راه كارهاي احياي قرض الحسنه در جامعه اسلامي

مشخصات كتاب

نويسنده : مهدي آقابابايي

ناشر ديجيتالي : مركز تحقيقات رايانه اي قائميه اصفهان

راه كارهاي احياي قرض الحسنه در جامعه اسلامي

چكيده:

مقالهاي كه پيش رو داريد پيرامون احياي قرضالحسنه مي باشد كه به شاخص هاي فرهنگ قرض الحسنه مطلوب، شاخص هاي قرض دهنده مطلوب و شاخص هاي قرض گيرنده مطلوب پرداخته شده است و براي دستيابي به آثار فرهنگ قرض الحسنه كه در كتاب و سنت مطرح شده است، شرايط و شاخصهايي ذكر شده كه چنانچه در مرحله اجرا و عمل رعايت شوند، كاركرد مطلوب اين فرهنگ در عرصه هاي گوناگونش به روشني تحقق خواهد يافت و جامعه از آنها بهره مند خواهد شد.

واژگان كليدي:

قرض الحسنه، احياء، فرهنگ، قرض و قرض الحسنه.

مقدمه:

در دورهي جاهليت، در جزيره العرب، قرض در ميان مردم معمول بوده است، اما فردي كه به ديگري قرض مي داد، معمولاً از مقروض طلب بيشتري مي كرد و يا اين كه بر او منت مي نهاد و يا از او هديه مي گرفت و يا افراد مقروض را برده و بندهي خود مي دانست، اما قرآن كريم با آوردن صفت «حسنه» آن سيستم قرضي را رد كرد و كيفيت آن را به گونه اي ديگر بيان داشت.

شاخص هاي فرهنگ قرض الحسنه مطلوب

قرض الحسنه به عنوان رفتاري برخاسته از تعاليم ديني، رفتاري ارزشيست كه با توجه به فلسفه هايي كه براي آن برشمرده شده، كاركردهاي موثر و متعددي براي فرد و جامعه دارد و اساساً اين سنت به لحاظ همين كاركردها و آثار توصيه و تاكيد شده است كه در واقع از يك سو نيز نشانگر ديدگاه ها و نكته سنجي هاي دقيق اسلام مي باشد.

نقش تربيتي اين فرهنگ در خودسازي، شكوفايي فضيلت ها و نيكي ها بسيار حائز اهميت است؛ از اين رو بخش عمده اي از اين جريان پويا را مسائل انساني و تربيتي تشكيل مي دهد.

براي دستيابي به آثار فرهنگ قرض الحسنه كه در كتاب و سنت مطرح شده است، شرايط و شاخصهايي ذكر شده كه چنانچه در مرحله اجرا و عمل رعايت شوند، كاركرد مطلوب اين فرهنگ در عرصه هاي گوناگونش به روشني تحقق خواهد يافت و جامعه از آنها بهره مند خواهد شد.

اكنون اين پرسش مطرح مي شود كه شاخص هاي فرهنگ قرض الحسنه مطلوب چيست؟

ماهيت هر فرهنگي متشكل از اجزاييست كه فرا آمدن اين اجزا، منجر به ايجاد يك فرهنگ مي شود.

اجزاي اصلي فرهنگ قرض الحسنه بر دو عنصر استوار است:

1 - قرض دهنده؛

2 - قرض گيرنده.

بدون اين دو عنصر هيچ گاه

قرض تحقق نمي يابد. اكنون بايد ديد در منابع فرهنگ ديني ما چه شاخصهايي براي عناصر فرهنگ قرض الحسنه مطلوب ذكر شده است و در نتيجه با تطبيق وضع موجود با شاخص هاي مطلوب در يابيم در كجاي راه هستيم و بايد چه كارهايي انجام بدهيم؟ نواقص و كمبودها در كجاست؟

بنا بر اين هر اندازه به شاخص هاي مطلوب اين فرهنگ نزديك باشيم، به همان ميزان توفيق يافته ايم تا به معني واقعي فرهنگ قرض الحسنه را به اجرا بگذاريم و قطعاً اجراي صحيح و دقيق اين فرهنگ، پيامدها و آثار سازنده اي دارد كه انكار ناپذير است.

شاخص هاي قرض دهنده مطلوب

در بررسي منابع ديني شاخص هاي ذيل را مي توان يافت:

قرض دهنده مي بايد بدون منت و اذيت قرض دهد؛ (1)

خوش رويي را سرلوحه كارش قرار دهد؛ (خوشرويي در تمام كارها پسنديده است ولي در اعطاي قرض الحسنه پسنديده تر است؛ زيرا قرض يك رفتار اخلاقي و تربيتيست كه با گشاده رويي تاثيرش بيشتر مي شود. )

هيچ گونه پيش شرطي در اعطاي قرض مطرح نكند؛ (2)

فقط براي خشنودي خداوند قرض دهد و از ريا، خودنمايي و كسب مقاصد مادي پرهيز كند؛ (3)

هيچ گونه كارمزد و زيادتر از آنچه قرض داده، دريافت نكند؛ (4)

نيازمندان را نعمت هاي خداوند بداند كه به طرف او حواله شده اند؛ امام علي عَلَيْهِ السَّلَام مي فرمايد:

«نيازمنديهاي مردم به شما، نعمتي از جانب خداوند بر شماست.» (5)

از مال حلال و پاكيزه، قرض بدهد؛ (6)

از بهترين و محبوب ترين اموالش قرض الحسنه بدهد، زيرا طرف معامله در قرض الحسنه، خداوند كريم است.

بنا بر اين شايسته است بهترين دارايي را در معامله با او به كار برد؛

به كسي كه نيازمند و محتاج تر است، قرض بدهد؛ (7)

از تجارت با سپرده هاي

مردم براي اعطاي قرض الحسنه، امتناع كند؛

كار خود را بزرگ نشمارد تا مبادا دچار آفت و غرور و عجب گردد. امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام مي فرمايد:

«احسان و عمل نيك وقتي شايسته است كه داراي سه خصوصيت باشد:

كوچك شمرده شود؛ پنهاني انجام گيرد؛ فوري و با سرعت انجام شود كه در غير اين صورت احسان تباه خواهد شد» (8)

اين موارد، مهم ترين شاخص هاي قرض الحسنه مطلوب از جهت قرض دهنده است كه چنانچه رعايت شود، باعث رشد فضيلت ها و شخصيت هاي فردي و اجتماعي و تأثير گذاري مطلوب فرهنگ قرض در جامعه خواهد شد و همگان از آن بهره خواهند برد، پايبندي قرض دهندگان به اين شرايط، زمينه تأثير پذيري و تأثيرگذاري تربيتي و الهي را فراهم مي آورد و بر ايجاد روحيه هاي بالنده در دلها و ثبات و استقامت ايمان بر قلبها مساعدت خواهد كرد و طبعاً رضامندي از خويش و لذت بردن از زندگي را در پي خواهد داشت.

شاخص هاي قرض گيرنده مطلوب

درباره ي گيرنده قرض احاديث متعددي وارده شده است كه در حقيقت شاخص هاي قرض گيرنده مطلوب را براي ما به تصوير مي كشد؛ اين بدان معني است كه چنانچه قرض گيرنده طبق اين شاخص ها رفتار كند، براي سلامت بردي و اجتماعي او كارساز و موثر است و به بالندگي و شكوفايي او كمك خواهد كرد؛ زيرا راه و روشي كه دين به ما مي آموزد راه تكامل واقعي و رشد حقيقي است.

ما در اين جا به مهم ترين شاخص هاي قرض گيرنده مطلوب اشاره مي كنيم:

◄ براي نيازهاي ضروري زندگي، قرض بگيرد؛ (9)

◄ نيت اداي قرض را داشته باشد؛ (10)

◄ در وقت تعيين شده، دين خود را بپردازد و كوتاهي و سستي نكند؛ (11)

◄ رفتار

پسنديده و اخلاق نيك را همواره به هنگام پرداخت قرض در نظر داشته باشد؛

◄ اطمينان به توانايي باز پرداخت قرض را داشته باشَد. (12)

مفهوم و عناصر احياي فرهنگ قرض الحسنه

مفهوم احياي فرهنگ قرض الحسنه

اصولاً احياي يك فرهنگ به معناي بيداري واقعي و احراز شاخص هاي مطلوب آن است كه قطعاً نتايج احياي فرهنگ، در كاركرد بايسته موثر آن، پديدار خواهد شد؛ بنا بر اين، احياي فرهنگ قرض الحسنه به معناي اجراي دقيق شاخصهاييست كه دين براي عناصر قرض الحسنه برشمرده است.

پس چنانچه روند، قرض الحسنه، هماهنگ و همسو با ديدگاه ها و نگرش ها و موازين ديني باشد، مي توان بر مطلوبيت آن روند، صحه گذارد و به هر ميزان اين هماهنگي و انطباق، نزديكتر و دقيق تر باشد، مطلوبيت آن نيز افزايش خواهد يافت.

عناصر اصلي احياي فرهنگ

احياي فرهنگ، وابسته به سه عنصر اساسي است:

◄ قابليت هاي آن فرهنگ؛

◄ بستر و جامعه مورد نظر، كه بحث زمان و مكان نيز در آن مطرح است؛

◄ احياگران، كه متصديان اجراي آن فرهنگ هستند.

اينها عناصر اصلي در احياي بيداري واقعي يك فرهنگ به شمار مي روند. اين عناصر مي بايد در يك وضعيت مطلوب و يا نسبتاً مطلوب باشند تا يك فرهنگ، سرزنده شود يا تأثيرگذار بماند.

هماهنگي و همگامي اين عناصر در روند احياء امر ضروري است؛ يعني، چنانچه يك فرهنگ قرض الحسنه، داراي توانايي ها و قابليت هاي شايسته اي باشد، ولي بستر و جامعه اي كه اين فرهنگ در آن مي خواهد اجرا شود، آمادگي لازم را نداشته باشد و يا اين كه مجريان و متصديان فرهنگي آن، شرايط مطلوب را دارا نباشند، روند تكاملي كه مقصود است تحقق نخواهد يافت و اين فرهنگ پويا در چنان بستر و جامعه اي با آن مجريان هرگز آن تأثيرگذاري مطلوب را - كه خاصيت يك فرهنگ زنده و بيدار است - نخواهد داشت و يا چنانچه عناصر سهگانه در دوره اي از شرايط مطلوب خود بيگانه شوند و

يا به ضعف گرايند، بيداري آن فرهنگ نيز دچار اختلال خواهد شد.

آن وقت است كه مرگ يك فرهنگ يا سستي و خمودي آن فرا مي رسد و تبديل به يك فرهنگ بي خاصيت مي شود كه از آن تنها نامي برجا نخواهد ماند. بنا بر اين همگامي و پوياي مستمر اين عناصر فرهنگي در روند فعالانه و تاثيرگذارانه فرهنگ، نقش با اهميتي دارند.

اكنون مي خواهيم بدانيم آيا فرهنگ قرض الحسنه، توانايي ها و قابليت هاي لازم را دارد كه در اينجا به آن مي پردازيم.

قابليت هاي فرهنگ قرض الحسنه

براي دست يابي به توانايي هاي اين فرهنگ مي بايد به منابع ديني و تجربيات خويش مراجعه كنيم:

با رجوع به آيات و روايت مسأله كه منابع متقن ديني ما به شمار مي روند، توانايي ها و كاركردهاي متعددي براي قرض الحسنه بر شمرده شده است كه ما به برخي از آنها اشاره مي كنيم:

قرض الحسنه ميثاق و پيماني ميان انسان و خداوند است كه پايبندي به اين ميثاق در حقيقت ارج نهادن به گوهر انسانيت و شخصيت واقعي انسان است و آيه 12 از سوره مائده اشاره به اين ميثاق دارد.

اجراي اين ميثاق، نيازمند دلدادگي انسان به آفريدگار هستي و وعده هاي اوست و به بيان ديگر لازمه اش ايمان و باوريست كه در دل ريشه دوانيده باشد و طبعاً نتايج چنين باور و ايماني، شكوفايي فضيلت ها و گسترش نورانيت و معنويت در دل هاست كه از ارزنده ترين ارزش ها و گواراترين ميوه هاي الهي شدن انسان است.

اساساً سنت هاي ديني اسلام براي همين مقصد و هدف تشريع شده است تا جامعه با عمل به آنها به رستگاري و زندگي پاكيزه در جهان مادي و ابدي دست يابد و گويي در هم به هر سنتي از سنن

اسلام، دل گامي جلوتر پيش مي گذارد و مرتبه اي از مراتب كمال را طي مي كند و با هر قدمي كه بر مي دارد به نيكي ها و زيبايي ها، مايل تر و از زشتي ها و رذيلت ها بيزارتر مي شود.

قرض الحسنه، يك آزمون الهي است.

همان طور كه نماز، زكات و جهاد آزمون هاي الهي هستند و همه در اين آزمون، سنجيده مي شوند و در اين عرصه درج خلوص، مروت و انسانيت مشخص مي گردد. از اين رو در آيه 12 سوره مائده، قرض الحسنه را در كنار آزمون هاي ديگر آمده است تا مؤمنان را متوجه ارزش و اعتبار آنند. موفقيت در اين آزمايش ها، به معناي نزديكتر شدن به گوهر بي همتاييست كه رسيدن به آن، دست يافتن به سعادت، خوشبختي و سرور دائم است و اين، جوهره هر كار نيكيست كه انسان خالصانه به آن همت گمارد.

آري! كسب خشنودي آفريدگار هستي، به معناي سيراب شدن از سرچشمه هستيست و نتيجه قطعي اين فيض، اطمينان و آرامش بي نظيريست كه بر تمام وجود انسان گسترده مي شود و اين آرامش و ايمني از بزرگترين آرزوها و خواسته هاي انسان هاي بلند همت بوده و هست.

قرض الحسنه و انفاق، علي رغم تفاوتهايي كه دارند در برخي آثار و نتايج همراهند. مثلاً قرض الحسنه همانند انفاق، نشانه مهرورزي، همدلي و بيداري وجدان اجتماعيست كه از اركان مهم زندگي سعادتمندانه يك جامعه به شمار مي رود

(تفسير الميزان / ج 2 / ص 537. ) كه همواره از بزرگترين آرزوها و خواسته اي انسان هاي بلند همت بوده و هست.

اسلام براي طرد عملي ربا، سيستم قرض الحسنه را مطرح كرده است.

همان طور كه مي دانيم طرد يك روش زيان بار در جامعه و جايگزين كردن روش كارآمد و سودمند، فرايندي

مهم، ولي دشوار است كه نيازمند آگاهي دادن و بردباري و تداوم است.

منطقاً مي بايد فرهنگ و روش جديد، داراي قابليت ها و توانايي هاي اداره يك جريان اجتماعي و تربيتي - فرهنگي باشد و اسلام توانسته توأم با طرح عالمانه فرهنگ قرض الحسنه در اجرا – كه در سيره زندگي سلسله جنبان انبياء و صلحاء عَلَيْهمُالسَّلَام به وضوح روشن است – نيز آن را عينيت بخشد و به صورت عملي به عنوان يك فرهنگ موثر و كارآمد در جامعه ديني تعبيه كند و عملاً ربا را از جامعه طرد سازد.

درست به همين جهت هر گونه شرط منفعتي در قرض الحسنه، حرام معرفي شده است؛ خواه اين شرط به طور صريح بيان شود و يا در ضمير باطن مورد قصد و نيت قرار گرفته باشد.

چنين قرضي همان رباي قرضيست كه بر حرمت آن تاكيد شده است (13)

اسلام در جهت نابودي كامل ربا از جامعه، سيستماي اقتصادي موثر ديگري را پيشنهاد كرده است، مانند تجارت، مضاربه و … كه مجموعه اجراي اين روش هاي اقتصادي، به طرح كامل و تمام عيار ربا خواهد انجاميد، بنا بر اين سيستم هاي ديگر اقتصادي اسلام، هماهنگي و همسويي موثري با فرهنگ قرض الحسنه در نابودي ربا دارند.

نوع دوستي و دستگيري از نيازمند، يكي زا مسائل اساسيست كه اديان آسماني بر انجام آن ارشاد كرده اند و وجدان و عقل بيدار نيز بر اين مهم صحه گذارده اند.

اسلام بيش از ديگر اديان آسماني نسبت به برآوردن نياز نيازمندان توصيه كرده است و يكي از راه هاي تحقق اين ارزش، قرض الحسنه است.

با اين توضيح، منزلت آن نيز بيشتر از راه هاي ديگر مانند انفاق و صدقه است، زيرا قرض

الحسنه به دست نيازمند واقعي مي رسد و موجب تلاش و كار بيشتر قرض گيرنده مي شود. اما در انفاق و صدقه، اين جنبه سازندگي و تربيت نفوس انساني بسيار كم رنگ است، زيرا گيرنده صدقه و انفاق، هيچ گونه الزامي به باز پس دادن موضوع مورد انفاق و صدقه ندارند، ولي قرض الحسنه چنين نيست.

آنچه قرض الحسنه را ارزشمند و سازنده مي كند، مقدار زياد قرض و زمان طولاني باز پس دادن آن نيست، بلكه شكل برخورد با نيازمندان است و شايد بتوان گفت حتي مهم تر و بالاتر از قرض دادن، نوع رفتار با مراجعان است.

از ديدگاه اسلام، دستگيري از نيازمند شعار مسلمانان و نشانه مسلماني است.

در اين باره رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم مي فرمايد:

◄ هر كس شب را سحر كند و در انديشه كار سازي و رفع مشكلات مسلمانان نباشد، مسلمان واقعي نيست.» (14)

امام باقر عَلَيْهِ السَّلَام مي فرمايد:

◄ «هر كس حاجت و نيازش را نزد من آورد فوراً آن را بر آورده مي سازم تا مبادا موقعيت از دست برود و من توفيق انجام خدمت مجدد درباره ي او به دست نياورم و در نتيجه از چنين ثواب و پاداش عظيمي محروم گردد». (15)

امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام مي فرمايد:

◄ «خلايق به منزله ي عائله ي خداوند هستند و محبوب ترين مردم نزد خدا، مهربان ترين آنان براي عائله ي الهي هستند و دوست داشتني ترين آنان، كساني هستند كه در رفع نيازمندي هاي بندگان خدا كوشا هستند.» (16)

حضرت اميرالمؤمنين علي بن ابيطالب عَلَيْهِ السَّلَام خطاب به كميل فرمود:

«به خانواده ات دستور بده در تحصيل مكارم اخلاق بكوشند و حتي در تاريكي هاي شب به برآوردن نيازهاي مردم بپردازند. سوگند به خدايي كه عمل جانم

در دست اوست هيچ كسي بر دل انسان مؤمني، سرور و شادماني وارد نمي كند مگر آنكه خداوند از اين عمل نيك او، مايه لطفي مي آفريند كه در هنگام گرفتاري و نزول بلا سريع تر از سرعت سيلاب در سراشيبي به كمك او مي رسد و او را نجات مي دهد.» (17)

در بسياري از كشورهاي به اصطلاح پيشرفته و نيمه پيشرفته، سازمان هاي و مؤسسات تأمين اجتماعي به حمايت از نيازمندان كه از اعضاي خود هستند مي پردازند، لكن در فرهنگ اسلام، اين حمايت از نيازمند يك مسأله عمومي و فراگير است كه همه مسلمانان را به آن فراخوانده و عملاً همه مردم را به مشاركت دعوت كرده است و اين امر آثار متعددي دارد كه مي بايد در بحث از مزاياي سيستم هاي تأمين اجتماعي اسلام مورد ارزيابي قرار داد.

اسلام به منظور رشد فضيلت ها و صفات ارزشمند، روش هاي عملي را مطرح كرده است.

يكي از اين روش ها، قرض الحسنه است كه موجب رشد فضيلت سخاوت در انسان مي گردد و علاوه بر آن به طرد صفت رذيله بخل مي انجامد، زيرا كسي كه مقداري از دارايي اش را به مؤمنان نيازمند، قرض مي دهد، توانسته است بهره مندي از آن دارايي را در اختيار مؤمنان نيازمند قرار دهد و به آنان ببخشد؛ از اين رو اين بخشش، بيانگر زنده بودن روح انساني در شخص است در حالي كه انسان بخيل فاقد چنين توان و روحيه اي است.

از اين رو بخيل، انسان حقير و كوچكيست كه ظرفيت وجودي و روحيه او آمادگي چنين رفتار و منشي را ندارد.

در حديثي رسول خدا صَلَّي اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِه وَ سَلَّم مي فرمايد:

«شخص سخاوتمند به خدا و مردم و بهشت نزديك است و شخص

بخيل از خدا و مردم دور و به دوزخ نزديك است.» (18) اين تقرب به خداوند و محبوبيت ميان مردم، سعادت ابدي و تنعم در لذات و خوشي، محصول فضيلت بخشندگيست و متقابلاً آن دوري از سرچشمه هستي و مردم و غرق شدن در بدبختي نتيجه بخيل بودن است.

اين حديث، تصوير روشني از سر انجام سخاوتمندان و بخيلان را ارائه مي كند.

از ديدگاه حضرت اميرالمؤمنين علي عَلَيْهِ السَّلَام، بخل راهبر انسان به تمام بدي ها و پليدي هاست:

«بخل، جامعه تمام عيوب و نواقص است و همچون افساريست كه شخص را به هر كار بدي مي كشاند.» (19)

كاركرد مهم ديگر قرض الحسنه اينست كه انسان را از دايره خوديت، خودبيني و خودخواهي كه حصار بزرگي در برابر كمال طلبي انسان است، خارج مي سازد و او را به مركز تمام كمالات و زيبايي ها سوق مي دهد.

انساني كه فقط در انديشه تأمين نيازهاي جسماني و تمايلات حيواني خويش است، در حقيقت در زندان خودخواهي و خودپرستي گرفتار است و همين مسأله مانع پيوند او با مراتب عالي كمال است.

از اين رو، از ديدگاه امام صادق عَلَيْهِ السَّلَام خودپرستي، دورترين حالات انسان نسبت به آفريدگار هستيست و در اين باره آن حضرت مي فرمايد:

«دورترين حالات بنده از خداي بزرگ وقتيست كه كوشش او فقط خوردن، نوشيدن و لذت هاي حيواني باشد.» (20)

قرض الحسنه اين خاصيت را دارد كه روحيه مهرورزي، همدلي و مواسات را در انسان زنده مي كند و قرض الحسنه در حقيقت ترجمان شخصيت متعادل انسان و راه تقرب و نزديك شدن به خداوند بزرگ اَست. (21)

نتيجه:

وجود توانايي ها و قابليت هاي تأثيرگذار و سازنده در قرض الحسنه، اين فرهنگ ديني را، فرهنگي فعال، زاينده

و در پرتو آن ساخته است و اين امكان را به مجريان و عموم علاقه مندان مي دهد تا به صورت عملي، فراگير و عميق در گسترش و ترويج آن بكوشند و جامعه را به سوي شناخت اجراي دقيق آن فرا خوانند.

پي نوشتها:

بقره / 262. البته اين آيه درباره ي نفاق است، لكن از آن جهت كه انفاق و قرض هر دو از مصاديق احسان هستند، از اين رو منت نگذاردن از آداب و شرايط هر دو محسوب مي شود.

تهذيب الاحكام، شيخ طوسي، دارالكتب الاسلاميه، قم، 1364 ه. ش / ج 6 / ص 203 ح 457.

بقره / 264. اخلاص، رمز سلامت عمل است و مسلمان براي آنكه قرض و احسانش را از گزند مخاطره ها، سالم و پاك نگه دارد، مي بايد اخلاص پيشه كند تا اعطاي قرض الحسنه تاثير تربيتي و سازندگي خود را بر دهنده و گيرنده بگذارد. اصولاً اخلاص در تمام فعاليت ها موجب ارزشمند شدن فعاليت انسان مي شود، اخلاص به معناي دلدادگي به خداوند و بريدن اميد و چشمداشت از غير اوست كه بالاترين فضيلت براي انسان به شمار مي رود. از طرف ديگر، اعطاي قرض الحسنه به نيازمند، در حقيقت قرض دادن به خداوندست از اين رو در آيه 11 سوره حديد مي فرمايد:

«مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً» بنا بر اين به خاطر خداوند قرض دادن مي بايد همواره حفظ شود و اساساً گوهر و مغز عمل، اخلاص و به خاطر خدا انجام دادن آن است.

آيه 265 سوره بقره و آيه 38 سوره نساء درباره ي اخلاص در زمينه انفاق آمده است.

فصلنامه وام، ش 1، پاييز 75، مقاله «بررسي حكم فقهي كارمزد»، ص

13 - 18

وسائل الشيعه / ج

2 / ص 573.

بقره / 267. «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِنْ طَيِّباتِ ما كَسَبْتُمْ».

سفينه البحار، شيخ عباس قمي، دارالاسوه للطباعه و النشر، 1414ه. ق، ج 7، باب القاف بعده الراء، ص 285.

خصال صدوق / ص 133.

بحارالانوار، محمد باقر مجلسي، دار احياء التراث العربي، بيروت، 1403ه. ق / ج 96، ص 146 / ح 4؛

وسائل الشيعه / ج 13 / ص 81. حديثي از امام موسي كاظم عَلَيْهِ السَّلَام.

بحارالانوار / ج 96، ص 146، ح 1 و 8؛ مستدرك الوسائل / ج 13، ص 393، باب 4.

بحارالانوار / ج 96 / ص 146، ح 3؛ وسائل الشيعه / ج 13 / ص 84، باب 4.

الكافي، شيخ كليني، دارالكتب الاسلاميه، 1388 ه. ق، ج 3، ص 501 / ح 5758.

تحرير الوسيله، امام خميني (ره)، كتاب القرض / مسأله 10.

اصول كافي / ج 2 / ص 163.

بحارالانوار / ج 74 / ص 286.

اصول كافي / ج 2 / ص 199.

بحارالانوار / ج 74 / ص 314.

بحارالانوار / ج 73 / ص 308.

نهج البلاغه / حكمت 378.

بحارالانوار / ج 73 / ص 19

شرايط احياي فرهنگ و قرض الحسنه / صَ 19

منابع و مآخذ

قرآن كريم

عاملي، حر، محمد بن حسن، وسائل الشيعه إلي تحصيل مسائل الشريعه، 30 جلدي وزيري، محقق / مصحح: گروه پژوهش مؤسسه آل البيت عَلَيْهمُالسَّلَام، ناشر: مؤسسه آل البيت عَلَيْهمُالسَّلَام، چاپ اول، 1409 ه ق، قم.

طوسي، ابو جعفر، محمد بن حسن، تهذيب الأحكام، ناشر: دار الكتب الإسلاميه، چاپ چهارم، 1407 ه ق، تهران.

فصلنامه وام، ش 1، پاييز 75، مقاله «بررسي حكم فقهي كارمزد»

قمي، شيخ عباس، سفينه البحار، دارالاسوه للطباعه و النشر، 1414ه. ق

نوري، محدث، ميرزاحسين، مستدرك الوسائل و

مستنبط المسائل، 18 جلدي، محقق / مصحح: گروه پژوهش مؤسسه آل البيت عَلَيْهمُالسَّلَام، ناشر: مؤسسه آل البيت عَلَيْهمُالسَّلَام، چاپ اول، 1408 ه ق، بيروت - لبنان.

اصفهاني، مجلسي دوم، محمد باقر بن محمد تقي، بحار الأنوار الجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار عَلَيْهمُالسَّلَام،

ناشر: مؤسسه الطبع و النشر، چاپ اول، 1410 ه ق، بيروت - لبنان.

شيخ صدوق، الخصال، ناشر: جامعه مدرسين، چاپ اول، 1362 ش، قم.

شيخ كليني، محمد بن يعقوب، الكافي، دارالكتب الاسلاميه، 1388 ه. ق. قم.

دشتي، محمد، نهج البلاغه، ناشر: مشهور، اول، 1379ش، قم.

نظري، مرتضي، شرايط احياي فرهنگ و قرض الحسنه، نشر اسپيد، چاپ اول، زمستان، 1379ش. قم.

موسوي خميني، سيد روح الله، تحرير الوسيله، ناشر: مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، قم.

درباره مركز

بسمه تعالی
جَاهِدُواْ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ
با اموال و جان های خود، در راه خدا جهاد نمایید، این برای شما بهتر است اگر بدانید.
(توبه : 41)
چند سالی است كه مركز تحقيقات رايانه‌ای قائمیه موفق به توليد نرم‌افزارهای تلفن همراه، كتاب‌خانه‌های ديجيتالی و عرضه آن به صورت رایگان شده است. اين مركز كاملا مردمی بوده و با هدايا و نذورات و موقوفات و تخصيص سهم مبارك امام عليه السلام پشتيباني مي‌شود. براي خدمت رسانی بيشتر شما هم می توانيد در هر كجا كه هستيد به جمع افراد خیرانديش مركز بپيونديد.
آیا می‌دانید هر پولی لایق خرج شدن در راه اهلبیت علیهم السلام نیست؟
و هر شخصی این توفیق را نخواهد داشت؟
به شما تبریک میگوییم.
شماره کارت :
6104-3388-0008-7732
شماره حساب بانک ملت :
9586839652
شماره حساب شبا :
IR390120020000009586839652
به نام : ( موسسه تحقیقات رایانه ای قائمیه)
مبالغ هدیه خود را واریز نمایید.
آدرس دفتر مرکزی:
اصفهان -خیابان عبدالرزاق - بازارچه حاج محمد جعفر آباده ای - کوچه شهید محمد حسن توکلی -پلاک 129/34- طبقه اول
وب سایت: www.ghbook.ir
ایمیل: Info@ghbook.ir
تلفن دفتر مرکزی: 03134490125
دفتر تهران: 88318722 ـ 021
بازرگانی و فروش: 09132000109
امور کاربران: 09132000109