كوفه و نامه هاي دعوت كوفيان و بصريان، مسلم بن عقيل را به نمايندگي به عراق فرستاد و پس از دريافت گزارش مساعد از اوضاع كوفه و بيعت هزاران نفر هوادار مسلّح، به قصد تشكيل حكومت اسلامي و برپايي عدل و برانداختن سلطه ستم و ريشه كن ساختن غدّه شوم بني اميه، عازم سرزمين عراق شد.مبارزه با سلطه يزيدي و تلاش در راه احقاق حق ائمه و اهل بيت، حركتي سياسي الهي و از شؤون امامت بود كه آن حضرت بدان پرداخت. اين، نگاه واقع بينانه به حركت عاشورااست.امامت امّت «قدس سره»، در بعد سياسي حركت عاشورا سخنان فراواني دارد كه جهت نمونه به اين فراز دقّت كنيد:«تكليف بود آنجا كه بايد قيام بكند و خونش را بدهد، تا اينكه اين ملّت را اصلاح كند، تا اين كه اين عَلَمِ يزيد را بخواباند و همين طور هم كرد و تمام شد». [1] .«تكليف الهي خودش را تشخيص داد كه بايد نهضت كند و راه بيفتد، برود و مخالفت بكند و اظهار مخالفت و استنكار كند، هر چه خواهد شد.» [2] .«آن حضرت به فكر آينده اسلام و مسلمين بود، به خاطر اينكه اسلام در آينده و در نتيجه جهاد مقدس و فداكاي اودر ميان انسان ها نشر پيدا كند و نظام سياسي و نظام اجتماعي آن در جامعه ما برقرار شود مخالفت نمود، مبارزه كرد و فداكاري كرد.» [3] .نگاه سياسي و مبارزاتي و اصلاح طلبانه به قيام عاشورا، از ديرباز بين اهل انديشه و قلم، كم و بيش بوده است، چرا كه خود سيدالشهدا(ع)، خروج خويش را براي مبارزه با ظلم و بدعت و

جهت احياي قرآن و حق و به قصد امر به معروف و نهي از منكر و اصلاح امّت معرفي كرده است:«...انّما خرجت لطلب الاصلاح في امّة جدّي...» [4] .شاعران بسياري هم به بُعد اجتماعي و سياسي آن نهضت مقدس توجه داشته و آن را سروده اند، هر چند در سالهاي نزديك به انقلاب اسلامي، اين نگرش، روشن تر و جدّي تر بوده است و پس از انقلاب، چنين رويكردي عمق و شفّافيت بيشتري يافته و اين از بركات اين نهضت است. به تعبير مقام معظم رهبري:«امروز هم شاعران و گويندگاني هستند كه براي ظلم، و فساد شعر مي گويند و اگر انقلاب ما و اين تحوّلي كه در همه اركان ملّت ما پيدا شد به وجود نمي آمد، معلوم نبود كه چه مي شد و به كجا مي رسيد؟» [5] .

معروف و نهي از منكر- اصلاح جامعه و پيكار با مفاسد- جاودانگي نام حسين(ع) و شهداي كربلا- موج آفريني حادثه عاشورا در تاريخ- الهام بخشي عاشورا به انقلابيون و ستمديدگان- الهام گيري آزادگان از مكتب عاشورا- نقد حكومت يزيد و شيوه هاي جاهليت اموي- آگاه سازي توده ها و دريدن پرده هاي غفلت- تبيين مظلوميّت اهل بيت(ع)- شايستگي امام حسين(ع) و عترت به امامت و پيشوايي- ضرورت فداكاري و جهاد در راه عقيده و مرام- شكست سلطه ها در برابر سلاح شهادت و مظلوميّت- برتري شهادتِ با افتخار، بر زندگي ذليلانه- ضرورت پيام رساني در حماسه هاي خونين- دشمني ديرينه جبهه يزيدي با اساس اسلامو...موارد و مفاهيمي از اين دست، كه هم در قيام عاشورا وجود داشته و از درس ها و پيام هاي اجتماعي و سياسي آن به شمار مي رود، و هم در سروده هاي شاعران متعهد و آگاه عاشورايي به وضوح ديده مي شود.روشن است كه پرداختن به مفاهيم سياسي ياد شده و تحليل و كاوش آنها در اشعار شعرا، كاري عظيم و پرحجم و بيرون از حوصله اين نوشتار است. ناچار بايد اشاراتي به نمونه هايي از سروده هاي شاعران داشت، تا گوشه اي از بازتاب اين انديشه ها در آينه شعر و ادب، روشن گردد. از آنجا كه بهره گيري از شعر، به لحاظ زبان عام و فراگير و جذاب و دلنشين آن، در جاودانه ساختن مفاهيم ديني و اجتماعي مؤثّر است، اهتمام جدّي تر در زمينه سرودن شعرهاي آييني با نگرش هاي سياسي اجتماعي به حادثه كربلا و كلاً مضامين مكتبي و حركتِ مستمر و ريشه دار دين در

جامعه، مي تواند يكي از گام هاي اساسي و ارزشمند به شمار آيد.

نيست لااقل مردم آزاده به دنيا باشيد [8] .در سروده فضل الله صلواتي مي خوانيم:درس آزادي به دنيا داد رفتار حسين بذر همت در جهان افشاند افكار حسينبا قيام خويش بر اهل جهان معلوم كرد تابع اهل ستم گشتن بود عار حسين [9] .در يكي از سروده هاي محسن حافظي مي خوانيم:جان فدا كردي به راه مكتب آزادگي جان هر آزاده اي گردد فدايت يا حسين [10] .شاعر ديگري چنين سروده است(در باره عباس بن علي):درس آزادگي عباس به عالم آموخت زانكه شد مست از آن باده كه در ساغر توست [11] .احد ده بزرگي از زبان پيشواي آزادي چنين مي سرايد:منم آزاد مرد ملك هستي منم قانونگذار كشور گُلمنم ويرانگر كاخ ستمگر منم روح عدالت گستر گُل [12] .

كه از زبان سيدالشهداست:من تن به زير بار مذلّت نمي دهم نورم، عنان خويش به ذلّت نمي دهمجان مي دهم ز دست، ولي با يزيد پست دست از براي دادن بيعت نمي دهم [16] .قاسم سروي مي سرايد:كشته شد امّا نشد تسليم نامردي و زور چون سرافرازي و مردي ايده و ايمان اوستدرس رادي و جوانمردي به عالم داد و رفت كاخ حريّت به پا از درس جاويدان اوست [17] .شاعران، اغلب با الهام از خطبه ها و رجزهاي امام حسين(ع) اين مفهوم را ترسيم كرده و «ذلت پذيري» را منافي شأن امام و روح بلند و آزاده او دانسته اند. باز هم شعري از دكتر رسا:من نه آن باشم كه آرم پيش دشمن سرفرود كي ز جان بازي بود آزادمردان را حذر عزّت و مردانگي را ياد گيريد از حسين تا چو جان گيريد در بر شاهد فتح و ظفر مظهر ناموس و غيرت، آيت مردانگي كي شوم تسليم حكم غاصب بيدادگر [18] .و اين شعر زيباي خوشدل را همه حفظاند كه:نه ظلم كن به كسي، ني به زير ظلم برو كه اين مرام حسين است و منطق دين استز خاك مردم آزاده بوي خون آيد نشان شيعه و آثار پيروي اين است [19] .جمله «موتٌ في عزٍّ خيرٌ من حياةٍ في ذُلٍّ» كه از كلمات درخشان سيدالشهدا است، [20] در برخي سروده ها چنين انعكاسي يافته است:(مرگ با عزّت ز عيش در مذلّت بهتر است) نغمه اي مي باشد از لعل دُرربار حسيناز آستان همّت ما ذلّت است دور و اندر كُنام غيرت ما نيستش ورودبر ما گمان بردگي زور برده اند اي

مرگ، همّتي كه نخواهيم اين قيود

از جان نبود بيمديگر نهراسيد ز ستمكار ستمكش مظلوم به ظالم نكند كرنش و تعظيماعلاميه از قتلگه كرب و بلا داد با زينب و سجاد سوي شام فرستاداين جمله ز خون بود در آن نشريه مسطور بايد بشر از قيد اسارت شود آزاد [25] .اقبال لاهوري، متفكر و شاعر بلند آوازه از اهل سنّت، در سروده خويش از حريّت حسين(ع) و لاله كاشتن او در سرزمين كربلا و استبداد ستيزي حضرتش و بيدار ساختن ملّت دم مي زند و چنين مي گويد:آن شنيدستي كه هنگام نبرد عشق با عقل هوس پرور چه كرد؟آن امام عاشقان پور بتول سرو آزادي ز بستان رسولالله الله باي بسم الله پدر معني ذبح عظيم آمد پسربر زمين كربلا باريد و رفت لاله در ويرانه ها كاريد و رفتتا قيامت قطع استبداد كرد موج خون او چمن ايجاد كردما سوي الله را مسلمان بنده نيست نزد فرعوني سرش افكنده نيستخون او تفسير اين اسرار كرد ملّت خوابيده را بيدار كردرمز قرآن از حسين آموختيم ز آتش او شعله ها اندوختيم [26] .

هنوز نهضتت مايه الهام جهان استهنوز كربلاي تو پيام آور خون است و قيام مكتبت راهنماي دگران است هنوزتا قيامت ز قيام تو قيامت برپاست از قيام تو پيام تو عيان است هنوزهمه ماه محرّم، همه جا كرب و بلاست در جهان، موج جهاد تو روان است هنوزجاودان بينمت استاده به پيكار، دلير لا اري الموت ترا ورد زبان است هنوزباغ خشكيده دين را تو ز خون دادي آب نه عجب گر كه شكوفا و جوان است هنوزتربت پاك تو كازادگي آموزد و عشق سرمه ديده صاحب نظران است هنوز [27] .جعفر نوا، در اشاره به درسهاي مكتب حسيني مي گويد:ز سربازي سرافرازي بود آزاد مردان را سرافرازي و سربازي ز شاه كربلا آموزحسين آسا به دفع فتنه بيگانگان برخيز شعار آشنايي با خدا، از آشنا آموز [28] .قاسم سروي ها نيز در اينكه آزادي خواهان جهان خوشه چين مكتب اويند، مي گويد:شرح جانبازي او يكسر كتاب زندگي است جان فدا كردن نخستين مطلع ديوان اوستهر كه در عالم دم از قانون آزادي زند در حقيقت خوشه چين خرمن احسان اوستدرس رادي و جوانمردي به عالم داد و رفت كاخ حريّت به پا از درس جاويدان اوست [29] .اين آموزه ها نه تنها ويژه حسين(ع)، بلكه رهنمود همه عاشوراييان و ياران شهيد اوست. عباس بن علي(ع) در رأس اينگونه آموزگاران حريّت است. در شعر «صلواتي» مي خوانيم:داد درس ياري و جانبازي و مردانگي بر همه اهل جهان، عباس، سردار حسين [30] .قاسم رسا نيز درا ين زمينه مي سرايد:قامت مردانگي افراشت سبط مصطفي تا بياموزد فداكاري به افراد بشر [31] .از شيوه هاي مبارزه حق

جويانه و مكتبي، «شهادت طلبي» است. با تكيه به اين فرهنگ، خون بر شمشير پيروز مي شود و حنجر بريده بر خنجر كين غلبه مي يابد. اين درس نيز براي مبارزان شهادت طلب در سراسر جهان دستمايه الهام است. «جواد محقق» چنين مي سرايد:اگر چه داد به راه خداي خود سر را شكست حنجر او خنجر ستمگر را [32] .فرهنگ «احدي الحسنيين» و خود را در همه حال پيروز ديدن، از آموزه هاي سياسي عاشورا است. حسين بن علي(ع) خود را در مسير خير و خداخواهانه مي ديد، چه پيروز شود، چه كشته گردد:«ارجو ان يكون خيراً ما اراد الله بنا قتلنا ام ظفرنا» [33] .اين تلقي خاص و پيشرو، پيوسته انگيزه آفرين مبارزان است و هرگز مبارزان راه خدا خود را شكست خورده نمي بينند، چون به تكليف عمل كرده اند.گرچه از داغ لاله مي سوزيم ما همان سربلند ديروزيمچون به تكليف خود عمل كرديم روز فتح و شكست پيروزيم [34] .اين فرهنگ، در طول زمان دعوتگر حق طلبان و ستم ستيزان است و فرياد «هل من ناصر» او پيوسته در گوش زمان جاري است.«امام انقلاب كربلا با روح اين دعوتزمان ها را، مكان ها را به ياري مي زند فرياد استمداداز آن فرياد دعوتگر كه در متن زمان جاري استو پيغامش شعار شور و بيداري استميان حق و باطل، داد با بيدادنبردي جاودان بر پاستدر اين ميدان و اين پيكارنداي دعوتش چشم انتظار پاسخي از ماستكه حق تنهاستو هر جا كربلا، هر روز عاشوراست.» [35] .مكتب بودن عاشورا براي مبارزه دائمي عليه ستم و استبداد، تنها با همان ديدِ «كل يومٍ عاشورا و

كلّ ارضٍ كربلا» قابل تحقق است. اين بينش سياسي و مبارزاتي در شعرهاي بسياري مطرح است، از جمله اينها:تا شود اين عرصه خاكي سراسر كربلا تا ابد مي جوشد از رگهاي عاشورا عطش [36] .امام راحل قدس سرّه كوشيد تا اين بينش را در باور مردم رسوخ دهد. مي فرمود:«دستور آن بود كه اين برنامه، سرلوحه زندگي امّت در هر روز و در هر سرزميني باشد. روزهايي كه بر ما گذشت، عاشوراي مكرر بود و ميدانها و خيابانها و كوي و بر زنهايي كه خون فرزندان اسلام در آن ريخت، كربلاي مكرر.» [37] .

كوي ماست [39] .و دكتر رسا مي گويد:فرق بين حق و باطل بين كه بعد از قرن ها جلوه حق مانده جاويدان و باطل بي اثر [40] .اين حقيقت، شكستِ سلطه هاي ستم را در متن حاكميّت مي رساند، چرا كه در انديشه ها و وجدانهاي بشري محكومند. حضرت زينب(س) در بارگاه يزيد، در خطابه اي صريح به آن طاغوت سر مست از قدرت، فرمود:«فكد كيدك و اسع سعيك و ناصب جهدك فوالله لا تمحو ذكرنا و لا تميت وحينا؛ [41] .هر چه نيرنگ و تلاش داري به كارگير، به خدا قسم نه ياد ما را مي تواني محو كني، نه وحي ما را مي تواني بميراني!»در شعر معروفِ «فراز»، چنين مي خوانيم:دشمنت كشت، ولي نور تو خاموش نگشت آري آن جلوه كه فاني نشود نور خداستنه بقا كرد ستمگر، نه به جا ماند ستم ظالم از دست شد و خانه مظلوم به جاستزنده را زنده نخوانند كه مرگ از پي اوست بلكه زنده است شهيدي كه حياتش ز قفاست [42] اي كه در كرب و بلا بي كس و ياور گشتي چشم بگشا و ببين خلق جهان ياور توست [43] .قنبرعلي تابش نيز در اين زمينه چنين مي سرايد:تا در گلوي تشنه حنجر، صدا جاري است خون گلويت، كربلا در كربلا جاري استتا آسمان كوفه پابرجاست، مي دانم خون تو در اين خاك، چون آب و هوا جاري است [44] .آنچه از بازتاب حماسه عاشورا در رواق تاريخ و ذهنيت بشر و وجدان انسانها باقي ماند، «حيات شهيد» بود و زوال ستم. ظالمان نيز هرگز تصوّر چنين شكستي را نداشتند. «سيد مهدي حسيني» از

اين جاودانگي چنين مي گويد:كه بود اين موج، اين طوفان،كه خواب ازچشم دريا برد؟ و شب را از سراشيب سكون،تااوج فردا بُرد كسي آمد، كسي آن سان كه ديروز توهّم را به سمت مشرق آبي ترين فرداي زيبا برد به خاك افكند ذلّت را، شرف را از زمين برداشت و او را تا بلنداي شكوه نيزه، بالا برد بگو با من، بگو اي عشق، اگر چه خوب مي دانم كه بوداين موج،اين طوفان كه خواب ازچشم دريابرد [45] .و اين همان جلوه اي است كه در شعر محتشم كاشاني ديده مي شود و شور محشري كه حسين بن علي(ع) در تاريخ افكنده و موجي كه هرگز پايان نمي پذيرد: «باز اين چه شورش است كه در خلق عالم است...».

نبود [46] .نقش خطابه هاي شورانگيز افشاگر، الهام بخش و رسواساز باطل، بسيار عظيم است و شاعران به اين نكته وقوف كامل داشته اند و در پرداختن به سيماي پيام رسان نهضت عاشورا آن را بيان كرده اند. موزون اصفهاني گويد:اين همان بانوست كز نطق و بيان همچون علي انقلاب از كوفه تا شام خراب انداخته دخترش در كوفه از تيغ زبان چون ذوالفقار مغز جان خصم را در التهاب انداخته از خطابي آل سفيان را به رسوايي كشيد پرده از كار پليدان زان خطاب انداخته [47] .مرحوم صغير اصفهاني در اشاره به نقش خطابه هايش چنين مي سرايد:بر هم زن اساس جفا كاري يزيد لحن بليغ و نطق درخشان زينب استابن زياد شوم به دارالاماره اش رسوا ز منطق شرر افشان زينب است [48] .«سروي» نيز چنين سروده است:با كلام جان فزا اثبات دين حق نمود عالمي را دوستدار اهل ايمان كرد و رفتدر ديار شام بر پا كرد از نو انقلاب سنگر اهل ستم را سست بنيان كرد و رفتيزيد خطبه اي غرّا بيان فرمود در كاخ كاخ استبداد را از ريشه ويران كرد و رفتفاش مي گويم كه آن بانوي عظماي دلير از بيان خويش دشمن را هراسان كرد و رفت [49] .گاهي «اسارت»، تبديل به «درس آزادي» مي شود و اسيران آزاده، با مقاومت و روحيه بالاو عزت نفس، جباران را به ستوه مي آورند. تبديل كردن اسارت به آزادگي در فرهنگ عاشورا و در رفتار بازماندگان آن حادثه خونين جلوه گر است، تا آنجا كه مي توان زينب كبرا را «اسير آزادي بخش» ناميد. [50] در برخي سروده ها چنين

نگاهي به «كاروان اسارت» شده است:در بطن اين اسارت ما خفته است آزادي تمام گرفتاران مرگ پر افتخار پدرهامان سرمايه حيات هدفداران ما وارث شهادت و ايثاريم بنيانگذار عزّت و آزادي ما شور پرشراره ايمانيم آنجا كه نيست جرأت فريادي ما رهسپار شهر خموشانيم شهري كه سايه بان زده از وحشت شايد به تازيانه يك فرياد بيدارشان كنيم از اين غفلت رفتيم پيشواز اسارت ها تا كاخ هاي ظلم براندازيم تا در زمان قحطي حق جويان آبي به آسياب حق اندازيم [51] .

جهان به پاست از آن سر بريده توهست و از نواي تو [53] .«حسين بود، آنكه گفت:اگر كه دين جدّ منبه جز به كشتنم نمي شود به پااگر نهال تازه پاي دين حقنيازمند خون پيكر من استكنون من و نبرد و تيغ هاي تيز...» [54] .حجة الاسلام بهجتي شفق چنين مي سرايد:باغ خشكيده دين را تو ز خون دادي آب نه عجب گر كه شكوفا و جوان است هنوزتربت پاك تو كازادگي آموزد و عشق سرمه ديده صاحب نظران است هنوز [55] .محمود شاهرخي (جذبه) نيز در احياگري جهاد حسيني نسبت به دين مي گويد:در ساحل فرات كه لب تشنه شد شهيد سيراب گشت مزرع دين ز آبروي اوفرّي دوباره يافت حقيقت ز فيض وي آبي دوباره يافت شريعت ز جوي او [56] .شاعري ديگر چنين سروده است:تا قيام خوب به دشت عشق برپا كرده اي اي مسيحا، عالمي را از دم، احيا كرده ايدرس جانبازي به مردان خدا آموختي نهضت خونين خود سرمشق دنيا كرده ايخون تو در پيكر تاريخ مي جوشد هنوز مات خود، افكار اعصار و قرون را كرده اي [57] .عبدالحسين رضايي از زبان سيدالشهدا(ع) چنين مي سرايد:هيهات ذلّت من و آقايي يزيد بيعت به آن ستمگر رسوا نمي كنمدر پيشگاه ظلم نيايد سرم فرود تعظيم جز به خالق يكتا نمي كنممن زنده و يزيد كند رهبري خلق؟ امضا من اين حرمت بيجا نمي كنممرگ شرف به است از اين زندگي مرا چيزي به غير مرگ تمنّا نمي كنم [58] .عزت مسلمانان در سايه جهاد و فداكاري است. حسين بن علي(ع) براي بازگرداندن عزت دين و شرافت مسلمين خون و جان

داد و نهال اسلام را شاداب ساخت. حجة الاسلام بهجتي شفق اينگونه مي سرايد:بايد از استاد عشق، شاه شهيدان ياد گرفتن، گذشتن از سر و تن رارهبر آزاده، پيشواي فداكار ديد چو بر پاي دين ز جور، رسن راخاست چون طوفان و بر ستم بخروشيد داد رهايي ز بند، دين و سنن راريخت چو خونش به خاك، خاست دو صد موج كند ز بنيان بناي ظلم و فتن راكرد ز باران خون سرخ وي آغاز باغ فضيلت، ز نو شكفته شدن را [59] .همو در بيان مفهوم زندگي عزيزانه و شكستن حصار بيداد در عصر حكومت طاغوت، چنين مي سرايد:اندر آنجا كه باطل امير است اندر آنجا كه حق سر به زير است اندر آنجا كه دين و مروّت پايمال و زبون و اسير است راستي زندگي ناگوار است مرگ، بالاترين افتخار است اين اساس مرام حسين است روح و رمز قيام حسين است «يا كه آزادگي، يا شهادت» حاصلي از پيام حسين است شيعه او هم اينسان غيور است تا ابد از زبوني به دور است زان شهيد سر از دست داده زان فداكار در خون فتاده جاودان آيد اين بانگ پر شور «لا اري الموت الّا سعادة» آري آزادمردان بكوشند بر ستمگر چو طوفان خروشند [60] .

جريانات پس از رحلت رسول خدا(ص) دارد. اين بينش سياسي كه حادثه كربلا و ظلمي كه به اهل بيت شد، از سقيفه و شورا و عمل نكردن به سفارش پيامبر اكرم(ص) بود، و اگر آن روز چنان نمي شد، در سال 61 هجري چنين نمي شد [61] در آثار شاعران ديده مي شود.نيّر تبريزي در ترسيم پيوند اين دو حادثه مي گويد:كانكه طرح بيعت شورا فكند خود همانجا طرح عاشورا فكندچرخ در يثرب رها كرد از كمان تير كاندر نينوا شد بر نشان [62] .مرحوم آيةالله كمپاني در اشعار عربي خود به وضوح اين بينش سياسي و تحليل تاريخي را تشريح مي كند؛ اين مضمون كه: تيري را كه حرمله رها كرد، حرمله نبود كه تيرانداخت، بلكه تيرانداز اصلي كسي بود كه زمينه ساز آن شد. تيري از سوي سقيفه آمد كه كمانش در دست خليفه بود، آن تير نه بر گلوي آن كودك شيرخوار، بلكه بر جگر دين و بر دل رسول خدا فرود آمد:«سهمٌ أتي من جانب السقيفة...» [63] .اگر پيمان مردم با «ولي» بود اگر پيوند با آل علي بودنه فرمان نبي از ياد مي رفت نه رنج و زحمتش بر باد مي رفتنه خون دل نصيب مجتبي بود نه پرپر لاله ها در كربلا بود... [64] .اين نگرش مجموعه اي و تحليل به هم پيوستگي حوادث تلخ كربلا و مظلوميّت اهل بيت، با آن رزّيه و نقطه انحراف و ظلم نخستين به خاندان عصمت، بسياري از وقايع را روشن مي سازد و اگر بناست از «عبرت هاي عاشورا» پندي گرفته شود، با همين ديد ميسّر است. اين، همان نكته اي است

كه در «زيارت عاشورا» هم بر آن تأكيد مكرّر شده و از نخستين كسي كه بر آل پيغمبر ستم كرد و آخرين كسي كه از او پيروي نمود و هر كس كه به هر نحو و با هر وسيله و امكانات مالي و سياسي تبليغاتي و زمينه سازي (والممهّدين لهم...) با نفرت و نفرين ياد شده است. وقتي پيمان شكني عهدي كه در غدير بستند رخ داد، تيغ كشيدن به روي حجّت خدا در عاشورا پيامد آن خواهد بود.علي رضا قزوه مي سرايد:ابتداي كربلا مدينه نيست. ابتداي كربلا غدير بودابرهاي خون فشان نينوا، اشكهاي حضرت امير بودنطفه خلافت ار چه بسته شد، در سقيفه بيعتي شكسته شدامّت رسول، دسته دسته شد، او سكوت كرد، ناگزير بودبعد از آن فتوّت هميشه سبز، بركت از حجاز و از عراق رفتهر چه دانه كاشتند سنگ شد، پشت هر كوير، صد كوير بودبعد، مكّه و مدينه دام شد، كوفه صرف عيش و نوش شام شدآفتاب سربلند سايه سوز، در حصار نيزه ها اسير بود [65] .اينها نمونه هايي از اين نگرش در تسلسل و پيوست حوادث است و حادثه عاشورا را سرشار از درس مي سازد.شعار مردميِ «ما اهل كوفه نيستيم، علي تنها بماند» نيز جلوه اي از همين نگاه و شناخت است.

166.

[11] همان.

[12] شب شعر عاشورا، ج 1، ص 63.

[13] همان، ج 2، ص 132، 133.

[14] همان.

[15] چلچراغ اشك، ص 172.

[16] همان، ص 179.

[17] گلواژه، ج 1، ص 94.

[18] همان، ص 96.

[19] همان، ص 105.

[20] مناقب، ابن شهرآشوب، ج 4، ص 68.

[21] زيارت امام حسين در اول ماه رجب، مفاتيح الجنان، ص 439.

[22] تحف العقول، ص 239.

[23] صحيفه نور، ج 20، ص 189 و 190.

[24] گلواژه، ج 1، ص 98.

[25] همان، ج 2، ص 119؛ و نيز: اشك شفق، همان، ص 201 - 200.

[26] همان، ص 125.

[27] هفتاد و دو زخم كربلايي، ص 35.

[28] گلواژه، ج 1، ص 93.

[29] همان، ص 94.

[30] همان، ص 95.

[31] همان، ص 96.

[32] شب شعر عاشورا، ج 1، ص 107.

[33] اعيان الشيعه، ج 1، ص 597.

[34] از نويسنده، برگ و بار، ص 181.

[35] همان، ص 105.

[36] هفتاد و دو زخم كربلايي، ص 55.

[37] صحيفه نور، ج 9، ص 57.

[38] گلواژه، ج 1، ص 92.

[39] همان، ص 95.

[40] همان، ص 96.

[41] مقتل الحسين، مقرّم، ص 464.

[42] چلچراغ اشك، ص 162.

[43] همان، ص 167.

[44] هفتاد و دو زخم كربلايي، ص 46.

[45] گل نغمه هاي عاشورايي، ص 15.

[46] فرهنگ عاشورا، ص 217.

[47] گلواژه، ج 1، ص 112.

[48] همان، ص 113.

[49] همان، ص 114.

[50] نام شعر و مجموعه شعري از نويسنده كه با الهام از همين نكته است.

[51] از نويسنده، برگ و بار، ص 131.

[52] چلچراغ اشك، ص 173.

[53] از نويسنده، برگ و بار، ص 98.

[54] همان، ص 100.

[55] هفتاد و دو زخم كربلايي، ص 35.

[56] همان، ص 100.

[57] گل نغمه ها، ص 55.

[58] چهره هاي گلگون، ص 49.

[59] بهار آزادي، ص 42.

[60] همان، ص

71.

[61] در اين زمينه ر.ك: «فرهنگ عاشورا»، ص 289.

[62] ديوانِ «آتشكده»، ص 59.

[63] الأنوار القدسيّه، ص 99، فرهنگ عاشورا، ص 291.

[64] از نويسنده. برگ و بار، ص 60.

[65] هفتاد و دو زخم كربلايي، ص 19.