناور اسلامی گسترش یافت.

محاجه ی معاویه و قیس بن سعد در مدینه

قیس بن سعد بن عباده ی انصاری از اصحاب پیامبر و امیر مؤمنان و امام مجتبی علیه السلام است. و از جمله ده نفری است که در موضوع خلافت درمیان مسجد و در حضور مسلمانانبه بیعت ابوبکر اعتراض و مخالفت خود را اعلام کرد. قیس از نگهبانان مخصوص رسول خدا و پرچمدار گروه انصار در جنگهای آن حضرت در مقابل کفار و مشرکان بود وی از سوی امیر مؤمنان مدتی استانداری مصر را به عهده داشت و در جنگها نیز در وصف آن حضرت بود. در آخرین روزهای خلافت معاویه در مدینه بدرود حیات گفت. الاصابة و معجم رجال الحدیث و تنقیح المقال.سلیم نقل می کند که معاویه پس از انعقاد پیمان صلح با امام حسن علیه السلام به قصد سفر حج حرکت کرد و وارد مدینه شد. در بیرون شهر از وی استقبال به عمل آمد. معاویه دید در میان مستقبلان تعداد افراد انصار کمتر از افراد قریش است و لذا از قیس بن سعد در این باره سؤال کرد.قیس: یا امیرالمؤمنین کمبود مال و نداشتن وسیله ی سواری گروه انصار را خانه نشین کرده است.معاویه: (فأین النواضح): شتران آبکش کجاست؟قیس: در جنگ بدر و احد و جنگهای دیگر که در رکاب رسول خدا با تو و پدرت می جنگیدیم از بین رفتند ولی برخلاف میل شما اسلام پیروز گردید.معاویه: خوب است از این سخن بگذریم.قیس: آری رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم فرموده بود که پس از من تسلط نااهلان را خواهید دید. ای معاویه! تو اینک با شتران آبکش ما را استهزا می کنی در حالی که به خدا سوگند ما در جنگ بدر و احد با همان شتران با شما مواجه شدیم که بر خاموش ساختن نور خدا و پیروزی راه شیطان سعی و تلاش می کردید و بالاخره تو و پدرت اسلام را به اجبار و اکراه پذیرفتید.معاویه: قیس تو می خواهی با نصرت و یاریتان بر ما منت بگذاری در

ص: 41

صورتی که ما قریش بر شما منت داریم زیرا نصرت شما به رسول خدا نصرت و یاری بر ما بوده از این جهت که پیامبر از ما و پسرعموی ما و از قبیله ی ما بود. پس ما (قریش) بر شما انصار منت داریم که خداوند شما را یاران و پیروان ما قرار داده و به وسیله ی ما هدایتتان فرموده است.قیس: آری خداوند محمد صلی اللَّه علیه و آله و سلم را رحمت بر جهانیان فرستاد و او را برای هدایت انس و جن و سیاه و سفید برانگیخت و بر نبوت خویش اختیار و با رسالتش امتیاز بخشید و اولین کسی که او را تصدیق و به نبوتش مؤمن گردید پسرعمویش علی علیه السلام و تنها کسی که در مقابل ایذا و اذیت قریش از وی دفاع واز مزاحمت این قبیله ممانعت می نمود ابوطالب بود و هم او بود که حتی به هنگام مرگش به فرزندش علی علیه السلام دستور داد پیامبر را نصرت و یاری دهد و در مقابل دشمنان از وی دفاع کند و علی علیه السلام هم در راه نصرت او آنچه در توان داشت به کار گرفت و در مقابل شداید و مشکلات جان خود را سپر نمود و این افتخار از میان همه ی افراد قریش به علی اختصاص یافت و این قبای زیبا از میان همه ی عرب و عجم بر قامت وی رسا آمد و آن گاه که رسول خدا هنوز در حمایت عمویش ابوطالب به سر می برد چهل تن از افراد سرشناس قریش و فرزندان عبدالمطلب را که ابولهب نیز از آنان بود به خانه اش دعوت نمود و علی علیه السلام پذیرایی آنان را به عهده گرفت. رسول خدا به شرکت کنندگان در این مهمانی فرمود: کدام یک از شما آماده است که برادری، وزارت، و وصایت و جانشینی مرا در

ص: 42

میان امتم بپذیرد و پس از من ولی و سرپرست همه ی مؤمنان گردد؟ این سخن از سوی رسول خدا سه بار تکرار گردید ولی حضار مجلس مهر سکوت بر لب زدند و پاسخی به آن حضرت ندادند. در این جا بود که علی علیه السلام عرضه داشت: یا رسول اللَّه: من، منم که این افتخار را با دیده ی منت می پذیرم و فرمانت را اطاعت می کنم، رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم علی را به سینه چسبانید و زبان به دهان او گذاشت و در حق وی دعا کرد: «خدایا قلب علی را با فهم و دانش و حکمت مملو بگردان» آن گاه به ابوطالب فرمود از این پس از فرمان فرزندت علی اطاعت و گفتارش را اجابت کن زیرا خداوند او را نسبت به پیامبرش همانند هارون نسبت به موسی قرار داده است و همان علی بود که رسول خدا در میان او و خودش ایجاد اخوت و برادری نمود.قیس مطالب بسیار دیگری از فضایل و مناقب امیر مؤمنان علیه السلام برای معاویه برشمرد و به این طریق با وی به بحث و محاجه پرداخت و از جمله چنین گفت: «از خاندان علی است جعفر طیار که خداوند او را به جای دو بازوی قطع شده اش با دو بال مفتخر نموده که همانند فرشتگان در بهشت برین پرواز می کند و از خاندان اوست حمزه ی سیدالشهداء و فاطمه الزهرا سیده ی بانوان بهشت. ای معاویه! به خدا سوگند اگر قرار باشد در میان قبیله ی شما (قریش) از وجود پیامبر و اهل بیتش بگذریم ما انصار از شما بهتر و در پیشگاه خدا و از نظر رسول صلی الله علیه و آله و اهل بیتش از شما محبوبتر خواهیم بود و لذا پس از رحلت رسول خدا

ص: 43

صلی اللَّه علیه و آله انصار دور پدرم را گرفتند و بر بیعت با او مصمم گشتند ولی قریش سر بلند کردند و با علی بن ابی طالب واهل بیت او و قرابت و حق اولویت او با ما به مخاصمه برخاستند و از این راه پیروز شدند اما پس از اندک زمان همان افراد هم بر انصار و هم بر خاندان پیامبر ستم روا داشتند و به خدا سوگند با وجود علی و فرزندانش هیچ یک از قریش و انصار و هیچ فردی از عرب و عجم در خلافت حقی نداشت.معویه در حالی که برآشفته بود گفت: فرزند سعد! لین حرفها را از پدرت سعد یاد گرفته ای؟قیس: از کسی فراگرفته ام که از پدرم بهتر و حق او به گردنم از پدرم بیشتر است.معاویه: او کیست؟قیس: او علی بن ابیطالب صدیق امت و عالمترین فرد پس از پیامبر است، کسی که خدا در حق او نازل فرمود: «قُلْ کَفی باللَّه شهیداً بَینی و بَینَکُم وَ مَنْ عِنْدَهُ اُمُّ الکتاب» (1) .آن گاه قیس آیات متعددی را که در حق علی نازل شده است تلاوت کرد.معاویه: مگر صدیق امت ابوبکر و فاروق امت عمر نیست؟ مگر آیه ی «و من عنده علم الکتاب» در حق عبداللَّه بن سلام (2) نازل نگردیده است؟قیس: شایسته ترین فرد بر این القاب کسی است که خداوند درباره اش فرمود: «اَفمن کان عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّه وَ یَتْلُوهُ شاهِدٌ مِنْهُ» (3) و مصداق اتم

ص: 44


1- 38. رعد: 13.
2- 39. عبداللَّه بن سلام از علمای یهود و نام او قبل از اسلام «حصین» بود. وی در سال هشتم هجرت اسلام را پذیرفت و پیامبر نام او را به عبدالله تغییر داد وی با این که تنها دو سال از دوران حیات رسول خدا را درک نمود اما به علل خاصی از جمله حمایت بی دریغ عثمان، از سوی معاویه و طرفدارانش به صورت یک شخصیت مهم اسلامی و در سطحی بالاتر از مهاجرین و انصار و مهمتر از امیر مؤمنان معرفی شد، در فضیلت او حدیثهایی جعل و منتشر شد و آیاتی از قرآن خصوصاً آیاتی که در فضیلت امیر مؤمنان بود به نام وی تفسیر و تأویل گردید که از جمله ی آنها همان آیه ی مورد بحث است، این شخص مرموز به کمک شاگردانی مانند ابوهریره اوهام و اسرائیلیات زیادی را به نام حدیث پیامبر و تفسیر قرآن منتشر ساخت که به کتب حدیثی و تفسیری اهل سنت منتقل گردید. عبدالله بن سلام در سال 43 در مدینه درگذشت. به الإصابه و اسدالغابه مراجعه شود.
3- 40. هود: 17.

این اوصاف همان کسی است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و سلم در غدیر خم به امامتش برگزید و فرمود: «من کنت مولاه فهذا علی مولاه...» و کسی که در جنگ تبوک به وی فرمود: «انت منی بمنزله هارون من موسی...».معویه از این مناظره سخت برآشفت و از بیان فضایل علی علیه السلام به شدت نگران شد و دستور داد برای مردم مدینه بوسیله ی منادیان، و برای سایر مناطق و شهرها به صورت نامه اعلان شود که: «برئت الذمة مّمن روی حدیثاً فی مناقب علی و اهل بیته...». یعنی من از هر کسی که حتی یک حدیث در فضیلت علی و خاندانش نقل کند سلب مسؤولیت کردم و مصونیت او را لغو نمودم.بر طبق همان دستور از سوی خطبا و گویندگان در تمام نقاط لعن و ناسزاگویی بر امیر مؤمنان علیه السلام و اهل بیتش شروع شد.

محاجه ی ابن عباس با معاویه

عبدالله بن عباس از صحابه ی رسول خدا صلی الله علیه و آله و از یاران صمیمی و از شاگردان مخلص امیر مؤمنان است شخصیت علمی او معروف و ارادتش نسبت به امیر مؤمنان علیه السلام در میان عامه و خاصه مشهور است او در جنگهای امیر مؤمنان شرکت جسته و از سوی آن حضرت مسؤولیتهای حساس به عهده گرفته است و از یاران نزدیک و صمیمی حضرت امام مجتبی و امام حسین علیه السلام به شمار می رود. وفات ابن عباس در سال 68 واقع شده است. در شرح حال وی به تنقیح المقال، معجم رجال الحدیث، اسدالغابة، الاصابة و کتابهای رجالی دیگر مراجعه شود.در همان روزها که معاویه در مدینه به سر می برد ضمن بازدید از نقاط شهر با عده ای از افراد قریش که دور هم نشسته بودند و عبداللَّه بن عباس هم در میانشان بود مواجه شد و همه آنان بجز ابن عباس به احترام معاویه از جای برخاستند معاویه از بی اعتنایی ابن عباس ناراحت شد و چنین گفت: یابن عباس این بی احترامی تو در اثر عقده و کینه ای است که از جنگ صفین در دل شماست یابن عباس پسرعمویم عثمان مظلوم کشته

ص: 45

شد (و جنگ صفین برای خونخواهی او بود.)ابن عباس: عمر بن خطاب نیز مظلوم کشته شد پس برای جبران مظلومیت وی خلافت را به فرزندش تفویض کن!معاویه: عمر را فردی مشرک به قتل رسانید.ابن عباس: عثمان را چه کسی کشت؟معاویه: متأسفانه او را مسلمانان مظلومانه کشتند.ابن عباس: این گفته پاسخ توست و پایمال کننده ی خون عثمان است زیرا اگر مسلمانان او را کشته اند لابد ریختن خون او را مشروع و حلال دانسته اند.معاویه: یابن عباس می دانی که ما اخیراً به همه نقاط کشور اسلامی فرمان اکید صادر کرده ایم که از ذکر فضایل علی خودداری شود و اینک تو نیز باید لب فروبندی و از اظهار هر مطلبی خودداری کنی.ابن عباس: معاویه! تو ما را از خواندن قرآن (که فضایل علی در آن منعکس است) جلوگیری می کنی؟معاویه: نه. قرآن بخوانید.ابن عباس: از تفسیر قرآن چه؟معاویه: آری نباید قرآن را تأویل و تفسیر کنید.ابن عباس: تو می گویی ظاهر قرآن را بخوانیم ولی از معنی و مفهوم آن که مقصود خداست غافل بمانیم؟معاویه: بلی فقط به ظاهر قرآن قناعت کنید.

ص: 46

ابن عباس: آیا خواندن ظاهر قرآن بر ما لازمست یا عمل کردن بر مفاهیم آن؟معاویه: عمل به مفاهیم قرآن مهمتر است.ابن عباس: بدون درک مفهوم قرآن چگونه می توانیم به آن عمل کنیم؟معاویه: تأویل و تفسیر قرآن را باید از کسانی فرا بگیرید که آن را مانند تو و خاندانت معنی و تفسیر نمی کنند.ابن عباس: آری باید تفسیر قرآن را که در خاندان ما نازل گردیده است از آل ابی سفیان و یهود و نصارا فرابگیریم!معاویه: ما را با یهود و نصارا همردیف می کنی؟ابن عباس: به خدا سوگند آن گاه شما را با یهود و نصارا همردیف نمودم که شما ملت مسلمان را از پرستش خداوند از طریق قرآن منع کردید و اجازه ندادید امر و نهی، حلال و حرام، ناسخ و منسوخ، عام و خاص و محکم و متشابه قرآن را بفهمند که اگر روزی مسلمانان از درک این مفاهیم غفلت ورزند در مسیر هلاکت و در وادی حیرت و ضلالت قرار خواهند گرفت.معاویه: آنچه می خواهید قرآن بخوانید ولی از آیات قرآن و احادیث پیامبر آنچه درباره ی خاندان شماست سخن به میان نیاورید.ابن عباس: یُریدونَ لِیُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِاَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ (1) .

ص: 47


1- 41. صف: 8.

معاویه: یابن عباس سخن کوتاه کن و لب فروبند و اگر تحمل آن را نداری در خفا سخن بگو و گفتار تو به گوش دیگران نرسد.معاویه پس از مراجعت به منزل مبلغ پنج هزار درهم (1) برای ابن عباس فرستاد تا از وی دلجویی کند و از شدت مخالفت و بدبینی او نسبت به بنی امیه کاسته شود. (2) .

انتخاب زیاد به فرمانداری کوفه

سلیم می گوید معاویه از این تاریخ تصمیم گرفت فشار خود را بر شیعیان علی تشدید کند و آنان را بیش از پیش مورد شکنجه و آزار قرار دهد تا آنجا که مطمئن شود نامی از اهل بیت و کسی از پیروان آنان باقی نمانده است و در این گیر و دار مصیبت و گرفتاری اهل کوفه بیش از دیگران بود زیرا شیعیان علی در کوفه بیش از سایر نقاط بودند و طبعاً فشار پسر ابوسفیان به این شهر بیش از نقاط دیگر بود لذا فرمانداری و حکومت کوفه را به زیاد بن سمیه محول نمود و بصره را ضمیمه ی آن ساخت.زیاد هم در مقابل این محبت معاویه و لطف فوق العاده ی پسر ابوسفیان، در از بین بردن شیعیان کوتاهی روا نداشت و از هر گوشه و کنار و از زیر هر سنگ و کلوخی شیعیان علی را پیدا کرد به قتل رسانید، و در دل شیعیان علی ترس و وحشت عجیبی ایجاد کرد. دست و پای آنان را قطع می کرد و چشمانشان را از کاسه ی سر بیرون می آورد، در نتیجه ی این جنایات،

ص: 48


1- 42. و بنا به نقلی یکصدهزار درهم.
2- 43. گرچه مورخان اقامن چند روزه ی معاویه در مدینه و تماس او باافراد سرشناس این شهر را به صورت یک جریان عادی نقل نموده اند ولی تصمیمات و اقدامات بعدی او که به صورت حاد و جدی در قلمرو کشور اسلامی به اجرا درآمد نشانگر اینست که این موضوع یک برنامه ی حساب شده وبرای ارزیابی طرز تفکر مسلمانان سرشناس پس از جنگ صفین و شهادت امیر مؤمنان علیه السلام و صلح امام حسن علیه السلام و پیامدهای سیاسی و آثار اجتماعی این سه حادثه ی مهم بوده است و معاویه در این ارزیابی بدین نتیجه رسیده است که باید مبارزه را بر ضد اهل بیت و در سطح وسیعتر و از راه فرهنگی، تبلیغی و توأم با ایجاد اختناق و رعب بیشتر آغاز کند.

شیعیان علی از عراق فرار کردند و به نقاط دور دست پناهنده شدند و عقیده ی خود را از مردم مخفی نمودند. خلاصه در کوفه از شیعیان معروف و سرشناس کسی باقی نماند.

بخشنامه های معاویه

سلیم بن قیس می گوید: پسر ابوسفیان به فرماندارانش دستور داد که شهادت شیعیان علی و خاندانش را قبول نکنند و مراقب باشند که اگر در محیطشان از شیعیان و طرفداران عثمان و خاندانش و از کسانی که فضایل و مناقب عثمان را نقل می کنند کسانی پیدا می شوند، در مجالس رسمی مورد احترام قرار بدهند و در اعزاز و اکرام آنان کوتاهی نکنند و آنچه از مناقب عثمان نقل می شود با مشخصات کامل ناقل آن حدیث به دربار معاویه در شام گزارش شود.فرمانداران طبق این دستور عمل نمودند و درباره ی هر کسی که جمله ای در فضیلت عثمان نقل می نمود پرونده ای تشکیل دادند و حقوق و مزایایی معین نمودند و این رویه سبب گردید که درباره ی عثمان مطالب زیادی نقل گردید زیرا ناقلان این گونه حدیثها از جایزه ها و عطیه های مخصوص معاویه برخوردار می شدند!.در اثر این بذل و بخشش معاویه و تشویق حکام وی، جعل حدیث در تمام شهرهای اسلامی شیوع یافت و هر شخص مبغوض و مطرود که نزد یکی از عمال و استانداران معاویه حدیث و فضیلتی درباره ی عثمان نقل

ص: 49

می نمود بدون چون و چرا مقبول واقع می شد و اسم او در دفتر عطایا به ثبت می رسید و شفاعت او درباره ی دیگران رد نمی شد.سلیم بن قیس چنین ادامه می دهد: معاویه پس از یک دوره نقل حدیث درباره ی عثمان، به استاندارانش چنین نوشت: حدیث درباره ی عثمان زیاد گردیده و به حد کافی به تمام نقاط مملکت رسیده است، با رسیدن این بخشنامه مردم را دعوت کنید که درباره ی فضایل صحابه و دو خلیفه (عمر و ابوبکر) حدیث نقل کنند، و هر حدیث و فضیلتی که درباره ی «ابوتراب» نقل گردیده است حدیثی مشابه آن را درباره ی صحابه بیاورید و این کار مورد علاقه و باعث روشنی چشم من و کوبیدن «ابوتراب» و شیعیان اوست.متن این نامه برای مردم خوانده شد و مضمون آن در میان عموم افراد منتشر گردید، بلافاصله اخبار زیادی در مناقب صحابه که همه اش جعلی و عاری از حقیقت بود نقل گردید و عده ای در نقل چنین اخبار جدیت و کوشش فراوان به خرج دادند تا بجایی که این فضایل جعلی را در منابر و در ضمن خطبه ی نمازها برای مردم خواندند و به مسلمانان دستور داده شد که آنها را به کودکان یاد بدهند و از این فضایل به مقدار زیاد به اطفال و نوباوگان تعلیم داده شد که مانند آیات قرآن در حفظ آنها کوشش کردند حتی به زنان و دختران و خدمتکاران هم این فضایل را یاد دادند و مدتی نیز بدین منوال گذشت.سلیم بن قیس باز می گوید: پس از گذشت مدتی معاویه به استانداران

ص: 50

و عمالش سومین بخشنامه را بدین مضمون صادر کرد: مراقب باشید که هر کس متهم به دوستی علی و خاندانش باشد و کوچکترین دلیل بر این اتهام پیدا شود اسم او از دیوان و دفتر حقوق و مزایا محو و سهمیه ی او از بیت المال قطع شود.و در تعقیب این بخشنامه، بخشنامه ی دیگری بدین مضمون صادر نمود: هر کسی را که متهم به دوستی خاندان علی باشد تحت فشار شدید قرار بدهید و خانه او را بر سرش خراب کنید تا برای دیگران نیز عبرت باشد.سلیم بن قیس می گوید: اهل عراق مخصوصاً اهل کوفه مصیبتی بزرگتر از این حادثه ندیده اند زیرا شیعیان علی علیه السلام در اثر این فرمان و سختگیریهای استانداران و حکمرانان در ترس و وحشت عجیبی به سر می بردند به طوری که گاهی دو نفر دوست از شیعیان علی به خانه ی همدیگر می رفتند، صاحبخانه از ترس غلام و خدمتکارانش حاضر نبود به مهمانش مطلبی بگوید مگر پس از قسم خوردن و پیمان گرفتن از خدمتکار که راز او را فاش نکند، بدین صورت حدیثهای جعلی در نکوهش علی و خاندانش پیدا شد، و محدثان و قضات و فرمانداران از همان جعلیات پیروی کردند و بدترین مردم از نظر امتحان، محدثان ریاکار و سست عقیده بودند که تظاهر به ایمان و عبادت می کردند و به جهت تقرب به حکام و نیل به ثروت و مال دنیا، جعل حدیث می نمودند تا این که به مرور زمان این خبرهای دروغ و حدیثهای جعلی به دست افراد متدین و پرهیزکار افتاد که خود از دروغ و بهتان پروا داشتند، اما با

ص: 51

ص: 52

ص: 53

ص: 54

حسن عقیده و سادگی همان جعلیات را قبول کردند و به دیگران نقل نمودند که اگر به بطلان و جعلی بودن آنها پی می بردند از نقل آنها اجتناب می نمودند. (1) .

کیفیت ایراد خطبه

سلیم بن قیس می گوید: این فشار و اختناق همچنان ادامه داشت ولی پس از شهادت حسن به علی (2) علیه السلام بیشتر و بلا و مصیبت بزرگتر گردید و اولیای خدا در ترس دایمی و رعب شدید قرار گرفتند زیرا یا به قتل می رسیدند و یا در حالت خفا و دوری از شهر و دیار خویش به سر می بردند و در مقابل آنان دشمنان خدا از هر جهت پیروز و در اظهار ظلم و ستم و در اعمال بدعت، خود را آزاد می دیدند.»سلیم اضافه می کند: در این اوضاع و احوال و دو سال قبل از هلاکت معاویه (3) حسین به علی علیه السلام عزم سفر حج کرد و عبداللَّه بن عباس و عبداللَّه بن جعفر را همسفر خود انتخاب نمود و در مکه از مردان و زنان بنی هاشم و از گروه انصار افرادی را که آن حضرت و بنی هاشم می شناختند دعوت به عمل آورد و به همه آنان مأموریت داد که از افراد ذیصلاح و متعهد از صحابه ی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و از تابعین، برای شرکت در جلسه ای که قرار است در منی تشکیل شود دعوت کنند.چون مدعوین، که تعدادشان به هزار نفر بالغ می گردید، (4) در منی و زیر خیمه ی حسین بن علی علیه السلام گرد آمدند، حضرت سخن آغاز کرد و پس از حمد و ثنای خداوند چنین فرمود:

ص: 55


1- 44. کتاب سلیم بن قیس، ط دارالکتب الاسلامیه، ص 206 و همین مطالب را این ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، ج 11، ص 46 -44 از کتاب الاحداث ابوالحسن مدائنی (متوفای 225) نقل نموده است. و ما در جلد اول سیری در صحیحین از وی نقل کرده ایم.
2- 45. سال 50 هجری.
3- 46. در بعضی از نسخه ها از کتاب سلیم «سنة» و در بعضی «سنتین» ولی در متن احتجاج «سنتین» آمده است.
4- 47. «طبرسی» تعداد شرکت کنندگان را بیش از هزار نفر می نویسد (اکثر من الف رجل).

متن و ترجمه ی خطبه در سه بخش

متن و ترجمه ی بخش اول خطبه

أمّا بعدُ فإنَّ هذا الطّاغیةَ قد فَعَلَ بنا و بشیعتِنا ما قد رأیتُم و علِمْتُم و شهِدْتُم و إنّی اُریدُ أن أسألَکُم عن شئٍ فإنْ صدقتُ فصدِّقونی، و إن کذبتُ فکذِّبونی، اسمعوا مقالتی و اکتبوا قولی ثمّ ارجعوا إلی أمصارِکُم و قبائِلِکُم، فَمَن أمِنْتُم من النّاسِ وَ وَثِقْتُم بهِ فادعوهم إلی ما تعلمونَ من حقِّنا فإنّی أتخوَّفُ أن یدرسَ هذا الأمرُ و یذهبَ الحقُّ و یُغلَب و اللَّهُ متمُّ نوره و لو کَرِهَ الکافرونَ.شما از جنایاتی که معاویه این جبار طاغیه بر ما و شیعیان ما روا داشته آگاهید و شاهد ستمگریهای او هستید، اینک من مطالبی را (درباره ی پدرم) مطرح می کنم که اگر درست بود تصدیقم کنید و اگر نادرست بود از من نپذیرید، گفتار مرا بشنوید و سخنان مرا بنویسید و تذکرات مرا بخاطر بسپارید، آنگاه که به شهر و دیار خود مراجعت می کنید آنچه را که فراگرفته اید به اقوام و عشیره ی مورد وثوق و افراد مورد اعتماد از دوستان و

ص: 56

آشنایان خود ابلاغ کنید؛ زیرا ترس آن دارم که این آیین، مندرس گردد و این مذهب حق از بین برود. و اللَّهُ متمُّ نوره و لو کَرِهَ الکافرونَ.اُنشِدکُم اللَّه أتعلمون أنّ علیّ بن أبی طالب کان أخا رسول اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- حین آخی بین أصحابِهِ فآخی بینه (1) و بین نفسه و قال: أنت أخی و أنا أخوک فی الدّنیا و الآخرة؟ قالوا: اللّهمّ نعم،شما را به خدا آیا می دانید وقتی که رسول خدا- صلی اللَّه علیه و آله- در میان صحابه و یارانش، پیمان «اخوت» می بست برای اخوّت خویش، علی علیه السلام را انتخاب کرد؟گفتند: اللهم نعم، خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: اُنشدکم اللَّه هل تعلمون أنّ رسول اللَّه- صلی اللَّه علیه و آله- اشتری موضعَ مسجدِهِ و منازِلِهِ فَاْبتناهُ ثُمّ اْبتنی فیه عشرةَ منازل تسعة له و جعل عاشرها فی وسطِها لأبی، ثمّ سَدَّ کُلَّ بابٍ شارعٍ إلی المسجدِ غیرَ بابِهِ (2) ، فتکلَّمَ فی ذلک من تکلَّمَ، فقال: ما أنَا سددتُ أبوابَکُمْ و فتحتُ بابَهُ ولکنّ اللَّه أمرنی بسدِّ أبوابِکُم و فتحِ بابهِ، ثمّ نهی النّاس أن یناموا فی المسجد غیره، و کان یُجنب فی المسجد (3) و منزله فی منزل رسول اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- فوُلِدَ لرسولِ اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- و له فیه أولادٌ؟ قالوا: اللّهمّ نعم،شما را به خدا آیا می دانید آن گاه که رسول خدا محل ساختمان مسجد و

ص: 57


1- 48. سنن ترمذی، ج 5، المناقب، ح 3804. اسدالغابة، ج 3، صفحه 16.
2- 49. سنن ترمذی، ج 5، المناقب، ح 3815. مسند احمد، ج 1، ص 331 و ج 2، ص 26.
3- 50. سنن ترمذی، ج 5، المناقب، ح 3811. مسند احمد بن حنبل، ج 1، ص 331.

خانه ی خویش را خریداری و در کنار مسجد، ده حجره بنا کرد؛ نُه باب از این حجره ها را به خود و حجره ی دهمی را که در وسط آنها قرار داشت به پدرم «علی» اختصاص داد سپس دستور داد درب همه ی حجره های مردم را که به مسجد بازمی شد ببندند مگر درب حجره ی علی را، و چون بعضی از صحابه در این مورد اعتراض کردند رسول خدا فرمود من این دستور را از پیش خود صادر نکردم بلکه خدا چنین فرمانی به من داد، آن گاه مردم را از خوابیدن در مسجد منع نمود مگر علی را که حجره اش در داخل مسجد و در کنار حجره ی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله قرار داشت و در همین حجره بود که به علی علیه السلام حالت جنابت رخ می داد و خداوند در همین منزلها فرزندانی را به رسول خدا و علی عطا نمود؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: أفتعلمون أنّ عمربن الخطّاب حَرِصَ علی کُوَّةٍ قَدْرَ عینهِ یَدَعْها فی منزلهِ إلی المسجدِ فأبی علیه، (1) ثُمّ خطب فقال: إنّ اللَّه أمرنی أن أبنیَ مسجداً «طاهراً» لا یسکُنُهُ غیری و غیر أخی و بنیه (2) ؟ قالوا: اللّهمّ نعم،آیا می دانید که عمر بن خطاب اشتیاق فراوان داشت که از دیوار خانه اش روزنه ی کوچکی به مسجد باشد که بتواند داخل مسجد را ببیند ولی رسول خدا اجازه نداد سپس در ضمن خطبه اش فرمود: خداوند به من امر فرموده که مسجدی پاک و مطهر بنا کنم که بجز من و برادرم (علی) و فرزندان او کسی در آن سکنا نکند.گفتند: اللهم نعم، خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.

ص: 58


1- 51. در وفاء الوفاء، جلد 2، صفحه 480 چنین آمده است: وَاَسَنَد ابنُ زَبالَة وَ یحیی عَنْ طَریقه عَن عَمرو بنِ سَهْل اَنَّ رسولَ اللَّه (ص) اَمَرَ بسّد الأبواب الشوارع فی الْمسْجد قالَ لَهُ رَجُلٌ مِنْ اَصحابه: یا رَسولَ اللَّه دَعْ لی کُوَّةً اَنْظُرْ اِلیکَ مِنْها حینَ تَغْدُو وَ حینَ تَروُحُ؟ فَقالَ (ص): لا واللَّه وَ لا مِثْلَ نَقْبِ الأبْرَةِ.
2- 52. ینابیع المودّة، چاپ اسلامبول، ص 78.

قال: اُنشدکم اللَّه أتعلمون أنّ رسول اللَّه- صلی اللَّه علیه و آله- نصبه یوم غدیر خمّ فنادی له بالولایةِ (1) و قال: لیبلّغ الشّاهدُ الغائب؟ قالوا: اللّهمّ نعمشما را به خدا آیا می دانید که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله علی را در «غدیر خم» به مقام ولایت نصب کرد سپس دستور داد که این جریان را حاضران به غایبان برسانند؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایت تو را گواه می گیریم که درست است.قال: اُنشدکم اللَّه أتعلمون أنّ رسول اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- قال له فی غزوة تبوک: أنت منّی بمنزلةِ هارونَ مِنْ مُوسی (2) ، وأنت ولیُّ کُلِّ مُؤمنٍ بعدی؟ (3) قالوا: اللّهمّ نعم،شما را به خدا آیا می دانید که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله هنگام حرکت به سوی «جنگ تبوک» به علی فرمود: یا علی! تو نسبت به من همانند «هارون» هستی نسبت به «موسی» و همچنین فرمود: تو پس از من ولی و سرپرست همه مؤمنانی؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: اُنشدکم اللَّه أتعلمون أنّ رسول اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- حین دعا النّصاری من أهلِ نجرانَ إلی المباهلةِ لم یأتِ إلّا بهِ و بصاحبَتِهِ و ابنیهِ؟ (4) قالوا: اللّهم نعم،شما را به خدا آیا می دانید که رسول خدا آن گاه که مسیحیان «نجران» را

ص: 59


1- 53. مستدرک صحیحین، ج 3، ص 109 و 134.
2- 54. صحیح مسلم، ج 4، ح 2404. سنن ترمذی، ج 5، المناقب، ح 3808 و 3813. سننن ابن ماجه «مقدمه» ح 115. مستدرک صحیحین، ج 3، ص 109 و 133.
3- 55. سنن ترمذی، ج 5. المناقب، ح 3796، مسند احمد، ج 1، ص 331.
4- 56. سنن ترمذی، ج 5. المناقب، ح 3808. مستدرک صحیحین، ج 3، ص 150.

به مباهله دعوت نمود برای نفرین آنان با خود نیاورد مگر علی و همسر و دو فرزند او را؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: اُنشدکم اللَّه أتعلمونَ أنَّهُ دفع إلیه اللّواء یومَ خیبر ثمّ قال: لأدفعه إلی رجلٍ یحبُّهُ اللَّهُ و رسولُهُ (1) و یُحِبُّ اللَّهَ و رسولَهُ کرّارٌ غیر فرّارٍ، یفتحُها اللَّهُ علی یدیه؟ قالوا: اللّهمّ نعم.شما را به خدا آیا می دانید که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در «جنگ خیبر» پرچم (اسلام) را به دست علی داد آن گاه فرمود: اینک پرچم را به دست کسی می دهم که خدا و رسولش او را دوست می دارند و او خدا و رسولش را. کرّار غیر فرّار است و خدا (قلعه ی) خیبر را به دست او فتح خواهد نمود؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: أتعلمون أنّ رسول اللَّه بعثه ببراءَةٍ و قال: لا یبلّغ عنّی إلّا أنا أو رجلٌ منّی؟ (2) قالوا: اللّهمّ نعم.آیا می دانید که رسول خدا سوره ی برائت را به وسیله ی علی به مکه فرستاد و فرمود نباید پیام مرا ابلاغ کند جز خود من یا کسی که از من است؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: أتعلمون أنّ رسول اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- لم تنزل به شدّةٌ قطُّ إلّا قدّمَهُ لها ثقةً بهِ و انّه لم یدْعُهُ باْسمِهِ قطُّ إلّا یقولّ: یا أخی، و

ص: 60


1- 57. صحیح مسلم، ج 4، ح 2404. سنن ترمذی، ح 2406،2405 ،3808،2808 و سنن ابن ماجه «مقدمه» ح 117.
2- 58. سنن ترمذی، ج 5. المناقب، ح 3803.

ادْعوا لیِ أخی؟ قالوا: اللّهمّ نعم،آیا می دانید که هیچ مشکلی و حادثه ی مهمی برای رسول خدا پیش نمی آمد مگر آن که به جهت اعتمادی که به علی داشت او را برای حل مشکلش جلو می انداخت و او را هیچ گاه به اسم صدا نمی کرد و به عنوان برادری مورد خطابش قرار می داد؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: أتعلمونَ أنّ رسولَ اللَّهِ- صلّی اللَّه علیه و آله- قضی بینَهُ و بینَ جعفرٍ و زیدٍ فقال: یا علیُّ أنتَ منّی و أنامنک، و أنت ولیُّ کُلِّ مُؤمنٍ بعدی؟ (1) قالوا: اللّهمّ نعم،آیا می دانید که رسول خدا آن گاه که در میان علی و جعفر و زید قضاوت نمود فرمود: یا علی! تو از من هستی و من از تو و پس از من، تو ولی و سرپرست همه مؤمنان می باشی؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: أتعلمونَ أنَّهُ کانت له مِنْ رَسُولِ اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- کلَّ یومٍ خلوةٌ و کُلَّ لیلةٍ دخْلَةٌ إذا سألهُ أعطاهُ و إذا سکتَ أبداه؟ (2) قالوا: اللّهمّ نعم.آیا می دانید که برای علی در محضر رسول خدا هر روز جلسه ی خلوتی و هر شب نشستی خصوصی وجود داشت که در آنها اگر علی علیه السلام سؤال می کرد رسول خدا پاسخ می داد و اگر سکوت می کرد رسول خدا خود ابتدا

ص: 61


1- 59. سنن ترمذی، ج 5. المناقب، ح 3796.
2- 60. سننن ترمذی، ج 5. ح 3806.

به تکلم می نمود؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: أتعلمونَ أنَّ رسولَ اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- فضّله علی جعفرٍ و حمزة حین قال: لفاطمةَ- علیهاالسّلام- زوّجْتُکِ خیرَ أهلِ بیتی، أقدمَهُمْ سِلْماً، و أعظَمَهُمْ حِلْماً، و أکثَرَهُم عِلْماً (1) قالوا: اللّهمّ نعم.آیا می دانید که رسول خدا علی را بر جعفر طیار و حمزه ی سیدالشهدا ترجیح داد آن گاه که به دخترش فاطمه فرمود: من تو را به همسری بهترین افراد خانواده ام درآوردم (علی علیه السلام) که در «اسلام» با سابقه ترینشان و در «اخلاق» حلیم ترینشان و در «علم» برترینشان می باشد؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: أتعملون أنّ رسولَ اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- قال: أنا سیّدُ وُلْدِبنی آدَمَ، و أخی علیّ سیّدُ العرَبِ (2) ، و فاطمةُ سیّدةُ نساءِ أهلِ الجنّةِ، (3) ، والحسنُ و الحسینُ ابنای سیّدا شبابِ أهلِ الجنةِ (4) ؟ قالوا: اللّهمّ نعم.آیا می دانید که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرمود: من آقا و سرور همه ی فرزندان آدم، برادم (علی) سالار عرب و فاطمه بانوی زنان بهشت و دو فرزندم حسن و حسین سید جوانان بهشتند؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: أتعلمونَ أنّ رسول اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- أمره بغسلِهِ و أخبرَهُ

ص: 62


1- 61. نظم دررالسمطین، ص 128 به نقل احقاق الحق 7 ج 4، ص 395. مسند احمد بن حنبل به نقل از ابن أبی الحدید، ج 9، ص 174.
2- 62. مستدرک صحیحین، ج 3، ص 124.
3- 63. مستدرک، ج 3، ص 151.
4- 64. سنن ابن ماجه «مقدمه» ح 118 و مستدرک صحیحین، ج 3، ص 167.

أنّ جبرئیلَ یُعینُهُ عَلَیْهِ؟ (1) قالوا: اللّهمّ نعم.آیا می دانید که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله به علی مأموریت داد تا بدن او را پس از رحلت غسل دهد و فرمود: در این کار جبرئیل معین و یاور او خواهد بود؟ گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.قال: أتعلمونَ أنَّ رسولَ اللَّه- صلّی اللَّه علیه و آله- قال فی آخر خطبةٍ خَطَبَها: إنّی ترکتُ فیکُمُ الثِّقْلَیْنِ کتابَ اللَّهِ و أهلَ بیتی، فتمسَّکُوا بهِما لن تَضِلُّوا (2) ؟ قالوا: اللّهمّ نعم.آیا می دانید که رسول خدا صلی اللَّه علیه در آخرین خطبه اش (به مسلمانان) فرمود: من در میان شما دو امانت گرانبها می گذارم؛ کتاب خدا و اهل بیتم. به آن دو تمسک کنید که هیچ گاه گمراه نمی شوید؟گفتند: اللهم نعم؛ خدایا تو را گواه می گیریم که درست است.ثمّ ناشَدَهُم أنّهم قد سمعوه یقول: مَن زَعَم أنَّهُ یُحبُّنی و یُبغِضُ علیّاً فقد کَذِبَ، لیسَ یُحبّنی و یُبغضُ علیّاً، فقال له قائل: یا رسول اللَّه و کیف ذلک؟ قال: لأنّه منّی و أنا منهُ، من أحبَّهُ فقد أحَبَّنی، و مَن أحبَّنی فقد أحبَّ اللَّهَ، و مَن أبغضَهُ فقد أبغضَنی، و من أبغضنی فقد أبغض اللَّه (3) ؟ فقالوا: اللّهمّ نعم، قد سمعنا...«سلیم بن قیس» می گوید: حسین بن علی غیر از اینها فضایل زیادی را که درباره ی علی و اهل بیت او در قرآن نازل گردیده و یا از زبان رسول خدا

ص: 63


1- 65. صحیح مسلم حدیث 131 مقدمه سنن ابن ماجه حدیث 114.
2- 66. صحیح مسلم، ج 4، ح 2408. مستدرک صحیحین، ج 3، ص 148. مسند احمد بن حنبل، ج 3، ص 14 و ج 4، ص 367.
3- 67. کنزالعمّال ج 7 ص 75.

شنیده شده بود برشمرد و از حضار مجلس (آنان که از صحابه ی رسول خدا بودند) می گفتند: آری به خدا سوگند! این را شنیده ایم و تابعین (آنان که شخص رسول خدا را ندیده بودند) می گفتند: ما هم این فضیلت را از فلان صحابه مورد وثوق و اعتماد شنیده ایم.حسین بن علی در پایان سخنانش، درباره ی فضایل امیر مؤمنان علیه السلام، فرمود: شما را به خدا بگویید این را هم شنیده اید که رسول خدا فرمود: هر کس دوستی مرا ادعا کند در حالی که با علی دشمنی دارد دروغ گفته است زیرا دوستی من با دشمنی علی در یک دل نمی گنجد. در این هنگام شخصی سؤال کرد یا رسول اللَّه! چگونه محبت تو با دشمنی علی نمی سازد؟ فرمود: زیرا علی از من و من از علی هستم هر که او را دوست بدارد مرا دوست داشته و هر کس مرا دوست بدارد خدا را دوست داشته و هر که علی را دشمن بدارد با من دشمنی کرده و هر که با من دشمنی کند خدا را دشمن داشته است».به طوری که ملاحظه می فرمایید این بخش از خطبه مشتمل بر فضایل متعددی است از زبان فرزند رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله که تک تک آنها در منابع و کتابهای حدیثی مورد اعتماد اهل سنت از طریق راویان آنها از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله نقل گردیده است و ما نیز اکثر این فضایل را از صحاح و سنن و مسانید عامه استخراج و این مآخذ را در پاورقی مشخص کردیم. و درباره ی این بخش خود را از هر نوع توضیح بی نیاز می بینیم.

ص: 64

متن و ترجمه ی بخش دوم خطبه

به طوری که قبلاً اشاره کردیم چون این خطبه ی شریفه از سه بخش مستقل تشکیل گردیده ما هم برای حفظ امانت در نقل و برای حفظ ارتباط نزدیک ترجمه با متن خطبه هر یک از دو بخش دوم و سوم را همانند بخش اول مستقلاً نقل می کنیم گرچه این دو بخش در اکثر کتابهای حدیث متصل به هم، و نه به شکل مستقل و جدا از هم، نقل شده است.اعتبروا أیُّها النَّاسُ بما وَعَظَ اللَّهُ به أولیاءَهُ من سُوءِ ثَنائِهِ علی الأحبار اِذْ یقول: «لولا ینهاهُمُ الرّبّانیّوُنَ و الأحبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْأثْمَ» و قال: «لُعِنَ الّذینَ کَفَرُوا مِنْ بَنی إسْرَائیلَ- إلی قوله- لبئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ» و إنَّما عابَ اللَّهُ ذلک علیهم، لأنّهم کانوا یَرَوْنَ من الظَّلَمَةِ الّذین بین أظهُرِهِم المُنکرَ و الفَساد فلا ینهونهم عن ذلک رَغْبَةً فیما کانوا ینالونَ منهم و رهبةً ممّا یحذرونَ واللَّهُ یقول: «فلا تَخْشَوا النَّاسَ وَاْخشَوْن» و قال: «المُؤْمِنُونَ و المُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أولیاءُ بَعْضٍ یأمرونَ بِالمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ المُنْکَرِ» فبدأ اللَّهُ بالأمرِ بالمعروفِ والنّهی عن المنکر فریضةً منه لعلمِه بأنَّها إذا اُدِّیَتْ و اُقیمت استقامتِ الفرائضُ و کلُّها هَیِّنُها و صَعْبُها و ذلک أنّ الأمر بالمعروفِ و النّهیَ عَن المُنْکر دعاءٌ إلی الإسلام مع ردِّ المَظَالِم و مخالفةِ الظّالمِ و قسمةِ الفَی ء و الغنائمِ و أخذِ الصَّدَقاتِ من مواضِعِها و وضعِها فی حقّها.

ص: 65

توضیح:صاحب تحف العقول به هنگام نقل این خطبه می فرماید: و یروی عن امیرالمؤمنین علیه السلام یعنی این قسمت از خطبه حسین بن علی علیه السلام که مربوط به امر به معروف و نهی از منکر است از امیر مؤمنان علیه السلام نیز نقل شده است.جمله هایی در این خطبه هست که در میان خطبه ها و کلمات امیر مؤمنان علیه السلام هم موجود است که برای اهمیت و حساسیت موضوع، حسین بن علی علیه السلام در خطبه و سخنرانیش از آن جملات بهره برداری فرموده است و ممکن است بر اساس گفتار صاحب تحف العقول اصل این بخش از خطبه نیز از امیر مؤمنان علیه السلام باشد که فرزند برومند آن حضرت در بیان اهمیت امر به معروف و نهی از منکر و ترسیم عظمت این وظیفه، از آن استفاده کرده است ولی ما به استناد مستقیم این بخش به امیر مؤمنان علیه السلام بجز آنچه صاحب تحف العقول اشاره کرده است در منابع دیگر نایل نشدیم.اعتبروا ایها الناس: خطاب به گروه خاص و حاضران در مجلس و یا مردم دنیای آن روز نیست بلکه همه ی انسانها را در همه ی زمانها و همه ی مکانها شامل می شود همانند خطاب یا «ایها الناس» که در قرآن مجید در موارد متعدد و مکرر آمده است.اولیاء: منظور از اولیا در این جا کسانی هستند که توجه به خدا دارند و در عین حال در جامعه دارای مسئوولیتی هستند زیرا بدون داشتن

ص: 66

مسئوولیت انجام وظیفه ای از آنان متوقع نیست.احبار: علمای صالح.ربانی: شخص متأله و معتقد به خدا که در عین حال عالم به احکام خداوند و حافظ حلال و حرام او هم باشد.گرچه در آیه ی مورد استناد حسین بن علی علیه السلام علما و روحانیون یهود، مورد نکوهش قرار گرفته اند ولی بدیهی است که این تقبیح و نکوهش به علمای یهود و یا روحانیون مسیحی اختصاص ندارد بلکه به طور کلی همه ی علمای مذهبی را شامل می شود؛ زیرا ضرر سهل انگاری و سکوت علمای هر مذهب و آیین، مانند معصیت و گناه افراد عادی نیست بلکه متوجه اصل مذهب خواهد گردید.قول اثم: سخنان گناه آمیز اعم از دروغ پردازی و تهمت و تحریف حقایقاکل سحت: حرامخواری.با این که باید از همه معاصی و منکرات نهی نمود ولی در آیه ی شریفه بر «قول اثم و اکل سحت» تکیه شده است تا این معنا را تفهیم کند که این دو گناه از همه ی گناهان خطرناکتر است و لذا باید بیش از همه ی معاصی مورد مخالفت و مبارزه قرار بگیرد؛ زیرا گاهی گفتار و تبلیغات دروغین مخالفان و ستمگران که یکی از مصادیق مهم قول اثم است برای اسلام و مسلمین بیش از هر عمل دیگر سهمگین و شکننده است. و در اکل سحت و حرامخواری تنها جنبه ی فردی و جزئی آن منظور نیست بلکه ابعاد وسیعی

ص: 67

دارد که حتی می توان گفت واردات و صادرات مضر و قبضه کردن اقتصاد غیرمشروع در جامعه را نیز دربرمی گیرد و مسلماً ضرر این نوع اکل سحت بیش از حرامخواری فردی است که به صورت قماربازی و کم فروشی و غیره متجلی می شود.ترجمه ی جملات بخش دوم خطبه ی شریفهاعتبروا أیُّها النَّاسُ بما وَعَظَ اللَّهُ به أولیاءَهُ من سُوءِ ثَنائِهِ علی الأحبار اِذْ یقول: «لو لا ینهاهُمُ الرّبّانیّوُنَ و الأحبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْأثْمَ» (1) و قال: «لُعِنَ الّذینَ کَفَرُوا مِنْ بَنی إسْرَائیلَ- إلی قوله- لبئْسَ ما کانُوا یَفْعَلُونَ» (2) .ای مردم! از پندی که خدا به اولیا و دوستانش به صورت نکوهش از علمای یهود داده عبرت بگیرید آن جا که می فرماید: چرا علمای دینی و احبار، یهودیها را از سخنان گناه آمیز و خوردن حرام نهی و جلوگیری نمی کنند؟ و باز می فرماید: آنها که از بنی اسرائیل کافر شدند مورد لعن و نفرین قرار گرفتند تا آنجا که می فرماید: آنها از اعمال زشتی که انجام می دادند یکدیگر را نهی نمی کردند و چه بدکاری مرتکب می شدند.و إنَّما عابَ اللَّهُ ذلک علیهم، لأنّهم کانوا یَرَوْنَ من الظَّلَمَةِ الّذین بین أظْهُرِهِمِ المُنکرَ و الفَساد فلا ینهونهم عن ذلک رَغْبَةً فیما کانوا ینالونَ منهم و رهبةً ممّا یحذرونَ و اللَّهُ یقول: «فلا تَخْشَواْ النَّاسَ وَ

ص: 68


1- 68. مائده: 63.
2- 69. مائده: 78 و 79.

اْخشَوْن» (1) و قال: «المُؤمِنُونَ و اْلمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أولیاءُ بَعْضٍ یأمرونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ المُنْکَرِ» (2) .در حقیقت خدا سکوت آنان را از این جهت عیب می شمارد که آنان با چشم خود می دیدند که ستمکاران به زشتکاری و فساد پرداخته اند و باز منعشان نمی کردند و این سکوت به خاطر علاقه ی به مال بود که از آنان دریافت می کردند و نیز به خاطر ترسی بود که از آزار و تعقیب آنان به دل راه می دادند در حالی که خدا می فرماید: از مردم نترسید و از من بترسید و می فرماید: مردان مؤمن دوستدار و رهبر و عهده دار یکدیگرند همدیگر را امر به معروف و نهی از منکر می کنند.فبدأ اللَّهُ بالأمرِ بالمعروفِ والنّهی عن المنکر فریضةً منه لعلمِه بأنَّها إذا اُدِّیَتْ و اُقیمت استقامتِ الفرائضُ کلُّها هَیِّنُها و صَعْبُها و ذلک أنّ الأمْرَ بالمعروفِ و النّهیَ عَن المُنْکر دعاءٌ إلی الإسلام مع ردِّ المَظَالِم و مخالفةِ الظّالمِ و قسمةِ الفَی ء والغنائم و أخذِ الصَّدَقاتِ من مواضِعِها و وضعِها فی حقّها.خداوند در این آیه در شمردن صفات مؤمنان که مظهر دوستداری و رهبری متقابل اند از امر به معروف و نهی از منکر شروع می کند و نخست آن را واجب می شمارد زیرا می داند که اگر امر به معروف و نهی از منکر در جامعه برقرار شود همه ی واجبات از آسان گرفته تا مشکل همگی برقرار خواهد شد و زیرا که امر به معروف و نهی از منکر دعوت به اسلام (یعنی جهاد اعتقادی خارجی) است به علاوه ی بازگرداندن ثروتهای عمومی و

ص: 69


1- 70. مائده: 44.
2- 71. توبه: 71.

غنایم جنگی است طبق قانون اسلام، و اخذ و جمع آوری صدقات (زکات و همه مالیاتهای الزامی و داوطلبانه) از موارد صحیح و واجب آن و نیز مصرف شرعی و صحیح آن است.

متن و ترجمه ی بخش سوم خطبه

ثمّ أنتم أیّتُها العصابةُ عصابةٌ بالْعِلْمِ مشهورةٌ و بالخیرِ مذکورةٌ و بالنّصیحة معروفة و باللَّه فی أنفُسِ النّاسِ مهابةٌ، یهابُکُمُ الشّریفُ وَ یُکْرِمُکُمُ الضعیفُ وَ یُؤْثِرُکُم مَنْ لافضلَ لکُمْ علیه، و لا یدلکم عنده، تشفعون فی الحوائجِ إذا امتُنِعَتْ مِنْ طُلّابِها، و تمشُونَ فی الطّریقِ بهیبة الملوک و کرامة الأکابرِ ألیس کُلّ ذلک إنَّما نِلتموهُ بما یُرجی عندکُم من القیامِ بحقِّ اللَّهِ و إن کنتم عن أکثر حقّه تقصُرُونَ فاستخففتم بحقّ الأئمة، فأمّا حقّ الضُّعَفاءِ فَضَیَّعْتُمْ، و أمّا حقّکم بزعْمِکُمْ فَطَلَبْتُم فَلا مالاً بذلتموه، و لا نفساً خاطَرْتُم بِها للّذی خلَقَها، و لا عشیرةً عاد یتموُها فی ذاتِ اللَّه.أنتُم تتمنّونَ علی اللَّه جَنَّتَهُ و مجاورةَ رُسُلِهِ و أماناً من عذابهِ، لقد خشیتُ علیکم أیُّها المُتَمَنّونَ علی اللَّه أن تَحِلَّ بکُم نقمةٌ مِن نقماتِهِ لأنکم بلغتم من کرامة اللَّه منزلة فُضّلتمْ بِها و من یُعرَفُ باللَّه لا تُکْرِمُونَ و أنتُم باللَّه فی عباده تُکْرَمُونَ، و قد تَرَوْنَ عهودَ اللَّهِ منقوضَةً فلا تَفَزَعُون و أنتُم لبعضِ ذِمَمِ آبائِکُمْ تَفْزَعُون وَ ذِمّةُ رسولِ اللَّه مخفورةٌ محفورةٌ و العُمیُ و البُکُم و الزّمنی فی المدائنِ مهملة لا تُرحَمُونَ و لا

ص: 70

فی مَنزِلَتِکُم تعلمون، و لا مَنْ عَمِلَ فیها تُعینون.و بالأدّهانِ و المُصَانَعَةِ عند الظَلَمَةِ تأمنون، کُلّ ذلک ممّا أمرکم اللَّهُ بهِ من النّهی و التّناهی و أنتم عنه غافلونَ، و أنتُم أعظم النّاس مصیبة لما غلبتم علیه من منازِل العلماء لو کنتُم تشعرون، ذلک بأنّ مجاریَ الأمورِ و الأحکامِ عَلَی أیدی العُلَماء باللَّه الاُمناءِ عَلَی حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ، فأنتُم المَسْلُوبونَ تلک المنزلةِ وَ ما سُلِبْتُم ذلک إلّا بتفرُّقِکُم عِن الحقِّ و أختلافِکُم فی السنّة بعد البیّنة الواضحة وَ لَوْ صَبَرْتُم علَی الأذَی و تحمّلتُم المؤونة فی ذاتِ اللَّه کانت اُمور اللَّه علیکُم تَرِدُ و عنکم تصْدُرُو اِلیکم تَرْجعُ، ولکنَّکُم مکّنتُم الظَّلَمَة مِنْ منزِلَتِکُمْ، و استسلمتم اُمور اللَّهِ فی أیدیهم یَعملون بالشُّبُهاتِ و یَسیرونَ فی الشَّهَواتِ، سلّطهم علی ذلک فرارُکُم مِنَ الموتِ و إعجابُکُم بالحیاة التّی هی مفارقتُکُم فأسلمتم الضُّعفاءَ فی أیدیهم؛ فمن بین مُستعبَدٍ مقهورٍ، و بین مستضعَف علی معیشتِهِ مغلوبٍ، یتقلّبونَ فی المُلکِ بآرائهِم، و یستشعِرُونَ الخِزْیَ بأهوائهم اقتداءاً بالأشرار و جرأَةً علی الجّبارِ، فی کُلّ بَلَدٍ منهم علی مِنْبَرِهِ خطیبٌ مُصْقعٌ، فالأرضُ لهم شاغرةٌ و أیدیهم فیها مبسوطة و النّاسُ لهم خَوَل، لا یدفعون ید لامسٍ، فمن بین جبّار عنیدٍ، و ذی سطوةٍ علی الضعفةِ شدیدٍ، مُطَاعٍ لا یَعْرِفُ المُبْدِئ المعیدَ، فیا عجباً! و مالی لا أعجبُ و الأرض من غاشٍّ غَشُومٍ، و متصدِّقٍ ظلومٍ، و عامِلٍ علی المُؤمنینَ بهم غیرُ رحیمٍ، فاللَّه الحاکمُ فیما فیه تنازعنا، والقاضی بحکمه فیما شجر بیننا.

ص: 71

اللّهمّ إنّک تعلم أنّه لم یکن ما کان منّا تَنافُساً فی سُلْطَانٍ، و لا اْلتِماساً من فضولِ الحطامِ، ولکن لنُرِیَ المعالِمَ من دینک، و نُظْهِرَ الإصلاحَ فی بلادِکَ، و یأمنَ المظلُومونَ مِنْ عبادِکَ، و یُعْمَلَ بفرائِضِکَ و سُنَنِکَ و أحکامِکَ، فإنَّکُم إن لا تَنْصُرونا و تنصفونا قویت الظّلمة علیکم، و عَمِلَوا فی إطفاءِ نُورِنَبیِّکُم، و حسبُنا اللَّهُ و علیه توکّلنا و إلیه أنَبْنَا و إلیه المصیرُ.توضیح:به طوری که قبلاً اشاره کردیم جملاتی از این بخش خطبه نیز با مختصر تفاوت در خطبه های امیرمؤمنان علیه السلام آمده است.فاستخففتم بحق الائمّة در نسخه های موجود از وافی و تحف العقول «بحقّ الائمّة» ضبط شده است که در این صورت منظور، استخفاف حق امیر مؤمنان و امام حسن و امام حسین علیهم السلام است. ولی محتمل است که «بحقّ الاُمّة» باشد و در کتابت تصحیف شده است و جمله ی بعدی (فأمّا حق الضعفاء) این احتمال را تأیید می کند. (امام امت قدس سره این جمله را طبق احتمال دوم ترجمه نموده اند).و من یعرف باللَّه لا تکرمون و انتم باللَّه فی عباده تکرمون: یعرف و تکرمون دوم به صیغه ی مجهول و تکرمون اول به صیغه ی معلوم، یعنی در عین حال که احترام شما در جامعه به جهت انتساب شما به دین و آیین است ولی خود شما چنین وظیفه ای را انجام نمی دهید و از کسانی که به خدا

ص: 72

شناسی معروف هستند تکریم و تجلیل نمی کنید.العمی و البکم و الزمنی؛ جمع اعمی و ابکم و زمن است.لا ترحمون و غلبتم به صیغة مجهولمجاری الاُمور و الاُحکام علی أیدی العلماء باللَّه الاُمناء علی حلاله وحرامه: مجاری جمع مجرا مصدر میمی یا اسم مکان است یعنی باید مجاری مختلف و گوناگون امور مسلمین و کشور اسلامی منتهی به علما، و حل و فصل احکام و قضایا به دستور دانشمندان الهی که امین حلال و حرام خدا هستند و قوانین آسمانی را از تغییر و تحریف حفظ می کنند انجام پذیرد.و این جمله یکی از دلایل فراوانی است که بزرگان علما و فقهای شیعه برای اثبات ولایت فقیه ذکر نموده اند.والارض لهم شاغرة می گویند شغرت الارض یعنی این سرزمین حامی و نگهبان ندارد.خطیب مصقع: با کسر میم و فتح قاف و با سین و صاد؛ گوینده ی بلیغ و دارای صدای بلند که امروز رادیوها و رسانه های گروهی که مورد استفاده دشمنان است از مصادیق بازر آنست.ثمّ أنتم أیّتُها العصابةُ عصابةٌ بالعِلْمِ مشهورةٌ و بالخیرِ مذکورةٌ و بالنّصیحة معروفة و باللَّه فی أنفُسِ النّاسِ مهابةٌ، یهابُکُمُ الشّریفُ وَ یُکْرِمُکُمُ الضعیفُ وَ یُؤْثِرُکُم من لافضلَ لکُمْ علیه، و لا یدلکم عنده، تشفعون فی الحوائجِ إذا متُنِعَتْ مِنْ طُلّابِها، و تمشُونَ فی الطّریقِ بهیبة

ص: 73

الملوک و کرامة الأکابرِعلاوه بر آنچه گفتم، شما ای گروه حاضر! ای گروهی که به علم و دانش شهرت دارید و از شما به نیکی یاد می شود و به خیرخواهی و اندرزگویی وبه راهنمایی در جامعه معروف شده اید، و به خاطر خدا در دل مردم شکوه و مهابت پیدا کرده اید به طوری که مرد مقتدر از شما بیم دارد و ناتوان به تکریم شما برمی خیزد و آن کس که نه برتری و نه قدرتی بر او دارید شما را بر خود برتری داده است و نعمتهای خویش را از خود دریغ داشته به شما ارزانی می دارد، در موارد حوایج وقتی به دست مردم نمی رسد وساطت می کنید و در کوچه و خیابان با مهابت پادشاهان و شکوه بزرگان قدم برمی دارید.ألیس کُلّ ذلک اِنّما نِلْتُموهُ بما یُرجی عندکُم من القیام بحقِّ اللَّهِ و إن کنتم عن أکثر حقّه تقصُرُونَ فاستخففتم بحقّ الأئمة، فأَمّا حقّ الضُّعَفاءِ فَضَیَّعْتُمْ، و أمّا حقّکم بزعْمِکُمْ فَطَلَبْتُم فَلا مالاً بذلتموه، و لانفساً خاطَرْتُم بِها للّذی خلَقَها، و لا عشیرةً عاد یتموُها فی ذاتِ اللَّه.آیا بر همه این احترامات و قدرتهای معنوی از این جهت نایل نگشته اید که به شما امید می رود تا به اجرای قانون خدا کمر ببندید گرچه در مورد بیشتر قوانین خدا کوتاهی کرده اید؟ بیشتر حقوق الهی را که به عهده دارید فروگذاشته اید مثلاً حق ملت را خوار و خفیف کرده اید و حق افراد ناتوان را ضایع کرده اید اما در همان حال به دنبال آنچه حق خویش می پندارید برخاسته اید نه پولی خرج کرده اید و نه جان را در راه آن که آن را آفریده

ص: 74

به خطر انداخته اید و نه با قبیله و گروهی به خاطر خدا درافتاده اید.أنتُم تتمنّونَ علی اللَّه جَنَّتَهُ و مجاورةَ رُسُلِهِ و أماناً من عذابهِ، لقد خشیتُ علیکم أیُّها المُتَمَنّونَ علی اللَّه أن تَحِلَّ بکُم نقمةٌ مِن نقماتِهِ لأنکم بلغتم من کرامة اللَّه منزلة فُضّلتمْ بِها و من یُعرَفُ باللَّه لاتُکْرِمُونَ و أنتُم باللَّه فی عباده تُکْرَمُونَ.شما آرزو دارید و حق خود می دانید که خداوند بهشتش و همنشینی پیامبرانش و ایمنی از عذابش را به شما ارزانی دارد. ای کسانی که چنین انتظارهایی از خدا دارید من از این بیمناکم که نکبت خشمش بر شما فرود آید؛ زیرا در سایه ی عظمت و عزت خدا به منزلتی بلند رسیده اید ولی خدا شناسانی را که مبلّغ خداشناسی هستند احترام نمی کنید حال آن که شما به خاطر خدا در میان بندگانش احترام دارید.و قد تَرَوْنَ عهودَ اللَّهِ منقوضَةً فلا تَفزَعُون و أنتُم لبعضِ ذِمَمِ آبائِکُمْ تَفْزَعُون وَ ذِمّةُ رسولِ اللَّه مخفورةٌ محفورةٌ و العُمیُ و البُکُم و الزّمنی فی المدائنِ مهملة لا تُرحَمُونَ و لا فی مَنزِلَتِکُم تعملون، و لا مَنْ عَمِلَ فیها تُعینون. و بالادّهانِ و المُصَانَعَةِ عند الظَلَمَةِ تأمنون، کُلّ ذلک ممّا أمرکم اللَّهُ بهِ من النّهی و التّناهی و أنتم عنه غافلونَو نیز از آن جهت بر شما بیمناکم که به چشم خود می بینید تعهدات در برابر خداوند (یعنی قراردادهای اجتماعی که نظامات و مناسبات جامعه ی اسلامی را می سازد) گسسته و زیر پا نهاده شده است اما نگران نمی شوید

ص: 75

در حالی که به خاطر پاره ای از تعهدات پدرانتان، آشفته می شوید و اینک تعهداتی که در برابر پیامبر انجام گرفته (یعنی مناسبات اسلامی که از طریق بیعت با پیامبر اکرم تعهد شده همچنین تعهد اطاعت و پیروی از جانشینش علی و اولادش که در «غدیر خم» در برابر پیامبر انجام گرفته) مورد بی اعتنایی است.نابینایان، اشخاص کر و لال، و زمینگیران ناتوان در همه شهرها بی سرپرست مانده اند و بر آنها ترحم نمی شود. نه مطابق شأن و منزلتتان عمل می کنید و نه به کسی که بدین سان عمل کند و در ارتقاء شأن شما بکوشد مدد می رسانید. با چرب زبانی و چاپلوسی و سازش با ستمکاران، خود را در برابر قدرت ستمکاران حاکم ایمن می گردانید. تمام اینها دستورهای خداوند است به صورت نهی یا تناهی که شما از آنها غفلت می ورزید.و أنتُم أعظم النّاس مصیبة لما غلبتم علیه من منازِل العلماء لو کنتُم تشعرون، ذلک بأنّ مجاریَ الاُمورِ و الأحکامِ عَلَی أیدی العُلَماء باللَّه الاُمناءِ عَلَی حَلَالِهِ وَ حَرَامِهِ، فأنتُم المَسْلُوبونَ تلک المنزلةِ وَ ما سُلِبْتُم ذلک إلّا بتفرُّقِکُم عِن الحقِّ و أختلافِکُم فی السنّة بعد البیّنة الواضحة. (1) .اگر بدانید مصیبت شما از مصایب همه ی مردم سهمگینتر است زیرا منزلت و مقام علمایی را از شما بازگرفته اند چون در حقیقت امور اداری کشور و صدور احکام قضایی و تصویب برنامه های کشور باید به دست دانشمندان روحانی که امین حقوق الهی و دانای حلال و حرامند اجرا

ص: 76


1- 72. همانگونه که تنها یک جمله ی آن (ذلک بأنّ مجاری الأمور و الأحکام علی أیدی العلماء...) در کتب فقهی استدلالی از سوی علما و فقها مورد بحث وسیعی قرار گرفته است، در نظر است ان شاءاللَّه در آینده شرحی بر این خطبه نگاشته شود.

شود. اما اینک مقامتان را از شما باز گرفته و ربوده اند، و این که چنین مقامی را از دست داده اید هیچ علتی ندارد جز این که از پیرامون حق (یعنی قانون اسلام و حکم خدا) پراکنده اید و درباره ی سنت پس از این که دلایل روشن بر حقیقت و کیفیت آن وجود دارد، اختلاف کرده اید.وَ لَوْ صَبَرْتُم علَی الأذَی و تحمّلْتُم المؤونة فی ذاتِ اللَّه کانت اُمور اللَّه علیکُم تَرِدُ و عنکم تصْدُرُو اِلیکم تَرْجعُ، ولکنَّکُم مکّنتُم الظَّلَمَة مِنْ منزِلَتِکُمْ، واستسلمتم اُمور اللَّهِ فی أیدیهم یَعملون بالشُّبُهاتِ و یَسیرونَ فی الشَّهَواتِ.شما اگر مردانی بودید که بر شکنجه و ناراحتی شکیبا بودید و در راه خدا حاضر به تحمل ناگواری می شدید مقررات برای تصویب پیش شما آورده می شد و به دست شما صادر می شد و شما مرجع کارها بودید. اما شما به ستمکاران مجال دادید تا این مقال را از شما بستانند و اجازه دادید حکومت به دست ایشان بیفتد تا بر اساس سست حدس و گمان به حکومت پردازند و طریقه ی خودکامگی و اقناع شهوت پیشه سازند.سلّطهم علی ذلک فرارُکُم مِنَ الموتِ و إعجابُکُم بالحیاة التّی هی مفارقتُکُم فأسلمتم الضُّعفاءَ فی أیدیهم؛ فمن بین مُستعبَدٍ مقهورٍ، و بین مستضعَف علی معیشتِهِ مغلوبٍ، یتقلّبونَ فی المُلکِ بآرائهِم، و یستشعِروُنَ الخِزْیَ بأهوائهم اقتداءاً بالأشرار و جرأَةً علی الجّبارِ.مایه ی تسلط آنان بر حکومت، فرار شما از کشته شدن بود و دلبستگی تان به

ص: 77

زندگی گریزان دنیا. شما با این روحیه و رویّه، توده ی ناتوان را به چنگال این ستمگران گرفتار آوردید تا یکی برده وار سرکوفته باشد و دیگری بیچاره وار سرگرم تأمین آب و نانش، و حکام، خودسرانه در منجلاب سلطنت غوطه خورند و با هوسبازی خویش ننگ و رسوایی به بار آورند، پیرو بدخویان گردند و در برابر خدا گستاخی ورزند.فی کُلّ بَلَدٍ منهم علی مِنْبَرِهِ خطیبٌ مُصْقعٌ، فالأرضُ لهم شاغرةٌ و أیدیهم فیها مبسوطة و النّاسُ لهم خَوَل، لا یدفعون ید لا مسٍ، فمن بین جبّار عنیدٍ، و ذی سطوةٍ علی الضعفةِ شدیدٍ، مُطَاعٍ لا یَعْرِفُ المُبدِئ المعیدَ.در هر شهر سخنوری از ایشان بر منبر است. زمین زیر پایشان و دستشان در آن گشاده است. مردم بنده ی ایشانند و قدرت دفاع از خود ندارند. یک حاکم، دیکتاتور و کینه ورز و بدخواه است و حاکم دیگر بیچارگان را می کوبد و بر آنها قلدری و سختگیری می کند، و آن دیگر فرمانروایی است که نه خدا را می شناسد و نه روز جزا را.فیا عجباً! و مالی لاأعجبُ و الأرض من غاشٍّ غَشُومٍ، و متصدِّقٍ ظلومٍ، و عامِلٍ علی المُؤمنینَ بهم غیرُ رحیمٍ، فاللَّه الحاکمُ فیما فیه تنازعنا، و القاضی بحکمه فیما شجربیننا.شگفتا! و چرا شگفت زده نباشم! که جامعه در تصرف مرد دغلباز ستمکاری (چون معاویه) است که مأمور مالیاتش ستم می ورزد و

ص: 78

استاندارش نسبت به اهالی و مؤمنان نامهربان و بیرحم است خداست که در مورد آنچه درباره اش به کشمکش برخاسته ایم حکومت و داوری خواهد نمود و درباره ی آنچه بین ما رخ داده با رأی خویش حکم قاطع خواهد کرد.اللّهم إنّک تعلم أنّه لم یکن ما کان منّا تَنافُساً فی سُلْطَانٍ، و لا التِماساً من فضولِ الحطامِ، ولکن لنُرِیَ المعالِمَ من دینک، و نُظْهِرَ الإصلاحَ فی بلادِکَ، و یأمنَ المظلُومونَ مِنَ عبادِکَ، و یُعْمَلَ بفرائِضِکَ و سُنَنِکَ و أحکامِکَ، فإنَّکُم إن لا تَنْصُرونا و تنصفونا قویت الظّلمة علیکم، و عَمِلَوا فی إطفاءِ نُورِنَبیِّکُم، و حسبُنااللَّهُ و علیه توکّلنا و إلیه أنَبْنَا و إلیه المصیرُ.بار خدایا! بی شک تو می دانی آنچه از ما سرزده (یعنی مبارزه بر ضد دستگاه حاکمه ی اموی) نه رقابت در به دست آوردن قدرت سیاسی است و نه جستجوی ثروت و نعمتهای زاید، بلکه برای آن است تا اصول و ارزشهای درخشان دین تو را بنماییم و در کشورت اصلاحات پدید آوریم و بندگان ستمزده ات را ایمن و برخوردار از حقوق مسلمشان گردانیم، و نیز تا به وظایفی که مقرر داشته ای و به سخن و قوانین و احکامت عمل شود. بنابراین شما (گروه علمای دین) اگر ما را یاری نکنید و در گرفتن داد ما با ما همصدا نگردید ستمگران در مقابل شما قدرت بیشتری پیدا خواهند کرد و در خاموش کردن مشعل فروزان نبوت گستاختر خواهند شد. خدای یگانه ما را کفایت است و بر او تکیه می کنیم و به سوی او روی

ص: 79

ص: 80

ص: 81

ص: 82

می آوریم و سرنوشت ما به دست او و بازگشت ما به سوی اوست.و این بود خطبه ی حسین بن علی علیه السلام که در «منی» ایراد فرموده و به حاضران مؤکداً دستور داده است که در ابلاغ آن به دیگران تلاش کنند تا بتدریج همه ی مسلمانان از ضربه هایی که بر پیکر اسلام وارد شده و از حوادث خطرناک آینده که اساس اسلام را مورد تهدید قرار داده بود آگاه شوند.

ص: 83

نکاتی پیرامون خطبه ی شریفه

اشاره

حسین بن علی علیه السلام در این خطبه ی شریفه جوانب مختلف اجتماعی، مذهبی دوران پس از شهادت امیر مؤمنان و علل تسلط معاویة بن ابی سفیان بر جامعه ی اسلامی و زمینه های قدرت گرفتن این دشمن دیرینه ی اسلام و تسلط او بر سرنوشت مسلمین را مطرح فرموده است، آن گاه به خطراتی که آینده ی اسلام را تهدید می کرد، اشاره می کند و هشدار می دهد که اگر مسلمانان قیام نکنند و سران قوم و آگاهان ملت به خود نیایند و به مسئوولیتهای خود توجه نکنند، چراغ پرفروغ رسالت بی فروغ خواهد شد و مشعل فروزان نبوت به خاموشی خواهد گرایید. فرزند امیر مؤمنان بدین گونه ندای مظلومیت قرآن و عترت را به حاضران ابلاغ می نماید تا آنان نیز در سراسر سرزمینهای اسلامی افراد متعهد و مسلمانان را از خطر آگاه سازند.

ص: 84

نکاتی در کیفیت ایراد خطبه

اشاره

گرچه هر یک از جمله ها و عبارتهای خطبه توضیح و تبیین علمی تاریخی گسترده ای می طلبد اما فعلاً و در این فرصت تنها به نکاتی از کیفیت ایراد خطبه اشاره می کنیم و سپس سه نکته ی مهم و حساس مربوط به متن و محتوای آن را به صورت نتیجه گیری و در حد برداشت و بینش نگارنده یادآوری می نماییم.

حضار مجلس

یکی از نکات مهم در کیفیت ایراد خطبه ی شریفه انتخاب شرکت کنندگان در آن مجلس مهم و انجمن حساس است که از شخصیتهای زبده و برجسته ی اسلامی و نخبگان بنی هاشم و مهاجرین و انصار تشکیل می شد. دویست نفر از حضار مجلس از صحابه (آنان که افتخار درک فیض حضور رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله را یافته بودند) و بیش از هشتصد نفر از تابعین و فرزندان صحابه بودند.نکته ی مهم و حساس دیگر در مورد حضار این مجلس حضور بانوان بنی هاشم و همسران صحابه و تابعین بود که بنابر تصریح سلیم بن قیس، امام علیه السلام آنان را به مجلس فراخوانده بود.

ص: 85

انتخاب زمان مناسب

(ایام تشریق) و پس از طی یک دوران عبادت و ریاضت و ارتباط با خداوند و پس از انجام اعمال (عمره) و گذشتن از منزل (عرفات) و بیتوته نمودن در بیابان (مشعر) و انجام دادن مراسم قربانی و رسیدن به یک دوران روحی و معنوی برای دریافت پیام حیات بخش و فرمان بلند ریحانه ی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله.

انتخاب مکان مناسب

مکان ایراد خطبه «منی» است، حساسترین نقطه در کنار بیت الهی، در وادی عشق ابراهیم بنیانگذار توحید، و قربانگاه اسماعیل الگوی فداکاری و از جان گذشتگی. آن جا که باید همه تعینات را کنار گذاشت و جز خدا را به دست فراموشی سپرد و با تمرین رجم شیاطین برای مبارزه با طاغوتها آماده گردید و با انجام مراسم قربانی، فدا شدن در راه خدا و گذشتن از سر و جان را در راه ایمان و اسلام آزمود و از (یا ابت افعل ماتؤمر) درسها آموخت و (ستجدنی إن شاءاللَّه من الصابرین) را برای صبر و شکیبایی در مقابل فشارها و سختیها و قطعه قطعه شدن در راه نیل به اهداف مقدس، الگو و سرمشق قرار داد.

ص: 86

اعلان قیام علیه بنی امیه

تاریخ ایراد این خطبه نشانگر این است که حسین بن علی علیه السلام از زمان معاویه در انتظار فرصت مناسب برای انقلاب و قیام علیه خاندان اموی و سرنگون ساختن این حکومت غیرمشروع و طاغوتی و جایگزین ساختن یک حکومت صالح و سپردن سرنوشت اسلام و مسلمین به دست رهبری عادل و امامت صحیح بود. علاوه بر آن که در این خطبه شریفه بدین موضوع تصریح شده است از همه مسلمانان درخواست شده است که در این قیام به آن حضرت بپیوندند و به پیشنهاد و تصمیم آن حضرت پاسخ مثبت دهند.این نکته می تواند پاسخگوی سؤالهای متعددی باشد که در مورد قیام آن حضرت مطرح می گردد که آیا عدم بیعت آن حضرت با یزید بن معاویه موجب حادثه ی تاریخی عاشورا گردید؟و آیا دعوت مردم کوفه و پیمان حمایت و پشتیبانی آنان عامل حرکت و قیام آن حضرت بود؟و آیا حضرت با علم و آگاهی به اوضاع سیاسی و اجتماعی مردم عراق به سوی کوفه حرکت کرد؟ و...پاسخ این است که حسین بن علی علیه السلام گرچه در زمان معاویه قیام مسلحانه را به نفع اسلام نمی دانست و اوضاع را چنان می دید که دستگاه عظیم تبلیغاتی معاویه از هر حرکت و قیام به نفع خود و در تحکیم خلافت بنی امیه بهره برداری خواهد کرد اما به هر حال حتی در این

ص: 87

اوضاع نیز سکوت را جایز نمی دانست. از یک سو جنایات بنی امیه را افشا و مسلمانان را از اوضاع جاری و خطرات آینده آگاه می نمود و از طرف دیگر خود را برای قیام در موقع مناسب آماده می ساخت و بنابر مضمون این خطبه باید همان محفل و انجمن (منی) را اولین مجلس اعلان قیام از سوی حسین بن علی علیه السلام بر ضد بنی امیه دانست.در مورد مسائل دیگر، در عین این که می توان هر یک از آنها را در حرکت آن حضرت به عنوان عامل جنبی و انگیزه ی ظاهری به شمار آورد، اما باید علت تامه ی قیام آن حضرت را متن و محتوای این خطبه و نقطه و تاریخ آغاز قیام را تاریخ ایراد خطبه معرفی کرد که وجود و عدم سایر انگیزه ها نمی توانست در اصل قیام مؤثر واقع شود و یا ایفای این وظیفه را مانع گردد.

مراسم برائت از مشرکین

اگر برائت از مشرکین و اظهار تنفر از دشمنان اسلام با مناسک حج ارتباط مستقیم دارد و اگر لازم است در اجتماع بزرگ حج و این کنگره ی جهانی اسلام مسلمانان را از خطر دشمنان آگاه و با اعلان برائت و بیزاری از طواغیت و شیاطین قدرت اسلام را به نمایش گذاشت و پیروان قرآن را به عظمت نیروی خویش و برای هر نوع دفاع و مقابله متوجه و آماده ساخت، پس باید از اجتماع منی و از خطبه ی آتشین آن حضرت، به عنوان دومین مراسم رسمی برائت از مشرکین یاد کرد زیرا همان گونه که امیر

ص: 88

مؤمنان علیه السلام برای نخستین بار این مراسم را به فرمان خدا و رسولش در مکه برگزار کرد و ندای آن حضرت با قرائت (براءةٌ من اللَّه و رسوله...) و با اعلان بیزاری از مشرکین در مکه طنین افکند برای دومین بار هم در منی و در آن انجمن بی نظیر از سوی حسین بن علی علیه السلام با افشای خط انحرافی حاکم و نفی سلطه ی نفاق روز که اسلام را شدیدتر از شرک دوران حضرت رسول صلی اللَّه علیه و آله تهدید می کرد تحقق یافت.

تأکید بر نشر خطبه

و سرانجام آخرین نکته تأکید بر لزوم نشر مطالب این خطبه در جهان اسلام است که آن حضرت به شنوندگان توصیه و تأکید فرمود که این خطبه را بنویسند و پس از مراجعت به اوطان خویش با مسلمانان متعهد و مورد اعتماد در میان گذارند تا با وظیفه ی خویش نسبت به رویدادهای آینده آشنا و بر دفاع از موضع بحق اسلام آماده شوند.

ص: 89

نتایج سه گانه ی خطبه

انحراف از ولایت

توضیحی در مفهوم ولایت

قبل از ورود به اصل بحث مناسب است مطالبی ولو به اختصار پیرامون مفهوم ولایت که برای هر مسلمانی آشنایی با آن از اهم وظایف و از مهمترین واجبات است مطرح کنیم.ولایت امیر مؤمنان و ائمه ی معصومین علیهم السلام که در بخش اول این خطبه از سوی حسین بن علی علیه السلام طرح شده و دلایلی به عنوان فضایل از قرآن و گفتار رسول خدا برای اثبات آن ذکر گردیده و مورد قبول و تأیید حضار آن مجلس نیز قرار گرفته است نه فقط بعنوان یک

ص: 90

موضوع اعتقادی و بصورت یکی از صفات بارز همچون سایر فضایل جسمانی و روحانی در ائمه علیهم السلام مطرح است بلکه در رأس همه ی این فضایل و سرآمد تمام این مناقب است و به تعبیر دیگر تمام فضایل و مناقب را باید سرآغاز و مقدمه ی تحقق ولایت بدانیم.نزول آیه ی «تطهیر» (1) و اعلان جهانی قداست و عظمت اهل بیت علیهم السلام مقدمه ای است بر جریان تاریخی «غدیر خم» و بر مراسم مهم «تبلیغ ولایت» (2) و «اتمام نعمت» (3) که از راه اعلان مسأله ی رهبری و امامت تحقق پذیرفت.و فرمان حضور اهل بیت در صحنه حساس و شورانگیز «مباهله» (4) و نزول سوره ی مبارکه ی «اهل اتی» و آیه ی «مودّت» (5) و بالاخره همه ی آیات قرآنی که در فضیلت خاندان عصمت فرود آمده است زیر بنای فرمان تبعیت از «اُولوالامر» (6) و معرفی مصادیق اتم و نمونه ای بارز صاحبان (امر ولایت) و رهبری امت است.همان گونه که حدیث «سد ابواب» و «اخوت» و «منزلت» و «ابلاغ برائت» و حدیث «ثقلین» و دیگر احادیث درباره ی فضایل امیر مؤمنان و سایر ائمه علیهم السلام که هر یک فضیلتی است مستقل و منحصر به معصومان علیهم السلام، در عین حال مقدمه ای است بر این فضیلت والا که «انت ولی کل مؤمن و مؤمنة». (7) .و همه فضایل ظاهری و جسمانی و سجایای باطنی و روحانی در پیشوایان معصوم اساس و زیربنای این حقیقت بوده است که: «من کنت

ص: 91


1- 73. إنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أهْلَ لْبَیْتِ وَ یُطَهِّرِکُمْ تَطْهِیراً. احزاب- 33.
2- 74. یَا أیُّها الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا اُنْزِلَ إلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ. مائده- 67.
3- 75. الیَوْمَ أکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ وَ أتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی. مائده- 3.
4- 76. فَمَنْ حَاجَّکَ فِیهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَکَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أبْنَاءَنَا وَأبنَاءَکُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَکُمْ وَ أنفُسَنَا و أنفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِل.. آل عمران- 61.
5- 77. قُلْ لا اَسئَلُکُمْ عَلَیْه اَجْراً اِلَّا المَوَدّة فی القُربی. شوری: 23.
6- 78. یا أیُّها الَّذینَ آمَنُوا أطیعوا اللّه و أطیعوا الرّسُولَ وَ اُولی الأمْرِ مِنْکُمْ.نساء- 59.
7- 79. ر.ک به متن خطبه ی حسین بن علی علیه السلام در منی.

مولاه فهذا علّی مولاه» (1) و «الولایة لآل محمّد أمان من العذاب» (2) .و شاید حکمت ذکر صلوات بر «آل محمد» در تشهد نماز جلب توجه مسلمانان بر این اصل مهم و رمز بقای این حقیقت تا قیامت است که هر مسلمانی موظف است روزانه حداقل نه بار بر این واقعیت اعتراف و آل محمد را پس از شهادت به توحید خداوند و رسالت پیامبر صلی اللَّه علیه و آله به عنوان اولیای خدا در عالم هستی بشناسد که «من لم یصل علیهم لا صلوة له» (3) .و از این جاست که بعضی فقها در اذان، پس از شهادت بر توحید و نبوت، از میان همه ی فضایل امیر مؤمنان علیه السلام تنها شهادت بر ولایت و امارت را جایز و گاهی مستحب دانسته اند که: «اذا قال احدکم لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه فلیقل علی امیرالمؤمنین» (4) .آری ولایت مهمتر و برتر از همه فرایض و اصل و ریشه همه واجبات معرفی شده است که «و لم یناد بشی ء کما نودی بالولایة» (5) .زیرا ولایت همان مقام اولی به نفس بودن بر انسانها، (6) و مدیریت تمام شؤون جامعه براساس قانون الهی، و دور ساختن قدرت و حکومت طاغوتیان، و امحای سلطه ی مستکبران از صحنه ی سیاست است. (7) .ولایت مفتاح و کلید اجرای همه ی احکام و «ولی» دلیل و هدایت کننده بر همه ی قوانین الهی است. (8) .و سرانجام بنا به دستور قرآن، پیروی کردن از فرمان ولی، در طول فرمان خدا و رسولش، بر همه لازم و واجب گردیده است. (9) که این مقام

ص: 92


1- 80. ر.ک به متن خطبه ی منی.
2- 81. احقاق الحق، جلد 9، ص 494.
3- 82. اشاره به اشعار امام شافعی است که ابن حجر مکی در صواعق محرقه، ص 88 از وی نقل نموده است. یا أهل بیت رسول اللّه حبّکُمُ فرض من اللَّه فی القرآن أنزلُه کفاکُمُ من عظیم القدر أنّکُمُ مَن لم یُصلّ علیکم لا صلاة لهُ.
4- 83. مرحوم صاحب جواهر ضمن بررسی اقوال مختلف در مساله ی ذکر ولایت در اذان و نقل همان روایت یاد شده نظر مرحوم بحرالعلوم طباطبائی را از منظومه فقهی اش می آورد که چنین می گوید: و اکمل الشهادتین بالّتی قد أکمل الدین بها فی الملة شهادت اذان را با شهادت بر ولایت تکمیل کن که دین اسلام با آن کامل شده است ر.ک جواهر، جلد 9.
5- 84. عن أبی جعفر علیه السلام بُنی الإسلام علی خمس: علی الصّلاة و الزّکاة و الصّوم و الحج و الولایة و لم یناد بشی ء کمانودی بالولایة. اصول کافی، جلد 2، ص 18.
6- 85. النّبی أولی بالمؤمنین من انفسهم. احزاب- 6.
7- 86. ذلک بأنّ مجاری الاُمور و الأحکام علی أیدی العلماء باللَّه الاُمناء علی حلاله و حرامه ر.ک به متن خطبه حسین بن علی علیه السلام در منی.
8- 87. عن أبی جعفر علیه السلام: بنی الإسلام علی خمسة اشیاء الصّلاة و الزّکاة و الحج و الولایة قلت: و أیّ شی ء من ذلک افضل؟ فقال: الولایة افضل لأنّها مفتاحهنّ و الوالی هو الدّلیل علیهنّ... ر.ک اصول کافی، جلد 2، ص 18.
9- 88. أطیعوا اللّه و أطیعوا الرّسول و أولی الأمر منکم. نساء- 59.

پس از رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از خصایص و وظایف ائمه علیهم السلام و در صورت عدم حضور آنان از وظایف و خصایص جانشینان آنها یعنی فقهای جامع الشرایط است که با دلایل عقلی و نقلی از آیات و روایات ثابت گردیده است. (1) .نهایت این که ولایت فقط مساله ای عقیدتی آن هم در حد دوستی و مودت اهل بیت عصمت نیست بلکه اولا موضوع عقیدتی عملی است و باید به آن در حد حاکمیت بر جامعه مؤمن بود، حاکمیتی که وظیفه ی اصلی آن پیاده کردن تمام احکام و اجرای همه قوانین اسلام و جلوگیری از حرکات و اعمال مخالفت اسلام است. و ثانیا ولایت به این مفهوم، منحصر و مختص به امامان معصوم علیهم السلام نیست زیرا فقهای جامع الشرایط اسلام نیز از نظر حاکمیت بر جامعه و اجرای قوانین و احکام اسلام همانند ائمه ی معصومین علیهم السلام هستند گرچه از نظر عصمت و سایر فضایل با آنان فاصله ی بسیار دارند.بنابراین اگر کسانی چنین تصور کنند که در تحقق ولایت نسبت به ائمه علیهم السلام تنها ارادت و محبت و اعتقاد به وجود سجایای اخلاقی و فضایل معنوی در آنان کفایت می کند سخت در اشتباهند و چنین تصوری باطل و مخالف با اصول مسلم اسلامی است. و اگر چنین نگرشی راجع به مفهوم ولایت پذیرفته شود باید تمام پیروان مذاهب اسلامی بجز فرقه ی «ناصبی» را به اصطلاح ولایتی به شمار آورد زیرا همه ی مسلمانان فضایل و ولایت اهل بیت عصمت و امیر مؤمنان علیه السلام را

ص: 93


1- 89. به کتب فقهی از جمله به کتاب ولایت فقیه و کتاب بیع امام امت (ره) مراجعه شود.

پذیرفته اند و حتی علمای بزرگ اهل سنت توسل به ولایت آن حضرت را (به مفهوم دوستی و محبت) انکار نمی کنند و از برترین عبادات می دانند. (1) .مگر می توان فضایل اهل بیت و امیر مؤمنان علیهم السلام را انکار کرد و مناقب آنان را کتمان نمود؟ (2) .این تفکر نیز که ولایت (به مفهوم حکومت) اختصاص به معصومان علیهم السلام دارد و تنها آنان باید ولایت را اعمال کنند و در زمان غیبت و از سوی فقها قابل اعمال نیست تصوری واهی و باطل است، زیرا نتیجه ی آن به انزوا کشیدن احکام حیات بخش اسلام و تغییر و تحریف قوانین ثابت قرآن و تعطیل برنامه های این کتاب جاودانی و تحدید همه ی برنامه های اجتماعی و سیاسی مذهب به عبادتهای فردی، و تصویر کردن آئین محمدی همچون آئین مسیحیت در محدوده ی مسجد و معبد است آن هم به صورتی که منافی منافع حکومتها و مخالف با سیاست آنان نباشد و الا همان مساجد نیز به مراکز لهو و لعب تبدیل شود و از اقامه همان شعائر فردی نیز ممانت به عمل آید. همچنان که مسلمانان در طول تاریخ و در نقاط مختلف جهان همواره با چنین تجربه های تلخ مواجه بوده اند.آری اگر اجرای احکام قرآن به «مفتاح ولایت» نیازمند است و اگر پیاده کردن قوانین اسلام دلیلی به نام «ولی» را می طلبد این نیاز با مرور زمان و گسترش اسلام هر چه بیشتر و با پیدایش عداوتهای شدید از سوی دشمنان و بروز کینه های عمیق از سوی مستکبران هر چه آشکارتر

ص: 94


1- 90. فضل بن روزبهان که از بزرگترین متکلمان و از علمای متعصب اهل سنت است می گوید: (و اما التوسل بولایة علیّ فهو حقّ و من أقرب الوسائل). احقاق الحق، جلد 7، ص 452.
2- 91. ابن ابی الحدید معتزلی می گوید: چه بگویم درباره کسی که حتی دشمنانش بر فضایلش معترف و از کتمان مناقب و انکار سجایایش عاجزند، کسی که مانند مشک هرچه پوشانده شود عطرش بیشتر گردد و هرچه مخفی شود فضا را بیشتر عطرآگین کند و همانند قرص آفتاب است که نمی توان با دست پنهانش کرد و به مثابه نور خورشید است که اگر چشمی از دیدن او عاجز گردد چشمهای بیشماری عاشق دیدارش خواهد بود. شرح نهج البلاغه، جلد یک، ص 16.

می گردد.مگر می توان پذیرفت که اجرای احکام و پیاده کردن برنامه های قرآن در زمان معصومان علیهم السلام نیازمند به اعمال ولایت و تشکیل حکومت بود که آن بزرگواران برای به دست آوردن آن تلاش می کردند و حتی در صورت فراهم بودن زمینه ها، قیام به شمشیر می نمودند ولی امروز اعمال چنین ولایتی و تشکیل چنین حکومتی ضرور نیست؟!!مگر می توان پذیرفت که اسلام در قرن اول و دوم در تهدید و تهاجم دشمنان و مخالفان قرار داشت و نیازمند به مدافعانی قوی و نیرومند بود اما امروز در معرض چنین تهدید و تهاجمی نیست و چنین دشمنان و مخالفانی وجود ندارند؟اینک برمی گردیم به اصل موضوع و مساله انحراف از ولایت:اولین مطلبی که حسین بن علی علیه السلام در این خطبه مطرح فرموده، مساله انحراف از حق و خروج از مسیر صحیح و اصیل ولایت و به فراموشی سپردن وصایای رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله در این موضوع مهم و اساسی است. رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله از اولین روزهای بعثت و در طول بیست و سه سال دوران نبوتش موضوع ولایت و امامت را مطرح ساخت و با بیانات و تعبیرات گوناگون، امیر مؤمنان علیه السلام را به مردم معرفی کرد و از نمونه های بارز و محسوس آن داستان «سد ابواب» بود که پس از ورود به مدینه و با شروع ساختمان مسجد و بنای منزلها و حجره ها در اطراف آن، دستور صادر نمود که

ص: 95

«سدّوا الأبواب الا باب علی» یعنی همه درهای منازل را که به داخل مسجد باز شده است ببندید مگر درب منزل علی را: ما انا سددت ابوابکم ولکن اللَّه امرنی بسد ابوابکم و فتح بابه». یعنی من این حکم را از پیش خود صادر نکردم بلکه از سوی خدا مامور شدم تا آن را به شما ابلاغ کنم.و این معرفی باز با بیان «أنت ولیّ کل مؤمن بعدی» و بیانات دیگر ادامه یافت تا این که در آخرین ماهها و آخرین روزهای زندگی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله این مسأله ی مهم و حساس و حیاتی با صراحت هر چه بیشتر و در میان عامه ی مردم در محل «غدیر خم» و در میان مسجد و بر بالای منبر مطرح گردید تا دیگر برای کسی جای تردید و راهی برای تاویل باقی نماند که در این معرفی ها حضار مجلس «منی» خود شاهد و ناظر بودند و یا از صحابه ی مورد اعتماد و از شاهدان عینی شنیده بودند و لذا پاسخ آنان به حسین بن علی پس از بیان هر یک از این معرفی ها این بود که: «اللهم نعم».ولی هر چه بود و به هر دلیلی بود این انحراف به وجود آمد و با گذشت زمان تشدید شد؛ زیرا اگر خشت اول این بنا با نفی وصیت و با استناد به اجماع و تصمیم صحابه کج گذاشته شد خشت دوم آن به فاصله ی تقریبا دو سال، با اتکا به وصیت و با نفی اجماع و سلب هر نوع اظهار نظر از صاحبنظران و بدون توجه به رای اهل حل و عقد و خبرگان بر خشت اول نهاده شد. و پس از ده سال برای انتخاب خلیفه ی سوم شیوه دیگری، مخالف با دو روش قبلی، به نام «شورا» به کار گرفته شد. اگر چه این انحراف از

ص: 96

مسیر صحیح و تناقض سه ضلعی و تضاد سه قطبی در کیفیت انتخاب خلیفه از نظر یک عده مساله ای مربوط به تاریخ گذشته و عملی انجام شده تلقی می شود امّا نمی توان انکار کرد که نتایج تلخ و ابعاد زیانبار آن که با گذشت زمان به وجود آمد آن چنان وسیع و گسترده است که هیچ تحلیلگر اجتماعی را توان ارزیابی و هیچ تاریخ نویس محقق و جامعه شناس تیزبین را یارای ذکر و بیان آن نیست.

حوادث دوران امیرمؤمنان بنا بر گفتار آن حضرت

گوشه ای از این درد اجتماعی مذهبی را می توان در گفتار امیر مؤمنان علیه السلام احساس کرد، که خطبه ی حسین بن علی علیه السلام توضیح و شرح همان است. علی علیه السلام پس از بیان کیفیت انتخاب خلیفه ی اول و دوم و اشاره به موقعیت خویش و حوادث و اشتباهها و گرفتاریهایی که در دوران خلیفه ی دوم و سوم رخ نمود و مسلمانان را به سوی آن حضرت جلب کرد، و نیز یادآوری کارشکنیهای عده ای از مسلمانان در اثر هوی و هوس و دنیاپرستی و مقام دوستی، چنین می فرماید:به خدا سوگند! مردم در دوره ی خلیفه دوم در ناراحتی و رنج عجیبی گرفتار آمده بودند، و من در این مدت طولانی، با محنت و عذاب، چاره ای جز شکیبایی نداشتم. سرانجام روزگار او (عمر) هم سپری شد، و آن (خلافت) را در میان گروهی به شورا گذاشت و به پندار خویش، مرا نیز از آنها محسوب داشت پناه بر خدا از این

ص: 97

شورا! (راستی) کدام زمان بود که مرا با نخستین فرد آنان (ابوبکر) مقایسه کنند که اکنون کار من به جایی رسد که مرا همسنگ اینان (اعضای شورا) قرار دهند؟ لکن باز صبر کردم و با آنان همراهی کردم و (بنا به مصالح مسلمین) در شورای آنها حضور یافتم. یکی از آنان از روی کینه از من روی برتافت، و دیگری خویشاوندی را (بر حقیقت) مقدم داشت. اعراض آن دیگری نیز دلایلی داشت که ذکر آن خوشایند نیست. سرانجام سومی به پا خاست، او همانند شتر پرخور و شکم برآمده همّی جز جمع آوری و خوردن بیت المال نداشت بستگان پدرش به همکاریش برخاستند، آنها همچون شتران گرسنه ای که بهاران به علفزار بیفتند، و با ولع عجیبی گیاهان را ببلعند، برای خوردن اموال خدا دست از آستین برآوردند. اما عاقبت بافته هایش (برای استحکام خلافت) پنبه شد، و کردار ناشایستش کارش را تباه ساخت و سرانجام شکم خوارگی و ثروت اندوزی، برای ابد نابودش ساخت، ازدحام فراوانی که همچون یالهای کفتار بود مرا به قبول خلافت واداشت، آنان از هر طرف مرا احاطه کردند، چیزی نمانده بود که دو نور چشمم، دو یادگار پیغمبر، حسن و حسین زیر پا له شوند، آن چنان جمعیت به پهلوهایم فشار آورد که سخت مرا به رنج انداخت و ردایم از دو جانب پاره شد! مردم همانند گوسفندانی (گرگ زده که گرداگرد چوپان جمع شوند) مرا در میان گرفتند. اما هنگامی که به پا خاستم و زمام خلافت را به دست گرفتم، جمعی

ص: 98

پیمان خود را شکستند، گروهی (به بهانه های واهی) سر از طاعتم باز زدند و از دین بیرون رفتند، و دسته ای دیگر برای ریاست و مقام از اطاعت حق سر پیچیدند، (و جنگ صفین را به راه انداختند) گویا نشنیده بودند که خداوند می فرماید: «خانه ی آخرت را برای کسانی برگزیده ایم که خواهان فساد در روی زمین و سرکشی نباشند، عاقبت نیک، از آن پرهیزکاران است» چرا خوب شنیده بودند و خوب آن را حفظ داشتند، ولی زرق و برق دنیا چشمانشان را خیره کرده و زینتهایش آنها را فریفته بود. (1) .همچنان که در جمله های آخر فرمایشات آن حضرت، دیده می شود آن گاه که به خلافت رسید و آن کانون عدل و محور صحیح قوانین اسلامی در راس امور قرار گرفت و برنامه خود را اعلان نمود که: «واللَّه لَو وَجَدتُهُ قَدْ تُزُّوجَ بِهِ النّساء و مُلکَ بِهِ الأماء لَرَدَدتُهُ فَأنَّ فی العَدْل سِعةُ وَ مَن ضاقَ عَلیه العَدْلُ فَالْجَورُ بِهِ اَضْیَقُ» (2) .در اثر انحراف بیست و پنج ساله و فراموش شدن سیره ی رسول خدا و گرایش جامعه به قانون شکنی و حقکشی، به جرم اجرای قانون حق و عدالت به مبارزه با آن امام بزرگوار برخاستند و جنگ داخلی به راه انداختند و آنان که مستقیماً در جنگ شرکت نکردند با سکوت خود به تقویت دشمن پرداختند و نیروی آن حضرت را که بایستی در گسترش عدل و داد و پیاده کردن اهداف قرآن و مقاصد نبوی صرف شود به دفاع از اصل اسلام و در جهت حفظ حوزه ی مسلمین منعطف ساختند و این جنگهای داخلی و تنازعات درونی تا آن جا پیش رفت که جبهه ی حق

ص: 99


1- 92. برای آگاهی بیشتر از مضمون خطبه، به سوّمین خطبه نهج البلاغه مراجعه شود.
2- 93. به خدا سوگند اگر آنچه از عطایای عثمان و آنچه بیهوده از بیت المال مسلمین به این و آن بخشیده بیابم به صاحبش برمی گردانم گرچه زنانی را با آن کابین بسته و یا کنیزانی را با آن خریده باشند؛ زیرا عدالت گشایش می آورد و آن که عدالت بر او گران آید تحمل ظلم و ستم بر او گرانتر خواهد بود». (خطبه 15).

تضعیف شد و آن حضرت را چندان خسته و آزاده ساخت که به ساحت قدس خداوندی ملتجی گردید و چنین درخواست کرد: «بار الها! (از بس نصیحت کردم) آنها را خسته و ناراحت ساختم و آنها نیز مرا خسته کردند.من آنها را ملول و آنها مرا ملول ساختند پس افرادی بهتر از آنان را به من مرحمت کن و کسانی بدتر از مرا بر آنان مسلط نما». آن گاه فرمود: سوگند به خدا! گمان می کنم که طرفداران معاویه بزودی بر شما مسلط خواهند شد؛ زیرا آنان بر باطلشان متحدند و شما بر حقتان متفرق؛ شما به نافرمانی از پیشوای خود در مسیر حق برخاسته اید ولی آنها بر باطل خود از پیشوای خویش اطاعت می کنند آنها به رهبر خود ادای امانت می کنند و شما خیانت، آنها در شهرهای خود به اصلاح مشغولند و شما به فساد!» (1) .و در عین حال این موضوع را هم پیش بینی نمود: «با این شرایطی که پیش آمده و شما از ایفای وظیفه ی خود در مقابل امام و پیشوایتان سرپیچی و سهل انگاری می کنید و دشمن در مکر و خدعه اش هر روز قدمهای موثرتری برمی دارد بزودی معاویه و یارانش به پیروزی خواهند رسید و بر شما مسلط خواهند گردید و آینده ای تاریک و سرنوشتی شوم در انتظار شماست». «اما انکم ستلقون بعدی ذّلًا شاملًا و سیفاً قاطعاً و اثره یتّخذها الظالمون فیکم سنة» (2) .و سرانجام دعای آن حضرت «فابدلنی خیراً منهم» به اجابت رسید و همنشینی او با مردمی که از آنان آزرده خاطر بود به همنشینی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و انبیا و اولیا مبدل شد و با شکافته شدن فرق نازنینش

ص: 100


1- 94. «و إنّی والله لأظنّ أنّ هؤلاء القوم سینالون منکم باجتماعهم علی باطلهم و تفرّقکم عن حقّکم و بمعصیتکم إمامکم فی الحقّ و طاعتهم إمامهم فی الباطل و بأدائهم الأمانة إلی صاحبهم و خیانتکم و بصلاحهم فی بلادهم و فسادکم... اللّهم إنّی قد مللتهم و ملّونی و سئمتهم و سئمونی فأبدلنی بهم خیراً منهم و أبدلهم بی شرّاً منّی...» (خطبه 25).
2- 95. آگاه باشید به زودی با ذلتی فراگیر مواجه و به شمشیری برّان گرفتار خواهید شد و استبدادی بر شما حکومت خواهد کرد که برای ستمگران سنت شود (خطبه 24).

به پیشوا پیروزی نهایی رفت و به سوی لقای خدای کعبه شتافت و فرمود: «فزت و ربّ الکعبة». (1) .

عملکرد امام مجتبی

پس از امیر مؤمنان، فرزندش حسن مجتبی و ریحانه ی رسول خدا با تصمیم قاطع راه آن حضرت را در جنگ با معاویه و ریشه کن ساختن جرثومه ی فساد بنی امیه در پیش گرفت و مبارزه با کفر گذشته و نفاق حاضر را در راس وظایف امامت و رهبری خویش قرار داد زیرا او نیز امام بحق و «سید شباب اهل جنت» بود و راه او همان راه علی علیه السلام و برنامه اش برنامه او بود.بر همین اساس فرمان جنگ با معاویه را صادر کرد و لشکر کوفه را بسیج و خود به عنوان فرمانده کل قوا به سوی جبهه حرکت کرد. پس از آغاز جنگ وجود افراد پیمان شکن در میان لشگر آن حضرت که امیر مؤمنان علیه السلام راحت طلبی آنان را همواره مورد نکوهش قرار داده و شکوه کرده بود، از طرفی، و وجود مکر شدید و نیرنگهای مختلف پسر ابوسفیان از طرف دیگر، حسن بن علی علیه السلام را بر آن داشت که بر خلاف میل باطنی و رضای درونی، متارکه ی جنگ را قبول کند و صلحنامه ای را امضا کند که می دانست معاویه ی مکار و فرزند هند جگرخوار به مواد آن عمل نخواهد کرد.

ص: 101


1- 96. در «اقرب الموارد» می گوید:«فاز بخیر ای ظفر به و یقال لمن اخذ حقه من غریمه: فاز» بنابراین واژه ی «فوز» دقیقاً به معنای پیروزی است نه به معنای رستگاری که در بعضی ترجمه ها آمده است و امروز هم به برنده ی مسابقه می گویند «فائز».

حسن بن علی علیه السلام علت این حادثه ی جانکاه تاریخی و انگیزه ی این انعطاف و نرمش ظاهری را با بیانات مختلف ابراز داشته و رنج درونی خود را با مردم زمان خویش در میان گذاشته است.آن حضرت در یکی از خطابه های خود که معاویه نیز در آن شرکت داشت چنین فرمود:«مردم! معاویه چنین وانمود می کند که من با پذیرش صلح او را به مقام خلافت سزاوار دیدم ولی او دروغ می گوید زیرا طبق مضمون کتاب خدا و سنت پیامبرش رهبری مردم با خاندان ماست (و چگونه ممکن است من برخلاف کتاب و سنت عمل کنم) و به خدا سوگند! اگر مردم در بیعت خود با ما وفادار بودند و از فرمان ما اطاعت و ما را یاری می کردند خدا برکات آسمان و زمین را بر آنان ارزانی می داشت (آن گاه خطاب به معاویه فرمود:) و شما دیگر نمی توانستید طمعی در سیطره و حکومت بر مسلمین داشته باشید. معاویه! مگر نه این است که رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله فرموده است هر ملتی که ولایت و سرپرستی خویش را با وجود افراد آگاه در اختیار ناآگاهان قرار دهد سرنوشت آن ملت به تباهی کشیده خواهد شد و به آیین گوساله پرستی روی خواهند آورد».سپس فرمود: «آری بنی اسرائیل با آن که می دانستند هارون خلیفه و جانشین موسی علیه السلام است، او را ترک کردند به پرستش گوساله روی آوردند. در میان مسلمانان نیز چنین انحرافی روی داد و با وجود توصیه ی رسول خدا نسبت به علی علیه السلام که: «انت منّی بمنزلة هارون

ص: 102

من موسی» او را ترک نمودند و به عواقب ناگوار آن مبتلا شدند».امام مجتبی سپس خطاب به معاویه فرمود: «رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله آن گاه که مردم را به سوی توحید و یکتاپرستی دعوت می نمود به غار پناه برد و اگر یار و یاوری داشت از میان مردم فرار نمی کرد. معاویه! اگر من نیز یار و یاور داشتم پیمان آتش بس با تو را نمی پذیرفتم».سپس خطاب به مردم فرمود: «خداوند عذر «هارون» را پذیرفت و آن گاه که قومش او را تنها گذاشت و نقشه ی قتل او را کشیدند و خداوند عذر پیامبر صلی اللَّه علیه و آله را پذیرفت آن گاه که برای خود یار و یاوری ندید و از میان قومش دوری گزید و عذر من و پدرم علی نیز در پیشگاه خدا پذیرفته است زیرا چون یار و یاوری و اعوان و انصاری پیدا نکردیم با دیگران مماشات نمودیم و اینها سنن تاریخ و جریانات مشابهی است که یکی پس از دیگری واقع می گردد».امام مجتبی در پایان سخنانش فرمود: «مردم! اگر شما در میان مشرق و مغرب بگردید بجز من و برادرم فرزندی برای رسول خدا نخواهید یافت». (1) .و باز در پاسخ سوال یکی از آشنایان در مورد صلح با معاویه چنین فرمود: «به خدا سوگند! من این صلح را نپذیرفتم مگر آن گاه که دیدم یار و یاور ندارم و اگر در این راه نیرویی داشتم شب و روز به جنگ با معاویه ادامه می دادم تا آنچه خدا می خواهد تحقق پذیرد: «و اللَّه، ما سلّمت الأمر إلیه إلّا انّی لم أجد أنصاراً و لو وجدت أنصاراً لقاتلته لیلی و نهاری حتی

ص: 103


1- 97. احتجاج طبرسی، ج 2 ص 8.

یحکم اللَّه بینی و بینه». (1) .خلاصه: اگر امیر مؤمنان علیه السلام نتوانست به اهداف عالیه ی خود نایل گردد و اگر حسن بن علی علیه السلام صلح با معاویه را پذیرفت و اگر معاویه توانست بر مسلمین مسلط گردد و آنان را به سوی ذلت و بدبختی سوق دهد و از اسلام و قرآن دور کند و سرنوشت ملت اسلامی را پس از خود به عنصر خطرناکتر دیگری به نام یزید بسپارد، باید یکی از عوامل مهم این حوادث را عدم اطاعت از مقام ولایت و بی توجهی گروهی از مسلمانان سرشناس به وظایف خویش در مقابل رهبری صحیح اسلام دانست که نه تنها حاضر نشدند از فرمان ولایت امر پیروی و در چهار چوب اوامر رهبری معنوی حرکت نمایند بلکه به طرح ایراد و اشکال و اعتراضهای نابجا و چون و چراهایی پرداختند که چنین عواقب و ضایعات غیرقابل جبران را در پی داشت.

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

اشاره

حسین بن علی علیه السلام در بخش دوم از این کلمه نورانی و خطبه جاودانی، مهاجران و انصار را به طور خاص و همه مسلمانان را در طول تاریخ به طور عام مورد خطاب قرار داده و مسامحه ی آنان را در امر به معروف و نهی از منکر که اساس نظام اجتماعی اسلام بر آن استوار است ملامت و نکوهش نموده است و یکی از علل به وجود آمدن ظلمهای اجتماعی و مسلط شدن ظالمان و ستمگران بر سرنوشت مسلمین را- که

ص: 104


1- 98. احتجاج طبرسی، ج 2 ص 12. «با توجه به بیان صریح امام مجتبی علیه السلام در مورد متارکه ی جنگ، به نظر می رسد حدیث:«إنّ ابنی هذا سیّد و لعل اللَّه أن یصلح به بین فئتین من المسلمین» این فرزند من «حسن» سید و سالار است و امید است خداوند به وسیله او میان دو گروه از مسلمانان را اصلاح کند»، که به عنوان فضیلت بر آن حضرت در صحیح بخاری و سایر منابع حدیثی اهل سنت نقل و به کتب شیعه هم راه یافته است از «جعلیات» و از فرآورده های کارخانه حدیث سازی معاویه باشد تا حقایق تاریخی را دگرگون و پیروان معاویه را در صف مسلمانان و ریختن خون آنها را حرام و مسأله «صلح» را یک عمل واجب و حکم اولی نسبت به امام مجتبی علیه السلام قلمداد کند ولی گفتار آن حضرت این است که قبول صلح به اجبار بوده و اگر آن حضرت عِدّه و عُدّه و شرایط لازم را در اختیار داشت تا پیروزی نهایی و سقوط حتمی معاویه به جنگ با وی ادامه می داد و پیروان معاویه را از «فئتین من المسلمین» به حساب نمی آورد».

در بخش سوم از آن سخن رانده است- کوتاهی در این وظیفه ی خطیر معرفی کرده است .

مهمترین بعد در امر به معروف و نهی از منکر

ولی آنچه که در این قسمت از سخن امام علیه السلام قابل توجه و حائز اهمیت است بیان ابعاد وسیع و مفهوم گسترده ی امر به معروف و نهی از منکر و اشاره به مهمترین بعد و جنبه ی عملی در این مساله اساسی و حیاتی است زیرا امام علیه السلام با استناد به دو آیه از قرآن مجید می فرماید: اگر امر به معروف و نهی از منکر در جامعه برقرار شود همه ی واجبات از کوچک و بزرگ عملی و همه مشکلات حل خواهد شد، آن گاه به عنوان نمونه و مصداق، پنج مورد از این امور را بدین صورت بیان می کند:1- «و ذلک ان الامر بالمعروف و النّهی عن المنکر دعاء الی الاسلام؛ امر به معروف و نهی از منکر دعوت به اسلام (و جهاد عقیدتی فکری) است.2- «مع رد المظالم؛ و بازگرداندن حقوق ستمدیدگان است».3- «و مخالفة الظالم؛ مبارزه با ستمگران است».4- «و قسمه الفی ء و الغنائم؛ توزیع عادلانه ی ثروتهای عمومی و غنایم جنگی است».5- «واخذ الصدقات من مواضعها و وضعها فی حقها؛ و جمع آوری صدقات (و همه مالیاتها) از موارد صحیح و صرف کردن آنها در موارد

ص: 105

شرعی آنها است».و پر واضح است که قیام به امر به معروف و نهی از منکر در این سطح وسیع، مبارزه با ستمگران و گرفتن حقوق ستمدیدگان، و ریشه کن کردن جور و فساد و اقامه ی عدل و داد در جامعه، نمی تواند به صورت فردی و یا با امر به معروف قولی و بدون تشکیل حکومت اسلامی و ایجاد نیروی اجرایی امکان پذیر باشد.و این بیان حسین بن علی علیه السلام پاسخ روشنی است بر کسانی که این امر مهم و زیر بنایی را در ابعاد کوچک و در جهت فردی و در جنبه قولی و نه عملی آن کافی می دانند، و دلیل دیگری است بر وجوب تشکیل حکومت اسلامی و بر اجرای عملی امر به معروف و نهی از منکر در جامعه. و به همین دلیل و دلایل فراوان دیگر است که گروهی از فقهای بزرگ شیعه جهاد را با تمام اهمیت و عظمتش و با تمام ابعاد و احکامش، بخشی از امر به معروف و نهی از منکر می دانند و گوشه ای از این دو وظیفه ی مهم اسلامی به حساب می آورند و جمله ی «اشهد انک قد اقمت الصلاة و آتیت الزکاة و امرت بالمعروف و نهیت عن المنکر» که در زیارت حضرت سیدالشهدا علیه السلام آمده گواه این حقیقت است و این معنا را تفهیم می کند که قیام و جهاد آن حضرت در مقابل حکومت یزید به جهت اجرای فرایض الهی و اقامه ی نماز و زکات و برای انجام وظیفه ی امر به معروف و نهی از منکر بوده است.

ص: 106

خلاصه

امر به معروف و نهی از منکر به مفهوم وسیع و معنای صحیح و دقیق آن که همان بسط عدل و داد و ریشه کن کردن ظلم و فساد است مستلزم وجود حکومت اسلامی است و اگر امر به معروف و نهی از منکر به این معنا در جامعه اجرا نگردد و حکومتی بر پایه اسلام به وجود نیاید طبیعی است که اشرار بر جامعه مسلط خواهند شد همان گونه که امیر مؤمنان علیه السلام در آخرین وصیتش فرمود: «و لا تترکوا الامر بالمعروف و النهی عن المنکر فیولی علیکم اشرارکم فتدعون فلا یستجاب لکم» «امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید که اشرار بر شما مسلط می شوند سپس هر چه دعا کنید مستجاب نمی شود».

خود باختگان تاریخ

اشاره

بخشهای سه گانه ی این خطبه ی شریف علل تحول اجتماعی مسلمانان در طول نیم قرن، و زمینه های تسلط ستمگران و غاصبان و علت خارج شدن اهل بیت از صحنه و قدرت گرفتن معاویه بن ابی سفیان، آن هم در دهه های نخستین ظهور اسلام را، از سه بعد مختلف مورد بررسی قرار داده و در حقیقت آیه ی شریفه «إنّ اللَّهَ لا یُغیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتّی یُغَیِّرُوا مَا بِأنفُسِهِمْ» را به صورتی زیبا و دلنشین و با ارائه شاهد و مصداق عینی تفسیر نموده است، در عین حال درد و رنج عمیق درونی حسین بن علی علیه السلام را نشان می دهد و برای مسلمانان عموما و علما و روحانیان خصوصا

ص: 107

هشداری دایمی به شمار می رود.حسین بن علی علیه السلام در بخش سوم از این خطبه گروهی از مسلمانان و صحابه و یاران رسول اللَّه صلی اللَّه علیه و آله و فرزندان آنها را که در آن مجلس تاریخی و مهم حضور داشتند مورد خطاب قرار داده است، این افراد از سرشناسان جامعه ی اسلامی و از شخصیتهای مذهبی و اجتماعی بودند و در میان قوم خود نفوذ داشتند و قادر بودند جامعه را به حرکت درآورند، و قول و عمل و گفتار و کردار و حرکت و سکون آنها برای آحاد ملت، الگو و سرمشق بود. آنان از جمله کسانی بودند که علی القاعده بایستی موقعیت و شخصیت خود را بشناسند و ارزش واقعی خود را دریابند و در فکر سعادت جامعه و نجات مظلومان باشند ولی در اثر رفاه طلبی و گرایش به فرار از سختیها و مرارتها و در مقابل، علاقه به زندگی دنیوی و لذایذ مادی و گاهی در اثر تحجر و سطحی نگری خود را باخته و برای نیل به اهداف کودکانه و «خلود الی الارض» وظیفه ی خطیر خود را فراموش کرده اوامر و نواهی خدا را مطابق امیال خویش تفسیر و تاویل می نمودند و در کژراهه گام می زدند.افرادی که به اعتبار اشتهار به طرفداری حق و پاسداری فضیلت هیبت و شکوه داشتند و در دل اقویا و ضعفا دارای مهابت و مورد احترام همه طبقات بودند اما نه تنها از دین و قرآن پاسداری نکردند و در این راه متحمل آسیب مادی نشدند و محرومیت و شکنجه و زندان را پذیرا نگشتند و با بستگان خود که همه ی مقدسات را به استهزا گرفته بودند به

ص: 108

نزاع و مخاصمه برنخاستند و به حامیان دین و شکنجه شدگان در راه اسلام و تبعیدیان در راه قرآن ارجی ننهادند و برای شکسته شدن حریم اسلام و قرآن فریاد ننمودند بلکه عملا با دشمنان اسلام مداهنه کردند و راه سازش پیش گرفتند و در نتیجه راه را برای تسلط ظالمان و تضییع حقوق ستمدیدگان هموار ساختند.آنان اگر متوجه بودند در می یافتند که با این روش، مقدمه ی بزرگترین مصیبت را برای خویش فراهم آورده و اساس بدبختی و ذلت خود را پی ریزی نموده اند زیرا اگر آنان از گرد حق پراکنده نمی شدند و در خط ولایت و فرمان نبوت اختلاف نمی کردند و در راه خدا به زحمت و مشقت و حرمان موقت گردن می نهادند و از مرگ در راه حق فرار نمی کردند، قدرت اسلام و نیروی اجرای احکان اسلام در دست آنان قرار می گرفت و حدود احکان الهی به دست آنان اجرا می گردید و ستمدیدگان به دست آنان نجات می یافتند محرومان جامعه به نوا می رسیدند و ستمکاران و زورگویان درهم کوبیده می شدند. ولی اینک سستی آنان صحنه را عوض کرده و گسستن آنان از اسلام، ضعیف و ذلیلشان نموده و حکومت را در دست دشمنان قرار داده بود، دشمنانی که به دلخواه خویش با مردم رفتار می کردند و جامعه را به هر سو که روح شقاوتگرشان اقتضا می کرد سوق می دادند و فرامین خدا را تحقیر می کردند و سنت رسول صلی اللَّه علیه و آله را به باد اهانت می گرفتند. نابینایان و زمینگیران، فقرا و محرومان به کمترین حقوق انسانی خویش دسترسی

ص: 109

نداشتند در هر ولایتی شخصی مستبد حاکم و در هر ناحیه ای فردی خودخواه فرمانروا بود برای کوبیدن اسلام و درهم شکستن شوکت مسلمین از تمام وسایل تبلیغی بهره می گرفتند، و حقایق آیین را تحریف می کردند و قوانین اسلام را وارونه می ساختند، حدود را تجاوز به حقوق، و قصاص را جنایت و تعزیرات را قساوت معرفی می کردند و...

پاسخ عملی به این خطبه

و این بود سخن حسین بن علی علیه السلام و درد دل ریحانه ی رسول خدا صلی اللَّه علیه و آله و شقشقیه ی فرزند امیر مؤمنان علیه السلام و جگر گوشه ی فاطمه زهرا علیهاالسلام؛ نه تنها سخن حسین بن علی بلکه سخن همه انبیا و درد دل همه ائمه و اولیای خداست. سخن حضرت ابراهیم و سخن حضرت موسی است، سخن حضرت مسیح و سخن خاتم پیامبران است. سخن امیر مؤمنان و امام مجتبی و سخن بقیه ی امامان و پیشوایان معصوم است. علاوه بر آن پاسخ عملی بر این سخن را نیز انبیا و ائمه ی هدی داده اند و لبیک گویان بر این ندای حیات بخش در طول تاریخ، پیامبران و پیشوایان بوده اند.آری آنان هم منادی بودند و هم لبیک گو، هم مخاطب و گوینده بودند و هم مخاطب و شنونده، هم نهیب زدند و هم حرکت کردند، هم دعوت کردند و هم اجابت نمودند، و در این راه تا آن جا استقامت ورزیدند که رفتن در میان آتش را با آغوش باز پذیرا گردیدند ولی

ص: 110

سرانجام بر نمرودیان متمرد، فایق آمدند و اساس توحید را بنا نهادند و چندان پیش رفتند تا دشمن را به میان امواج دریا فرستادند و ملتی را از بردگی و ذلت نجات دادند و تا آن جا بر سر پیمان خود وفادار ماندند تا سرهای بریده شان در میان طشت و در مقابل دشمن، شعار پیروزی خون بر شمشیر را سر داد .و بالاخره این افتخار بزرگ نصیب جهان شیعه گردید که ائمه و پیشوایانشان به نوشته ی امام راحل قدس سره در راه تعالی دین اسلام و در راه پیاده کردن احکام قرآن کریم که تشکیل حکومت عدل یکی از ابعاد آن است در حبس و تبعید به سر برده و عاقبت در راه براندازی حکومتهای جائرانه و طاغوتیان زمان خود شهید شدند» (1) و تا آن جا که شرایط و امکانات ایجاب می نمود مسلحانه به مصاف دشمن شتافتند که جنگ مسلحانه ی خونین امیر مؤمنان علیه السلام در مقابل دشمنان اسلام در سه جنگ بزرگ، و قیام دو فرزندش امام مجتبی و حسین بن علی در مقابل طاغوتهای دوران خویش معاویه بن ابی سفیان و یزیدش بن معاویه از برگهای زرین تاریخ اسلام و تاریخ بشر است.

پاسخ حسین بن علی و پیروانش

گرچه مضمون خطبه ی شریفه برای مستمعان و حاضران مجلس، قیام حسین بن علی علیه السلام را در آینده ترسیم می کند و از امر به معروف عملی آن حضرت در آینده خبر می دهد و شنوندگان را به آمادگی و

ص: 111


1- 99. برگرفته از وصیتنامه ی سیاسی الهی حضرت امام قدس سره.

همکاری با این قیام دعوت می کند، ولی در آخر این خطبه این حقیقت با صراحت کامل مطرح گردیده و بر این حرکت پر شور و تاریخی تصریح شده است: «اللّهمّ انّک تعلم انّه لم یکن ما کان منّا منافسة فی سلطان... فإنّکم إن لا تنصرونا و تنصفونا قوی الظّلمه علیکم و عملوا فی إطفاء نور نبیّکم» خدایا بی شک تو می دانی آنچه از ما سر زده (مبارزه ما بر ضد بنی امیه) نه رقابت در به دست آوردن قدرت سیاسی است و نه جستجوی ثروت و نعمت دنیوی، بلکه برای این است تا اصول و ارزشهای درخشان آیین تو را ارائه دهیم و جامعه ی اسلامی را اصلاح کنیم... بنابراین شما گروه علمای دین اگر ما را یاری نکنید و در گرفتن داد، با ما همصدا نگردید ستمگران در مقابل شما قدرت بیشتری پیدا خواهند کرد و در خاموش کردن مشعل فروزان «نبوت» فعالتر خواهند شد.هدفی که حسین بن علی علیه السلام در این خطبه بیان نموده است همان است که سه سال پس از آن و به هنگام حرکت از مدینه در وصیتنامه تاریخی اش اشاره بدان فرموده است. (1) .و من نه از روی خودخواهی از مدینه خارج شدم، و نه برای خوشگذارانی، و نه برای فساد و ستمگری؛ بلکه هدف من از این سفر امر به معروف و نهی از منکر و اصلاح امور امت است.و پیروان ائمه علیهم السلام از علما و روحانیون نیز در طول تاریخ در این راه قدم برداشتند و در راه احیای اسلام و قرآن نه شهید اول و شهید ثانی و شهید ثالث بلکه صفی عظیم از «شهداء الفضیلة» (2) را تشکیل

ص: 112


1- 100. ر.ک: به متن وصیتنامه در سخنان حسین بن علی علیه السلام.
2- 101. نام کتابی است از علامه امینی صاحب الغدیر (ره) که در آن شرح حال یکصد و بیست تن ازمعروفترین علما را که از قرن چهارم به بعد به شهادت رسیده اند آورده است. این کتاب، با عنوان «شهدای راه فضیلت» به فارسی ترجمه شده است.

دادند که نام آنان زینت بخش تاریخ است و شهدای گمنامی که باید در کتاب «علیین» با نام آنان آشنا گردید و باید خاضعانه در پیشگاهشان چنین گفت:«سلام بر حماسه سازان همیشه جاوید روحانیت که رساله ی علمیه و عملیه خود را به دم شهادت و مرکب خون نوشته اند و بر منبر هدایت و وعظ و خطبه ی ناس از شمع حیاتشان گوهر شب چراغ ساخته اند. افتخار و آفرین بر شهدای حوزه و روحانیت که در هنگام نبرد، رشته ی تعلقات درس و بحث و مدرسه را بریدند و عقال تمنیات دنیا را از پای حقیقت علم برگرفتند و سبکبار به میهمانی عرشیان رفتند و در جمع ملکوتیان شعر حضور سرودند. سلام بر آنان که تا کشف حقیقت تفقه به پیش تاختند و برای قوم و ملت خود منذران صادقی شدند که بند بند حدیث صداقتشان را قطرات خون و قطعات پاره پاره ی پیکرشان گواهی کرده است و حقا از روحانیت راستین اسلام و تشیع جز این انتظاری نمی رود که در دعوت به حق و راه خونین مبارزه مردم خود، اولین قربانیها را بدهد و مهر ختام دفترش شهادت باشد». (1) .

انقلاب اسلامی ایران پاسخی به خطبه ی حسین بن علی

ولی قیام پرشور و انقلاب عظیمی که در آستانه ی قرن پانزدهم هجری به وقوع پیوست و حرکت عظیم اسلامی که به امامت و رهبری امام امت و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت آیت اللَّه العظمی امام خمینی-

ص: 113


1- 102. از پیام تاریخی امام امت قدس سره به حوزه های علمیه.

که سلام خدا و درود فرشتگان و انبیا و اولیا و صالحان بر او باد- و با الهام گرفتن از این خطبه ی حسین بن علی علیه السلام و به پیروی از برنامه های حیاتبخش اسلام به وجود آمد، بی سابقه ترین حرکت، در تاریخ اسلام و بزرگترین قیام در تاریخ روحانیت و مرجعیت است، حرکتی که تمام معادلات سیاسی نظامی جهان را درهم ریخت و بر ویرانه های شاهنشاهی دو هزار و پانصد ساله، بنای محکم و استوار جمهوری اسلامی را به وجود آورد. تمام نقشه های جهان کفر و الحاد را که در طول قرنها برای نابودی اسلام و قرآن طراحی کرده بودند نقش بر آب ساخت و امید آنان را در اسلام زدایی به یاس و نومیدی مبدل کرد و برای اسلام، حیاتی نو و برای مسلمانان امیدی تازه و حرکتی جدید آفرید، حرکتی که دوستان و دشمنان اسلام را در اعجاب و حیرت فرو برد و شرق و غرب را در مقابل اسلام به زانو درآورد و سردمداران کفر را به خاک مذلت نشانید و کینه و عداوت آنها را صد چندان کرد.

ص: 114

ص: 115

ص: 116

ص: 117

ص: 118

ص: 119

عکس العمل کفر جهانی و وظیفه ی ما

عظمت و اهمیت این حرکت و سنگینی ضربه ای را که از این تحول بزرگ بر دشمنان اسلام وارد گردید می تواند در عکس العمل آنان مشاهده کرد که چگونه سراسیمه دست به دست هم دادند و دشمنیهای میان خود را کنار نهادند و عوامل خود در داخل و خارج کشور را برای در هم شکستن این موج عظیم که پایه های کاخهای ظلم و ستمشان را به لرزه درآورده بود به کار گرفتند و در انتقام گرفتن از اسلام ناب محمدی صلی اللَّه علیه و آله بسیج گردیدند و همزمان با ترور و کشتار علما و روحانیون و ائمه ی جمعه و اقشار مختلف از پیروان راستین اسلام، حزب بعث ملحد عفلقی به سرپرستی جنایتکارترین عنصر تاریخ، صدام خونخوار را برای حمله به ایران و در هم کوبیدن قدرت اسلام تحریک نمودند، جنگی بس بزرگ و هولناک که هشت سال به طول انجامید به وقوع پیوست و همه

ص: 120

دشمنان اسلام از شرق و غرب و دست نشاندگانشان در کشورهای بظاهر اسلامی و الهام گرفته از کفر جهانی، در این جنگ عملا سهیم شدند و از هیچ نوع یاری و پشتیبانی به جبهه کفر مضایقه نکردند، اما با این همه، انسجام، ایمان و اراده ی آهنین مردم و رهبری امام بزرگوار، همه توطئه های دشمنان را خنثی کرد و به مفهوم «لیظهره علی الدین کله» تحقق بخشید.کفر جهانی مصمم شد شکست مفتضحانه ی خود را در جبهه فرهنگی و با علم کردن فردی شیطان صفت و عنصری ناپاک به نام «سلمان رشدی» جبران نماید و با حمایت و تبلیغ گسترده از کتاب «آیات شیطانی» به مصاف با آیات قرآنی و آیین محمدی صلی اللَّه علیه و آله برخیزد و بار دیگر بخت خود را در نبرد با اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله و رهبر انقلاب بیازماید اما این بار نیز نهیب رهبر انقلاب اسلامی و سجاده نشین گوشه جماران و سالک راه حقیقت فقه و عرفان، در جهان طنین افکند و دشمنان اسلام را به عقب نشینی واداشت و برای چندمین بار جام تلخ شکست و ذلت را به کامشان فرو ریخت و داغی دیگر بر داغهای دل سردمداران کفر و الحاد نهاد. آری امام امت آن وظیفه سنگین الهی و مسؤولیت خطیب آسمانی را که در عصر ما بر عهده اش نهاده شده بود به انجام رسانید و با دلی آرام از موفقیتهای خود در به پیروزی رساندن اسلام و با قلبی مطمئن از شکست کفر و الحاد و با روحی شاد از ایفای وظیفه ی امامت و رهبری و با ضمیری امیدوار به فضل خداوندی به سوی اللَّه پر گشود و با دردی جانکاه و دلی پر خون از ناآگاهی و تحجر گروهی

ص: 121

ساده اندیش و فریب خورده، از این جهان خاکی به عالم به عالم باقی دامن کشید و مجالست و مصاحبت ملکوتیان را بر همنشینی ناسوتیان برگزید (1) و امانت سنگین اسلام ناب محمدی و حکومت جمهور اسلامی را به پیروان عاشق و علاقه مندان فداکارش سپرد که: «إنّ اللَّه یأمرکم أن تؤدّوا الأمانات إلی أهلها (2) .اینک باید روشن کنیم که وظیفه ی ما و همه ی اقشار و طبقات جامعه از مرد و زن، پیر و جوان، روستایی و شهرنشین، بازاری و کشاورز و همه آنان که خود را وفادار به اسلام و قرآن و پیرو خط ولایت و رهرو راه امامت می دانند چیست؟در این خطبه ی شریفه طرف سخن گروه خاص و شرکت کنندگان در منی و حاضران در زیر خیمه ی حسین بن علی علیه السلام علما و محدثان امت و صحابه رسول خدا و فرزندانشان بودند؛ افرادی که وجود آنان در تثبیت و تحکیم نظام مؤثر و در پیمودن مسیر صحیح جامعه ی آن زمان سرنوشت ساز بود و ملاحظه کردیم که در بخشهای سه گانه ی این خطبه شریفه، حضرت وظیفه این قشر خاص از جامعه را بسیار سنگین ترسیم می کند و این طبقه و گروه خاص را مسؤول می داند و عدم احساس مسؤولیت در این صنف از جامعه را بشدت ملامت می کند.آری اگر حسین علیه السلام انحراف شخصیتهای روحانی و معنوی و قشر کارساز از وجوه و متفکران آن دوران را که در مساله ولایت پدیدار شده بود، ریشه ی همه مفاسد اجتماعی و زیر بنای همه ی ستمها و ظلمها

ص: 122


1- 103. این جملات در روزهایی بر صفحه ی کاغذ می آید که مصادف با اولین سالگرد ارتحال امام بزرگوار و ایام تجدید حزن و اندوه فراموش نشدنی آن روزهای غمبار است که در جریان قلم و حرکت سخن بی تأثیر نیست.
2- 104. جالب این است که به نقل تفسیر برهان ج 1، ص 380 از «زراره» که از شاگردان امام باقر و امام صادق علیه السلام است، منظور آیه ی شریفه آن است که ولایت و حکومت را به اهلش واگذارید».

معرفی می کند، امروز انحراف از مقام والای ولایت فقیه و کشیده شدن به راههای غیرمستقیم مسلما مفاسد و خطرات بس بزرگتر از آنچه در زمان امیر مؤمنان علیه السلام اتفاق افتاد به همراه خواهد داشت.و اگر حسین بن علی علیه السلام تقصیر صحابه و فرزندان صحابه و شخصیتهای ممتاز را در مساله امر به معروف و نهی از منکر، عامل اصلی تسلط اشرار و دشمنان بر مقدرات و سرنوشت مسلمین معرفی می کند امروز که دشمنان از لحاظ عده و عده قویتر و برای در هم شکستن اسلام و مسلمین آماده تر شده اند این عامل نیز دارای نقش بیشتر و اثر عمیقتری خواهد بود.و اگر حسین بن علی علیه السلام از دست علما و محدثان و سرشناسان جامعه ی آن روز که به جای مبارزه با دشمنان، راه سازش با آنان را پیموده اند و به جای تحمل رنج در راه تعالی اسلام و قرآن، رفاه شخصی و لذت مادی را برگزیده اند می نالد و نزول نکبت و بدبختی و ذلت در این دنیا و هماغوش شدن با عذاب دردناک و حرمان از رحمت خدا را در آخرت برای آنان پیش بینی می کند با توجه به شرایط زمانی و مکانی و با مقایسه ی حال و گذشته، نگرانی نزول این نکبت و ابتلا به چنین عذاب الیم در این اوضاع و احوال شدیدتر خواهد گردید.و لذا باید روحانیان که مشهور به علم و معروف به خیراند، مهابت معنوی در دلها دارند، در دل اقویا عزیز و در میان ضعفا محترم هستند، آنان که انتظار می رود به طرفداری از حق برخیزند و از خونهای مطهری

ص: 123

که در راه اسلام و قرآن ریخته شده حراست نمایند، موقعیت خود را دریابند و وظیفه مهم خود را به نحو احسن به انجام برسانند.خوشبختانه چنان که اشاره شد تا امروز این وظیفه ی الهی انجام گرفته و علمای دین و قشر روحانیت همواره در صف مقدم جامعه به جهاد با دشمنان قیام نموده اند و همان گونه که هدایت جامعه را بر منبر و در محراب عبادت به عهده گرفته اند امامت و رهبری خود را در جبهه ی جنگ نیز به اثبات رسانیده اند. اگر آیات جهاد را به مردم تلاوت کرده اند، خود پیش از دیگران جام شیرین شهادت را نوشیده اند.ولی فراموش نکنیم در این جا مقصود ما بیان وصف پیشروان راه فضیلت و رهروان حقیقت نیست بلکه سخن از خودباختگان تاریخ است زیرا ممکن است در گوشه و کنار جامعه ناآگاهانی متحجر و یا آگاهانی بی درد و رفاه طلب وجود داشته باشد که در ادای وظیفه ی خود قصور ورزند و حق ولایت و رهبری را خفیف انگارند، کسانی که در راه دین، مالی بذل نکرده و جان را به خطر نینداخته اند، از اسلام و قرآن در مقابل مخالفان دفاع ننموده اند در فکر خود بوده اند و نه همدرد جامعه، نه جنگ هشت ساله و شهادت دهها هزار جوان پاکباخته و اسیران و مفقودان و ناله ی کودکان یتیم و مادران داغدیده تکانشان داده است و نه در جریان سلمان رشدی و آیات شیطانی که مقام مقدس نبوی را در سطح جهانی مورد تحقیر و اهانت قرار داد لب از لب گشودند. بزرگترین هنر آنان ایراد گرفتن و اشکال تراشیدن- کار افراد بیکار و دور از صحنه

ص: 124

پیکار- است. خود محورهایی که روضه ی رضوان و امن از عذاب خدا را حق مسلم خویش می دانند در صورتی که نقمت و نکبت، خشم الهی و عذاب سخت اخروی در انتظار آنهاست، زیرا آنان که همه ی عزت و تمام شرف خود را مرهون اسلام هستند اینک با رفتار خویش عملا جبهه ی دشمن را تقویت می کنند و در حالی که صدای «هل من ناصر» اسلام و قرآن در تمام دنیا طنین افکنده است، نه تنها به یاری آن نمی شتابند بلکه در تضعیف آن گام برمی دارند و نمی دانند که بزرگترین بدبختی در انتظار آنان و شدیدترین بلا و مصیبت در کمین آنهاست و اگر به فرض محال تاریخ صدر اسلام تکرار شود و مجاری امور و مصادر احکام به جای علمای باللَّه در اختیار دست نشاندگان کفر و دستیاران الحاد قرار گیرد و در اثر تفرق از حق، و اختلاف در سنت، و منازعه در اصل ولایت و در اثر تفرق از حق، و اختلاف در سنت، و منازعه در اصل ولایت و رهبری امت در این مسیر فتوری حاصل شود، ستمگران قدرت بیشتری خواهند یافت و در خاموش کردن مشعل فروزان نبوت فعالتر و قویتر خواهند گردید و ظالمان در ظلم و تعدی چنان پیش خواهند تاخت که سرمشق همه ستمگران تاریخ خواهند شد و در این جاست که نخستین قربانی فرار از این مسوولیتها، خود این فراریان و اولین سوختگان در این آتش، خود این آتش بیاران جبهه باطل و دستیاران لشکر کفر و نفاق خواهند گردید. «یُریدُون لِیُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأفواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَلَو کَرِهَ الکَافِرونُ».

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109