عالميان تذكر و بيداري است «3» حقائق و امثال آن بصورتهاي گوناگون بيان گرديده تا مردم متذكّر و بيدار گردند «4» كتابي است عظيم، مجيد، مبين، كريم كه جنّ و انس از آوردن نظير آن عاجزاند «5» رسول خدا صلّي اللّٰه عليه و آله و سلّم بقرآن بسيار اهميّت ميداد و در تعليم و بكار بستن آن سعي خاصّ مبذول ميكرد، آرزومند بود كه اين كلام دلنشين خدا در دلها بنشيند و قلوب را كه مركز فرماندهي وجوداند مسخّر كند. ميفرمود: قلبي كه ظرف قرآن باشد از عذاب خدا بدور است، «لا يعذّب اللّٰه قلبا وعي القرآن» «6» ميفرمود: چون فتنه ها همچون پاره هاي شب تار شما را در ميان

(1)- اسراء: 9 (2) فصلت: 42 (3) ص: 87 (4) زمر: 27 (5) اسراء: 88 (6) وسائل ج 4 ص 825 قاموس قرآن، المقدمة، ص: 2 گرفت بقرآن رو آوريد «اذا التبست عليكم الفتن كقطع الليل المظلم فعليكم بالقرآن … » «1» ميفرمود: خانه هاي خود را با تلاوت قرآن منوّر گردانيد «نوّروا بيوتكم بتلاوة القرآن … » «2» ميفرمود: فرزندانتان را بر سه چيز پرورش دهيد: دوستي پيغمبرتان، دوستي اهل او و تلاوت قرآن «ادّبوا اولادكم علي ثلث خصال حبّ نبيّكم و حبّ اهل بيته و تلاوة القرآن … » (الجامع الصغير- ادب).قرآن محبوب وي بود از قرائت و استماع و تلقين آن لذت مي برد و سير نميشد، خداوند باو دستور داده بود كه قرآن را بتأنّي و دقّت بخواند «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا» مزمّل: 4 هر شب پيش از خواب مسبّحات را ميخواند و ميگفت: در آنها آيه اي هست كه از هزار آيه بهتر است «3» حذيفه گويد

با رسول خدا نماز خواندم سورۀ بقره را شروع كرد، چون بآيۀ عذاب ميرسيد از عذاب بخدا پناه مي برد، بآيۀ رحمت كه ميرسيد از خدا رحمت ميخواست، چون بآيۀ تسبيح ميرسيد خدا را تسبيح ميگفت و چون فارغ شد اين دعا را كه هميشه در ختم قرآن ميخواند، بخواند «اللهمّ ارحمني بالقرآن و اجعله لي اماما و نورا و هدي و رحمة … » «4» پيداست كه در خواندن آن سورۀ مفصّل در نماز چه صبر و ثباتي از خود نشان داده است!! با آنكه قرآن را خود بديگران تعليم ميكرد خوش داشت از ديگران بشنود، شبي تلاوت ابن مسعود را استماع كرد بعد فرمود: هر كه خواهد قرآن را همانطور كه نازل شده بآرامي بخواند مثل ابن امّ عبد تلاوت كند «5»

(1) المحجة ج 2 ص 212 (2) كافي ج 2 ص 610 (3) مجمع البيان فضل سورۀ حديد- صحيح ترمذي كتاب فضائل القرآن باب 21، مسبحات عبارت اند از سوره هاي حديد، حشر، صف، جمعه و تغابن كه با «يسبح» و «سبح» شروع ميشوند (4) المحجة ج 2 ض 227- 232. (5) المحجة ج 2 ض 227- 232.قاموس قرآن، المقدمة، ص: 3 ابن مسعود و بنقلي عبيده گويد، آنحضرت روزي بمن گفت: بر من قرآن بخوان گفتم براي تو با آنكه بر تو نازل شده؟! فرمود دوست دارم از ديگري بشنوم، سورۀ نساء را آغاز كردم و همينكه بآيۀ «فَكَيْفَ إِذٰا جِئْنٰا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَ جِئْنٰا بِكَ عَليٰ هٰؤُلٰاءِ شَهِيداً» «1» رسيدم سر بلند كردم … ديدم اشك چشمانش جاري است «2» بنزد وي دانستن قرآن اعتبار داشت، كسانيكه در قرائت و حفظ قرآن

پيش بودند مورد نظر بودند. روزي جمعي را بسفري ميفرستاد از آنها پرسيد چقدر قرآن ميدانيد؟ يكي كه از همه جوانتر بود گفت: من فلان و فلان و سورۀ بقره را ميدانم فرمود: برويد امير شما اين است. گفتند او از همه كم سال تر است! فرمود: او سورۀ بقره را ميداند «3» مصعب بن عمير قرشي شهيد «جنگ احد» بروزگار جواني سر پرستي مسلمانان مدينه را پيش از هجرت بعهده گرفت و زمينه را براي هجرت هموار كرد، اين مأموريت بزرگ در اثر دانستن قرآن بود «4» هر يك از صحابه قسمتي از قرآن را حفظ كرده بودند ولي باتفاق مسلمين علي بن ابي طالب صلوات اللّٰه عليه تمام قرآن را در عهد آنحضرت از برداشت و او در اين عمل يگانه بود «5» گفته اند: ابن مسعود و ابيّ بن كعب و معاذ بن جبل همۀ قرآن را آموخته بودند ولي نگفته اند كه همۀ آنرا از بر داشتند.دو چيز را بيشتر سفارش ميكرد و آندو را بس مهمّ ميخواند: قرآن و اهل بيت. ميفرمود: دو چيز وزين و پر ارزش در ميان شما ميگذارم كتاب

(1) نساء: 41 (2) صحيح مسلم ج 1 ض 320 (3) مجمع البيان فضل سورۀ بقره (4) تحفة الاحباب (5) مقدمۀ نهج البلاغۀ ابن ابي الحديد ضمن فضائل علي عليه السلام قاموس قرآن، المقدمة، ص: 4 خدا و اهل بيت من، اگر بآندو چنگ بزنيد و از آندو پيروي كنيد اصلا گمراه نخواهيد شد آندو تا دميكه در حوض كوثر پيش من آيند از هم جدا نمي شوند. «انّي تارك فيكم الثقلين كتاب اللّٰه و عترتي اهل بيتي ما ان تمسّكتم بهما لن تضلّوا

ابدا انّهما لن يفترقا حتي يردا عليّ الحوض» «1» اين همه سفارش و توصيه و آنهمه اهميّت و تلاش براي آن بود كه قرآن ضامن سعادت و رفاه هر دو جهان است، مضامين قرآن و جهش مسلمين در صدر اوّل شاهد گوياي اين مطلب است. ولي مع الوصف ما مسلمانان از قرآن مجيد كه «هُديً لِلنّٰاسِ» است بطور كامل استقبال نكرديم و با آن قلوب خويش را منوّر ننموديم و از «وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ» بي بهره مانديم و از جهان بيني آن فاصله گرفتيم. كدام عامل سبب شد كه اكثريّت ما از دانستن قرآن بدور مانديم و اقليّتي هم فقط بفرا گرفتن تلاوت آن اكتفا كرديم بي آنكه از معانيش مطلع گرديم؟!!!.يكي از بزرگترين وظائف مسلمين در حال حاضر ترويج قرآن و تعليم و تعلّم قرآن و رو آوردن بقرآن است. در اين باره وظيفۀ فقهاء و علماء و مسلمانان بيدار از ديگران سنگينتر است بايد كاري كرد و وضعي پيش آورد كه مسلمان بيدار گردند و بكتاب عزيز خدا رو آورند. بايد در

(1) اين حديث از احاديث متواتره است در اين كتاب در «ثقل» بآن اشاره شده است.قاموس قرآن، المقدمة، ص: 5 مساجد و غيره درس قرآن گفته شود، بايد در مدارس مسلمانان تدريس قرآن اجباري شود. بايد در همۀ ممالك اسلامي دانستن قرآن يكي از اساسيترين شرايط هر استخدام باشد. بايد در اين راه از تلاش و صرف پول و ايجاد وضع مناسب دريغ نشود. آري در راه احياء اين امر، يك بيداري و تحوّل همه جانبه ضروري است.نويسندۀ كتاب سالها مشغول مطالعه و بحث و تفسير قرآن بوده و اكنون نيز بآن

ادامه ميدهد و بخواست خدا تا دم مرگ چنين خواهد بود. اين كتاب تنها در بارۀ لغات قرآن نيست، بلكه گذشته از آن در نوبت خود يك كتاب تفسير و اگر اغراق نباشد يك دائرة المعارف مخصوص بقرآن است. در هر مادّه كه تشخيص داده شده آياتي چند نقل و تفسير شده است، نقل روايات شأن نزول و اشاره ببعضي از قضايا و نقل اقوال بزرگان از آنجمله است. باحوال و قضاياي انبياء عليهم السلام از ديدگاه قرآن نظر شده و نسبت باقتضاء حال اكثرا بتفصيل سخن گفته شده است.و ذيل بعضي از كلمات امثال: آدم، اجل، ارض، بحر، جنّ، عرش و … مفصّلا بحث شده است.در تأليف كتاب بمنابع و مأخذ معتبر استناد شده كه در متن كتاب مذكوراند و در شمارۀ آيات، كتاب المعجم المفهرس تأليف محمد فوأد عبد الباقي قاموس قرآن، المقدمة، ص: 6 مورد نظر بوده و شمارۀ خطبه هاي نهج البلاغه از نهج البلاغۀ عبده آورده شده و در بعضي جاها پس از نقل چند آيه فقط يك شماره گذاشته ايم كه منظور فقط كلمۀ مبحوث عنه است وَ مٰا تَوْفِيقِي إِلّٰا بِاللّٰهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ رضائيه 2 ربيع الثاني 1393 مطابق 15/ 2/ 1352 شمسي.قاموس قرآن، ج 1، ص: 1

در علفهاست نه در محلّ آنها و آنجا كه چراگاه معني شده محل بالتبع مراد است. اين كلمه در كلام اللّٰه مجيد فقط يكبار يافته است و اصل آن چنانكه اهل لغت گفته اند بمعني تهيّؤ و آمادگي است: «أَبّ للسير أَبّا: تهيّأ له» در نهايه گفته: در حديث قسّ بن ساعده هست: «فجعل يرتع أَبّا» . يكي از محققين پس از نقل اقوال علماء در معني «ابّ» احتمال داده كه واو در «وَ أَبًّا» جزء كلمه است و آن بي تشديد ميباشد، آيه: «وَ فٰاكِهَةً وَ أَبًّا» مركب است از دو لفظ «فٰاكِهَةً» بمعني ميوه و «وأبا» بمعني درشت و شاداب و گوناگون عليهذا بقول ايشان واو عاطفه نيست، و «وأب» بر وزن دهر صفت «فاكهة» است. و آنگاه احتمال خويش را نزديك بيقين دانسته است. روح سخن ايشان در اين احتمال آنست كه اهل لغت و تفسير معناي صريحي و روايت صحيحي در بارۀ اين كلمه نگفته و نقل نكرده اند. ولي براي «وأب» معناي روشني است، ايضا ميگويد: علماي لغت «ابّ» را دخيل و غير عربي گفته اند. (ديوان دين ص 106- 124).

(1) راجع به الف و همزه رجوع شود به «الف»

قاموس قرآن، ج 1، ص: 2

نگارنده پس از تعمق و دقت، تحقيق ايشان را مورد قبول ندانستم زيرا اولا: هيچ يك از قرّاء باء «ابّ» را بي تشديد نخوانده است.ثانيا: در آنصورت تناسب و معني آيات درست نخواهد بود كه آيات بدين قرارند: (فَأَنْبَتْنٰا فِيهٰا حَبًّا. وَ عِنَباً وَ قَضْباً. وَ زَيْتُوناً وَ نَخْلًا. وَ حَدٰائِقَ غُلْباً. وَ فٰاكِهَةً وَ أَبًّا. مَتٰاعاً لَكُمْ وَ لِأَنْعٰامِكُمْ».در اين آيات چنانكه مي بينيم فرموده: از زمين براي شما دانه، انگور، تره،

زيتون، درخت خرما باغهاي انبوه يا درختان بزرگ، ميوه و چراگاه رويانديم. پس از آن ميفرمايد: اينها متاعند براي شما و چهار پايان شما.معلوم است كه انگور، تره و غيره معمولا خوراك انسان است، اگر «أَبًّا» را وأب خوانده و وصف فاكهه بدانيم و درشت معني كنيم بجملۀ «متاعا … لانعامكم» محلّي باقي نخواهد ماند زيرا مذكورات ما قبل، همه «مَتٰاعاً لَكُمْ» اند و اينكه قضب بمعني يونجه است و در صحاح گويد: آن اسفست (اسپست: يونجه) فارسي است مطلب تمام نميشود زيرا ظاهرا مراد از آن در آيه ترۀ خوردني است و بمناسبت آنكه پشت سر هم چيده ميشود قضب گفته شده وانگهي اگر يونجه باشد براي انعام كافي نيست.اما اگر «ابّ» را چراگاه بگيريم مطلب تمام خواهد بود.ثالثا: وصف فاكهه در آيات ديگر مؤنث آمده مثل: «بِفٰاكِهَةٍ كَثِيرَةٍ» زخرف: 73، واقعه: 32، ص: 51، لازم بود در آيۀ ما نحن فيه گفته شود: «فاكهة وأبة» تا صفت با موصوف در تأنيث موافق باشد، و لفظ وأب از صفات مشترك نيست تا مذكر و مؤنث در آن يكسان باشد و در لغت آنگاه كه موصوفش مؤنث باشد آمده: «قدر وأبة» و نيز آمده: «اناء وأب» (اقرب الموارد).وانگهي وأب بمعني ضخيم و

قاموس قرآن، ج 1، ص: 3

واسع، وصف ميوه استعمال نشده بلكه وصف كاسه، گودال و نظير آنها آمده است. نويسندۀ فوق الذكر پس از توجّه باين نكته استعمال آنرا در ميوۀ درشت معناي مولّد (تازه) گرفته است تا اشكالي وارد نشود.در خاتمه لازم است بدانيم: أبّ از اوّل پر ماجري است. شيخ مفيد رحمه اللّٰه در ارشاد نقل ميكند: از ابو بكر راجع بلفظ ابّ

سئوال شد در جواب گفت: فاكهه را مي شناسيم امّا ابّ خدا بآن داناتر است. اين سخن بامير المؤمنين عليه السّلام رسيد فرمود: سبحان اللّٰه آيا ندانسته كه ابّ علف و چراگاه است و خدا در «فٰاكِهَةً وَ أَبًّا» نعمتهاي خود را كه بر خلق و چهار پايان داده مي شمارد؟! زمخشري در كشاف ذيل آيۀ فوق قسمتي از روايت را نقل كرده و نظير آنرا از عمر نقل ميكند و در مقام اعتذار ميگويد: همت آنها مصروف بعمل بود نه بدانستن آنچه مورد عمل نبود.علّامه اميني در الغدير ج 7 ص 103 و ج 6 ص 100 قول ابن حجر شارح صحيح بخاري را نقل كرده كه گفته: بقولي ابّ دخيل است و عربي نيست. مؤيّد اين قول خفاء معني آن بر شيخين است. آنگاه فرموده: احدي از اهل لغت بدخيل بودن آن اشاره نكرده اند. نگارنده نيز در صحاح و قاموس و اقرب و نظير آنها، نديدم كه بدخيل بودن آن اشاره اي شده باشد.

بعبارت ديگر تأكيد است نه تأسيس.تدبّر در آيات قرآن مجيد خلاف اين مطلب را ميرساند و ثابت ميكند كه ابد فقط براي تأكيد نيست آياتي هست كه بوسيلۀ «ابد» از آنها دوام و هميشگي فهميده ميشود نظير «مٰاكِثِينَ فِيهِ أَبَداً» كهف: 3 «لٰا تَقُمْ فِيهِ أَبَداً» توبه: 108 «وَ لٰا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوٰاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً» احزاب: 53 و آيات ديگر. ناگفته پيداست كه از مكث و عدم قيام و عدم تزويج زنان حضرت رسول صلّي اللّٰه عليه و آله بعد از فوتش، در صورتي دوام و استمرار فهميده ميشود كه «أَبَداً» بآنها اضافه شود و بدون آن دوام و عدم آن هر دو محتمل خواهد بود. در اين صورت «أَبَداً» براي تأسيس معناي جديدي است نه تأكيد معناي ما قبل.مخفي نماند «أَبَداً» بمعني دهر بكار رفته چنانكه در قاموس و غيره هست و نيز وصف استعمال شده چنانكه در نهج البلاغه خطبه 107 آمده: «انت الابد فلا امد لك» يعني خدايا تو دائم و هميشگي هستي و براي تو زمان محدودي نيست. در اين استعمال هم، معناي اصلي كه دوام باشد در نظر است.

بمبارزه برخاست و سپس بشام هجرت فرمود: قرآن مجيد قسمتهاي بزرگي از زندگي و مبارزات وي را براي معرّفي او و ارشاد ديگران نقل كرده است و ما بخشهائي از آنرا در زير ميآوريم. نا گفته نماند: قاموس قرآن، ج 1، ص: 5 سليقۀ ما در اين كتاب، استخراج حالات پيامبران از قرآن است، و بخرافات و اسرائيليات نيز كه در احوال آن بزرگواران بافته شده نظر خواهيم نمود.

و شما بي دليل بخدا شريك ميانگاريد و نميترسيد؟ … اينهاست حجّت ما كه بابراهيم در برابر قومش داديم «انعام: آيات 74- 83» بابراهيم از پيش، درك و رشد داديم و بحال او دانا بوديم، بپدرش و قومش گفت: اين تمثال ها چيست كه بر

(1) به «آزر» رجوع شود. آيا آزر پدر اصلي آنحضرت بود، آيا استغفار آنحضرت براي او چه صورت داشت؟ توضيح داده شده است.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 6

عبادت آنها كمر بسته ايد؟ «انبياء: 51- 52- اين آيات ترجمۀ يك بخش از احوال اين پيامبر بزرگ است و از آنها سه مطلب بدست ميآيد.يكي اينكه خداوند بابراهيم- عليه السّلام رشد و درك عنايت فرمود و او بزودي دريافت كه پرستش بتها باطل و عاري از حقيقت است. آنچه نمي بيند و نمي فهمد و نميگويد و لا يضرّ و لا ينفع است چگونه قابل پرستش تواند بود؟ لذا بآن مردم ميگفت: آيا اينها آنگاه كه ميخوانيد ميشنوند؟يا بشما نفعي يا ضرري ميرسانند؟ «شعراء: 73 اين بود كه با بت پرستي به مبارزه برخاست.دوّم اينكه: ابراهيم عليه السّلام و بت پرستان در وجود خالق توافق داشتند و اختلاف در اين بود كه آفتاب و ماه و ستارگان و بتها در تدبير و ادارۀ عالم تأثيري دارند يا نه؟ ابراهيم عليه السّلام ميخواست اثبات كند كه تدبير عالم مثل خلقت آن، هر دو كار خداست اين مطلب از «إِنِّي بَرِي ءٌ مِمّٰا تُشْرِكُونَ» و از «أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُمْ بِاللّٰهِ» آشكارا فهميده ميشود. اگر بخدا عقيده نداشتند گفتن اينكه: بخدا شريك قرار ميدهيد معني نداشت. آنحضرت ميخواست بفهماند تا خلق و امر را از خدا بدانند و آنها زير بار نميرفتند لذاست كه

ميفرمود «آنكه مرا آفريد هم او هدايتم ميكند. او اطعامم ميكند و سيرابم ميگرداند و چون مريض شوم شفايم مي بخشد و اوست كه مرا ميميراند و سپس زنده ام ميكند و از او انتظار دارم كه روز جزا گناهم را ببخشد «شعراء: 78- 82.اينها براي آنست كه اثبات كند: تدبير و گرداندن كارهاي جهان مثل آفريدن، كار خالق است و در نتيجه پرستش و عبادت نيز خاصّ اوست.و از اينكه مشركين و يا لا اقلّ بسياري از آنها بوجود خدا عقيده داشتند، و اختلاف بر سر تأثير بتها و اجسام طبيعي ديگر (البتّه تأثير اجسام

قاموس قرآن، ج 1، ص: 7

طبيعي بالاستقلال) در امور عالم بود، نبايد وحشت كرد. كه قرآن از مشركان نقل ميكند ميگفتند: «مٰا نَعْبُدُهُمْ إِلّٰا لِيُقَرِّبُونٰا إِلَي اللّٰهِ» زمر 3: «هٰؤُلٰاءِ شُفَعٰاؤُنٰا عِنْدَ اللّٰهِ» يونس: 18 وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّٰهُ» لقمان: 25 يعني بتها را براي آن عبادت ميكنيم كه ما را پيش خدا مقرّب كنند. و اينان نزد خدا واسطه هاي مااند. و اي پيامبر اگر از آنها بپرسي آسمانها و زمين را كي آفريد؟ حتما خواهند گفت: خدا.مطلب سوّم آنست كه نفي پرستش آفتاب و ماه نظير بتها ساده نبود و احتياج بتدبّر و تفكّر داشت كه اوّلا ابراهيم خود يقين كند حكومت و تدبير دست خداست و آنها معبود و پروردگار نيستند «لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ» ثانيا با پرستش آنها بمبارزه برخيزد لذا آنحضرت با رشد و دركيكه خدا داده بود طلوع و غروب و محكوم بحكم و مسلوب الاختيار بودن آنها را بحساب آورد و يقين كرد كه پروردگار نيستند و پروردگار همان خالق و آفرينندۀ

زمين و آسمانهاست و آنوقت گفت: «يٰا قَوْمِ إِنِّي بَرِي ءٌ مِمّٰا تُشْرِكُونَ. إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ».هيچ مانعي ندارد كه بگوئيم: ابراهيم عليه السّلام بخدا ايمان داشت و در بارۀ ربوبيّت آفتاب و ماه و غيره كه مردم مي پرستيدند در كاوش و تحقيق بود و ابتدا در بارۀ هر يك از آنها گفت: اين پرورش دهندۀ من است سپس بحسابش رسيد و ديد هيچ يك ربّ نيست و آنگاه گفت: پروردگار من همان خالق من و آفرينندۀ مخلوقات است. اگر بظاهر قرآن دقّت كنيم و از حق گوئي باك ننمائيم مطلب همين است. از امام صادق عليه السّلام سئوال شد: آيا ابراهيم در گفتن هٰذٰا رَبِّي* مشرك شد؟فرمود: … اين از او شرك نبود زيرا او در طلب پروردگارش بود.چه مانعي دارد كه بگوئيم: ابراهيم عليه السّلام در همان وضع و در

قاموس قرآن، ج 1، ص: 8

كاوش بود و گفت «هٰذٰا رَبِّي» * و بعد بطلانش بروي روشن شد. مگر نه اين است كه همه با سير در آفاق و انفس بوجود خدا پي ميبرند، مگر نه اين است كه خدا فرمود: نُرِي إِبْرٰاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ».ممكن است بعضي ساده لوح چنين پندارد كه پيامبران عليهم السّلام همه چيز را از اوّل ميدانستند و يقين آنها بدون تفكّر و تدبّر بود و احتياج بآن نداشتند. ما در مقابل اين سخن تفكّر، 15 سالۀ حضرت رسول صلّي اللّٰه عليه و آله را در كوه حراء و آيۀ «أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنٰا مٰا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتٰابُ وَ لَا الْإِيمٰانُ» شوري: 52 و آيۀ «تِلْكَ مِنْ أَنْبٰاءِ الْغَيْبِ نُوحِيهٰا

إِلَيْكَ مٰا كُنْتَ تَعْلَمُهٰا أَنْتَ وَ لٰا قَوْمُكَ» هود: 49 را دليل مياوريم كه صريح اند: حضرت رسول «ص» پيش از وحي از اين چيزها اطلاع نداشت.آري خداوند ابراهيم عليه السّلام را هدايت كرد ولي با تفكّر و تدبّر در امور عالم و ملكوت آسمانها و زمين. و سپس وحي آسماني آن هدايت را محكمتر كرد.

چرا سخن نميگوئيد پس شروع كرد بكوبيدن آنها «صافات: 89- 93.» آنها را تكّه تكّه كرد و فقط بزرگشان را گذاشت كه شايد بدو مراجعه كنند (مردم چون وارد بتخانه شدند و از ماجري آگاهي يافتند) گفتند كي با خدايان ما چنين كرده؟ او بي شك ستمكار است گفتند: شنيديم جواني ابراهيم نام آنها را ببدي ياد ميكرد. گفتند: او را بمحضر مردمان بياوريد، تا گواهي دهند (كه خدايان را ببدي ياد ميكرده و اين گواهي وسيلۀ اقرار او باشد چون ابراهيم را آوردند) گفتند: اي ابراهيم آيا تو با خدايان ما چنين كرده اي؟ گفت: بلكه (شاهد حال كه همه قطعه قطعه شده اند و بزرگشان سالم مانده، نشان ميدهد كه) بزرگشان اين كار را كرده است. از خودشان بپرسيد اگر سخن ميگويند. مردم بضميرهاي خود مراجعه كردند و گفتند: كه شما ستمگريد (نه ابراهيم بعد باطلشان را بجاي حق گرفته و خود را در محاكمۀ او ذي حق دانسته) گفتند: تو ميداني كه اينها سخن نميگويند (و احاله بگفتگو با خدايان دليل آنست كه تو اين كار كرده اي) گفت: پس جز خدا، چيزي مي پرستيد كه نه سودي بشما ميرساند و نه زياني ميزند؟!! قباحت بر شما و بر آنچه غير از خدا مي پرستيد آيا نمي فهميد؟! (از اين سخنان روشن شد كه ابراهيم در مقام دفاع از خود نيست و

قاموس قرآن، ج 1، ص: 10

نميخواهد بگويد: من نكرده ام بلكه غرضش ابطال خدائي خدايان است).گفتند: اگر ميخواهيد مجازاتش كنيد، او را بسوزانيد و خدايانتان را ياري كنيد (تا در آينده كسي باين فكر نيافتد و بدانند جزاي اهانت به خدايان سوزاندن است) گفتيم: اي آتش بر ابراهيم خنك و

سالم باش. خواستند با اين نيرنك او را مغلوب كنند ولي آنها را زيانكارتر كرديم «فَجَعَلْنٰاهُمُ الْأَخْسَرِينَ» انبياء: 58- 70. حقّانيّت ابراهيم كاملا روشن گرديد.تا اينجا آنچه زير عنوان سير در آفاق و شكستن بتها گفته شد، متّخذ از قرآن مجيد و كاملا ساده و طبيعي است، ولي براي توضيح بيشتر به سه مطلب از آنچه گذشت دوباره اشاره ميكنيم.1- ابراهيم بآزر، خطاب كرد. آيا آزر پدر اصلي آنحضرت بود يا جدّ امّي او؟ اين مطلب در «آزر» تحقيق خواهد شد.2- «فَنَظَرَ نَظْرَةً فِي النُّجُومِ فَقٰالَ إِنِّي سَقِيمٌ» صافات: 89 در ترجمۀ اين آيه گفتيم كه: ابراهيم عليه السلام، آنها را توبيخ كرد و از پرستيدن بتها بر حذر نمود، آنگاه بستارگان نگاه كرد و عظمت خدا در نظرش مجسم شد و از ناداني آن قوم بر آشفت و گفت: من پريشان حالم. در لغت بمكان خوفناك و بقلب كينه ور مكان سقيم و قلب سقيم گفته شده است. لازم نيست «سَقِيمٌ» را حتماً در آيه بمعني مريض بگيريم و هيچ مانعي ندارد كه مراد از سقيم پريشان حالي باشد و مسلّما ابراهيم در آنوقت ناراحت و پريشان حال بود و ايضا بنظر ميايد كه مراد از سقيم در آيۀ «فَنَبَذْنٰاهُ بِالْعَرٰاءِ وَ هُوَ سَقِيمٌ» صافات: 145 نيز پريشان حالي بوده باشد. يعني يونس را از شكم ماهي بصحرا انداختيم و پريشان حال بود، نه اينكه مريض و تبدار.در اين صورت باحتمالات زيادي كه در بارۀ آيۀ فوق گفته شده

قاموس قرآن، ج 1، ص: 11

احتياجي نمي ماند. اتفاقا پس از تحقيق در اين باره ديدم مرحوم مجلسي نيز در وجه چهارم از وجوهي كه براي آيۀ شريفه ذكر

كرده اين توجيه را فرموده اند (بحار الانوار حالات حضرت ابراهيم عليه السلام).3- «قٰالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هٰذٰا» در بارۀ اين آيه نيز سخنان بسيار گفته شده. در تفسير الميزان فرموده: گفت شاهد حال كه همه قطعه قطعه شده و بزرگشان سالم مانده نشان ميدهد كه بزرگشان اين كار كرده است و اين مقدّمه بود كه بعدا بگويد: از خودشان بپرسيد. و اين خبر، جدّي نيست بلكه براي الزام خصم است و اينگونه سخن در محاورات زياد است. انتهي.آري بطور حتم اينگونه سخن گفتن براي الزام خصم و اثبات حق است و گرنه قرآن آنرا بصورت قبول نقل نميكرد. كذب قبيح است كاذب مبغوض خداست. ولي ابراهيم عليه السلام خليل اللّٰه است و محبوب خداست «وَ اتَّخَذَ اللّٰهُ إِبْرٰاهِيمَ خَلِيلًا» نساء 125 «قٰالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قٰالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعٰالَمِينَ» بقره: 131 «سَلٰامٌ عَليٰ إِبْرٰاهِيمَ» صافات:

109.

وانگهي خود قرآن ميگويد ابراهيم خود اين نقشه را كشيد و بزرگشان را سالم گذاشت تا بدو رجوع كنند «فَجَعَلَهُمْ جُذٰاذاً إِلّٰا كَبِيراً لَهُمْ لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ» و در روايات اهل بيت عليهم السّلام در خصوص آيۀ ما نحن فيه هست كه فرموده اند: و اللّٰه ابراهيم دروغ نگفت.در صحيح بخاري جزء 4 باب قول اللّٰه «وَ اتَّخَذَ اللّٰهُ إِبْرٰاهِيمَ خَلِيلًا» و جزء 6 كتاب التفسير سورۀ بني اسرائيل و جزء 7 باب اتخاذ السراري. و سنن ابي داود كتاب طلاق باب 16 و صحيح مسلم ج 2 باب فضائل ابراهيم و صحيح ترمذي كتاب تفسير سورۀ انبياء حديث 3 از ابو هريره از رسول خدا صلّي اللّٰه عليه و آله و سلّم نقل شده كه: ابراهيم دروغ نگفت مگر در سه

مورد، دو تا براي خدا و

قاموس قرآن، ج 1، ص: 12

يكي براي زنش ساره: آنجا كه در جواب بت پرستان گفت: «إِنِّي سَقِيمٌ» و آنجا كه پس از شكستن بتها گفت: «بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ» و آنجا كه بپادشاه جبّار گفت: ساره خواهر من است.ابن اثير در نهايه مادّۀ سقم در توجيه آيۀ «إِنِّي سَقِيمٌ» بعد از چند وجه، گويد: صحيح آن است كه اين يكي از سه دروغ ابراهيم است دوّمي «بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هٰذٰا» سوّمي كه گفت: ساره خواهر من است.در كامل ابن اثير ج 1 باب ذكر هجرة ابراهيم باز مي بينيم كه اين حديث از ابو هريره نقل شده است.قهرمان اين خرافه، ابو هريرۀ دوسي است. روسياهي و دروغ پردازي اين شخص حاجت ببيان ندارد. اوست كه با كعب الاحبار مي نشست و دروغهاي او را برسول خدا صلّي اللّٰه عليه و آله مي بست تعجّب از نويسندگان اين كتابهاست كه فكر نكرده اند اين گونه خرافات با آيۀ «وَ اتَّخَذَ اللّٰهُ إِبْرٰاهِيمَ خَلِيلًا» و ده ها آيات ديگر كه مقام شامخ ابراهيم عليه السّلام را روشن ميكند چگونه مي سازد؟!!! آيا خدا از يكطرف ميفرمايد «إِنَّمٰا يَفْتَرِي الْكَذِبَ الَّذِينَ لٰا يُؤْمِنُونَ» و از طرف ديگر ابراهيم دروغگو (نعوذ باللّٰه) را خليل خود ميخواند؟! ولي چون ابو هريره نقل كرده بايد دم نزد و قبول كرد هر چند بر خلاف قرآن باشد عجبا؟!!! در تورات سفر پيدايش» باب 12 داستان مسافرت ابراهيم عليه السّلام بمصر نقل شده و در آنجاست كه ابراهيم گفت: اين خواهر من است در قرآن مجيد ذكري از اين سفر و از اين سخن بميان نيامده و در كتابهائي امثال مروج الذهب و تاريخ يعقوبي

نيز نقل نشده. ابو هريره نقل تورات را تا حدي رقيق كرده و بحضرت رسول صلّي اللّٰه عليه و آله نسبت ميدهد و در همانجاست كه ابراهيم يكي از سه دروغ تاريخي خود را گفت و آن اين بود كه: ساره خواهر من است كه بيم داشت اگر بگويد: زن من است در

قاموس قرآن، ج 1، ص: 13

خطر بيافتد.جريان مسافرت ابراهيم عليه السّلام بمصر در روضۀ كافي و در بحار ج 12 ص 45 طبع جديد نقل شده در طريق روايت، ابراهيم بن ابي زياد كرخي كه توثيق نشده و سهل بن زياد واقع است و روايت حجيّت ندارد وانگهي در آن از دروغ خبري نيست و در آن هست كه ابراهيم عليه السّلام فرمود: اين زن حرم من و دختر خالۀ من است.ناگفته نماند دانشمند محترم صدر بلاغي با آنكه در مقدّمۀ كتاب قصص قرآن مينويسد: قصص قرآن تحريفات و اشتباهكاريهاي كتب عهد قديم و جديد را اصلاح فرموده و همچنين دانشمند محترم سيد باقر موسوي كه قصص قرآن محمّد احمد جاد المولي را ترجمه كرده، هر دو در ضمن شرح حال ابراهيم عليه السّلام فصلي بنام «ابراهيم در مصر» منعقد كرده و بطور ارسال مسلّم جريان ساره و قول ابراهيم عليه السّلام را كه: اين خواهر من است نقل كرده اند. حال آنكه گفتيم در قرآن از آن خبري نيست و ريشۀ آن از تورات است. آنهم در صورت بسيار ناروا. حال كه نام كتاب را قصص قرآن گذاشته اند لازم بود قصص قرآن بنويسند نه قصص تورات. البتّه هر دو كتاب مفيداند ولي اين لغزش و امثال آنرا نميشود ناديده گرفت.

بي نظيري براي ابراهيم عليه السّلام پيش آورد: امتحانيكه قرآن در خصوص آن فرمود «إِنَّ هٰذٰا لَهُوَ الْبَلٰاءُ الْمُبِينُ» راستي اين امتحان آشكاري است، امتحانيكه سلم محض بودن ابراهيم و فرزندش را در فرمان خدا بر ملا ساخت. خدا در دوران پيري بآنحضرت دو پسر داد بنام اسمعيل و اسحق چنانكه خود فرمود «الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَي الْكِبَرِ إِسْمٰاعِيلَ وَ إِسْحٰاقَ» ابراهيم: 39. چون اسمعيل بحدّ تلاش و كوشش رسيد آن امتحان

قاموس قرآن، ج 1، ص: 14

پيش آمد. بهتر است از زبان وحي بشنويم «ابراهيم گفت: من بسوي پروردگارم ميروم. او حتما راهنمائيم ميكند. پروردگارا فرزند نيكوكاري بمن عنايت فرما. او را بپسري بردبار بشارت داديم. چون بحدّ سعي و تلاش با پدرش، رسيد ابراهيم گفت: اي پسر محبوبم من پي در پي در خواب مي بينم كه تو را سر ميبرم رأي تو چيست؟گفت: پدرم بمأموريت خود عمل كن. حتما انشاء اللّٰه مرا بردبار خواهي يافت (در اينجا معلوم شد، اين فرزند لايق چه قدر عاقل و بردبار است و اين است معني «غلام حليم» چون پدر بقرباني كردن و پسر به قرباني شدن تسليم گشتند و او را به پيشاني بزمين گذاشت (تسليم و عظمت هر دو روشن شد) و او را ندا كرديم: اي ابراهيم حقّا كه خواب خويش را راست كردي و بمرحلۀ عمل آوردي ما نيكو كاران را همينطور پاداش ميدهيم (همچنانكه خواب تو بمرحلۀ عمل آمد، تمام وعده هاي ما در بارۀ نيكو كاران همانطور بمرحلۀ عمل خواهد آمد) راستي اين امتحان آشكاري است و بآن قرباني، كشتار بزرگي را عوض داديم … سلام بر ابراهيم «صافات: 99- 109» در

اينجا ذكر سه نكته لازم است.1- مراد از كشتار عظيم در آيۀ «وَ فَدَيْنٰاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ» كه عوض قرباني اسمعيل است باحتمال قوي، كشتار بزرگ و همه سالۀ عيد قربان است زيرا يكي از علل قرباني موسم حجّ زنده نگاه داشتن خاطرۀ فداكاري ابراهيم عليه السّلام است. در روايت خصال صدوق و عيون اخبار الرضا عليه السّلام هست كه آنحضرت فرمود: هر قرباني كه در مني تا روز قيامت ذبح شود فديۀ اسمعيل است (بحار ج 12 ص 123) و در كتاب عيون اخبار الرضا اضافه شده كه قربانيهاي ديگر غير قرباني حجّ هم فديۀ اسمعيل ميباشند.2- روايت شده كه ابراهيم عليه السّلام در آنروز قوچي را ذبح. كرد

قاموس قرآن، ج 1، ص: 15

بنظر من اين عمل افتتاح كشتار بزرك بدست آنجناب بود. يعني خدا قرباني عظيم و مستمرّ حجّ را عوض اسمعيل قرار داد و افتتاح آنرا بابراهيم عليه السّلام محوّل كرد.بعضي ها ميگويند: مراد از ذبح عظيم شهادت ابا عبد اللّٰه الحسين عليه السّلام و ياران اوست و نسبت آنرا بروايت ميدهند. در روايات همچو مطلبي پيدا نكرديم. بلكه در حديث آمده كه شهادت امام حسين عليه السّلام از جانب خدا بابراهيم اعلام شد و آنحضرت محزون گرديد. خداوند فرمود: ثواب اين مانند ثواب حزني است كه دوست داشتي كاش اسمعيل را ذبح ميكردي و در راه خدا غمگين ميشدي و بثواب ميرسيدي.اين سخن چنانكه مي بينيم غير از آنست كه گفته شود: شهادت امام عليه السّلام و يارانش عوض اسمعيل است.3- لازم نيست در اينجا از نسخ امر صحبت شود و بگوئيم: ابتدا ابراهيم بسر بريدن مأمور شد و سپس نسخ گرديد چنانكه در اين

باره بتفصيل سخن گفته اند. زيرا تدبّر نشان ميدهد كه نسخي در كار نبوده و ابراهيم عليه السّلام عين آنچه را در خواب ديده انجام داده است. آنحضرت بفرزندش گفت: من در خواب مي بينم كه تو را سر ميبرم، نه فرمود: ديدم كه سرت را بريدم.بعبارت ديگر تمام شدۀ عمل را در خواب نديده بود. فرق هست ميان ايندو كه بگوئيم «اري اذبحك» و «اري ذبحتك» همان را كه در خواب ديده بود در ظاهر بعمل آمد. النهايه بايد گفت كه آن حضرت تصوّر ميكرد اين عمل قهرا بانجام خواهد رسيد، ولي وحي صريح آن تصوّر را از بين برد. داستان اين قرباني در تورات نيز (سفر پيدايش باب 22) نقل شده است.

از آنچه تاكنون نقل شد، قرآن مبين نادره هاي ديگري از ابراهيم عليه السّلام آورده است. از جمله زنده شدن چهار مرغ است در دست او، كه بامر پروردگار براي اطمينان هر چه بيشتر آنحضرت در بارۀ معاد، زنده شدند «ابراهيم گفت: خدايا بمن بنما كه چگونه مردگان را زنده ميكني؟ گفت: آيا تو هنوز ايمان نياورده اي؟گفت: آري ايمان آورده ام ولي ميخواهم قلبم آرام شود» الخ بقره: 260 كلمۀ كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتيٰ صريح است در اينكه سئوال آنحضرت از كيفيّت احياء بود. اين مثل آنست كه كسي مثلا پالايشگاه آبادان را نديده، باو آنرا تعريف ميكنند او بوجود پالايشگاه يقين دارد ولي آرزو ميكند كه ايكاش با چشم خود آنرا به بيند تا قلبش آرام و حسرتش از بين برود در صحيح مسلم ج 2 باب من فضائل ابراهيم، از ابو هريره نقل شده كه رسول خدا صلّي اللّٰه عليه و آله فرمود: ما بشكّ (در امور معاد) از ابراهيم احقّيم، آنگاه كه گفت: «رَبِّ أَرِنِي كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتيٰ قٰالَ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 17

أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قٰالَ بَليٰ وَ لٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي» بقره: 260.عجبا. خداوند گواهي ميدهد كه ابراهيم ايمان داشت ولي ابو هريره او را در امر معاد مردّد ميداند و نعوذ باللّٰه برسول خدا صلّي اللّٰه عليه و آله و سلّم نسبت شك ميدهد و ميگويد: او بشك از ابراهيم سزاوارتر است!! سخن ابو هريره با موازين اسلامي و با «آمَنَ الرَّسُولُ بِمٰا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ» بقره: 285 چگونه ميسازد آيا رسول خدا در امر معاد (معاذ اللّٰه) مردّد بود؟!!.تورات در سفر پيدايش باب 17 آيۀ 24 نقل ميكند: ابراهيم در نود

سالگي خود را ختنه كرد. در صحيح مسلم ج 2 باب فضائل ابراهيم و بخاري جزء 4 باب «وَ اتَّخَذَ اللّٰهُ إِبْرٰاهِيمَ خَلِيلًا» نساء: 125 از ابو هريره نقل شده كه رسول خدا صلّي اللّٰه عليه و آله و سلّم فرمود: ابراهيم در هشتاد سالگي ختنه كرد.بنظر ميايد ابو هريره اين سخن را از كعب الاحبار گرفته و بحضرت رسول صلّي اللّٰه عليه و آله و سلّم نسبت داده است.اگر در آيات 75 تا 84 سورۀ انعام دقت كنيم خواهيم ديد محاورۀ ابراهيم عليه السّلام با قوم خود در بارۀ اصنام و در نظر بستارگان و ماه و آفتاب و گفتن «هٰذٰا رَبِّي» و بعد ابطال آن، همه در محل اصلي آن حضرت و قبل از خروج از بابل بوده است، تاريخ يعقوبي و تاريخ كامل ابن اثير و مجمع البيان و مروج الذهب نيز چنين نوشته است در كتاب قصص قرآن تأليف دانشمند محترم آقاي صدر بلاغي و قصص قرآن محمد احمد جاد المولي كه دانشمند محترم آقاي سيد محمد باقر موسوي ترجمه كرده است. اين محاوره در شهر حرّان و با ستاره پرستان آن شهر نقل شده است و آنحضرت از وطن خود خارج شده و بشهر حرّان آمده بود. معلوم نيست اين مطلب از كجا گرفته شده

قاموس قرآن، ج 1، ص: 18

و با ظاهر قرآن مخالف است.مستر هاكس در قاموس كتاب مقدّس ص 4 ميگويد: ابراهيم باني و موجد و رئيس عظيم طايفۀ يهود و بني اسماعيل و ساير طوايف اعراب بود.مخفي نماند يهود براي اينكه خود را حقّ جلوه دهند ميگفتند: ابراهيم از ماست و يهودي بود.نصاري نيز ميگفتند: چون با آمدن

انجيل، دين بنصرانيّت برگشت، پس ابراهيم نصراني است و از ما ميباشد. اين سخن دروغ است، زيرا يهوديّت و نصرانيّت بعد از نزول تورات و انجيل پيدا شده و ابراهيم عليه السّلام پيش از آندو بود قرآن فرمايد «اي اهل كتاب چرا در بارۀ ابراهيم محاجّه ميكنيد (و هر يك او را از خود مي پنداريد) حال آنكه تورات و انجيل بعد از او نازل شده آيا نمي فهميد؟ «مٰا كٰانَ إِبْرٰاهِيمُ يَهُودِيًّا وَ لٰا نَصْرٰانِيًّا وَ لٰكِنْ كٰانَ حَنِيفاً مُسْلِماً وَ مٰا كٰانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ» آل عمران: 65- 67 صاحب قاموس كتاب مقدس در اسناد پايه گذاري يهوديّت بابراهيم، اشتباه كرده است.آنچه تا اينجا در باره حضرت ابراهيم عليه السّلام گفته شد همه استخراج از قرآن مبين است، در نقل حالات انبياء بقرآن مجيد نظر مستقلّ داريم لازم است مسلمانان در شناختن انبياء اللّٰه كه مردان پاك و معلّمين بشراند دقّت بيشتر بخرج دهند و پي نقلهائي كه شايد بيشتر از اسرائيليات باشند نروند و نيز از سنّت قطعيّه استفاده كنند. نادره هاي ديگري نيز از ابراهيم عليه السّلام در قرآن هست ولي ما بآنچه نقل كرديم اكتفا ميكنيم هر چه تورات و ابو هريره ها در بارۀ پيامبران پاك بگويند تا قرآن و سنت قطعيه تأييد نكند اعتبار ندارد.

از مخفي شدن نوشته است. با در نظر گرفتن آيۀ «وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغٰاضِباً» انبياء: 78 كه ظاهرا عبارت اخراي «إِذْ أَبَقَ إِلَي الْفُلْكِ» است، روشن ميشود كه ابق بمعني رفتن در حال خشم و قهر است و سخن قاموس درست است با اضافۀ قيد ناراحتي و انزجار. و اينكه اباق را بمعني فرار گفته اند و عبد آبق بغلام فرار كننده اطلاق شده، منظور دويدن و فرار نيست بلكه رفتن در حال قهر از مولاي خود است.

اين دو مرض در ميان لشگريان بروز كرده و خداوند باين طريق آنها را تار و مار نموده است.در بعضي از روايات فريقين هست كه سنگريزه ها بسر هر كه ميخورد از دبرش بيرون ميشد و اللّٰه العالم.

بآنها كتاب داده شده است زيرا در آياتي نظير «الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ … الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِيمٰانَ» مفعول اول نائب فاعل و تقديرش «آتاهم اللّٰه الكتاب- آتاهم اللّٰه العلم» ميباشد.

پي او خارج شد شخص سابق كه رفته، راه و جاي قدمهايش علامت و باقي ماندۀ اوست و آنكه از پس وي خارج ميشود در علامت و نشانۀ او قدم بر ميدارد. موسي در بارۀ قومش بخدا عرض ميكند «هُمْ أُولٰاءِ عَليٰ أَثَرِي» طه: 84 قوم من پشت سر من اند يعني آن هفتاد نفر براهيكه من پيموده ام قدم خواهند گذاشت و در «طور» بمن خواهند رسيد. در آيۀ «وَ قَفَّيْنٰا عَليٰ آثٰارِهِمْ بِعِيسَي ابْنِ مَرْيَمَ» مائده: 46 مراد از آثار همان دين و طريقۀ توحيد است كه اثر پيامبران گذشته است يعني عيسي بن مريم را در پي آنها و بر دين آنها فرستاديم.در كريمۀ «ائْتُونِي بِكِتٰابٍ مِنْ قَبْلِ هٰذٰا أَوْ أَثٰارَةٍ مِنْ عِلْمٍ» احقاف: 4 بمعني بقيّه و نشانه است يعني كتابي غير از اين و يا نشانه اي از علم كه اثر گذشتگان است بياوريد.در جريان سامري آمده كه او بموسي گفت «فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهٰا» طه: 96 مراد از اثر، چنانكه از ابو مسلم اصفهاني و فخر رازي نقل شده دين موسي و مراد از رسول خود موسي است

قاموس قرآن، ج 1، ص: 23

يعني من مقداري از دين تو را قبول كردم و سپس آنرا بدور افكندم و معني «بَصُرْتُ بِمٰا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ» در صدر آيه آن است كه من بطلان دين تو را دريافتم ولي اين مردم ندانستند ولي باز اين ترجمه داراي اشكال است و دلچسب نيست و اللّٰه العالم.و در بارۀ آنكه سامري از جاي پاي مركب جبرئيل خاك زنده شده را برداشت و مراد از اثر در آيه جاي پاي مركب و مراد از رسول، جبرئيل است

يك روايت مرسلۀ از علي بن ابراهيم نقل شده (تفسير برهان ذيل آيه) و چند روايت در الدر المنثور و غيره آمده ولي بعيد بنظر ميايد و در ذيل روايت هست كه در اثر زدن خاك مزبور بگوساله در بدن آن مو روئيد و اين عجيبتر است در مجسّمه ايكه از طلا ساخته شده چطور مو ميرويد؟!! وانگهي آنوقت كه مركب جبرئيل وارد آب شد بني اسرائيل از آب گذشته بودند سامري در آنجا نبود كه خاك را ببيند و بردارد و اللّٰه العالم.آثر يؤثر از باب افعال يعني برگزيدن و اختيار كردن است مثل «وَ آثَرَ الْحَيٰاةَ الدُّنْيٰا» نازعات: 38 يعني زندگي دنيا را برگزيد و مثل «وَ يُؤْثِرُونَ عَليٰ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كٰانَ بِهِمْ خَصٰاصَةٌ» حشر: 9 راغب در مفردات گويد: استعمال اثر در تفضّل و برگزيدن بطور استعاره است.

فرقان: 68 بمعني عذاب و عقوبت است، گويا بعذاب از آنجهت اثام اطلاق شده كه مسبّب از اثم است و از باب تسميۀ مسبّب باسم سبب است آثم يعني: گناهكار- بضرر افتاده. «وَ مَنْ يَكْتُمْهٰا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ» بقره: 283 هر كه كتمان شهادت كند قلبش گناهكار است. اثيم صيغۀ مبالغه است «وَيْلٌ لِكُلِّ أَفّٰاكٍ أَثِيمٍ» جاثية: 7.تأثيم نسبت دادن گناه بديگري است «لٰا يَسْمَعُونَ فِيهٰا لَغْواً وَ لٰا تَأْثِيماً» واقعه: 25 يعني در بهشت بيهوده و نسبت دادن گناه بيكديگر نميشنوند كلمۀ اثم با سائر مشتقات آن 48 بار در قرآن بكار رفته است.

و بد دانسته اند.اما نميشود اين آيه را از قاعدۀ كلّي كه راغب تصريح كرده مستثني دانست، مخصوصا كه در قرآن فقط در يكجاست. بنظر ميايد كه: مراد از آيۀ شريفه تشويق باشد كه: كار خوب كنيد زيرا پاداش آنرا فقط در قيامت تمام و كامل خواهيد ديد و هيچ مانعي از اين معني بنظر نميرسد كلمۀ اجر با سائر صيغ آن 110 بار در قرآن آمده است.

مدت باشد يعني آخر عمرشان نزديك است و شايد مراد تمام مدت باشد يعني نزديك است كه اجلشان (عمرشان) تمام شود در مجمع البيان آنرا وقت مرگ گرفته يعني: مدتي كه با مرگ شروع ميشود.روشنترين محلّي كه اجل را بمعني آخر مدت گرفته اند آيۀ «فَإِذٰا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَأَمْسِكُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ أَوْ فٰارِقُوهُنَّ بِمَعْرُوفٍ» (طلاق: 2) است گفته اند: يعني چون زنان بآخر وقت عدّه رسيدند آنها را بشايستگي نگاه داريد (رجوع كنيد) و يا بشايستگي از آنها جدا شويد ناگفته نماند: اگر أَجَلَهُنَّ را آخر وقت عدّه بدانيم لازم ميايد كه پيش از آن رجوع جايز نباشد، حال آنكه آيۀ «وَ الْمُطَلَّقٰاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلٰاثَةَ قُرُوءٍ … وَ بُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذٰلِكَ» (بقره 228) دالّ بر جواز رجوع در تمام اوقات عدّه است «ذٰلِكَ» اشاره به «ثَلٰاثَةَ قُرُوءٍ»

قاموس قرآن، ج 1، ص: 27

است و معني آيه اين است: زنان مطلّقه بايد تا سه پاكي از شوهر كردن خود داري كنند … و شوهرهايشان سزاوارتراند كه در اين مدت آنها را بنكاح اول برگردانند و رجوع كنند.و آنگهي از «فَأَمْسِكُوهُنَّ … أَوْ فٰارِقُوهُنَّ» استفاده ميشود كه شخص در يك زمان ميان امساك و مفارقت مخيّر است ولي چنانكه ميدانيم در آخر وقت فقط اختيار رجوع دارد و بعد از انقضاء عدّه فقط اختيار جدا شدن. مگر آنكه بگوئيم: چون بآخر مدّت رسيدند يا رجوع كنيد و يا منتظر باشيد تا عدّه منقضي شود و آنوقت جدا شويد، اين هم احتياج بتقدير دارد.بنظر ميايد كه مراد از اجل در آيه تمام مدت و مراد از بلوغ اجل تمام شدن آن و مراد از فَأَمْسِكُوهُنَّ نگاه داشتن با عقد جديد

است يعني چون مدتشان تمام شد بشايستگي با عقد جديد آنها را نگاه داريد و يا جدا شويد «1» آيۀ «لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ لٰا يَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَةً وَ لٰا يَسْتَقْدِمُونَ» اعراف: 34 كه چندين بار در قرآن مجيد تكرار شده صريح است در اينكه امّتها نيز مدّت معيّن دارند و چون مدّتشان سر آمد از بين خواهند رفت مانند قوم نوح، عاد، ثمود و اقوام ديگر كه نامشان در تاريخ مانده است ممكن است مدت ملّتي تا آخر دنيا باشد مانند امّت اسلام و اين امر آنرا از داراي مدّت بودن خارج نميكند النهايه مدتش دراز است. در تفسير الميزان است آيۀ «وَ أَلْقَيْنٰا بَيْنَهُمُ الْعَدٰاوَةَ وَ الْبَغْضٰاءَ إِليٰ يَوْمِ الْقِيٰامَةِ» (مائده: 64) دلالت دارد كه امّت يهود تا قيامت باقي

(1) چنانكه نظير اين كلمه در بارۀ عدّۀ وفات آمده و مراد از آن تمام شدن مدت است آيۀ 234 بقره چنين است: «يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً فَإِذٰا بَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلٰا جُنٰاحَ عَلَيْكُمْ فِيمٰا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ» يعني چون مدتشان سر آمد بر شما در آنچه ميكنند گناهي نيست.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 28

خواهد ماند. نگارنده گويد نظير آن، آيۀ «فَأَغْرَيْنٰا بَيْنَهُمُ الْعَدٰاوَةَ وَ الْبَغْضٰاءَ إِليٰ يَوْمِ الْقِيٰامَةِ» (مائده 14) است كه راجع بنصاري ميباشد.علي هذا قوم يهود و نصاري تا قيامت خواهند ماند زيرا بودن دشمني ميان آنان تا روز قيامت، مستلزم آنست كه تا قيامت بمانند. در دوران حكومت جهاني اسلام كه بدست امام زمان عليه السّلام تشكيل خواهد شد، يهود و نصاري قهرا بصورت اقليّت خواهند ماند نه اينكه بكلّي بر چيده خواهند شد و اللّٰه العالم.گذشته از اينها

بتصريح قرآن، زمين، آسمان، خورشيد و تمام عالم داراي اجل و مدت معين اند و در انقضاء آن ناقوس مرگشان بصدا در خواهد آمد «مٰا خَلَقَ اللّٰهُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مٰا بَيْنَهُمٰا إِلّٰا بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّي» (روم: 8) خدا آسمان ها و زمين و آنچه در ميان آندو است جز بحق و مدت معين نيافريد نظير اين آيه در سورۀ احقاف: 3، سورۀ لقمان: 29، رعد: 2 فاطر: 13 و سورۀ زمر: 5 نيز آمده است.در كتاب آغاز و انجام جهان تأليف آقاي محمد امين رضوي، عمر زمين و هفت آسمان آن، با استفاده از قرآن مجيد هيجده ميليارد سال احتمال داده شده است (164 167).

اللّٰهِ إِذٰا جٰاءَ لٰا يُؤَخَّرُ لَوْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» (نوح: 4) عبادت خدا كنيد و از عذاب او بپرهيزيد و مرا اطاعت كنيد تا از گناهانتان بيامرزد و شما را تا مدت معين بتأخير اندازد، راستي چون اجل خدا بيايد مؤخّر نميشود ايكاش اين مطلب را ميدانستيد، ممكن است «من» در هر دو آيه بيانيّه باشد و نيز بقومش ميگفت «اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كٰانَ غَفّٰاراً يُرْسِلِ السَّمٰاءَ عَلَيْكُمْ مِدْرٰاراً وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوٰالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنّٰاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهٰاراً» (نوح 10) يعني از خداي خود آمرزش بخواهيد كه او بسيار آمرزنده است، تا بشما باران فراوان بفرستد. و شما را بمالها و فرزندان كمك كند و برايتان باغها و جويبارها پديد آورد.از اين آيات چند مطلب استفاده ميشود يكي اينكه عبادت و استغفار و اطاعت خدا سبب وفور نعمت و آمرزيدن گناهان است. دوم اينكه استغفار و اطاعت سبب تأخير تا اجل معيّن است و اگر اطاعت و استغفار نكنند تأخير نخواهد بود و مرگ زودتر از وقت معيّن خواهد رسيد چون ميگويد: استغفار كنيد تا مرگ شما را بتأخير اندازد يعني اگر استغفار نكنيد زودتر خواهد رسيد و آيۀ «يَدْعُوكُمْ لِيَغْفِرَ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُؤَخِّرَكُمْ إِليٰ أَجَلٍ مُسَمًّي» صريح است كه خدا با اين دعوت ميخواهد از گناهان بيامرزد و همچنين شما را تا اجل معين بتأخير اندازد يعني در صورت عدم اطاعت، مغفرت و تأخير نخواهد بود و قهرا مرگتان زودتر خواهد رسيد.در بسيار جاها پس از ذكر عذاب و هلاكت اقوام نا فرمان

قاموس قرآن، ج 1، ص: 30

نظير اين آيه «وَ مٰا ظَلَمْنٰاهُمْ وَ لٰكِنْ كٰانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ» نحل: 118

را ميخوانيم و نيز نظير آيۀ «وَ لَقَدْ أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَمّٰا ظَلَمُوا» (يونس 13) آمده است از اين آيات صريحا فهميده ميشود كه اگر ستم نميكردند هلاك نميشدند، ستم بود كه مرگشان را جلو انداخت.و آيۀ «وَ مٰا تَحْمِلُ مِنْ أُنْثيٰ وَ لٰا تَضَعُ إِلّٰا بِعِلْمِهِ وَ مٰا يُعَمَّرُ مِنْ مُعَمَّرٍ وَ لٰا يُنْقَصُ مِنْ عُمُرِهِ إِلّٰا فِي كِتٰابٍ» (فاطر 11) (يعني هيچ ماده اي جز با علم او بار بر ندارد و نگذارد و هيچ عمرداري عمر نميكند و از عمر احدي كاسته نميشود مگر آنكه در كتابي است) در بيان مطلب ابهامي باقي نميگذارد. در تفسير الميزان ذيل آيۀ «هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضيٰ أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّي عِنْدَهُ» (انعام: 2) اجل اول را كه نكره است، اجل مشروط و اجل دوم را اجل محتوم گرفته و در اين زمينه بتفصيل سخن گفته و وجود دو اجل را اثبات فرموده است.در خصوص اين مطلب روايات زيادي هست كه عده اي از آنها را مرحوم مجلسي در بحار الانوار ج 5 طبع آخوندي ص 136- 143 نقل كرده است و از جمله از تفسير عيّاشي از امام صادق عليه السّلام نقل ميكند كه حمران از آنحضرت از آيۀ «ثُمَّ قَضيٰ أَجَلًا وَ أَجَلٌ مُسَمًّي عِنْدَهُ» پرسيد، فرمود آنها دو اجل اند، اجل مشروط، خدا در آن هر چه بخواهد ميكند و اجل محتوم.نا گفته نماند با در نظر گرفتن آيات و روايات، زيادت و نقصان عمر و تغيير و تبديل آن جاي گفتگو نيست ولي تحليل آن براي نگارنده دشوار است زيرا در علم خداوند براي افراد مردم بيشتر از يك اجل نميتوان

فرض كرد، مثلا خدا ميداند كه فلاني با اختيار خود ستم خواهد كرد و آن ستم سبب مرك او در فلان وقت خواهد شد پس براي اين شخص يك اجل بيشتر وجود ندارد، اگر گوئي: در صورتيكه ستم نميكرد زياد عمر مينمود؟

قاموس قرآن، ج 1، ص: 31

گوئيم: خدا ميدانست كه باختيار خود ستم كرده و در آن وقت خواهد مرد، پس يك اجل بيشتر نداشته است وضع اشخاص ديگر اعمّ از خوب و بد از اين فرض معلوم ميشود.در تحقيق اين مطلب آنچه بنظر ميايد اين است كه مراد از اجل محتوم و مسمّي قابليّت بقاء انسان است و مراد از اجل مشروط زوال آن و يا اضافه شدن بر آن، مثلا بچراغي يك ليتر نفت ريخته ايم ميگوئيم: مدّت روشن بودن اين چراغ دو ساعت است.، بشرط آنكه باد آنرا در اثناء خاموش نكند و يا نفت تازه بر آن نريزند. يا ميگوئيم اين عمارت ميتواند تا صد سال باقي بماند مشروط بر آنكه زلزله ويرانش نكند و يا هر سال تعمير نكنند.معلوم است آمدن باد و اضافه شدن نفت، همچنين آمدن زلزله و يا تعمير عمارت، دو ساعت و صد سال را كم و يا زياد خواهد كرد امّا قطع نظر از آنها مدّت چراغ دو ساعت و مدت عمارت صد سال است.هكذا ميگوئيم: يك فرد انسان كه خدا آفريده، وجودش استعداد آنرا دارد كه بطور عادي هفتاد سال زندگي كند، بشرط اينكه مرض و با نگيرد و … بنا بر اين سخن، اجل حتمي قابليّت بقاء و اجل مشروط بر هم خوردن آن قابليت در اثر عوامل است، و امّا اينكه اين شخص در

علم خدا با اجل حتمي خواهد مرد يا با مشروط، مسئلۀ ديگري است مثلا در آيۀ «وَ يُؤَخِّرَكُمْ إِليٰ أَجَلٍ مُسَمًّي» منظور اين است: شما ميتوانيد با پيروي از دستورات حق، طوري زندگي كنيد كه تا پايان استعداد وجودتان، زنده و در رفاه باشيد بشرط آنكه با ايجاد عوامل ناروائي، اين استعداد را از بين نبريد.اين احتمال بسيار قانع كننده است، ولي باز جاهاي مبهمي براي نگارنده باقي است انشاء اللّٰه خدا روشن خواهد فرمود.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 32

خوانندۀ عزيز اين سخن را از من ياد دار، هر وقت مطلبي را ندانستي احتمال نقص در امور دين و كارهاي خدا (معاذ اللّٰه) نده و نقص را از خودت بدان و بگو: مطلب حق است ولي من نميدانم. و در مقام تسليم، هر مطلبي كه بر تو مشكل ماند بگو: من بآنچه پيش خدا و بآنچه حقيقت است ايمان دارم و از خدايم و دينم مي پذيرم، اين سخن براي يك مسلمان كنجكاو بهترين محلّ اتكاء است.لازم است در اينجا از آيۀ «يَمْحُوا اللّٰهُ مٰا يَشٰاءُ وَ يُثْبِتُ» نيز صحبت كنيم اين آيه و ما قبل آن در قرآن مجيد چنين است «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنٰا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ وَ جَعَلْنٰا لَهُمْ أَزْوٰاجاً وَ ذُرِّيَّةً وَ مٰا كٰانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلّٰا بِإِذْنِ اللّٰهِ لِكُلِّ أَجَلٍ كِتٰابٌ. يَمْحُوا اللّٰهُ مٰا يَشٰاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتٰابِ» (رعد، 38- 39» محو بمعني ازالۀ رسم و صورت چيز است گويند محوت الكتاب: يعني خطوط و نقوش آنرا از بين بردم. «امّ» بمعني ريشه و اصل است چنانكه در «امّ» خواهد آمد، معناي آيه چنين است. پيش از تو

پيامبراني فرستاديم و براي آنها ازواج و فرزنداني قرار داديم، به هيچ پيامبري نرسد كه جز باذن خدا آيه اي بياورد براي هر مدت كتابي هست. خدا آنچه بخواهد محو و اثبات ميكند و اصل كتاب در نزد او است.از اين دو آيه فهميده ميشود كه بمقتضاي وضع زمان، براي هر زمان كتابي و قانوني مخصوص هست و خداوند روي آن مقتضا كتابي را ميبرد و كتاب ديگري بجاي آن ميگذارد بنا بر اين، آيۀ «يَمْحُوا اللّٰهُ..» توجيه آيۀ قبلي است و راجع به عوض شدن شريعت ها و احكام است. مثلا يك تكّه موم را در نظر بگيريد آنرا نرم كرده بصورت انسان در مياوريم بعد از آن بصورت درخت مياوريم در اينجا يك شكل از بين ميرود و شكل ديگر جاي آنرا ميگيرد ولي اصل آن كه موم است باقي است.در اين آيه نيز ممكن است مراد از

قاموس قرآن، ج 1، ص: 33

امّ الكتاب اصل تكليف باشد و محو و اثبات نسبت بمقتضاي زمان در كيفيت و شكل آن باشد، يعني خدا از كيفيت تكليف و حكم، هر چه را بخواهد ميبرد و يا ميگذارد ولي اصل مكلّف بودن در نزد خداست يعني: بشر بايد تحت تكليف زندگي كند، اين اصل در هر زمان ثابت و حتمي است و محو و اثبات فقط در كيفيت و كميّت آن است.ولي آيۀ شريفه خود بخود اعمّ است و منحصر بتكليف و احكام نيست، بلكه بهمه چيز شامل است.احتمال قوي آن است كه مراد از أُمُّ الْكِتٰابِ علّت محو و اثبات است و جواب «يَمْحُوا و يُثْبِتُ» ميباشد.يعني خدا محو و اثبات ميكند و اين محو و اثبات روي

علل بخصوصي است نزد خدا و ميداند چرا محو و چرا اثبات ميكند. بنا بر اين عموم، ميتوان تغيير اجلها را نيز با در نظر گرفتن آيات ديگر و روايات، از آيۀ شريفه فهميد نا گفته نماند در اين صورت «أُمُّ الْكِتٰابِ» در اين آيه غير از «أُمِّ الْكِتٰابِ» در آيۀ «وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتٰابِ لَدَيْنٰا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ» است كه در «امّ» خواهد آمد و مراد از آن لوح محفوظ است.

در اين استعمال فقط بذات باري تعالي اطلاق ميشود چنانكه در مفردات و قاموس تصريح شده است.

و تأكيد است و لازم نيست كه مفاعله همواره بين الاثنين باشد چنانكه در «سافرت شهرا و عاقبت اللصّ» بين الاثنين نيست، گفته راغب درست بنظر نميرسد ولي آيۀ «إِنَّ أَخْذَهُ أَلِيمٌ شَدِيدٌ» هود: 102 مؤيد قول ما است.

«ثُمَّ أَرْسَلْنٰا مُوسيٰ وَ أَخٰاهُ هٰارُونَ بِآيٰاتِنٰا» كه در معناي اصلي است. و مثل «وَ إِليٰ عٰادٍ أَخٰاهُمْ هُوداً» (اعراف 65) «وَ إِليٰ ثَمُودَ أَخٰاهُمْ صٰالِحاً» (اعراف: 73) «وَ إِليٰ مَدْيَنَ أَخٰاهُمْ شُعَيْباً» (اعراف 85) و غير اينها كه سبب استعمال مشاركت در قبيله است، پيداست كه هود و صالح و شعيب از قبيله عاد، ثمود و مدين بودند.در آيۀ «إِذْ قٰالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ لُوطٌ أَ لٰا تَتَّقُونَ» (شعراء: 161) لوط عليه السّلام برادر مردميكه بر آنان مبعوث شده بود، خوانده شده، معلوم است كه لوط از اهل بابل است و با ابراهيم عليه السّلام بشام آمده بود، در اين آيه ممكن است بمناسبت همشهري بودن و يا بمناسبت دوست داشتن و غمخوار بودن اخ گفته شده است، و گويند در اثر زن گرفتن از آنها بوده است.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 37

در بارۀ همسلكي آمده «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» (حجرات 10) «فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوٰاناً» (آل- عمران 103) ممكن است اخوة و اخوان در اين دو آيه راجع به حقيقت خانواده در قيامت باشد بمادۀ اهل و آل رجوع شود.بعنوان شركت در بدكاري و پيروي از آن نيز آمده «إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كٰانُوا إِخْوٰانَ الشَّيٰاطِينِ» (اسراء 27) در بارۀ اهل بهشت است «إِخْوٰاناً عَليٰ سُرُرٍ مُتَقٰابِلِينَ» (حجر 47) ممكن است بعنوان هم ديني يا محبت و عدم تزاحم و يا بعنوان برادر حقيقي (بنا بآنچه در اهل و آل خواهد آمد)، اخوان گفته شده است. جمع اخ اخوة و اخوان است، فريد و جدي در دائرة المعارف گويد: گفته اند اخوان جمع اخ بمعني رفيق است يعني اگر اخ بمعني برادر حقيقي باشد جمع آن اخوة و اگر بمعني

صديق باشد جمع آن اخوان است.قرآن مجيد اين قول را تصديق نميكند زيرا در برادر حقيقي جمع اخ، اخوان آمده است نظير «أَوْ أَبْنٰاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوٰانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوٰانِهِنَّ» (نور 31) «لٰا جُنٰاحَ عَلَيْهِنَّ فِي آبٰائِهِنَّ وَ لٰا أَبْنٰائِهِنَّ وَ لٰا إِخْوٰانِهِنَّ وَ لٰا أَبْنٰاءِ إِخْوٰانِهِنَّ» (احزاب 55) هر دو آيه در بارۀ اظهار زينت زنان است و مراد از اخوان برادران حقيقي اند.و نيز در يك محل بر برادران ديني كه بنا بر مشهور غير حقيقي اند، اخوة اطلاق شده است «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» (حجرات 10) بلي با استفاده از قرآن مبين ميشود گفت: فرق ميان اخوة و اخوان آن است كه اخوان در برادران اعم از حقيقي و غير حقيقي استعمال ميشود چنانكه در قرآن مبين آمده است و اخوة فقط در برادران حقيقي بكار ميرود چنانكه در همه جاي قرآن باستثناء آيۀ فوق در برادران حقيقي بكار رفته است مثل «لٰا تَقْصُصْ رُؤْيٰاكَ عَليٰ إِخْوَتِكَ … - كٰانَ فِي يُوسُفَ وَ إِخْوَتِهِ آيٰاتٌ لِلسّٰائِلِينَ» يوسف: 5 و 7 «فَإِنْ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 38

كٰانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلِأُمِّهِ السُّدُسُ» نساء: 11 و در خصوص آيۀ «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» بايد گفت: اين بنا بر آنست كه قرآن و اخبار برادر ايماني را برادر حقيقي ميدانند چنانكه در (اهل و آل) خواهد آمد.

داخل شود بامت هم مثل خود، لعنت كند «وَ مٰا نُرِيهِمْ مِنْ آيَةٍ إِلّٰا هِيَ أَكْبَرُ مِنْ أُخْتِهٰا» (زخرف 48) هيچ آيه بقوم موسي نشان نميداديم مگر اينكه از نظيرش و از آيۀ پيش بزرگتر بود.جمع اخت، اخوات است مثل «وَ أَخَوٰاتُكُمْ مِنَ الرَّضٰاعَةِ» نساء: 23 جمع بين دو خواهر در نكاح حرام است «حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهٰاتُكُمْ … وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ» نساء: 23

خليفة اللّٰه است يعني بشر جانشين خداست؟ يا خلافت از اقوام پيشين؟ در صورت اخير لازم ميايد كه پيش از نسل بشر، نسل ديگري در روي زمين بوده باشد.رجوع شود به «خلف».اگر بگوئيم: ضمير «عَرَضَهُمْ» بآدم راجع است و مراد از «هٰؤُلٰاءِ» نيز آدم ميباشد در اين صورت آدم علم نوع است يا لا اقلّ از آن نوع مراد است يعني: خدا نامها را بآدم آموخت آنگاه آدمها را بملائكه نشان داد و فرمود: از نامهاي اينان بمن خبر دهيد. (كارهائي كه اينها ميكنند بكنيد). ولي آنانكه آدم را علم شخص گرفته اند گويند: ضمير «عَرَضَهُمْ و هٰؤُلٰاءِ» راجع بمسميات است يعني: نامها را بآدم تعليم كرد آنگاه ناميده گان را بملائكه نشان داد و فرمود از نامهاي اينان خبر دهيد. مراد از تعليم اسماء چنانكه در «سمو» گفته ايم ظاهرا استعداد و قابليت انسان است براي كارهائيكه از ملائكه

قاموس قرآن، ج 1، ص: 40

ساخته نيست و اظهار عجز ملائكه هم از اين جهت بود كه گفتند: «لٰا عِلْمَ لَنٰا إِلّٰا مٰا عَلَّمْتَنٰا» و گر نه ميگفتند خدايا آنچه در پنهاني بآدم آموخته اي بما هم بياموز تا خبر دهيم ولي ملائكه ديدند: آنها طوري آفريده شده اند كه كار آدميان از آنها ميسّر نيست و اين امر سبب خضوع و سجدۀ آنان گرديد و بلياقت آدم در خلافت اعتراف كردند.اگر بگوئيم: ضمير «اسمائهم» در هر دو جا بملائكه راجع است مراد آن ميشود كه آدم نامهاي ملائكه را بخودشان خبر داد. قهرا در اين صورت منظور همان «نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ» است كه آدم آن كلمات را گفت ملائكه ديدند اين موجود ارضي هم بآنچه آنها ميگويند قادر است

و هم باسماء ديگر. از جملۀ «وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ» بدست ميايد كه ملائكه ميگفتند: خدايا اگر مقصودت از خليفه تسبيح و تقديس است ما آنها را انجام ميدهيم. و يا مقصودشان از آن اطاعت بود يعني ما پيوسته در طاعت و فرمان تو هستيم.ولي اگر ضمير «اسمائهم» راجع به مسمِّيات فوق باشد مراد آنست كه آدم بملائكه اسماء آنها را خبر داد (ظاهرا استعداد خويش را اظهار كرد تا ملائكه تسليم شدند).2- «وَ لَقَدْ خَلَقْنٰاكُمْ ثُمَّ صَوَّرْنٰاكُمْ ثُمَّ قُلْنٰا لِلْمَلٰائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلّٰا إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السّٰاجِدِينَ» اعراف 11، در اين آيه اول خلقت و تصوير آنهم اضافه به «كم» ذكر شده سپس موضوع سجده بميان آمده در اين صورت لفظ آدم يا علم نوع است مثل انسان و يا لا اقلّ فرزندانش نيز در خلقت او در نظرند و گر نه اضافه بضمير «كم» معني نداشت. آيا اولاد آدم همه بصورت مصوّر در وجود وي حاضر بودند؟!! ولي ظاهر آيات كثيرة دلالت بعلم شخص دارند و اينكه آدميكه قرآن از آن ياد ميكند يك فرد بيشتر نبوده است. از جمله قصۀ زوج اوست كه «أَنْتَ وَ زَوْجُكَ» بقره: 35 ق

قاموس قرآن، ج 1، ص: 41

اعراف: 19 و ساير آيات، اگر مراد آدم نوعي بود احتياج بذكر زوج نبود كه آدم نوعي بمرد و زن شامل است. ديگر ضمائر تثنيه است در بارۀ وي و زوجش مثل «كُلٰا مِنْهٰا رَغَداً …، شِئْتُمٰا، … لٰا تَقْرَبٰا، … فَتَكُونٰا، … فَأَزَلَّهُمَا، … فَأَخْرَجَهُمٰا» بقره: 35 و 36 نظير اين الفاظ در قرآن كريم بسيار است ايضا ظهور «بني آدم» در آيۀ «يٰا بَنِي

آدَمَ لٰا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطٰانُ كَمٰا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ» اعراف: 27. اين كلمه مجموعا 7 بار در قرآن تكرار شده است. ايضا لفظ «أَبَوَيْكُمْ» بصورت تثنيه دال بر دو فرد است.ولي در سورۀ طه ضميرها هم مفرد آمده و هم تثنيه مثل « … فَلٰا يُخْرِجَنَّكُمٰا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقيٰ. إِنَّ لَكَ أَلّٰا تَجُوعَ فِيهٰا وَ لٰا تَعْريٰ … فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطٰانُ … فَأَكَلٰا مِنْهٰا فَبَدَتْ لَهُمٰا سَوْآتُهُمٰا … وَ عَصيٰ آدَمُ رَبَّهُ فَغَويٰ» طه: 117- 121 گفته اند: زوجه تابع مرد است لذا ضمير مفرد آمده و گرنه در «فَتَشْقيٰ» مثلا هر دو تيره بخت شدند ولي نبايد مطلب باين سادگي باشد.با همۀ اينها قرآن، در علم شخص بودن آدم، طوري صريح نيست كه قابل تأويل نباشد و اللّٰه العالم.

خٰالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصٰالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ. فَإِذٰا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سٰاجِدِينَ» حجر: 26- 29 نظير اين آيات است آيۀ «إِنِّي خٰالِقٌ بَشَراً مِنْ طِينٍ. فَإِذٰا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سٰاجِدِينَ» ص: 72، همچنين آياتيكه ميگويند: بشر از تراب آفريده شده مثل «فَإِنّٰا خَلَقْنٰاكُمْ مِنْ تُرٰابٍ» حج: 5 ايضا 37 كهف، 20 روم، 11 فاطر، 67 غافر و در بعضي از آنهاست: «خَلَقَكُمْ مِنْ تُرٰابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ». كه اشاره بخلقت مرحلۀ اول و دوم ميباشد.اكنون مي رسيم باينكه كيفيت خلقت چگونه بوده است؟ آيا مثل مار شدن عصاي موسي بوده يعني خداوند جسدي از گل آفريده و پس از خشكيدن آنرا دفعة مبدّل بيك بشر كرده است چنانكه عصاي موسي را بمار و اژدها مبدّل كرد يا طور ديگر بوده است؟ سه وجه در اينجا متصوّر است:

معلوم. ثمّ نفخ فيها من روحه

قاموس قرآن، ج 1، ص: 43

فَمَثُلَتْ انساناً ذا أَذْهانٍ يُجيلُها وَ فِكَرٍ يَتَصَرَّفُ بِها» اين كلمات صريح است كه ابتدا جسد گلي تشكيل يافته سپس در آن روح دميده شده و بانسان كامل مبدّل گشته است.علي هذا مراد از صلصال در آيات 26 و 28 سورۀ حجر همان جسد گلي است كه از لجن بد بو و متغيّر تشكيل يافته و مراد از «سَوَّيْتُهُ» در آيۀ 29 سورۀ فوق و در آيۀ 72 سوره ص، خلقت جسد و مراد از «نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي» دميدن روح و مبدّل شدن بانسان است و اللّٰه العالم.

كرده ايم كه فرموده اند: نطفه از آسمان بزمين ميايد و بر روي علف و ميوه و درخت مي نشيند مردم و چهار پايان از آن ميخورند و در وجود آنها گردش ميكند.بنا بر اين «من» در «مِنْ صَلْصٰالٍ»

قاموس قرآن، ج 1، ص: 44

بمعني بعضيّت است نه بيان. يعني بشر را از بعض صلصال كه قسمت زيرين و نرم آن باشد آفريديم.آنانكه لجن هاي كرانۀ دريا را ديده اند ميدانند كه روي لجن ها خشكيده و شيار شيار ميشوند ولي زير آنها نرم و نطفه در آن قابل رشد است. در آياتي نظير آيۀ: «خَلَقَ الْإِنْسٰانَ مِنْ نُطْفَةٍ … » نحل: 4 نيز «من» براي بعضيت است كه نطفه بمعني آب كم است و سلوليكه جنين از آن تشكيل ميشود. بعض نطفه ميباشد.علي هذا مراد از «سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي» نظير آن است كه در آيات «وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسٰانِ مِنْ طِينٍ. ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلٰالَةٍ مِنْ مٰاءٍ مَهِينٍ. ثُمَّ سَوّٰاهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِنْ رُوحِهِ وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ وَ الْأَفْئِدَةَ … » سجده: 7- 9 ذكر شده، پيداست كه اين تسويه و نفخ در رحم مادر است ولي جملۀ «فَقَعُوا لَهُ سٰاجِدِينَ» در ما بعد «نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي» مانع از اين تطبيق است كه از پس اين نفخ و تسويه سجود ذكر شده بخلاف آيۀ فوق كه بعدش «جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ … » آمده است و حكايت از تحوّلات رحم مادر دارد.

گردد، آيات قرآن بآن قابل تأويل خواهد بود. بنظر نگارنده: وجه اول با ظاهر قرآن از وجوه ديگر بهتر ميسازد اگر اشتباه نكنم.

است. و در روايت احتجاج از امام سجاد عليه السّلام منقول است كه: آن ابتدا جايز بوده سپس تحريم شد.در الميزان پس از اختيار نظريۀ فوق فرموده: امّا حكم بحرمت آن در اسلام و ساير شريعتها چنانكه حكايت شده، حكم تشريعي و تابع مصالح و مفاسد است، حكم تكويني نيست كه قابل تغيير نباشد، وقت آن در دست خداست و او فاعل ما يشاء و حاكم ما يريد است، جايز است كه روزي براي داعي ضرورت مباح و سپس براي بر طرف شدن ضرورت و اينكه موجب انتشار فحشاء است تحريم كند.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 46

و اينكه گفته اند: آن بر خلاف فطرت است درست نيست كه فطرت آنرا از لحاظ تنفّر نفي نميكند بلكه از اين جهت كه موجب شيوع فحشاء و بطلان غريزۀ عفت است. اما در روزيكه جز برادر و خواهر كسي نبود و خدا كثرت نسل را اراده فرموده بود عنوان تنفّر فطرت منطبق نيست.دليل بر اينكه فطرت از جهت تنفّر آنرا نفي نميكند رسمي بودن آن در ميان مجوس است بنا بر نقل تاريخ، ايضا قانوني بودن آن در روسيّه است چنانكه حكايت ميكنند و نيز شيوع آن بطرز زنا در ملل اروپاست، كه از عادات امروز در ملل اروپا و امريكا آنست: دختران پيش از ازدواج بكارت خويش را از بين مي برند، آمار نشان ميدهد كه بعضي از آنها را پدران و برادران ازالۀ بكارت ميكنند (الميزان باختصار) 2- در زمينۀ سئوال دوّم بايد دانست قارّه هاي فعلي در اصل يك قارّه بيش نبوده در اثر مرور زمان و تحولات زمين و پيش و پس رفتن آبها از هم جدا شده

و چند قسمت گرديده اند، تاريخ نقل ميكند: پادشاهان گذشتۀ ايران از قصر شوش سوار كشتي ميشدند ولي فعلا خليج فارس از شوش بسيار دور شده است، و نيز مسلّم است كه جزاير بريتانيا از اروپا منفصل شده و درياي مانش بوجود آمده است و همچنين جزاير ژاپون از قسمت شرقي آسيا جدا شده اند. علي هذا مانعي ندارد كه بگوئيم: بشر در يكمحل بوجود آمده سپس در اثر انفصال قاره ها از هم جدا شده اند.3- در بارۀ سئوال سوّم ميگوئيم: دانشمندان در بر گرداندن نژادها باصل واحد زحمت بسيار كشيده اند و شايد بتوانند در اين زمينه توفيق بيشتر حاصل كرده و اين معما را حل كنند.با همۀ اينها قرآن مجيد در بارۀ اينكه همه از آدم و زوجۀ او بوجود آمده اند صراحت غير قابل

قاموس قرآن، ج 1، ص: 47

تأويل ندارد. در آيۀ «خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وٰاحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْهٰا زَوْجَهٰا وَ بَثَّ مِنْهُمٰا رِجٰالًا كَثِيراً وَ نِسٰاءً» نساء: 1، نميشود بطور قطع گفت مراد آدم و يك فرد است در بارۀ «نفس» بسيار چيزها ميشود گفت گر چه ظهورش در يك فرد است زيرا ممكن است: مراد جنس باشد هكذا «نَفْسٍ وٰاحِدَةٍ» در آيۀ 98 سورۀ انعام و 6 سورۀ زمر كه در اوّل اين فصل نقل شده. ايضا در آيۀ «إِنّٰا خَلَقْنٰاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثيٰ» حجرات 13 شايد ذكر و انثاي مجهول مراد باشد كه حتّي بسلّول نر و ماده شامل است.در روضۀ كافي باب «حديث يأجوج و مأجوج» حديث 274 از امير المؤمنين عليه السّلام نقل شده « … بني آدم هفتاد جنس اند، مردم همه اولاد آدم اند مگر يأجوج و مأجوج» مراد از يأجوج و

مأجوج در قرآن مجيد باحتمال قوي مردم چين و مغولان اند.وانگهي در كنگوي افريقا قبائلي بنام «پيكمه» در جنگل زندگي ميكنند، قدّ آنها از 67 سانت تجاوز نميكند و بلندي قامت تيكي تيكي هاي افريقا را 130 سانت نوشته اند و در همسايگي آنها قبيله (مانگ بيو) زندگي ميكنند كه قدّ آنها خيلي بلند و تفاوتشان با تيكي تيكي ها مانند تفاوت روز و شب است. از طرف ديگر: بلند قدّترين مردم روي زمين در «سودان» در امتداد رود نيل قبيله «دنيكا» است كه حدّ اقل قدّشان دو متر است. قبيلۀ (واتوسي) در بخش خاوري جنگل ايتوري در كنگواند كه طول قامتشان از دو متر بالاتر است.بسيار مشكل است بتوان اين مردم را با اين اختلاف (با آنكه در يك قاره و يك محيطاند) بيك تبار و يك اصل برگرداند. (و اللّٰه العالم) گفته اند: عمدۀ الوان انسانها چهار رنك است: سفيد پوستان مانند مردم نقاط معتدله از آسيا و اروپا. سياه پوستان مانند مردم جنوب افريقا. زرد پوستان چون

قاموس قرآن، ج 1، ص: 48

اهل چين و ژاپون. سرخ پوستان مثل بومي هاي امريكا. بايد مردم هر رنك باصلي غير از مردم رنك ديگر منتهي شوند چون اختلاف رنك دليل اختلاف مادۀ خونهاست علي هذا اصل بشر لا بد بايد بچهار جفت زن و مرد برسد. و اگر تعدّد اصل بشر ثابت شود احتياجي بازدواج برادران و خواهران نخواهد بود.

در «فَبَعَثَ اللّٰهُ النَّبِيِّينَ» دلالت بر بعديّت دارد يعني مردم يك امّت بودند و پيامبراني در ميان آنها نبود سپس چون داراي رشد شدند و اختلاف كردند خداوند براي رفع اختلافات زندگي و ايجاد نظم، پيامبران و كتابها فرستاد.علي هذا مراد از امّت واحده آنست كه مردم در فطرت اوليّه و كم رشد بودند مثل دنياي اطفال كه با فكر سازج خود زندگي ميكنند و بقانون احتياج ندارند و از آن سر در نمياورند، (و امّت واحده در عدم اختلاف اند)، ولي بعدها كه عقول پيش رفت، اختلاف پيدا شده و بعثت پيامبران را ايجاب كرده بدين تقدير ميشود گفت كه آدم ابو البشر پيغمبر نبوده است و مردم اوليّه احتياج به پيامبر نداشته اند كه در مراحل بسيار ساده زندگي ميكرده اند.جمهور مفسّران چنانكه در «المنار» است لفظ امّة را در آيه ملّت و دين گفته اند. ولي اين بسيار بعيد است بلكه ظاهرا ملّت واحده در سطح پائين و فطرت اوّلي و عدم اختلاف و نظير آن مراد است.بعضي گفته اند: «كان» در اين آيه و آيۀ «وَ مٰا كٰانَ النّٰاسُ إِلّٰا أُمَّةً وٰاحِدَةً فَاخْتَلَفُوا» يونس: 19 بمعني ماضي نيست بلكه بمعني ثبوت «هست» ميباشد يعني مردم يك امت

قاموس قرآن، ج 1، ص: 49

بيش نيستند ولي اختلاف كردند.در آيۀ ما نحن فيه معني چنين ميشود: مردم يك امت اند پس خداوند براي رفع اختلاف و ايجاد نظم پيامبران را بر انگيخت تا يگانگي و وحدت آنها حفظ شود.ولي بنظر من در آيۀ ما نحن فيه «كان» دلالت بماضي و گذشته دارد و از حال بشر اوّلي حكايت ميكند.در مجمع از امام باقر عليه السّلام نقل فرموده: «قالَ كانُوا قَبْلَ نوحٍ

أُمَّةً وٰاحِدَةً عَليٰ فَطْرَةِ اللّٰهِ لٰا مُهتدينَ و لٰا ضُلّالًا فَبَعَثَ اللّٰهُ النَّبِيِّينَ» از اين روايت نيز ميشود عدم نبوّت آدم اوّلي را بدست آورد.در نهج البلاغه خطبۀ اول فرموده: «وَ اصْطَفي سُبْحانَهُ مِنْ وُلْدِهِ انْبِياءَ … » ميشود گفت: خودش پيمبر نبود و پيامبران از فرزندانش مبعوث شدند. ولي كلام امام عليه السّلام از اين هم آبي نيست كه خودش پيغمبر بود انبيائي هم از فرزندانش مبعوث گرديدند گر چه ظهور اوّلي قوي تر است.بعضي ها از آيۀ: «إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفيٰ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرٰاهِيمَ وَ آلَ عِمْرٰانَ عَلَي الْعٰالَمِينَ» آل عمران: 33 استفاده كرده و گفته اند انسان بر آدم سبقت دارد و آدم فرد بخصوصي است و ابو البشر نيست و از ميان انسان ها مبعوث شده زيرا خداوند براي بعثت آدم و نوح يك «اصْطَفيٰ» فرموده چنانكه نوح از ميان مردمان برخاسته آدم هم از ميان جمعيّتي مبعوث شده است.نتيجه اين ميشود كه او اوّلين پيغمبر است ولي اوّلين بشر نيست و از اين ميشود بدست آورد كه بشر اوليّه پيغمبر نبوده و پيامبران بعدا مبعوث شده اند.اينكه گفته اند: آدم ابو البشر نيست ظاهرا مخالف آيۀ: «إِنَّ مَثَلَ عِيسيٰ عِنْدَ اللّٰهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرٰابٍ … » آل عمران: 59 است كه آدم را بشر اوّلي و ابو البشر معرفي ميكند.از طرف ديگر: اصطفاء لازم نگرفته حتما از ميان مردم باشد

قاموس قرآن، ج 1، ص: 50

بلكه خداوند او را اوّلين خليفه در روي زمين قرار داد و اولين بار در توبه را بروي او گشود و اولين بار باو شريعت و دين ارسال فرمود «فَإِمّٰا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُديً فَمَنِ اتَّبَعَ هُدٰايَ فَلٰا يَضِلُّ وَ

لٰا يَشْقيٰ» طه: 123 و كلمۀ «عَلَي الْعٰالَمِينَ» مؤيد اين معني است كه با «علي» آمده نه با «من».ولي آياتيكه در زمينۀ گفتار خدا با آدم نازل شده از قبيل «فَإِمّٰا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُديً … » كه گذشت همچنين آيۀ «فَتَلَقّٰي آدَمُ مِنْ رَبِّهِ كَلِمٰاتٍ فَتٰابَ عَلَيْهِ … فَإِمّٰا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُديً فَمَنْ تَبِعَ هُدٰايَ فَلٰا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لٰا هُمْ يَحْزَنُونَ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا … » بقره: 37- 39 و آيۀ «ثُمَّ اجْتَبٰاهُ رَبُّهُ فَتٰابَ عَلَيْهِ وَ هَديٰ» طه: 122 و هكذا: «إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفيٰ آدَمَ وَ نُوحاً» همه حكايت از نبوت او دارند و در اين زمينه اخبار بيشتر نيز وارد شده است مگر آنكه آيات را بواقعيّت انسان و ارتباط او با شيطان و نفس و غيره حمل كنيم كه در صورت سئوال جواب و خطاب عقاب ذكر شده است در «شيطان» راجع باين مطلب بحث شده است و نيز بگوئيم: مراد از آدم در «اصْطَفيٰ آدَمَ» آدم اوّلي نيست بلكه پيامبري بوده كه آدم نام داشته و پيش از نوح مي زيسته است و اللّٰه العالم.آيۀ: «شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مٰا وَصّٰي بِهِ نُوحاً … وَ مٰا وَصَّيْنٰا بِهِ إِبْرٰاهِيمَ وَ مُوسيٰ وَ عِيسيٰ … » شوري: 13 روشن ميكند كه شريعت آدم بسيار ساده بوده بطوريكه اولين شريعت شريعت نوح شمرده شده و گر نه مي بايست شريعت او، اول شمرده شود.

مرد

قاموس قرآن، ج 1، ص: 51

منتهي شود.اگر زن و مردي را در نظر بگيريم و توالد و تناسل آندو را در يكقرن حساب كنيم و آنگاه كساني را كه در يك قرن در اثر مرك طبيعي و حوادث و جنگها و غيره از بين رفته اند از تعداد فوق كسر كنيم و حساب قرنها را پيش ببريم خواهيم ديد در عرض هفتاد قرن در حدود 2 ميليارد و نيم يا 3 ميليارد بيشتر نخواهد بود و آمار جهاني جمعيت فعلي كرۀ زمين را در حدود 3 ميليارد معين ميكند.يكي از دانشمندان غربي در كتابي بنام (تقدم و فقر) در ردّ نظريّۀ مالتوس كشيش انگليسي كه عقيده داشت بشر روي زمين در هر 25 سال دو برابر ميشود ميگويد: خانوادۀ كنفوسيوس معروف در چين باقي است و با احترام خاصّ زندگي ميكنند و وسائل زندگيشان از هر جهت فراهم است ولي پس از گذشت دو هزار و چهار صد سال شمارۀ افراد آن خاندان از بيست دو هزار تن تجاوز نكرده است. «ژولين هكسلي» دانشمند زيست شناس انگليسي جمعيّت روي زمين را در هشت هزار سال قبل ده ميليون تخمين مي زند و ارقام مذكوره در ذيل را بدست ميدهد: جمعيت زمين در 5000 سال قبل از ميلاد 20 ميليون نفر.در 400 ميلادي 200 ميليون نفر.در 1650 ميلادي 540 ميليون نفر.در 1950 ميلادي 2200 ميليون نفر. «هكسلي» روزگاريكه مدير كلّ يونسكو بود بايران سفر كرده است و اين آمار را در مجلۀ جهان زير عنوان جمعيت و سرنوشت بشر در 1950 ميلادي ماه ژانويه منتشر كرده است.در الميزان ج 4 ص 148 در زمينۀ فوق محاسبه اي نقل و تأييد

شده است. آنگاه در جواب اين سئوال كه: دانشمندان علم طبقات الارض ميگويند: عمر بشر كنوني زايد بر ميليونها سال است و بعضي از فسيل هاي انسان يافته شده كه

قاموس قرآن، ج 1، ص: 52

زمان آنرا پانصد هزار سال پيش گفته اند، فرموده: اين را گفته اند ولي دليلي قانع كننده براي اتصال اين نسل باعقاب گذشته ندارند جايز است بگوئيم: آن نوعها در زمين پيدا و منقرض شده اند تا نوبت بنسل آخر كه ما باشيم رسيده است (يعني فسيل ها مال انواع ديگر انسانهاست نه نسل ما).نگارنده گويد: اين نظر كه فرموده اند بعيد نيست كه در روايت مؤيّد و بلكه دليل بر آن ميتوان يافت صدوق عليه الرحمه در كتاب توحيد باب 38 ضمن خبر دوّم از امام باقر عليه السّلام نقل كرده كه فرمود، « … بلي و اللّٰه لقد خلق اللّٰه الف الف عالم و الف الف آدم انت في آخر تلك العوالم و اولئك الآدميين» . اين روايت در خصال نيز نقل شده و آن آخرين حديث از آن كتاب است. نظير اين روايت در بحار و غيره نيز يافته است. و هزار هزار در حديث ظاهرا براي بيان كثرت است نه تعيين عدد واقعي.لذا هيچ مانعي ندارد كه بگوئيم اين فسيل ها با اين زمانهاي طولاني كه معيّن ميكنند از نسلهاي قبلي است نه انسان كنوني.

و منظّم و ايجاد اين موازنۀ حيرت انگيز جز با ارادۀ خالق توانا عزّ اسمه محال و خارج از امكان است. آخرين پديدۀ قدرت لا يزال نسل كنوني بشر است. «هَلْ أَتيٰ عَلَي الْإِنْسٰانِ حِينٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ يَكُنْ شَيْئاً مَذْكُوراً» دهر: 1 در باره پيدايش انسان گفته اند: اگر تمام دورۀ عمر زمين را يكسال فرض كنيم هشت ماه از عمر زمين بدون اينكه موجود زنده اي بر

قاموس قرآن، ج 1، ص: 53

آن باشد گذشته است. در ماه نهم و دهم نخستين موجودات جاندار بوجود آمده اند. در هفتۀ دوّم ماه آخر سال پستانداران نمودار شدند در ساعت يازده و 45 دقيقۀ روز سي و يكم ماه يعني در ربع آخر سال، انسان پا بعرصۀ حيات گذاشته است دورۀ تاريخي انسان شصت ثانيۀ اخير سال است.در اين بارۀ به «ارض» بند 2 كه در بارۀ خلقت زمين و تقسيم دورانهاي ششگانه بحث شده رجوع شود.

اداء حقّ خدا است و اللّٰه العالم.

از او بد گوئي كنند، بعضي گفتند: اين كار را نكنيد ميترسيم كه باو خبر دهند و در بارۀ شما بد گوئي كند، بعضي گفتند: محمد يكپارچه گوش است اگر باو خبر دادند قسم ميخوريم تصديقمان ميكند. در نتيجه آيۀ فوق نازل شد.مخفي نماند: كفّار با اين كلمه قصد اهانت داشتند، ولي قرآن آنرا بصورت مدح آورده و ميگويد: پيغمبر زياد گوش ميدهد و باور ميكند امّا نه بهر كس بلكه بوحي خدا و سخن مؤمنان گوش ميدهد و باور ميكند و اين گوش دادن و باور كردن بخير و صلاح شماست كه شما را راهنمائي ميكند.از اين ماده فعل اذن يأذن از باب علم يعلم بمعني گوش دادن و اطاعت كردن آمده است مانند «إِذَا السَّمٰاءُ انْشَقَّتْ وَ أَذِنَتْ لِرَبِّهٰا وَ حُقَّتْ» (انشقاق 1) آنگاه كه آسمان شكافته شود و از فرمان پروردگارش پيروي كند و اطاعت آن حتمي است در تفسير كشّاف ذيل آيۀ فوق و در الفائق و نهايه مادۀ «اذن» از حضرت رسول صلّي اللّٰه عليه و آله و سلّم منقول است «ما أذن اللّٰه لشي ء كإذنه لنبيّ يتغنّي بالقرآن» خدا بچيزي گوش نداده مانند گوش دادنش بپيغمبري كه قرآن را با صوت حزين و رقيق ميخواند. در فائق گويد: مراد از تغنّي تحزين و ترقيق صوت است.بنظر ميآيد كه بجاي «لنبيّ» «لرجل» باشد چون از «لنبيّ» استفاده ميشود قرآن ببسياري از پيامبران نازل شده حال آنكه چنين

قاموس قرآن، ج 1، ص: 56

نيست.و از همين ماده، اذن بمعني علم استعمال شده در صورتيكه متعدي با باء باشد مثل «فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ» بقره: 279 يعني يقين كنيد بجنگ با خدا

و رسول. بنظر ميآيد كه معناي علم بآن اشراب شده است و يا علميكه از شنيدن حاصل شود، يعني گوش كنيد و بدانيد كه با خدا و رسول در جنگيد.نا گفته نماند: فرق ما بين اذن بمعني گوش دادن و اطاعت و اذن بمعني علم، آن است كه اوّلي با لام و الي و دوّمي با باء متعدّي ميشود براي مزيد توضيح به «اذن» بر وزن علم رجوع شود.

باء است.3- «وَ أَذِّنْ فِي النّٰاسِ بِالْحَجِّ» (حج 27) ميان مردم حج را اعلام كن. در ساير جاهاي قرآن كه بمعني

قاموس قرآن، ج 1، ص: 57

اجازه است با لام متعدي شده مثل «عَفَا اللّٰهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ» توبه: 43 در بعضي از آيات، اذن را اراده و مشيّت معني كرده اند نظير «فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللّٰهُ أَنْ تُرْفَعَ» يعني: در خانه هائيكه خدا اراده فرموده بزرگ و محترم شوند، و نظير «وَ مٰا كٰانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلّٰا بِإِذْنِ اللّٰهِ» آل عمران 145 براي هيچ كس نيست كه بميرد جز بارادۀ خدا. اين براي آنست كه اذن با اراده يكي است و اراده در مقام از اذن مقدّم است، بايد اوّل اراده كنيم سپس اذن بدهيم.اذان: بمعني اعلام است «وَ أَذٰانٌ مِنَ اللّٰهِ وَ رَسُولِهِ إِلَي النّٰاسِ» توبه: 3، اذان اسلام را از آنجهت اذان گفته اند كه مؤذّن با صداي بلند دخول وقت را اعلام ميكند، مؤذن يعني كسيكه بندا و صداي بلند اعلام ميكند «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ» اعراف: 44، آذَنَ در كريمۀ «آمَنْتُمْ بِهِ قَبْلَ أَنْ آذَنَ لَكُمْ» اعراف: 123 و امثال آن بمعني اذن دادن است آذنته در مفردات گويد: اذنته بكذا و آذنته بمعني» ارباب تفاسير نيز چنين گفته اند، شايد مراد از مفاعله در اينجا شدت باشد يعني پيش از آنكه من اذن قطعي و صريح بدهم بموسي ايمان آورديد؟! در كريمۀ «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ آذَنْتُكُمْ عَليٰ سَوٰاءٍ» انبياء: 109 و در كريمۀ «وَ يَوْمَ يُنٰادِيهِمْ أَيْنَ شُرَكٰائِي قٰالُوا آذَنّٰاكَ مٰا مِنّٰا مِنْ شَهِيدٍ» (فصلت 47) آذن را اعلام معني كرده اند يعني: اگر از دعوت تو سر پيچيدند بگو: بهمه بطور مساوي اعلام كردم.

و روز قيامت ندايشان ميكند: شريكان من كجايند؟ گويند: بتو خبر داديم كه از ما گواهي نيست كه بگويد: تو را شريكي هست.فرق اين دو آيه، با آيۀ «آذَنَ لَكُمْ» آنست كه آن با لام متعدي شده و بمعني اذن دادن است چنانكه از قاموس نقل شد. ولي در اين دو آيه ظاهرا، باء مقدّر است يعني «آذنتكم بعذاب اللّٰه علي سواء» و «آذنّاك بانّه ما منّا من شهيد» و سابقا روشن گرديد كه چون اذن متعدي

قاموس قرآن، ج 1، ص: 58

بباء باشد بمعني علم است.تأذّن: بمعني اعلام و اخبار است با قيد كثرت و تكرار (قاموس) بنا بر اين، معني كريمۀ «وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ» ابراهيم 7 آنست كه خداي شما مكرر اعلام كرده كه در صورت شكر، نعمت خود را زياد خواهد فرمود.استيذان: يعني طلب اذن. «وَ يَسْتَأْذِنُ فَرِيقٌ مِنْهُمُ النَّبِيَّ» احزاب 13 ناگفته نماند: تمام معاني اذن (بر وزن عنق) و اذن (بر وزن علم) بمعني اجازه و گوش دادن بر ميگردد و اين دو معني جامع تمام معاني است.

از قتاده و سدّي، قذر و نجس نقل فرموده است. و بقولي: آن اذيت و زحمتي است براي زنان. در تفسير الميزان ذيل آيۀ فوق فرمايد: اذي بمعني ضرر نيست گر چه بعضي گفته اند زيرا نميشود با نفع مقابل كرد و گفت: نفع و اذي چنانكه گفته ميشود: نفع و ضرر. پس معني آن چيز ناپسند و يا آزار است و گاهي بوجهي بر ضرر منطبق ميشود.

انبساط تدريجي وسعت يافته و از هم جدا شده اند «أَ وَ لَمْ يَرَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنَّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ كٰانَتٰا رَتْقاً فَفَتَقْنٰاهُمٰا» (انبياء: 30) مگر كفار ندانسته اند كه آسمانها و زمين پيوسته و توي هم بودند، آنها را از همديگر بازشان كرديم؟! رتق بمعني گره شده و بسته و پيوسته، و فتق بمعني باز كردن و ايجاد فاصله ميان اجزاء شيئي متصل است.اگر مراد از «السّموات» تمام جهانها و منظومه ها باشد. مسئلۀ رتق و فتق شامل تمام عالم است، و اگر مراد آسمانهاي هفتگانۀ اطراف زمين باشد كه محيط بر زمين اند، آنوقت معني آيه اين است كه: زمين با آسمانهاي هفتگانۀ آن، ابتدا در هم فرو رفته و يكي بوده اند بتدريج بصورت فعلي در آمده اند، ناگفته نماند «السموات» جمع محلي بالف و لام مفيد عموم است و كلمۀ «فٰاطِرِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ» بمعني شكافنده زمين و آسمانها در 7 محل از قرآن ذكر شده و سموات همه با الف و لام آمده اند، علي هذا احتمال قوي ميرود كه مراد از «السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ» تمام كاينات باشد.در كتاب آغاز و انجام جهان ص 63 گويد: در قرآن كريم «سموات» كه با «ارض» هم استعمال شده بمعني همۀ جهانهاي غير از زمين آمده است «فَلِلّٰهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمٰاوٰاتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ» جاثيه 36 «رَبِّ الْعٰالَمِينَ» كه بي واو است بدل است از «رَبِّ السَّمٰاوٰاتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ» پس بايستي كه «پرورندۀ جهانها» مساوي باشد

قاموس قرآن، ج 1، ص: 61

با «پرورندۀ آسمانها و زمين» پس بايستي كه «سموات» برابر باشد با «همه جهانها منهاي زمين».2- زمين در دو روز «دو دوران» و پيش از آسمانهاي هفتگانۀ خود

آفريده شده، باين آيات توجه كنيد كه در بند سوّم نيز لازم خواهد بود: «قُلْ أَ إِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وَ تَجْعَلُونَ لَهُ أَنْدٰاداً ذٰلِكَ رَبُّ الْعٰالَمِينَ. وَ جَعَلَ فِيهٰا رَوٰاسِيَ مِنْ فَوْقِهٰا وَ بٰارَكَ فِيهٰا وَ قَدَّرَ فِيهٰا أَقْوٰاتَهٰا فِي أَرْبَعَةِ أَيّٰامٍ سَوٰاءً لِلسّٰائِلِينَ. ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ وَ هِيَ دُخٰانٌ فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيٰا طَوْعاً أَوْ كَرْهاً قٰالَتٰا أَتَيْنٰا طٰائِعِينَ. فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِي يَوْمَيْنِ وَ أَوْحيٰ فِي كُلِّ سَمٰاءٍ أَمْرَهٰا وَ زَيَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا بِمَصٰابِيحَ» (فصلت: 9- 12).از اين آيات بدست ميايد اوّلا زمين در دو روز (دو دوران) آفريده شده (البته بدون نبات و حيات و اقوات) «خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ» مراد از روز بطور قطع دوران است نه بيست و چهار ساعت كه مدت گردش وضعي زمين است و همچنين مراد از چهار روز و دو روز، دو دوران و چهار دوران است و مجموع اين شش روز بحساب روزهاي ما شايد از ميليونها سال بيشتر باشد.استعمال يوم بمعني دوران و مدت مفصلي از زمان، شايع و از معاني مشهور يوم است، ابن اثير در نهايه گويد: گاهي از يوم مطلق وقت اراده ميشود و حديث «تلك ايّام الهرج» از آن است. راغب در مفردات گويد: گاهي از مدت هر مدتي كه باشد با يوم تعبير ميشود.در قرآن مجيد هست «وَ تِلْكَ الْأَيّٰامُ نُدٰاوِلُهٰا بَيْنَ النّٰاسِ» آل عمران 140 «فَهَلْ يَنْتَظِرُونَ إِلّٰا مِثْلَ أَيّٰامِ الَّذِينَ خَلَوْا» يونس 102 كه مراد زمانهاي حوادث است «وَ إِنَّ يَوْماً عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ» حج 47 «فِي يَوْمٍ كٰانَ مِقْدٰارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ» معارج: 4.احتمال قوي آنست كه منظور از

دو دوران يكي مذاب شدن زمين است، كه بصورت گاز مشتعل بود و در اثر كاسته شدن حرارت مذاب گرديد،

قاموس قرآن، ج 1، ص: 62

و ديگري انعقاد و انجماد سطح آن است.ثانيا: تشكيل كوهها و تقدير اقوات براي موجودات زنده در چهار دوران انجام يافته است «وَ جَعَلَ فِيهٰا رَوٰاسِيَ مِنْ فَوْقِهٰا وَ بٰارَكَ فِيهٰا وَ قَدَّرَ فِيهٰا أَقْوٰاتَهٰا فِي أَرْبَعَةِ أَيّٰامٍ» و اينكه بعضي از بزرگان چهار روز را فصول اربعه گرفته اند بسيار بعيد است، زيرا در آيات فوق صحبت از ابتداي خلقت و حالت مذاب بودن زمين و غيره است، فصول اربعه حساب بعدهاست و اين آيات تفصيل شش روزي است كه در آيۀ: «إِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّٰامٍ» يونس: 3 و غيره آمده است، بعد از «أَرْبَعَةِ أَيّٰامٍ» فرموده: «ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ وَ هِيَ دُخٰانٌ … » آنروزها فصولي در بين نبوده است.ثالثا: آسمان كه آنوقت دخان (گاز فشرده و غليظ) بود و زمين كه دو دوران ديده و تازه منعقد شده بود، هر دو بيكبار از دستور خدا پيروي كردند، در اثر اين فرمان گاز فشرده و تيره، رقيق شد و طبقات جوّ را تشكيل داد و در عين حال زمين استعداد يافت و تقدير اقوات گرديد «فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيٰا … فَقَضٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِي يَوْمَيْنِ».بطور قطع، دو دوران تشكيل آسمانها «سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ فِي يَوْمَيْنِ» با چهار دوران تقدير اقوات «أَرْبَعَةِ أَيّٰامٍ» متداخل اند. و خلاصه اينكه زمين در دو روز مذاب و منعقد شد و آسمان بصورت گاز فشرده و تيره از زمين بيرون آمد و اطراف آن را فرا گرفت (اين مرحلۀ

اوّل) در مرحلۀ دوم، بزمين و آسمان يكدفعه فرمان رسيد «فَقٰالَ لَهٰا وَ لِلْأَرْضِ ائْتِيٰا» اين جمله تكليف هر دو را در يك وقت اعلام ميكند، در نتيجۀ اين فرمان وضع ديگري پيش آمد، و آن اينكه زمين آماده شد و تقدير اقوات گرديد، و گاز فشرده بطبقات هفت گانۀ جوّ مبدّل گرديد كلمۀ «ثُمّ» در آيۀ «ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ» راجع بآيۀ اول است و تقدير اينطور است «خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ … ثُمَّ اسْتَويٰ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 63

إِلَي السَّمٰاءِ» و آيۀ وسط «وَ جَعَلَ فِيهٰا رَوٰاسِيَ مِنْ فَوْقِهٰا … » توضيح آمادگي زمين در اثر دستور دوم است.اگر دو دوران تشكيل آسمانها با چهار دوران تقدير اقوات متداخل نباشد لازم ميايد كه خلقت آسمانها و زمين در هشت روز انجام يافته باشد، حال آنكه خداوند فرموده «إِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّٰامٍ» اين مطلب در 7 محل بشرح زير تكرار شده است اعراف: 54، يونس: 3، هود: 7، فرقان: 59، سجده: 4، ق 38، حديد: 4.اگر گويند: در صورت متداخل بودن دو دوران آسمانها در چهار دوران تقدير اقوات، معني اين آيه كه ميگويد «خَلَقَ لَكُمْ مٰا فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ فَسَوّٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ» بقره: 29 چگونه درست ميشود، زيرا «ثمّ» در آيه صريحا ميرساند كه تشكيل آسمانها بعد از خلق ما في الارض بوده است.گوئيم: با قرينۀ آيات گذشته مي فهميم كه مراد از «خَلَقَ لَكُمْ مٰا فِي الْأَرْضِ» مرحلۀ اول است كه خميرۀ ما في الارض بوده باشد، نه مرحله دوم كه تقدير اقوات است، بعبارت ديگر، اين «خَلَقَ لَكُمْ» همان «خَلَقَ الْأَرْضَ فِي

يَوْمَيْنِ» است.و چون در آن مرحله، ماده و خميرۀ تمام اقوات موجود بود، مانعي ندارد كه گفته شود: آنچه در زمين است براي شما آفريديم، در اين صورت «ثمّ» در جاي خود واقع است، نظير آيات سورۀ فصّلت.تحقيق اين مطلب را بدين طريق در جائي نديده ام و كليد فهم آن فقط الهام خداوندي است و للّٰه الحمد.رابعا- آيات گذشته، فقط در بارۀ زمين و طبقات هفتگانۀ جوّ است و شامل تمام آسمانها و همۀ كائنات نيست براي توضيح بيشتر به «سماء» رجوع شود.خامسا- زمين (زمين دو روزه) پيش از آسمانهاي هفتگانه آفريده شده «خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ … ثُمَّ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 64

اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ … فَسَوّٰاهُنَّ سَبْعَ سَمٰاوٰاتٍ».3: زمين پس از آسمان خورشيد (آسمان منظومۀ شمسي) آفريده شده است «أَ أَنْتُمْ أَشَدُّ خَلْقاً أَمِ السَّمٰاءُ بَنٰاهٰا. رَفَعَ سَمْكَهٰا فَسَوّٰاهٰا وَ أَغْطَشَ لَيْلَهٰا وَ أَخْرَجَ ضُحٰاهٰا. وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذٰلِكَ دَحٰاهٰا. أَخْرَجَ مِنْهٰا مٰاءَهٰا وَ مَرْعٰاهٰا وَ الْجِبٰالَ أَرْسٰاهٰا» نازعات 27- 32.ترجمۀ اين آيات بنا بر تحقيقي كه در كتاب آغاز و انجام جهان، كرده چنين است: آيا شما در آفرينش محكمتر هستيد يا آسمان؟ كه خدا آنرا بنا نهاد، ارتفاعش را بلند گرفت، پس آنرا ساخت و شبش را «تاريك كم نور» گردانيد و روشنائيش را آشكار كرد، و زمين را بعد از آن دحو كرد (بزرگش كرد و در حاليكه آنرا ميچرخانيد به پائين پرتاب كرد) انتهي از ظاهر اين آيات بدست ميايد كه چرخش زمين بعد از آسمان بوده است «وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذٰلِكَ دَحٰاهٰا» حال آنكه از آيات گذشته روشن شد كه زمين پيش از آسمانها خلق شده است «خَلَقَ الْأَرْضَ

… ثُمَّ اسْتَويٰ إِلَي السَّمٰاءِ» فصلت: 9.در جواب بايد دانست كه: اين: «سماء» در آيۀ «أَمِ السَّمٰاءُ بَنٰاهٰا» غير از سموات هفتگانۀ گذشته است، مراد از «سماء» در اين آيات بنا بر آنچه در «سماء» خواهد آمد، آسمان خورشيد و فضاي منظومۀ شمسي است نه آسمانهاي محيط بر زمين، و مسلّما زمين بعد از آسمان منظومۀ شمسي باين صورت در آمده و دحو شده است.4: زمين خدا را تسبيح ميكند «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمٰاوٰاتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِيهِنَّ» اسراء: 44، آري زمين باين عظمت با آسمانهاي هفت گانۀ آن رشحه اي از رشحات رحمت خدا است در پيشگاه آفرينندۀ خود خاضع و تسبيح گو است.5: زمين با آسمانهاي هفت گانه اش كه طبقات هفتگانۀ جوّ باشند در شش روز (شش دوران) آفريده

قاموس قرآن، ج 1، ص: 65

شده اند «إِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيّٰامٍ» توضيح اين مطلب گذشت و در «سماء» بيشتر روشن خواهد شد.6: زمين در آيندۀ قيامت كوبيده و ريز ريز خواهد شد و بزمين غير از اين مبدّل خواهد گرديد (بزمين انبساط يافته) «يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ» ابراهيم: 48 «وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبٰالُ فَدُكَّتٰا دَكَّةً وٰاحِدَةً» حاقّة: 14 و نتيجۀ اين انبساط و اتّساع ما فوق تصور است.7: زمين حافظ اسرار و اعمال آدمي است و روز قيامت اسرار خويش را بيرون ميدهد و گواه آنها خواهد بود «يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبٰارَهٰا بِأَنَّ رَبَّكَ أَوْحيٰ لَهٰا» زلزال: 4 و 5 8: كلمۀ ارض همانطور كه بتمام كرۀ زمين اطلاق شده، ببعضي از آن نيز گفته شده است «ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ» مائده: 21 «فَلَنْ أَبْرَحَ الْأَرْضَ حَتّٰي يَأْذَنَ لِي أَبِي»

يوسف: 80 «فَخَسَفْنٰا بِهِ وَ بِدٰارِهِ الْأَرْضَ» قصص 81 مراد از الارض در آيۀ اول سرزمين فلسطين و در دومي سر زمين مصر و در سومي محلي است كه قارون و خانه اش در آن فرو رفت.9: همانطور كه در اوّل گفتيم كلمۀ ارض در قرآن مفرد استعمال شده ولي در احاديث و نهج البلاغه بصيغۀ جمع (ارضون و ارضين) نيز بكار رفته است نظير كلمات فرج «لٰا الٰهَ الَّا اللّٰه رَبُّ السَّمواتِ السَّبْعِ وَ رَبُّ الارَضِينَ السَّبْعِ وَ ما فِيهِنَّ وَ ما بَيْنَهُنَّ» (وسائل ج 4 ص 907).ولي چون بعضي از موارد نهج البلاغه صريح است در اينكه مراد از ارضون خشكيهاي روي زمين و باصطلاح هفت اقليم است، بايد بگوئيم كه در احاديث و جاهاي ديگر نهج البلاغه مقصود از آن خشكيهاست كه در گذشته به هفت، تقسيم ميكردند، در نهج البلاغه هست «وَ ركوبها اعناقَ سُهولِ الارَضين. ا لَمْ يَكُونوا ارْباباً في اقطارِ الارضين. فَهُمْ حُكامٌ عَلَي العالَمينَ وَ مُلُوكٌ في اطْرافِ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 66

الارَضين» اين كلمات در نهج البلاغه عبده بترتيب ج 1 ص 174- ج 2 ص 177 و ص 179 واقع است.جملۀ اول در بارۀ كوههاست كه ميفرمايد: كوهها بر گردن همواريهاي زمين سوارند، دوّمي در بارۀ مردمان گذشته است كه فرمود: آيا در اطراف زمين پادشاهان و مالك رقاب نبودند؟ و سومي در خصوص عربهاست كه به بركت اسلام در اطراف زمين پادشاهان شدند. در اين جاها چنانكه مي بينيم خشكي هاي زمين مقصود است.اين مطلب كه تحت شمارۀ 9 گفته شد از كتاب آغاز و انجام جهان ص 68- 70 استفاده شده است.علامۀ شهرستاني رحمه اللّٰه راجع بتعدّد زمينها

در كتاب هيئت و اسلام. بحث مفصلي دارد. ما منكر آن نيستيم كه مرّيخ و مشتري و امثال آن نسبت بخود. زمين اند و زمينهاي بيشمار ديگري در فضاي بيكران وجود دارند.ولي نميتوانيم قبول كنيم كه مراد از زمينهاي هفتگانه، سيّارات هفتگانه است، زيرا آنها از هفت بيشتراند، اگر عدد هفت را برداشته و بگويند: كرات و زمينهائيكه در فضاي بيكران بدور خورشيدهاي خود ميچرخند، خارج از شمارند حرفي نداريم فقط مخالف و نافي اين هستيم كه كسي بگويد مراد از زمينهاي هفتگانه، سيارات منظومۀ شمسي است، ناگفته نماند، قرآن كريم بزميني غير از زمين ما نظري نداشته و غير از آنرا سماء و سموات بحساب آورده است.10- در خاتمۀ اين بحث لازم است بدانيم كه: كرۀ زمين نسبت بخود، موجودي بس بزرگ و اعجاب آور است، حجم آنرا بنا بر حسابي هزار و هشتاد سه ميليارد و بنا بر حساب ديگري هزار و هشتاد سه ميليارد و سيصد و بيست مليون كيلومتر مكعب گفته اند، يكميليارد شايد بنظر شما چندان مهمّ نيايد ولي طبق حساب صحيح اگر شخصي روزي ده ساعت كار بكند. شمردن يكميليارد

قاموس قرآن، ج 1، ص: 67

پنجاه سال وقت لازم دارد.جمعيّت روي زمين در حدود سه ميليارد نفر است. صندوقي در نظر بگيريد كه هر سه بعد آن هر يك، يك كيلو متر باشد، اگر همۀ انسانهاي روي زمين را در چنين صندوقي بريزيم، حساب ساده ميرساند كه در حدود يك ششم صندوق اشغال ميشود، زيرا اين صندوق بيشتر از هيجده ميليارد نفر يعني هيجده ميليارد و هفتصد و پنجاه ميليون نفر ظرفيت دارد، و اگر بخواهيم زمين را تكه تكه كرده در چنين

صندوق جاي بدهيم، به هزار و هشتاد سه ميليارد و سيصد و بيست ميليون از اين صندوق ها احتياج داريم.اگر همۀ انسانهاي زمين را بدرياي خزر بريزيم، آب دريا بالا ميايد اما چقدر؟ گفته اند: مطابق حساب دقيق، آب آن از يك سانتيمتر هم كمتر بالا ميايد، يعني اين بالا آمدن براي ما هيچ محسوس نيست در صورتيكه درياي خزر درياي بزرگي نيست بلكه درياچه است و فقط چهار صد و بيست هزار كيلو متر مربّع مساحت دارد، چه رسد باقيانوس آرام مثلا كه صد و هشتاد ميليون كيلومتر مربّع مساحت آن است.اگر بزرگي حجم زمين را با طبقات هفتگانه جوّ آن در نظر آوريم از عظمت آن متحيّر خواهيم بود، جرم جوّ زمين را در حدود پنج ميليون ميليارد تن حساب كرده اند، فَسبحان من خَلَقها و دَبَّرها و دَحاها و أَخْرَجَ مِنْهٰا مٰاءَهٰا وَ مَرْعٰاهٰا وَ الْجِبٰالَ أَرْسٰاهٰا.ارقاميكه در اينجا راجع بوسعت زمين ذكر شد، همه از كتابهاي معتبر اخذ شده است ايضا بايد دانست كه زمين بزرگ ميشود زيرا هر روز ميليونها تن از انرژي خورشيد وارد آن شده و بصورت حرارت در آن جذب ميشود، كافي است كه بدانيم در هر ثانيه چهار ميليون تن از خورشيد كاسته ميشود مقدار كثيري از آن نصيب زمين است، علي هذا تا روز قيامت زمين پيوسته بزرگ و آفتاب كوچك خواهد شد و وسعت زمين

قاموس قرآن، ج 1، ص: 68

را در آنروز جز خدا كسي نميداند.

تخت اطاق عروس و سرا پردۀ عروس كه روي سرير است و فرش اطاق عروس.معني كرده اند. اين كلمۀ بصيغۀ جمع (ارائك) پنج بار در قرآن مجيد آمده است.نا گفته نماند: اريكه تخت خالي نيست. بلكه مزيّن بودن آن منظور است چنانكه در اطلاق سرير بر تخت. سرور و شادي مورد نظر است.

آنها غرفه ها و غرفه هاي ديگر كه از طلا و نقره و لوءلوء و ياقوت بنا شده بودند … و كاخها با لئالي و مشك و زعفران مفروش (شن ريزي) شده بود، چشمه هائي از نقره ديد كه آب آنها از آفتاب روشنتر بود … از لوءلوء و زعفران و مشك آنجا مقداري برداشت و بيرون آمد.قضيّۀ اين شخص بمعاويه رسيد، او را احضار كرد و او آنچه ديده بود باز گفت، معاويه گفت: تا كعب الاحبار را حاضر كردند و از وي در اين باره توضيح خواست، كعب گفت: آري آن بهشت شدّاد است و چنين و چنان بود و در زمان تو مردي كه داراي فلان صفات است در طلب شتر خود بآنجا وارد خواهد شد.سپس، بعبد اللّٰه بن ابي قلابه كه در آنجا بود نگاه كرد و گفت: بخدا قسم اين همان مرد است (مجمع البيان بطور اختصار).اين افسانه چنانكه ديديم از وهب بن منبّه است و كعب الاحبار آنرا تصديق ميكند، حال اين دو نفر بر اهل تحقيق روشن است، در كتاب «سيري در اسلام» وضع آندو را ضمن بحث جاعلين حديث، آشكار كرده ام.اين شهر در كجاي دنياست، كدام كاوشهاي علمي و زير زميني، وجود آنرا تأييد ميكند؟! در آن روزگار: آنهمه طلا و نقره و … از كجا جمع شده بود؟!.زمخشري در كشّاف از وهب نام نبرده و ميگويد: چنين روايت شده، سپس تصديق كعب در محضر معاويه را نقل ميكند، مجلسي

قاموس قرآن، ج 1، ص: 70

رحمه اللّٰه آنرا در بحار ج 11 ص 367 ط جديد، بدون ردّ و قبول از كمال الدين مرحوم صدوق از مردي بنام ابو وائل نقل كرده

است. ناگفته نماند: ابو وائل شخصي مجهول الهويّه است و در رجال مدح و قدحي ندارد. بنظر ميايد كه اين شخص، قضيّه را از وهب و يا كسيكه از وهب شنيده نقل كرده است.صدوق عليه الرحمه آنرا در كمال الدين باب 54 از ابي وائل نقل نموده ولي آنرا قبول ندارد و در آخر همان باب ميگويد: اين قضايا كه نقل كردم اعتمادي بآنها ندارم، ولي مي بينم كه خصمم قبول دارد براي الزام او ايراد ميكنم. و در ذيل افسانۀ بهشت شداد ميگويد اگر بشود گفت كه در روي زمين همچو بهشت ناديده هست و كسي جاي آنرا نميداند، ولي از طريق خبرها ميگويند: هست، پس چرا وجود و غيبت امام عصر عليه السّلام را از طريق اخبار قبول ندارند، با آنكه خبر بهشت شدّاد از ابي وائل است ولي اخبار قائم عليه السّلام از حضرت رسول و ائمه طاهرين عليهم السّلام.!!!در تفسير بيضاوي و صافي و مجمع البحرين بطور اشاره بي آنكه نامي از وهب و كعب برده شود، اين افسانه نقل شده است.ابن كثير شامي در تفسير خود، بعد از اشاره بآن ميگويد: اين از خرافات اسرائيلي است. مسعودي در مروج الذهب (ج 1 ص 368) گويد: بسياري از دانايان گفته اند: اين داستان از خرافات است.فريد وجدي در دائرة المعارف گفته: آنچه گفته اند: ارم شهري بود از طلا و نقره، نه نصّي دارد و نه مبتني بدليلي است، جرجي زيدان در تاريخ تمدن اسلام (ج 1 ص 12 ترجمه) آورده: اين جزافه گوئيها مبتني بر اساس نبوده و حدّ اقل آن است كه پاره اي از عمارات قوم عاد و ثمود با جواهرات گرانبها تزيين

ميشده.از قرآن مجيد، فقط اين اندازه بدست ميايد كه بناي «ارم»

قاموس قرآن، ج 1، ص: 71

در آن روزگار بي نظير بوده است، امّا بهشتي و شهري با آن طمطراق افسانه اي بيش نيست، در خاتمه اين نكته را ناگفته نگذاريم كه در اين باره هر چه جستجو كرديم، حديثي از رسول خدا و ائمّه عليهم السّلام هر چند ضعيف هم باشد نقل نشده است، و من اين مطلب را در كتاب سيري در اسلام مفصّل و روشنتر آورده ام.

72

جدّ امّي ابراهيم بود.در كامل ابن اثير، نام پدر آن حضرت را تارخ نوشته و در تورات حاضر تارح است.دوم: آنكه: لازم ميايد در آباء حضرت رسول صلّي اللّٰه عليه و آله و سلّم مشرك وجود داشته باشد با آنكه شيعه بالاتفاق در موحّد بودن پدران آنحضرت اجماع كرده اند: مجلسي عليه الرحمه در بحار (ج 12 ص 49 ط جديد» ميگويد: اخباريكه بر اسلام پدران آنحضرت دلالت ميكند، از طريق شيعه مستفيض بلكه متواتر است.طبرسي عليه الرحمة در مجمع البيان پس از نقل قول زجّاج فرموده: سخن زجّاج مؤيّد اصحاب ما «اماميّه» است كه: آزر جدّ امّي و يا عموي ابراهيم بود، نزد اماميّه بصحّت رسيده كه پدران حضرت رسول صلوات اللّٰه عليهم تا آدم همه موحّد بودند، و طايفۀ اماميّه بر اين مطلب اجماع كرده اند.ناگفته نماند: تدبّر در كلام عرب و آيات قرآن كريم نشان ميدهد كه معناي حقيقي اب گر چه پدر اصلي است، ولي در غير آن نيز: بقدري استعمال شده كه نزديك است معناي اصلي بعضا بقرينه محتاج باشد راغب گويد: «الاب: الوالد، و يسمّي كلّ من كان سببا في ايجاد شيئي او اصلاحه او ظهوره ابا» اب.پدر و هر كه سبب ايجاد، يا اصلاح و يا ظهور چيزي باشد، باو اب گفته ميشود حضرت رسول بعلي (عليهما السّلام) فرمود «انا و انت ابوا هذه الامّة» من و تو دو پدر اين امت هستيم، بآنكه از ميهمانان پذيرائي كند گويند: ابو الاضياف، و بآنكه آتش جنگ بيفروزد: ابو الحرب، بمعلّم نيز اب گفته اند (از مفردات).در قرآن مجيد، پدران در جاي بزرگان قوم و بالعكس استعمال شده است، در چندين جا از

كفّار نقل شده كه در مقابل پيامبران گفته اند: «بَلْ نَتَّبِعُ مٰا أَلْفَيْنٰا عَلَيْهِ آبٰاءَنٰا» بقره: 170 يعني از پدران خود پيروي خواهيم كرد. در جاي ديگر بجاي «آبٰاءَنٰا» … «سٰادَتَنٰا وَ كُبَرٰاءَنٰا» آمده،

قاموس قرآن، ج 1، ص: 73

كه روز قيامت خواهند گفت «رَبَّنٰا إِنّٰا أَطَعْنٰا سٰادَتَنٰا وَ كُبَرٰاءَنٰا فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا» احزاب: 67.ناگفته نماند اخ و اخت چنانكه گذشت و امّ، چنانكه خواهد آمد مانند اب، استعمالشان بسيار وسيع است و اما كلمۀ والد و والدة فقط بپدر و مادر حقيقي اطلاق ميشود، لا غير.در اين صورت، بسيار آسان است كه بگوئيم: آزر، جدّ امّي ابراهيم عليه السّلام بود و باو پدر خطاب كرده است.الميزان در اين خصوص تحقيقي دارد كه خلاصۀ آنرا در اينجا مياوريم و آنچه ميان دو قوس (پرانتز) گفته ميشود از نگارنده است. «تدبّر در آيات نشان ميدهد كه: آزر پدر اصلي ابراهيم عليه السّلام نبوده است، زيرا آنحضرت در اوّلين برخورد با قومش، دعوت خويش را از مردي شروع كرد كه قرآن فرموده: پدر او بود، و اصرار كرد كه وي بدين توحيد در آيد، او در جواب تندي كرد گفت: اگر بس نكني سنگبارانت كنم، از من دور شو، ابراهيم بر او سلام كرد و گفت: از پروردگارم براي تو آمرزش خواهم خواست. و از شما و آنچه جز خدا ميخوانيد كنار ميشوم. مريم 41- 48.در سورۀ شعراء داستان از سر گرفته شده و در آنجا پس از گفتگو با پدر و قومش و تخطئۀ بت پرستي، دعا ميكند و ميگويد: پروردگارا مرا بصالحان ملحق كن و پيش آيندگان نيكنام گردان. و از وارثان بهشت كن و پدرم را بيامرز كه

از گمراهان است «وَ اغْفِرْ لِأَبِي إِنَّهُ كٰانَ مِنَ الضّٰالِّينَ» شعراء: 70- 86. (چون دعاي آنحضرت و استغفار براي پدرش بعد از گفتگو با بت پرستان نقل شده، چنين بدست ميايد كه آنحضرت در آنموقع هنوز از بابل خارج نشده بود، گر چه صاحب الميزان از «كان» در «كٰانَ مِنَ الضّٰالِّينَ» استفاده كرده و گفته است: استغفار، شايد بعد از مرگ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 74

آزر و يا بعد از خروج از بابل بود.ولي صدر آيات در سورۀ شعراء مانع از آن است). (هيچ مانعي ندارد كه «كان» در آيه بمعني حال و ثبوت باشد نظير «كَيْفَ نُكَلِّمُ مَنْ كٰانَ فِي الْمَهْدِ صَبِيًّا» يعني با كسيكه اكنون در گهواره و كودك است چگونه تكلّم كنيم؟! و معني «إِنَّهُ كٰانَ مِنَ الضّٰالِّينَ» آنست كه او از گمراهان است. و اينكه فرموده: استغفار بعد از مرگ آزر بوده بسيار بعيد است، زيرا در سورۀ توبه، چنانكه خواهد آمد هست «فَلَمّٰا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّٰهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ» چون بر ابراهيم روشن شد كه آزر دشمن خداست از او بيزاري كرد. تا آزر زنده بود، ابراهيم احتمال ميداد كه او، ايمان آورد و چون مشرك بمرد اين احتمال منتفي شد و آنحضرت از وي بيزاري كرد، در اين صورت معني ندارد كه بگوئيم: بعد از فوت او، برايش استغفار نمود، بلكه قهرا اين كار را پيش از مرگ او كرده بود و عنقريب در اين باره توضيح بيشتر داده خواهد شد).آنوقت، خداوند فرموده كه: استغفار ابراهيم براي پدرش بواسطۀ وعدۀ قبلي بود، و چون بر وي روشن شد كه او دشمن خداست از وي بيزاري نمود توبه 114 و

خلاصه، قرآن روشن ميكند كه ابراهيم براي پدرش هم دعا كرد و هم بيزاري نمود. همۀ اينها در اوائل عهد آنحضرت بود كه هنوز از بابل هجرت نكرده بود.سپس خداوند، هجرت و اولاد خواستن او را بيان ميكند: گفت من بسوي پروردگارم ميروم او حتما مرا راهنمائي ميكند.پروردگارا براي من اولاد صالح عنايت فرما، صافّات 99- 100 و آنوقت ميفرمايد: او و لوط را نجات داديم و بزمين با بركت برديم. و باو اسحاق و يعقوب را داديم. انبياء: 71 و نيز فرموده: چون از بت پرستان و معبودهايشان كنار شد: باو اسحاق و يعقوب را

قاموس قرآن، ج 1، ص: 75

داديم. مريم 49.سپس خداوند، دعاي آنحضرت را در آخر عمر و در مكّه و پس از تولّد دو فرزندش و اسكان اسمعيل در مكّه و بناي كعبه، چنين نقل ميكند: پروردگارا اين ديار را امن گردان. من و فرزندانم را از بت پرستي دور كن … پروردگارا من بعضي از ذرّيّۀ خودم را بدرۀ غير قابل كشت نزد خانۀ محترم تو سكونت دادم، تا نماز بپا كنند … حمد خداي را كه در پيري، اسمعيل و اسحق را بمن عنايت فرمود … تا گفت: «رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَ لِوٰالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسٰابُ» (ابراهيم 35- 41).آيۀ فوق بهترين شاهد است اين پدر كه با مادرش يكجا براي آنها مغفرت ميخواهد غير از «آزر» است، زيرا ديديم كه دعا براي آزر روي وفا بوعده بود و سپس از وي بيزاري نمود، ديگر معني ندارد كه در آخر 7 عمر باز براي كسيكه از او بيزاري كرده آمرزش بخواهد.جاي دقّت است كه در اين دعا «والديّ» آمده

كه جز بپدر و مادر اصلي اطلاق نميشود، بر خلاف «اب» كه اعمّ است و در دعاي آزر، گفته بود «وَ اغْفِرْ لِأَبِي» پس نتيجه اين است كه آزر، پدر اصلي ابراهيم عليه السّلام نبود، بلكه عنواني داشت كه ميشد باو «يٰا أَبَتِ» خطاب كرد، لغت عرب اجازه ميدهد كه كلمۀ اب بر جدّ، عمو، ناپدري، سرپرست امور، و بر هر بزرگ مطاع، گفته شود. (الميزان ج 7 ص 168- 171).

توبه، در بارۀ استغفار براي مشركان چنين آمده «مٰا كٰانَ لِلنَّبِيِّ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَ لَوْ كٰانُوا أُولِي قُرْبيٰ، مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحٰابُ الْجَحِيمِ، وَ مٰا كٰانَ اسْتِغْفٰارُ إِبْرٰاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلّٰا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهٰا إِيّٰاهُ فَلَمّٰا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّٰهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ، إِنَّ إِبْرٰاهِيمَ لَأَوّٰاهٌ حَلِيمٌ» توبه: 113 114.يعني پيغمبر و مؤمنان را نرسد براي مشركان آمرزش بخواهند، گر چه خويشاوند باشند، پس از آنكه معلوم شد كه آنها اهل جهنّمند، استغفار ابراهيم براي پدرش، فقط براي وعده اي بود، و چون بر او روشن شد كه پدرش دشمن خداست از وي بيزاري نمود كه ابراهيم خدا ترس و بردبار است.از اين دو كريمه چند مطلب بدست ميايد.1: پيغمبر و مؤمنان را جايز نيست براي مشركان پس از مردن آنها و حتمي شدن عذابشان، آمرزش بخواهند «مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحٰابُ الْجَحِيمِ» تبيّن و روشن

قاموس قرآن، ج 1، ص: 77

شدن طبعا در صورتي است كه مشرك در حال شرك از دنيا برود و تا وقتيكه نمرده احتمال هدايت شدن دارد و جهنّمي بودنش قطعي نيست. امّا آيا ميشود براي مشرك در حال حياتش آمرزش خواست و گفت: خدايا او را هدايت كن و بيامرز، آيه از حكم آن ساكت است. ولي از خارج ميدانيم كه اشكال ندارد.2: ابراهيم براي پدرش تا وقتيكه زنده بود، آمرزش خواست و چون در حال شرك بمرد، جهنّمي بودنش يقيني شد، از او بيزاري نمود «فَلَمّٰا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّٰهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ» ولي تا زنده بود و احتمال هدايت شدن ميرفت از او بيزاري نكرد، در مجمع البيان و المنار و تفسير

ابن كثير ذيل آيۀ فوق، هست كه ابن عباس گويد: ابراهيم عليه السّلام پيوسته براي آزر استغفار ميكرد تا بمرد و چون در حال شرك از دنيا رفت.بر ابراهيم روشن گرديد كه او دشمن خداست، آنوقت از او بيزاري نمود.و خلاصۀ مضمون دو آيۀ فوق چنين است: پيغمبر و مؤمنان نبايد براي مشركان، پس از مرگ آنها استغفار كنند. گويا كسي اشكال كرده و ميگويد: پس چرا ابراهيم براي آزر كه مشرك بود استغفار كرد؟جواب اينست كه: ابراهيم نيز پس از مرگ او آمرزش نخواست. بلكه از او بيزاري نمود، فقط پيش از مرك وي، روي وعده ايكه كرده بود براي او استغفار نمود و آن نيز جايز و بلا مانع است. بيضاوي در ذيل آيۀ «مِنْ بَعْدِ مٰا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحٰابُ الْجَحِيمِ» ميگويد: تبيّن در صورتي است كه بر كفر بميرد بعد ميگويد: اين دليل است كه براي مشركان زنده، استغفار جايز است و آن طلب توفيق ايمان براي آنهاست و با اين جواز، اشكال استغفار ابراهيم دفع ميشود.بچند تفسير كه دسترس بود مراجعه كردم جز بيضاوي باين نكته توجّه نكرده اند و حقّا كه او خوب فهميده است. آري ابراهيم عليه- السّلام براي مشرك زنده، آمرزش خواست و چون در حال شرك مرد.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 78

از وي بيزاري كرد، زيرا يقين شد كه او اهل عذاب است. پيغمبر و مؤمنان نيز كه دينشان همان دين ابراهيم است. نميتوانند براي مشركان پس از مرگ آنها آمرزش بخواهند ولي پيش از مرگشان جايز است همانطور كه ابراهيم كرد. در آيۀ شريفه إِلّٰا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهٰا إِيّٰاهُ» اشاره بوعده ظاهرا براي اين است كه آنحضرت در

اين كار، وفا بوعده نيز كرد. نه اينكه، اصل استغفار جايز نبود ولي ابراهيم چون وعده كرده بود آنخلاف را انجام داد (نعوذ باللّٰه).در سورۀ ممتحنه پس از نهي از مودّت مشركان و دشمنان خدا، چنين آمده «قَدْ كٰانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرٰاهِيمَ وَ الَّذِينَ مَعَهُ، إِذْ قٰالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنّٰا بُرَآؤُا مِنْكُمْ وَ مِمّٰا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ، كَفَرْنٰا بِكُمْ وَ بَدٰا بَيْنَنٰا وَ بَيْنَكُمُ الْعَدٰاوَةُ وَ الْبَغْضٰاءُ أَبَداً حَتّٰي تُؤْمِنُوا بِاللّٰهِ وَحْدَهُ، إِلّٰا قَوْلَ إِبْرٰاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَ مٰا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْ ءٍ» ممتحنه 4.يعني در عمل ابراهيم و پيروانش براي شما سرمشق خوبي هست، آنگاه كه بقومشان گفتند: ما از شما و آنچه سواي خدا ميپرستيد بيزاريم، بشما كفر ميورزيم و هميشه ميان ما و شما، عداوت و كينه توزي هست تا بخداي تنها، ايمان بياوريد (ميان آنها ربطي نماند) مگر سخن ابراهيم كه بپدرش گفت: از خدا براي تو آمرزش خواهم خواست و جز اين در قبال خدا براي تو كاري نتوانم كرد.دفعۀ ديگر، آيه و ترجمه آنرا بدقّت بخوانيد. در اين كريمه «إِلّٰا قَوْلَ إِبْرٰاهِيمَ» استثناء است از مضمون جملۀ فوق، كه همان جدائي و بيزاري و عداوت و عدم الفت باشد و بعبارت اخري از كلمۀ «إِذْ قٰالُوا لِقَوْمِهِمْ» تا «مٰا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللّٰهِ مِنْ شَيْ ءٍ» يعني مجموع مستثني و مستثني منه، توضيح و تفصيل «اسوة» در صدر آيه است. و خلاصۀ مطلب اين است: شما هم بايد مانند ابراهيم و تابعانش از مشركان جدا شويد و

قاموس قرآن، ج 1، ص: 79

آنها را دوست نداريد و بايد بگوئيد: هميشه ميان ما و شما عداوت و كينه هست.

فقط از اين جدائي و عداوت قول ابراهيم را استثناء ميكنم كه بپدرش گفت: براي تو از خدا آمرزش خواهم خواست. شما هم با وجود عداوت، ميتوانيد براي مشركان آمرزش بخواهيد چنانكه او خواست. و بعبارت ديگر، مانند ابراهيم باشيد هم در عداوت با مشركان و هم در خواستن توفيق ايمان براي آنها. و بتعبير سوّم: ابراهيم براي شما سر مشق خوبي است هم در عداوت مشركان و هم در استغفار براي آنان.دليل ديگر اين مطلب آن است كه در ذيل آيات فوق آمده «لٰا يَنْهٰاكُمُ اللّٰهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقٰاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيٰارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ» ممتحنه: 8.يعني خدا شما را از نكوئي كردن و انصاف ورزيدن با كسانيكه در كار دين با شما جنگ نكرده و از ديارتان بيرون ننموده اند، منع نميكند آزر مشرك بود ولي در كار دين با ابراهيم جنگ نكرده بود «1» و او را از خانه بيرون ننموده بود، چه مانعي داشت كه آنحضرت با او نكوئي كند و كدام نكوئي بالاتر از آنست كه بگويد: خدايا باو توفيق ايمان بده و بيامرز. مگر حضرت رسول صلّي اللّٰه عليه و آله و سلّم در حق مشركان نميگفت: «اللّٰهمّ اهد قومي فانّهم لا يعلمون» . بسيار بسيار عجيب است كه مفسّران شيعه و سنّي «إِلّٰا قَوْلَ إِبْرٰاهِيمَ» را از «أُسْوَةٌ» استثناء گرفته و گفته اند: مقصود اين است كه از ابراهيم پيروي كنيد مگر در استغفار براي پدرش، براي نمونه بتفسير مجمع البيان، صافي، كشّاف جلالين، ابن كثير، طنطاوي، مراغي فخر رازي، طبري، درّ منثور، ابو الفتوح و منهج الصادقين، رجوع

كنيد خواهيد ديد كه استثناء را از «أُسْوَةٌ» گرفته و گفته اند: يعني از ابراهيم پيروي كنيد مگر در استغفار براي پدرش كه در اين كار نبايد

(1) مگر آنكه مخالفت او را با ابراهيم، جنگ حساب كنيم با وجود آن باز استغفار مانعي نداشت

قاموس قرآن، ج 1، ص: 80

از وي پيروي نمائيد زيرا او اين عمل را روي وعده ايكه داده بود، كرد.بيضاوي در تفسير آيه 114 از سورۀ توبه چنانكه در سابق گفتيم مطلب را خوب درك كرده و گفته است: آيه بر جواز استغفار براي مشركان دلالت دارد و اشكال قول ابراهيم با آن دفع ميشود. ولي در سورۀ ممتحنه، مطلب را از ياد برده و استثناء را از «أُسْوَةٌ» گرفته و ميگويد نبايد در استغفار بابراهيم تأسّي كنيد.اين مفسّران نامي در صورت صحّت كلامشان، لازم ميايد كه ابراهيم عليه السّلام خلاف شرع كرده باشد و مطلب اين ميشود كه: از ابراهيم تأسّي كنيد مگر در اين عمل كه كاري بر خلاف دستور خدا بود.اگر گويند: وعده كرده بود، ميبايست بوعدۀ خود عمل كند! گوئيم: مگر وعده، خلاف شرع را شرعي ميكند!؟ و آنگهي وعدۀ خلاف شرع را چرا ميكرد؟! اگر گويند: اين عمل در شريعت آنحضرت جايز بود و در شرع اسلام نسخ شده است! گوئيم: از كجا؟! بضرورت قرآن دين ما همان دين حنيف ابراهيم است قُلْ صَدَقَ اللّٰهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرٰاهِيمَ حَنِيفاً» آل عمران: 95 «ثُمَّ أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرٰاهِيمَ حَنِيفاً» نحل: 123.شكر خدا را كه الهام بخشيد اين حقيقت ارزنده را از قرآن مجيد با مقايسۀ آيات بدست آورديم، آنچه قرنها بر مفسّران پوشيده مانده بود روشن گرديد، و معلوم

شد كه ابراهيم عليه السّلام در همه كار مقتدا و سر مشق ماست حتي در استغفار براي مشرك.ديگر لازم نيست سخني بگوئيم كه مستلزم ناروا براي آنحضرت باشد.ابراهيم بآزر وعده كرد، آن وعده جايز و شرعي بود و بهمان وعده عمل كرد، آنهم جايز بود، ما هم ميتوانيم در اين كار بر آن پيامبر بزرگ تأسّي نمائيم سلام بر او.

إِليٰ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْمٰاعِيلَ أَنْ طَهِّرٰا بَيْتِيَ» بقره: 125 «وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْرٰاهِيمُ الْقَوٰاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْمٰاعِيلُ» بقره: 127 «نَعْبُدُ إِلٰهَكَ وَ إِلٰهَ آبٰائِكَ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْمٰاعِيلَ» بقره: 133 «وَ مٰا أُنْزِلَ إِليٰ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْمٰاعِيلَ وَ إِسْحٰاقَ» بقره: 136 و نيز آيه 140 بقره و 84 آل- عمران و 163 نساء و 39 سورۀ ابراهيم.و اسمعيل ديگر در رديف انبياء بني اسرائيل و غيره آمده نظير «وَ زَكَرِيّٰا وَ يَحْييٰ وَ عِيسيٰ وَ إِلْيٰاسَ كُلٌّ مِنَ الصّٰالِحِينَ وَ إِسْمٰاعِيلَ وَ الْيَسَعَ وَ يُونُسَ وَ لُوطاً وَ كلًّا فَضَّلْنٰا عَلَي الْعٰالَمِينَ» انعام: 86- 87 «وَ إِسْمٰاعِيلَ وَ إِدْرِيسَ وَ ذَا الْكِفْلِ كُلٌّ مِنَ الصّٰابِرِينَ» انبياء: 85 «وَ اذْكُرْ إِسْمٰاعِيلَ وَ الْيَسَعَ وَ ذَا الْكِفْلِ وَ كُلٌّ مِنَ الْأَخْيٰارِ» ص 48، اين مؤيد آنست كه اين دو نفر غير هم اند.گذشته از اين: در يك محلّ از قرآن، اسمعيل فرزند ابراهيم و

قاموس قرآن، ج 1، ص: 84

يعقوب خوانده شده و پر روشن است كه اسمعيل بن ابراهيم از اولاد يعقوب نيست بلكه عموي آنحضرت است.در سورۀ مريم از اوّل تا آيۀ 58 هشت نفر از پيامبران، زكريّا، يحيي، عيسي، ابراهيم، موسي، هارون، اسمعيل و ادريس ذكر شده و سپس چنين آمده «أُولٰئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنٰا مَعَ نُوحٍ وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْرٰائِيلَ» يعني پيامبرانيكه در اين سوره ياد شدند، همه از اولاد اين چهار نفرند، آدم، نوح ابراهيم و اسرائيل. در اين آيه «مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ» شامل هر هشت نفر است است كه گفته شد. و كلمۀ «مِمَّنْ حَمَلْنٰا مَعَ نُوحٍ» شامل هفت نفر منهاي ادريس است

كه گفته اند: ادريس، جدّ حضرت نوح بود (دائرة المعارف وجدي) و داخل در «مِمَّنْ حَمَلْنٰا مَعَ نُوحٍ» نيست. آنوقت، اسرائيل با «واو» بر ابراهيم عطف شده و نشان ميدهد كه شش نفر بقيّه كه اسمعيل نيز از آنهاست همه از اولاد ابراهيم و اسرائيل اند، يعني هر كه از آنها، فرزند ابراهيم است فرزند اسرائيل نيز است علي هذا بقيّه كه زكريا، يحيي، عيسي، موسي، هارون و اسمعيل بوده باشند هم فرزند ابراهيم و هم فرزند اسرائيل اند، پس اسمعيل در عين حال كه فرزند ابراهيم بود فرزند اسرائيل نيز بود. و در نتيجه اين اسمعيل غير از اسمعيل بن ابراهيم است و گر نه براي عطف بواو در آيه محمل درستي نخواهد داشت.ناگفته نماند در تفسير برهان ذيل آيه «إِنَّهُ كٰانَ صٰادِقَ الْوَعْدِ» هشت روايت هست كه اسمعيل صادق الوعد غير از اسمعيل بن ابراهيم است و در بعضي احاديث او را اسمعيل بن حزقيل نقل كرده اند.راجع باسمعيل بن ابراهيم آنچه در قرآن آمده از اين قرار است.1- او پيغمبر بود «وَ مٰا أُنْزِلَ إِليٰ إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْمٰاعِيلَ وَ إِسْحٰاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ الْأَسْبٰاطِ» بقره 136، آيۀ 84 آل عمران و 163 نساء نيز در

قاموس قرآن، ج 1، ص: 85

همين مضمون است.2- او در بناي كعبه با پدرش شركت كرد بقره: 127 و همو بود كه راضي شد پدرش او را در راه خدا قرباني كند (كه در ابراهيم گذشت) گذشته از روايات اهل بيت عليهم السّلام قرآن خود شاهد است كه ذبيح او بود نه برادرش اسحق، در سورۀ صافّات پس از نقل داستان مفصل قرباني ميگويد «وَ بَشَّرْنٰاهُ بِإِسْحٰاقَ نَبِيًّا مِنَ الصّٰالِحِينَ» اين آيه بدست

ميدهد كه اسحق در آنروز هنوز متولد نشده بود و مژدۀ ولادت وي پس از جريان قرباني بابراهيم داده شد. پس از نوشتن اين استدلال ديدم عين آنرا امام صادق عليه السّلام در روايتي كه در الميزان از فقيه نقل شده بيان فرموده اند و نيز در بحار ج 12 ص 129 از حضرت رضا عليه السّلام نقل گرديده است.براي تكميل بحث به بحار (ج 12 ص 123) طبع جديد رجوع شود در اصول كافي ج 1 باب مشيت و اراده حديث چهارم ذبيح را اسحق گفته. علامۀ طباطبائي در ذيل آن فرموده: اين خلاف اخبار متظافر شيعه است.امّا اسمعيل صادق الوعد، سه دفعه با ادريس و يسع ذكر شده چنانكه گذشت و خدا او را در آن سه محلّ تعريف كرده كه از بندگان صابر و برگزيده است و بر عالميان فضيلت دارد. و نيز در بارۀ او فرموده «وَ اذْكُرْ فِي الْكِتٰابِ إِسْمٰاعِيلَ إِنَّهُ كٰانَ صٰادِقَ الْوَعْدِ وَ كٰانَ رَسُولًا نَبِيًّا وَ كٰانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلٰاةِ وَ الزَّكٰاةِ وَ كٰانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا» مريم 54- 55.يعني در اين كتاب ياد كن اسمعيل را كه صادق الوعد و پيامبر بلند پايه بود، كسان خود را بنماز خواندن و زكوة دستور ميداد و نزد پروردگارش پسنديده بود.در قرآن مجيد كلمۀ «اهل» چون بشخص اضافه شود مثل: أَهْلِي* و أَهْلَهُ*، اغلب بمعني كسان و خانواده آمده علي هذا از جملۀ «يَأْمُرُ أَهْلَهُ» ميشود استفاده كرد كه او فقط بخانواده ي خود پيغمبر بود

قاموس قرآن، ج 1، ص: 86

و اگر مراد از اهل، قوم باشد بايد گفت: كه قوم او از يك خانواده بوده اند، در الميزان كلمۀ «أَهْلَهُ» را بخواصّ

كه كسان و عشيره و قوم باشد معني كرده است ولي با مراجعه بقرآن خواهيم ديد كه «اهل» در موقع اضافه بشخص چنين معناي وسيعي ندارد، مگر بنا بر مطلبي كه در «اهل» خواهد آمد و در آن صورت بمعني مطلق پيروان خواهد بود خواه از كسان باشد يا نه.امّا بايد گفت كه رسالت آن حضرت عامّ بود و آيۀ «يَأْمُرُ أَهْلَهُ» ناظر بمطلبي مخصوص است چنانكه در بارۀ حضرت رسول صلّي اللّٰه عليه و آله آمده «وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ» شعراء 214 «وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلٰاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْهٰا» طه: 132 با آنكه انذار و امر آن حضرت شامل عموم بود و اينها خطابهاي مخصوص اند و مانع از عموم رسالت نيستند.در احاديث شيعه و اهل سنّت هست كه: اين پيامبر عظيم الشأن بشخصي وعده داد كه در مكاني حاضر شود، آنشخص نيامد، اسمعيل روي وعدۀ خود يكسال در آنجا منتظر ماند بدين جهت صادق الوعد لقب يافت. و نيز روايت شده كه سه روز منتظر ماند. حديث يكسال در تفسير برهان بسند ضعيف از امام رضا عليه السّلام و در مجمع البيان مرسلا از امام صادق عليه السّلام منقول است و در كافي باب الصديق و اداء الامانة حديثي بسند حسن نقل شده و در آن هست «فَانْتَظَرَهُ في ذٰلِكَ الْمَكانِ سَنَةً» نا گفته نماند، انتظار نشستن يكسال تمام، بعيد است و از نظر عرف و عقل خوب نيست مثلا كسي يكسال تمام در محلّي بنشيند، وسائل خورد و خوابش را بآنجا بياورد، بخورد بخوابد، كار نكند و هر كه از آنجا بگذرد، بگويد: منتظر فلاني هستم چون بوي وعده داده ام، چنين كاري خيلي

بعيد است و در خور شأن يك پيامبر نيست.قهرا مراد آن است كه مدت يكسال مراقب آن محل بود و گاه گاه بآنجا

قاموس قرآن، ج 1، ص: 87

سر ميزد و يا كسي ميفرستاد كه شخص موعود آمده است يا نه؟.

يُؤْفَكُ عَنْهُ مَنْ أُفِكَ» ذاريات: 8- 9 ظاهر معني آيه اين است كه: شما اهل مكّه در بارۀ قرآن و آورندۀ آن سخن گوناگون داريد: برگردانده ميشود از ايمان بآن، هر كه برگردانده شود از تفكّر و تدبّر صحيح. بنظر ميايد كه تقدير آن چنين باشد «يؤفك عن الايمان بالقرآن. من افك عن التدبّر و التفكّر» مؤيد اين احتمال آيات ما قبل و ما بعد است كه تفكّر در موجودات طبيعت را بميان كشيده است. «وَ الْمُؤْتَفِكَةَ أَهْويٰ» النجم: 53 «وَ جٰاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ وَ الْمُؤْتَفِكٰاتُ بِالْخٰاطِئَةِ» حاقّه: 9 مؤتفكات، در لغت بمعني بادهائي است كه از مسير خود برميگردند و محل وزيدن خود را عوض ميكنند و يا زمينهائيكه زير و رو ميشوند. و ظاهرا مراد از آن در قرآن شهرهاي ويران و زير و رو شده است نظير شهرهاي لوط و غيره معني آيۀ اول: مؤتفكه (قراء زير و رو شونده) را ساقط كرد.

صلّي اللّٰه عليه و آله در يكي از جنگها زنش عايشه را با خود همراه برد وقت برگشتن كه در منزلي نزول كرده بودند، عايشه گردن بند خود را گم كرد، براي پيدا كردن آن از لشگريان دور رفت، مسلمانان پنداشتند كه او در كجاوۀ خود است، شترش را حركت دادند و رفتند، عايشه برگشت و ديد لشگريان رفته اند، در همان جا نشست، يكي از مسلمانان بنام صفوان بن معطّل سلّمي كه عقب مانده بود رسيد و عايشه را شناخت شتر خود را خوابانيد و او را سوار كرد و برد بي آنكه حرفي بزند، چون بلشگريان رسيدند، اين ماجري براي منافقان و بعضي از مريض القلب ها عنوان شد و عايشه را نعوذ باللّٰه متهم بفجور با آن مرد كردند، و در اين امر، عبد اللّٰه بن ابيّ رئيس منافقين از همه بيشتر آن را شهرت ميداد، تا آيات قرآن اين ساخته را تكذيب كرد.نگارنده: از نقل اين داستان ناراحتم، و چون بعضي از مغرضين اهل سنّت نعوذ باللّٰه، شيعه را كه از عايشه خوشش نميايد، باين كار متّهم ميكنند و ميگويند: شيعه «نعوذ باللّٰه» بعايشه چنين نسبت ميدهند از اين جهت اين را نوشتم و از طرف خودم و شيعۀ اثنا عشريه ميگويم: هر كه بعايشه چنين نسبت بدهد او كافر و تكذيب كنندۀ قرآن است، زيرا قرآن اين نسبت را تكذيب كرده است.آري شيعه، عايشه را گناهكار ميداند. زيرا با امام بر حق علي بن ابي طالب عليه السّلام بمبارزه برخاست و خون مسلمانان را بهدر ريخت و تا آخر عمر در عداوت آنحضرت پايدار ماند و آيه «فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمٰا» تحريم: 4 در

بارۀ او و حفصه نازل شد و غير ذلك. ولي اين كجا و آن نسبت بي اساس كجا؟ نعوذ باللّٰه.خداوند بعبد اللّٰه ابيّ لعنت كند كه

قاموس قرآن، ج 1، ص: 92

سبب آزردگي قلب نازنين رسول خدا صلّي اللّٰه عليه و آله شد.

و «أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخٰالِدُونَ» و براي تسويه نحو «سَوٰاءٌ عَلَيْنٰا أَ جَزِعْنٰا أَمْ صَبَرْنٰا» و براي نفي و اين همزه چون بر نفي داخل شود افادۀ اثبات ميكند و بالعكس نحو «أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ- … أَ لَيْسَ اللّٰهُ بِأَحْكَمِ الْحٰاكِمِينَ».نوعيكه در وسط ميايند عبارتند از الف تثنيه و الف بعضي از جمع ها مثل مسلمان، مسلمات و مساكين

قاموس قرآن، ج 1، ص: 94

نوعيكه در آخر واقع ميشوند عبارتند از الف تأنيث مثل حبلي و بيضاء و الف ضمير در تثنيه مثل «اذْهَبٰا إِليٰ فِرْعَوْنَ» و الفهائيكه بآخر آيات داخل ميشوند همچنانكه در آخر ابيات ميايند مثل «وَ تَظُنُّونَ بِاللّٰهِ الظُّنُونَا- … فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا» ليكن اين الف ها معنائي ندارند و فقط براي اصلاح لفظ وارد ميشوند (مفردات باختصار).

فرموده: آنچه ميشود گفت- اللّٰه اعلم- اين است كه چون آيۀ قبلي از ايمني و عدم خوف مرسلين خبر داد، بنظر آمد كه غير مرسلين از اهل ظلم ايمني ندارند و بايد بترسند، آيه توبه كاران اهل ظلم را استدراك و استثناء كرد … و منظور اين است: لكن آنكه معصيت كرده و بعد توبه نموده نيز نبايد بترسد. ناگفته نماند در اين صورت عدم ترس بيگناهان نيز ضمنا مفهوم ميشود.در مجمع البيان ذيل آيۀ 150 بقره از مبرّد نقل شده كه: الّا هيچ وقت بمعني واو نميايد.ناگفته نماند در قرآن مجيد استثناء منقطع كه بمعني «لكن، ولي» است بسيار يافت ميشود و اينكه گفته اند: استثناء منقطع در كلام فصيح نميايد درست نيست در دو آيۀ گذشته استثناء چنانكه ديديم منقطع است و در كريمۀ «مٰا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبٰاعَ الظَّنِّ» نساء: 157 نيز منقطع است. و شاهد بسيار روشن اين استثناء آيات 40- 74 128- 160 سورۀ صافّات است كه همۀ الّاها بمعني «ولي و لكن» آمده و منقطع اند در مجمع و كشّاف تصريح شده كه آن در «إِلّٰا مَنْ تَوَلّٰي وَ كَفَرَ» غاشيه: 24 منقطع است.

حجر: 96 و نظير «أَ إِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّٰهِ آلِهَةً أُخْريٰ» انعام: 19 از آيۀ «وَ مٰا كٰانَ مَعَهُ مِنْ إِلٰهٍ إِذاً لَذَهَبَ كُلُّ إِلٰهٍ بِمٰا خَلَقَ … » مؤمنون: 91 روشن ميشود كه معبود بايد خالق باشد و جز خالق كسي حق ندارد معبود باشد فلذا معبود يكي است.

و بالاخره هيچكس كفو و برابر او نيست راجع بمعناي صمد بآن ماده رجوع شود.اين است خدائيكه قرآن معرّفي ميكند يعني خود خدا معرّفي ميكند زيرا قرآن كلام خداست. از نظر علم و عقل و فطرت فقط اين خدا قابل قبول است نه خدايان دروغين و نه خدائيكه اديان تحريف شده ميگويند.2: خدا خالق و آفرينندۀ تمام اشياء و تمام جهان و جهانيان و تمام موجودات است. و جز او هر چه هست آفريدۀ اوست «لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ خٰالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ» انعام: 102 «قُلِ اللّٰهُ خٰالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ» رعد: 16 «اللّٰهُ خٰالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ هُوَ عَليٰ كُلِّ شَيْ ءٍ وَكِيلٌ» زمر: 62 «ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ خٰالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ» غافر: 62 «وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْ ءٍ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ» انعام: 101.3- تربيت تمام اشياء و موجودات بدست اوست و او مربّي همه ي مخلوقات است «الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ» فاتحه 2- فَلِلّٰهِ الْحَمْدُ رَبِّ السَّمٰاوٰاتِ وَ رَبِّ الْأَرْضِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ» جاثيه 36 كلمه «رَبِّ الْعٰالَمِينَ» 42 بار در قرآن آمده است. و خلاصه بند 2 و 3 اين است كه آفرينش و پرورش هر دو از خدا و در دست خداست و بتعبير ديگر چنين است «أَلٰا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبٰارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِينَ» اعراف: 54 بدان آفريدن و تدبير و دستور فقط براي اوست، بلند مرتبه است خدا، كه پرورش دهندۀ مخلوقات است. در «ربب» خواهيم گفت كه «ربّ» تربيت دهنده است.4- خدا بر هر چيز قادر و تواناست و هيچ چيز از حيطۀ قدرت و توانائي او بيرون نيست و

قاموس قرآن، ج 1، ص: 99

او بر كار خود پيروز است «تَبٰارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ

الْمُلْكُ وَ هُوَ عَليٰ كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ» ملك: 1 «وَ اللّٰهُ غٰالِبٌ عَليٰ أَمْرِهِ» يوسف: 21، جملۀ «هُوَ عَليٰ كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ» و «اللّٰهَ عَليٰ كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ» مجموعا 34 بار در قرآن تكرار شده.5- حيات و مرگ مطلقا در دست اوست، و اوست كه حيات مي بخشد و ميميراند «وَ اللّٰهُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ اللّٰهُ بِمٰا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ» آل عمران 156 «إِنّٰا لَنَحْنُ نُحْيِي وَ نُمِيتُ وَ نَحْنُ الْوٰارِثُونَ» حجر: 23، اين دو تعبير 11 مرتبه در قرآن آمده است.6- شروع آفرينش و اعادۀ آن از او و بدست اوست، كه آفريده و اوست كه بعد از ويراني، نظم جديد برقرار كرده و آفريدن را از سر ميگيرد «يَوْمَ نَطْوِي السَّمٰاءَ كَطَيِّ السِّجِلِّ لِلْكُتُبِ كَمٰا بَدَأْنٰا أَوَّلَ خَلْقٍ نُعِيدُهُ وَعْداً عَلَيْنٰا إِنّٰا كُنّٰا فٰاعِلِينَ» انبياء: 104 روزي آسمانرا مي پيچيم و جمع ميكنيم. همانطور كه طومار نوشته ها را ميپيچد و جمع ميكند.پس از آن همچون آفرينش اوّل، آفريدن را دوباره شروع ميكنيم، اين وعده بر ما حتمي است و ما آنرا عملي خواهيم كرد. «قُلِ اللّٰهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ» يونس: 34.7- او نور آسمانها و زمين است زندگي و حركت و افاضه مطلقا از اوست «اللّٰهُ نُورُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ» نور: 35.8- او شريك و همتائي ندارد، خدائي و معبودي جز او نيست، فرزندي ندارد، كسي را بفرزندي انتخاب نكرده است «مَا اتَّخَذَ اللّٰهُ مِنْ وَلَدٍ وَ مٰا كٰانَ مَعَهُ مِنْ إِلٰهٍ» مؤمنون: 91 «سُبْحٰانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ» نساء: 171 «لَمْ يَتَّخِذْ وَلَداً وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ» اسراء: 111.9- او هر روز در كاري است.همه از او ميخواهند، از او

استمداد ميكنند و دست نياز بسوي او دراز كرده اند اگر چه عدّه اي متوجّه نيستند. «يَسْئَلُهُ مَنْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ» رحمن: 29 هر كه در آسمانها و زمين هست

قاموس قرآن، ج 1، ص: 100

حاجت خود را از او ميخواهند، او هر روز در كار بخصوصي است.آيۀ شريفه راجع باصل احتياج و استمداد از خداست، بحكم آيۀ «لِلّٰهِ مٰا فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ» لقمان: 26 و آيۀ «يٰا أَيُّهَا النّٰاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرٰاءُ إِلَي اللّٰهِ وَ اللّٰهُ هُوَ الْغَنِيُّ» فاطر: 15، بشر از خود چيزي ندارد، او مطلقا فقير و محتاج است، در مقابل، هر چيز از خدا و ملك خدا و خدا غنيّ مطلق است، پس تمام مردم اعمّ از خدا شناس و غيره كه براي رفع حاجت خود بوسائل مادّي متوسّل ميشوند، بوسائل خدا متوسّل ميشوند. و از خدا ميخواهند، اين آيه، نظير آيه ي «وَ آتٰاكُمْ مِنْ كُلِّ مٰا سَأَلْتُمُوهُ» ابراهيم: 34 است مردم همه چيز را از خدا نخواسته اند، بلكه خدا مطابق احتياج واقعي آنها وسائل زندگي بوجود آورده است، اين سئوال، سئوال فطري و واقعي است كه همان احتياج بوده باشد.و امّا «كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ» خداوند ربّ العالمين است، معناي ربوبيّت آنست كه ربّ هر روز در كاري نظير كار گذشته يا غير آن بوده باشد مثل بنّاء كه هر روز يكجور كاري در ساختمان، نظير روز قبل يا غير آنرا ميكند تا بناي آن سر آيد.تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل.10- عزّت و ذلّت و گرفتن و عطا كردن در دست اوست، او پادشاهي ميدهد و پادشاهي را مي ستاند، اختيار در دست اوست، او

شب را بروز و روز را بشب داخل ميكند و زنده را از مرده و مرده را از زنده بيرون مياورد «قُلِ اللّٰهُمَّ مٰالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشٰاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشٰاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشٰاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشٰاءُ، بِيَدِكَ الْخَيْرُ … تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهٰارِ وَ تُولِجُ النَّهٰارَ فِي اللَّيْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ» آل عمران: 26- 27.همانطور كه تمام نعمت ها را خدا ميدهد، پادشاهي و حكمراني را نيز او عنايت ميكند، اين دليل نميشود كه پادشاه و حكمران هر چه

قاموس قرآن، ج 1، ص: 101

خواهد بكند و بگويد: خدا بمن داده است، چنانكه يكنفر پر زور و قهرمان نميتواند همه را زير مشت و لگد بياندازد و بگويد: خدا اين نيرو را بمن داده است، نيكو كار و بدكار بودن شخص، روي كاري است كه ميكند، پادشاه بودن يا مردم عادي بودن، دليل عزّت و ذلّت و خوبي و بدي نيست، حساب عمل در ميان است، معاويه ي مقتدر از همه بدتر، و ابو ذر فقير از همه (نسبت بخودش) نيكوتر بود.11- هدايت و گمراهي در دست او و در اختيار اوست، اوست كه هدايت ميكند و گمراه ميگرداند ولي گمراه نميكند مگر فاسقان را، اگر مردم ارادۀ گمراهي كردند گمراه ميكند، او بقلب كفّار مهر ميزند كه خود در اثر ادامه ي معاصي چنين خواسته اند «يُضِلُّ بِهِ كَثِيراً وَ يَهْدِي بِهِ كَثِيراً وَ مٰا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفٰاسِقِينَ» بقره: 26 «إِنَّ اللّٰهَ يُضِلُّ مَنْ يَشٰاءُ وَ يَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ أَنٰابَ» رعد: 27 «وَ يُضِلُّ اللّٰهُ الظّٰالِمِينَ وَ يَفْعَلُ اللّٰهُ مٰا يَشٰاءُ» ابراهيم: 27 «خَتَمَ اللّٰهُ عَليٰ

قُلُوبِهِمْ» بقره: 7.قرآن همه چيز را از خدا و در دست خدا ميداند، و بي پروا ميگويد: كه عزّت و ذلّت و ضلالت و هدايت از خداست، اما معيّن ميكند كه: كارهاي خدا گزاف نيست و اينها روي نظم و حساب دقيقي است، چنانكه فرمود «يُضِلُّ اللّٰهُ الظّٰالِمِينَ» ابراهيم: 27 «وَ مٰا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفٰاسِقِينَ» بقره: 26 آنها كه ستم پيشه كرده اند، گمراهشان ميكند، مشروح سخن در «ضلال» ديده شود.12- او دانه را ميشكافد، مرده از زنده و زنده را از مرده بيرون مياورد (از تخم بي حركت و دانۀ مرده و بي حركت درختان و بوته ها و علفهاي زنده بيرون مياورد، دوباره از آنها، تخم ها و دانه هاي مرده و بي حركت خارج ميكند) فقط او ميگرياند، ميخنداند، ميميراند، زنده ميكند، نر و ماده را او آفريده خلقت آخرت نيز در دست اوست، او بي نياز ميكند، او عطا ميكند، او

قاموس قرآن، ج 1، ص: 102

غذا ميدهد، او مريض را شفا مي بخشد انعام: 90 نجم: 43- 48، شعراء: 79- 81.13- روزي موجودات از او و در دست اوست، او رزّاق مطلق است «إِنَّ اللّٰهَ هُوَ الرَّزّٰاقُ ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ» ذاريات، 58 «وَ كَأَيِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لٰا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللّٰهُ يَرْزُقُهٰا وَ إِيّٰاكُمْ» عنكبوت: 60 «وَ مٰا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ إِلّٰا عَلَي اللّٰهِ رِزْقُهٰا» هود: 6.14- او باندازۀ قدرت و توانائي انس و جنّ، تكليف ميكند و اين قاعدۀ كلّي تكليف است «لٰا يُكَلِّفُ اللّٰهُ نَفْساً إِلّٰا وُسْعَهٰا» بقره: 286، اين حقيقت پنج بار بدين صورت در قرآن تكرار شده است.15- بازگشت همه بسوي اوست، خوبان و بدان همه بسوي او بر ميگردند «كُلٌّ إِلَيْنٰا رٰاجِعُونَ» انبياءِ: 93

16- كساني و كارهائي كه خدا دوست ندارد و از آنها بيزار است بقرار ذيل اند: «إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ» بقره: 190 «وَ اللّٰهُ لٰا يُحِبُّ الْفَسٰادَ» بقره: 205 «وَ اللّٰهُ لٰا يُحِبُّ كُلَّ كَفّٰارٍ أَثِيمٍ» بقره: 276 «فَإِنَّ اللّٰهَ لٰا يُحِبُّ الْكٰافِرِينَ» آل عمران: 32 «وَ اللّٰهُ لٰا يُحِبُّ الظّٰالِمِينَ» آل عمران: 57 «إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُحِبُّ مَنْ كٰانَ مُخْتٰالًا فَخُوراً» نساء: 36 «إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُحِبُّ مَنْ كٰانَ خَوّٰاناً أَثِيماً» نساء: 107 «وَ اللّٰهُ لٰا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ» مائده: 64 «إِنَّهُ لٰا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ» اعراف: 31 «إِنَّهُ لٰا يُحِبُّ الْمُسْتَكْبِرِينَ» نحل: 23 «إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُحِبُّ الْفَرِحِينَ» قصص: 76.17- آنانكه خدا دوستشان دارد بقرار زيراند: نيكو كاران «إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» بقره: 195 توبه كاران: «إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ التَّوّٰابِينَ» بقره: 222 پاكيزه ها: «وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ» بقره: 222 پرهيزكاران: «فَإِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُتَّقِينَ» آل عمران: 76 بردباران: «وَ اللّٰهُ يُحِبُّ الصّٰابِرِينَ» آل عمران: 146 توكّل كنندگان: «إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ» آل- عمران 159 دادگران: «إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ» مائده: 42

قاموس قرآن، ج 1، ص: 103

جنگجويان در راه خدا: «إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقٰاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ» صفّ: 4 18- قرآن در بارۀ اثبات وجود خدا و توحيد او، بيشتر برهان نظم را كه دليل قطعي شعور و درك و عقل است، پيش ميكشد، آري براي اثبات حق تعالي و يگانگي او، برهان نظم بهترين برهان و عموم فهم است.19- اسماء حسني را كه نامهاي- مخصوص خدا باشند در «حسني» مطالعه فرمائيد.

نداء بكار رفته، در زبان عرب بمعناي تمكين جواب و استثناء نيز استعمال شده است، و در قرآن مجيد فقط پنج بار آمده است.

بزن خود برگردد، در صورت امتناع وي را زنداني ميكند، تا يكي از دو كار را اختيار نمايد (شرايع) «1» قرآن مجيد فرموده «لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسٰائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ، فَإِنْ فٰاؤُ فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ، وَ إِنْ عَزَمُوا الطَّلٰاقَ فَإِنَّ اللّٰهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» (بقره: 226- و 227) براي آنها كه قسم ميخورند از زنان خود دور شوند و مقاربت نكنند، چهار ماه انتظار هست، سپس اگر برگشتند خدا آمرزگار و رحيم است، و اگر قصد طلاق كردند، خدا دانا و شنواست.در صورت برگشتن چون قسم خود را شكسته و بر خلاف آن عمل كرده است، بايد كفّاره بدهد چنانكه شيعه قائل است و جملۀ «فَإِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ» دليل آن است كه بر رجوعش عذابي و عقابي نيست رجوع و يا طلاق اگر در عرض چهار ماه عملي شد، هيچ و الّا پس از انقضاء چهار ماه، حاكم اجبار ميكند كه يكي از آن دو را اختيار نمايد.

و تابعان او

قاموس قرآن، ج 1، ص: 106

باشند بر «إِلْ يٰاسِينَ» رجوع شود.آيات فوق روشن ميكند كه: اين شخص بزرگوار همچون پيامبران ديگر بر قومي بت پرست مبعوث شده بود و نيز او را مانند پيامبران ديگر تكذيب كرده اند، فريد وجدي او را همان ادريس نبي دانسته كه گويند: جدّ حضرت نوح بود و نيز نقل شده كه «بعل» نام بتي بود در بعلبك، و اين نام، از نام آن بت گرفته شده است و احتمال دارد كه بر اهل بعلبك مبعوث شده باشد.در بارۀ اين پيامبر نيز، چيزهاي غير معقول نقل شده كه قرآن مجيد نامي از آنها نميبرد و در نقل آنها، پاي كعب الاحبار و وهب بن منبّه در ميان است، در تفسير الميزان آنها را از تفسير الدر المنثور نقل و ردّ ميكند و نيز ميگويد: در بعض اخبار شيعه هست كه: الياس هميشه زنده است امّا آنها اخبار ضعيف اند (الميزان ج 17 ص 166)

الياس و الياسين دو لغت اند و مراد يكنفر است مثل ميكال و ميكائيل و نيز از ابن عبّاس نقل ميكند: آل ياسين عبارتند از آل محمد صلّي اللّه عليه و آله و سلّم و ياسين اسم آنحضرت است.زمخشري در كشّاف گويد: الياسين خوانده شده بنا بر آنكه الياس دو جور خوانده ميشود، و نيز

قاموس قرآن، ج 1، ص: 107

الياسين خوانده اند بنا بر آنكه جمع است و مراد، الياس و قوم اوست و آنكه آل ياسين خوانده مرادش آنست كه ياسين نام پدر الياس است و آل بآن اضافه شده..در تفسير برهان 12 روايت نقل شده كه: آل ياسين عبارتند از آل محمّد صلّي اللّه عليه و آله و سلّم، دو تاي آن روايات از امير المؤمنين و دو تا از امام صادق و يكي از امام رضا عليه السّلام است و بقيه از ابن عباس و ابي- مالك و ابو عبد الرحمن ميباشد، از پنج روايت فوق كه از ائمه عليهم السّلام نقل شده، آنچه از حضرت رضا عليه السّلام مروي است سندش صحيح است بنا بر آنكه جعفر بن محمّد بن مسرور كه مورد پسند مرحوم صدوق است، ثقه باشد.ابن حجر در صواعق محرقۀ خود در ضمن آيات نازله در شأن اهل بيت عليهم السّلام آيۀ «سَلٰامٌ عَليٰ إِلْ يٰاسِينَ» را سوّمين آيه شمرده و گفته: جماعتي از مفسّرين از ابن عباس نقل كرده اند: مراد از آيه، سَلامٌ عَليٰ آلِ مُحَمَّدْ، است، كلبي نيز چنين گفته است. ابن كثير در تفسير خود گفته: ديگران سلام علي آل ياسين خوانده اند يعني آل محمد صلّي اللّه عليه و آله و سلّم، بيضاوي نيز در تفسير خود بآن اشاره

كرده است.از مجموع آنچه نقل شده سه مطلب بدست آمد.1- ال ياسين لغتي است در الياس و هر دو يكي اند مثل جبريل و جبرئيل ميكال و ميكائيل- سيناء و سينين، 2- الياسين جمع الياس است، مراد، او و قوم او است.3- اين كلمه آل ياسين است و ياسين نام حضرت رسول صلّي اللّه عليه- و آله است، آل ياسين يعني آل محمد صلّي اللّه عليه و آله.ناگفته نماند: قضيّۀ سياق آيات سوره ميرساند كه مراد از ال- ياسين، يكي از دو احتمال اوّل است زيرا در اين سوره ابتدا حكايت نوح ذكر شده و در ذيل آن آمده «سَلٰامٌ عَليٰ نُوحٍ فِي الْعٰالَمِينَ» پس از آن در ذيل حكايت ابراهيم آمده «سَلٰامٌ عَليٰ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 108

إِبْرٰاهِيمَ» آنگاه در ذيل حكايت موسي و هارون فرموده «سَلٰامٌ عَليٰ مُوسيٰ وَ هٰارُونَ» سپس در ذيل قصّه الياس آمده «سَلٰامٌ عَليٰ إِلْ يٰاسِينَ» و اگر مراد آل محمد صلوات اللّٰه عليهم اجمعين باشد بايد گفت: اين آيه در سياق آيات قبل نيست و نيز در سياق آيات ما بعد هم نخواهد بود و اللّٰه اعلم ولي ميشود كه آن از بطون قرآن باشد.

ايمان نمياورند. بهتر است بگوئيم: در اين صورت الف تسويه و ام هر دو بمعني «خواه» ميايند.متّصله از آن سبب گويند كه ما قبل «ام» بما بعدش متّصل است.منقطعه آنست كه از ما بعدش قطع شده و بمعني بل (بلكه) ميايد مانند «أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّٰهِ شُفَعٰاءَ» زمر: 43 يعني بلكه جز خدا واسطه هائي گرفته اند.ام گاهي به هل داخل ميشود ولي بهمزه داخل نميشود مانند «أَمْ هَلْ تَسْتَوِي الظُّلُمٰاتُ وَ النُّورُ» رعد: 16، آنچه در بارۀ «ام» نوشته شد همه از اقرب الموارد است، فقط مثل ها را از قرآن آورده ايم.

ج 1، ص: 110

امر يا قولي است و يا فعلي، قولي بمعني دستور و فعلي بمعني كار و چيز است.در آياتي نظير «وَ مٰا أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِيدٍ» هود: 97 و غير آن ظاهرا هر دو امر، مراد است. «امّارة» مبالغه است «إِنَّ النَّفْسَ لَأَمّٰارَةٌ بِالسُّوءِ» يوسف: 53 يعني نفس ببدي، بسيار امر كننده است. ايتمار، يعني قبول امر و مشورت «إِنَّ الْمَلَأَ يَأْتَمِرُونَ بِكَ لِيَقْتُلُوكَ» قصص: 20 يعني اشراف قوم در باره ي تو مشورت ميكنند كه تو را بكشند «وَ أْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ» طلاق: 6 ما بين خودتان بشايستگي مشورت كنيد. راغب گويد: مشورت را از آنجهت، ايتمار گويند كه مشورت كنندگان امر يكديگر را قبول ميكنند.

زيادي به اهل حلّ و عقد ذكر ميكند، كه بنظر نگارنده، شايد يكدفعه هم آن شرايط جمع نشود، تا به اولي الامر

قاموس قرآن، ج 1، ص: 111

اطاعت شود.بهتر است خود را گيج نكنيم و در خود آيه دقت نمائيم، در آيه براي رسول (ص) و اولي الامر، فقط يك «أَطِيعُوا» آمده و اولي الامر در رديف رسول (ص) شمرده شده است، اگر آيه «اطيعوا الرّسُولَ و اطيعوا اولِي الامْر» بود، مطلب ديگري از آن استفاده ميشد. از طرف ديگر «اطيعوا» مطلق است و قيد و شرطي ندارد و ميرساند كه اولي الامر مانند رسول (ص) مطلقا و در هر كار، مطاع اند، و كسي حق اعتراضي نسبت بآنها ندارد، همچنانكه نسبت برسول (ص) ندارد، و عموم اين آيه، نظير عموم آيه ي «مٰا آتٰاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مٰا نَهٰاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا» حشر: 7 است.در اينصورت، قهرا بايد اولي الامر كساني باشند كه مثل رسول (ص) داراي علم و عصمت باشند، و گرنه هرگز بدون قيد و شرط و سر گشاده در رديف رسول (ص) نميامدند و مطاع و مطلق نميشدند، آيۀ شريفه با زبان خود اين مطلب را مي فهماند و ميگويد: اولي الامر اشخاصي ممتاز و تالي رسول اند.اگر گويند: در اين صورت ميفرمود «فَانْ تَنازَعْتُمْ في شَي ءٍ فَرُدُّوهُ إِلي اللّٰهِ وَ الرَّسُولِ وَ اولِي الامْرِ» حال آنكه فقط ردّ بخدا و رسول ذكر شده است؟گوئيم: چون تشريع فقط بخدا و رسول مربوط است و در صورت ردّ باولي الامر، آنها هم قول خدا و رسول را خواهند گفت، از اين سبب فقط ردّ بخدا و رسول (ص) ذكر شده است و گر نه در صورت تنازع با نبودن

رسول (ص) بايد بوليّ امر كه امام معصوم باشد برگشت.اگر گويند: «فَإِنْ تَنٰازَعْتُمْ فِي شَيْ ءٍ» قيد اولي الامر است. و مقصود اين است كه بخدا و رسول و اولي- الامر اطاعت كنيد و اگر با اولي- الامر در چيزي نزاع كرديد آنوقت براي قطع نزاع بخدا و رسول بر گرديد، نتيجه اينكه: اطاعت اولي-

قاموس قرآن، ج 1، ص: 112

الامر بدون قيد و شرط نيست.گوئيم اولا اين سخن مخالف صدر آيه است، چطور ميشود كه خداوند، ابتدا بدون قيد و شرط بفرمايد: باولي الامر اطاعت كنيد، بعد بفرمايد: در صورت تنازع چنين و چنان كنيد، كسيكه مانند رسول (ص) بدون قيد و شرط، اطاعتش واجب است، آيا ميشود با او نزاع كرد؟ مثلا آيا در مورد رسول (ص) معقول است كه بعد از اطيعوي مطلق اجازۀ تنازع و مخالفت با او داشته باشيم؟! البته نه، همچنين است اولي الامر كه بحكم آيه، مطاع مطلقند.ثانيا كلمه ي «تَنٰازَعْتُمْ» كه از باب تفاعل و دلالت بر اشتراك دارد، احتياج بتقدير ندارد، معنايش اين است: اگر اختلاف كرديد، و با صدر آيه چنين ميشود: اي كسانيكه ايمان آورده ايد اگر در چيزي اختلاف و نزاع كرديد آنرا بخدا و رسول برگردانيد، اين مطلب خود بخود تمام است و احتياج بتقدير ندارد و گر نه مخالف باب تفاعل خواهد بود و اينكه زمخشري و بيضاوي گفته اند «فَانْ تَنازَعْتُمْ وَ اولِي الامْرِ في شي ءٍ» اشتباه محض است و با صدر آيه، كه اطاعت مطلق را ميرساند مخالف است و تفسير برأي ميباشد، و اگر مقصود اين بود ميفرمود «فان تنازعتم معهم في شيي ء» و ضمير «معهم» باولي الامر بر ميگشت و مطلب تمام ميشد.نظير

اين، آيه ي «حَتّٰي إِذٰا فَشِلْتُمْ وَ تَنٰازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ» آل عمران: 152 و آيه ي «وَ لَوْ أَرٰاكَهُمْ كَثِيراً لَفَشِلْتُمْ وَ لَتَنٰازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ» انفال: 43 است و چنانكه مي بينيم، احتياج بتقدير ندارد، چون تفاعل بين الاثنين را ميرساند يعني «تنازعتم انتم بينكم في الامر» منظور است.چه قدر سبك و خنده آور است كه بگوئيم مراد از آيه، امراء، يا فقهاء و يا امر بمعروف كنندگان اند يعني اينها هم در رديف رسول (ص) اند و بدون قيد و شرط مطاع مطلق اند!! آيا ميشود خداوند اينها را مطلق و

قاموس قرآن، ج 1، ص: 113

مانند رسول (ص) مفترض الطاعة كند و براي هر دو يك «اطيعوا» بفرمايد؟!! گذشته از دلالت آيه بر ائمّۀ معصومين، در تفسير برهان 30 روايت نقل شده كه اولي الامر ائمّۀ معصومين عليه السّلام اند و در تفسير عياشي 12 حديث در اين زمينه هست. طالب تفصيل بيشتر، به تفسير الميزان و كافي و بحار و تفسير برهان و غيره رجوع كند.

روشن ميشوند مثلا در سورۀ حجر ميخوانيم «وَ إِنْ كٰانَ أَصْحٰابُ الْأَيْكَةِ لَظٰالِمِينَ» آيه: 78، نميدانيم اصحاب ايكه قوم كدام پيغمبرند آنگاه در سورۀ شعراء آيۀ 176 چنين ميخوانيم «كَذَّبَ أَصْحٰابُ الْأَيْكَةِ الْمُرْسَلِينَ. إِذْ قٰالَ لَهُمْ شُعَيْبٌ أَ لٰا تَتَّقُونَ» معلوم ميشود كه اصحاب ايكه، قوم شعيب اند. يا مثلا در يك جا ميخوانيم «وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نٰاضِرَةٌ إِليٰ رَبِّهٰا نٰاظِرَةٌ» قيامت: 23 از اين آيه بنظر ميايد كه خداوند جسم است و روز جزا بعضي ها باو نگاه ميكنند، و در آيه ي ديگر ميخوانيم «لٰا تُدْرِكُهُ الْأَبْصٰارُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصٰارَ» انعام: 103 پي ميبريم كه مراد از آيۀ فوق، معني ديگري است زيرا كه اين آيه محكم و صريح

قاموس قرآن، ج 1، ص: 115

است در اينكه چشمها، خدا را درك نميكند، چه بسيار از آيات متشابه كه با ارجاع بآيات محكم، واضح و روشن ميشوند رجوع شود به «شبه» «يَمْحُوا اللّٰهُ مٰا يَشٰاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتٰابِ» رعد: 39 بنظر ميايد كه مراد از امّ در اين آيه، علت و ريشه باشد و نيز احتمال دارد كه كتاب بمعناي مصدري باشد نه بمعناي مكتوب اين مطلب در «اجل معلّق» تحقيق شده است. «إِنّٰا جَعَلْنٰاهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ. وَ إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتٰابِ لَدَيْنٰا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ» زخرف: 4 در اينجا ميفرمايد: قرآن در اصل كتاب كه نزد ماست، بلند پايه و محكم است اگر «لَدَيْنٰا» را صفت أُمِّ الْكِتٰابِ بگيريم، روشن ميشود كه امّ الكتاب نزد خداست، و «في» در فِي أُمِّ- الْكِتٰابِ بمعني ظرفيت است ميرساند كه امّ الكتاب ظرف قرآن است و قرآن در آن بوده و بر ما نازل شده است، براي روشن

شدن اين امر، دو آيۀ ديگر نقل ميكنيم «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتٰابٍ مَكْنُونٍ، لٰا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» واقعه: 77- 79، در اينجا نيز آمده كه قرآن در كتابي پوشيده است، «كتاب» نكره، است و «في» دلالت بر ظرف دارد يعني قرآن در يكجور كتاب پوشيده است «بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ» بروج: 21- 22 بلكه آن قرآن مجيد است و در صفحه ايست محفوظ. (لوح محفوظ).لوح محفوظ و كتاب مكنون و امّ الكتاب هر سه، قهرا يك چيزاند و ظرف قرآن ميباشند قهرا اين سه چيز محلّي است كه مقدّرات انسانها، در آنجاست و آن در نزد خداست و محفوظ از هر جهت و پوشيده از همه است، بعضي از ملائكه باذن خدا بآنجا راه دارند و براي پيامبران مياورند، ممكن است بگوئيم كه مراد از اين سه چيز، قلب حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم است كه قرآن در آنجاست، ولي كلمه ي «لَدَيْنٰا» در آيۀ اوّل و كلمه ي «مَكْنُونٍ» و «مَحْفُوظٍ»

قاموس قرآن، ج 1، ص: 116

در دو آيه ي ديگر مانع از آن است، زيرا اوّلي حاكي است كه آن نزد خداست و مكنون و محفوظ هم دلالت بر دوام و هميشگي دارند، و رسول خدا (ص) هميشگي نيست و وفات يافته است ولي قرآن، اكنون هم در كتاب مكنون و لوح محفوظ هست.3- معناي سوم امّ معظم شيئي و مركز آن است مثل امّ القري كه بمكّۀ معظّمه گفته شده «لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُريٰ وَ مَنْ حَوْلَهٰا» انعام: 92 «أَوْحَيْنٰا إِلَيْكَ قُرْآناً عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُريٰ وَ مَنْ حَوْلَهٰا» شوري: 7 مكّه معظّمه را از آنجهت امّ القري گويند كه مركز

آباديهاي حجاز بود مثل مراكز ممالك كنوني.راغب و ديگران گفته اند: امّ القري بودن مكّه بجهت آنست كه زمين از زير آن گسترده شده.بموجب روايات، مكّۀ معظّمه، اوّلين محلّ منعقد شده و خشكيده از زمين است، ولي تدبّر در قرآن نشان ميدهد كه امّ القري بودن بدين تناسب نيست، بلكه بمناسبت مركز بودن آنست.زيرا در قرآن هست «وَ مٰا كٰانَ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُريٰ حَتّٰي يَبْعَثَ فِي أُمِّهٰا رَسُولًا يَتْلُوا عَلَيْهِمْ آيٰاتِنٰا» قصص: 59 اين آيه، ميگويد: ابتدا در مركز آباديها و شهرها، رسولي بر انگيخته ميشود، پس از آن دوران هلاكت آنها ميرسد، بنا بر اين، امّ القري بودن مخصوص مكّه نيست تا بگوئيم زمين از زير آن گسترده شده، بلكه تمام آباديها و شهرها، امّ (مركز) دارند. «وَ أَمّٰا مَنْ خَفَّتْ مَوٰازِينُهُ فَأُمُّهُ هٰاوِيَةٌ» قارعه: 9 و امّا هر كه ميزانهاي او سبك شده، مسكن و قرارگاه او هاويه است، طبرسي فرمايد: بجهنم از آن سبب امّ گفته شده كه آدمي در آن جاي ميگيرد چنانكه در كنار مادرش.ميشود گفت: اين مثل «مَأْوٰاكُمُ النّٰارُ» است زيرا مأوي بمعني جايگاه و محلّي است كه آدمي در آن جاي ميگيرد.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 117

نا گفته نماند جمع امّ، ميبايست امّات باشد ولي امّهات آمده، راغب گويد: گويند اصل امّ، امّهة است زيرا در جمع آن گويند: امّهات در مصغّر آن گويند: اميهة، و گويند اصل آن از مضاعف (امم) است، زيرا گفته اند: امّات و اميمه، و بعضي گويند: امّات اكثرا در بهائم و امّهات در انسان بكار ميرود.

أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْوٰاجُهُ أُمَّهٰاتُهُمْ» احزاب: 6 يعني پيامبر، به مؤمنان از خودشان برتر است و همسران وي مادر مؤمنان اند.در اين آيه، همسران حضرت نازل بمنزلۀ مادران مؤمنان شده اند و مراد از اين تنزيل چنانكه شيعه و سنّي تصريح كرده اند، حرمت تزويج است مثل مادران حقيقي. و نيز احترام منظور است.ولي آنها بمؤمنين محرم نيستند نگاه كردن بآنها جايز نيست، ميان آنها و مؤمنين توارث نيست و دخترانشان بر مؤمنان حرام نيستند.گذشته از آيه ي فوق آيه ي 53 همان سوره، در اين مطلب صريح است «وَ مٰا كٰانَ لَكُمْ أَنْ تُؤْذُوا رَسُولَ اللّٰهِ وَ لٰا أَنْ تَنْكِحُوا أَزْوٰاجَهُ مِنْ بَعْدِهِ أَبَداً إِنَّ ذٰلِكُمْ كٰانَ عِنْدَ اللّٰهِ عَظِيماً» يعني شما را نرسد كه رسول خدا را آزار كنيد، و نه اينكه زنان وي را از پس وي بنكاح آريد، اين نزد خدا گناهي بزرگ است.شيعه و سنّي نقل كرده اند: بعد از نزول آيۀ حجاب در بارۀ زنان آنحضرت، طلحة بن عبيد اللّٰه گفت: محمّد ما را از دختر عمّه هايمان محجوب ميكند ولي خود بعد از ما زنان ما را تزويج مينمايد، اگر از دنيا برود زنان او را بنكاح خود در خواهيم آورد، در نتيجه آيۀ فوق نازل شد.بنظر نگارنده اين مطلب خيلي سبك است، حرمت نكاح زنان آنحضرت حكمت بخصوصي دارد

قاموس قرآن، ج 1، ص: 118

كه در- نساء النّبيّ- خواهد آمد انشاء اللّٰه.كلمۀ «مِنْ بَعْدِهِ» در آيه ميرساند كه حرمت نكاح نسبت بزناني است كه حضرت از آنها فوت كرده و آنها مانده اند، نه زنانيكه آنحضرت در حال حيات طلاقشان داده است.ابن كثير در تفسير خود ذيل آيۀ فوق گويد: در باره ي زنانيكه آنحضرت دخول كرده و در

حال حيات خود طلاق داده، اختلاف كرده اند كه آيا ميشود با آنها ازدواج كرد يا نه؟ … امّا در حليّت زنانيكه آنحضرت پيش از دخول طلاق داده، اختلافي سراغ نداريم.بيضاوي نقل ميكند: اشعث بن قيس، مستعيذه (زني كه بعد از دين آنحضرت، گفت: اعوذ باللّٰه منك، بعد از اين كلمه حضرت او را ترك كرد جريان مخصوصي دارد) را تزويج كرد، عمر بن خطاب خواست، باشعث حدّ بزند، گفتند حضرت رسول با اين زن همبستر نشده است، عمر از وي دست كشيد.

را ياد آورد، گفت: الخ.شايد از جهت يكنواخت بودن روزها و سالهاي گذشته، بآنها امّت اطلاق شده است راغب گويد: «وَ ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّةٍ» يعني بعد از گذشتن اهل يك زمان يا اهل يك دين، يوسف را ياد آورد، اين معني بنظر قوي ميايد.

هم دلالت بر نبوّتش را، يعني تو پيش از نزول وحي، كتابي نميخواندي و با دست نمينوشتي و اگر غير آن بود، اهل باطل در كار تو شكّ ميكردند و ميگفتند در اثر خواندن و نوشتن چنين چيزها را آورده است. «هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ» جمعه: 2 او كسي است كه در ميان درس ناخوانده ها، پيغمبري از خودشان برانگيخت، مراد از اميّين، اهل حجاز است. يهود ظاهرا غير يهود را اميّين ميخواندند چنانكه قرآن از آنها نقل ميكند «لَيْسَ عَلَيْنٰا فِي الْأُمِّيِّينَ سَبِيلٌ» آل عمران: 75.در الميزان فرمايد: اهل كتاب مشركين عرب را اميّين ميخواندند و آيه ي فوق را شاهد ميآورد ولي گفتيم از آيه بنظر ميايد كه يهود، مطلق غير يهود را اميّين ميخواندند زيرا ميگفتند: در بارۀ اميّين و خيانت بآنها بر ما مسئوليّتي نيست، پس قهرا منظورشان مطلق غير يهود است نه فقط مشركين عرب. در جوامع الجامع فرموده: ميگفتند در كتاب ما، غير يهود را حرمتي نيست.

درست است توبه و ايمان بسياري از كارها را جبران ميكند، ولي باز وجدان حكم ميكند كه خداوند فقط پاكان مطلق را براي اينكار انتخاب ميكند نه آنانكه در گذشته ستمگر و مسلوب الاطمينان بوده و الآن توبه كرده اند و يا مشرك بوده و ايمان آورده اند، حقّا آن شاعر خوب گفته: ليس من اذنب ذنبا بامام كيف من اشرك دهرا و كفر تفصيل سخن را در كتب تفسير ذيل آيه ي فوق مطالعه كنيد «1» با در نظر گرفتن آنچه در معني امام گفته شد معني آيه ي

(1) در بارۀ اين آيه در «عهد» توضيح داده شده حتما بآنجا رجوع شود.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 122

«وَ كُلَّ شَيْ ءٍ أَحْصَيْنٰاهُ فِي إِمٰامٍ مُبِينٍ» يس: 12 روشن ميشود «امام مبين» بمعني كتاب مبين است.در تفسير الميزان از تفسير قمّي از ابن عباس از علي عليه السّلام نقل شده كه فرمود: بخدا منم امام مبين حق را از باطل آشكار ميكنم، و اين را از رسول خدا صلّي اللّٰه عليه و آله بارث برده ام. و از معاني الاخبار از حضرت رسول صلّي اللّٰه عليه و آله نقل كرده كه در بارۀ علي عليه السّلام فرمود: او امامي است كه خدا در وي علم هر چيز را شمرده آنگاه صاحب الميزان فرموده اين دو حديث در صورت صحت ابدا راجع بتفسير نيستند، بلكه از بطن قرآن و اشارات آن ميباشند و مانعي نيست كه خدا علم كتاب مبين را بكسي كه بنده ي خالص و خاصّ خداست بدهد و او عليه السّلام، بعد از رسول خدا (ص) سيّد موحّدين است. «فَانْتَقَمْنٰا مِنْهُمْ وَ إِنَّهُمٰا لَبِإِمٰامٍ مُبِينٍ» حجر: 79 از آنها انتقام كشيديم و

آندو در راه آشكاري است، امام در اينجا بمعني راه است و ضمير «إِنَّهُمٰا» بخرابه هاي قوم لوط و صالح بر ميگردد، و در آيۀ «وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتٰابُ مُوسيٰ إِمٰاماً وَ رَحْمَةً» هود: 17- احقاف: 12، بتورات امام اطلاق شده است.ناگفته نماند: قرآن پيشوايان را بدو دسته تقسيم ميكند، پيشوايان حقّ و پيشوايان باطل، مثل «وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنٰا» انبياء: 73 «وَ جَعَلْنٰاهُمْ أَئِمَّةً يَدْعُونَ إِلَي النّٰارِ» قصص: 41.

در لغت بمعني فاعل و مفعول (آمن مأمون) هر دو آمده است در آيه ي «وَ أَنَا لَكُمْ نٰاصِحٌ أَمِينٌ» اعراف: 68 و نظائر آن ممكن است، امين بمعني اسم فاعل باشد، يعني من بشما

قاموس قرآن، ج 1، ص: 124

ناصح و خير خواهم و مطمئنم كه خير خواهم، و همچنين در آيه ي «إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ» شعراء: 107 و امثال آن، يعني از رسالتم مطمئنم و ايضا ممكن است بمعني مفعول باشد.آيات «إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي مَقٰامٍ أَمِينٍ» دخان: 51 «وَ هٰذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ» تين: 3 مثل بَلَداً آمِناً اند.بنا بر آنچه گذشت، امانت را از آنجهت امانت گويند كه شخص امانت گذار از خيانت آنكه امانت پيش اوست مطمئن و ايمن است «1» مؤمِن فعل امن اگر متعدّي بنفسه باشد بمعني ايمني دادن است مثل «وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ» قريش: 4 يعني آنها را از ترس ايمن گردانيد و مؤمن كه از اسماء حسني است از همين معني است، يعني ايمني دهنده (مفردات) «لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ الْمَلِكُ- الْقُدُّوسُ السَّلٰامُ الْمُؤْمِنُ» حشر: 23.آياتيكه آمن و آمنوا و ساير مشتقّات آن بمعني ايمان آوردن است، اكثرا با باء و گاهي با لام متعدّي شده اند مثل «كُلٌّ آمَنَ بِاللّٰهِ» بقره: 285 و مثل «فَآمَنَ لَهُ لُوطٌ» عنكبوت: 26.

معناي آن همان تسليم است زيرا مي بينيم آنانرا كه اعتقاد دارند ولي تسليم عقيدۀ خويش نيستند كافر مي شمارد. در بارۀ فرعون و قوم او آمده: «وَ جَحَدُوا بِهٰا وَ اسْتَيْقَنَتْهٰا أَنْفُسُهُمْ ظُلْماً وَ عُلُوًّا» نمل: 14 فرعونيان در باطن و نفس خويش عقيده داشتند كه آيات موسي از قبيل عصا و غيره از جانب خداست ولي

(1) راجع بآيۀ «إِنّٰا عَرَضْنَا الْأَمٰانَةَ … » به «جهل» رجوع شود قاموس قرآن، ج 1، ص: 125 در ظاهر تسليم نشدند و اقرار نكردند نظير اين آيه قول موسي عليه السّلام است بفرعون كه فرمود: «لَقَدْ عَلِمْتَ مٰا أَنْزَلَ هٰؤُلٰاءِ إِلّٰا رَبُّ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ» اسراء: 102 فرعون يقين داشت كه آيات از جانب خداست ولي تسليم نبود.شيطان بخدا عقيده داشت ميگفت: «خَلَقْتَنِي مِنْ نٰارٍ … » اعراف: 12 ميگفت: «رَبِّ بِمٰا أَغْوَيْتَنِي» حجر: 39 خدا را خالق خود ميدانست و او را «ربّ» خطاب ميكرد. بمعاد نيز عقيده داشت لذا ميگفت: تا روز قيامت مهلتم ده: «أَنْظِرْنِي إِليٰ يَوْمِ يُبْعَثُونَ» اعراف: 14. ايضا بانبياء معتقد بود و ميدانست بعباد مخلصين راهي ندارد و آنها را نتواند فريفت «إِلّٰا عِبٰادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ» حجر: 40 با همۀ اينها در باره اش فرموده «أَبيٰ وَ اسْتَكْبَرَ وَ كٰانَ مِنَ الْكٰافِرِينَ» بقره: 34.بسياري از اهل كتاب بحضرت رسول (ص) عقيده داشتند و ميدانستند كه او پيغمبر است و حتي او را مانند پسران خود ميشناختند ولي حق را كتمان ميكردند و بعقيدۀ خويش تسليم نبودند «الَّذِينَ آتَيْنٰاهُمُ الْكِتٰابَ يَعْرِفُونَهُ كَمٰا يَعْرِفُونَ أَبْنٰاءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ» بقره: 146 آيۀ 20 سورۀ انعام نيز همين است ولي ذيل آن چنين ميباشد: «الَّذِينَ

خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لٰا يُؤْمِنُونَ».پس ايمان بمعني اعتقاد و تصديق نيست و گر نه ميبايست اين اشخاص مؤمن باشند بلكه ايمان بمعني تسليم است. مؤمن كسي است كه بحق تسليم باشد و آن قهرا با عمل توأم است و بدون آن مصداق ندارد.وانگهي در آياتي نظير «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدٰادُوا كُفْراً لَمْ يَكُنِ اللّٰهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ … » نساء: 137 و نظير: «ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَليٰ قُلُوبِهِمْ» منافقون: 3.چطور ميشود گفت: آنها چندين بار اعتقاد پيدا كرده و سپس كافر شده اند بلكه آنها تسليم شده و بعدا

قاموس قرآن، ج 1، ص: 126

از تسليم بيرون رفته اند.خلاصۀ سخن آنكه: ايمان پس از اعتقاد است، شخص اگر پس از اعتقاد بعقيده اش تسليم شد مؤمن است و گر نه منافق يا كافر ميباشد، از طرف ديگر هر قدر اعتقاد قوي باشد تسليم محكم خواهد بود، شدت و ضعف ايمان و داراي مراتب بودنش از اين روشن ميشود.در آياتي نظير «وَ لَقَدْ جٰاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنٰاتِ فَمٰا كٰانُوا لِيُؤْمِنُوا بِمٰا كَذَّبُوا مِنْ قَبْلُ … » اعراف: 101 بنظر ما منظور همان عدم تسليم است يعني: بآنچه قبلا تكذيب كرده بودند تسليم شونده نبودند «1» بقيّۀ مطلب را در «سلم- اسلام» مطالعه كنيد.اگر گويند: چرا در معني ايمان اطمينان خاطر را قيد كرديد؟ گوئيم: آن براي ملاحظۀ اصل مادّه است كه ايمان بالاخره از امن مشتق است پس مؤمن آنست كه بحق تسليم شود و قلبش در آن تسليم مطمئن و آرام و بي اضطراب باشد «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتٰابُوا» حجرات: 15، اصل ريب چنانكه در اقرب الموارد

گويد: قلق و اضطراب قلب است. «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوٰاءٌ عَلَيْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لٰا يُؤْمِنُونَ» بقره: 6 «لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَليٰ أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لٰا يُؤْمِنُونَ» يس: 7، در اينگونه آيات آيا منظور عدم قدرت ايمان است يعني آنها ديگر قدرت تسليم ندارند و نميتوانند بحق تسليم شوند و قابليّت تسليم از بين رفته است و يا منظور آنست كه قدرت دارند ولي با عناديكه دارند تسليم نخواهند شد؟ميشود گفت: فرض دوم مراد است يعني قدرت دارند و اگر بخواهند مي توانند ولي چون نخواهند خواست خدا در مقام اخبار ميفرمايد كه تسليم نخواهند شد. و نيز ميشود گفت در اثر استكبار و عناد طوري قلوبشان از حق اعراض كرده كه ديگر توجّه بحقّ و قدرت ايمان از آنها سلب شده است.

(1) احتمال دارد كه فاعل «يؤمنوا» غير از فاعل «كذَّبوا» باشد.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 127

در اينصورت نميشود گفت: كه با عدم قدرت تكليف ساقط است كه عدم قدرت نتيجۀ اعمال اختياري آنهاست. آنها از اوّل اعراض كرده اند خداوند بر اعراضشان افزوده «يٰا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِي وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّي رَسُولُ اللّٰهِ إِلَيْكُمْ فَلَمّٰا زٰاغُوا أَزٰاغَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ» صف: 5 مي بينيم كه بني اسرائيل با علم آنكه موسي رسول خداست اذيتش ميكردند و چون از حق ميل و اعراض كردند خداوند قلوبشان را از حق كنار كرد.هكذا: «ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ … » توبه: 127 بنا بر آنكه دعا نباشد. علي هذا اين عدم قدرت مسقط تكليف نيست كه خود سبب آنرا فراهم آورده اند.ناگفته نماند: ملاحظۀ «خَتَمَ اللّٰهُ عَليٰ قُلُوبِهِمْ وَ عَليٰ سَمْعِهِمْ وَ عَليٰ أَبْصٰارِهِمْ غِشٰاوَةٌ» كه بعد از آيۀ «إِنَّ الَّذِينَ

كَفَرُوا … » واقع شده و ملاحظۀ «إِنّٰا جَعَلْنٰا فِي أَعْنٰاقِهِمْ أَغْلٰالًا … فَأَغْشَيْنٰاهُمْ فَهُمْ لٰا يُبْصِرُونَ» بعد از آيۀ «لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ … » نشان ميدهد كه بمسلوب القدرة بودن نزديك اند و بنظر نگارنده قدرت بكلي از آنها سلب نشده است.ايضا: اينگونه اشخاص از روي عناد كافرند نه از روي جهل و گر نه جاهل پس از علم ايمان آوردنش سهل است.مراد از «كفر» در مقابل ايمان در آياتي نظير «وَ لٰكِنِ اخْتَلَفُوا فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَفَرَ … » بقره: 253، كفر از روي علم است كه همان استكبار و عدم تسليم باشد و الّا كفر از روي جهل كه در «كفر» خواهد آمد حساب ديگري دارد، و خلاصه: پس از وضوح حقّ هر كه بآن تسليم شود مؤمن و هر كه آنرا كتمان كند و تسليم نشود كافر است اين ايمان و كفر است كه سبب بهشت و جهنّم ميگردد. و سر و كار قرآن مجيد با اين ايمان و كفر است.در آياتيكه خدا از مردم ايمان ميخواهد نظير «آمِنُوا كَمٰا آمَنَ النّٰاسُ»

قاموس قرآن، ج 1، ص: 128

بقره: 13 «آمِنُوا بِمٰا أَنْزَلْتُ مُصَدِّقاً» بقره: 41، بنظر نگارنده مراد آن نيست كه: عقيده پيدا كنيد و معتقد باشيد كه آن بسته باستدلال و مشاهدۀ براهين است، بلكه مقصود آنست كه: بخدا و بحق تسليم شويد. ايضا در آياتيكه خطاب «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» آمده منظور آن نيست كه: اي باور كنندگان خدا و حق، بلكه اي تسليم شوندگان. ولي ميدانيم كه تسليم بعد از علم و عقيده است. تكميل اين بحث با مطالعه «اسلام» و «كفر» است.

مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ» بقره: 221، جمع آن در قرآن اماء آمده «وَ الصّٰالِحِينَ مِنْ عِبٰادِكُمْ وَ إِمٰائِكُمْ» نور: 32.

إِنٰاثاً» راغب خودش وجه دوم را صحيح تر دانسته و پسنديده است.در الميزان فرموده: اصنام و تمام معبودهاي غير خدا، اناث خوانده شده، چون آنها قابل و منفعلند (نه فاعل) و آنچه پرستندگان توقّع دارند در قدرت آنها نيست و بعد چند آيه در بارۀ عدم قدرت بتها آورده است. مثل «وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مٰا يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ» فاطر: 13.در المنار گويد: براي هر قبيله بتي بود كه آنرا انثاي آن قبيله ميخواندند يا مراد نامهاي معبودهاست- كه از حقيقت الوهيّت بر كنار بودند، بعد گويد: استاد گفت: بسياري از مفسران گفته اند: مراد از اناث در آيه، مردگانند زيرا عرب بر مردگان اناث اطلاق ميكند چون ضعيف و عاجزاند، بعد گويد: استاد اين اخير را اختيار كرده است.در كتاب آغاز و انجام جهان ص 138- 140 گفته: در سورۀ توحيد اوصافي براي خداوند متعال ذكر شده است كه همه آنها منحصر در ذات مقدّس اوست خدا احد

قاموس قرآن، ج 1، ص: 131

است، صمد است … و زائيده نشده و همتائي براي او نيست با اين سوابق و لواحق بدست مياوريم: تنها خداوند است كه نزائيده است و جز او هر چه و هر كه هست همه زاينده اند و زائيده اند پس لا بدّ همه ماده هستند، ماده اي نكره و ناشناس، زن نيستند ولي زائيده اند. (نقل باختصار).مراد صاحب كتاب اين است كه كلمه ي اناث در معني حقيقي خود است و احتياج بتأويل نيست و موجودات عالم جز خدا همه انثي هستند و ميزايند و انثي لازم نيست فقط زن باشد، تمام موجودات تو در تو هستند و بتدريج از هم زائيده و باز ميشوند. اين سخن در

نظر نگارنده بسيار عميق و از همه صحيح تر و درستتر است و اللّٰه العالم.أُنْس: (بضمّ اوّل) الفت «لٰا تَدْخُلُوا بُيُوتاً … حَتّٰي تَسْتَأْنِسُوا وَ تُسَلِّمُوا عَليٰ أَهْلِهٰا» نور: 27 بخانه ي ديگران داخل نشويد تا طلب الفت بكنيد الميزان گويد: استيناس طلب الفت و سكون است با كاريكه باعث الفت شود مثل دخول با تنحنح و ذكر خدا و از مجمع از ابو ايوب انصاري نقل كرده كه رسول خدا (ص) فرمود استيناس آنست كه سبحان اللّٰه، الحمد للّٰه، اللّٰه اكبر گويند و بر اهل خانه تنحنح كنند. و بر اهل خانه سلام كنند، آنس را دانستن و ديدن و احساس كردن گفته اند (قاموس) مثل «آنَسَ مِنْ جٰانِبِ الطُّورِ نٰاراً» قصص: 29 از جانب كوه آتشي مشاهده كرد، و مثل «فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً» نساء: 6 اگر از آنها رشدي احساس گرديد راغب گويد: اگر دانستيد كه با رشد انس دارند. «فَإِذٰا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لٰا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ» احزاب: 53 يعني چون غذا خورديد پراكنده شويد و بگفتگوئي سر گرم نشويد و در الفت و آشنائي در خانه ي پيغمبر باز نكنيد.نا گفته نماند: معناي اوّلي در تمام موارد بالا بنوعي ملحوظ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 132

و مراد است.

بر اهل خانه تنحنح كنند. و بر اهل خانه سلام كنند، آنس را دانستن و ديدن و احساس كردن گفته اند (قاموس) مثل «آنَسَ مِنْ جٰانِبِ الطُّورِ نٰاراً» قصص: 29 از جانب كوه آتشي مشاهده كرد، و مثل «فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً» نساء: 6 اگر از آنها رشدي احساس گرديد راغب گويد: اگر دانستيد كه با رشد انس دارند. «فَإِذٰا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لٰا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ» احزاب: 53 يعني چون غذا خورديد پراكنده شويد و بگفتگوئي سر گرم نشويد و در الفت و آشنائي در خانه ي پيغمبر باز نكنيد.نا گفته نماند: معناي اوّلي در تمام موارد بالا بنوعي ملحوظ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 132

و مراد است.

كه صورت ظاهر از آنها مراد نيست.فرق مشروح ميان انسان و بشر در بشر خواهد آمد، بعضي از آنچه قرآن در باره ي انسان آورده بقرار ذيل است: 1- انسان از گل خشك شده از لجن سياه و بد بو و كهنه آفريده شده

قاموس قرآن، ج 1، ص: 133

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ مِنْ صَلْصٰالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ» حجر: 26 تفصيل اين سخن در «آدم» ديده شود.2- انسان نسبت بذاتش و جنبه ي حيوانيّتش، ضعيف آفريده شده و ستمگر، نا سپاس، عجول، تنگ چشم، مجادله كن، نادان، خود پسند، كم صبر، پر طمع و طاغي است، ولي نسبت بجوهرۀ انسانيّت و ايمان و درك و تربيت و عقلش، يك موجود بسيار عالي و پر ارزش است، او و جنّ دو موجود پر ارزش روي زمين و حامل امانت و تكليف خداوندي اند و قرآن از. آندو ثقلان (دو چيز پر قيمت و وزين) تعبير ميكند «سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلٰانِ» رحمن: 31.آري انسان در مرحله ي اوّل مشمول «إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَظَلُومٌ كَفّٰارٌ- … وَ كٰانَ الْإِنْسٰانُ عَجُولًا- … وَ كٰانَ الْإِنْسٰانُ أَكْثَرَ شَيْ ءٍ جَدَلًا … - إِنَّهُ كٰانَ ظَلُوماً جَهُولًا- … إِنَّ الْإِنْسٰانَ خُلِقَ هَلُوعاً- … خُلِقَ الْإِنْسٰانُ ضَعِيفاً- … وَ كٰانَ الْإِنْسٰانُ كَفُوراً» است و در مرحله ي دوّم از اهل «إِنَّهُ مِنْ عِبٰادِنَا الْمُخْلَصِينَ- … إِنّٰا وَجَدْنٰاهُ صٰابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ- … إِذٰا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ- … لٰا تُلْهِيهِمْ تِجٰارَةٌ وَ لٰا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ- … يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِيٰاماً- … وَ لَقَدْ كَرَّمْنٰا بَنِي آدَمَ» ميباشد.

هم اكنون «مٰا ذٰا قٰالَ آنِفاً» محمد: 16 يعني هم اكنون چه گفت، در مجمع البيان گويد: آنِفاً يعني در اوّلين وقتيكه بما نزديك است. آن يكبار بيش در قرآن نيست.

قرينه ي اين سخن ميباشد. بعبارت ديگر نميشود «أَنّٰي» را مكانيّه گرفت و بر جواز مقاربت از عقب استدلال كرد.

نياوردن از اهل او بيرون ميداند در بارۀ حضرت نوح آمده كه: نوح بعد از طوفان و غرق شدن پسرش گفت: «رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي وَ إِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ» هود: 45 يعني خدايا پسرم از اهل من است و وعدۀ تو حق است وعده داده بودي كه اهل مرا از غرق نجات دهي پس چرا پسرم غرق شد؟ خدا در جواب فرمود «إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ» هود: 46 يعني او حتما از اهل تو نيست او عمل غير صالح است.در اينجا ملاحظه ميكنيم كه فرزند نوح در اثر كفر از اهل او خارج ميشود و در جاي ديگر چنين آمده «فَأَنْجَيْنٰاهُ وَ مَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ ثُمَّ أَغْرَقْنٰا بَعْدُ الْبٰاقِينَ» شعراء: 119 و 120 اين دو آيه صريح اند در اينكه نوح و آنانكه با او بودند همه نجات يافتند و ديگران همه هلاك شدند و در سورۀ صافات آمده «وَ نَجَّيْنٰاهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ وَ جَعَلْنٰا ذُرِّيَّتَهُ هُمُ الْبٰاقِينَ … ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِينَ» آيۀ 76- 77- 82 در اينجاست كه پيروان نوح، اولاد او و اهل او شمرده شده اند، ميگويد: فقط فرزندان او را باقي گذارديم حال آنكه در دو آيه قبل خوانديم تمام آنانكه با او بودند نجات يافتند، ميگويد او و اهل او را از غصّۀ بزرگ نجات داديم حال آنكه تمام پيروان او را نجات داد، در جاي ديگر آمده «فَنَجَّيْنٰاهُ وَ أَهْلَهُ مِنَ الْكَرْبِ الْعَظِيمِ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 137

وَ نَصَرْنٰاهُ مِنَ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا إِنَّهُمْ كٰانُوا قَوْمَ سَوْءٍ فَأَغْرَقْنٰاهُمْ أَجْمَعِينَ» انبياء: 76- 77 در اينجا نيز فقط از نجات اهلش صحبت شده ميدانيم كه پيروان داخل

در اهل اند، بقيّه مطلب در «آل» ديده شود.

آيه پيش از آيۀ تطهير را ميخوانيم مي بينيم، در آنها زنان آنحضرت مخاطبند و همه بصورت جمع مؤنّث آمده مثل: كُنْتُنَّ، تُرِدْنَ، … فَتَعٰالَيْنَ، أُمَتِّعْكُنَّ، … أُسَرِّحْكُنَّ، … مِنْكُنَّ،

قاموس قرآن، ج 1، ص: 138

لَسْتُنَّ، … اتَّقَيْتُنَّ، فَلٰا تَخْضَعْنَ …، قَرْنَ فِي بُيُوتِكُنَّ، … أَقِمْنَ الصَّلٰاةَ، … آتِينَ الزَّكٰاةَ، … أَطِعْنَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ، بعد از اين همه جمع مؤنث ها يكمرتبه وضع كلام عوض ميشود و بصورت جمع مذكر ميايد و ميفرمايد «إِنَّمٰا يُرِيدُ اللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً» مي بينيم كه در آيه از جمع مؤنّث خبري نيست بلكه «عَنْكُمُ … وَ يُطَهِّرَكُمْ» هر دو جمع مذكّر آمده، از اين تغيير وضع يقين ميكنيم كه مراد از «عَنْكُمُ وَ يُطَهِّرَكُمْ» جمعي است كه همۀ شان و يا اكثرشان مرداند و گر نه مثل سياق قبل ميفرمود «ليُذْهِبَ عَنْكُنَّ الرجْسَ وَ يُطَهّرَكُنَّ» قابل توجّه است كه بعد از اين آيه باز سياق عوض شده و راجع بزنان آنحضرت جمع مؤنّث آمده و آن، چنين است «وَ اذْكُرْنَ مٰا يُتْليٰ فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آيٰاتِ اللّٰهِ» اگر دشمني با حق، چشم عكرمه را كور كرده، ما بحمد اللّٰه از خود قرآن واقعيّت را درك كرده ايم.2- بيشتر از هفتاد حديث از طرق شيعه و اهل سنّت نقل شده كه اين آيه در بارۀ پنج تن آل عبا عليهم السّلام است، براي نمونه بكتاب الدرّ المنثور، تفسير طبري، تفسير ابن كثير، صواعق محرقه ابن حجر آيۀ اوّل از آيات نازله در شأن اهل بيت، صحيح ترمذي تفسير سورۀ احزاب و در ابواب مناقب باب مناقب اهل البيت، صحيح مسلم كتاب فضائل الصحابه باب فضائل اهل بيت النبي (ص) و

كتابهاي ديگر رجوع كنيد، و از كتابهاي شيعه كافي است كه بكتاب الكلمة الغرّاء تأليف شرف الدين فصل ثاني رجوع فرمائيد.در تفسير الميزان فرموده: روايات در اين باره از هفتاد متجاوز است و آنچه اهل سنت نقل كرده اند از روايات شيعه بيشتر است، اهل سنت آنرا قريب به چهل روايت از امّ سلمه، عائشه، ابي سعيد خدري، سعد، وائلة بن اسقع، ابي حمراء، ابن عباس، ثوبان غلام حضرت رسول صلّي اللّٰه عليه و آله، عبد اللّٰه ابن جعفر، علي،

قاموس قرآن، ج 1، ص: 139

و حسن بن علي عليهما السّلام نقل كرده اند. شيعه آنرا در بيشتر از سي حديث از علي، امام سجّاد، امام باقر، امام صادق عليهما السّلام، ام سلمه، ابي ذر، ابي ليلي، ابي الاسود، عمرو بن ميمون اودي، و سعد بن ابي وقّاص نقل نموده اند.نگارنده گويد: اين سخن را با نقل يك روايت از صواعق محرقۀ ابن حجر بپايان ميبريم، او در ذيل آيۀ اوّل از آيات نازله در شأن اهل بيت عليهم السّلام از ابو سعيد خدري صحابي مشهور نقل كرده كه گفت: اين آيه (آيۀ تطهير) در بارۀ پنج نفر نازل شده: حضرت رسول (ص) علي و فاطمه و حسن و حسين (عليهم السّلام).3- عكرمه و مقاتل و غير آنها هر چه ميخواهند بگويند، حق بر اهل حقّ و بر اهل انصاف و تحقيق مثل آفتاب روشن است، در پاي هر حقيقت و واقعيّتي قلم هاي خطا- كار و زبانهاي دروغگو و عكرمه هاي- فرومايه، ديده خواهند شد «لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْييٰ مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ» انفال: 42 در بارۀ اهل الذكر: رجوع شود به «ذكر».

تا يازده معني براي آن شمرده اند (اقرب الموارد) از جمله، شكّ مثل «قٰالُوا لَبِثْنٰا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ» كهف: 19 گفتند: يكروز يا قسمتي از روز را توقّف كرديم.از جمله، ابهام مثل «وَ إِنّٰا أَوْ إِيّٰاكُمْ لَعَليٰ هُديً أَوْ فِي ضَلٰالٍ مُبِينٍ» سباء: 24

موجودات خدا را تسبيح ميكنند لكن ما تسبيح آنها را نمي فهميم «وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلّٰا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰكِنْ لٰا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ» اسراء: 44، كوهها و پرندگان كه در تسبيح با او هم صدا ميشدند آيا ديگران نيز مي شنيدند و مي فهميدند؟ خدا ميداند.در مفردات گويد: فرق اوب و رجوع آنست كه اوب بمعني رجوع با اراده و اختيار است و رجوع اعمّ ميباشد. ولي در قاموس هست: آبت الشمس يعني آفتاب غروب كرد و در نهايه هست: «شَغَلُوناٰ مِنَ الصَّلٰوةِ حَتّي آبَتِ الشَّمْسُ» و در قرآن مجيد آمده «يٰا جِبٰالُ أَوِّبِي» ميدانيم كه آفتاب و كوهها صاحب اراده نيستند ولي اوب در آنها بكار رفته است.امّا نا گفته نماند قول راغب قوي بنظر ميرسد زيرا اثبات ترادف ميان اوب و رجوع مشكل است، در بارۀ «يٰا جِبٰالُ أَوِّبِي» بايد گفت آنها نسبت به تسبيح و فرمان خدا

قاموس قرآن، ج 1، ص: 141

ذي شعور و صاحب اراده اند هر چند نسبت بما جامد باشند، و در اقرب الموارد گويد: آبت، لغتي است در «غابت» يعني گاهي بجاي «غابت الشمس» ميگويند «آبت- الشمس» پس آبت عبارت ديگر غابت است و بمعني اوب نيست.

آنجا اوّل خبر بود بعد وقوع خارجي و در اينجا وقوع اوّل است بعد خبر و توضيح علل، و در اينجا تأويل بمعني علّت غائي و غرض است.در آيۀ «وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ إِذٰا كِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطٰاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذٰلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلًا» اسراء 35، تأويل بمعني نتيجه و عاقبت امر است، يعني پيمانه را تمام كنيد و با ترازوي صحيح بسنجيد، آن خوب است و از حيث عاقبت و نتيجه بهتر است.پس تأويل يك واقعيّت و خارج است كه باصل خود بر ميگردد، خواه بصورت نتيجه باشد يا علّت و يا وقوع خارجي. «وَ يُعَلِّمُكَ مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحٰادِيثِ» يوسف: 6 يعني برگشت دادن تازه ها را بواقع آنها بتو تعليم ميكند چنانكه در تعبير خواب دو نفر زنداني و تعبير خواب پادشاه مصر اين مطلب بثبوت رسيد.تأويل قرآن، وقوع خارجي وعده هاي آن است و از جمله وقوع قيامت ميباشد «هَلْ يَنْظُرُونَ إِلّٰا تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جٰاءَتْ رُسُلُ رَبِّنٰا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنٰا مِنْ شُفَعٰاءَ فَيَشْفَعُوا لَنٰا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنّٰا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ» اعراف: 53.سخنان قرآن اكنون بصورت خبر است، وقوع آخرت و حسرت خوردن مردم تأويل آن ميباشد و ميان خبر و وقوع ارتباط بخصوصي است و دوّمي باوّلي بر ميگردد.در آيه ي ديگري آمده: ميگويند قرآن را از پيش خود ساخته بگو: يك سوره مانند آنرا بياوريد … بَلْ كَذَّبُوا بِمٰا لَمْ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ وَ لَمّٰا يَأْتِهِمْ تَأْوِيلُهُ» يونس: 39 در اينجا تأويل فقط راجع بقيامت نيست بلكه اعمّ از آن و واقعيّتهاي دنيوي است كه قرآن خبر داده است، يعني آنچه را كه احاطه

بدانش آن ندارند تكذيب كردند و هنوز وقوع خارجي آن بآنها نيامده

قاموس قرآن، ج 1، ص: 143

است.نا گفته نماند: علم بواقعيّات خارجي قرآن اعمّ از دنيوي و اخروي مخصوص خداوند است، انسان هر قدر دانا و توانا باشد، آينده هاي قرآن را بطور تفصيل نخواهد دانست مگر آنكه خدا او را آگاه سازد، با توجّه بقرآن، آينده هائي را از قبيل غلبۀ حق، رسوائي ستمگران، برگشت اعمال و آمدن روز جزا بطور اجمال ميدانيم ولي تفصيل و كيفيّات آنها مربوط بخداست و از بشر ساخته و در خور دانائي او نيست، باحتمال قوي مراد از آيۀ «وَ مٰا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللّٰهُ» آل عمران: 7، تأويل تفصيلي و همگاني آن است كه جز خدا كسي نميداند.

اين جهت خانواده و آل او حساب شده اند و اين همان است كه در اهل گذشت و گفتيم مردمان هم عقيده ي يكفرد، اهل او و آل اويند نظير اين، آيه ي «وَ لَقَدْ أَخَذْنٰا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَرٰاتِ» اعراف: 130، است كه ملّت فرعون آل فرعون شمرده شده اند

قاموس قرآن، ج 1، ص: 144

ثلاثي آن با الي متعدّي است. و بعضي از صيغ ابواب ديگر. مَأويٰ اسم مكان است از اوي يعني جايگاهي كه در آن مسكن ميگيرند «عِنْدَهٰا جَنَّةُ الْمَأْويٰ» نجم: 15 يعني نزد آنست بهشتي كه جايگاه است راغب احتمال داده كه مراد از مأوي در اينجا خلود باشد.

كرد كه بمن نا گواري رسيد و تو از همه رحيمان رحيمتري، پس اجابتش كرديم و محنتي كه داشت بر طرف نموديم و كسان و نظير كسانش را با آنها بدو داديم، رحمتي بود از جانب ما و تذكّري براي بندگان عابد.از اين دو آيه چند مطلب بدست ميايد، يكي اينكه حضرت ايوب گرفتاري و ناگواري داشت «أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ» در مفردات گويد: ضرّ (بضمّ اول) بمعني بد حالي و محنت است خواه در نفس باشد يا در بدن و يا در خارج مانند كمي مال و مقام. در قاموس گفته: ضرّ بفتح و ضمّ اوّل بمعني ضرر است، يا بفتح اوّل (مصدر) بمعني

قاموس قرآن، ج 1، ص: 147

ضرر رساندن و بضمّ اوّل بمعني ضرر است.بنا بر اين ضرّ بضمّ اوّل شامل محنت بدن و مال و غيره است.بعضي از بزرگان در تفسير آيه ي فوق فرموده: ضرّ بضمّ اوّل مخصوص بضرر بدن است مثل مرض و لاغري و نحوهما، و بفتح اوّل اعمّ است. و در ذيل آيه ي 41 از سورۀ ص، ضرّ را شامل مصيبت بدن و كسان دانسته و گويد: اين همان است كه در سورۀ انبياء گذشت.نا گفته نماند: اين دو كلام با هم نمي سازند.ديگري اينكه: ايّوب عليه السّلام هم از جهت بدن محنت داشت و هم از جهت كسان زيرا در بيان قبول دعايش فرموده: محنتي كه داشت بر طرف كرديم و كسانش را بدو داديم و آيات سورۀ ص در بارۀ محنت بدني اش روشنتر از اين آيه است سوّم اينكه مراد از «آتَيْنٰاهُ أَهْلَهُ» چيست؟ ظاهر آيه آنست كه خداوند كسانش را بوي داده است، روايت شده كه خداوند كسان او

را زنده كرد و گفته اند: كسان او متفرّق شده بودند بسوي وي باز گشتند و اللّٰه العالم. ولي قرآن در زنده شدن آنها صريح نيست، در سوره ي «ص» تفصيل قضيّه چنين است «وَ اذْكُرْ عَبْدَنٰا أَيُّوبَ إِذْ نٰاديٰ رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الشَّيْطٰانُ بِنُصْبٍ وَ عَذٰابٍ. ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هٰذٰا مُغْتَسَلٌ بٰارِدٌ وَ شَرٰابٌ. وَ وَهَبْنٰا لَهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنّٰا وَ ذِكْريٰ لِأُولِي الْأَلْبٰابِ وَ خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لٰا تَحْنَثْ إِنّٰا وَجَدْنٰاهُ صٰابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّٰابٌ» ص: 41- 44 يعني: ياد كن بندۀ ما ايّوب را چون پروردگارش را ندا كرد كه شيطان بمن رنج و اذيّت رسانيد، (گفتيم) قدم بزن با پايت و برو، اين شستشوگاه خنك و آشاميدني است. كسانش و نظيرشان را بدو داديم، مرحمتي بود از جانب ما و تذكّري خردمندان را، بدست خويش دستۀ تركه (يا علف خشك) بر گير و با آن بزن و نقض عهد مكن ما او را صبور يافتيم نيكو بنده اي

قاموس قرآن، ج 1، ص: 148

بود و بسيار توبه گر.

نظير آيه ي «إِذٰا مَسَّهُمْ طٰائِفٌ مِنَ الشَّيْطٰانِ تَذَكَّرُوا» اعراف: 201 در مناجات دوّم از مناجات خمسة- عشر هست: الهي اشكو اليك … شيطانا يغويني قد ملاء بالوسواس صدري» اين احتمال نزديك بيقين است. «ارْكُضْ بِرِجْلِكَ هٰذٰا مُغْتَسَلٌ بٰارِدٌ وَ شَرٰابٌ» گفته اند: يعني پايت را بزمين بكوب و چنين كرد و چشمه اي از زير پايش جوشيد.ركض بمعني تند رفتن و فرار است مثل «فَلَمّٰا أَحَسُّوا بَأْسَنٰا إِذٰا هُمْ مِنْهٰا يَرْكُضُونَ» انبياء: 12 يعني چون عذاب ما را احساس كردند آنگاه از شهر فرار ميكردند. از آيه ي «ارْكُضْ بِرِجْلِكَ» بدست ميايد كه ايّوب قدرت پا شدن و قدم زدن و رفتن نداشته، خدا اراده فرموده كه صحّت بيابد لذا فرموده: تند برو و يا محكم قدم بزن بنا بر آنكه ركض بمعني محكم قدم زدن هم باشد. «هٰذٰا مُغْتَسَلٌ بٰارِدٌ وَ شَرٰابٌ» از اين جمله فهميده ميشود كه در آنجا آبي بود كه از آن خورده و شستشو كرده است. «خُذْ بِيَدِكَ ضِغْثاً فَاضْرِبْ بِهِ وَ لٰا تَحْنَثْ» ضغث بمعني يكدسته تركه يا علف خشك يا يكدسته تركۀ نرم است در روايات آمده كه در ايّام محنت زنش بي صبري و ناراحتي كرد ايّوب قسم خورد كه بعد از شفا يافتن او

قاموس قرآن، ج 1، ص: 149

را در مقابل بي صبريش تأديب نمايد خدا در مقام وفا بسوگند فرمود با يكدسته تركه ي نرم يكبار بزن و نقض قسم مكن.در پايان اين بحث، نكات زير قابل دقّت است.1- روايت شده: شيطان پس از اجازه ي خدا در بدن ايّوب دميد، بدنش يكپارچه زخم شد، در زخمها كرمها بوجود آمد چون يكي از آنها بزمين ميافتاد آنرا بدرون زخم بر ميگردانيد، بدنش گنديده

شد، مردم او را از شهر بيرون كرده و در مزبله اي انداختند.در سند اين روايت مردي واقع است بنام عبد اللّٰه بن بحر، ارباب رجال در بارۀ او گفته اند: ضعيف است، قولش اعتباري ندارد، تقريبا ميشود گفت: محال است كه خداوند يك نفر هادي و پيامبر را كه بايد مردم پيش او بيايند و استفاده كنند باين وضع بياندازد تا ميزان صبر او را معلوم كند، در تورات فعلي كتاب ايّوب باب دوم آمده پس شيطان از حضور خداوند بيرون رفته، ايّوب را از كف پا تا كلّه اش بدملهاي سخت مبتلا ساخت و او سفالي گرفت تا خود را بخراشد و در ميان خاكستر نشسته بود.2- در كتاب قصص قرآن تأليف آقاي صدر بلاغي و در كتاب قصص قرآن تأليف محمّد احمد جاد المولي ترجمۀ آقاي سيد محمد- باقر موسوي در حالات ايّوب عليه السّلام داستان شيريني نقل شده كه در آن، شيطان چندين بار به پيشگاه خدا ميرود و در هر نوبت رخصت گرفته مال و اولاد و سلامت بدن حضرت ايّوب را از بين ميبرد و او را بروز سياه مي نشاند.اين همان قضيّه است كه در بعضي از روايات واقع شده و نيز در تورات كتاب ايّوب باب اوّل و دوّم منقول است آقاي موسوي در پاورقي ترجمۀ خود متذكر شده كه اين داستان از قرآن نيست و از كتب تفاسير است كه خيلي شباهت بنقل تورات دارد، ولي آقاي صدر

قاموس قرآن، ج 1، ص: 150

بلاغي اين اشاره را هم ندارد.نا گفته نماند: نقل اينگونه حكايات در كتابيكه نام آنرا قصص قرآن گذاشته ايم مناسب نيست زيرا اينها قصص قرآن نيستند و اثبات آنها خيلي

مشكل است.3- در خصال صدوق از امام باقر عليه السّلام نقل است كه: … ايّوب با همه ي محنتهايش، بوي او بد نشد، صورتش ناپسند نگرديد، چرك و خوني از بدنش بيرون نيامد، كسي بهنگام ديدن او از وي متنفّر نگرديد و وحشت ننمود، و در هيچ جاي بدنش كرم توليد نگرديد الخ (بحار ج 12 ص 348 طبع جديد) مجلسي عليه الرحمه بعد از نقل اين حديث فرموده: اين خبر بمذهب اهل كلام از اماميّه اوفق است كه گفته اند پيامبران از تنفّر آور بودن منزّه اند. آنگاه از سيّد مرتضي علم الهدي نقل ميكند كه گفته: مرضهائيكه انسان از ديدن آنها تنفّر ميكند هيچ يك در انبياء نبايد باشد. 4- ايّوب بطور حتم از فرزندان حضرت ابراهيم عليه السّلام است زيرا در قرآن ميخوانيم «وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ دٰاوُدَ وَ سُلَيْمٰانَ وَ أَيُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسيٰ وَ هٰارُونَ» انعام: 84 و از اينكه در رديف انبياء بني اسرائيل آمده ميتوان گفت كه از بني اسرائيل است ولي يقين نيست، احتمال دارد كه از فرزندان اسمعيل پسر ابراهيم باشد.5- اين پيامبر عظيم در پيشگاه خدا داراي مقام والائي است، خداوند در سوره انعام او را از جملۀ انبياء از فرزندان ابراهيم شمرده و فرموده از نيكو كاران و صلحاء است انعام: 84- 85 و در سورۀ ص صبر او را پسنديده و او را بندۀ نيكو خوانده است «إِنّٰا وَجَدْنٰاهُ صٰابِراً نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوّٰابٌ» ص: 44.6- آنچه قرآن در بارۀ اين پيامبر بزرگوار گفته كاملا طبيعي و دلچسب است و از كلمات ضدّ و نقيض و مضطرب و گيج كننده مبرّا

قاموس قرآن، ج 1، ص: 151

ميباشد و

الحمد للّٰه.

در قاموس آمده «الشجر الملتفّ الكثير» اين معني با جنگل ميسازد كه بآن در لغت غابه و اجمه گويند و ايضا آنرا غيضه معني كرده اند، و آن باتلاقي باشد كه آبش فرو رفته و در آن درخت روئيده است، و اين با بيشه و ني زار

قاموس قرآن، ج 1، ص: 152

جور ميايد.بهر حال مراد از اصحاب ايكه در قرآن مجيد قوم حضرت شعيب است «كَذَّبَ أَصْحٰابُ الْأَيْكَةِ الْمُرْسَلِينَ. إِذْ قٰالَ لَهُمْ شُعَيْبٌ أَ لٰا تَتَّقُونَ إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ» شعراء: 176- 178 گفته اند آن محلّي بود در نزديكي مدين كه شعيب براي آنها نيز مبعوث شده بود. و نيز گفته اند كه ايكه نام شهري بود. اين كلمه چهار بار در قرآن آمده است. ايكه را نميشود با مدين يكي دانست كه در بارۀ مدين آمده «وَ إِليٰ مَدْيَنَ أَخٰاهُمْ شُعَيْباً» هود: 84 از اين مي فهميم كه شعيب از اهل مدين بود ولي در بارۀ ايكه «اخاهم» نيامده است.در سورۀ حجر و شعراء و غيره روشن ميشود: اصحاب ايكه نيز در اثر طغيان هلاك شده اند. در جوامع- الجامع فرموده: در حديث است شعيب باهل مدين و ايكه هر دو مبعوث شده بود.

بعد همه باء است جز آيۀ «وَ كَفَي اللّٰهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتٰالَ» احزاب: 25.در صحاح و اقرب الموارد و مجمع البيان «باء» را بعد از كفي

قاموس قرآن، ج 1، ص: 155

زائد گفته اند. بيضاوي ذيل آيۀ 45 سورۀ نساء گويد: باء براي تأكيد اتصال بفاعل كفي اضافه ميشود.ولي از انصاف نبايد گذشت اگر باء در اينگونه موارد زائد مي بود لازم بود كه در «كَفَي اللّٰهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتٰالَ» نيز جايز باشد كه بگوئيم: «كَفٰي بِاللّٰهِ الْمُؤْمِنينَ الْقِتٰال» و اين جايز نيست و معني درست در نميايد ما در اينجا قول راغب و زجّاج را اختيار ميكنيم كه گفته اند: كفي در موارديكه بعد از آن باء آمده بمعناي «اكتف» است «كَفيٰ بِاللّٰهِ شَهِيداً» يعني كفايت كن و بس كن بخدا در گواهي «اقْرَأْ كِتٰابَكَ كَفيٰ بِنَفْسِكَ الْيَوْمَ عَلَيْكَ حَسِيباً» بخوان كتاب خود را و بس كن بنفس خود در حسابگري بر خود. در اين صورت باء براي تعديه است و اتفاقا معناي آيات كاملا درست و دلچسب در ميايد.وانگهي باء در صورتي بعد از «كفي» ميايد كه ما بعد آن منصوبي در معناي حال باشد (مثل حَسِيباً* …، شَهِيداً* …، وَلِيًّا …، نَصِيراً در آيات گذشته) چنانكه راغب گفته است پس صحيح اين است كه كفي در اينگونه موارد در جاي «اكتف» است چنانكه فعل تعجّب «احسن بزيد» در جاي «ما احسن» واقع است و معنايش اين است: اكتف باللّٰه شهيداً.طبرسي در ذيل آيۀ 45 از سورۀ نساء فرموده: در بارۀ دخول باء بلفظ اللّٰه دو قول است يكي تأكيد اتصال، دوّمي بقول زجّاج: «كَفيٰ بِاللّٰهِ وَلِيًّا» در معني اكتفوا باللّٰه است يعني بس كنيد بخدا در ولايت. پس اينكه

گفته اند: باء در فاعل زائد آيد مثل كفي باللّٰه كه باللّٰه فاعل كفي و باء در آن زائد است صحّت ندارد، باء در اينگونه موارد زائد نيست بلكه براي تعديه است.و نيز گفته اند باء در مفعول زائد ميايد مثل «لٰا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَي التَّهْلُكَةِ» بقره: 195 «بِأَيْدِيكُمْ» را مفعول «لٰا تُلْقُوا» و باء آنرا زائد گفته اند چنانكه اقرب الموارد و طبرسي و

قاموس قرآن، ج 1، ص: 156

بيضاوي تصريح كرده اند.راغب گويد: صحيح آنست كه معناي آيۀ «لٰا تُلْقُوا انْفُسَكُمْ بِأَيْديكُمْ الَي التَّهْلُكَةِ» باشد مفعول حذف شده بجهت دلالت بر عموم، زيرا نه هلاكت خويشتن جايز است و نه ديگران و اگر «انفسكم» ذكر ميشد دلالت بر عموم نميكرد. طبرسي اين قول را از ديگران نقل كرده و گويد: گفته اند آيه در معني «لٰا تُهْلِكُوا انْفُسَكُمْ بِأَيْديكُمْ» است و دخول باء براي دلالت باين معني ميباشد.اين سخن كاملا صحيح است و باء زائد نيست نظير «فَأَهْلَكْنٰاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ» انعام: 6 باء در اينجا بمعني سبب و علّت است همچنين در آيۀ ما نحن فيه يعني بسبب كارهائيكه با دست خود انجام ميدهيد خودتان را بمهلكه نياندازيد. «وَ شَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْنٰاءَ تَنْبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِلْآكِلِينَ» مؤمنون 20 كلمۀ «تَنْبُتُ» را هم از باب نصر ينصر و هم از باب افعال خوانده- اند در صورت اوّل باء در «بِالدُّهْنِ» بمعني مع و مصاحبت است يعني ميوه و ثمرۀ آن با روغن ميرويد و شايد براي تعديه باشد. و در صورت دوّم براي تعديه است يعني: روغن را ميروياند بنا بر آنكه فعل را لازم بگيريم چنانكه در «انبت البقل» بقل را فاعل «انبت» و آنرا لازم گفته اند.و در

هر دو صورت باء زائد نيست مراد از درخت طور سيناء، درخت زيتون و مراد از صبغ خورش طعام است چون روغن زيتون را هم در روغن مالي بدن مصرف ميكنند و هم در خورش و «شجرة» عطف بآيۀ سابق است و حاصل معناي آيه اين است: و بوجود آورد براي شما درختي را كه در طور سيناء است و ميوه اش با روغن و خورش خورندگان ميرويد.3- مع (مصاحبت) «قِيلَ يٰا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلٰامٍ مِنّٰا وَ بَرَكٰاتٍ» هود: 48 «ادْخُلُوهٰا بِسَلٰامٍ آمِنِينَ» حجر: 46 اي نوح با سلام و بركات پياده شو، بسلامت داخل بهشت شويد.4- ظرفيّت «إِلّٰا آلَ لُوطٍ نَجَّيْنٰاهُمْ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 157

بِسَحَرٍ» قمر: 34 مگر آل لوط كه وقت سحر نجاتشان داديم. «عَيْناً يَشْرَبُ بِهٰا عِبٰادُ اللّٰهِ يُفَجِّرُونَهٰا تَفْجِيراً» انسان: 6، بعضي ها باء را در «بِهٰا» بمعني «من» گفته اند يعني «يشرب منها عباد اللّٰه». طبرسي «بِهٰا» را مفعول «يَشْرَبُ» و باءِ را زائد گرفته و از فرّاء نقل كرده «شربها و شرب بها» در معني يكي است.نا گفته نماند نظير اين آيه در سورۀ ديگر آمده ما ابتدا هر دو را نقل ميكنيم بعد نظر خود را اظهار ميداريم «إِنَّ الْأَبْرٰارَ يَشْرَبُونَ مِنْ كَأْسٍ كٰانَ مِزٰاجُهٰا كٰافُوراً عَيْناً يَشْرَبُ بِهٰا عِبٰادُ اللّٰهِ يُفَجِّرُونَهٰا تَفْجِيراً» انسان: 5 و 6. «إِنَّ الْأَبْرٰارَ لَفِي نَعِيمٍ … يُسْقَوْنَ مِنْ رَحِيقٍ مَخْتُومٍ خِتٰامُهُ مِسْكٌ … وَ مِزٰاجُهُ مِنْ تَسْنِيمٍ عَيْناً يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ» مطففين: 22- 28.در آيات اوّل «عَيْناً» راجع به «كافور» است يعني آن كافور از چشمه ايست كه بندگان خدا مياشامند، پس ابرار (اصحاب يمين) از شرابي مياشامند كه آميخته بكافور است ولي عباد اللّٰه (مقرّبين)

از خود آن چشمه كه مقداري از آن بشراب ابرار آميخته است، مينوشند در آيات دوّم «عَيْناً» راجع به «تَسْنِيمٍ» است اگر آن مثل كافور نوشيدني باشد، معني همان است كه در آيات اوّل گفته شد و اگر نام چشمه باشد در اينصورت «عَيْناً» بيان آنست يعني تسنيم چشمه ايست كه مقرّبون مينوشند. در اين آيات نيز مال ابرار شرابي است آميخته بشراب چشمه- ايكه مخصوص مقرّبين ميباشد، و مقرّبين در آيات دوّم همان «عِبٰادُ اللّٰهِ» اند كه در آيات اوّل واقع اند و ابرار در هر دو يكي اند. با مراجعه بسورۀ واقعه كه اهل قيامت را بسه دسته سابقون، اصحاب يمين، و اصحاب شمال تقسيم كرده ميدانيم كه مراد از «ابرار» اصحاب يمين و از عباد اللّٰه و مقرّبين همان سابقون اند و شراب ابرار آميخته از چشمه اي

قاموس قرآن، ج 1، ص: 158

است كه بمقرّبين اختصاص دارد.در هر دو آيه «بِهٰا» * براي تعديه است زيرا از فرّاء نقل شد كه فعل: شرب هم بنفسه و هم با باء متعدي ميشود در نهج البلاغه آمده «قد ذاقوا حلاوة معرفته و شربوا بالكأس الرّوية من محبّته» خطبۀ 81 و نيز آمده «و تركوا صافيا و شربوا آجنا» خطبۀ: 142.چنانكه ملاحظه ميشود: شرب بنفسه و با باء هر دو آمده است در بارۀ حرف باء مطالب ديگري نيز هست طالبين بكتب ادب مراجعه كنند.

ذيل آيۀ 214 از سورۀ بقره، نيز چنين گفته است. ولي در قاموس گويد: ضرّآء زمينگيري و سختي و نقص در اموال و نفوس است. كلمۀ بأساء چهار بار در قرآن مجيد آمده و پيوسته معادل ضرّآء واقع شده است، بنظر ميايد كه قول ازهري صحيح تر است. تا ميان آندو فرق باشد.

در مجمع البيان از زجّاج نقل شده: چون ناقه اي پنج بار ميزائيد و بچّه ي پنجمي نر ميبود، گوش آن ناقه را ميشكافتند ديگر بآن سوار نميشدند و ذبح نميكردند و در چراگاه و آبشخور مزاحم آن نميشدند و اگر درمانده اي آنرا ميديد سوار نميشد. سائبه شتريست كه نذر ميكردند در صورت آمدن مسافر و شفاي مريض آنرا بسر

قاموس قرآن، ج 1، ص: 163

خود رها كنند. در تفسير اين دو كلمه، اقوال ديگري نيز هست.2- «ظَهَرَ الْفَسٰادُ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِمٰا كَسَبَتْ أَيْدِي النّٰاسِ» روم: 41، ظاهر آيه، چنانكه در تبيان و الميزان گفته ميرساند كه مراد از برّ مطلق خشكي و از بحر درياست و ظهور فساد در آندو عبارت است از ناامني ها، قحطي ها، طوفانها زلزله ها، سيل ها و قتل و غارتها و امثال اينها. اعمّ از طبيعي و غير طبيعي. و از مسلّميّات قرآن است كه همۀ اينها مربوط باعمال آدمي است لذا فرموده «بِمٰا كَسَبَتْ أَيْدِي النّٰاسِ».ولي بسياري از مفسّران بحر را در آيه ي فوق بمعني شهر يا آباديهاي كنار دريا گرفته اند. گويند: مراد از برّ صحرا و مسكن قبائل و از بحر شهرها يا آباديهائي است كه در كنار دريا واقع اند.بنظر ميايد: چون تصوّر ظهور فساد در دريا برايشان مشكل بوده بحر را بمعناي شهر گرفته اند. ولي تصوّر فساد در دريا آسان است مخصوصا در اين زمان. گر چه ميشود بحر را بمعني شهر گرفت ولي از ظهور آيه نميتوان صرف نظر نمود.3- «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيٰانِ بَيْنَهُمٰا بَرْزَخٌ لٰا يَبْغِيٰانِ» رحمن: 19، مرج فعل، فاعل آن خداست و بحرين مفعول آن است: يعني خدا دو دريا را فرستاد مخلوط كرد كه پيوسته بهم

مي پيوندند ميانشان حايلي است كه بهم تجاوز نميكنند. (مرج بمعني ارسال و تخليط هر دو آمده است) دو دريا كدام اند؟ تجاوز نميكنند يعني چه؟ برزخ چيست؟.نظير اين آيه، آيه ي: 61 از سورۀ نمل است «وَ جَعَلَ بَيْنَ الْبَحْرَيْنِ حٰاجِزاً» ميان دو دريا مانعي قرار داد.ناگفته نماند: بسياري از درياها در محل مخصوصي بهم مي پيوندند مثل بحر احمر و اقيانوس هند كه در باب المندب بهم متصل ميشوند و مانند اقيانوس اطلس و درياي مديترانه كه بوسيلۀ تنگه ي جبل الطارق بهم

قاموس قرآن، ج 1، ص: 164

مي پيوندند و همچون درياي سرخ و خليج عقبه، و نيز رنگ آب درياها مختلف است بعضي لاجوردي، بعضي مايل بسبزي، بعضي سرخ، بعضي سياه و بعضي زرد، اين اختلاف بجهة املاح و مواد شيميائي است كه در آب دريا محلول است.مثلا ملاحظه ميشود رنگ يكدريا مايل بسبزي و رنگ ديگري سياه و در محلّ التقاء هر چند طوفانها و امواج آنها را بهم ميزند باز مي بينيم رنگ مخصوص هر دو باقي است و از بين نميرود و اين در اثر موادّ شيميائي مخصوص است كه بيكديگر تجاوز نميكنند و يكي بآن ديگري مبدّل نميشود مثل نفت و آب، كه مخلوط نميشوند.بنا بر اين ميشود گفت: مراد از دو دريا در آيات فوق مثلا اقيانوس هند و بحر احمر است و مراد از برزخ، اختلاف مواد و املاح اين دو درياست كه در نتيجه، بيكديگر تجاوز نميكنند و اثر هم ديگر را از بين نميبرند. ولي اصل مطلب در آيۀ بعدي خواهد آمد. طنطاوي و مراغي در تفسير خود راجع بآيه ي: 19 سورۀ رحمن، محلّ التقاء رود نيل و مديترانه را مثل زده

و گويند: نه آب تلخ و شور دريا آب شيرين را شور ميكند و نه بالعكس.آقاي صدر بلاغي در فرهنگ قصص قرآن ص 46 ميگويد: يكي از محققين مينويسد: چندي پيش هيئت علمي «سرجون امري» باتّفاق هيئت اكتشافي دانشگاه مصر … دريافت كه آبهاي خليج عقبه از جهت خواصّ و تركيب طبيعي و شيميائي از بقيّۀ آبهاي بحر احمر تفاوت دارد … و بوسيله دستگاه سنجش اعماق كشف كرد كه در محلّ التقاء دو دريا سدّ و حاجزي در زير دريا وجود دارد كه ارتفاع آن از هزار متر ميگذرد و مرتفع ترين قسمت آن در حدود سيصد متر با سطح دريا فاصله دارد. همچنين كشتي «باحث» در اولين سياحت خود در اقيانوس هند و بحر احمر از وجود اين حاجز اطلاع يافت و

قاموس قرآن، ج 1، ص: 165

آزمايشهاي علمي آن هيئت كه در آن كشتي بودند ثابت كرد كه آبهاي اقيانوس هند از جهت خواص طبيعي و شيميائي با آبهاي بحر احمر متفاوت است.علم «اقيانوگرافي» اين اختلاف را مربوط بهمان حاجزي ميداند كه در نقطۀ التقاء آن دو دريا وجود دارد.آنگاه آقاي بلاغي اين كشف را از معجزات قرآن مجيد شمرده و آيه ي 19 سورۀ رحمن را با آن تفسير ميكنند. ولي مشكل است بگوئيم كه: اختلاف خواصّ شيميائي دو دريا در اثر وجود اين ديوار و حايل سنگي است مثلا اگر در وسط ظرفي حايلي قرار بدهيم و يك طرف آنرا با آب شور و طرف ديگرش را با آب شيرين پر كنيم بطوريكه سطح آب بالاتر از حايل باشد و دو آب در بالا بهم متصل شوند در اين صورت بتدريج هم ديگر را

از اثر مياندازند مخصوصا كه ظرف را حركت بدهيم، علي هذا دو دريا كه بوسيلۀ امواج، آبشان رويهم ميريزد چطور ممكن است حايل پائيني سبب اختلاف خواصّ باشد، اگر گويند: امواج دريا هر چند بزرگ هم باشند در سطح آب اند و در عمق بيست متري از امواج خبري نيست.گوئيم: در اين صورت لا اقل در سطح آب اثر يكديگر را از بين ميبرند. و محلّي بجمله ي «لٰا يَبْغِيٰانِ» نميماند، پس ناچار بايد گفت كه اختلاف و عدم تجاوز آبها، در اثر اختلاف املاح معدني و موادّ شيميائي است.ناگفته نماند در دو آيۀ فوق، شوري و شيريني دو دريا مطرح نيست و فقط وجود حايل و عدم تجاوز در ميان است و آيه ي اوّلي در بيان مطلب روشنتر از دوّمي است.4- «وَ هُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هٰذٰا عَذْبٌ فُرٰاتٌ وَ هٰذٰا مِلْحٌ أُجٰاجٌ وَ جَعَلَ بَيْنَهُمٰا بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً» فرقان: 53، در اين آيه، رودخانه ي

قاموس قرآن، ج 1، ص: 166

بزرگ بجهت وسعت و كثرت آبش بحر شمرده شده چون در روي زمين دريائي نيست كه آبش عذب و فرات (شيرين و گوارا) باشد و همه شور و تلخ اند در مجمع ذيل آيۀ 96 مائده فرموده: عرب نهر را بحر مينامند، آنجا كه دو دريا بهم ميپيوندد مراد از برزخ و مانع نفوذ ناپذير چيست؟در الميزان ذيل آيۀ 19 سورۀ رحمن فرموده: بهترين چيزيكه در اين باره گفته شده آنست كه مراد از بحرين در آيه جنس درياي شور است كه تقريبا سه ربع كرۀ زمين را گرفته و مطلق درياي شيرين كه در مخازن زمين ذخيره شده كه چشمه ها از آن شكافته و نهرها از آن

جاري ميشود و در درياي شور ميريزد. اين دو پيوسته بهم مخلوط ميشوند ولي حايلي كه خود مخازن و مجاري زمين باشد ميان آندو هست كه نميگذارد درياي شور بدرياي شيرين تجاوز كند و آنرا شور گرداند و زندگي از بين برود. و مانع از آنست كه آب شيرين بآب شور ريخته و آنرا شيرين گرداند و اثرش را از بين ببرد.نگارنده گويد: اين سخن كه مراد از برزخ تكّه هاي زمين است بنظر قانع كننده ميايد.

براي شما گوش بلند كرد يا براي شما گوش بوجود آورد؟! وانگهي اعلام را چطور بمعني كوهها ميتوان گرفت حال آنكه كشتيهاي آنروز جز كشتيهاي بادي و ناچيز نبودند وانگهي كوه معناي اصلي اعلام نيست بلكه معناي كنايه اي آنست و معناي اصلي آن نشانه است و مرزها را از آن اعلام گويند كه نشانه ي انفصال زمينهايند.پس مراد از آيۀ شريفه چيست؟مراد از آن بي شكّ، رودهائي است كه در وسط درياها و اقيانوسها روانند و اين رودهاي عظيم از خود درياها بوجود ميايند و در آنها حركت ميكنند و مانند مرزها، روشن و محسوس اند و معني آيه اين است: براي اوست رودهائيكه در دريا پديد گشته و مانند مرزها در آن روانند، و اين از حقائق عجيب قرآن مجيد است، اين مطلب از تراوش افكار نگارنده است و تا بحال در جائي نديده ام.مخفي نماند رودهاي عظيمي در سطح درياها روانند و جريان آنها آبهاي گرم استوا را بطرف قطبين و آبهاي سرد قطبي را بطرف استوا حركت ميدهد علت توليد اين رودهاي دريائي اختلاف درجه ي حرارت مناطق استوا و قطبين ميباشد و عامل مهمّي كه در حركت آبها تأثير دارد وزش بادهاست مخصوصا بادهاي منظّم آليزه است كه در جريانهاي دريائي دخالت دارند.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 168

چون رنگ و غلظت و املاح و حرارت رودهاي دريائي با آب اقيانوسها تفاوت دارد حركت آنها در اقيانوس كاملا آشكار است.مهمترين رودهاي گرم كه در اقيانوس جاري است يكي گلف- استريم است كه از خليج مكزيك واقع در غرب اقيانوس اطلس و جنوب كشورهاي متحدۀ امريكا شروع و از جنوب بطرف شمال شرقي جريان مييابد سپس بسواحل غربي اروپا

ميرسد و از كنار جزائر انگلستان و كشور نروژ ميگذرد پهناي آن در حدود 145 كيلو متر و گودي آن در بعضي نقاط بيش از 800 متر ميباشد. در هر دقيقه دو بليون تن آب در امتداد ساحل فلوريدا ميخزد.از مهمترين جريانهاي آب سرد، جريان آب سرد گروئنلند است كه از كنار شبه جزيرۀ لابرادر گذشته بسواحل شرقي امريكا ميرود، رجوع شود بكتاب دريا ديار عجائب فصل رودهاي عظيم دريا، و ساير كتابهاي جغرافيا.بموجب حساب دانشمندان آبهاي اقيانوس منجمد شمالي مثل يك استخر شنا، در هر 165 سال يك مرتبه عوض ميشود. در اقيانوسهاي ديگر نيز وضع همين است.6- «وَ مِنْ آيٰاتِهِ الْجَوٰارِ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلٰامِ. إِنْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَوٰاكِدَ عَليٰ ظَهْرِهِ إِنَّ فِي ذٰلِكَ لَآيٰاتٍ لِكُلِّ صَبّٰارٍ شَكُورٍ. أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمٰا كَسَبُوا» شوري: 32- 34 يعني از جملۀ آيه هاي وي جاري شونده هاست- كه مانند مرزها بدريا روانند اگر خواهد باد را آرام كند بر پشت دريا بي حركت مانند، در آنها بر هر بردبار و شكور آياتي است از قدرت خدا، يا آنها را بسبب اعمال مردم حبس و متوقّف كند.اين سه آيه نيز در بارۀ رودهاي دريائي است. جمله ي «إِنْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ الخ» قابل دقّت است، زيرا عامل مهم جريان آنها چنانكه گفته شد بادهاي منظّم آليزه و كنترآليزه (مخالف آليزه) است كه بطور مداوم از قطبين باستوا

قاموس قرآن، ج 1، ص: 169

و بالعكس ميوزند و اگر اين بادها نباشند جريانهاي دريائي متوقّف ميگردند، راجع بعلت جريانهاي دريائي بكتاب دريا ديار عجائب ص 45- 53 رجوع شود «إِنَّ فِي ذٰلِكَ لَآيٰاتٍ لِكُلِّ صَبّٰارٍ شَكُورٍ» آري بردباري و تأمّل لازم است تا باين

حقائق پي برده شود و پس از پي بردن شكرگزاري لازم است و بدون تأمّل و سپاسگزاري، اينها بصورت نشانه هاي قدرت خدائي تجلّي نخواهند كرد. «أَوْ يُوبِقْهُنَّ بِمٰا كَسَبُوا» اين كلمه از «وبق» بمعني حبس است در قاموس گويد: «اوبقه اي حبسه» در سوره كهف آمده «وَ جَعَلْنٰا بَيْنَهُمْ مَوْبِقاً» (آيۀ 52) يعني ميان آنها محبسي قرار داديم. پس معناي آيه اين ميشود: يا آنها را بسبب اعمال مردم حبس و متوقّف كند، و اين عبارت اخراي «فَيَظْلَلْنَ رَوٰاكِدَ» ميباشد.و خلاصه آنكه خدا، جاري شونده ها را يكدفعه بخواست خود متوقّف ميكند زيرا آنها در اختيار خدايند و يكدفعه براي اعمال ناشايست مردم. تا از منافع آنها بي بهره شوند.مفسّرين آيات فوق را در بارۀ كشتي ها معني كرده و گفته اند: مراد كشتيهاست كه مانند كوه اند و اگر باد نيايد از حركت ميمانند و «يُوبِقْهُنَّ» را بمعني هلاكت و غرق شدن كشتيها گرفته اند، ولي حق همان است كه گفتيم. در ردّ قول مفسّران و اينكه كلمات آيه ها مخالف فرمودۀ آنهاست سخن را بدرازا نميكشانيم وَ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ* گفتار ما در بارۀ دريا در اين كتاب مانند دريا وسيع و مفصّل شد.

ظلم است حتي در سورۀ يوسف.در آيه ي «وَ لٰا تَبْخَسُوا النّٰاسَ أَشْيٰاءَهُمْ» اعراف: 85 و نظائر آن «أَشْيٰاءَهُمْ» بدل اشتمال است از «النّٰاسَ». تدبّر در آيات نشان ميدهد كه بخس در نقصان كمّي و كيفي هر دو بكار ميرود مثلا در آيۀ «وَ لٰا تَنْقُصُوا الْمِكْيٰالَ وَ الْمِيزٰانَ إِنِّي أَرٰاكُمْ بِخَيْرٍ … أَوْفُوا الْمِكْيٰالَ وَ الْمِيزٰانَ بِالْقِسْطِ وَ لٰا تَبْخَسُوا النّٰاسَ أَشْيٰاءَهُمْ … » هود: 84- 85، بنظر ميايد كه مراد از «تَبْخَسُوا» تعييب اشياست يعني بر متاع ديگران عيب نگيريد و آن چنانكه گفته شد نقصان كيفي است.بَخع: كشتن و تلف كردن خود از اندوه «لَعَلَّكَ بٰاخِعٌ نَفْسَكَ أَلّٰا يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ» شعراء: 3 شايد تو خودت را تلف كني از اينكه ايمان نمياورند در قاموس و مفردات آمده: «البخع قتل النفس غمّا» اين كلمه معاني ديگري نيز دارد ولي در قرآن نيامده است. اقرب- الموارد گفته: «بخع نفسه: قتله من وجد او غيظ».

خوانده اند (مجمع البيان) بنا بر قرائت اوّل، اصل آن از بدء بمعني شروع و بنا بر قرائت دوّم از بدوّ بمعني ظهور است. بٰادِيَ الرَّأْيِ بنا بر معني اول كسي است كه ناپخته رأي باشد و بنا بر معني دوّم كسي كه اظهار رأي ميكند در حاليكه تحقيق نكرده است (مفردات). «بٰادِيَ الرَّأْيِ» در آيه اگر قيد «اتَّبَعَكَ» باشد معني اين ميشود: از تو پيروي نكرده مگر فرومايگان ما بي آنكه تدبّر و تحقيق كنند «سَوٰاءً الْعٰاكِفُ فِيهِ وَ الْبٰادِ» حج: 25، «باد» در اينجا بمعني مسافر است كه ظاهر ميشود يعني: مقيم و مسافر در آن يكسان است.

بزينت نميكنند.اكنون ميرسيم بآياتيكه راجع ببروج آسمان اند، «وَ السَّمٰاءِ ذٰاتِ الْبُرُوجِ» بروج 1 «وَ لَقَدْ جَعَلْنٰا فِي- السَّمٰاءِ بُرُوجاً وَ زَيَّنّٰاهٰا لِلنّٰاظِرِينَ» حجر: 16، «تَبٰارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمٰاءِ بُرُوجاً وَ جَعَلَ فِيهٰا سِرٰاجاً وَ قَمَراً مُنِيراً» فرقان: 61.بنا بر آنچه گفته شد بروج آسمان، همان ستارگان اند كه در آسمان ميدرخشند و بمناسبت ظهور و آشكار بودنشان كه معناي اصلي برج است، بروج ناميده شده اند و آسمان بوسيله ي آنها زينت داده شده است چنانكه در آيۀ دوّم است، و در آيه ي سوّم آفتاب و ماه در رديف بروج شمرده شده، پيداست كه ستارگان مرادند نظير آيۀ «وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّرٰاتٍ» نحل: 12، در دعاي سمات بطور صريح گفته شده كه بروج همان كواكب و ستارگان اند اينك آنجمله از دعاي سمات «و خلقت بها الكواكب و جعلتها نجوما و بروجا و مصابيح و زينة و رجوما و جعلت لها مشارق و مغارب … » . در تفسير برهان ذيل آيۀ سوّم از امام باقر عليه السّلام نقل شده: بروج عبارتند از كواكب در ذيل روايت، بروج دوازده گانۀ يوناني شمرده شده باحتمال قوي ذيل آن ساخته است.وانگهي روايت از زياد بن منذر ابي الجارود است كه كشّي در رجال خود از امام صادق عليه السّلام نقل كرده: آنحضرت در بارۀ ابي الجارود و چند نفر ديگر فرمود: «كذّابون، كفّار، عليهم لعنة اللّٰه» فقط صدر روايات با قرآن سازش دارد علي هذا ذيل روايت را بحساب امام عليه السّلام نميشود گذاشت.طبرسي ذيل آيه ي 61 فرقان از حسن و مجاهد و قتاده نقل ميكند كه گفته اند: بروج همان ستارگان بزرگ و درخشنده اند، بواسطه روشن و

آشكار بودن، بروج ناميده شده اند.زمخشري در ذيل آيه ي 1 از سورۀ بروج آورده: گفته شده بروج، ستارگان بزرگ اند، علّت اين

قاموس قرآن، ج 1، ص: 176

تسميه آشكار بودنشان است.علي هذا، آنعدّه از مفسّران كه بروج را بمعني برجهاي دوازده گانه گرفته اند، سخنانشان عاري از حقيقت است، زيرا برجهاي مزبور موهوم و اعتباري صرف اند، مثلا چند ستاره را در آسمان ديده و پيش خود فكر كرده اند: اگر فاصله ي اين ستارگان با خطّي بهم متصل شود بشكل گوسفند (حمل) ميايند و گرنه در آسمان برج حمل وجود ندارد، گفته اند برجهاي دوازده گانه منازل آفتاب اند كه در هر برج يكماه حركت ميكند وانگهي نامهاي حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، ميزان، عقرب، قوس، جدي، دلو، و حوت، ابتدا از نام بت هاي يونانيان گرفته شده است.مقام قرآن والاتر از آن است كه روي اين موهومات سخن گويد و آنها را بحساب آورد.وجدي در دائرة المعارف گويد: بروج در اصطلاح فلكي، منازل مختلف آفتاب اند در فصول مختلف سال، يونانيان قديم اين برجها را با نامهائيكه از عقائد خرافي آنان سر چشمه گرفته و بر خدايانشان نسبت ميدادند، نام گذاري كرده اند … مردم اين نامها را از آنها آموخته و ريشۀ آنها را از ياد برده اند.آيا ميشود گفت كه قرآن اين موهومات را تصديق كرده است؟!!! و روي آنها سخن گفته است؟!!!.ناگفته نماند: در زمان عباسي ها كه عقايد يونانيان بزبان عربي ترجمه شد، مردم بآنها راه يافتند و پاره اي از روي اشتباه مطالب اسلامي را با آنها تطبيق كردند، تطبيق بروج قرآن با بروج يونانيان از آنجمله است. «أَيْنَمٰا تَكُونُوا يُدْرِكْكُمُ الْمَوْتُ وَ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُرُوجٍ مُشَيَّدَةٍ» نساء: 78. يعني: هر كجا

بوده باشيد مرگ شما را خواهد يافت هر چند در قلعه هاي بلند باشيد.مراد از بروج در اين آيه قلعه ها است و آنها را چنانكه از

قاموس قرآن، ج 1، ص: 177

طبرسي نقل شد بواسطۀ آشكار و هويدا بودن، بروج گويند.

در مقابل «بَرْداً» آمده و آن بمعني آب گرم است يعني: در آنجا نه آب خنك ميچشند و نه شربت مگر آب گرم و چرك يا آب گنديده،

قاموس قرآن، ج 1، ص: 178

و خلاصه، حميم در مقابل «بَرْداً» و غسّاق در مقابل شراب آمده و اين ميرساند كه مراد از «بَرْداً» آب خنك و از «شراب» شربت است وانگهي خواب با شراب تناسب ندارد كه گوئيم: در آنجا خواب و شراب نميچشند.

(باد و باران در قرآن) ص 64- 65 مينويسد: بارانهاي طوفاني از ابرهاي انباشتۀ مطبقي ميريزد كه … تا ارتفاعات بيش از 10 كيلو- متر صعود مي نمايند. اين ابرهاي جوشان و خروشان بصورت كوههائي در ميايند كه قسمت بالاي آن سوزنهاي يخ و برگه هاي برف ميشود و گاهي مملوّ از تگرگ است تا قبل از جنگ بين المللي اوّل كه

قاموس قرآن، ج 1، ص: 179

در آنزمان هواپيماها توانستند ببالاي ابرها برسند و خلبانان پرده هاي بافته شده از يخ را كه همان ابرهاي مرتفع است مشاهده نمايند، كسي خبر از وجود يخ يا برف يا تگرگ در ابرهاي آسمان نداشت.در ص 138- 143 در بارۀ آيه ي فوق مطالب جالبي آورده و در ص 142 در ردّ توجيه طريحي ميگويد: لطف آيه در اين است كه بر خلاف انتظار و توجيه طريحي، نميگويد چه چيزي نازل ميكند چون در خود ابر و در بالا يخ و تگرگ است ولي بزمين كه ميرسد ممكن است … بصورت تگرگ بماند و يا آب شود و رگبار باشد.ولي ناگفته نماند: چنانكه در بالا گفتيم: احتمال دارد «مِنْ بَرَدٍ» مفعول «يُنَزِّلُ» باشد وانگهي ضمير «بِهِ» در «فَيُصِيبُ بِهِ» به كلمه ي «بَرَدٍ» بر ميگردد يعني آن تگرگ را ميريزد و ميرساند در اين صورت بسخن آقاي بازرگان «آيه نميگويد چه چيزي نازل ميكند … » محلّي نميماند. مگر آنكه بگوئيم ضمير «بِهِ» به «ما نزل» راجع است كه از «يُنَزِّلُ» فهميده ميشود. و بايد چنين باشد كه بيان بودن «مِنْ بَرَدٍ» براي «مِنْ جِبٰالٍ» قريب بيقين است.مخصوصا با در نظر گرفتن حديث ذيل.در الميزان و صافي و برهان از كافي از امام صادق

از علي عليه السّلام نقل شده: «انّ اللّٰه عزّ و جلّ جعل السحاب غرابيل المطر تذيب البرد حتي تصير ماء لكيلا يضرّ به شيئا يصيبه و الذي ترون من البرد و الصواعق نقمة من اللّٰه عزّ و جلّ فيصيب بها من يشاء من عباده» . اين حديث در مجمع البحرين (مادّۀ سحب) نيز «نقمة من اللّٰه» نقل شده ولي آقاي بازرگان آنرا «رحمة من اللّٰه» نقل و ترجمه كرده و مناسب ذيل آيه كه «يصيب به الخ» بوده باشد، نقمة من اللّٰه است.ترجمۀ حديث آن است كه: خداوند ابر را بمنزله ي غربال براي باران قرار داد، يخ را ذوب ميكند

قاموس قرآن، ج 1، ص: 180

تا بصورت آب در آيد تا بچيزيكه بآن ميرسد ضرر نرساند الخ.پيداست كه ابرهاي گرم در اثر بادها خود را بطبقه ي يخ ميزنند و آنرا آب كرده بصورت باران ميريزند.

است.راغب در مفردات ميگويد: برّ (بفتح اول) خشكي، از اين معني توسّع بنظر آمده لذا، بتوسّع در خير برّ (بكسر اول) گفته شده است.و خلاصه اينكه معناي اصلي كلمه خشكي است و چون خشكي توأم با وسعت است بدان سبب به نيكي وسيع برّ (بكسر اوّل) و به بسيار نيكي كننده برّ (بفتح اوّل) گفته اند. ابرار: يعني نيكو كاران «إِنَّ الْأَبْرٰارَ لَفِي نَعِيمٍ» انفطار: 13 بررة نيز بهمان معني است مثل «بِأَيْدِي سَفَرَةٍ كِرٰامٍ بَرَرَةٍ» عبس: 16.

بروز اسرار و اعمال دارد بطوريكه همه چيز مردم آشكار و علني خواهد شد نظير آيه ي «يَوْمَ تُبْلَي السَّرٰائِرُ فَمٰا لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لٰا نٰاصِرٍ» طارق: 9- 10

أَلّٰا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لٰا هُمْ يَحْزَنُونَ. يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَ فَضْلٍ وَ أَنَّ اللّٰهَ لٰا يُضِيعُ أَجْرَ الْمُؤْمِنِينَ» آل عمران: 169- 171.يعني بآنها كه در راه خدا كشته ميشوند نگوئيد مردگانند بلكه زندگانند ولي نميفهميد. كساني را كه در راه خدا كشته شده اند گمان نكن مردگانند بلكه زندگانند و نزد پروردگارشان روزي داده ميشوند و بآنچه خدا از كرم خود بآنها داده شادمانند. و در بارۀ كسانيكه هنوز بآنها نپيوسته اند شادي ميكنند كه نه بيمي دارند و نه غمگين ميشوند (شهداء از اينكه ميدانند براي مؤمنان كه در دنيا مانده اند بيمي و اندوهي در آخرت نيست شادمان و خوشدلند) به نعمت و فضل خدا و اينكه خدا پاداش مؤمنان را تباه نميكند مسروراند.از اين دو آيه چند مطلب بدست ميايد: 1- شهيدان راه خدا پس از

قاموس قرآن، ج 1، ص: 183

مرگ زنده اند و آن يكنوع زندگي است كه براي ما مشخّص نيست «وَ لٰكِنْ لٰا تَشْعُرُونَ» نميشود گفت: مقصود بقاء نام نيك و فداكاري آنهاست زيرا آن اعتباري صرف است و كلام خدا را نشايد وانگهي آن كاملا روشن و قابل فهم است پس چرا فرمود «وَ لٰكِنْ لٰا تَشْعُرُونَ»؟!.2- شهيدان راه خدا نه تنها زنده اند، بلكه نزد پروردگار روزي ميخورند و از سرنوشت مؤمناني كه نمرده اند دلخوشند زيرا كه ميدانند براي آنها بيم و اندوهي نيست.3- اگر اين حقيقت ثابت شود كه همه ي مردگان در عالم برزخ يكنوع حيات خفته و خفيف دارند نظير سلّولهاي زنده و خفته ي دانه هاي گياهان، در اين صورت بايد گفت: مدلول دو آيه ي فوق غير از اين حقيقت است، زيرا اين دو آيه مخصوص شهداء است و شامل

عموم نيست.4- اين آيات چنانكه گفته شد در زندگي برزخي شهيدان راه حق صريح اند، و عموم زندگي برزخ را نميتوان از آنها استفاده كرد. «قِيلَ ادْخُلِ الْجَنَّةَ قٰالَ يٰا لَيْتَ قَوْمِي يَعْلَمُونَ بِمٰا غَفَرَ لِي رَبِّي وَ جَعَلَنِي مِنَ الْمُكْرَمِينَ» يس: 27، گفته شد داخل بهشت شو گفت: ايكاش قوم من ميدانستند كه پروردگارم مرا آمرزيد و از اكرام شدگان گردانيد.آيه در بارۀ مرد مؤمني است كه از رسولان دفاع ميكرد و او را كشتند، و ميرساند كه بمحض كشته شدن داخل بهشت شد و آرزو كرد ايكاش قوم وي از اين ماجري مطّلع ميشدند، اين بهشت قهرا يك حيات برزخي است ولي مثل آيات گذشته در باره ي كسي است كه در راه خدا كشته شده است و اين آيه «عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ» را بهتر روشن ميكند كه روزي خوردن در يك چنان بهشت مخصوص است. «وَ حٰاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذٰابِ النّٰارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْهٰا غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السّٰاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذٰابِ» غافر: 46، عذاب بد

قاموس قرآن، ج 1، ص: 184

بخاندان فرعون رسيد (و آن) آتش است كه بامداد و شبانگاه بآن نزديك ميگردند و روز قيامت آل فرعون را به سختترين عذاب در آريد.اين آيه كه عرض نار را از دخول آتش در روز قيامت، جدا كرده روشن ميكند كه نزديك شدن بآتش در برزخ و عالم قبر است.الميزان در ذيل اين آيه فرموده: آيه اوّلا صريح است در اينكه ابتدا نشان دادن بآتش هست سپس وارد كردن در آن … ثانيا عرض بآتش پيش از قيامت است و آن عذاب برزخ ميباشد … ثالثا عذاب برزخ و آخرت با

يك چيز است و آن نار آخرت است ليكن اهل برزخ از دور با آن معذّب ميشوند و اهل آخرت با دخول بر آن … ممكن است از «غُدُوًّا وَ عَشِيًّا» بدست آورد كه اهل برزخ با صبح و شام دنيا ارتباط مختصري دارند زيرا كه از دنيا بالكلّيه منقطع نشده اند.در اينجا چهار آيه در بارۀ برزخ آورديم، سه آيه ي اوّل در- بارۀ حيات برزخي شهداء و آيه ي چهارم در خصوص برزخ كفّار است. نتيجه آنكه شهيدان در برزخ منعّم و كفّار معذّب اند و عذاب كفّار يكنوع بيم و هراسي است كه از نزديك شدن بآتش حاصل ميشود مانند كابوسهاي وحشتناك و خوابهاي پريشان و هراس انگيز و آن در نوبت خود و مخصوصا در صورت دائمي بودن يك عذاب شديد و دردناك است، بنظر آوريد خوابهاي پريشان و وحشتناك دنيا را كه خواب بيننده بچه حال ميافتد و گاهي از فرياد خويش بيدار ميشود «نعوذ باللّٰه منه».شيخ مفيد عليه الرحمه در شرح عقائد صدوق در فصل نفوس و ارواح نقل ميكند: حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله در كنار گوداليكه مقتولين بدر در آن بودند ايستاد و فرمود: براي رسول خدا همسايگان بدي بوديد: او را از منزلش بيرون كرديد بعد جمع شده با او جنگيديد، من آنچه

قاموس قرآن، ج 1، ص: 185

پروردگارم وعده كرده بود حق يافتم آيا شما هم وعدۀ او را حق يافتيد؟عمر گفت يا رسول اللّٰه با اجساديكه مرده اند چه سخن ميگوئي: فرمود ساكت شو پسر خطاب تو از آنها شنواتر نيستي، ميان اينان و اينكه ملائكه آنها را بزير عمودهاي آهنين بكشند فقط اين مانده كه من از آنها

روي گردانم. آنگاه نظير اين مطلب را از علي عليه السّلام در بارۀ مقتولين اهل بصره نقل ميكند و در ذيل آن هست كه امام عليه السّلام فرمود: قسم بخدا كعب بن سور و طلحه (هر دو از مخالفين امام بودند و حضرت بجسد آندو خطاب كرد) سخن مرا شنيدند چنانكه اهل گودال (گودال بدر) كلام رسول خدا را شنيدند.در سورۀ واقعه، اهل قيامت بسه دسته تقسيم شده: سابقون، اصحاب يمين، اصحاب شمال، آنگاه در بارۀ قيامت هر يك بتفصيل سخن رفته است و در آخر سوره ميفرمايد: چون حيات و روح بحلقوم محتضر رسيد شما آنوقت نگاه ميكنيد، ما باو از شما نزديكتريم و لكن نمي بينيد و اگر در بارۀ مرگ مجبور نمي بوديد حتما حيات را ببدن او عودت ميداديد. آنوقت در پايان سوره بطور اجمال چنين آمده «فَأَمّٰا إِنْ كٰانَ مِنَ الْمُقَرَّبِينَ فَرَوْحٌ وَ رَيْحٰانٌ وَ جَنَّةُ نَعِيمٍ. وَ أَمّٰا إِنْ كٰانَ مِنْ أَصْحٰابِ الْيَمِينِ فَسَلٰامٌ لَكَ مِنْ أَصْحٰابِ الْيَمِينِ وَ أَمّٰا إِنْ كٰانَ مِنَ الْمُكَذِّبِينَ الضّٰالِّينَ فَنُزُلٌ مِنْ حَمِيمٍ وَ تَصْلِيَةُ جَحِيمٍ … ».يعني محتضر اگر از مقرّبان باشد پس (براي اوست) راحتي و ريحان و بهشت پر نعمت و امّا اگر از اصحاب يمين باشد، سلام بر تو از اصحاب يمين و امّا اگر از تكذيب كنان گمراه باشد پذيرائي است از آب گرم و ورود بجهنّم.از اينكه «فَرَوْحٌ وَ رَيْحٰانٌ» از «جَنَّةُ نَعِيمٍ» و همچنين «فَنُزُلٌ مِنْ حَمِيمٍ» از «تَصْلِيَةُ جَحِيمٍ» جدا شده ميفهميم كه روح و ريحان و نزل حميم در برزخ است و الّا ظاهرا لازم بود كه جنّت و جحيم

قاموس قرآن، ج 1، ص: 186

تنها گفته شوند زيرا

روح و ريحان از جنّت و حميم از جهنّم جدا نيست. در تفسير برهان سه حديث از امام صادق عليه السّلام نقل كرده كه فرمود: روح و ريحان مال مؤمن است در قبر و جنّت نعيم در قيامت و حميم مال غير آنهاست در قبر و جحيم در آخرت.ناگفته نماند آيه ي مقرّبين اعمّ از سه آيه ي گذشته است كه فقط در بارۀ شهيدان راه حق بود يعني شامل شهداء و مقرّبين است و آيه ي اخير مثل آيه ي كه در بارۀ فرعون و فرعونيان بود، منحصر بكفّار است و آيه ي وسط كه در باره ي اصحاب يمين است از همه عمومي تر ميباشد.در كتب حديث روايات بي شمار داريم در بارۀ حيات برزخي كه تدبّر در كثرت و مضامين آنها، يقين مياورد كه عالم قبر يك عالم مرموزي است و مردگان در آن يكنوع حيات بخصوص و غير قابل درك دارند از قبيل روايات نماز وحشت در شب اول دفن و زيارت اموات و خيرات و صدقات در بارۀ آنها و اينكه مردگان گاهي بمنازل خودشان متوجّه ميشوند و با زائران خود انس ميگيرند و بعد از رفتن آنها متوحّش ميشوند و غير اينها. براي نمونه ميتوان مقداري از اين روايات را در كتاب كافي ج 3 ص 228- 263 طبع آخوندي و بحار الانوار ج 6 ابواب برزخ طبع اخير، مطالعه كرد.اين روايات چنانكه گفتيم ميفهمانند: حيات برزخي بي شكّ وجود دارد و نوعي از تنعّم و عذاب در آن هست.ملاحظه ي عالم خواب بهترين نمونه براي درك عالم برزخ است ما سه جور خواب داريم يكي اينكه شخص ميخوابد و در خواب چيزي نمي بيند و هيچ چيز نميفهمد

فقط پس از بيدار شدن ميداند كه خوابيده بود. ديگري اينكه شخص، خوابهاي خوش مي بيند و تمام آرزوهاي خود

قاموس قرآن، ج 1، ص: 187

را در مرحله ي وجود مشاهده ميكند بطوريكه بعد از بيدار شدن تأسّف ميخورد كه ايكاش بيدار نميشدم.سوم آنكه خوابهاي پريشان مي بيند گاهي اين خوابها طوري دلخراش و طاقت فرساست كه از ترس فرياد ميكشد و بصداي خويش از خواب مي پرد.عالم برزخ بايد اينطور باشد شهيدان و مؤمنان خالص مانند شخص دوّم و كفّار و مكذّبين حقّ نظير شخص سوم و ديگران همچون شخص اوّل بي خبر مانند. رواياتي داريم كه مضمون آنها چنين است: (در قبر سئوال نميشود مگر از مؤمن محض و كافر محض، ديگران بسر خود رها مي شوند).در اين مضمون در كافي سه حديث از ابي بكر حضرمي و عبد اللّٰه بن سنان و محمد بن مسلم از امام صادق عليه السّلام و يك حديث از امام باقر عليه السّلام منقول است (كافي ج 3 ص 235).اين روايات مفيد آن مطلب اند كه در بارۀ خواب و مقايسه ي برزخ بآن، گفته شد و بالملازمة تنعّم مؤمن خالص و تعذيب كافر خالص را مي فهمانند.در خاتمه ناگفته نماند: موجود زنده بچيزي ميگويند كه چهار خاصيّت جذب و دفع و حركت و توليد مثل داشته باشد و در غير اين صورت زنده نيست. دانه هاي گندم و ساير حبوبات و تخم گياهان و گلها و غيره قبل از كاشته شدن هيچ يك از چهار خاصيّت فوق را ندارند ولي ميدانيم درون هر يك از آنها سلول زنده اي بصورت خفته و بي حركت وجود دارد كه وقت كاشتن در اثر حرارت و رطوبت بيدار شده شروع بفعاليّت ميكند. دانۀ

گندم مثلا بظاهر مرده است ولي مانند شخص خوابيده نسبت بخود عالمي مرموز دارد و صندوق سر بسته اي است.هكذا، انسان آنگاه كه ميميرد حيات فعّال او بصورت حيات خوابيده و بي اثر در ميايد كه ما از آن بي خبريم ولي نسبت بخود دنيائي

قاموس قرآن، ج 1، ص: 188

است و داراي بعضي از شعور و آنگاه كه پوسيد و خاك شد، حيات درون ذرّات خاك شده مثل تخمها بصورت خفته موجود است و نسبت بخود درك و شعور دارد.اين در صورتي است كه كسي بروح مجرّد قائل نشود و اگر وجود روح مجرّد را قبول داشته باشد كه حتمي است و در روح و نفس خواهد آمد، درك مطلب بيش از پيش آسان خواهد بود.قابل دقّت است كه قرآن از مرگ به «وفات» تعبير ميكند و آن در لغت بمعني اخذ است پس مرگ اخذ شدن و گرفته شدن انسان از فعاليّت است نه از بين رفتن و در بارۀ وفات ائمه (ع) آمده «قبض عليه السّلام في يوم كذا» يعني در فلان روز اخذ و مقبوض گرديد.

چيزي است كه در آن فايدۀ ثابت باشد. تَبٰارَكَ اللّٰهُ* از آنجهت گفته ميشود كه فايده هاي ثابت در خدا و از خداست با بلندي مقام.از مجموع آنچه كه نقل شد بدست ميايد كه بركت بمعني فايدۀ ثابت است (و ممكن است گاهي از آن مطلق ثبوت اراده شود) و آن با نموّ و زيادت و سعادت قابل جمع و بلكه از اين معاني كنار نيست. «تَبٰارَكَ اللّٰهُ رَبُّ الْعٰالَمِينَ» اعراف: 54 يعني ثابت در خير است، هميشه مفيد است خدائيكه پرورش دهندۀ مخلوقات است. مجمع البيان آنرا ثبوت دائمي معني كرده و گويد: بلند مقام است در يكتائي ابدي.ولي ترجمه ي ما بهتر از آنست مخصوصا كه تَبٰارَكَ اللّٰهُ* در 9 محلّ از قرآن آمده و در قبل يا بعد آنها نعمت و قدرت خدا ذكر شده است و آن با فايده و مفيد بودن بسيار

قاموس قرآن، ج 1، ص: 190

ميسازد، گر چه اين ترجمه (هميشگي است خدائيكه ربّ العالمين است) نيز كاملا درست و صحيح است. «وَ جَعَلَ فِيهٰا رَوٰاسِيَ مِنْ فَوْقِهٰا وَ بٰارَكَ فِيهٰا» فصِّلت: 10، در روي زمين كوههاي ثابت و فايدۀ دائمي قرار داد «لَفَتَحْنٰا عَلَيْهِمْ بَرَكٰاتٍ مِنَ السَّمٰاءِ» اعراف: 96 هر آينه ميگشاديم بر آنها فايده هاي ثابت از آسمان.قرآن مجيد و كعبه و باران و عيسي از آن جهت در آيات شريفه، مبارك خوانده شده اند كه در آنها بركت و فايدۀ ثابت هست و محلّ بركت اند.

است.ريز ريز شدن كوهها در اثر انبساط و اتساع همگاني جهان است كه هنگام فناي عالم بصورت غبار خواهند آمد و يا در اثر علل ديگر است.

مدثّر: 29، نه باقي ميگذارد و نه ترك ميكند متغيّر كنندۀ بشره هاست «بشر» در آيه ي شريفه چنانكه از اقرب الموارد نقل شده، جمع بشره است.طبرسي در مجمع البيان گويد: بشر جمع بشره و آن ظاهر پوست است، انسان را از آن سبب بشر گويند كه پوستش ظاهر و مانند حيوانات از پشم و مو و كرك پوشيده نيست.در آيه ي «مٰا هٰذٰا بَشَراً إِنْ هٰذٰا إِلّٰا مَلَكٌ كَرِيمٌ» يوسف: 31، مراد زنان آن بود كه اين شكل و قيافه نميتواند بشر باشد بلكه فرشته است.2- «وَ لٰا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عٰاكِفُونَ فِي الْمَسٰاجِدِ» بقره: 187، بزنان نزديكي نكنيد آنگاه كه در مساجد معتكف هستيد مباشرت بنا بر آنچه گفته شد، رسيدن دو بشره (دو پوست بدن) بهم ديگر است و آن در آيه ي شريفه كنايه از مقاربت با زنان است چنانكه راغب گفته است ابن اثير در نهايه بعد از نقل حديثي گويد مراد از مباشرت لمس بدن مرد با بدن زن است … و گاهي از آن مقاربت اراده كنند. مباشرت بكار نيز از اين معني است.3- بِشارت و بشري بمعني خبر مسرّت بخش است طبرسي و راغب در وجه آن ميگويند: چون كسي خبر مسرّت بخش را بشنود اثر آن در

قاموس قرآن، ج 1، ص: 194

پوست صورتش آشكار ميگردد. «وَ مٰا جَعَلَهُ اللّٰهُ إِلّٰا بُشْريٰ لَكُمْ» آل عمران: 126، خدا آنرا براي شما بشارت و خبر شادي بخش قرار داد. «وَ لَقَدْ جٰاءَتْ رُسُلُنٰا إِبْرٰاهِيمَ بِالْبُشْريٰ» هود: 69، «قٰالَ يٰا بُشْريٰ هٰذٰا غُلٰامٌ» يوسف: 19، كلمه ي بشري در اين آيات و نظائر آن بمعني خبر مسرّت بخش است.4- استبشار بمعني طلب شادي و يافتن و

يا دانستن چيزي است كه شاد ميكند «وَ يَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذِينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلّٰا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لٰا هُمْ يَحْزَنُونَ» آل عمران: 170، در بارۀ كساني كه هنوز بآنها نپيوسته اند شادمانند كه بآنها خوفي نيست و محزون نميشوند يعني شهداء از اينكه ميدانند براي مؤمنان كه در دنيا مانده اند بيمي و اندوهي در آخرت نيست شادي ميكنند و از اين حقيقت كه دانسته اند طلب شادي مينمايند «وَ جٰاءَ أَهْلُ الْمَدِينَةِ يَسْتَبْشِرُونَ» حجر: 67، اهل مدينه آمدند در حاليكه از شنيدن قضيّه ي ميهمانان لوط شادي ميجستند و شادمان بودند.5- بشارت در خبر مسرّت بخش و اندوه بخش هر دو بكار رفته است نحو «بَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ» بقره: 25، و نحو «بَشِّرِ الْمُنٰافِقِينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذٰاباً أَلِيماً» نساء: 138.طبرسي در ذيل آيه ي اخير فرموده: اصل بشارت خبر مسرّت بخشي است كه بوسيله ي آن، شادي در پوست صورت احساس ميگردد، و در خبر اندوه بخش نيز بكار ميرود عرب گويد: پاداش و تحيّت تو، كتك است. راغب آنرا يكنوع استعاره ميداند. از كلام طبرسي نيز بدست ميايد كه اين يكنوع تحكّم است يعني مژده و پاداش نداري مگر عذاب.6- بَشير: مژده ده، جمع آن بشر بر وزن (قفل) است «وَ هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيٰاحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ» فرقان: 48، او كسي است كه بادها را پيش از رحمت خود (باران) مژده دهنده فرستاده.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 195

شايان تحقيق و توضيح است.1- همانطور كه گفته شد: بصر هم بچشم گفته ميشود و هم بحسّ بينائي مثل «وَ مٰا أَمْرُ السّٰاعَةِ إِلّٰا كَلَمْحِ الْبَصَرِ» نحل: 77، امر قيامت نيست مگر مانند اشارۀ چشم، و مثل «إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤٰادَ كُلُّ أُولٰئِكَ كٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا» اسراء: 36، گوش و چشم و قلب همه مسئولند. در قرآن مجيد ظاهرا بصر تنها در قوۀ بينائي بطوريكه چشم منظور نباشد بكار نرفته است گر چه اطلاق بصر بچشم بلحاظ بينائي آن است، ولي افعال آن اكثرا در معني بينائي و ديدن بكار رفته است مثل «وَ لَهُمْ أَعْيُنٌ لٰا يُبْصِرُونَ بِهٰا» اعراف: 179، و مثل «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ وَ لٰكِنْ لٰا تُبْصِرُونَ» واقعه: 85،.جمع بصر ابصار است مثل «وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصٰارَ وَ الْأَفْئِدَةَ» نحل: 78، ابصار بمعني بصيرت ها و معرفت ها نيز آمده كه در بند دوّم خواهيم گفت.2- بصيرت بمعني بينائي دل است، راغب گويد: بدرك قلب بصيرت و بصر (بر وزن فرس) گويند اين معني، مرادف معرفت و درك است و همان است كه از صحاح و اقرب الموارد نقل شد كه يكي از معاني بصر، علم است. طبرسي در آيه ي «أَدْعُوا إِلَي اللّٰهِ عَليٰ بَصِيرَةٍ أَنَا» يوسف: 108، آنرا معرفت و بينائي دل فرموده است. و از اينجاست كه بصيرت را عقل و زيركي معني كرده اند.در صحاح و قاموس و غيره، حجّت و دليل را يكي از معاني بصيرت شمرده اند، اين ظاهرا بدان جهت است كه حجّت و دليل سبب بصيرت و بينائي دل است، ميشود گفت كه نام مسبّب را بسبب گذاشته اند.جمع بصيرت، بصائر و أبصار

قاموس قرآن،

ج 1، ص: 196

هر دو آمده است مثل «قَدْ جٰاءَكُمْ بَصٰائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ» انعام: 104، و آن پنج بار در قرآن تكرار شده و بمعني بصيرت ها و دليلهاست و مثل «إِنَّ فِي ذٰلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصٰارِ» آل عمران: 13، طبرسي و بيضاوي آنرا: ذوي البصائر و ذوي العقول گفته اند و مثل «فَاعْتَبِرُوا يٰا أُولِي الْأَبْصٰارِ» حشر: 2، و مثل «وَ اذْكُرْ عِبٰادَنٰا إِبْرٰاهِيمَ وَ إِسْحٰاقَ وَ يَعْقُوبَ أُولِي الْأَيْدِي وَ الْأَبْصٰارِ» ص: 45 صاحبان نيروها در طاعت حق و صاحبان بصيرت ها بودند.در اول اين بند از راغب نقل شد كه بدرك دل بصيرت و بصر گويند. بنا بر اين، ابصار بايد جمع بصر بمعني چشم و بصر بمعني بصيرت هر دو باشد.3- بصُر از باب كرم يكرم و از باب علم يعلم بمعني علم آمده كه يكي از معاني بصر است و از باب افعال بمعني ديدن بكار رفته است.در اقرب الموارد گويد، «بصر به (از دو باب فوق): علم به» جوهري گويد: بصرت بالشي ء: علمته.راغب گويد: در بصر بمعني بصيرت و علم گفته ميشود ابصرت و بصرت و در معني ديدن بصرت كم گفته ميشود بلكه ابصرت گويند.علي هذا معني آيه ي «بَصُرْتُ بِمٰا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ» طه: 96، اين است كه: دانستم آنچه را كه اين مردم ندانستند، چنانكه زمخشري و بيضاوي آنرا «دانستم» گفته اند طبرسي در ذيل اين آيه در بحث لغت گفته: «بصر بالشّي ء» در مقام علم گفته ميشود و «ابْصَرَ» در مقام ديدن.در آيه ي «فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ» قصص: 11 «بصرت» را ديدن معني كرده اند يعني: خواهر موسي او را از گوشه ي ديد، من گمان ميكنم اينجا هم بمعني علم باشد يعني

خواهر موسي چون بكاخ فرعون نزديك و يا وارد شد از جنب و جوش و رفت و آمد فهميد كه صندوق موسي را گرفته اند، بعد وارد منزل شد و ديد در بارۀ مرضعه در مانده اند گفت هَلْ أَدُلُّكُمْ عَليٰ أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ»

قاموس قرآن، ج 1، ص: 197

و امّا اينكه گفتيم فعل بصر از باب افعال بمعني ديدن آمده شواهد آن از قرآن بسيار است، بلكه باستثناي دو آيه ي فوق و آيه «يُبَصَّرُونَهُمْ» معارج: 11، كه از باب تفعيل است، تمام افعال بصر در قرآن مجيد از باب افعال بكار رفته اند «أَ فَسِحْرٌ هٰذٰا أَمْ أَنْتُمْ لٰا تُبْصِرُونَ» طور: 15، «لِمَ تَعْبُدُ مٰا لٰا يَسْمَعُ وَ لٰا يُبْصِرُ» مريم: 42، «وَ تَرَكَهُمْ فِي ظُلُمٰاتٍ لٰا يُبْصِرُونَ» بقره: 17.4- «بَلِ الْإِنْسٰانُ عَليٰ نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ وَ لَوْ أَلْقيٰ مَعٰاذِيرَهُ» قيامت: 14- 15 بعضي ها گفته اند: تاء «بَصِيرَةٌ» براي مبالغه است و بعضي آنرا بمعني دليل گرفته و گفته است: بلكه انسان شاهد و حجّت نفس خودش است هر چند عذرهايش را هم القاء كند، بنظر ميايد كه با ملاحظه ي آيه ي قبل «يُنَبَّؤُا الْإِنْسٰانُ يَوْمَئِذٍ بِمٰا قَدَّمَ وَ أَخَّرَ» معناي اوّل بهتر باشد، زيرا در اين آيه فرموده: روز قيامت انسان بآنچه عمل كرده خبر داده ميشود، بعد در مقام اعراض ميفرمايد: بلكه انسان بر نفس خود يكپارچه بصيرت و بينائي است هر چند در مقام دفاع عذرهائي هم بياورد.5- «قُلِ اللّٰهُ أَعْلَمُ بِمٰا لَبِثُوا لَهُ غَيْبُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ أَبْصِرْ بِهِ وَ أَسْمِعْ مٰا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ» كهف: 26 كلمه «أَبْصِرْ بِهِ وَ أَسْمِعْ» صيغه ي تعجّب و بمعني «چه بينا چه شنوا» است چنانكه اهل تفسير تصريح كرده اند،

يعني: بگو خدا بآنچه توقّف كرده اند داناتر است، غيب آسمانها و زمين براي اوست، چه بينا و چه شنواست جز او دوستي برايشان نيست.همچنين كلمه ي «أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ» در آيۀ «أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ يَوْمَ يَأْتُونَنٰا» مريم: 38، چه شنوا و بينايند روزيكه پيش ما ميايند.6- بصير: بينا «وَ اللّٰهُ بَصِيرٌ بِمٰا يَعْمَلُونَ» بقره: 96، «جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَ النَّهٰارَ مُبْصِراً» يونس: 67، «وَ آتَيْنٰا ثَمُودَ النّٰاقَةَ مُبْصِرَةً» اسراء: 59، كلمه ي «مبصر و مبصرة» را در دو آيه ي فوق و نحو

قاموس قرآن، ج 1، ص: 198

آن، روشن و آشكار معني كرده اند جوهري در بارۀ آيه ي «فَلَمّٰا جٰاءَتْهُمْ آيٰاتُنٰا مُبْصِرَةً» نمل: 13، از اخفش نقل ميكند كه مبصرة را بينائي دهنده گفته است.بنظر نگارنده: اين معني از همه بهتر است و راغب نيز آنرا از بعضي نقل كرده. علي هذا «مبصر» اسم فاعل از باب افعال و متعدي است و مادّۀ بصر از اين باب لازم و متعدي هر دو آمده است (رجوع باقرب- الموارد) «نهار» را از آن جهت مبصر گوئيم كه بينائي است «ناقة و آيات» را مبصرة گوئيم زيرا كه بينائي ميدهند و با بصيرت ميكنند.تبصرة يعني بينائي دادن، واضح نمودن «تَبْصِرَةً وَ ذِكْريٰ لِكُلِّ عَبْدٍ مُنِيبٍ» ق: 8. «فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ وَ كٰانُوا مُسْتَبْصِرِينَ» عنكبوت: 38، مجمع- البيان آنرا عقلاء معني كرده يعني با آنكه عاقل و متمكن از دقّت و اعمال نظر بودند شيطان از راه خدا بازشان داشت. صاحب الميزان فرموده: مراد آن است كه پيش از فريب شيطان اهل توحيد بودند.

بارۀ سئوال بني اسرائيل از موسي آمده است.

بزرگ را. «وَ لَقَدْ أَنْذَرَهُمْ بَطْشَتَنٰا» قمر: 36، لوط از اخذ و عذاب ما آنها را ترسانيد. «وَ إِذٰا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبّٰارِينَ» شعراء: 130. بنظر ميايد كه مراد از بطش انتقام و تنبيه است و آنها انتقام عادلانه نداشتند لذا هود بآنها گفت: چون انتقام گرفتيد مانند ستمگران انتقام ميكشيد اندازه ي جرم را مراعات نميكنيد.

در ذيل آيه ي فوق فرموده مبطل بمعني اهل باطل است. «قُلْ جٰاءَ الْحَقُّ وَ مٰا يُبْدِئُ الْبٰاطِلُ وَ مٰا يُعِيدُ» سباء: 49، ظاهرا مراد از حق نزول قرآن و توفيق آن است، و مفعول دو فعل «يُبْدِئُ وَ يُعِيدُ» محذوف است و آن «شيئا» است و مراد از باطل شرك و بت پرستي است، علي هذا معني آيه چنين مي شود: بگو حق آمد و توحيد در اين سرزمين جايگزين شد، ديگر باطل و شرك نه چيزي و نقشه اي شروع ميكند و نه چيزي از گذشته را برميگرداند.و اگر مراد از باطل اعمّ باشد تحقيق «وَ مٰا يُبْدِئُ الْبٰاطِلُ وَ مٰا يُعِيدُ» محتاج مؤنۀ بيشتر است. «وَ قُلْ جٰاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْبٰاطِلُ إِنَّ الْبٰاطِلَ كٰانَ زَهُوقاً» اسراء: 81، زهوق چنانكه در قاموس گفته بمعني اضمحلال و ناچيز شدن است. ناگفته نماند: بعضي از باطل ها از بين ميروند و نا پديد ميگردند و بعضي از آنها مثل دروغ و دزدي و غيره هميشه مي مانند ولي قضاوت بشري آنرا تقبيح ميكند و بد ميداند، شايد مراد از «إِنَّ الْبٰاطِلَ كٰانَ زَهُوقاً» آنست كه باطل در قضاوت فطرت بشري ناحق است.

ميايد «مُتَّكِئِينَ عَليٰ فُرُشٍ بَطٰائِنُهٰا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ» رحمن: 54 تكيه كنندگان اند بر بساطهائيكه توي آنها از ابريشم ضخيم برّاق است.

اكنون چيزي جز خاك در قبرها نيست و هر قدر آنها را زير و رو كنيم چيزي جز خاك ظاهر نخواهد شد ولي آنگاه كه سلّولهاي خشكيده شروع بفعاليت كرده و مبدّل باجساد شدند معلوم ميشود در اين قبور چيزهاي بسياري بوده است. و آيۀ اوّل ظاهرا بمعني باز شدن است.بمضمون آيه ي «فَإِذٰا هُمْ مِنَ الْأَجْدٰاثِ إِليٰ رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ» يس: 51 و آيه ي «يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدٰاثِ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 204

كَأَنَّهُمْ جَرٰادٌ مُنْتَشِرٌ» قمر: 7 بشر در نهانخانه ي قبور زنده شده و از نو بر خواهد خاست مانند كرم خاكي كه در زير خاك بوجود ميايد.بنا بر اين نميشود گفت: مراد از «بعثر» بيرون ريختن خاكهاست.قبر بمعني نهانخانه است و معني آيه ي «إِذٰا بُعْثِرَ مٰا فِي الْقُبُورِ» اين ميشود: آنگاه آنچه در نهانخانه هاست ظاهر و آشكار گردد، همانطور كه برق در ميان ابرها و شير در ميان خون گاو و عسل در گلها نهان است همچنين مردگان در نهانخانۀ عالم نهان اند و روز قيامت آشكار خواهند شد. احتياج نداريم كه بگوئيم مراد از قبور، قبور معمولي اند بلكه اگر مخفي گاه مطلق بگيريم كافي است. در خاتمه بايد گفت: در اين دو آيه هر چه بيشتر دقّت شود بجاست.

نحو «إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيداً وَ نَرٰاهُ قَرِيباً» معارج: 6 و مثل «تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهٰا وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً» آل عمران: 30.

خدايان آنهاست.

الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ» توبه: 48 در گذشته بسيار طلب فتنه كرده اند

قاموس قرآن، ج 1، ص: 208

«لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنٰاحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّكُمْ» بقره: 198 بر شما گناه نيست كه فضل پروردگارتان را بيشتر طلب كنيد.انبغاء براي قبول «بغي» است علي هذا انبغاء را بمعني شايسته است و سهل است گرفته اند، كه قبول در هر دو مندرج است «وَ مٰا يَنْبَغِي لِلرَّحْمٰنِ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً» مريم: 92 شايسته نيست كه خدا فرزندي بگيرد «لَا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَهٰا أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ» يس: 40 براي آفتاب ميسّر نيست كه ماه را بگيرد يعني قبول اين فعل براي او نيست. «وَ لٰا تُكْرِهُوا فَتَيٰاتِكُمْ عَلَي الْبِغٰاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً» نور: 33 كنيزان جوان خود را بزنا وادار نكنيد اگر طالب عفّت باشند.بزنا از آنجهت «بغاء» گفته شده كه آن يكنوع تجاوز از حدّ است زيرا حدّ زن آن است كه زنا نكند. همچنين است «وَ لَمْ أَكُ بَغِيًّا» مريم: 20. «يُنْفِقُونَ أَمْوٰالَهُمُ ابْتِغٰاءَ مَرْضٰاتِ اللّٰهِ» بقره: 265 اموال خود را براي بيشتر طلبيدن مرضات خدا، انفاق ميكنند. «وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ إِلّٰا مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ» آل عمران: 19 كلمه ي «بَغْياً» را در اين آيه و نظائر آن حسد و ظلم و دشمني معني كرده اند و همه از مصاديق تجاوزاند. «فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بٰاغٍ وَ لٰا عٰادٍ فَلٰا إِثْمَ عَلَيْهِ» بقره: 173 هر كه مضطرّ شود بي آنكه طالب و متعدّي باشد گناهي بر او نيست.يكدفعه اين است كه شخص مضطرّ، طالب خوردن ميته است و اضطرار را دستاويز كرده و در خوردن نيز افراط ميكند براي چنين كسي خوردن ميته حلال نيست و يكدفعه

اين است كه مايل و طالب نباشد و در خوردن نيز بسدّ رمق اكتفا كند چنين كسي در خوردن گناهكار نيست، آيۀ شريفه صورت دوّم را بيان ميكند. «وَ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ».

قاموس قرآن، ج 1، ص: 209

شوري: 42 در روي زمين بنا حق ظلم و تعدي ميكنند. قيد «بِغَيْرِ الْحَقِّ» ظاهرا براي افادۀ ظلم است و گرنه «يَبْغُونَ» بتنهائي افادۀ ظلم نميكند.نظير اين آيه، آيۀ 23 از سورۀ يونس است. مثلا در آيه ي «أَ فَغَيْرَ دِينِ اللّٰهِ يَبْغُونَ» آل عمران: 83 و نظائر آن مي بينيم كه افادۀ ظلم نميكند و براي طلب شديد است.

قول مجمع است.

بخوان تا روشن كند اين گاو چگونه است؟اين گاو بر ما ميان گاوان مشتبه گشته است و ما انشاء اللّٰه هدايت يافته گانيم و ترديدمان بر طرف خواهد شد.گفت: خدا ميگويد: آن گاويست نه رام است كه زمين را شخم زند و نيز كشت را آب نميدهد سالم است و خطّ و خالي در آن نيست. گفتند اكنون حق را آشكار كردي پس گاو را ذبح كردند و نزديك نبودند كه ذبح كنند. و چون نفسي را كشتيد و در آن اختلاف كرديد خداوند روشن ميكند آنچه كه پنهان ميداريد. گفتيم بزنيد آنرا ببعض گاو، خداوند اين چنين مردگان را زنده ميكند.اين داستان كه سورۀ بقره با آنهمه تفصيل و حقائق كه در بر دارد باين نام خوانده شده از چند جهت

قاموس قرآن، ج 1، ص: 211

قابل گفتگو است.1- جسارت و بي ادبي يهود در برابر خدا و پيغمبر خودشان! كه گفتند آيا ما را مسخره گرفته اي؟ما از جريان قتل و كشف قاتل ميپرسيم تو در مقابل، امر بذبح گاو ميكني! موسي فرمود: اين كار جاهلان است و پناه بر خدا كه از جاهلان باشم.گذشته از اين، سه دفعه با كمال بي ادبي گفتند «ادْعُ لَنٰا رَبَّكَ» براي ما پروردگارت را بخوان لازم بود كه بگويند «ادع لنا ربّنا» زيرا پروردگار فقط پروردگار موسي نبود، و اين بر خلاف سخن مؤمنان است كه بهنگام دعا ميگويند: «رَبَّنٰا مٰا خَلَقْتَ هٰذٰا بٰاطِلًا- … رَبَّنٰا إِنَّنٰا سَمِعْنٰا مُنٰادِياً يُنٰادِي لِلْإِيمٰانِ» و نظائر اينها.2- با تكثير سئوال مطلب را بر خود دشوار كردند و اگر يك گاو هر طور كه بود سر مي بريدند كافي بود. عيّاشي در ضمن حديثي از

حضرت رضا عليه السّلام نقل ميكند: اگر بقره اي ذبح ميكردند كافي بود ولي سخت گرفتند خدا هم بر آنان سخت گرفت.آيه ي «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لٰا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْيٰاءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَ إِنْ تَسْئَلُوا عَنْهٰا حِينَ يُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَكُمْ عَفَا اللّٰهُ عَنْهٰا وَ اللّٰهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ. قَدْ سَأَلَهٰا قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِهٰا كٰافِرِينَ» مائده: 101- 103، از سخت گرفتن در سئوال نهي ميكند. طبرسي فرموده: تقدير آيه چنين است از چيزهائيكه خدا ذكر آنها را ترك كرده سئوال نكنيد چون بآنها محتاج نيستيد و اگر ظاهر شوند غمگينتان ميكنند و در ضمن حديثي از حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم نقل ميكند كه فرمود «فاتركوني كما تركتكم فانّما هلك من كان قبلكم بكثرة سئوالهم … » . 3- علت اين همه سئوال چه بود؟ آيا از اينكه كشتن گاو سبب زنده شدن مقتول گردد تعجب ميكردند و پيش خود ميگفتند: لا بدّ آن گاو بخصوصي است لذا خصوصيّات آن را مي پرسيدند؟ يا بني اسرائيل در اثر خلطه با مصريان كه گاو در نزد آنها مقدّس و معبود بود، گاو را

قاموس قرآن، ج 1، ص: 212

مقدّس ميشمردند و حاضر بذبح آن نبودند لذا پشت سر هم سئوال ميكردند و اين سئوالات از عدم رضايت قلبي ناشي بود.آيا مراد از «وَ مٰا كٰادُوا يَفْعَلُونَ» آن است كه در اثر نادر الوجود بودن آن گاو و يا گراني قيمت آن نزديك بودند كه نكنند و يا در اثر مقدّس شمردن گاو و عدم رضايت قلبي بود؟آيا حضرت موسي پي فرصتي ميگشت كه بني اسرائيل با دست خود گاوي ذبح كنند تا

مقدّس شمردن آن بتدريج از بين برود لذا در قضيّه ي مقتول از فرصت استفاده كرده و جريان گاو كشي را پيش كشيد؟آيا اين قضيّه بعد از واقعه ي سامري و گوساله پرستي اتفاق افتاد و يا پيش از آن؟4- احتمال نزديك بيقين آن است كه بني اسرائيل در اثر آميزش با مصريان گاو را مقدّس شمرده و دين يگانه پرستي اجداد خود را از ياد برده بودند و اين دستور براي آن بود كه با دست خود گاو بكشند تا كم كم تقديس آن از بين برود.محقّق عاليقدر آقاي طالقاني در اين باره مينويسد: بني اسرائيل چون ساليان دراز محكوم مصريان بودند … خواه نا خواه اوهام و معتقدات مصريان بر آنها چيره شده بود. يكي از مقدّسات مصريهاي گاو بود، گويا احترام و تقديس گاو در مصر مانند هند، بيشتر در طبقه كشاورزان و دامداران شايع بود. چون بني اسرائيل با اين طبقه كه اكثريت مردم آن سرزمين بودند آميزش داشتند، تقديس و پرستش گاو بتدريج در آنها آن چنان سرايت كرد كه بيشتر آنان عقيدۀ يگانه پرستي پدران خود را فراموش كردند و چون تقديس گاو در ميان اين طبقات بوده (مانند گاو آپيس) اين عقيده در تاريخ باندازه خدايان طبقات حاكمۀ مصر شهرت نيافته است.شايد پس از خروج از مصر و زندگي طولاني در بيابان و معاشرت با قبائل گاو پرست نيز در آنها مؤثّر بوده،

قاموس قرآن، ج 1، ص: 213

در هر جا و بهر طريق كه باشد تقديس گاو و گوساله در نفوس آنان ريشه داشته و محبّت آن قلوبشان را فرا گرفته بود چنانكه در همين سوره (بقره) آيۀ 93 بآن اشاره

ميكند «وَ أُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ بِكُفْرِهِمْ» بنا بر اين اتّخاذ گوساله پس از چند روز غيبت موسي از جهت غفلت و پيش آمد ناگهاني يا اغفال نبوده بلكه منشاء آن علاقه و كشش باطني آنها بچنين پرستشي بود. (پرتوي از قرآن ذيل داستان بقره).مراغي مصري در تفسير خود علّت اين حكم را ناشي از گوساله پرستي آنان دانسته و گويد: بذبح بقره مأمور شدند نه ساير حيوانات چون آن، از جنس گوساله بود كه پرستش كرده بودند و اين از آن جهت بود كه تعظيم و محبّت گوساله از بين برود.طنطاوي در تفسير خود گفته چون پرستش گاو آپيس و عبادت گوساله در قلوب آنان اثر گذاشته بود لذا بذبح آن مأمور شدند. سخن اين دو مفسّر ميرساند كه اين واقعه بعد از جنجال سامري بوده است.5- اوّل و آخر آيات كه در سابق نقل شد ميفهماند كه همۀ آنها يك قضيّه و يك واقعه است و آن اينكه قتلي اتّفاق افتاده و تحقيق آنرا از موسي خواسته اند و آنحضرت دستور داده تا گاو ذبح شده با بدن مقتول تماس پيدا كند و قضيّه با يك معجزه مثلا فيصله يا بد، چنانكه الميزان و المنار و ديگران آنرا يك واقعه دانسته اند.سيّد احمد خان هندي (بنا بر نقل پرتوي از قرآن) گويد: آيۀ «فَقُلْنٰا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهٰا كَذٰلِكَ يُحْيِ اللّٰهُ الْمَوْتيٰ» و ما قبل آن، راجع بداستان ديگري است و مربوط بداستان بقره نيست و ضمير «بِبَعْضِهٰا» را به «نفس» برگردانده و ميگويد: دستور آن آيه اين است كه: عضوي از مقتول را بخودش بزنيد، اين تدبير براي كشف قاتل و مجرم معمول بوده، تا متّهمين

بقتل جمع شوند و عضوي از مقتول را بدست گيرند

قاموس قرآن، ج 1، ص: 214

و بر وي زنند قهرا آنها كه قاتل نبودند با جرئت ميگرفتند و ميزدند و قاتل بجهت «الخائن خائف» چون مرعوب و دچار ترديد ميشد معلوم ميگشت.نا گفته نماند: مؤيّد سيّد هندي آنستكه آيۀ «وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً … » با واو از آيات ما قبل جدا شده و اگر جزء واقعۀ گاو بود لازم بود كه با فاء گفته شود، مدّعيان يكداستان بودن آن ميگويند: ابتداء واقعه از «وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً» شروع ميشود و آيات «وَ إِذْ قٰالَ مُوسيٰ لِقَوْمِهِ إِنَّ اللّٰهَ يَأْمُرُكُمْ … » را مقدّمه ي آن حساب ميكنند ناگفته نماند: «فَقُلْنٰا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهٰا» مؤيد يك واقعه بودن است و گر نه ميفرمود: حكم پيدا كردن قاتل چنين و چنان است نه اينكه بصورت امر «اضْرِبُوهُ» فرمايد.اگر قول سيّد هندي صحيح باشد بايد علّت قول بني اسرائيل كه بموسي گفتند «أَ تَتَّخِذُنٰا هُزُواً» غير از آن باشد كه گفتيم.6- بنا بر قول سيّد هندي، احتمال سابق ما كه در بند چهارم گفتيم و از آقاي طالقاني و طنطاوي و مراغي نقل كرديم بيش از پيش تأييد ميشود زيرا در اين صورت واقعه ي گاو كشي يك دستور مستقلّي است و علت آن قهرا از بين رفتن تقديس و احترام گاو بوده است و اگر مجموع آيات يكداستان بوده باشد باز احتمال سابق بقوت خود باقي است و آن اينكه موسي از از فرصت استفاده كرده براي پيدا شدن قاتل گاو كشتن را پيش كشيده تا يك تير و دو نشان نمايد.آقاي طالقاني از آيۀ «إِنَّ اللّٰهَ يَأْمُرُكُمْ … » استظهار

ميكند كه اين حكم براي يكدفعه نبوده بلكه صيغۀ مضارع (يَأْمُرُكُمْ) اشاره بدوام است و ميگويد: ظاهر اين آيه بقرينۀ آيات ديگري كه در بارۀ يهود و گاو است اين است كه اين امر حكم مستقلّي بوده. و مقدمه براي مطلب آيۀ بعد «وَ إِذْ قَتَلْتُمْ نَفْساً» نيست … با توجه باين حقيقت، دستور اجتماع عمومي يهود براي كشتن گاو و

قاموس قرآن، ج 1، ص: 215

بپاداشتن جشني بعنوان گاو كشي (عيد خون) دستور مستقلّي بوده … تا با اين خاطره، تقديس و پرستش گاو از خاطرها برود (پرتوي از قرآن ذيل آيات فوق).بدين طريق ملاحظه ميشود كه آقاي طالقاني قول سيّد هندي را قبول ميكند.و خلاصه آنكه: دستور گاو كشي يك امر ساده نبوده و باحتمال قوي براي از بين بردن «وَ أُشْرِبُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْعِجْلَ» بوده است.مسترهاكس در قاموس كتاب مقدّس ذيل «گوساله» مينويسد: بني اسرائيل از طول اقامت موسي (در طور) بستوه آمده و در شكّ افتادند و چون در مصر اين چنين مطالب بسيار ديده بودند، لذا از هارون خداي مجسّمي خواستند.هاكس قبل از اين جمله تصريح ميكند كه هارون براي آنها گوساله ساخت ولي اين صحيح نيست بتصريح قرآن مجيد سازندۀ گوساله، سامري بود نه هارون ولي تأييد ميكند كه عادات مصريان در بني اسرائيل اثر گذاشته بود.و چون يك دفعه گاو كشي براي از بين بردن چنين افكار، كافي نيست، نظر آقاي طالقاني كه گاو كشي را يك عيد خون و بطور دائم گفته است، تقويت ميشود مخصوصا كه در تورات فعلي كتاب اوّل پادشان باب 12 آيۀ 29 نقل شده كه «يربعام» دو گوسالۀ طلا براي پرستش بني- اسرائيل ساخت

يكي را در بيت ئيل و ديگري را در «دان» گذاشت.معلوم ميشود پس از گذشت روزگاران هنوز گاو در نظر آنها محترم بوده است و شايد براي همين است كه در باب 11 آيۀ 40 همان كتاب آمده: سليمان قصد كشتن يربعام را داشت و او بمصر فرار كرد تا وفات سليمان در آنجا ماند.7- صاحب المنار و ديگران خواسته اند آيه ي «فَقُلْنٰا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهٰا كَذٰلِكَ يُحْيِ اللّٰهُ الْمَوْتيٰ» را طوري معني كنند كه معجزه در ميان نباشد و گويد: در اينجا يُحْيِ اللّٰهُ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 216

الْمَوْتيٰ» نظير «وَ مَنْ أَحْيٰاهٰا فَكَأَنَّمٰا أَحْيَا النّٰاسَ … » و نظير «وَ لَكُمْ فِي الْقِصٰاصِ حَيٰاةٌ» است كه مقصود حفظ حيات عمومي و حفظ خونها بوده است نا گفته نماند: دوران حضرت موسي پر از معجزات است امثال: اژدها شدن عصا، يد بيضا، شكافتن دريا، و انفجار آب از سنگ و غيره، در اين صورت چه مانعي دارد كه اينهم يكي از معجزات حضرت موسي بوده باشد، ظاهر آيۀ (كَذٰلِكَ يُحْيِ اللّٰهُ الْمَوْتيٰ) در بدو امر، زنده شدن مرده و قياس امر آخرت بر آن است.8- در بارۀ داستان بقره، نقل شده: بني اسرائيل بقرۀ موصوف را بقيمت گران از پسري خريدند و چون او بپدرش نيكو كار بود، آنهمه پول نصيب وي گرديد، اين روايت را شيعه و سني نقل كرده اند. آقاي طالقاني در تفسير پرتوي از قرآن ص 191 ج 1 ميگويد: اينها همه اخبار اسرائيلي است و سند اسلامي درستي ندارند.نا گفته نماند: اين حديث در كتب شيعه بچند طريق نقل شده، يكي آن است كه مرحوم صدوق از پدرش از محمّد بن يحيي العطّار

از احمد بن محمد از بزنطي نقل كرده است (تفسير برهان).اگر صحبت، صحبت درستي سند باشد فكر ميكنم در درستي اين سند صحبتي نباشد.و هيچ مانعي نيست كه بني اسرائيل بعد از آنهمه سئوالات گاو موصوف را در نزد آن پسر بيابند و او ببهاء زياد بفروشد و اين با مطالبي كه در پيش گفتيم منافاتي ندارد.

آيات قبل و بعد اسم فاعل باشد يعني: پس آيا احدي از آنها را باقي مانده مي بيني؟. «وَ الْبٰاقِيٰاتُ الصّٰالِحٰاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوٰاباً» كهف: 46. اين تركيب دو بار در قرآن مجيد آمده

قاموس قرآن، ج 1، ص: 218

است و آن بمعني چيزهائي است كه باقي اند ولي صالح.ممكن است گفته شود: مراد آثار نيك است كه در دنيا باقي اند در مقابل آثار بد. ولي بنصّ قرآن تمام اعمال اعمّ از نيك و بد در جهان و عند اللّٰه محفوظاند. اعمال نيك باقيات صالحات اند. علي هذا مراد از باقيات صالحات تمام اعمال نيك است كه قربة الي اللّٰه انجام داده ميشود.

حديث نيز آمده كه حوريان بهشتي هميشه دوشيزه اند.بُكرة (بضمّ اوّل) چنانكه گذشت بمعني اوّل روز است مثل «وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ بُكْرَةً وَ أَصِيلًا» انسان: 25، پروردگارت را اوّل و آخر روز ياد كن. «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 219

الْإِبْكٰارِ» غافر: 55 در اقرب الموارد گويد: ابكار (بكسر اوّل) مصدر افعال و نيز بامداد است، و آن از اوّل طلوع فجر تا ارتفاع آفتاب ميباشد. بيضاوي نيز از اوّل طلوع فجر تا ارتفاع آفتاب گفته. طبرسي از طلوع آفتاب تا ارتفاع آن گفته است.علي هذا، ابكار اسم مصدر است چنانكه قاموس تصريح ميكند. «وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهٰا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا» مريم: 62، آيه ي شريفه در بارۀ اهل بهشت است و ظاهرش آن است كه در بهشت بامداد و شام هست اهل تفسير چون بعدم وجود صبح و شام در بهشت يقين كرده اند در بارۀ آيه اقوال مختلف اظهار نموده اند.فخر رازي در يكي از دو قولش گفته: مراد دوام و عدم انقطاع روزي است يعني رزق آنها هميشگي است. الميزان فرمايد: ظاهرا مراد توالي و عدم انقطاع است.طبرسي بنقل از مفسّرين و طبري و مراغي مصري گفته اند: مراد فاصله دو غذاست يعني چنانكه در دنيا ميان دو غذا فاصله ميدادند بهمان فاصله در بهشت ميخورند.ولي چنانكه گفتيم: ظهور آيه وجود بكره و عشيّ در بهشت است اگر گويند: در آيه ديگر آمده «لٰا يَرَوْنَ فِيهٰا شَمْساً وَ لٰا زَمْهَرِيراً» انسان: 13، در آن آفتاب و سردي نمي بينند.گوئيم: آيه بصدد بيان نبودن گرما و سرما در بهشت است و اين منافي با وجود صباح و مساء نيست در صافي از حضرت صادق عليه

السّلام نقل شده مردي باو از دردها و تخمه شكايت كرد امام فرمود: صبح و شام بخور و ميان اين دو چيزي نخور زيرا آن مفسد بدن است، نشنيده اي كه خدا فرموده «لَهُمْ رِزْقُهُمْ فِيهٰا بُكْرَةً وَ عَشِيًّا» اين روايت هم بظاهر مفيد همان مطلب است كه از آيه، استظهار كرديم.با همه ي اين، آيه قابل دقّت و تأمّل است.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 220

كساني اند كه بحرف حق گوش نميدهند و بآن اقرار نميكنند.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 221

در چهار آيه، كلمۀ صمّ قبل از «بكم» آمده و در آيۀ 97 اسراء «بكم» از «صمّ» جلوتر آمده است وانگهي بنا بر تصريح طبرسي: اصمّ كسي است كه كر متولّد شده باشد. علي هذا نميتوان گفت علّت جلو افتادن «صمّ» آن است كه انسان اوّل كر و بعد لال ميشود.زيرا اين در صورتي است كه لالي و كري از عوارض بعدي باشد.ولي بعيد نيست كه بگوئيم: قاعدة چون گوش نشنود زبان قادر بتكلّم نخواهد بود، لذا در چهار آيه كه راجع بدنيا است «صمّ» بدين اعتبار از «بكم» جلو افتاده است و در آيۀ اسراء كه آمده «وَ نَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ عَليٰ وُجُوهِهِمْ عُمْياً وَ بُكْماً وَ صُمًّا» شايد بدين جهة است كه شخص گرفتار اوّل بلا را مي بيند، بعد اظهار ميدارد، بعد بكلام دادرس گوش ميدهد و آنها از هر سه محروم اند چون در دنيا نيز آيات حق را نميديدند، و بحرف حق اعتراف نميكردند و گوش نميدادند و اللّٰه العالم.

گريه كنان ميافتند «بكيّ» جمع باكي است و آن بر وزن فعول (بضمّ اوّل) است چنانكه سجود در «الرُّكَّعِ السُّجُودِ» جمع ساجد است گويند: ساجد سجود، قاعد قعود و راكع ركوع (مفردات).در اينجا لازم است بدو آيه توجّه كنيم، يكي آيۀ «فَلْيَضْحَكُوا

قاموس قرآن، ج 1، ص: 222

قَلِيلًا وَ لْيَبْكُوا كَثِيراً جَزٰاءً بِمٰا كٰانُوا يَكْسِبُونَ» توبه: 82 تدبّر در آيه و ما قبل آن روشن ميكند كه مراد از دو امر، خبر در صورت امر است يعني در دنيا اندكي شادي ميكنند و مي خندند و در آخرت بسيار گريه ميكنند، در آيۀ ما قبل ميفرمايد: متخلّفين كه با رسول خدا بجنگ نرفتند از اينكار شاد شدند و بديگران گفتند: در گرما بجنگ نرويد، بگو آتش جهنّم از اين گرما شديدتر است، بعد ميگويد: كمي بخندند و بسيار گريه كنند و مأل كارشان شادي قليل و گريۀ كثير است و آن جزاي عملشان ميباشد (استفاده از الميزان).ديگري آيۀ «فَمٰا بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّمٰاءُ وَ الْأَرْضُ» دخان: 29 بفرعونيان كه غرق شدند، آسمان و زمين گريه نكرد، غرض از گريه ي آسمان و زمين چيست؟.بعضي در آيه، كلمۀ اهل مقدّر كرده اند يعني: اهل آسمان و زمين بآنها گريه نكردند، بعضي گفته اند: چون مرد بزرگي بميرد عرب در تعظيم او گويد: آسمان و زمين بر او گريه كرد و باد گريست و آفتاب تاريك گرديد و در آيه فرموده: آسمان و زمين بر آنها نگريست يعني مردم بي ارزش و كم اهميّت بودند.بايد دانست: نظير اين تعبير در روايات نيز آمده است، ثقة- الاسلام كليني در كافي باب فقد- العلماء از امام كاظم عليه السّلام نقل كرده: آنگاه كه مؤمن از دنيا برود

ملائكه و بقعه هاي زمين كه در آنها عبادت ميكرد و درهاي آسمان كه اعمالش از آنها بالا برده ميشد بر او گريه ميكنند … ».در كشاف ذيل آيۀ فوق منقول است كه رسول خدا صلّي اللّٰه عليه و آله و سلّم فرمود: هيچ مؤمن در غربت كه گريه كنندگانش نزد او نيستند نميميرد مگر آنكه آسمان و زمين بر او گريه ميكنند.در تفسير برهان ذيل آيۀ شريفه چند حديث نقل شده كه علي عليه السّلام فرمود: لكن باين (حسين بن علي)

قاموس قرآن، ج 1، ص: 223

آسمان و زمين گريه ميكنند. و از امام صادق عليه السّلام روايت شده كه: از وقت قتل يحيي آسمان بر كسي نگريست تا حسين عليه السّلام كشته شد پس آسمان گريست. نظير اين روايات در مجمع البيان و سفينة البحار و غيره بسيار است.تمام موجودات نسبت بخدا چنانكه در «سبح» خواهد آمد، زنده و مدرك اند هيچ مانعي ندارد كه آيه را حمل بظاهر كرده و بگوئيم: آسمان و زمين هم متأثّر ميشوند و گريه ميكنند گر چه ما از حقيقت آن بي اطلاعيم.

وَ شِقٰاقٍ» ص.2، يعني اعراض كفار نه براي آن است كه قرآن محلّ ذكر نيست بلكه امتناع كفّار در اثر خود پسندي و مخالفت است و مثل «ق وَ الْقُرْآنِ الْمَجِيدِ بَلْ عَجِبُوا أَنْ جٰاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ» ق: 2 (و اين «بل» همان است كه گويند براي انتقال از غرضي بغرضي است).قسم دوّم آنست كه براي بيان حكم اوّل و ترقّي باشد مثل «بَلْ قٰالُوا أَضْغٰاثُ أَحْلٰامٍ بَلِ افْتَرٰاهُ بَلْ هُوَ شٰاعِرٌ» انبياء: 5، بلكه او شاعر است. (در اينجا بعد از بيان حق بودن دعوت اسلام كه در ما قبل «بل» واقع است) تنبيه كرده كه گفتند اين سخنان خوابهاي پريشان است نه بلكه بالاتر از آن گفتند!. گفتند افترا است، بعد بالاتر از آن، گفتند: دروغگوست زيرا شاعر در قرآن

قاموس قرآن، ج 1، ص: 224

كسي است كه طبع دروغگوئي دارد (مفردات).الميزان با در نظر گرفتن آيۀ ما قبل «أَ فَتَأْتُونَ السِّحْرَ» ميگويد: اين آيه تكذيب و نسبت بباطل مرتبه مرتبه است گفتند: اضغاث احلام است يعني خوابهاي پريشان و نامنظم است كه آنها را پيامبري و كتاب خيال كرده و آن از سحر هم پائين تر است و اينكه گفتند «بَلِ افْتَرٰاهُ» ترقّي است از سابق، زيرا خواب بودن لازمه اش اشتباه امر ولي افتراء مستلزم تعمّد است يعني اشتباه نكرده بلكه عمدا افترا بسته است. و «بَلْ هُوَ شٰاعِرٌ» ترقّي است از جهت ديگر، زيرا مفتري از روي تدبّر و تفكّر سخن ميگويد امّا شاعر روي خيال و بدون تدبّر تكلّم ميكند … ».در آيۀ «لَوْ يَعْلَمُ الَّذِينَ كَفَرُوا حِينَ لٰا يَكُفُّونَ عَنْ وُجُوهِهِمُ النّٰارَ وَ لٰا عَنْ ظُهُورِهِمْ وَ لٰا هُمْ يُنْصَرُونَ بَلْ تَأْتِيهِمْ

بَغْتَةً … » انبياء: 39 و 40 «بل» چنانكه راغب گفته براي ترقّي است يعني نه تنها خود را از آتش حفظ نتوانند بلكه آتش بناگهان بر آنها آيد.نا گفته نماند يكي از معاني «بل» چنانكه قاموس و غيره تصريح ميكند، انتقال از غرضي بغرضي است بنا بر اين لازم نيست هميشه پي ابطال ما قبل «بل» بگرديم در آياتي نظير «قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكّٰي وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّٰي بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَيٰاةَ الدُّنْيٰا» اعلي: 14 و 16 و غيره اگر معناي اخير را بنظر آوريم كار آسان خواهد بود.تا اينجا سه معني از معاني «بل» گفته شد.1- ابطال ما قبل و تصحيح ما بعد.2- انتقال از غرضي بغرض ديگر.3- ترقّي.معاني ديگر نيز براي «بل» گفته اند كه در كتب لغت بايد ديد.و در خاتمه بايد دانست كه معناي اضراب و تدارك در تمام موارد استعمال آن ملحوظ است.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 225

بلدان است. «سُقْنٰاهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنٰا بِهِ الْمٰاءَ» اعراف: 57، ابر را براي سرزميني مرده سوق داديم و بواسطۀ آن آب نازل نموديم. «بَلْدَةٌ طَيِّبَةٌ وَ رَبٌّ غَفُورٌ» سباء: 15 سرزمين دلچسب و خوش آيند و پروردگار چاره ساز «فَنَقَّبُوا فِي الْبِلٰادِ هَلْ مِنْ مَحِيصٍ» ق: 36، در سرزمين ها راهها ساختند آيا فرارگاهي هست؟در آيه ي «رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً» ابراهيم: 35، و آيات 1 و 2 سوره بلد- و 3 سوره تين- و 126 بقره- و 91 نمل كه نوعا «بلد» را شهر مكّه گفته اند، اگر سرزمين بگوئيم و از معني اوّل خارج نشويم هيچ اشكالي نخواهد داشت، زيرا ديار و سرزمين شامل شهر نيز هست بقيّه ي مطلب در «قريه و مدينه» ديده شود.

ذكر آمدن باران و شادي مردم، آمده «وَ إِنْ كٰانُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمُبْلِسِينَ» روم: 49 و حقّا كه آنها پيش از نزول باران مأيوس بودند.نظير اين آيه، آيۀ «وَ هُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مٰا قَنَطُوا» شوري: 28، است و با ملاحظۀ آن روشن ميشود كه ابلاس بمعني يأس است زيرا قنوط مسلّما بمعناي يأس ميباشد.

كه او از ملائك بود خطبۀ قاصعه كه خطبۀ 190 نهج البلاغه است تصريح ميكند كه او از ملائكه بود و عبارت آن چنين است «كَلّٰا مٰا كٰانَ اللّٰهُ سُبْحانه ليدخل الجنّة بشرا بامر اخرج به منها ملكا» (نهج البلاغه عبده ج 2 ص 162).طبرسي ذيل آيۀ 34 بقره اين قول را از ابن عباس و ابن مسعود و قتاده نقل كرده و گويد: مختار شيخ طوسي نيز همين است و آن در ظاهر تفاسير از امام صادق عليه السّلام نقل شده.اگر گوئي در قرآن آمده «وَ إِذْ قُلْنٰا لِلْمَلٰائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلّٰا إِبْلِيسَ كٰانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» كهف: 50، اين آيه صريح است كه او از جنّ بود! گوئيم: بنظر ميايد كه ملائكه و جنّ از يك حقيقت اند، افراد نخبه و ممتاز آن ملك و افراد پائين آن جنّ است مانند انسان كه افراد ممتاز آن پيامبران و ائمّه و افراد پائين آن بشر معمولي است.در المنار ذيل آيۀ 34 بقره گويد: دليلي نداريم كه ميان ملائكه و جنّ اختلاف ذاتي هست فقط اختلاف صنفي و وصفي دارند، چنانكه آيات نشان ميدهند، ظاهر آن است كه جنّ صنفي از ملائكه است.اگر گوئي: در بارۀ ملائكه هست «بَلْ عِبٰادٌ مُكْرَمُونَ لٰا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ» انبياء: 26- 27 در اين صورت چطور

قاموس قرآن، ج 1، ص: 228

ابليس مخالفت كرد با آنكه قرآن از اطاعت دائمي آنها خبر ميدهد.گوئيم جواب آن در «ملك» انشاء اللّٰه خواهد آمد «1» ناگفته نماند: سخن در بارۀ ابليس زياد است و ما بخواست خدا آنرا در «شطن- شيطان» خواهيم آورد.

يٰا أَرْضُ ابْلَعِي مٰاءَكِ» هود: 44 گفته شد اي زمين آبترا فرو بر.

نقل شد.علي هذا معناي آيه اين است: پس اگر رو گردانند وظيفه تو فقط تبليغ و رساندن است. «إِنَّ فِي هٰذٰا لَبَلٰاغاً لِقَوْمٍ عٰابِدِينَ» انبياء: 106 طبرسي و بيضاوي و راغب «بلاغ» را در آيه كفايت معني كرده اند، يعني در اينكه گفته شد بر اهل اخلاص كفايت است.و شايد اين از باب تسميۀ مسبّب باسم سبب است زيرا كفايت مسبّب از تبليغ است.

نميشود و هميشگي است راهنمائي كنم؟.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 230

4- «يَوْمَ تُبْلَي السَّرٰائِرُ فَمٰا لَهُ مِنْ قُوَّةٍ وَ لٰا نٰاصِرٍ» طارق: 9- 10 روزيكه نهانها امتحان شوند پس براي او نه نيروئي است كه آنها را بپوشاند و نه كمكي، مراد از سرائر، اعمال و افكار آدمي است و امتحان شدن آنها توأم با ظهور حقائق آنهاست لذا بعضي «تبلي» را آشكار شدن گفته اند، قريب باين مضمون است آيه ي «هُنٰالِكَ تَبْلُوا كُلُّ نَفْسٍ مٰا أَسْلَفَتْ» يونس: 30 در آنجا هر نفس آنچه را از پيش فرستاده امتحان ميكند و بد و خوب آنرا ميداند و آن توأم با آشكار شدن عمل است.5- «وَ إِذْ نَجَّيْنٰاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذٰابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنٰاءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِسٰاءَكُمْ وَ فِي ذٰلِكُمْ بَلٰاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ» بقره: 49.در اين آيه، ممكن است «ذٰلِكُمْ» اشاره بعذاب و ممكن است اشاره به «نَجَّيْنٰاكُمْ» باشد، در صورت اوّل بمعني مصيبت و اندوه و در صورت دوّم امتحان نعمتي است. در المنار بهر دو اشاره گرفته است. همچنين است آيۀ 141 اعراف و 6 ابراهيم.6- وَ لِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلٰاءً حَسَناً» انفال: 17 طبرسي در ذيل آيۀ 49 بقره ميگويد: بلاء در خير و شرّ هر دو بكار ميرود و ابلاء فقط در انعام، علي هذا مراد از ابلاء در آيۀ فوق امتحان نيكوست.راجع بامتحان كه امتحان خداوندي چگونه است؟ به «فتن» رجوع شود.

ميگويد: آري عذاب شما را مسّ ميكند هر كه را كه گناهكار باشد.و گاهي جواب است باستفهام مقرون بنفي، مثل «أَ لَسْتُ بِرَبِّكُمْ قٰالُوا بَليٰ» اعراف: 172 يعني آري

قاموس قرآن، ج 1، ص: 231

تو خداي مائي. فرق بلي و نعم آن است كه بلي جواب نفي و نعم جواب ايجاب است، مثل «فَهَلْ وَجَدْتُمْ مٰا وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قٰالُوا نَعَمْ» اعراف: 44.اگر كسي گويد: «ما عندي شيئي» هر گاه در جواب گوئيم: بلي، سخن او را ردّ كرده ايم و اگر گوئيم: نعم، تصديق نموده ايم كلمۀ بلي 22 بار در قرآن مجيد آمده است.

ما قبل آن چنين است: آيا انسان گمان ميبرد كه هرگز استخوانهاي او را جمع نميكنيم؟ آري قادريم كه انگشتان يا سر انگشتان او را بسازيم.علم انگشت نگاري روشن ميكند كه خطوط انگشتان انسانها يكسان نيستند و با هم فرق دارند

قاموس قرآن، ج 1، ص: 232

بعضي ها احتمال داده اند كه علّت تخصيص «بنان» در آيه، آنست كه خدا ميفرمايد: نه تنها بجمع عظام، بلكه بساختن انگشتان آدمي و خطوط معيّن و دقيق آنها نيز توانائيم.بعيد نيست كه اين احتمال مراد باشد.

بناي خود را بر كنار سيلگاه فرو ريختني پايه نهاده است؟در المنار ذيل همين آيه گويد: بنيان مصدر است مثل عمران و غفران و از آن بنا اراده شود مانند خانه و مسجد و در اينجا بنا مراد است.و نظير اين آيه است آيۀ 21 كهف و غيره.3- «قٰالُوا ابْنُوا لَهُ بُنْيٰاناً فَأَلْقُوهُ فِي الْجَحِيمِ» صافّات: 97 اين آيه در حالات ابراهيم عليه السّلام است و ظاهرش آنست كه: گفتند براي او بنائي بسازيد پس او را در آتش

قاموس قرآن، ج 1، ص: 233

اندازيد. بعضي احتمال داده اند كه مراد از «ابْنُوا لَهُ بُنْيٰاناً» جعل قانون براي بت شكستن است و ضمير «له» بعمل برميگردد: يعني براي آن كار (بت شكني و اهانت بخدايان) قانون مخصوصي (سوزاندن بآتش) جعل كنيد پس او را در آتش اندازيد.4- «قَدْ مَكَرَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَأَتَي اللّٰهُ بُنْيٰانَهُمْ مِنَ الْقَوٰاعِدِ فَخَرَّ عَلَيْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ» نحل: 26 كساني كه پيش از آنها بودند مكر كردند خدا از پايه هاي بنايشان آمد، تا سقف از فوقشان بر آنها افتاد، آمدن خدا، آمدن دستور اوست.نا گفته نماند: بنيان مفرد است و جمع نيست ولي بعضي گفته اند كه جمع بنيانه است.

سبيل چنانكه اهل تفسير گويند مسافري است كه از خانواده و مال خود دستش كوتاه شده باشد. از ابن عباس و قتاده و ابن جبير نقل شده كه آنرا ميهمان گفته اند. چون در قرآن همه جا جز آيۀ 36 نساء در رديف اهل زكوة و اهل انفاق شمرده شده است ميدانيم كه ابن سبيل فقير و اهل استحقاق و درمانده است.علّت اين تسميه شايد آن باشد كه چنين كسي جز سبيل معرّفي ندارد و فقط پسر راه بودنش را ميدانيم و شايد آن باشد كه چون از اهلش منقطع است گوئي: سبيل، پدر و مادر اوست. [2- «وَ قٰالَتِ الْيَهُودُ عُزَيْرٌ ابْنُ اللّٰهِ وَ قٰالَتِ النَّصٰاريٰ الْمَسِيحُ ابْنُ اللّٰهِ ذٰلِكَ قَوْلُهُمْ بِأَفْوٰاهِهِمْ يُضٰاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِينَ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 234

كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ قٰاتَلَهُمُ اللّٰهُ أَنّٰي يُؤْفَكُونَ» توبه: 30.اين آيه از سه جهت قابل دقّت است.اوّل: عزير است كه يهود او را عزرا خواند، اين كلمه بهنگام تعريب تغيير يافته چنانكه «يسوع» به «عيسي» و يوحنّا به «يحيي» تغيير يافته است، و عزرا همان است كه دين يهود را تازه كرد و اسفار تورات را پس از آنكه در غائلۀ بخت نصر از بين رفت، جمع كرد و نوشت و از كوروش پادشاه ايران اجازه خواست و بني اسرائيل را بفلسطين باز گردانيد و آن در حدود 457 سال قبل از ميلاد بود علي هذا در مقابل اين خدمت او را پسر خدا خواندند (الميزان).دوّم: ظاهر آن است كه يهود عزير را پسر حقيقي خدا ميدانستند و بعنوان شرافت اين سخن نميگفتند! زيرا اين مطلب در رديف ابن اللّٰه بودن عيسي آمده و عيسي را، نصاري پسر واقعي

خدا ميدانند.بطور كلّي در بارۀ عيسي گفته اند كه او خدا و پسر خدا و يكي از سه خداست، قرآن ميگويد «لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قٰالُوا إِنَّ اللّٰهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ» مائده: 17 و 72 «وَ قٰالَتِ النَّصٰاريٰ الْمَسِيحُ ابْنُ اللّٰهِ» توبه: 30 «لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قٰالُوا إِنَّ اللّٰهَ ثٰالِثُ ثَلٰاثَةٍ» مائده 73 معلوم ميشود كه نصاري در بارۀ عقيده بعيسي سه فرقه شده اند: فرقه اي او را خدا و فرقه اي پسر خدا و فرقه اي يكي از سه خدا (كه در عين حال يكي اند) دانسته اند خلاصه آنكه چون ابن اللّٰه بودن عزير در رديف ابن اللّٰه بودن مسيح آمده است، ميفهميم كه يهود عزير را پسر واقعي خدا ميدانستند و گر نه در رديف عيسي نميامد و هر دو بيك چوب رانده نميشد، زيرا ميان اينكه احتراما بگوئيم فلاني پسر خداست و اينكه بگوئيم فرزند واقعي خداست فرق از زمين تا آسمان است.در الميزان ذيل آيۀ ما نحن فيه فرموده: اينكه يهود عزير را ابن اللّٰه گفته اند نميدانيم كه مانند ابن اللّٰه

قاموس قرآن، ج 1، ص: 235

بودن مسيح است در نزد نصاري، و در او جوهر ربوبيّت هست و يا او از آن مشتق و يا عين اوست؟و يا اين تسميه تشريفي است مثل «نَحْنُ أَبْنٰاءُ اللّٰهِ وَ أَحِبّٰاؤُهُ» كه قول ديگر يهود است (انتهي).ولي بنا بر تحقيقي كه گذشت شقّ اوّل صحيح تر است و اينكه الميزان فرموده: سياق آيۀ ما بعد «اتَّخَذُوا أَحْبٰارَهُمْ وَ رُهْبٰانَهُمْ أَرْبٰاباً مِنْ دُونِ اللّٰهِ» مؤيّد شقّ دوّم است بنظر، چندان قوي نميرسد. مخصوصا با ملاحظۀ «يُضٰاهِؤُنَ … » سوّم: «يُضٰاهِؤُنَ قَوْلَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ قَبْلُ» نشان ميدهد كه عقيدۀ ابن اللّٰه بودن

به يهود و نصاري از كفّار ديگر راه يافته است، زيرا اين آيه ميگويد: يهود و نصاري در اين سخن نظير قول كفّار پيش از خود را ميگويند. بطوريكه اهل تحقيق بيان كرده اند: عقيدۀ ابن اللّٰه و حلول و تثليث در ميان برهمائي و بودائي هاي هندوستان و نيز در چين و ژاپون و فرس قديم و مصريها و يونانيها و روميها معروف بوده و از آنها بعقايد يهود و نصاري راه يافته است (رجوع به المنار و الميزان ذيل آيۀ ما نحن فيه) در الميزان ذيل آيۀ «وَ قٰالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمٰنُ وَلَداً» مريم: 88 فرموده مراد از ولد فرزند حقيقي است و دليلش آنست كه «ولد» آمده و گر نه «ابن» گفته ميشد. (زيرا ابن از ولد اعمّ است و ولد فقط بفرزند حقيقي اطلاق ميشود).3- «يٰا بُنَيَّ ارْكَبْ مَعَنٰا وَ لٰا تَكُنْ مَعَ الْكٰافِرِينَ» هود: 42 پسرم با ما سوار شو و با كافران مباش. «بنيّ» مصغّر ابن و مضاف بياء متكلّم است و از تصغير و اضافه مهرباني و دلسوزي اراده ميشود.نا گفته نماند: جمع ابن، ابناء و بنون است مثل «نَحْنُ أَبْنٰاءُ اللّٰهِ وَ أَحِبّٰاؤُهُ» مائده: 18 و مثل «يَوْمَ لٰا يَنْفَعُ مٰالٌ وَ لٰا بَنُونَ» شعراء: 88.

وَلَدٌ وَ لَمْ تَكُنْ لَهُ صٰاحِبَةٌ وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْ ءٍ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ» انعام: 100- 101.اين آيه از چند جهت مورد دقت است. اوّل اينكه عده اي از مردم جنّ را در كارهاي عالم شريك خدا قرار داده اند مثل عقيدۀ مجوس كه بيزدان و اهريمن قائل بودند و هر خير را از يزدان و هر شرّ را از اهريمن ميدانستند و مثل يزيديّه كه بالوهيّت ابليس قائل اند.دوّم: بنين و بنات كه فرموده: «خَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَ بَنٰاتٍ» آيا از ملائكه اند يا از جنّ و يا از ملائكه و بشر؟.در الميزان فرموده: گفته اند كه قريش گويند خدا از جنّ زن گرفت (نعوذ باللّٰه) و در اثر اين ازدواج ملائكه بوجود آمدند و اين بسياق آيۀ «وَ جَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكٰاءَ الْجِنَّ» انسب است، علي هذا بنين و بنات همه از ملائكه اند.اين سخن در الميزان بطور احتمال و ترديد گفته شده ولي نميشود درست باشد زيرا آيات ديگر نظير «وَ جَعَلُوا الْمَلٰائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ إِنٰاثاً» زخرف: 19 و آيۀ «أَمْ خَلَقْنَا الْمَلٰائِكَةَ إِنٰاثاً وَ هُمْ شٰاهِدُونَ» صافات: 150 صريح اند در اينكه مشركان ملائكه را دختران خدا ميدانستند نه پسران و دختران.و در مقام ردّ آنها آمده «أَمْ لَهُ الْبَنٰاتُ وَ لَكُمُ الْبَنُونَ» طور: 39.بنظر ميايد كه «خَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَ بَنٰاتٍ» مطلبي جدا گانه باشد و نيز جاعلين شركاء غير از خارقين بنين و بنات باشند، يعني عدّه اي هم براي خدا پسران و دختران جعل كردند، امّا دختران كه جعل كردند همان

قاموس قرآن، ج 1، ص: 237

ملائكه اند كه گفته شد و امّا پسران را باحتمال قوي از جنّ جعل كرده اند، مؤيّد اين مطلب آيۀ «وَ جَعَلُوا

بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً» صافّات: 158 است: يعني ميان خدا و جنّ نسب قرار دادند، بنا بر اين احتمال گفتند: ملائكه دختران خدا و جنّ پسران خدايند.اگر گويند: شايد مراد از «بنين» همان است كه يهود عزير را پسر خدا خواندند و نصاري مسيح را! گوئيم «بنين» جمع ابن است و نصاري و يهود دو پسر بيشتر نگفته اند علي هذا لازم بود «بنين» تثنيه گفته شود نه جمع وانگهي آيه در بيان اوضاع مشركين است نه اهل كتاب.ما در اينجا آياتي از سورۀ صافّات را نقل ميكنيم تا مزيد توضيح شود … «فَاسْتَفْتِهِمْ أَ لِرَبِّكَ الْبَنٰاتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ. أَمْ خَلَقْنَا الْمَلٰائِكَةَ إِنٰاثاً وَ هُمْ شٰاهِدُونَ. أَلٰا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ وَلَدَ اللّٰهُ وَ إِنَّهُمْ لَكٰاذِبُونَ. أَصْطَفَي الْبَنٰاتِ عَلَي الْبَنِينَ. مٰا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ … وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً وَ لَقَدْ عَلِمَتِ الْجِنَّةُ إِنَّهُمْ لَمُحْضَرُونَ» صافّات: 149- 158.در اين آيات، بعد از نقل و ردّ اين سخن كه ملائكه دختران خدايند ميفرمايد: ميان خدا و جنّ نسب قرار دادند! اين آيه با ملاحظه ي «وَ خَرَقُوا لَهُ بَنِينَ وَ بَنٰاتٍ بِغَيْرِ عِلْمٍ» روشن ميكند كه: بنين را از جنّ و بنات را از ملائكه تراشيده اند.و در اين صورت «أَ لِرَبِّكَ الْبَنٰاتُ وَ لَهُمُ الْبَنُونَ» در بارۀ ملائكه است كه چرا آنها را فقط دختران خدا ميدانيد و با آنكه پسران در نزد شما بهتر است پس چرا پسران نميدانيد، نه اينكه چرا پسر را فقط بخود نسبت ميدهيد زير آنها بخدا نيز پسر قائل بودند منتها از جنّ.و اللّٰه العالم مخفي نماند: مضمون آيۀ «أَلٰا إِنَّهُمْ مِنْ إِفْكِهِمْ لَيَقُولُونَ وَلَدَ اللّٰهُ» و

آيۀ «وَ جَعَلُوا لَهُ مِنْ عِبٰادِهِ جُزْءاً إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَكَفُورٌ» زخرف: 15 آنست كه مشركان در بارۀ بنين و

قاموس قرآن، ج 1، ص: 238

بنات عقيده داشتند كه آنها بطور توالد از خدا بوجود آمده اند! ولي آيۀ «وَ قٰالُوا اتَّخَذَ اللّٰهُ وَلَداً سُبْحٰانَهُ» بقره: 116 و آيۀ «لَوْ أَرٰادَ اللّٰهُ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَداً لَاصْطَفيٰ مِمّٰا يَخْلُقُ مٰا يَشٰاءُ» زمر: 4 و همچنين آيات 68 يونس و 4 كهف و 88 مريم و 26 انبياء و ساير آيات، همه از اتخاذ ولد صحبت ميكنند و آن بظاهر غير از ولد حقيقي است.آيا عدّه اي هم قائل باتّخاذ ولد بوده و ميگفتند: خدا ملائكه و جنّ و عزير و غيره را نزائيده ولي بفرزندي خود انتخاب كرده است؟! و يا اين عدّه همان عدّۀ سابق اند ولي قرآن بعنوان اتخاذ ولد آنرا بازگو ميكند؟! ممكن است پيشينيان هر گروه كه از عهد پيامبران چندان دور نبوده اند، قائل باتخاذ ولد از باب تشريف بوده اند و پسينيان آنها معتقد بتوالد شده اند و قرآن مجيد هر دو را ردّ ميكند.آنچه از آيۀ «وَ جَعَلُوا لِلّٰهِ شُرَكٰاءَ الْجِنَّ … » و ساير آيات بدست آمد بقرار ذيل است.1- عدّه اي جنّ را شريك خدا دانسته اند در خلقت و تدبير عالم.2- نادانان براي خدا پسران و دختران جعل كرده و از جانب خود و بدون مدرك اين سخن گفته اند.3- گفته اند: ملائكه دختران خدا و جنّ پسران خدايند.4- آنانكه عقيده بپسران و دختران حقيقي داشتند غير از معتقدين باتّخاذ ولد بوده اند.5- همۀ اين حرفها باطل و بي اساس است و خدا از آنچه گفته اند منزّه ميباشد.نا گفته نماند افسانۀ اتخاذ ولد و غيره كه در ميان مشركان رواج داشت

غير از خرافات يهود و نصاري است نه اينكه مراد از هر دو يكي است، قرآن اكثر اين عقايد سخيف را در بيان حالات مشركان نقل ميكند و بحساب گفتۀ يهود و نصاري جداگانه ميرسد. و بنظرم گاهي هم

قاموس قرآن، ج 1، ص: 239

مشتركا نقل و ردّ ميكند.

پدر و مادر نداشت، در جواب عاجز ماندند و متحيّر شدند (ولي از لجاجت دست بردار نبودند) آيه: 61 آل عمران نازل شد كه «فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعٰالَوْا نَدْعُ أَبْنٰاءَنٰا وَ أَبْنٰاءَكُمْ وَ نِسٰاءَنٰا وَ نِسٰاءَكُمْ وَ أَنْفُسَنٰا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللّٰهِ عَلَي الْكٰاذِبِينَ» يعني: هر كه با وجود اين علم كه بسوي تو آمده در بارۀ عيسي با تو مجادله كند بگو: بيائيد كه پسران و زنان و نفوس ما و شما را بخوانيم و تضرّع كنيم و لعنت خدا را بر دروغگويان قرار دهيم.بدنبال اين آيه، حضرت فرمود با من مباهله كنيد اگر راستگو باشم لعنت بر شما نازل خواهد شد و اگر دروغگو باشم بر من. گفتند: با انصاف آمدي و قرار مباهله گذاشتند.چه دعوت بزرگ و حيرت- انگيزي!!! رسول خدا صلّي اللّٰه عليه و آله پيش خود چه ميانديشيد؟ اين دعوت چهار احتمال داشت.1- نفرين آنحضرت پذيرفته شده نصاري منكوب شوند.2- بالعكس.3- نفرين هيچ طرف باجابت نرسد.4- نفرين هر دو مستجاب شود و همه از بين بروند.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 241

فقط صورت اول بنفع آنحضرت بود. سال دهم هجري است فعاليّت ها بثمر رسيده، حضرت حكومت و تشكيلات و ساز و برگ دارد، نصاراي نجران مسلمان نشدند كه نشدند، اقدام باين خطر بزرگ يعني چه؟ خدايا اين مرد بزرگ چه قدر ايمان و اطمينان خاطر داشته و بدين و خداي خود چقدر مؤمن بوده است؟!!! با متانت و آرامش خاطر، بآنها پيشنهاد مباهله ميكند يعني: دست بسوي آسمان بردارم و از ربّ العالمين و پديد آورندۀ كائنات بخواهم تا شما را در

اثر اين لجاجت كه بخرج ميدهيد تار و مار كند.بايد يقين كرد كه اگر آنحضرت در حقانيت دعوت خود ذرّه اي ترديد داشت هرگز چنين پيشنهاد محيّر العقولي نميكرد.در هر حال، نصاري چون بمنزل خود برگشتند گفتند: اگر فردا با قوم خود آمد مباهله بكنيم چون اگر بدعوت خود ايمان نداشته باشد اهل بيت خويش را نمياورد وقت صبح ديدند با چهار نفر ميايد كه عبارتند از دو پسر و يك مرد و يك زن. گفتند اينها كيستند؟ جواب شنيدند: اين پسر عمّ و دامادش علي كه محبوبترين خلق پيش اوست و اين دو فرزند اوست و اين زن دختر او فاطمه است كه پيشش از همه عزيزتر است. در نقل مجمع البيان هست كه آنحضرت در وقت آمدن دست در دست علي داشت و حسن و حسين پيش رويش بودند و فاطمه در پي ايشان ميآمد صلوات اللّٰه عليهم اجمعين.آنحضرت پيش آمد و بر دو زانو نشست! ابو حارثه كه اسقف نصاري بود از ديدن آن وضع گفت: بخدا مانند انبياء بزانو نشست گويند اسقف گفت: صورتهائي مي بينم كه اگر از خدا بخواهند كوهي را از جايش بر كند البتّه خواهد كند! مباهله نكنيد هلاك ميگرديد بعد گفت: يا ابا القاسم ما مباهله نميكنيم و مصالحه ميكنيم با ما مصالحه كن بر مبلغي

قاموس قرآن، ج 1، ص: 242

كه بپرداخت آن قادر باشيم. بالاخره با وضع جزيه بر نصاراي نجران، اين واقعه پايان يافت.

وَ أَنْفُسَنٰا» در آيۀ شريفه جمع است و خدا بدعوت جمع دستور داده بود. ناچار بايد گفت و واقع هم اين است كه در آنروز مصداق واقعي «أَبْنٰاءَنٰا» دو نفر بيشتر نبودند و مصداق واقعي «نِسٰاءَنٰا» فقط حضرت فاطمه ع و مصداق واقعي «أَنْفُسَنٰا» فقط علي عليه السّلام بود و گر نه لازم بود كه ديگران را نيز ببرد تا صيغۀ جمع مصداق پيدا كند، علي هذا اين آيه، عظمت شأن اين چهار بزرگوار را بيشتر از آنچه بتصوّر آيد روشن ميكند، مخصوصا كلمۀ «أَنْفُسَنٰا» كه حضرت مولي الموالي در آن مصداق نفس رسول صلّي اللّٰه عليه و آله و سلّم گرديده است.در المنار بعد از نقل اينكه: روايات در رفتن اين چهار نفر با آنحضرت، متفق اند مطلب ناصحيحي آورده كه ميشود از بزرگترين اغلاط و تعصّبات نا بجاي محمد عبده بحساب آورد. عجبا!!!! تعصّب و تحت تأثير محيط بودن با دانشمندان چه ها ميكند با آنكه چند سطر پيش ميگويد: مسلم و ترمذي و ديگران آنرا از سعد (وقّاص) نقل كرده اند باز در ذيل ميگويد: حديث را شيعه وضع كرده اند! واقعا موي بر اندام آدمي راست ميشود اي روي تعصّب سياه!! دانشمندي مثل محمد عبده كه از ديدن نهج البلاغه بيخود ميشود و بشرح آن كمر مي بندد و هر جا در تفسيرش بيخردان و نادانان و حتي ابو هريره را كه پيش دنياي اهل سنّت مقبول است بباد انتقاد ميگيرد، ولي در زمينۀ ما نحن فيه و امثال آن چنان كج ميرود كه باعث اعجاب هر بيننده است.نا گفته نماند: علامۀ طباطبائي در ج 3 الميزان ذيل آيۀ شريفه در

قاموس قرآن، ج 1، ص: 243

بحث روائي،

سخن المنار را نقل و ردّ كرده و لغزشهاي آنرا بررسي كرده است، طالبين بآنجا رجوع كنند.

أَضَلُّ» اعراف: 179 و نظير «كُلُوا وَ ارْعَوْا أَنْعٰامَكُمْ» طه: 54 و غيره.در اينصورت آيا مراد از انعام در سورۀ مائده، اعمّ است و يا

قاموس قرآن، ج 1، ص: 244

خصوص انعام ثلثه؟لازم است بدانيم كه آيۀ اوّل مائده در سورۀ حجّ بدون ذكر بهيمه تكرار شده است در اينجا هر دو را نقل ميكنيم «أُحِلَّتْ لَكُمْ بَهِيمَةُ الْأَنْعٰامِ إِلّٰا مٰا يُتْليٰ عَلَيْكُمْ» مائده: 1، «وَ أُحِلَّتْ لَكُمُ الْأَنْعٰامُ إِلّٰا مٰا يُتْليٰ عَلَيْكُمْ» حجّ: 30.و خلاصه آنكه بهيمه مطلق چهار پا و اعمّ از انعام است و ميشود گفت كه مراد از انعام مطلق انعام و شامل شتر و گاو و گوسفند است اعمّ از اهلي و وحشي و كلمۀ «أُحِلَّتْ» مانع از آنست كه باسبان و استران و غيره شامل باشد زيرا معمولا آنها براي سواري و باركشي است و مراد از «أُحِلَّتْ» خوردن گوشت آنهاست و همچنين اضافۀ بهيمه بانعام بيانيّه است يعني: «احلّت لكم البهيمة و هي الانعام»: بهيمه ايكه همان انعام باشد بر شما حلال شده است.در الميزان، اضافه را اضافۀ نوع بر اصنافش فرموده مثل نوع- الانسان و جنس الحيوان اگر مرادش اين باشد كه اين اضافه مثل اضافۀ انسان الزنجي و حيوان الاهلي است كاملا صحيح و بجاست و عبارت اخراي بيانيّه است. از كلبي و فرّاء نقل شده كه مراد از بهيمة الانعام وحشي هاي انعام است يعني آنها بر شما حلال شده اند در اين صورت اضافۀ بمعني لام است. ولي با توجّه بآيۀ ما نحن فيه و آيۀ «وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنٰا مَنْسَكاً لِيَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَليٰ مٰا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعٰامِ» حجّ: 34 و آيۀ «وَ يَذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ فِي

أَيّٰامٍ مَعْلُومٰاتٍ عَليٰ مٰا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعٰامِ» حجّ: 28، خواهيم ديد كه اين سخن قابل قبول نيست زيرا بعيد است حيوان وحشي و بيرون از دسترس بشر مراد باشد.ناگفته نماند در روايت محمد بن مسلم و زراره و غيره از امام باقر و صادق عليهم السّلام منقول است كه بَهِيمَةُ الْأَنْعٰامِ را جنين انعام فرموده اند در الميزان آنرا از تهذيب نقل كرده و فرموده در كافي و فقيه … نيز نقل

قاموس قرآن، ج 1، ص: 245

شده … و قمي در تفسيرش و مجمع البيان از امام باقر و صادق عليهما السّلام نقل كرده است.مرحوم فيض در صافي بعد از نقل آنچه گفته شد فرموده: احتمال دارد مراد از اين اخبار بيان فرد اخفي است (يعني آيه بآنها هم شامل است) يا مراد تحديد است يعني از شكم مادر بآنها بهيمه گفته ميشود پس منافات با تعميم ندارد.عيّاشي در ذيل آيه از امام باقر از پدرش نقل كرده كه از علي عليه السّلام از خوردن گوشت فيل و خرس و ميمون سئوال شد فرمود: اين از بهيمة الانعام كه خورده ميشود نيست. حديث شريف ميرساند كه بَهِيمَةُ الْأَنْعٰامِ شامل انعام غير جنين نيز ميباشد.

ثواب پاداش و قصاص برابر باشد.ولي مجمع البيان و المنار و غيره معني اصلي آنرا، رجوع گفته اند.نا گفته نماند: معناي مساوات در اين كلمه و مشتقات آن بسيار مناسب است مثلا در آيۀ «وَ بٰاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ» بقره: 61، اگر گوئيم با غضب خدا برگشتند چندان دلچسب نميشود المنار گويد: اين مثل آن است كه بگوئيم: فلاني جمع كرد و بصفت مغبون برگشت، يعني نتيجه سعي يهود آن شد كه با غضب خدا برگشتند.فكر ميكنم اين بهترين بيان است كه المنار گفته است ولي بنا بر آنچه ما اختيار كرديم معني آيه اين ميشود: با غضب خدا قرين شدند

قاموس قرآن، ج 1، ص: 246

كه عبارت اخراي مساوات است «فَبٰاؤُ بِغَضَبٍ عَليٰ غَضَبٍ» بقره: 90، پس قرين غضب بالاي غضب گشتند. «وَ إِذْ بَوَّأْنٰا لِإِبْرٰاهِيمَ مَكٰانَ الْبَيْتِ» حجّ: 26، آنگاه كه مكان بيت را براي ابراهيم مهيّا كرديم. مهيّا كردن ساختن و تسويه است «تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِينَ مَقٰاعِدَ لِلْقِتٰالِ» آل عمران: 121، براي مؤمنين مواضعي بجهت جنگ آماده و تسويه ميكني «وَ الَّذِينَ تَبَوَّؤُا الدّٰارَ وَ الْإِيمٰانَ مِنْ قَبْلِهِمْ» حشر: 9. «إِنِّي أُرِيدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِي وَ إِثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ أَصْحٰابِ النّٰارِ» مائده: 29، من ميخواهم تو با گناه من و گناه خودت قرين و با هم باشي تا از اصحاب آتش گردي.آيۀ شريفه در قصّۀ پسران آدم واقع است و ظاهر آن انتقال سيئات مقتول بقاتل است در محاسن برقي كتاب عقاب الاعمال باب عقاب- القتل از امام باقر عليه السّلام مروي است «من قتل مؤمنا متعمّدا اثبت اللّٰه علي قاتله جميع الذّنوب و برّ المقتول منها و ذلك قول اللّٰه تبارك و تعالي «إِنِّي أُرِيدُ

أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِي وَ إِثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ أَصْحٰابِ النّٰارِ» يعني هر كه مؤمني را عمدا بكشد خدا همۀ گناهان او را بر قاتل ثبت و مقتول را از آنها كنار ميكند و اين است سخن خدا «إِنِّي أُرِيدُ أَنْ تَبُوءَ … الخ».در المنار از ابن عبّاس نقل شده كه «اثمي» را بمعني اثم القتل گرفته يعني: من ميخواهم با گناه خودت و گناه گشتن من، قرين و متلبّس باشي. و در وجه ديگر انتقال سيئات را كه گفتيم آورده است در اين باره بيان الميزان كامل و قابل استفاده است بآنجا رجوع شود و نيز راجع بتوضيح و تحقيق مفصّل انتقال اعمال، بكتاب تجسّم عمل يا تبدّل نيرو بمادّه صفحه 345- 351 تأليف آقاي محمّد امين رضوي مراجعه شود كه بسيار جالب و مفيد است.

ميريخت گشوديم. ظاهرا در اينجا «ابواب» براي نشان دادن كثرت ريزش آب است گوئي آسمان براي ريختن آب درها شده بود. «وَ فُتِحَتِ السَّمٰاءُ فَكٰانَتْ أَبْوٰاباً» نباء: 19، اين آيه در بيان احوال آخرت است گويا مراد از آن اين باشد كه در آنروز آسمان بطوري مفتوح و منبسط ميشود كه همه جايش باب ميگردد و در نتيجه آسماني نميماند.

كساد است گرفت: يعني: تا ياد- آوري را از ياد بردند و مردمي بي ثمر بودند.

اينجا در بارۀ چند آيه بايد توضيح بدهيم.1- «وَ الَّذِينَ يَبِيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِيٰاماً» فرقان: 64 در اقرب الموارد گويد: «بات يبيت بيتوتة … ادركه الليل نام او لم ينم» يعني بيتوته آن است كه شب آدمي را درك كند بخوابد يا نه. در قاموس و نهايه نيز چنين گفته و در مجمع البيان آنرا از زجّاج نقل ميكند. زمخشري گفته: بيتوته آنست كه شب تو را دريابد خواه بخوابي يا نه.علي هذا معني آيه اين است: بندگان خدا آنهائي اند كه شب آنها را در مييابد در حاليكه براي پروردگار خود ساجد و قائم اند. در اين صورت احياء تمام شب در عبادت، از آيه فهميده نميشود و اگر كمي ساجد و قائم باشد، مصداق آيه واقع ميشود.بعضي از بزرگان در تفسير خود گويد: بيتوته درك شب است خواهد بخوابد يا نه. و اين بر خلاف آنست كه از اهل لغت نقل شد زيرا در نقل اهل لغت، شب فاعل است نه مفعول.2- «فَإِذٰا بَرَزُوا مِنْ عِنْدِكَ بَيَّتَ طٰائِفَةٌ مِنْهُمْ غَيْرَ الَّذِي تَقُولُ» نساء: 81.بيّوت (بر وزن قيّوم) آن

قاموس قرآن، ج 1، ص: 250

است كه در شب انجام داده شود (مفردات) در اقرب الموارد هست: «بيّت الامر: عمله او دبّره ليلا» همچنين است در نهايۀ ابن اثير و صحّاح، طبرسي آنرا از مبرّد نقل كرده است.بنا بر اين معني آيه چنين است: پس چون از پيش تو بيرون روند عدّه اي از آنها، شب هنگام غير از آنچه تو ميگوئي تدبير ميكنند.همچنين آيۀ «وَ هُوَ مَعَهُمْ إِذْ يُبَيِّتُونَ مٰا لٰا يَرْضيٰ مِنَ الْقَوْلِ» نساء: 108 خدا با آنهاست آنگاه كه شب هنگام آنچه خدا راضي نيست تدبير

ميكنند.3- «قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَتٰاكُمْ عَذٰابُهُ بَيٰاتاً أَوْ نَهٰاراً» يونس: 50 گفته اند: بيات و تبييت، قصد كردن دشمن است در شب. ترجمۀ آيه اين است: بگو خبر دهيد اگر عذاب خدا شب يا روز شما را دريابد … و از اين معني است «قٰالُوا تَقٰاسَمُوا بِاللّٰهِ لَنُبَيِّتَنَّهُ وَ أَهْلَهُ» نمل: 49 گفتند: بخدا قسم ياد كنيد كه صالح و اهل او را شب هنگام قصد كرده و بكشيم.نا گفته نماند: آنچه در بارۀ سه آيۀ فوق گفته شد نزديك بهم و بلكه مصداق هم اند.4- «وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ» حجّ: 29 مراد از بيت عتيق كعبه است، اين تركيب در آيۀ 33 همين سوره نيز واقع است. اما اينكه چرا بكعبه عتيق گفته شده، از وجوهيكه در مجمع- البيان نقل شده دو وجه اقرب بنظر ميرسد 1- چون كعبه و جاي آن از ملكيّت مردم آزاد است و آنگاه كه بنا نهاده شد كسي مالك آنزمين نبود علي هذا، آن آزاد مطلق است و مال كسي نيست بلكه براي همه است «1» «وُضِعَ لِلنّٰاسِ» 2- بواسطۀ قدمت آن كه اوّلين خانۀ براي مردم است، عتيق ناميده شده است.راغب گويد: عتيق آنست كه در زمان يا مكان يا رتبه مقدّم باشد لذا بقديم و شخص محترم و آزاد عتيق گويند. بنا بر اين ميشود گفت كه: عتيق در آيه بمعني محترم

(1) در كافي از امام باقر عليه السلام نقل شده: «قال هو بيت عتيق من الناس لم يملكه احد»

قاموس قرآن، ج 1، ص: 251

است، بيت عتيق يعني خانۀ محترم اين وجه از دو وجه گذشته بهتر است و مؤيّد آن كلمۀ حرام است كه

در بعض آيات صفت بيت واقع شده مثل «جَعَلَ اللّٰهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرٰامَ قِيٰاماً لِلنّٰاسِ» مائده: 97 و حرام چنانكه ميدانيم بمعني محترم است.5- كلمۀ بيت در قرآن در بيوت مردم و حشرات و چادر و غيره بكار رفته است مثل «وَ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ جُلُودِ الْأَنْعٰامِ بُيُوتاً» نحل: 80 «وَ أَوْحيٰ رَبُّكَ إِلَي النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبٰالِ بُيُوتاً» نحل: 68 «كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً» عنكبوت: 41.6- «وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهٰا وَ لٰكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقيٰ وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوٰابِهٰا» بقره: 189.اهل تفسير گفته اند: در جاهليّت اشخاص محرم ماداميكه در حال احرام بودند بمنازل خود نقبي زده و از آن داخل ميشدند و آنرا كار خوب مي پنداشتند، در مجمع البيان آنرا از ابي جارود از امام باقر عليه السّلام نقل كرده است.بنا بر اين، آيه ميگويد خوبي آن نيست كه بخانه ها از عقب آنها در آئيد بلكه خوبي در تقوي است و بمنازل از درهاي آنها در آئيد.و در وجه ربط ما بعد آيه با ما قبل آن كه ميگويد «يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَوٰاقِيتُ لِلنّٰاسِ وَ الْحَجِّ» گفته اند: چون در ما قبل از حجّ ياد شده بدان مناسبت اين عادت بد ذكر و ردّ آن تذكّر داده شده است.در اخبار اهل بيت عليهم السلام كه در تفسير عياشي و غيره نقل شده «وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوٰابِهٰا» باتيان امور از وجوه شرعي معني شده و نيز نقل شده: «آل محمّد صلّي اللّه عليه و آله و سلّم ابواب اللّٰه و سبيله و الدّعاة الي الجنّة و القادة اليها و الأدلّٰاء عليها الي يوم القيمة» . 7- نا

گفته نماند از اينكه نقل شد: بيت بمعني مسكن است خواه از سنگ باشد يا پارچه و از اينكه در معني «دار» ميگويند: محلّي است

قاموس قرآن، ج 1، ص: 252

كه جامع بناء و عرصه است (قاموس) روشن ميگردد كه ترجمۀ صحيح بيت، اطاق و ترجمۀ «دار» خانه است، اطلاقات قرآن نيز از اين قرار است، چنانكه با مراجعه به المعجم- المفهرس واضح ميگردد.8- «إِنَّمٰا يُرِيدُ اللّٰهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ» احزاب: 33 در بارۀ اين آيه به «اهل» رجوع شود.

قرآن روشن ميكند.گفتيم كه در بارۀ حوريان بهشتي آمده «كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ» نظير اين آيه، آيۀ «وَ حُورٌ عِينٌ كَأَمْثٰالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ» واقعه: 23 و آيۀ «غِلْمٰانٌ لَهُمْ كَأَنَّهُمْ لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ» طور: 24 است.جملۀ اسميّه دالّ بر دوام است قهرا دالّ بر حال نيز ميباشد اگر گفتيم: زيد قائم است يعني اكنون در حال قيام است، اگر جمله هاي اسميّه را در سه آيۀ فوق دالّ بر حال بدانيم معني اين ميشود كه اكنون مانند تخم مرغ مكنون اند نتيجه اين ميشود: حوريان و غلمان فعلا مانند تخم مرغ مكنون اند و چنانكه تخم مرغ نهان در زير سينۀ مرغ، چيزي در آن نيست و بتدريج مبدّل بجوجه ميشود، حوريان و غلمان نيز كه از اعمال آدمي بوجود ميايند بتدريج مبدّل بحوري شده و در آخرت «حُورٌ مَقْصُورٰاتٌ فِي- الْخِيٰامِ» ميشوند. اين تحقيق آنطور كه در نظرم مانده از رفيق دانشمندم آقاي رضوي نويسندۀ كتاب تجسّم عمل است.

بمعناي مشهور (فروختن) است يعني شخص مجرم چيزي ندارد كه بفروشد و خلاصي خود را در مقابل آن بگيرد. جنس در اينجا آن است كه مجرم ميدهد و قيمت همان نجات است كه دريافت ميكند. ولي اين در آن روز نيست «رِجٰالٌ لٰا تُلْهِيهِمْ تِجٰارَةٌ وَ لٰا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ» نور: 37.در الميزان هست: تجارت چون با بيع مقابل افتد، مراد از تجارت استمرار آن است، و اينكه در آيه پس از نفي تجارت، بيع نفي شده براي افهام اين است كه نه تجارت دائمي آنها را از ياد خدا باز ميدارد و نه يك بيع كه در مدّت تجارت واقع ميكنند. و گفته شده: نفع تجارت بسيار و نفع يك بيع ناچيز است، آيه چون باز داشتن تجارت را نفي كرد اين مستلزم باز نداشتن يك بيع نيست لذا بار ديگر بيع نفي شده است يعني: مردانيكه نه بهرۀ بسيار و نه كم آنها را از ياد خدا باز نميدارد. (خلاصۀ سخن الميزان). «فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بٰايَعْتُمْ بِهِ» توبه: 111، شاد شويد بمعاملۀ خود كه انجام داده ايد.مبايعه واقع كردن بيع است و بين الاثنين بودن آن بواسطه بايع و مشتري است مانند تبايع «وَ أَشْهِدُوا إِذٰا تَبٰايَعْتُمْ» بقره: 282. «إِنَّ الَّذِينَ يُبٰايِعُونَكَ إِنَّمٰا يُبٰايِعُونَ اللّٰهَ» فتح: 10، آنانكه با تو بيعت ميكنند جز اين نيست كه با خدا بيعت ميكنند.* بيعت: متولّي كردن و عقد توليت است (اقرب الموارد) طبرسي ذيل آيه: 254 بقره گويد، بيع دست بهم دادن براي فروختن و بيعت دست بهم دادن براي ايجاب طاعت است. علي هذا بيعت آن است كه شخصي دست بدست شخصي بدهد يعني ترا

بر خود متولّي كردم و طاعتت بر من واجب است. «إِذٰا جٰاءَكَ الْمُؤْمِنٰاتُ يُبٰايِعْنَكَ» ممتحنه: 12.

بزمان اضافه شود ظرف زمان است مثل: «ازورك بين العصر و الاصيل» از قرآن مجيد بران ظرف زمان مثلي پيدا نشد. اين كلمه در دو آيه فوق مبني بر فتح است و چون اسم استعمال شود معرب باشد مانند سائر اسماء

قاموس قرآن، ج 1، ص: 256

نحو «لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَ ضَلَّ عَنْكُمْ مٰا كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ» انعام: 94 بنا بر قرائت عدّه ايكه «بَيْنُكُمْ» را مضموم خوانده و فاعل «تَقَطَّعَ» گرفته اند يعني وصل و جمع شما پاره شد و آنچه گمان ميكرديد گم گرديد.و بنا بر قرائت ديگران كه «بَيْنَكُمْ» را مفتوح خوانده و ظرف گرفته اند معني آنست كه رابطۀ ميان شما قطع گرديد.نا گفته نماند «بين» آنجا بكار ميرود كه داراي مسافت باشد مثل «وَ السَّحٰابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ» بقره: 164 و يا داراي عدد باشد مثل «وَ تَتَّقُوا وَ تُصْلِحُوا بَيْنَ النّٰاسِ» بقره: 224 و مثل «وَ أَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ» نساء: 23 و بآنچه مقتضي معناي وحدت است در صورتي اضافه ميشود كه مكرر باشد مثل «فَافْرُقْ بَيْنَنٰا وَ بَيْنَ الْقَوْمِ الْفٰاسِقِينَ» مائده: 25 «رَبَّنَا افْتَحْ بَيْنَنٰا وَ بَيْنَ قَوْمِنٰا بِالْحَقِّ» اعراف: 89. «بين يديه- بين ايدينا» معناي تحت اللفظ اين تركيب، ميان دو دستش، ميان دستهاي ما، است ولي از اين تركيب نزديكي اراده ميشود، راغب گويد: «هذٰا الشّي ء بين يديك» يعني اين بتو نزديك است. طبرسي در تفسير آية الكرسي گفته: «بين يديه» يعني پيش اوست.ديگران «مٰا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ مٰا خَلْفَهُمْ» را آنچه در پيش رو و آنچه در پشت سر است، گفته اند.در هر حال، مراد از تركيب «بين يديه» آنست كه در پيش باشد خواه نزديك باشد و خواه

دور و گذشته. «وَ إِذٰا قِيلَ لَهُمُ اتَّقُوا مٰا بَيْنَ أَيْدِيكُمْ وَ مٰا خَلْفَكُمْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» يس: 45 احتمال دارد كه مراد از «ما» در دو مورد عمل بد باشد يعني چون بآنها گفته شود بترسيد از كاريكه پيش روي شماست و اكنون مرتكب ميشويد و از عمليكه بعدا مرتكب خواهيد شد شايد مورد رحم قرار گيريد. يعني اكنون از كار بد دست بكشيد و در آينده هم نكنيد. ولي در جوامع الجامع از

قاموس قرآن، ج 1، ص: 257

امام صادق عليه السّلام نقل شده: بترسيد از گناهاني كه فعلا ميكنيد و از عقوبتي كه در پس داريد «اتَّقُوا مٰا بَيْنَ ايْدٖيكُمْ مِنَ الذُّنُوبِ وَ مٰا خَلْفَكُمْ مِنَ الْعُقُوبَةِ».در اينجا چنانكه ملاحظه ميشود از «بين ايديهم» عمل نزديك و حاضر اراده شده ولي در آيۀ «فَجَعَلْنٰاهٰا نَكٰالًا لِمٰا بَيْنَ يَدَيْهٰا وَ مٰا خَلْفَهٰا وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ» بقره: 65 ظاهرا مراد از «وَ مٰا خَلْفَهٰا» اعمال گذشته باشد يعني: آن عذاب را، عقوبت گناهان حال و گذشتۀ آنها قرار داديم، مگر آنكه نكال بمعني عبرت باشد كه آنوقت مراد از «لِمٰا بَيْنَ يَدَيْهٰا» امم حاضره و از «مٰا خَلْفَهٰا» امم بعدي است ولي وجه اول قوي است.و در آيۀ «مُصَدِّقاً لِمٰا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتٰابِ» مائده: 48 و نظائر آن، كتابهاي سلف و گذشته مراد است كه پيش از قرآن بوده اند، و نزديك و پيش رو بودن لازم نيست.

ميگويند: «بان الشَّي ء عن الشَّي ء» يعني قطع شد. و گويند: «بان الشّي ء بيانا» يعني آشكار و روشن شد. «انْظُرْ- كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الْآيٰاتِ» مائده: 75 ثلاثي و افعال و تفعيل و تفعّل و استفعال اين كلمه هم لازم و هم متعدي هر دو آمده است (قاموس).* «بَيِّن» صفت مشبهه است «لَوْ لٰا يَأْتُونَ عَلَيْهِمْ بِسُلْطٰانٍ بَيِّنٍ» كهف: 15، چرا بر خود دليل روشني نمياورند؟ «قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ» بقره: 256، تفعّل در اينجا باحتمال قوي براي حصول دفعة بعد دفعة است: يعني كمال و رشد از ضلالت پر روشن گرديده «وَ لِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ» انعام: 55، تا راه گناهكاران روشن گردد.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 258

«أَمْ أَنَا خَيْرٌ مِنْ هٰذَا الَّذِي هُوَ مَهِينٌ وَ لٰا يَكٰادُ يُبِينُ» زخرف: 52، يا من بهترم از اينكه خوار است و نزديك نيست سخنش را آشكار كند و فصيح بگويد. اين قول فرعون است كه در بارۀ موسي گفت و «يبين» در اينجا متعدّي است. در مجمع البيان از حسن نقل شده كه در موقع بعثت گره از زبان موسي گشوده شده بود چون در دعاي خود گفت «وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسٰانِي» خدا در جواب فرمود «قَدْ أُوتِيتَ سُؤْلَكَ يٰا مُوسيٰ» و فرعون اين سخن را براي تعيير گفت و اشاره بما سبق كرد. اين استدلالات كاملا صحيح است ولي ظاهر آيه آنست كه اثري باقي مانده بود.احتمال ديگري بنظر ميايد كه قوي است، و آن اينكه معني «وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسٰانِي» آن نيست كه در زبان موسي گره بوده است بلكه موسي از خدا خواست كه منطق او را روان گرداند تا حقايق را خوب مجسّم

كند و مطلبش را بفهمند، و فرعون غرضش آن بود كه اين شخص از اقامه حجت عاجز است و ادعا و دليلش روشن نيست. بنظرم عقدۀ زبان موسي از آن در اذهان مانده كه نقل شده در بچّگي آتش را در دهان گذاشت و زبانش لكنت پيدا كرد. و مؤيّد احتمال ما آن است كه موسي ميخواست در مقابل فرعون سخن گويد و احتمال داشت مقام و جاه فرعون سبب تلجلج زبان موسي گردد و مطلب را خوب ادا نكند لذا گفت: پروردگارا منطق مرا روان كن و لكنت از زبانم بگشا. در جاي ديگر آمده كه موسي بخدا عرض كرد «وَ يَضِيقُ صَدْرِي وَ لٰا يَنْطَلِقُ لِسٰانِي فَأَرْسِلْ إِليٰ هٰارُونَ» شعراء: 13 كاملا روشن است كه موسي از تنگي سينه و در نتيجه از روان نشدن زبانش مي ترسيد و آيۀ «وَ أَخِي هٰارُونُ هُوَ أَفْصَحُ مِنِّي لِسٰاناً» قصص، 34، روشن ميكند كه هارون از موسي فصيح تر بود نه اينكه موسي لكنت داشت.بنا بر آنچه گفته شد كه افعال

قاموس قرآن، ج 1، ص: 259

اين مادّه لازم و متعدي بكار رفته، ممكن است «مبين» را كه اسم فاعل از باب افعال است بمعني آشكار يا آشكار كننده بگيريم مثل «يَوْمَ تَأْتِي السَّمٰاءُ بِدُخٰانٍ مُبِينٍ» دخان: 10، و مثل «وَ هُوَ فِي الْخِصٰامِ غَيْرُ مُبِينٍ» زخرف: 18، او در خصام و گفتگو آشكار كننده نيست.اين كلمه صد و نوزده بار در قرآن مجيد آمده و در همه، جز آيۀ زخرف لازم بكار رفته گر چه در بعضي از آنها ممكن است متعدي حساب كرد مثل «كِتٰابٌ مُبِينٌ» * ممكن است آيۀ زخرف را نيز لازم گرفت «إِلّٰا أَنْ

يَأْتِينَ بِفٰاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ» نساء: 19، «وَ لَقَدْ أَنْزَلْنٰا إِلَيْكُمْ آيٰاتٍ مُبَيِّنٰاتٍ» نور: 34، يعني: مگر آنكه كار بد آشكار، بياورند حقّا كه بشما آيات روشن فرستاديم بعضي ها «مُبَيَّنٰاتٍ» را بفتح «ياء» و اسم مفعول خوانده اند يعني آيات روشن شده كه خدا آنها را روشن كرده است. «بيّنة» مؤنث «بيّن» و جمع آن بيّنات است و آندو بمعني دليل روشن و آيات واضح اند. «بيان» بمعني كشف و از نطق اعمّ است و اسم مصدر نيز ميايد. «هٰذٰا بَيٰانٌ لِلنّٰاسِ وَ هُديً» آل عمران: 138، اين كلام و سخني روشن است براي مردم «خَلَقَ الْإِنْسٰانَ عَلَّمَهُ- الْبَيٰانَ» رحمن: 4، انسان را آفريد و باو بيان و كشف ما في الضمير را تعليم كرد. «ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنٰا بَيٰانَهُ» قيامة: 19.در مجمع البيان فرمايد: تبيان و بيان هر دو بيك معني است «وَ نَزَّلْنٰا عَلَيْكَ الْكِتٰابَ تِبْيٰاناً لِكُلِّ شَيْ ءٍ» نحل: 89، كتاب را بر تو بجهت بيان هر چيز فرستاديم. «وَ آتَيْنٰاهُمَا الْكِتٰابَ الْمُسْتَبِينَ» صافات: 117، بآن دو كتاب روشن داديم. ممكن است مستبين در اينجا متعدي باشد يعني كتابي كه مجهولات را روشن ميكند و شريعت را بيان مي نمايد و شايد لازم و بمعني كتاب روشن باشد. و الحمد للّٰه و هو خير ختام.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 260

28.بآخر كلمه براي تأنيث لاحق و در وقت وقف به هاء مبدّل ميشود مثل حَمَلْنٰاكُمْ فِي الْجٰارِيَةِ و نيز در وقف ثابت مي ماند مانند اخت و بنت و با الف بجمع لاحق ميشود نحو مؤمنات و مسلمات و نيز بآخر فعل ماضي براي متكلم و مخاطب و تأنيث ملحق ميگردد مثل وَ جَعَلْتُ لَهُ مٰالًا مَمْدُوداً أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئاً فَرِيًّا اقرب الموارد گفته: تاء ملائكه براي تأكيد جمع است (زيرا جمع آن ملائك است) در مجمع البيان ذيل آيه 75 انعام فرموده و او و تاء ملكوت براي مبالغه است. راغب گويد: ملكوت مختص ملك خداست و آن مصدر ملك (فعل ماضي) است و تاء بآن داخل شده است.

كه در آن آرامشي است از پروردگارتان و باقيمانده اي است از آنچه خاندان موسي و هرون واگذاشته اند و ملائكه آنرا حمل كنند، اگر اهل ايمان باشيد در آن براي شما دليل هست.از كريمۀ شريفه استفاده ميشود كه صندوقي در بني اسرائيل بود و وجود آن مايۀ آرامش خاطر و سبب اطمينان قلبشان بود و در آن چيزهائي از موسي و هارون بيادگار مانده بود بنا بر آنچه در مجمع البيان آمده: عرب آل فلان ميگويد و خود شخص را اراده ميكند و يا مراد موسي و هرون با خانواده آنهاست و نيز معلوم ميشود كه تابوت از بني اسرائيل مفقود شده بود أَنْ يَأْتِيَكُمُ التّٰابُوتُ.جملۀ تَحْمِلُهُ الْمَلٰائِكَةُ چنانكه گفته اند حال است از تابوت، بهتر است كه از اتيان تابوت حال باشد يعني: نشانه فرماندهي طالوت آنست كه تابوت در حاليكه ملائكه آنرا حمل ميكنند بسوي شما آيد، آيۀ ما بعد كه مي فهماند فرماندهي طالوت را پذيرفتند، مفيد آنست كه تابوت با آن حال بسوي بني- اسرائيل آمده است.در المنار از اثبات اين معجزه وحشت كرده و گويد: دو تا گاو كه صندوق را از بعض بلاد فلسطيني

قاموس قرآن، ج 1، ص: 262

بسوي بني اسرائيل مياوردند بالهام ملائكه آنرا مياوردند و از طبري از وهب بن منبّه نقل ميكند كه بدو گاو حامل تابوت، چهار ملك موكّل بودند و در كتب بني اسرائيل هست كه دو گاو قائد و سائق نداشتند … بني اسرائيل تاريخشان پر از اعجاز پيامبران است، پس چرا آيه را از ظاهرش براندازيم و اگر بگوئيم ملائكه آوردند چه ضرر دارد و اگر المنار تفسير را تا بقصّه ملكۀ سبأ ميرسانيد در بارۀ

آمدن تخت ملكه، بواسطۀ اعمال قدرت آصف بن برخيا، كه صريح قرآن است چه ميگفت؟!! در بارۀ اين صندوق چيزهاي بسيار گفته اند و جدا كردن صحيح آنها از نا صحيح كاري مشكل و در عين حال بي فائده است و آنچه گفتني است در قرآن ياد شده و اشاره كرديم. در تورات فعلي در سفر خروج باب 25 و در جاهاي ديگر ذكر آن آمده ولي اغراق آميز است مسترهاكس امريكائي در قاموس كتاب مقدس در بارۀ آن بتفصيل سخن گفته و گويد از جمله دو لوح كه احكام عشره در آنها نوشته شده بود و تورات و غيره در آن صندوق بود.

أَبِي لَهَبٍ» فاعل آنست «تَبَّ» فعل ماضي و فاعلش ضمير مستتر به ابي لهب بر ميگردد يعني: دو دست ابا لهب و خود او بزيان و خسران افتاد. ابو لهب عموي حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم است، اين كنيه را قرآن جعل نكرده بلكه باو در اثر زيبائي و خوشمنظري و گونه هاي سرخش، ابا لهب ميگفتند و آن نام در ميان مردم تعريف او بود و قرآن مجيد همان را آورده است. «وَ امْرَأَتُهُ» عطف است بفاعل «سَيَصْليٰ» يعني: «سيصلي ابو لهب و امرءته النار» زن ابو لهب بنام امّ جميل خواهر ابو سفيان، زني فتنه انگيز و سخن چين و دو بهم زن بود نقل شده خارها را مياورد و زير پاي حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم ميريخت جملۀ «حَمّٰالَةَ الْحَطَبِ فِي جِيدِهٰا حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ» حال است از «وَ امْرَأَتُهُ» يعني: زنش داخل آتش ميشود در حاليكه هيمه حمل ميكند و در گردنش ريسماني است از ليف خرما. مراد از اين دو جملۀ حاليّه خواه سخن چيني باشد و يا آوردن خار و ريختن براه آنحضرت (احتمال دوّم موافق آيه است) آنست كه: جهنّم رفتن اين زن عمل دنيائي او را حكايت ميكند در حاليكه در دنيا بود در همان حال بآتش داخل ميشود.با اين طريق، سورۀ مباركه و مطالب آن كاملا طبيعي است.بار ديگر ترجمۀ سوره را يكجا مياوريم: دستهاي ابا لهب و خود او بزيان افتاد مال وي و آنچه فراهم كرده بود او را بي نياز نكرد، حتما بآتش زبانه دار داخل ميشود، زنش نيز در حاليكه حامل هيمه و ريسمان در گردن است

داخل آتش ميشود.بعضي ها تَبَّتْ يَدٰا أَبِي لَهَبٍ وَ تَبَّ را نفرين دانسته و در ترجمه

قاموس قرآن، ج 1، ص: 264

گفته اند: بريده باد دستهاي ابو لهب و نابود باد او.اوّلا تبّ و تباب چنانكه گفتيم بمعناي خسران است ثانيا: آيه خبر است و نفرين نيست چنانكه گفته شد و احتياجي بنفرين گرفتن نداريم.اگر گويند: چرا ابو لهب و زنش طوري بخصوص آمده است كه قابل تطبيق بعموم نيست حال آنكه سليقۀ قرآن اعمّ گفتن مطالب است و جز در موارد ضروري تصريح بشخص نكرده است آيا ممكن نبود كه او و زنش مانند ديگران بعدا ايمان بياورند.گوئيم: اگر سورۀ مباركه بعد از هلاكت او و زنش نازل شده باشد در اين صورت هيچ اشكالي نيست زيرا پس از مرگ و حتميّت جهنّمي بودن، حال آنها بيان شده است مثل فرعون و هامان و قارون و غيره، و اگر در حال حيات آن دو نازل شده باشد بايد گفت كه چون در علم خدا ايمان نياوردن آنها حتمي بود لذا در حال زنده بودن بحسابشان رسيده است، ميشود گفت: مفسران اجماع دارند بر نزول سوره در حال حيات آن دو و «سَيَصْليٰ» را نيز شاهد مياورند كه از آينده خبر ميدهد و اگر آنوقت ابو لهب و زنش مرده بودند لازم بود با صيغۀ ماضي گفته شود و نيز رواياتي وارد شده كه ميفهماند نزول سوره در حال حيات آنها بوده است «1» ولي ميشود گفت: سورۀ مباركه بعد از هلاكت آندو نازل شده است. «سَيَصْليٰ» خبر از عذاب آخرت است نه برزخ و دوران مرگ در اين زمينه فقط يك روايت در برهان از جابر بن يزيد

از امام باقر عليه السّلام و يك روايت در صافي از قرب الاسناد از امام كاظم عليه السّلام نقل شده است حال روايت برهان كه در سندش عمرو بن شمر هست روشن است و در روايت قرب الاسناد نيز تحقيق لازم است و آنچه از ابن عباس و غيره نقل شده موضوعيّت ندارد و اللّه العالم.

را كه انفاق كرده اند منّتي يا اذيتي قرار نميدهند أَ لَمْ نُهْلِكِ الْأَوَّلِينَ ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِينَ مرسلات: 17، آيا پيشينيان را نابود نكرديم سپس ديگران را از پي ايشان ميبريم. و با آيۀ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ … ديديم كه باب افعال بمعني پيروي و دنبال كردن و هم پيرو قرار دادن است.وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبٰائِي يوسف: 38، از دين پدرانم پيروي كردم.تبع: بر وزن فرس بمعني تابع

قاموس قرآن، ج 1، ص: 266

است واحد و جمع در آن يكسان ميباشد (قاموس) «إِنّٰا كُنّٰا لَكُمْ تَبَعاً» ابراهيم: 21، ما بشما تابع بوديم.تبيع (بر وزن شريف) را ناصر و كمك گفته اند و اين از آن جهت است كه كمك در پي ياري و كار آدمي ميباشد «ثُمَّ لٰا تَجِدُوا لَكُمْ عَلَيْنٰا بِهِ تَبِيعاً» اسراء: 69، سپس بر ما بسبب آن عذاب ياري و تابعي نيابيد. كه از پي شما آمده و از ما باز خواست كند.متتابع: پي در پي. «فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيٰامُ شَهْرَيْنِ مُتَتٰابِعَيْنِ» نساء: 92.

در نابود شدن قوم تبّع صريح است ولي از خود تبّع ساكت است. در مجمع البيان از سهل بن سعد از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله نقل كرده كه فرمود: تبّع را فحش نگوئيد كه او اسلام آورده، وليد بن صبيح از امام صادق عليه السّلام نقل كرده كه: تبّع بطايفۀ اوس و خزرج گفت در همين جا باشيد تا اين پيامبر بيايد و اگر او را درك ميكردم در خدمتش بودم و با او بپا ميخواستم. در تفسير برهان نيز چند حديث در همين مضمون منقول است. در كمال الدين صدوق ره ص 169 باب 11 سه حديث در مدح تبّع آمده از جمله از ابن عباس كه گفت كار تبّع بر شما مشتبه نشود او مسلم بود.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 267

احتمال ميرود كه او يكي از پيامبران باشد چون از وي ذمّي نشده و شايد «قوم تبّع» مثل «قوم نوح» و «قوم ابراهيم» باشد كه هر دو پيامبرند نه مثل «قوم فرعون» كه مبغوض و ملعون است.

تِجٰارَةٌ وَ لٰا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ» نور: 37 راجع بذكر بيع با تجارت به «بيع» رجوع شود.

و جنّت گفتن باعتبار روئيدنيهاست نه زمين، در اين صورت معني «جَنّٰاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ» اين است: درختان و روئيدنيهائيكه نهرها از زير آنها روانند و اگر گفتيم: بهشت هائيكه نهرها از زير آن روانند مراد اين مطلب است.

در مؤنث بكار ميرود گويند اين دختر، ترب فلان دختر است در صورتيكه همسال باشند.و در مادّه «تأم» آمده: توأم از تمام حيوان آنست كه با ديگري در يكدفعه بدنيا آيد دو فرد باشند يا بيشتر. «اتأمت المرئة وضعت اثنين في بطن».گويند: دو همسال را از آن ترب گفته اند كه با هم خاكبازي ميكنند كه اصل ترب بمعني خاك است.بنظر ميايد: حوريان بهشتي با همديگر همسال و هم قد نيستند بلكه مراد تناسب آنها با شوهرانشان است يعني حوريان از حيث زيبائي، قدّ، قامت، حسن منظر و … با شوهران خود همسال و برابراند 3: « … يَتِيماً ذٰا مَقْرَبَةٍ أَوْ مِسْكِيناً ذٰا مَتْرَبَةٍ» بلد: 16 متربه چنانكه در مجمع آمده بمعني احتياج شديد است كه گويا فقير از شدّت فقر بتراب چسبيده است، يعني: يتيمي كه داراي قرابت و مسكيني كه شديدا محتاج و بخاك افتاده است.4: «فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسٰانُ مِمَّ خُلِقَ، خُلِقَ مِنْ مٰاءٍ دٰافِقٍ يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرٰائِبِ» طارق: 7 راغب گويد: ترائب دنده هاي سينه است و واحد آن تريبه است. مجمع البيان در ذيل اللغة گويد: ترائب اطراف سينه و مفرد آن تريبه است و در المعني در ضمن نقل چند قول از عطا نقل كرده صلب مرد و ترائب زن، زيرا كه فرزند از دو آب بوجود ميآيد

قاموس قرآن، ج 1، ص: 270

و در آخر فرموده: مشهور در كلام عرب، ترائب استخوانهاي سينه و بالاي آنهاست. و همين طور است در صحاح و قاموس و اقرب الموارد، در قاموس معاني ديگر نيز احتمال داده است.زمخشري نيز آنرا استخوانهاي سينه گفته و مثل عطا صلب مرد و ترائب زن گفته است.

بيضاوي نيز مثل عطا و زمخشري گفته و در ذيل قول خود مطلب ديگري آورده است.صلب، در لغت هر چيز سخت و محكم و نفوذ ناپذير است در نهج- البلاغة در صفت مؤمن آمده «نفسه اصلب من الصّلد» حكمت: 333 نفس مؤمن از سنگ سختر است و در اصطلاح بمهره هاي پشت و مجاري نطفۀ مرد گفته شده وَ حَلٰائِلُ أَبْنٰائِكُمُ الَّذِينَ مِنْ أَصْلٰابِكُمْ نساء: 23.ناگفته نماند: قول عطا و زمخشري و بيضاوي كه صلب را از مرد و ترائب را از زن گرفته اند بكلّي باطل و بي اساس است و در آيۀ شريفه نطفۀ زن مطرح نيست.زيرا در آيۀ ما قبل ميگويد: انسان از آب جهنده كه از ميان صلب و ترائب بيرون ميايد آفريده شده است. آب جهنده (مٰاءٍ دٰافِقٍ) فقط از مرد است نه زن وانگهي.مقاربت، فقط سبب نزول نطفۀ مرد است و ربطي بنطفۀ زن ندارد.نطفۀ زن در حدود پنج روز پس از قاعدگي از تخمدان جدا شده و وارد لولۀ زهدان ميگردد و در حدود پنج و شش روز در آنجا زنده مي ماند اگر در عرض اين مدت مقاربت اتفاق افتاد يكي از سلّولّهاي نطفۀ مرد (اسپرماتوزئيد) وارد نطفۀ زن (اوول) ميگردد و رشد آن شروع ميشود، انزال زن و لذّت او در حين مقاربت راجع بانزال نطفۀ او نيست بر خلاف مرد.و خلاصه: آيۀ شريفه راجع بنطفۀ مرد است و صلب و ترائب را بايد در وجود مرد جستجو نمود. و آنكه مثل ابن كثير و غيره در بارۀ ترائب زن صحبت و نقل اقوال كرده اند

قاموس قرآن، ج 1، ص: 271

از خود آيه غفلت نموده اند و گرنه از زن صحبتي بميان

نمياوردند.احتمال قوي در آيۀ شريفه آنست كه مراد از صلب، قسمت آخر ستون فقرات مرد مقابل استخوانهاي عانه و مراد از ترائب استخوانهاي عانه و خاصره باشد در تفسير پرتوي از قرآن ميگويد: مجراي مني از بيضه امتداد يافته و از راه مجراي معيّني كه در امتداد كشالۀ ران است بطرف داخل شكم ميرود و بطرف مثانه كه در پشت استخوان عانه است بر ميگردد و در زير مثانه از ميان پروستات (غدّه ايست كه در محل خروج ادار قرار دارد و مجراي ناقل مني از وسط آن عبور ميكند) رد شده وارد مجراي ادرار ميشود قسمتي از اين مجرا كه داخل شكم است اطرافش حلقۀ استخواني است كه در جلو استخوان عانه و در طرفين و عقب استخوان خاصره و در پشت، ستون مهره و استخوان خارجي ميباشد (تمام شد) علي هذا مقصود از صلب قسمت آخر ستون مهره و از ترائب استخوانهاي ديگر است كه مني از ميان آنها گذشته وارد مجراي ادرار ميشود و اين است معناي يَخْرُجُ مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرٰائِبِ.اگر گويند: تمام لغت نويسان و مفسّرين ترائب را استخوانهاي سينه و دنده ها و نحو آن معني كرده اند و در مجمع البيان و غيره از اشعار عرب شاهد آورده كه تريب استخوان سينه است مثلا در صحّاح هست «اشرف ثدياها علي- التريب» يعني پستانهايش بر سينه مشرف است در اين صورت چگونه ممكن است ترائب را استخوانهاي عانه و خاصره بدانيم؟!! گوئيم: تريبه و ترائب در اصل لغت بمعني استخوان سينه نيست و معناي اوّلي (تراب) در آن معتبر است و استخوانهاي سينه را از آنجهت ترائب گفته اند كه مثل

خاك بسهولت حركت ميكنند طبرسي فرموده: چون استخوانهاي سينه مانند خاك بآساني حركت ميكنند

قاموس قرآن، ج 1، ص: 272

از آنجهت ترائب گفته اند.در اين صورت چه مانعي دارد كه بگوئيم استخوانهاي عانه و خاصره را از جهت نرم بودن و خاك مانند بودن تريبه گفته اند. اگر مفسّران گذشته در اين عصر بوده و مجراي طبيعي مني را ميدانستند، ترائب را استخوانهاي عانه و خاصره معني ميكردند.در پرتوي از قرآن گويد: ترائب كه جمع تريبه است در اصل لغت بمعناي چيز نرم و نفوذ پذير … و خاك مانند است. اين عبارت مبالغه آميز است زيرا مادّۀ اوّلي كه تراب است بمعني خاك ميباشد اگر مطلب آنطور بود امثال صحاح و قاموس مينوشتند. كه تراب بمعني نرمي است و خاك را از جهت نرم بودن تراب گويند. حال آنكه چنين ننوشته اند.

را مرفّه و صاحب نعمت كرديم وَ اتَّبَعَ الَّذِينَ ظَلَمُوا مٰا أُتْرِفُوا فِيهِ وَ كٰانُوا مُجْرِمِينَ هود: 116، ستمكاران بآنچه در آن وسعت يافته بودند برگشتند و گناهكاران بودند. وَ مٰا أَرْسَلْنٰا فِي- قَرْيَةٍ مِنْ نَذِيرٍ إِلّٰا قٰالَ مُتْرَفُوهٰا إِنّٰا بِمٰا

قاموس قرآن، ج 1، ص: 273

أُرْسِلْتُمْ بِهِ كٰافِرُونَ سباء: 34، در هيچ شهري انذار كننده اي نفرستاديم مگر آنكه ثروتمندان آن گفتند: ما بآنچه فرستاده شده ايد كافريم.از آيۀ شريفه بخوبي روشن ميشود كه در وهلۀ اوّل طبقۀ سوّم، از انبياء حمايت كرده اند زيرا انبياء بحمايت آنها و غيره برخاسته اند و نيز ثروتمندان در مرحلۀ اوّل بمبارزه برخاسته اند زيرا پيامبران از عيّاشي و خيره سري آنها جلوگيري كرده و بتعديل و انصاف وادار مي نمودند و آن بر خلاف ميل خودكامگان بود.نا گفته نماند: اين مادّه در همه جاي قرآن مجيد در مقام ذمّ بكار رفته است.

«تركه: خلّاه … و ابقاه» نا گفته نماند باقي گذاشتن با وا گذاشتن مي سازد زيرا دست كشيدن از چيزي في الواقع باقي گذاشتن آنست.

پروردگار آسمانها و زمين فرستاده است. در سورۀ نمل پس از اشاره بآيات فرموده: چون آيات روشن ما آمد، گفتند: سحري است آشكار.پس بايد آيات نه گانه را قبل از خروج از مصر جستجو كرد. دو تا از اين آيات، عصا و يد بيضاء است كه قبلا بودند و در سورۀ اعراف آمده وَ لَقَدْ أَخَذْنٰا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَ نَقْصٍ مِنَ الثَّمَرٰاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ … وَ قٰالُوا مَهْمٰا تَأْتِنٰا بِهِ مِنْ آيَةٍ لِتَسْحَرَنٰا بِهٰا فَمٰا نَحْنُ لَكَ بِمُؤْمِنِينَ فَأَرْسَلْنٰا عَلَيْهِمُ الطُّوفٰانَ وَ الْجَرٰادَ وَ الْقُمَّلَ وَ الضَّفٰادِعَ وَ الدَّمَ آيٰاتٍ مُفَصَّلٰاتٍ فَاسْتَكْبَرُوا وَ كٰانُوا قَوْماً مُجْرِمِينَ 130- 133.در اين آيات نيز هفت معجزه

قاموس قرآن، ج 1، ص: 275

ذكر شده است خشكسالي، كمبود حاصل، طوفان، ملخ، قمّل، وزغها، و خون. اين هفت آيه با عصا و يد بيضاء، مجموعا 9 آيه است كه در طول دعوت موسي در مصر واقع شده اند. و امّا معجزات ديگر كه بعد از خروج از مصر اتفاق افتاد از آيات نه گانۀ ما نحن فيه خارج اند.در تورات سفر خروج اين آيات با تفاوت نقل شده است و هاكس در قاموس كتاب مقدّس آنها را ده تا شمرده است. ولي اعتماد بر قرآن مجيد است كه 9 تا بيان ميفرمايد و هاكس امريكائي ده تا را از تورات جمع كرده و گرنه اشاره به ده يا نه بودن در تورات نيست بلكه هر يك از آنها در بابي ذكر شده است و از جملۀ آتَيْنٰا مُوسيٰ تِسْعَ آيٰاتٍ … فَسْئَلْ بَنِي- إِسْرٰائِيلَ روشن ميشود كه يهود آن آيات را 9 ميدانستند و گرنه نميفرمود: از بني اسرائيل بپرس و شايد انشاء اللّه

در «قمّل» اين آيات را روشن و مفصّل نقل كنيم.2- وَ لَبِثُوا فِي كَهْفِهِمْ ثَلٰاثَ مِائَةٍ سِنِينَ وَ ازْدَادُوا تِسْعاً كهف: 25 در غارشان سيصد سال بسر بردند و نه سال بر آن افزودند.اين آيه مدت خواب اصحاب كهف را بيان ميكند و ظاهرش آنست كه مدّت خوابشان سيصد و نه سال بوده است. بعضي ها فاعل «ازْدَادُوا» را اهل كتاب گرفته و گفته اند: مراد آنست كه اصحاب كهف در آنجا سيصد سال ماندند ولي اهل كتاب 9 سال بر آن افزوده اند.در مجمع البيان فرموده: نقل است كه يك نفر يهودي از علي عليه السّلام از مدت توقّف آنها سئوال كرد حضرت آنچه در قرآن است فرمود، يهودي گفت: ما در كتاب خود مييابيم كه مدّتشان سيصد سال بوده امام عليه السّلام فرمود: آن بسالهاي شمسي است و آنچه من گفتم بسال قمري است.تفسير الميزان سيصد سال را با قرينۀ اضافه شدن نه سال، شمسي

قاموس قرآن، ج 1، ص: 276

گرفته و فرمايد: سيصد سال را اگر يكدفعه شمسي و يكدفعه قمري بگيريم تفاوت تقريبا 9 سال ميشود و فخر رازي را كه اين سخن را باور ندارد، ردّ كرده و گفته تفاوت از سه ماه كمتر است و در ذكر تعداد، اينگونه نسبتها بلا كلام شايع است.نا گفته نماند اگر تفاوت سال شمسي و قمري را در حدود 10 روز بدانيم، 9 سال قمري در حدود سه هزار و صد و هشتاد و شش روز خواهد بود (3186 9* 354) و اين صد و هشتاد و شش روز كه 9 سال با آن تمام ميشود در تفاوت سيصد سال شمسي و قمري نيست زيرا تفاوت آندو فقط

سه هزار روز است (3000 10* 300) و آن از 9 سال در حدود شش ماه كمتر است و آنوقت «وَ ازْدَادُوا تِسْعاً» درست نخواهد بود وانگهي اين حساب تقريبي است و الّا سال شمسي 365 روز و 6 ساعت و سال قمري 354 روز و كسري است و تفاوت آندو در حدود 11 روز است و آنوقت تفاوت سيصد سال تقريبا سه هزار و سيصد روز خواهد بود و آن در حدود چهار ماه از 9 سال زيادتر است.عقيدۀ ما اين است كه آيه، مدّت توقّف آنها را سيصد و نه سال قمري كه معمول بود، معيّن ميكند و اين نوع سخن گفتن تفنّن در عبارت است و روايتي كه از امام عليه السّلام نقل شده اوّلا سندي ندارد و ثانيا قضيّه اصحاب كهف بعد از حضرت موسي است و ربطي به يهود ندارد كه در مكالمه با امام عليه السّلام بگويد: ما در كتاب خود سيصد سال مييابيم و ايضا بايد تحقيق كرد كه در آنروز حساب شمسي در عربستان معمول بوده يا نه؟ و آيۀ ما بعد كه ميگويد قُلِ اللّٰهُ أَعْلَمُ بِمٰا لَبِثُوا لَهُ غَيْبُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ ميفهماند كه در مدّت آنها اختلاف وجود داشته است و قرآن بآنحضرت دستور ميدهد بگو: مدّت آنها سيصد و نه سال است و خدا داناتر است و مدّت آنها را چنين بيان ميكند.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 277

گذشته از اينها اگر بگوئيم حساب شمسي و قمري در آيه بكار است بايد تقدير آيه چنين باشد «و لبثوا في كهفهم ثلث مائة سنين بحساب الشمسي و ازدادوا تسعا بسنين القمري» و دليلي بر اين تقدير

نداريم و اگر حساب شمسي را بميان نياوريم چه اشكالي خواهد داشت؟تعس: هلاكت. (قاموس) در مجمع گفته: آن لغزشي است كه صاحبش قدرت برخاستن ندارد وَ الَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمٰالَهُمْ محمد: 8، آنانكه كافر شدند هلاكت بر آنهاست و اعمالشان را گمراه كرد (اعمال گمراه شده بآنها نخواهد رسيد و فايده اي نخواهد داشت).

او را بر پيشاني خواباند.پس معناي مصدري آن انداختن و ساقط كردن و بر زمين زدن است و نيز تلّ بمعني تپّه آمده و جمع آن تلال است.

وَ اتَّبَعُوا مٰا تَتْلُوا الشَّيٰاطِينُ عَليٰ مُلْكِ سُلَيْمٰانَ بقره: 102 گويد چون شياطين خيال ميكردند آنچه ميخوانند از كتب خداست، لذا كلمۀ «تَتْلُوا» بكار رفته است.در اينجا چند آيه را بررسي ميكنيم: 1- وَ الشَّمْسِ وَ ضُحٰاهٰا.وَ الْقَمَرِ إِذٰا تَلٰاهٰا. وَ النَّهٰارِ إِذٰا جَلّٰاهٰا.وَ اللَّيْلِ إِذٰا يَغْشٰاهٰا شمس: 1- 4 «تَلٰاهٰا» بمعني از پي آمدن است.در اينجا كسب نور از آفتاب مطرح نيست. بلكه مراد پشت سر هم بودن اين دو مظهر كون است آفتاب با نور افشاني رو ميكند پس از غروب، ماه پشت سر آن ظاهر شده و نور ميپاشد و در پي آن، روز ميايد و آنگاه شب، جانشين روز شده و آفتاب را مي پوشاند ضمير «ها» در هر چهار آيه راجع به «الشمس» است.2- أَ فَمَنْ كٰانَ عَليٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شٰاهِدٌ مِنْهُ وَ مِنْ قَبْلِهِ كِتٰابُ مُوسيٰ إِمٰاماً وَ رَحْمَةً أُولٰئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ … هود: 17 «يَتْلُوهُ» بمعني در پي او بودن است نه تلاوت. و ضمير

قاموس قرآن، ج 1، ص: 280

«مِنْهُ» به «مِنْ» موصول بر ميگردد ايضا ضمير «مِنْ قَبْلِهِ» و مراد از أَ فَمَنْ كٰانَ عَليٰ بَيِّنَةٍ حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم است و مراد از «يَتْلُوهُ شٰاهِدٌ» كسي است كه در پي آنحضرت است و بنبوّت او ايمان دارد و گواهي ميدهد.معني آيه چنين است: آنكه بصيرت خدائي دارد (و با آن بصيرت ميداند كه اين قرآن حقّ است) و حال آنكه در پي او و با او گواهي هست كه بر صدق اين مطلب گواهي ميدهد و قبل از وي (پيغمبر) كتاب موسي كه امام و رحمت است آمده، آيا چنين

شخص مانند ديگري است؟و خلاصه آنكه رسول خدا داراي بصيرت خدائي است و شاهدي از خودش وي را تصديق ميكند و پيش از او كتاب موسي آمده كه نظير اين حقائق را در بر داشته است علي هذا اين كتاب و رسول، باور كردني و ايمان آوردني است. (استفاده از الميزان).در تعيين اين شاهد كه در آيه آمده اقوال زيادي است گفته اند: مراد از شاهد، قرآن، جبرئيل، زبان حضرت كه تلاوت ميكرد و … است.ولي در روايات شيعه و اهل سنّت هست كه شاهد علي بن ابي طالب عليه السّلام است. عيّاشي در ذيل آيۀ شريفه از علي بن ابي طالب عليه السّلام و امام باقر و صادق عليهما السّلام نقل كرده كه مراد از شاهد در آيه، امير- المؤمنين عليه السّلام است. از جمله: عبد اللّه بن يحيي گويد: شنيدم علي عليه السّلام ميگفت: در بارۀ هر يك از مردان قريش يك يا دو آيه از كتاب خدا نازل گشته، مردي گفت: يا امير المؤمنين آنچه در بارۀ تو نازل شده كدام است؟ فرمود: آيه ايكه در هود است نميخواني أَ فَمَنْ كٰانَ عَليٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ وَ يَتْلُوهُ شٰاهِدٌ مِنْهُ محمّد صلّي اللّه عليه و آله و سلّم بر بصيرت است از پروردگار خودش و منم شاهد.همين روايت در تفسير الميزان از الدّر المنثور نقل شده است و در

قاموس قرآن، ج 1، ص: 281

تفسير برهان 22 روايت در اين باره آمده از جمله از حافظ ابو نعيم، و ثعلبي و ابن مغازلي و ابن مردويه و غيره نقل كرده است.نا گفته نماند: اگر با نظر غير مشوب، بآيه نظر افكنيم خواهيم ديد: شاهدي كه قرآن

را تصديق كند و از خود آنحضرت باشد، اراده شده است، بعيد است بگوئيم اين شاهد خود آنحضرت و يا زبان مبارك او و يا جبرئيل است. اينها با آيه و ذهن صاف نميسازد بلكه بايد اين شاهد شخصي باشد از خود آنحضرت و آن قهرا با علي عليه السّلام تطبيق ميكند و او از آنحضرت بود و قرآن را تصديق مينمود.اين قضاوت منصفانه است، ابن كثير در تفسير خود گويد: شاهد جبرئيل يا خود آنحضرت است و گفته شده كه شاهد علي است و آن ضعيف است و قائلي ندارد و اوّل و دوّم حق است.اين قضاوت مبغضانه است زيرا شاهد بودن جبرئيل و يا آنحضرت با وَ يَتْلُوهُ شٰاهِدٌ مِنْهُ جور در نميايد.3- الَّذِينَ آتَيْنٰاهُمُ الْكِتٰابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلٰاوَتِهِ أُولٰئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ … بقره: 121، مراد از يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلٰاوَتِهِ تدبّر در معاني كتاب است و آن حقّ تلاوت است و ضمير «بِهِ» بقرآن يا حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم بر ميگردد يعني: آنانكه (يهود، نصاري) بآنها كتاب داده ايم و آنرا تلاوت ميكنند و بمعانيش توجّه دارند، چنين كساني بقرآن ايمان مياورند.4- وَ الصَّافّٰاتِ صَفًّا. فَالزّٰاجِرٰاتِ زَجْراً. فَالتّٰالِيٰاتِ ذِكْراً إِنَّ- إِلٰهَكُمْ لَوٰاحِدٌ صافات: 1- 4، صافات و زاجرات و تاليات هر چه باشند، دليل وحدانيّت خالق اند، زيرا لازم است ميان قسم و مقسم به تناسبي باشد معني آيه اين است: قسم بصف كشنده ها پس قسم به آنهائيكه طرد ميكنند، طردي بخصوص، پس قسم بآنهائيكه براي حفظ يكديگر در پي هم اند، واقع اين است كه خداي شما يكي است.در كتاب آغاز و انجام جهان ص 100،

قاموس قرآن، ج 1، ص: 282

104:

صف كشنده ها به الكترونهاي اتم كه در پيرامون هسته صف و گاهي صفهائي كشيده اند و پيوسته از مركز اتم بواسطه نيروئي رانده ميشوند.و زاجرات به نيروهائيكه از درون ميرانند و از بيرون بر ميگردانند معني شده است (بخود كتاب رجوع شود). «تاليات» قهرا بمعناي از پي رونده ها است و «ذكر» بمعني حفظ است فَالتّٰالِيٰاتِ ذِكْراً پس قسم به از پي روندگانيكه براي نگهداري يكديگر در پي هم ميروند.بنظر ما ممكن است مراد از صافّات اتم هاي عناصر باشد، كسانيكه از عناصر و جدول مندليف اطلاع دارند ميدانند كه عناصر در طبيعت بطرز عجيبي صف كشيده اند مثلا اتم ئيدروژن يك الكترون و يك پروتون و اتم هليوم دو الكترون و دو پروتون و دو نوترون دارد … تا ميرسيم باتميكه 92 الكترون و 92 پروتون دارد. اينها صف كشندگان عجيبي هستند كه تمام موادّ طبيعي از آنها بوجود آمده است و اگر در پي يكديگر نباشند و هم ديگر را حفظ نكنند نظم عالم از هم خواهد پاشيد.ممكن است بگوئيم «زاجرات» اند يعني يكديگر را منع و طرد ميكنند با آنكه با اتمهاي ديگر تركيب ميشوند و اشياء را بوجود مياورند ولي در تركيب شدن موجوديّت خود را از دست نميدهند تا بتدريج همۀ اتمها بيك شكل در نيايند و جهان از نظم نيافتد.و شايد: اين ذرّات يكنوع شعور دارند و براي ياد آوري وظيفۀ خود در پي يكديگر روانند و معني فَالتّٰالِيٰاتِ ذِكْراً آنست: قسم بآنهائيكه براي ياد آوري وظيفۀ خود تالي هم اند.حتما و يقينا بايد معني آيات فوق چنين چيزها باشد، نه ملائكه كه با الف و تاء جمع بسته نميشوند زيرا در اين صورت مؤنث خواهند

بود و قرآن مؤنّث بودن آنها را صريحا ردّ كرده است وَ جَعَلُوا-

قاموس قرآن، ج 1، ص: 283

الْمَلٰائِكَةَ الَّذِينَ هُمْ عِبٰادُ الرَّحْمٰنِ إِنٰاثاً زخرف: 19، بعيد است بگوئيم مراد از صافات، صفوف نماز جماعت و يا صفوف مجاهدين است، زيرا گذشته از اينكه با إِنَّ إِلٰهَكُمْ لَوٰاحِدٌ تناسبي ندارد (معني اين ميشود قسم بصفوف جماعت در نماز، خداي شما يكي است) و آنوقت لازم بود گفته شود «و الصّافون صفا» در بيان نماز جماعت و ميدان جنگ چه عجب مردان بكنار رفته و زنان در عنوان «وَ الصَّافّٰاتِ» آمده اند؟!! يكي از بزرگان در تفسير خود احتمال داده كه مراد از صافّات، تاليات ملائكه باشند. و از جملۀ شواهدي كه آورده آيۀ 166- 165 سورۀ الصافات است، وَ إِنّٰا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنّٰا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ كه ملائكه خودشان گفته اند: مائيم صف كشندگان مائيم تسبيح گويان. و آنوقت فرموده: ضرري نيست كه وصف ملائكه در صافّات و زاجرات و تاليات با الف و تاء جمع بسته شده زيرا موصوف آنها جماعت و تأنيث لفظي است.جواب اين سخن آنست اوّلا ظاهر آيه نشان ميدهد كه إِنّٰا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ قول جنّ است نه ملائكه بآخر سوره رجوع شود در آنجا سخني از ملائكه نيست و ما قبل آيات در بارۀ جنّ است. ثانيا چرا اعتبار تأنيث لفظي در لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنّٰا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ و بَلْ عِبٰادٌ مُكْرَمُونَ انبياء: 26 وَ تَرَي الْمَلٰائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ زمر: 75 و غيره بميان نيامده است؟وانگهي ملائكه أولو العقل اند، در صفت مذكر لا يعقل الف و تاء مياورند مثل مرفوعات، منصوبات و مجرورات و الايّام الخاليات، در قرآن محلّي نداريم كه صفت

مذكّر عاقل با الف و تاء آمده باشد «1» گذشته از اينها: آنوقت معني اين خواهد بود: قسم بملائكه ها خداي شما يكي است. مشكل است بگوئيم قرآن بر مشركين مكّه و بعموم جهانيان با اين كيفيّت مطلبي القاء

(1) مگر آنكه بگوئيم: مراد از معقّبات در آيه لَهُ مُعَقِّبٰاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللّٰهِ رعد: 11 حتما ملائكه است.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 284

كند.

آنرا بعلي عليه السّلام نسبت ميدهد و در مجمع و الميزان احتمال داده اند كه مراد از «فٰارَ التَّنُّورُ» اشتداد غضب خداوند باشد. عيّاشي در تفسير خود چند حديث آورده كه

قاموس قرآن، ج 1، ص: 285

تنور معهود در مسجد كوفه بود و آب در بدو طوفان از آن فوران كرد. در كافي نيز چنين نقل شده است.

الْعٰابِدُونَ … توبه: 112. فقط در يك محل آمده إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ التَّوّٰابِينَ وَ يُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ بقره: 222 [در اينجا لازم است در بارۀ چند آيه سخن گوئيم.]1- إِلّٰا مَنْ تٰابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صٰالِحاً فَأُوْلٰئِكَ يُبَدِّلُ اللّٰهُ سَيِّئٰاتِهِمْ حَسَنٰاتٍ … فرقان: 70 مگر آنكه توبه كند و ايمان آورد و عمل

قاموس قرآن، ج 1، ص: 286

صالح انجام دهد، پس خدا سيّئات آنها را به حسنات مبدّل ميكند.ظاهر آيه آنست كه ايمان و عمل و توبه سبب تبديل سيّئات بحسنات اند. مثلا آنكه شرك ورزيده و قتل نفس كرده و زنا نموه در صورت توبه و ايمان و عمل صالح روز قيامت خواهد ديد كه شرك مبدّل بتوحيد و قتل نفس مبدّل باحياء نفس و زنا مبدّل بيك عمل خوب و مفيد شده است، او خار كشته بود ولي گل ميچيند.مثل روشن آن همان كثافات و زباله هاست كه پس از تحوّلات بسيار در مزرعه ها بصورت كود ريخته ميشوند و بميوه هاي شيرين و حبوبات لذيذ مبدّل ميگردند، عجبا وقت تنقيۀ مستراح همه ناراحت و مشمئز هستيم ولي تصوّر نميكنيم كه اين همه قازورات تنفّر آور، روزي مبدّل بميوه هاي شيرين گشته و تحويل ما خواهد شد!!!.مثل ديگر آنست: در بعضي جاها ريشۀ خار را شكافته و تخم هندوانه را داخل آن ميكنند و روي آنرا با خاك ميپوشند، تخم در آنجا روئيده و از ريشۀ خار آب گرفته ميوۀ بس عالي و شيرين ميدهد، تصور كنيد سيّئه چطور بحسنه مبدّل شده است، ريشۀ خار ولي ميوه هندوانه است، اين است معناي يُبَدِّلُ اللّٰهُ سَيِّئٰاتِهِمْ حَسَنٰاتٍ.از ظاهر آيه نميتوان دست برداشت. خوشا بحال آنانكه از بديها توبه كرده

و در ايمان و عمل استقامت ميورزند كه زهرها از براي آنها مبدّل به شهدها خواهد شد.ساعتي چند كه با لهو و لعب گذرانده اند خواهند ديد كه خدا آنرا به نماز و تلاوت قرآن مبدّل كرده است. راجع بتمام مطلب رجوع كنيد به «سيّئه».در تفسير برهان ذيل آيۀ شريفه 12 حديث در اين زمينه نقل شده است.2- ثُمَّ تٰابَ عَلَيْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِيمٌ. وَ عَلَي الثَّلٰاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا حَتّٰي إِذٰا ضٰاقَتْ عَلَيْهِمُ الْأَرْضُ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 287

بِمٰا رَحُبَتْ وَ ضٰاقَتْ عَلَيْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لٰا مَلْجَأَ مِنَ اللّٰهِ إِلّٰا إِلَيْهِ ثُمَّ تٰابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا إِنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوّٰابُ الرَّحِيمُ توبه: 117- 118 آيۀ شريفه كاملا صريح و روشن است: كه توبۀ بنده ميان دو توبۀ خداوند است: يعني اوّل خدا به بنده ميگردد و باو توفيق توبه ميدهد، سپس بنده توبه ميكند آنگاه خدا توبه كرده و آنرا مي پذيرد و بنده را مورد بخشودگي و مرحمت قرار ميدهد ثُمَّ تٰابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا پس توبۀ بنده محفوف بدو توبۀ خداست. معني آيه چنين است: پس بآنها بازگشت كه خدا بآنها مهربان و رحيم است و نيز بر آن سه تن بازگشت كه مانده بودند تا وقتيكه زمين با همه وسعت بر آنها تنگ شد و از خويش بتنگ آمدند و بدانستند كه از خدا جز بسوي او پناهي نيست پس بآنها بازگشت تا آنها باز گردند (و توبه كنند) كه اوست توّاب و مهربان.3- إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَي اللّٰهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهٰالَةٍ ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ فَأُولٰئِكَ يَتُوبُ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ وَ كٰانَ اللّٰهُ عَلِيماً حَكِيماً. وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّئٰاتِ حَتّٰي إِذٰا حَضَرَ

أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قٰالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ وَ لَا الَّذِينَ يَمُوتُونَ وَ هُمْ كُفّٰارٌ أُولٰئِكَ أَعْتَدْنٰا لَهُمْ عَذٰاباً أَلِيماً نساء: 17- 18.اين دو آيه از چند جهت جاي دقت اند اوّل اينكه مراد از جهالت آنست كه كسي ندانسته گناهي بكند سپس بداند كه آنكار گناه و حرام است و يا كسيكه گناه بودن كاريرا ميدانسته، ولي روي هوي و هوس و غلبۀ مشتهيات نفساني كه خود يكنوع جهالت است انكار را بكند.چنين كسي بعد از بخود آمدن و دانستن معصيت بايد فورا توبه كند «ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ» عيّاشي در تفسير خود از امام صادق عليه السّلام نقل ميكند: هر گناهيكه بنده ميكند هر چند عالم باشد آنگاه كه قصد معصيت كند جاهل است، خدا در حكايت قول يوسف ببرادرانش فرموده هَلْ عَلِمْتُمْ مٰا فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَ أَخِيهِ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 288

إِذْ أَنْتُمْ جٰاهِلُونَ بآنها نسبت جهل داده چون قصد عصيان كرده بودند.دوّم آنكه: بعد از يقين بمرگ توبه قبول نيست و نيز براي آنانكه كافرند و در آنحال كه ميميرند اگر توبه كنند، توبه نيست. ظاهر اين است كه اگر مسلمان پيوسته مرتكب گناه بشود و هنگام يقين بمرگ توبه كند و يا كافري مادام العمر كافر باشد و چون وقت مرگش رسيد و بآن يقين كرد، ايمان آورد و بسوي خدا برگردد از هيچ يك توبه و ايمان قبول نيست «1» اين مطلب از دو آيۀ ذيل نيز روشن ميشود حَتّٰي إِذٰا أَدْرَكَهُ الْغَرَقُ قٰالَ آمَنْتُ أَنَّهُ لٰا إِلٰهَ إِلَّا الَّذِي آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرٰائِيلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِينَ.آلْآنَ وَ قَدْ عَصَيْتَ قَبْلُ وَ كُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِينَ يونس: 90- 91 مي بينيم كه فرعون مادام

العمر در كفر و عناد بود و وقت غرق شدن گفت: بمعبوديكه بني اسرائيل ايمان آورده اند ايمان آوردم، ولي از وي قبول نشد و خدا در جواب فرمود: آيا اكنون ايمان مياوري؟ حال آنكه تو از پيش عصيان ورزيده و از تبهكاران بوده اي.هَلْ يَنْظُرُونَ إِلّٰا أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلٰائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آيٰاتِ رَبِّكَ يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيٰاتِ رَبِّكَ لٰا يَنْفَعُ نَفْساً إِيمٰانُهٰا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمٰانِهٰا خَيْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنّٰا مُنْتَظِرُونَ انعام: 158.مراد از اتيان بعض آيات، تمام شدن مهلت و رسيدن عذاب و اخذ خدائي و نظير آن است، ظهور آيه در آنست كه ايمان آوردن در آنوقت مفيد نيست و همچنين آنكه از پيش ايمان آورده و قدرت داشته كه عمل بكند ولي نكرده است، ايمان او فائده ندارد امّا آنكه پيش از رسيدن مرگ ايمان آورده ولي مجال عمل نداشته است، آيه بحال او شامل نيست.در هر حال از اين آيات بخوبي روشن است كه توبه و ايمان در حين مشاهدۀ مرگ بي اثر و بي بهره است

(1) مراد از توبه در هر دو محلّ توبۀ خداست يعني قبول توبۀ بنده كه بالملازمه توبۀ بنده را نيز ميرساند.

قاموس قرآن، ج 1، ص: 289

ولي پيش از يقين بمرگ اگر كسي توبه كند توبۀ او قبول است و لو مجال عمل هم نداشته باشد. چنانكه در روايت كافي از امام صادق عليه السّلام از حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم نقل است كه فرمود: هر كه يكسال پيش از مرگش توبه كند خدا ميپذيرد. بعد فرمود يكسال زياد است هر كه يكماه قبل از

مرگ خود توبه كند، خدا قبول ميكند، بعد فرمود يكماه زياد است هر كه يك هفته پيش از مرگش توبه نمايد حق تعالي ميپذيرد. سپس فرمود يك هفته زياد است هر كه يك روز قبل از مرگ توبه كند خدا توبۀ او را قبول ميكند، بعد فرمود يك روز زياد است هر كه پيش از معاينۀ مرگ توبه كند خدا ميپذيرد (كافي ج 2 ص 440 طبع آخوندي) اين روايت بچند وجه در كافي نقل شده و در الميزان نظير آنرا از فقيه نقل كرده و در كتب اهل سنّت نيز منقول است و در تفسير ابن كثير چند حديث در اين زمينه آمده است.

اصرار و تكرار است شامل ميشود … و اصرار در بعضي موجب ارتكاب بعضي ديگر ميشود … در آيۀ اوّل آمده «يَتُوبُونَ» و توبه را بآنها اسناد داده و در دوّمي آمده «قٰالَ إِنِّي تُبْتُ الْآنَ» روشن ميشود كه مدّعي توبه است در وقت عجز از گناه، يعني دلش گناه را ترك نكرده و نفسش از آن اعراض ننموده مثل كسيكه در ملك ديگري فساد ميكند و صاحب ملك او را گرفته و تيغ بر گردن نهاده ميخواهد او را سر ببرد چون حال را چنين ديده ميگويد: ديگر اين كار را نميكنم! ولي دلش از آنكار بر نگشته و آنرا قبيح ندانسته است.حاصل مطلب الميزان و المنار آنست كه علّت عدم قبول، نبودن توبۀ حقيقي است و اين رجوع، رجوع واقعي كه توأم با ندم و تقبيح گذشته ها باشد، نيست.مجمع البيان فرموده: علّت عدم قبول آنست كه بنده در آن حال بفعل حسنات و ترك قبائح مجبور شده و از حدّ تكليف خارج ميگردد زيرا كه مستحق مدح و ذمّ نيست و آنگاه تكليف وجود ندارد.حاصل مطلب طبرسي آنست كه توبۀ آنها توبۀ واقعي است و علّت عدم قبول، گذشتن ظرف عمل و زمان تكليف و همچنين مجبور بودن است.نا گفته نماند چنانكه در «ايمان» گذشت آن تسليم واقعي است ولي هنگام مرگ و عذاب، شخص بالاجبار تسليم ميشود و چون ايمان واقعي نيست و ظرف تكليف و عمل گذشته است توبه قبول نميشود زيرا خدا خواسته مردم با تدبّر در آيات كون و طبيعت باختيار خود ايمان بياورند و مجالي براي عمل و اصلاح ما قبل داشته باشند، مثلا آيۀ فَلَمّٰا رَأَوْا بَأْسَنٰا

قٰالُوا آمَنّٰا بِاللّٰهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنٰا بِمٰا كُنّٰا بِهِ مُشْرِكِينَ فَلَمْ- يَكُ يَنْفَعُهُمْ إِيمٰانُهُمْ لَمّٰا رَأَوْا بَأْسَنٰا سُنَّتَ اللّٰهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ فِي عِبٰادِهِ وَ خَسِرَ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 291

هُنٰالِكَ الْكٰافِرُونَ غافر: 85.روشن ميكند كه تسليم ميشوند ولي در ظاهر، فائده اي بحالشان ندارد همچنين دو آيۀ ذيل … رَبَّنَا اطْمِسْ عَليٰ أَمْوٰالِهِمْ وَ اشْدُدْ عَليٰ قُلُوبِهِمْ فَلٰا يُؤْمِنُوا حَتّٰي يَرَوُا الْعَذٰابَ الْأَلِيمَ إِنَّ الَّذِينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لٰا يُؤْمِنُونَ. وَ لَوْ جٰاءَتْهُمْ كُلُّ آيَةٍ حَتّٰي يَرَوُا الْعَذٰابَ الْأَلِيمَ يونس: 88- 96 و 97 ميفهمانند كه كافران ايمان اختياري كه با تفكّر در نظام عالم بدست ميايد، نمياورند و چون عذاب اليم را ديدند تسليم ميشوند، و اين غير از آيۀ ذيل است كه فرموده وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتٰابِ إِلّٰا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً نساء: 159 آيۀ شريفه دربارۀ حضرت عيسي است و مفهومش آنست كه تمام اهل كتاب پيش از مرگ خود بحضرت عيسي ايمان مياورند و ميدانند كه خدا و پسر خدا نبوده است و ظاهر آيه آنست كه ضمير «بِهِ» به عيسي و ضمير «مَوْتِهِ» به اهل الكتاب راجع است. الميزان و المنار در تفسير آيه گفته اند: هر يك از اهل كتاب در وقت مرگ و ديدن عالم شهود وضعشان عوض شده و يقين پيدا ميكنند كه عيسي پيغمبر و بندۀ خدا بوده است نه خدا و يا پسر خدا و يا دروغگو، در نتيجه حجّت خدا در بارۀ عيسي بر يهود و نصاري تمام ميشود ولي باز پيداست كه اين ايمان فائده اي بحالشان نخواهد داشت.خلاصه اينكه: از مجموع آيات روشن ميشود ايمان و تسليم،

واقعي و از ته قلب نيست و نظير: قٰالَتِ الْأَعْرٰابُ آمَنّٰا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَ لٰكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنٰا وَ لَمّٰا يَدْخُلِ الْإِيمٰانُ فِي قُلُوبِكُمْ حجرات: 14 است.سوّم: شخص گناهكار كه هنگام مرگ ميگويد: «إِنِّي تُبْتُ الْآنَ» توبه اش قبول نيست و بي توبه از دنيا ميرود ولي معذّب بودنش مانند كافر حتمي نيست احتمال دارد بوسيلۀ شفاعت يا رحمت خدا، بخشوده شود، ذيل آيه كه ميگويد: أَعْتَدْنٰا لَهُمْ عَذٰاباً أَلِيماً حكم

قاموس قرآن، ج 1، ص: 292

اوّلي است و احتمال شفاعت و غيره را از بين نميبرد بلي اگر شفاعت و رحمت خدا شامل حالش نشود، معذّب خواهد بود، در الميزان نيز بآن اشاره شده است.چهارم: تفسير الميزان باستناد «علي» و «لام» در «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَي اللّٰهِ لِلَّذِينَ» توبه را در صدر آيه و همچنين در «وَ لَيْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِينَ … » بشهادت قيد «وَ هُمْ كُفّٰارٌ» توبۀ خدا گرفته است نه توبۀ عبد يعني رجوع خدا براي كساني است كه چنان باشند و براي كساني نيست كه وقت مرگ توبه كنند و يا از كفر برگردند. در صافي نيز چنين فرموده است. مخفي نماند توبۀ خدا بر بنده در تمام قرآن با «علي» متعدي شده است مثل فَتٰابَ عَلَيْكُمْ بقره: 54 فَإِنَّ اللّٰهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ مائده: 39 لَقَدْ تٰابَ اللّٰهُ عَلَي النَّبِيِّ توبه: 117 و امثال آنها و توبۀ بنده بسوي خدا در تمام قرآن با «الي» متعدي آمده نظير فَإِنَّهُ يَتُوبُ إِلَي اللّٰهِ مَتٰاباً فرقان: 71 فَتُوبُوا إِليٰ بٰارِئِكُمْ بقره: 54 تُوبُوا إِلَي اللّٰهِ تَوْبَةً نَصُوحاً تحريم، 8 و امثال ذلك، و اين بمناسبت استعلاء حق تعالي و كوچكي بندگان است. «علي» در آيۀ عَلَي اللّٰهِ لِلَّذِينَ

گر چه از قبيل اوّل نيست ولي چون معني تعهّد را ميرساند بنظر قوي بلكه حتمي ميرسد كه مراد از توبه، توبۀ خداست يعني برگشتن خدا بر بنده بنفع كساني است كه زود توبه كنند و خلاصه اين ميشود كه توبۀ خدا فقط براي كساني است كه زود توبه كنند نه بر آنانكه هنگام مرگ توبه كنند و يا بر حال كفر بميرند.در اين صورت آياتيكه در بارۀ عدم قبول توبۀ فرعون و كفّار ديگر آورده شد از آيۀ دوّم اجنبي هستند زيرا در آيۀ دوّم توبۀ كفّار مطرح نيست بلكه مضمونش اين است كه: خدا بكسانيكه در وقت مرگ توبه كنند و بكسانيكه بحال كفر از دنيا بروند توبه نميكند، اللّهم اينكه بگوئيم چون توبۀ خدا بمعني قبول

قاموس قرآن، ج 1، ص: 293

توبۀ بنده است بالملازمه بدست ميايد كه از كافر در آنموقع توبه هست ولي خدا قبول ندارد. در اين صورت آياتيكه در خصوص فرعون و غيره نقل شد همه با اين آيه در يك سياق اند و اين سخن قوي و بلكه حتمي است.در بارۀ آيۀ: إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمٰانِهِمْ ثُمَّ ازْدٰادُوا كُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولٰئِكَ هُمُ الضّٰالُّونَ آل عمران: 90 گفته اند چون توبۀ حقيقي از آنها سر نمي زند در مجمع فرموده: اگر توبۀ حقيقي داشته باشند هدايت مييابند آخر آيۀ مؤيد قول اهل تفسير است.

است.وَ لَقَدْ أَخَذَ اللّٰهُ مِيثٰاقَ بَنِي إِسْرٰائِيلَ … وَ قٰالَ اللّٰهُ إِنِّي مَعَكُمْ لَئِنْ أَقَمْتُمُ الصَّلٰاةَ وَ آتَيْتُمُ الزَّكٰاةَ وَ آمَنْتُمْ بِرُسُلِي … فَبِمٰا نَقْضِهِمْ مِيثٰاقَهُمْ لَعَنّٰاهُمْ وَ جَعَلْنٰا قُلُوبَهُمْ قٰاسِيَةً يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوٰاضِعِهِ وَ نَسُوا حَظًّا مِمّٰا ذُكِّرُوا بِهِ … مائده: 12- 13، جملۀ نَسُوا حَظًّا مِمّٰا ذُكِّرُوا بِهِ با ملاحظۀ أَ لَمْ تَرَ إِلَي الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتٰابِ كه در آل- عمران آيۀ 23 و در نساء آيۀ 44 و 51 آمده است دلالت بر آن دارد كه مقدار معتنابهي از تورات مانده و قسمت معتنابهي هم از بين رفته است زيرا حظّ و نصيب هر دو بيك معني است.2- اينكه قسمتي مهمّ از بين رفته است از أُوتُوا نَصِيباً مِنَ الْكِتٰابِ روشن گرديد.3- در سورۀ بقره ضمن نقل حال يهود آمده وَ مِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لٰا يَعْلَمُونَ الْكِتٰابَ إِلّٰا أَمٰانِيَّ وَ إِنْ هُمْ إِلّٰا يَظُنُّونَ. فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتٰابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هٰذٰا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ لِيَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِيلًا فَوَيْلٌ لَهُمْ مِمّٰا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَ وَيْلٌ لَهُمْ مِمّٰا يَكْسِبُونَ 78- 79.اين آيه روشن ميكند كه علماء يهود چيزهائي مينوشتند و آنرا بخدا نسبت ميدادند و عوامشان نيز آنها را باور ميكردند.وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِيقاً يَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْكِتٰابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْكِتٰابِ وَ مٰا هُوَ مِنَ الْكِتٰابِ وَ يَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 295

وَ مٰا هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَ يَقُولُونَ عَلَي اللّٰهِ الْكَذِبَ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ آل عمران: 78 از اين آيه هم روشن ميشود كه چيزهائي از خود ساخته و بكتاب خدا نسبت ميداده اند. و در آينده خواهيم ديد: چيزهائي بر تورات افزوده شده است.4- در بارۀ

ورود تغيير و تبديل بتورات لازم است بآياتيكه در آنها يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ و غيره آمده استناد نمود … يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوٰاضِعِهِ وَ نَسُوا حَظًّا مِمّٰا ذُكِّرُوا بِهِ وَ لٰا تَزٰالُ تَطَّلِعُ عَليٰ خٰائِنَةٍ مِنْهُمْ … مائده: 13، تحريف بمعني ميل دادن است و آن مطابق با تغيير و تبديل است، آيه روشن ميكند كه كلمات خدا را تغيير ميدادند و بغير معناي مراد تفسير مي نمودند. در آيه 41 همين سوره آمده وَ مِنَ الَّذِينَ هٰادُوا … يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَوٰاضِعِهِ … در الميزان ذيل آيۀ 46 نساء كه نظير همين دو آيه است فرمود: تحريف يا با تغيير مواضع الفاظ و تقديم و تأخير و اسقاط و اضافه است چنانكه بتورات كنوني نسبت داده ميشود و يا تفسير كلمات موسي و ساير پيامبران است بغير مراد، چنانكه بشارات تورات را در بارۀ حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم تأويل كردند و قبلا نظير آنرا در بارۀ حضرت عيسي كرده بودند و گفتند: آن موعود هنوز نيامده است.قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتٰابَ الَّذِي جٰاءَ بِهِ مُوسيٰ نُوراً وَ هُديً لِلنّٰاسِ تَجْعَلُونَهُ قَرٰاطِيسَ تُبْدُونَهٰا وَ تُخْفُونَ كَثِيراً … انعام: 91، جمله هاي لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ كه در چند آيه واقع شده قابل دقّت است مثل … وَ إِنَّ فَرِيقاً مِنْهُمْ لَيَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ يَعْلَمُونَ بقره: 146، كتمان حق و اخفاء مقدار كثيري از كتاب مبين، تغيير و تبديل است.

296

ديگر است اسفار پنجگانه كه مربوط بحضرت موسي است عبارتند از: 1- سفر پيدايش كه از اوّل خلقت تا وفات حضرت يوسف در پنجاه باب صحبت شده است.2- سفر خروج، مشتمل بر چهل باب از شمارش اسامي فرزندان يعقوب كه بمصر آمدند شروع شده و بنقل وضع خيمۀ اجتماع ختم ميشود و تأسيس احكام يهود در كوه سينا و مواعدۀ خدا با موسي و غيره در آن است.3- سفر لاويان شامل بيست و هفت باب از حكم قرباني شروع شده و در بارۀ مقداري قواعد و حدود صحبت كرده و با كلمۀ: «اين است اوامريكه خداوند بموسي براي بني اسرائيل در كوه سينا امر فرمود» تمام ميشود.4- سفر اعداد داراي سي و شش باب و در بارۀ سفرهاي بني اسرائيل و راجع بورود اردن و كنعان و غيره ميباشد.5- سفر تثنيه، مشتمل بر 34 باب و راجع بشرايع و احكام و تذكّرات است و با مرگ موسي تمام ميشود.فقط اين پنج سفر، راجع بتورات موسي است و از بقيّه كتب تنها از زبور در قرآن مجيد نام برده شده است.محتويات اين پنج سفر مطالبي است كه از اغلب آنها در قرآن مجيد ذكر و يا بآنها اشاره شده است ولي يك قسمت مطالبي دارد غير معقول كه ساحت خدا و پيامبران از آن بدور است و مطالب ديگري كه صريح است بعد از موسي نوشته شده است. و قضاياي ديگرش مخلوط و آميخته باغلاطي است كه قرآن مجيد تصديق نميكند.مثلا در باب سوّم از سفر پيدايش آيۀ هشتم: راه رفتن خدا در بهشت ذكر شده كه آدم و زنش خود را از وي پنهان كردند.

حال آنكه خداوند جسم نيست لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ ءٌ و در سفر خروج باب 32 ساختن گوساله را بهارون نسبت داده كه او

قاموس قرآن، ج 1، ص: 297

بود پس از تأخير موسي گوساله را ساخت و مردم را بعبادت آن دعوت كردند و در كنار آن قربانگاهي ساختند. با آنكه سازندۀ گوساله سامري است و سبب اين فتنه او بود و هارون پيامبر خدا و جانشين موسي در آنروز بود. با آنكه در باب 28 و 40 همان سفر، خدا هارون را تمجيد كرده و در بارۀ او بموسي سفارش ميكند.در باب سي و دوّم از سفر پيدايش آيۀ 24 ببعد ميگويد كه خدا با يعقوب كشتي گرفت و نتوانست بر يعقوب غلبه كند و گفت: اي يعقوب مرا رها كن. (العياذ باللّه) در باب نوزدهم سفر پيدايش آيۀ 30 تا 38 ميگويد كه: دختران لوط باو شراب نوشانيدند و با او همبستر و هر دو حامله شدند و هر يك پسري زائيد (نعوذ باللّه) در باب 18 سفر پيدايش بند 1 ببعد خدا با دو نفر نزد ابراهيم ميايند و ابراهيم ميخواهد پاي خدا را بشويد بالاخره خوراك مياورد و خدا با آندو رفيق خود خوراك ميخورند (معاذ اللّه) در كتاب دوّم سموئيل باب يازدهم مينويسد: كه داود زن اوريا را از پشت بام ديد كه غسل ميكند داود كساني فرستاد زن را گرفته و آوردند داود بلافاصله با او همبستر شد و زن حامله گرديد و حمل خود را بداود اطلاع داد. در باب دوازدهم همان كتاب نوشته: ناتان فرستادۀ خدا پيش داود آمد و از اين كار انتقاد كرد و گفت: خدا ميگويد بعوض

كاريكه در بارۀ زن اوريا كرده اي زنان تو را گرفته پيش چشم تو بهمسايه ات خواهم داد و او در نظر اين آفتاب با زنان تو خواهد خوابيد تو در پنهاني زنا كردي امّا من اين كار را پيش تمام اسرائيل خواهم نمود (معاذ اللّه) افسانه هاي ديگري نيز دارد كه شمردن آنها وقت زياد ميخواهد.خلاصه: از اينگونه مطالب غير معقول در اسفار پنجگانه و غيره زياد است و ميشود در اين باره بكتاب «الرحلة» تأليف مرحوم بلاغي رجوع

قاموس قرآن، ج 1، ص: 298

نمود.ايضا در سفر تثنيه باب سي و چهارم وفات موسي نقل شده است و گويد: موسي در آنجا مرد و در آنجا دفن گرديد و احدي تا حال قبر او را نشناخته و وقت مرگ صد و بيست سال داشت و بني اسرائيل براي او سي روز ماتم گرفتند. پيداست كه اين مطالب بعد از موسي نوشته شده و نميتواند از تورات اصلي باشد و در آيۀ 10 همان باب هست: پيامبري مثل موسي تا بحال در بني- اسرائيل بر نخاسته كه خدا او را روبرو شناخته باشد. مسلّم است كه اين سخن بعد از فوت موسي است و از تورات وحي شده نيست از اين قبيل مطالب در تورات بسيار است و همه حكايت دارند كه اسفار پنجگانه بعد از حضرت موسي نوشته شده است. در الميزان ج 3 ص 339 گويد: در فتنه بخت نصر و لشگر كشي او بفلسطين تورات موسي از بين رفت، بعدها كه كوروش پادشاه ايران بني اسرائيل را از اسارت نجات داد و مجاز كرد كه از بابل بفلسطين برگردند و معبد خود را بنا كنند، مردي بنام عزير

كه هويّتش مجهول است بجمع تورات همّت گذاشت و اسفار پنجگانه را نوشت و گرنه تورات اصلي در آنروز از بين رفته بود. ولي بهر تقدير مقداري از تورات اصلي در ميان آنها گنجانده شد، لابدّ بعضي از الواح آنرا يافته و يا از اين و آن آموخته بود.مستر هاكس امريكائي در قاموس كتاب مقدّس زير لغت عزّ را مينويسد: او كاهن و هادي معروف عبرانيان و كاتب ماهر شريعت و شخصي عالم و قادر و اميني بود … او از اردشير دراز دست امداد و اعانت هاي لازم را گرفت و 457 قبل از مسيح- بسركردگي جماعت بزرگي از اسيران باورشليم برگشت و عموما معتقداند.تمامي كتب عهد عتيق را كه حال قانون ما ميباشد جمع آوري و تصحيح فرمود.اين است اقرار مستر هاكس

قاموس قرآن، ج 1، ص: 299

كه در تأليف كتابش مدّتها زحمت كشيده است و قول وي در اين باره براي ما سند است. و در مقدمۀ همان كتاب گويد: كتاب مقدس (تورات فعلي) توسط 39 نفر در مدت هزار و پانصد سال تأليف گشته است.در فرهنگ قصص قرآن تأليف آقاي صدر الدين بلاغي بحث جامعي در اين باره آمده و ضمنا مينويسد: سر انجام اين نتيجۀ قطعي بدست آمد كه تورات كنوني تأليف شخص معيّني نيست و اسفار قانوني آن در تاريخها و زمانهاي مختلف نوشته شده و تاريخ تأليف سفر خروج قرن نهم و تاريخ تأليف سفر تثنيه قرن هشتم و هفتم قبل از ميلاد است و سفر احبار پس از سال 516 قبل از ميلاد نوشته شده … از اين سخن بر ميايد كه حتي اسفار خمسه را هم عزرا ننوشته است.

قريش و رباخواران و بت پرستان و بتان بود و چهار نعل به پستي ميرفت و پيوسته در قوس نزول بود، تجلّي انوار وحي و بعثت حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم وضع آنرا يكسره دگرگون ساخت و ريشۀ تعليمات عاليۀ انساني از آن سر زد و همه چيز قلب ماهيّت نمود، مركز رباخواران و بتان كجا و تعليمات عاليۀ قرآن كجا؟انجير ميوه اي است بس عالي و مفيد و داراي تخم هاي بسياري كه ميشود از يك دانۀ انجير درختهاي بي شمار پرورش كرد و ميتوان آنرا آنقدر نگاه داشت كه پوسيده و از بين برود و كرمها آنرا بخورند و فاسد كنند. همچنين زيتون ميوه اي است از هر جهت مفيد و درخت آن عمر طويل دارد در جزيرۀ سيسيل درختان زيتوني هست كه دو هزار سال عمر دارند و هنوز ميوه ميدهند. و بآن درخت صلح ميگويند امريكائيان در مسافرت بكرۀ ماه شاخۀ درخت زيتون را بعنوان صلح در آنجا گذاشتند.در اينكه خلقت انسان در احسن تقويم است، سخني نيست ولي منظور از «ثُمَّ رَدَدْنٰاهُ أَسْفَلَ» چيست؟آيا مراد هجوم ضعف و پيري و تحليل قوا و از ياد بردن معلومات و رجوع بايّام كودكي است نظير وَ مِنْكُمْ مَنْ يُرَدُّ إِليٰ أَرْذَلِ الْعُمُرِ لِكَيْ لٰا يَعْلَمَ بَعْدَ عِلْمٍ شَيْئاً و نظير وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 301

نُنَكِّسْهُ فِي الْخَلْقِ؟.و يا مراد تسلّط قواي نفساني بر انسان است كه سبب هلاكت و پست شدن اوست؟.بنظر نگارنده: احتمال دوّم مراد است و اين سورۀ نظير سوره عصر است كه فرموده: «قسم بروزگار بشر در ضرر و نقصان و كم شدن است مگر آنانكه ايمان

آورده و كار نيكو انجام داده و يكديگر را بحق و صبر توصيه كنند.در اين سوره هم مراد بنظر نگارنده آنست كه: بشر را در احسن تقويم و تركيب آفريديم، با تسلّط قواي شهواني او را بپائين ترين پائين ها برگردانديم و إِنْ هُمْ إِلّٰا كَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ شد ولي در اثر انوار وحي و استعداد ذاتي ميتواند مانند انجير و زيتون از هر حيث لايق و مفيد و قابل استفاده باشد و اشعۀ تابناك وحي كه از طور سينا و مكّه معظمه برخاسته همه براي ترقّي و رشد و تعالي او است، بالاخره بواسطۀ استعداد باطني از يكطرف و تربيت پيامبران از طرف ديگر، رحمت بر وي باريده است.و اللّه العالم.

نفس در مرضات اللّه موجب عدم منّت و اذيّت است (اقتباس از الميزان).

كردن اسيران خطري پيش نياورد كشتن آنها شايسته نيست. مراد از حَتّٰي يُثْخِنَ فِي الْأَرْضِ قدرت و استقرار يافتن دين پيامبر است كه آزاد كردن دشمن ضرري نداشته باشد. مضمون آيه چنين است: «1» براي هيچ پيغمبري نبوده كه اسيران داشته باشد تا آنگاه كه در زمين خود را نيرومند كند شما متاع دنيا را ميخواهيد و خدا آخرت را، خدا توانا و حكيم است. بعضي آنرا مبالغه در قتل گفته اند يعني: اوّل پيامبران براي تقويت خود و ارعاب دشمنان مبالغه در قتل ميكنند و پس از نيرومند شدن اسير ميگيرند ولي اين بنظر درست در نميايد.

در اثر فعل و انفعالهاي پي در پي بحالت نورانيّت و تشعشع خود ميافتد و نور نافذ آن فضا را شكافته و بهر جاي ممكن ميرسد.بنا بر اين «طارق» مرحلۀ اوّل تشكيل ستاره و «نجم» ابتداي ظهور نور قرمز و «ثاقب» مرحلۀ سوّم آن است رجوع شود به تفسير پرتوي از قرآن و كتاب پيدايش و مرگ خورشيد.جاي دقّت است كه نجم در اصل بمعني ظهور است در لغت هست «نجم الشّي ء: ظهر» و قهرا ستاره را در اثر ظاهر بودن نجم گفته اند … فَأَتْبَعَهُ شِهٰابٌ ثٰاقِبٌ صافّات: 10، ظاهرا مراد از شهاب ثاقب سنگهاي آسماني است كه با سرعت 48 هزار كيلومتر در ساعت وارد جوّ زمين شده و در اثر حرارت و تماس با گازهاي جوّ مشتعل شده و ما آنها را بصورت نواري از نور مشاهده ميكنيم. رجوع شود به «شهاب». لفظ ثاقب تنها دو بار در قرآن بكار رفته است: طارق: 3- صافات: 10

با تو نيايند.

إِنَّمٰا عِلْمُهٰا عِنْدَ رَبِّي لٰا يُجَلِّيهٰا لِوَقْتِهٰا إِلّٰا هُوَ ثَقُلَتْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ لٰا تَأْتِيكُمْ إِلّٰا بَغْتَةً … اعراف: 187 مراد از اين ثَقُلَتْ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ چيست و چرا قيامت در آسمانها و زمين سنگين شده است؟در الميزان آمده: مراد آنست كه دانستن آن سنگين است و آن بعينه سنگيني وجود قيامت است يا مراد سنگيني وضع آن بر اهل آسمانها و زمين است زيرا در آن شدائد و عقبات و غيره هست! يا اينكه وقوع آن بر مردم سنگين است چون توأم با از بين رفتن نظام كنوني است … و بالاخره ثبوت آن و علم بآن و صفات آن، همه سنگين است (باختصار).المنار گويد: وقوع آن سنگين و امر آن در آسمانها و زمين بر اهل آندو بزرگ است. از قتاده نقل شده كه علم آن بر اهل آسمانها و زمين سنگين است.نا گفته نماند: فاعل «ثَقُلَتْ» ساعة و قيامت است نبايد چيزي مانند علم و غيره بر آن اضافه كنيم بلكه خود قيامت، سنگين و واقعۀ مهمّي است و چنان سنگين است كه آسمانها و زمين از سنگيني آن خورد ميشوند و از بين ميروند و اين نظام هستي تاب تحمل آنرا ندارد. كوبندۀ خطرناكي است كه كوهها را مثل پشم رنگارنگ حلّاجي شده، ريز ريز ميكند و زمين و كوهها را يكجا ميكوبد وَ حُمِلَتِ الْأَرْضُ وَ الْجِبٰالُ فَدُكَّتٰا دَكَّةً وٰاحِدَةً حاقّة: 14، آسمانرا ميشكافد، كواكب

قاموس قرآن، ج 1، ص: 309

را پراكنده ميكند و … علي هذا بايد گفت: وقوع آن كه خود آن است، واقعۀ سنگين و و مهمّ است. اين سنگيني مثل سنگيني اجسام نيست بلكه سنگيني

معنوي است مثل سنگيني مرض و سنگيني آنكس كه غرامت بيشتر پرداخته است نظير أَمْ تَسْئَلُهُمْ أَجْراً فَهُمْ مِنْ مَغْرَمٍ مُثْقَلُونَ طور: 40 در آيۀ وَ يَذَرُونَ وَرٰاءَهُمْ يَوْماً ثَقِيلًا انسان: 27 كه ثقيل صفت «يوم» آمده، محتمل است سنگيني آن بر مردم مراد باشد.ب: مٰا لَكُمْ إِذٰا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللّٰهِ اثّٰاقَلْتُمْ إِلَي الْأَرْضِ … توبه: 38 تثاقل اظهار سنگيني نفس و بعبارت ديگر عدم ميل است يعني: چه شده بر شما چون گويند در راه خدا كوچ كنيد سنگيني ميكنيد بسوي زمين و ميخواهيد بمانيد و خارج نشويد.ج: إِنّٰا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا مزمّل: 5 ملاحظۀ قبل و بعد آيه و آيات ديگر نشان ميدهد كه مراد سنگيني تبليغ آن بر آنحضرت است.درست است كه قرآن برنامۀ حق و فطرت است ولي تبليغ آن بر يك فرد كه تمام محيط بمخالفت با او برخاسته بودند طاقت فرسا بود. و اللّه العالم د: وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقٰالَهُمْ وَ أَثْقٰالًا مَعَ أَثْقٰالِهِمْ … عنكبوت: 13 آيۀ شريفه در باره پيشوايان باطل است كه هم حامل گناهان خويش اند و هم حامل گناهان ديگر كه بجهت وا داشتن ديگران بگناه، كسب كرده اند بعبارت ديگر، دو نوع گناه دارند يكي گناهي كه خود كرده اند و ديگري گناه كسانيكه تعليم كرده اند و بدعت گذاشته اند. كه در اسلام ثابت است هر كه ديگران را بگناه وا دارد و بدعت گذارد مثل گناه تمام مرتكبين آن بدعت، بپاي اوست و مرتكبين نيز در مقابل عمل خود گناهكاراند ه: إِذٰا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزٰالَهٰا وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقٰالَهٰا زلزال: 2 اثقال چنانكه گفته شد بمعني چيزهاي سنگين كننده و بمعناي بار

قاموس قرآن،

ج 1، ص: 310

است معني آيه اين است: آنگاه كه زمين زلزلۀ خود را شروع كند و بارهاي خود را بيرون ريزد.نظير اين آيه است: وَ إِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ وَ أَلْقَتْ مٰا فِيهٰا وَ تَخَلَّتْ انشقاق: 3- 4 انداختن زمين محتويات خود را و خالي ماندنش نظير اخراج اثقال است. ممكن است مراد از آن تخليه نيروهاي زمين و انفكاك ذرّات آن از يكديگر باشد. ولي ملاحظۀ هر دو آيه نشان ميدهد كه زمين بعد از اخراج اثقال خود از بين نخواهد رفت بلكه از آن اثقال خالي خواهد ماند، در اين صورت بايد گفت: مراد ذرّات ابدان مردگان و اعمال و اسرار آنهاست نظير بيرون ريختن تخمها در اثر روئيدن. مثلا تخمهائيكه در مزرعه اي كاشته ايم بعد از روئيدن آنها ميتوانيم بگوئيم: زمين آنچه در شكم داشت بيرون ريخت، مؤيّد اين معني آيه بعد است كه فرموده يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبٰارَهٰا از اين بنظر ميايد كه «اخبار» هم از اثقال زمين است آيۀ وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ انفطار: 4 كه در «بعثر» گذشت نيز باين مطلب ياري ميكند.و: آيات قرآن روشن ميكند كه گناهان ثقل و سنگيني دارند و عرض نيستند نظير آيۀ 13 عنكبوت و آيۀ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ زلزال: 8 و همچنين حسنات وزن و ثقل دارند. بطور خلاصه بايد دانست كه عمل خوب و بد بشكل نيرو از وجود انسان خارج ميشود و نيرو كه از مادّه سر چشمه ميگيرد داراي وزن و سنگيني است و روز قيامت كه آدمي عمل مجسّم شدۀ خود را خواهد ديد اين حقيقت بوضوح بر وي مسلّم خواهد گرديد.باقي مطلب در «وزن و عمل»

ديده شود.

3 1 نحو … وَ وَرِثَهُ أَبَوٰاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ نساء: 11 ثلاث (بر وزن گلاب) يعني سه سه مثل … فَانْكِحُوا مٰا طٰابَ لَكُمْ مِنَ النِّسٰاءِ مَثْنيٰ وَ ثُلٰاثَ وَ رُبٰاعَ نساء: 3 نكاح كنيد آنكه براي شما از زنان دلپسند است دو دو، سه سه، چهار چهار. ناگفته نماند: اين خطاب نسبت بجمع است و نسبت بهر فرد چنين ميشود: نكاح كن از زنان دو يا سه و يا چهار نفر را و بيشتر از چهار زن آزاد، نكاح كردن جايز نيست قال الصادق عليه السّلام: «لا يحلّ لماء الرجل ان يجري في

قاموس قرآن، ج 1، ص: 312

اكثر من اربعة ارحام من الحرائر» مجمع البيان ذيل آيۀ فوق.

است.ابن اثير در نهايه حديثي در بارۀ مصالحه با اهل نجران نقل كرده كه لفظ آن چنين است: «لهم ذمّة اللّٰه و ذمّة رسوله علي ديارهم و اموالهم و ثلّتهم» در اين حديث ثلّة شامل تمام جمعيّت است.در صحاح آمده: بجمع كثير از گوسفندان ثلّة (بضم و فتح اوّل) گويند … و چون بزها و گوسفندان جمع و زياد شدند بمجموع آندو ثلّة (بفتح اول) اطلاق ميشود.بعد از آن آمده: ثلّة (بضم اوّل) جماعت مردم است.نا گفته نماند: كثرت در آن نيز ملحوظ است و گرنه فتح اوّل و ضمّ آن تأثيري در اصل مادّه ندارد. در اقرب الموارد نيز مثل صحاح گفته است.در قاموس هست: ثلّة بفتح

قاموس قرآن، ج 1، ص: 313

اوّل جماعت گوسفندان و بزها يا جمع كثير از غنم و يا از گوسفند فقط … و بضمّ اوّل جماعت مردم و يا دراهم كثيره است.بهر حال قيد كثرت در «ثلّة» ملحوظ است [اكنون ميرسيم بآياتيكه اين كلمه در آنها بكار رفته است] … وَ كُنْتُمْ أَزْوٰاجاً ثَلٰاثَةً فَأَصْحٰابُ الْمَيْمَنَةِ مٰا أَصْحٰابُ الْمَيْمَنَةِ. وَ أَصْحٰابُ الْمَشْئَمَةِ مٰا أَصْحٰابُ الْمَشْئَمَةِ.وَ السّٰابِقُونَ السّٰابِقُونَ أُولٰئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِي جَنّٰاتِ النَّعِيمِ، ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ قَلِيلٌ مِنَ الْآخِرِينَ واقعه: 8- 15 در اين آيات چنانكه مي بينيم اهل آخرت بسه دسته تقسيم ميشوند: اصحاب ميمنه، اصحاب مشئمه، سابقون. آنوقت تا آيۀ پنجاه هفتم احوال اين سه دسته نقل شده است اصحاب شمال اهل عذاب اند و فرق سابقون با اصحاب ميمنه آنست كه بهشت سابقون مانند زندگي شهري و بهشت اصحاب ميمنه قدري از آن پائين تر نقل شده است، نظير اين تفاوت در سورۀ الرحمن آيۀ 46 تا آخر سوره نيز

مشاهده ميشود (اين: نظر نگارنده است شايد هم درست نباشد طالبين باين دو سوره رجوع كنند) ديگر آنكه در بارۀ سابقون فرموده: ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ قَلِيلٌ مِنَ الْآخِرِينَ ولي در بارۀ اصحاب ميمنه در آيۀ 39 و 40 فرموده ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِينَ پس سابقون جمع كثيري از امّتهاي گذشته و عدۀ كمي از اين امّت اند، ولي اصحاب ميمنه جمعيّت زيادي از امّتهاي سلف و جمعيّت زيادي از اين امّت اند و در نتيجه، اكثريت جمعيت بهشت را اصحاب ميمنه تشكيل ميدهند.در آيۀ 5 و 6 سورۀ انسان و آيه 23 تا 28 سورۀ مطففين نيز فرق مختصري در بارۀ سابقون و اصحاب ميمنه ذكر شده است و آن اينكه: اصحاب ميمنه شرابي مينوشند كه مقداري از شراب چشمۀ مقرّبين بآن مخلوط است.مقصود از «اوّلين» كه مقرّبين آنها جمع كثيري اند چيست؟

قاموس قرآن، ج 1، ص: 314

ظاهر آيه آنست كه مراد از «اوّلين» امّتهاي گذشته و مراد از «آخرين» امّت اسلام است و آنچه گفته اند: اولين، اوائل امّت اسلام و «آخرين» اواخر آن است از ظاهر آيه بدست نميايد.علي هذا اين سئوال پيش ميايد كه اين مقرّبون كيستند و چرا از امتهاي گذشته زياد و در اين امت تعداد آنها كم است؟بنظر ميايد: مراد از سابقون پيامبران و اوصياء و ائمۀ اطهار و شهيدان و بندگان خاصّ خدا باشند كه طبقۀ ممتازاند. از «ثلّة» و «قليل» نبايد فكر كرد كه مثلا صد نفر از گذشتگان و بيست نفر از آخرين اند و شايد اين ثلّة و قليل از ميلياردها نفر تشكيل گردند منتهي عده آنها از گذشتگان بيشتر از آيندگان است.در تفسير صافي از كافي

از امام صادق عليه السّلام نقل است كه مراد از سابقون، پيامبران و خواص عباد اللّه اند. و در تفسير برهان نيز چند حديث در همين مضمون است و چون پيامبران و اوصياء از امّتهاي گذشته زياد بوده اند لذا ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ قَلِيلٌ مِنَ الْآخِرِينَ فرموده است.نا گفته نماند: مدّت امّتهاي گذشته محدود بود و امّت اسلامي تا قيامت ادامه دارد،: بدين حساب امّت اسلامي از اصحاب ميمنه بيشتر از امتهاي ديگر خواهد بود علي هذا ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَ ثُلَّةٌ مِنَ الْآخِرِينَ در خصوص اصحاب يمين در اسلام نسبت به مقرّبين در امّتهاي گذشته بالعكس ميباشد.

اگر آنرا اسم قوم گرفتيم مذكّر و منصرف است و اگر اسم قبيله گرفتيم، غير منصرف و علّت عدم صرف آن علميّت و تأنيث است.راغب گويد: اصل آن از ثمد است و آن آبي است كه مادّه نداشته باشد. (مثل آب باران كه در جائي جمع شده است). [آنچه قرآن در بارۀ قوم ثمود فرموده بقرار ذيل است:] الف: مردمي بت پرست بودند و در آن اصرار داشته و پيامبرشان حضرت صالح ميگفتند: ميخواهي ما را از عبادت آنچه پدرانمان عبادت ميكردند باز داري؟ حقّا كه ما در دعوت تو شكّ داريم.هود: 63.ب: بعد از قوم عاد بودند و تمدّن خوبي داشتند و از وسائل طبيعي استفاده كرده و كامياب بودند در جلگه ها و همواريها، كاخ ها ميساختند و از كوه ها عمارت ها ميتراشيدند و از ياد خدا غافل و از افساد پروائي نداشتند اعراف: 74 و بشغل كشاورزي اشتغال داشته باغها و چشمه ها و مزرعه هاي مفصلي داشتند شعراء: 148.حضرت صالح بهدايت آنها مبعوث شد هر چه تلاش كرد كمتر موفّق شد و عدّۀ كمي ايمان آوردند و ناقۀ صالح را كه معجزه بود پي كردند

قاموس قرآن، ج 1، ص: 316

و با عذاب الهي نابود گرديدند.الميزان از آيۀ 48 سورۀ نمل وَ كٰانَ فِي الْمَدِينَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ يُفْسِدُونَ … استفاده كرده كه ثمود بصورت قبيله ها زندگي كرده و در هر قبيله شيخي و بزرگي فرمانروائي مينمود.در بارۀ نحوۀ عذاب قوم ثمود بعضي از آيات صريح اند كه صاعقه بود مثل … أَنْذَرْتُكُمْ صٰاعِقَةً مِثْلَ صٰاعِقَةِ عٰادٍ وَ ثَمُودَ فصلت: 13 وَ فِي ثَمُودَ إِذْ قِيلَ لَهُمْ تَمَتَّعُوا حَتّٰي حِينٍ … فَأَخَذَتْهُمُ الصّٰاعِقَةُ وَ هُمْ يَنْظُرُونَ ذاريات: 44.در بعضي از

آيات هست كه آنها را لرزه گرفت مثل فَأَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دٰارِهِمْ جٰاثِمِينَ اعراف: 78.و در بعضي صيحه ذكر شده است نحو وَ أَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دِيٰارِهِمْ جٰاثِمِينَ هود: 67 و آيات ديگر.بايد دانست كه عذاب آنها صاعقۀ آسماني بوده و بوسيلۀ آن خشك شده و از بين رفته اند و چون صاعقه توأم با صيحه و رعد است و از طرف ديگر برق زده ميلرزد و بر زمين ميافتد، لذا هر سه تعبير صحيح اند و از هم جدا نيستند.

يافته است، در اين صورت ثمّ در معناي معمولي خود بكار رفته است.ولي در دو آيۀ لٰا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ … ثُمَّ إِنَّ رَبَّكَ لِلَّذِينَ هٰاجَرُوا مِنْ بَعْدِ مٰا فُتِنُوا … لَغَفُورٌ رَحِيمٌ نحل: 110 براي ترتيب خبر است زيرا ترتّب در ميان دو امر فوق نيست دقّت در ما قبل و ما بعد اين دو آيه مطلب را بيشتر روشن ميكند. همچنين است آيۀ 52 از سورۀ يونس و باحتمال قوي آيۀ 17 سورۀ بلد و 16 سورۀ اعراف.

گفتن و كار را منوط بارادۀ خدا كردن است يعني: قسم

قاموس قرآن، ج 1، ص: 319

خوردند كه حتما حتما محصول را بچينند و استثناء نميكردند و نميگفتند: اگر خدا بخواهد. و اين براي آنست كه ترتيب علل و اسباب كارها از عهدۀ بشر خارج است و ارادۀ خدا در طول ارادۀ بشر است بايد اوّل خدا بخواهد بعد بشر وَ مٰا تَشٰاؤُنَ إِلّٰا أَنْ يَشٰاءَ اللّٰهُ انسان: 30 لذا خدا بحضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم فرموده وَ لٰا تَقُولَنَّ لِشَيْ ءٍ إِنِّي فٰاعِلٌ ذٰلِكَ غَداً إِلّٰا أَنْ يَشٰاءَ اللّٰهُ … كهف: 23.بيضاوي احتمال ميدهد معني «لٰا يَسْتَثْنُونَ» آن باشد كه حق فقرا را خارج نميكردند.3- … إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثٰانِيَ اثْنَيْنِ … توبه: 40 «ثٰانِيَ» حال است از ضمير مفعول در «أَخْرَجَهُ» يعني آنگاه كه كفّار او را بيرون كردند در حاليكه دوّم دو نفر بود و شخص ثالثي با آندو نبود.4- وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ يُجٰادِلُ فِي اللّٰهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ … ثٰانِيَ عِطْفِهِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللّٰهِ … حج: 8 و 9 «ثٰانِيَ عِطْفِهِ» حال است از فاعل «يُجٰادِلُ» و عطف بكسر اوّل بمعني جانب و طرف است كه شخص در موقع اعراض روي خود را بآنطرف برميگرداند گوئي اعراض كننده روي خود را بر جانب خود ميگذارد بهر حال، اين تركيب كنايه از تكبّر و اعراض است يعني بعضي از مردم در بارۀ خدا مجادله ميكند بي آنكه دانشي داشته باشد … در حالي مجادله ميكند كه متكبر و خود خواه است و ميخواهد ديگران را از راه خدا گمراه كند.5- فَانْكِحُوا مٰا طٰابَ لَكُمْ مِنَ النِّسٰاءِ مَثْنيٰ وَ ثُلٰاثَ وَ

رُبٰاعَ … نساء: 3 «مثني» چنانكه در ثلاث گذشت بمعناي دو دو است.6- وَ لَقَدْ آتَيْنٰاكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ حجر: 87 ما بتو هفت آيه كه بر هم عطف شونده است، و قرآن عظيم را داديم.مراد از سبع مثاني سورۀ حمد

قاموس قرآن، ج 1، ص: 320

است چنانكه در روايات نبوي و ائمّه عليهم السّلام آمده است و اينكه بعضي هفت سورۀ بزرگ يا حاميم هاي هفتگانه و يا هفت صحيفه از صحف انبياء گفته اند، قابل اعتنا نيست و از كتاب و سنت دليلي ندارد [در تهذيب] از محمد بن مسلم روايت كرده كه گويد: از امام صادق عليه السّلام از سبع مثاني و قرآن عظيم پرسيدم كه آيا آن فاتحة الكتاب است؟ فرمود: آري گفتم: بِسْمِ اللّٰهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ* نيز از آن هفت است؟ فرمود: آري افضل آنهاست.در بارۀ «مثاني» بايد معناي اوّلي آنرا در نظر بياوريم كه همان عطف است ظاهر آنست كه مثاني جمع مثنيّه اسم مفعول از ثني است يعني عطف شونده ها. چون آيات سورۀ حمد يكديگر را توضيح و روشن ميكنند لذا بيكديگر عطف ميشوند و بيكديگر ميل ميكنند. در آيۀ ديگر همۀ قرآن مثاني خوانده شده اللّٰهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ كِتٰاباً مُتَشٰابِهاً مَثٰانِيَ … زمر: 23 اين از آنجهت است كه تمام آيات قرآن بيكديگر ميل ميكنند و يكديگر را توضيح و بيان مي نمايند و شبيه همديگراند «كِتٰاباً مُتَشٰابِهاً … ». در كلام حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم در صفت قرآن آمده كه: بعضي بعض ديگر را تصديق ميكند، و از علي عليه السّلام نقل است كه «بعضي بر بعضي ناطق و بعضي بر بعضي

شاهد است» يا اينكه آن جمع مثني بمعني تكرير و اعاده است و كنايه است از اينكه بعضي از آيات بعضي ديگر را بيان و روشن ميكنند. (استفاده از الميزان).چون بيان الميزان در اين باره كافي بود بآن اكتفا گرديد.بهر حال معني مثاني در هر دو آيه آنست كه آيات بيكديگر عطف ميشوند و همديگر را روشن ميكنند و ميان آنها التيام و ارتباط و انعطاف وجود دارد.و ظاهر آنست كه «من» در «مِنَ الْمَثٰانِي» بمعناي تبعيض است و در اين صورت «مثاني» بمعني

قاموس قرآن، ج 1، ص: 321

تمام قرآن است و آيه ميگويد: ما از مثاني، هفت آيه بتو داديم ولي در اين صورت عطف «وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ» بر «سَبْعاً مِنَ الْمَثٰانِي» چندان دلچسب نيست. احتمال قوي آن است كه «من» از براي بيان باشد يعني ما بتو، سبع مثاني و قرآن عظيم را داديم. مقابل افتادن سبع مثاني با قرآن با آنكه خود از قرآن است اهميّت سورۀ حمد را بخوبي روشن ميكند و شايد از براي آنست كه سورۀ حمد، شامل مجموع فشردۀ همۀ معاني قرآن است و لذاست كه نماز بدون حمد نداريم و نماز ميّت نماز نيست بلكه دعاست «لا صلوة الّا بفاتحة الكتاب» .

بافتن پارچه، لباس در نظر بود.علي هذا جزاي عمل را ثواب گوئيم كه بخود عامل بر ميگردد وَ الْبٰاقِيٰاتُ الصّٰالِحٰاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوٰاباً … كهف: 46 وَ اللّٰهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الثَّوٰابِ آل عمران: 195 ثواب بجزاي اعمال نيك و بد هر دو اطلاق شده است مثل هَلْ ثُوِّبَ الْكُفّٰارُ مٰا كٰانُوا يَفْعَلُونَ مطففين: 36 فَأَثٰابَهُمُ اللّٰهُ بِمٰا قٰالُوا جَنّٰاتٍ … مائده: 85 فعل «اثابهم» براي آنست كه «جنّات» همان برگشت اعمال است.بكار رفتن كلمۀ ثواب در بارۀ جزاي عمل بهترين دليل تجسّم عمل است زيرا اگر عمل مجسّم شده و بعامل باز گردد مصداق واقعي برگشت و رجوع شي ء خواهد بود و گرنه برگردنده چيز ديگر ميشود.وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثٰابَةً لِلنّٰاسِ

قاموس قرآن، ج 1، ص: 322

وَ أَمْناً … بقره: 125 در مجمع البيان مثابه را اسم مكان گفته يعني محليكه مردم بآن رجوع ميكنند ميروند و بر ميگردند راغب از بعضي: محل كسب ثواب نقل كرده است.مثوبة بمعني ثواب است نحو وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ خَيْرٌ بقره: 103.ثوب بمعني لباس و جمع آن ثياب است عٰالِيَهُمْ ثِيٰابُ سُندُسٍ خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ … انسان، 21.

خدا كسي است كه بادها را ميفرستد و آنها ابرها را بحركت در مياورند و در آسمان پخش ميكنند. فَأَثَرْنَ بِهِ نَقْعاً عاديات: 4 بواسطۀ دويدن غبار مخصوصي بلند كردند.

مشركان از دين مسلمانان احقّ و بت پرستان از مؤمنان راه يافته تراند پيداست كه اين قضاوت از روي دشمني با اسلام بوده و گر نه يهود با اهل قرآن وجوه مشترك بسيار داشتند و با بت پرستان وجه مشتركي نداشتند لذا در آيۀ بعدي خدا آنها را لعنت ميكند.در الميزان از درّ منثور سيوطي نقل شده كه: چون كار رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و سلّم قوّت گرفت كعب بن اشرف يهودي عزلت اختيار كرد و بمكّه آمد و گفت: نه باو (رسول خدا ص) ياري ميكنم و نه با او جنگ مي نمايم. در مكّه از او پرسيدند كه: اي كعب آيا دين ما بهتر است يا دين محمّد و يارانش؟ گفت: دين شما بهتر و قديم است و دين محمّد ديني تازه است. در اين زمينه آيۀ أَ لَمْ تَرَ إِلَي الَّذِينَ … نازل گرديد.بهتر است بدانيم كه كلمۀ جبت فقط يكبار در قرآن مجيد آمده و كلمۀ طاغوت كه در آيۀ شريفه آمده در اصل مصدر و بمعني طغيان است و اكثرا بمعناي فاعل بكار ميرود گفته اند كه بمعني معبود باطل است باين كلمه رجوع شود.

اي آسان كنندۀ هر كار دشوار) … و گاهي فقط در قهر استعمال ميشود نحو «لا جبر و لا تفويض» (اعمال بشر نه قهر مطلق است و نه واگذاري مطلق) … اجبار در اصل، آن است كه كسي را بر اجبار كسي مجبور كنند ولي در عرف باجبار مجرد گفته ميشود گويند: فلاني را بر فلان كار اجبار كردم جبّار در انسان بكسي گويند كه نقص خود را با ادّعاء برتري و دروغين اصلاح و جبران ميكند و اين در انسان فقط بطور ذمّ گفته ميشود … و بكسيكه بر ديگري قهر ميكند جبّار گويند مثل وَ مٰا أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبّٰارٍ ق: 45 و روي تصوّر قهر يا بلندي بر اقران، گفته اند: نخلة جبّارة و ناقة جبّارة و اينكه دربارۀ خداوند ميگوئيم: «جبّارٌ متكبّر» گفته اند از جبرت الفقير است زيرا خدا بواسطه نعمتها حال مردم را اصلاح ميكند و گفته اند از اجبار است زيرا خدا مردم را بر آنچه اراده كرده مقهور ميكند. (مفردات باختصار) نا گفته نماند معني جامع جبر، همان اصلاح توأم بنوعي از قهر است و آن، چنانكه صحاح و اقرب الموارد تصريح ميكند متعدي و لازم هر دو آمده است (اصلاح كردن و اصلاح شدن) و در شعر عجّاج كه گويد: «قد جبر الدين الاله فجبر و عوّر الرّحمن من ولّي العور» گفته اند «جبر» در اوّل متعدي و بعد لازم آمده است و نيز نا گفته نماند: همه متفق القول اند در اينكه جبّار در انسان صفت ذمّ و در خدا صفت مدح و از اسماء حسني است.علي هذا كلمۀ جبّار اگر در انسان بكار رود معنايش ظالم و تحميل كنندۀ ارادۀ

خود بر ديگري بنا حق، ميباشد ولي جبّار در خدا بمعني مصلح است، مصلحي كه بر اصلاح

قاموس قرآن، ج 2، ص: 4

تواناست و يا بمعني مقتدري است كه مشيّت او در عالم جاريست و در او ظلم نيست و يا بمعني بسيار ترميم و جبران كننده است.1- وَ عَصَوْا رُسُلَهُ وَ اتَّبَعُوا أَمْرَ كُلِّ جَبّٰارٍ عَنِيدٍ هود: 59 پيامبران خدا را نافرماني كردند و از دستور هر ستمگر لجوج پيروي نمودند … يَطْبَعُ اللّٰهُ عَليٰ كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبّٰارٍ غافر: 35.طبرسي فرموده ابو عمر و ابن ذكوان و قتيبه «قَلْبٍ» را با تنوين خوانده اند و ديگران بكسر و اضافه به «مُتَكَبِّرٍ».بايد دانست در صورت اوّل معني آيه اين ميشود خدا بر هر قلبيكه خود پسند و ستمگر است مهر ميزند.اگر گوئيم قلب متكبّر و جبّار است علتش آنست كه تكبّر و ظلم از آن سر چشمه ميگيرد. در صورت دوم بايد گفت: خدا بر تمام قلبيكه متكبّر و جبّار است مهر ميزند و آن مهر بر تمام قلب احاطه ميكند علي هذا عموم قلوب از فحواي آيه بدست ميايد و گرنه «كُلِّ» راجع بتمام و همۀ قلب است نه همۀ قلوب. بعضي ها بمعني آيه چندان توجّه نكرده اند و بعضي ها گفته اند در آيه حذفي هست و تقدير آن چنين است «يَطْبَعُ اللّٰه عَليٰ كُلِّ قَلْبِ كُلِّ مُتَكَبِّرٍ … » ولي در تفسير جلالين مثل نگارنده گفته است. و اين آيه مثل آيۀ ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ … «وَ لٰكِنْ تَعْمَي الْقُلُوبُ … » است پيداست كه قساوت و عمي احاطه بر تمام قلب دارد (و اللّٰه العالم).2- … الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلٰامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبّٰارُ الْمُتَكَبِّرُ … حشر:

23 در اين آيه هشت تا از اسماء حسني ذكر شده: پادشاه (مدبّر و مدير) پاك، سلام، ايمني دهنده، امين (يا رقيب)، توانا، مصلح، بزرگ. و چنانكه گفته شد جبّار بمعني مصلح و ترميم كننده و يا بمعني مقتدر است.3- وَ إِذٰا بَطَشْتُمْ بَطَشْتُمْ جَبّٰارِينَ شعراء: 130 راجع باين آيه به «بطش» رجوع شود. نا گفته نماند از آيات قرآن بدست ميآيد كه عاقّ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 5

والدين جبّار و ستمگر است نظير آيۀ وَ بَرًّا بِوٰالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبّٰاراً شَقِيًّا مريم: 32 و آيۀ 14 همان سوره.

كه معني اش اله است يعني: قوّه خدا و در ضبط آن 13 لغت هست.نگارنده گويد: اين كلمه در تورات و انجيل نيز آمده است در كتاب دانيال باب هشتم عدد 16 از زبان دانيال گويد: آواز … شنيدم كه ندا كرده ميگفت اي جبرائيل اين مرد را از معني اين رؤيا مطلع ساز. و ايضا در باب 9 عدد 21 ذكر شده است و همچنين در انجيل متّي باب اوّل عدد 19 و 26 آمده كه جبرائيل بحضرت زكريّا مژدۀ يحيي و بمريم مژدۀ عيسي را داد و هاكس در قاموس كتاب

قاموس قرآن، ج 2، ص: 6

مقدّس اين كلمه را: مرد خدا ترجمه نموده است.قُلْ مَنْ كٰانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَليٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّٰهِ … مَنْ كٰانَ عَدُوًّا لِلّٰهِ وَ مَلٰائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ جِبْرِيلَ وَ مِيكٰالَ فَإِنَّ اللّٰهَ عَدُوٌّ لِلْكٰافِرِينَ بقره: 97 و 98.آيه در بيان حال يهود است كه جبرئيل را دشمن ميداشتند و ميگفتند: چون آورندۀ وحي جبرئيل است لذا حاضر بقبول اسلام نيستيم در بارۀ علّت عداوتشان نقل شده كه گفته اند: او (جبرئيل) جنگ و سختي و غيره مياورد و اللّٰه اعلم.در بعضي از آيات بجاي جبريل: روح القدس يا روح الامين آمده است مثل قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ … نحل: 102 و مثل نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَليٰ قَلْبِكَ … شعراء: 193.در بارۀ مكانت و علوّ مقام اين فرشتۀ محترم آمده إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ. ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطٰاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ وَ مٰا صٰاحِبُكُمْ بِمَجْنُونٍ.وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِينِ تكوير: 19- 23.آيه صريح است در اينكه فرشتۀ وحي پيك محترمي است و در نزد

خدا مكانت دارد و در ميان ملائك مطاع و پيش خدا امين است و نيز صريح است در اينكه حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم او را بالعيان ديده است.و آنچه از صحيفه در اين باره نقل شد از آيات فوق اتّخاذ گرديده است.آنچه در قرآن در بارۀ مأموريت اين ملك بطور صريح آمده همان آوردن وحي است و اگر اعمال ديگري داشته باشد تصريح نشده است و در سورۀ تحريم: 4 كه جبريل حامي حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم شمرده شده فَإِنَّ اللّٰهَ هُوَ مَوْلٰاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صٰالِحُ الْمُؤْمِنِينَ … ظاهرا حمايت بواسطۀ وحي آوردن و مطلع ساختن آن حضرت از حيلۀ زنانش است. بقيۀ مطلب شايد انشاء اللّٰه در «ملك» روشن گردد.

افزايش حرارت را در اعماق ادامه دهيم در عمق پنجاه كيلومتر، درجۀ حرارت به

قاموس قرآن، ج 2، ص: 8

هزار و پانصد خواهد رسيد كه محلّ ذوب شدن سنگهاست با وجود اين بعلت فشار شديد نزديك به دو هزار آتمسفر كه در اين عمق حكمفرماست موادّ و سنگها سيّال نميشوند بلكه خاصيت پلاستيكي بدست ميآورند كه گاهي در قشرهاي نازك حركت كرده و در اثر كم شدن فشار بصورت مذاب در آمده و در شكل آتشفشان بيرون مي ريزند معمولا پذيرفته شده كه هسته و مركز زمين بعد از پنجاه كيلومتر عمق كه هنوز بمركز اصلي نرسيده داراي دو هزار درجه حرارت ميشود و آن از درجۀ ذوب آهن كه هزار و پانصد و سي پنج است بيشتر ميباشد.از عمق 3000 كيلو متر هستۀ آهني زمين شروع ميشود كه درجۀ حرارت آن چهار هزار و درجه فشار در حدود دو ميليون آتمسفر است در گذشته ميگفتند مركز زمين مذاب است بعدها گفتند در آن فشار عجيب، مذاب نميتواند باشد بلكه مركز آن در اثر حرارت و فشار پلاستيكي و قابل ارتجاع است و در قشرهاي نازك زمين كه ببالا ميايد بتدريج از فشار كاسته شده بصورت مذاب آمده و آتشفشان بوجود ميايد.بهر حال مركز زمين مثل پوستۀ آن جامد نيست و پوستۀ آن نسبت بمركز، مثل پوستۀ تخم مرغ است نسبت بدرون آن، زمين با حركتهاي وضعي و انتقالي و محوري و ساير حركتهاي ديگريكه دارد اگر كوهها نميبود مرتبا پوستۀ آن كه روي هسته پلاستيكي زمين قرار گرفته باين سو و آن سو ميلغزيد و زندگي را غير ممكن ميساخت و چه بسا كه پوسته پاره ميشد،

و اين كوهها هستند كه از هر طرف سر بآسمان كشيده و چند مقابل آن در زير زمين ريشه دوانيده و از هر طرف پوستۀ زمين را بزنجير كشيده و آنرا بر روي هسته ميخكوب كرده اند.ناگفته نماند ريشۀ كوهها در زير زمين چند مقابل ارتفاع آنها روي زمين است و نيز ناگفته نماند كه كوهها فقط بر روي قاره ها نيستند

قاموس قرآن، ج 2، ص: 9

بلكه در زير درياها و كف اقيانوسها نيز كوههاي بسيار وجود دارد بلكه درازترين سلسلۀ جبال در زير آبها پنهان است مثلا سلسلۀ جبال اطلس ميانه از ايسلند شروع شده و بسوي قطب جنوب ادامه دارد، اين سلسله جبال كه بشكل حرف انگليسي «» است در حدود بيست هزار كيلومتر طول دارد و بيشتر قلّه هاي آن با سطح آب نيم تا يك ميل فاصله دارد (دريا ديار عجائب).در مجلۀ مكتب اسلام شمارۀ 8 سال 13 صفحۀ 68 مقالۀ مفصل و علمي در بارۀ لنگر بودن كوهها هست كه بسيار مفيد و قابل دقّت است. در آنجا هست كه طوفانهاي روي كرۀ زمين سرعت حركت آنرا كم يا زياد ميكنند مثلا در طول 50 كيلومتر طوفان اگر بلندي كوه ها را 2 كيلومتر در نظر بگيريم نسبت بجهت طوفان، 86 ميلي متر در ثانيه از سرعت حركت زمين كاسته يا بآن اضافه ميشود اين افزايش گر چه ناچيز است ولي لرزش و ضربۀ آن باندازۀ انفجار ناگهاني شصت و نه ميليون عدد بمب هيدرژني رديف 50 مگا تن است (بمب هيدرژني رديف 50 مگا تن برابر 2500 عدد بمب اتمي است كه در هيروشيماي ژاپون مصرف شد) اگر هنگام وقوع طوفانهاي وحشتناك، زمين گرفتار

اين ضربه ها ميشد همه چيز و آثار حيات از بين ميرفت. ضربه گير اين ضربه هاي مخوف كوههااند كه بشكل كامل چرخ لنگري تغييرات ناگهاني سرعت را به تغييرات تدريجي سرعت تبديل ميكنند. اين تحقيق با كلمۀ «أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ» خيلي مناسب است.اين است معني آياتيكه ميگويد: كوهها را ميخها قرار داديم و كوهها براي آن است كه زمين از اضطراب و لرزه باز ماند و اللّٰه العالم.

مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ حشر: 21 راجع بشعور و درك كوهها نسبت بخدا كاملا روشن است و لازم نيست بگوئيم: اگر قرآن بكوه نازل ميشد و مانند بشر درك و شعور ميداشت خاشع و متصدّع ميشد. ما نمي توانيم موجودات خدا را نسبت بخدا كور و كر و لال بدانيم حال آنكه آيۀ امانت ميگويد آنها از قبول امانت خود داري كرده و ترسيدند، اين بيان فقط در بارۀ ذي شعور گفته ميشود آيه اين است إِنّٰا عَرَضْنَا الْأَمٰانَةَ عَلَي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبٰالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهٰا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهٰا وَ حَمَلَهَا الْإِنْسٰانُ إِنَّهُ كٰانَ ظَلُوماً جَهُولًا احزاب: 72 و جملۀ وَ لٰكِنْ لٰا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ در سورۀ اسراء ميرساند كه تسبيح آنها براي ما قابل درك نيست و اگر تسبيح تكويني و دلالت اثر بر مؤثّر باشد آن قابل فهم و درك است پس تسبيح آنها نوع ديگري است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 11

رنگارنگ، منفوش حلّاجي شده. كوهها داراي رنگهاي مختلف اند از قبيل سياه، زرد، سرخ و غيره روز قيامت كه بصورت غبار و سراب در آمدند قهرا رنگشان را حفظ خواهند كرد علي هذا مثل پشم الوان و حلّاجي شده خواهند بود.آيات ديگري نيز در اين زمينه آمده از قبيل سورۀ نباء آيه 20 حاقّه 14، مزمّل 14 مرسلات 10 و غيره.

ولي در آنصورت آيه از آيۀ ما قبل و ما بعد كه در بارۀ قيامت است بريده ميشود همچنين از ذيل آيه كه إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمٰا تَفْعَلُونَ است قطع ميگردد.بنظر نگارنده فرمايش ايشان از چند جهت قابل خدشه است: الف: اگر تَحْسَبُهٰا جٰامِدَةً راجع بدنيا و «تَرَي» و تَمُرُّ مَرَّ السَّحٰابِ راجع بقيامت بود لازم بود «تراها جامدة» يا نظير آن بگويد زيرا كوهها را واقعا جامد مي بينيم نه اينكه جامد گمان ميكنيم خلاصه بگمان محلّي نيست زيرا آن يقيني است وانگهي ظرف در جملۀ «تحسب و تري» را دنيا و آخرت دانستن مشكل است و علي الظاهر هر دو راجع بدنياست چنانكه خواهيم گفت.ب: اگر تَمُرُّ مَرَّ السَّحٰابِ راجع بآخرت ميبود بايد گفته ميشد «قهر اللّٰه الّذي يفني كلّ شي ء» نه اينكه «صُنْعَ اللّٰهِ الَّذِي أَتْقَنَ» زيرا وقوع قيامت هر چه باشد انهدام و فناي دنياست لذا مناسب نميايد اوّل بفرمايد كوهها سراب و غبار ميشوند و نظم و محكمي خود را از دست ميدهند و بلا فاصله بگويد: «صُنْعَ اللّٰهِ الَّذِي أَتْقَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ» گر چه وقوع

قاموس قرآن، ج 2، ص: 13

آخرت تكميل دنياست.ج: آيه فقط در باره كوههاست و حركت آنها را بيان ميكند بسيار مشكل است از آيه اين جمله را «و انَّ الاشياء كالجبال تتحرّك بجوهرها … » استفاده كنيم و جبال را مشبّه به قرار بدهيم چنانكه با دقّت روشن خواهد شد. ولي ملّا صدرا چنانكه گفته شده حركت جوهري را از اين آيه فهميده است بنظر نگارنده آيۀ شريفه راجع بدنياست و ميفرمايد: كوهها با آنكه شما آنها را جامد و بي حركت ميدانيد مانند ابرها حركت ميكنند.اگر گويند

در اين صورت چرا اين آيه ميان دو آيۀ قيامت واقع شده است؟گوئيم در آن اشكالي نيست زيرا آيه اي داريم كه در ميان آيۀ ديگر بطور جملۀ معترضه آمده آيۀ 3 مائده چنين است حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ … الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلٰامَ دِيناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ … پيداست كه آيه «الْيَوْمَ» مربوط بمطلب ديگر است و بنقل شيعه و سنّي در غدير خم در بارۀ ولايت علي عليه السّلام نازل شده است در آيۀ ما نحن فيه هم همينطور است و ميشود گفت كه اين آيه در قبل و يا بعد از آيات قيامت بوده و در صدر اوّل هنگام نوشتن قرآن چنين شده است.اگر گويند: آنوقت جملۀ إِنَّهُ خَبِيرٌ بِمٰا تَفْعَلُونَ چه تناسبي با صدر آيه كه حركت كوههاست ميتواند داشته باشد؟گوئيم شايد منظور آنست همانطور كه خدا هر چيز را متقن و محكم گردانيده قهرا بهر چيز داناست زيرا لازمۀ اتقان دانا بودن است، آن خدائيكه بهمه چيز داناست از كارها و اعمال شما نيز آگاه است.اكنون بايد ديد مراد از مرور جبال چيست؟ممكن است مراد آن باشد كه پوستۀ جامد زمين بر روي هستۀ آن حركت ميكند لذا كوهها نيز بمتابعت

قاموس قرآن، ج 2، ص: 14

آن حركت ميكنند مانند حركت ابرها، كره اي را فرض كنيد كه در ميان كرۀ ديگر است، كرۀ اندروني ثابت و كرۀ بيروني بطور حركت وضعي بدور آن ميگردد، همينطور پوسته زمين بر روي هستۀ پلاستيكي آن ميگردد.دانشمندان فعلي راجع باين حقيقت در كتابهاي علمي مطالبي بيان داشته اند (مادّه، زمين و آسمان ص 405).ممكن است

مراد حركت وضعي و انتقالي زمين باشد كه در هر دو، كوهها نيز بالتّبع روانند.اگر گوئي كوهها با حركت زمين بسيار سريع حركت ميكنند مثلا در حركت انتقالي سرعت آن بيشتر از 29 كيلومتر در ثانيه است در اين صورت چطور بحركت ابرها تشبيه شده كه نسبت بآن بطي ء و كند است.گوئيم: شايد تشبيه در نامحسوس بودن حركت است نه در سرعت آن زيرا حركت ابرها اغلب نامحسوس است ولي ميدانيم كه حركت ميكنند اين است آنچه بنظر ما آمده با وجود اينها وقوع آيه ميان دو آيۀ قيامت مؤيّد احتمال اوّل است.

طبيعت نيز در نظر است و معناي آن خلق مطلق نيست يعني شيطان خلق كثيري از شما را كه بر فطرت هدايت آفريده شده بودند گمراه كرد و فطرت خدائي را تغيير داد كه لازم بود از خواستۀ فطرت بر نگردند و گمراه نشوند.

حجّ: 78.هر كه با نظر انصاف در اين آيه دقّت كند خواهد ديد كه بائمّۀ دوازده گانه عليهم تطبيق ميشود زيرا آنها برگزيدگانند نه تمام امّت هُوَ اجْتَبٰاكُمْ و آنها فرزندان ابراهيم اند نه همۀ مردم مِلَّةَ أَبِيكُمْ و رسول خدا شاهد بر آنها و آنها شاهد بر مردم اند و اين شهادت نتيجۀ اجتباء است لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَدٰاءَ عَلَي النّٰاسِ در تفسير برهان و صافي رواياتي در اين زمينه نقل شده است و راجع بتفصيل مطلب به الميزان ذيل 143 سورۀ بقره رجوع شود كه بطور مشروح تحقيق شده است بي انصافي است كه گفته شود: «اجْتَبٰاكُمْ» بمعني برگزيدن مردم براي تكاليف است. زيرا چنين تعبيري در قرآن نداريم و اجتباء در همه جاي قرآن در برگزيدن پيامبران بكار رفته است مگر در آيه 203 اعراف كه گذشت و آن نقل قول كفّار است. يا اينكه بگوئيم: چون ابراهيم پدر رسول خداست و آنحضرت پدر امّت، لذا ابراهيم پدر امّت خوانده شده است و يا اينكه اكثر عرب پسران او بودند. گويا آيۀ شريفه فقط براي آنروز و براي عربهاست و ديگر خطاب براي امروزيها صادق نيست. حقّ آنست كه مخاطب «مِلَّةَ أَبِيكُمْ» مردان

قاموس قرآن، ج 2، ص: 17

مخصوصي اند همچنين مصداق «اجْتَبٰاكُمْ» و شهداء، كه عبارت از ائمّۀ باشند.

آمده: مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ. أَصْلُهٰا ثٰابِتٌ وَ فَرْعُهٰا فِي السَّمٰاءِ … در مجمع البيان كلمۀ طيّبة را كلمۀ توحيد و كلمۀ خبيثه را كلمۀ شرك و كفر و در الميزان اوّلي را اعتقاد حقّ و دوّمي را شرك فرموده است.

جِثِيًّا مريم: 68 و 72.در مجمع البيان فرموده جثي جمع جاثي است يعني بزانو در آمدگان در اقرب الموارد آورده: جثيّ بضمّ اوّل و كسر آن هر دو جمع جاث است يعني آنها را در كنار جهنّم حاضر ميكنيم در حاليكه بزانو در آمدگان اند سپس متقيان را نجات ميدهيم و ستمگرانرا در آن بزانو در آمده ميگذاريم. راغب احتمال داده كه جِثِيًّا مفعول مطلق و مصدر باشد يعني: يجثون جثيّا.

بآنچه يقين داشت تسليم نشد بلكه أَبيٰ وَ اسْتَكْبَرَ.روح مطلب در اينجاست كه كفّار ميدانند و تسليم نميشوند و روي اغراض حق را انكار ميكنند و «أَضَلَّهُ اللّٰهُ عَليٰ عِلْمٍ» ميشوند ولي اگر كسي حق را نداند و يا نتواند ايمان بياورد و يا حق باو تبليغ نشده باشد حساب او حساب ديگري است بقيّۀ مطلب را در «كفر» و «سلم» مطالعه كنيد. و در «ايمان» نيز گذشته است.فَالْيَوْمَ نَنْسٰاهُمْ كَمٰا نَسُوا لِقٰاءَ يَوْمِهِمْ هٰذٰا وَ مٰا كٰانُوا بِآيٰاتِنٰا يَجْحَدُونَ اعراف: 51 كلمۀ ما عطف است بجاي «كما» و تقدير آن «كما كانوا باياتنا … » است و هر دو «ما» بمعني مصدراند. و خلاصه جحد آن است كه انسان دانستۀ خود را انكار كند و تسليم نشود.

97 گفتند براي او بنائي

قاموس قرآن، ج 2، ص: 20

بسازيد و او را در آتش بزرگ افكنيد خواستند دربارۀ او حيله اي كنند مغلوبشان كرديم.وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا أُولٰئِكَ أَصْحٰابُ الْجَحِيمِ مائده: 10 آنانكه كفر ورزيدند و آيات ما را تكذيب كردند آنها ياران آتش بزرگ اند.

قطع يكي از معاني اين كلمه آمده است.قول مجمع البيان از همه جامعتر و عاليتر است كه در ذيل آيۀ 3 سورۀ جنّ ميگويد: اصل جدّ بمعني قطع است، عظمت را از آن جدّ گويند چون از هر عظمت منقطع است كه مقامش از همه والاست، پدر بزرگ را جدّ گويند چون در بلندي مرتبۀ پدري از پائيني مقطوع است: بحظّ و بهره بجهت انقطاع در علوّ شأن جدّ گفته اند، بجدّ خلاف شوخي از آن جدّ گفته اند كه از سخيف بودن بريده شده و بتازه از آن جهت جديد گفته اند كه در غالب، زمان بريده شدن آن تازه است.بهر حال: سه صيغه از اين كلمه در قرآن مجيد آمده است: جدّ، جديد و جدد و دربارۀ هر سه بحث ميكنيم.1- وَ أَنَّهُ تَعٰاليٰ جَدُّ رَبِّنٰا مَا اتَّخَذَ صٰاحِبَةً وَ لٰا وَلَداً جنّ: 3 حقّا كه مقام و عظمت پروردگار ما والاست زني و فرزندي براي خود نگرفته است. اين آيه از اقوال جنّ است كه در قرآن نقل شده و مراد از جدّ عظمت و مقام است در صحاح و نهايه و اقرب الموارد از انس بن مالك نقل است كه: «كان الرّجل منّا اذا قرء البقرة و آل عمران جدّ فينا» اگر مردي از ما سورۀ بقرۀ و آل عمران را ميخواند و ياد ميگرفت در نظر ما عظيم ميبود.در نهج البلاغه آمده «الحمد للّٰه … و الغالب جنده و المتعالي جدّه» خطبۀ 189 و مراد از آن عظمت است در حديث دعاء نقل است: تبارك اسمك و تعالي جدّك (نهايه).2- أَ إِذٰا كُنّٰا تُرٰاباً أَ إِنّٰا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ رعد: 5 آيا آنگاه

كه خاك ميشوم آيا در خلقت تازه اي خواهيم بود؟!! اين كلمه هشت بار در قرآن آمده و همه در بارۀ خلقت جديد است.3- … وَ مِنَ الْجِبٰالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَ حُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوٰانُهٰا وَ غَرٰابِيبُ سُودٌ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 22

… فاطر: 27 در مجمع جدد را جمع جديد و از مبرّد نقل ميكند كه آن بمعني راهها و خطوط است، اقرب الموارد نيز جدد را جمع جديد ذكر كرده است بنا بر لغت بني تميم و كلب.راغب آنرا جمع جدّة (بضمّ اوّل) بمعني طريق ظاهر گفته است.تدبّر در آيه نشان ميدهد كه جدد بمعني تكّه ها و قسمتهاست خواه آنرا جمع جديد بگيريم و خواه جمع جدّة يعني: كوهها تكّه هاي سفيد و سرخ و سياه شديداند و رنگهاي مختلف دارند و «بِيضٌ و حُمْرٌ و غَرٰابِيبُ» صفت «جُدَدٌ» اند و مراد از آنها همان تكّه هاست و چون كوهها بوسيلۀ اختلاف رنگ از يكديگر سوا و بريده شده اند لذا بآنها جدد اطلاق گرديده است.

(بسكون دال) كه بمعني اصل و اساس آنست، گرفته شده. گويا سزاوار و لايق بودن يكنوع محكمي و پايه است.

و دائمي.

در وقت شب ميگيرد (ميميراند) و آنچه در روز كسب ميكنيد ميداند سپس در روز

قاموس قرآن، ج 2، ص: 25

شما را زنده ميكند تا اجل معيّن بپايان رسد. در اين آيه «جَرَحْتُمْ» بمعني كار با جارحه و اعضاء است.أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئٰاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ … جاثيه: 21 از راغب نقل شد كه اجتراح كسب گناه است در اقرب الموارد گويد: اجتراح بمعني اكتساب است و اكثرا در جرائم بكار ميرود و از آنست قول قرآن أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا … مجمع البيان مطلق اكتساب گفته است در نهج البلاغه آمده «فزال عنهم الّا بذنوب اجترحوها» خطبۀ 176 قاموس و صحاح نيز مطلق اكتساب گفته اند ولي محلّي پيدا نشد كه در غير گناه استعمال شده باشد.در محلّ ديگري بجاي اجترح اكتسب آمده مثل لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ مَا اكْتَسَبَ مِنَ الْإِثْمِ … نور: 11 احتمال هست علت استعمال اجتراح در سيّئات آن باشد كه گناهان در وجود انسان و جهان اثر بد ميگذارند و گناهكار بوجود خود و روح خود و بدنيا زخم ميزند و شايد گناهان او در حسنات وي زخم توليد كند انشاء اللّٰه در «وزن» خواهد آمد كه سيّئات سبب خفّت و پوچي حسنات اند.

و زندگي را تنك نمودند و شپشه و بنقل بعضي ملخ هاي كوچك و بي پر از آنجمله بود و نيز خون كه گفته اند رنگ آبها سرخ شد و مانند خون گرديد.در تورات فعلي نيز در سفر خروج باب 10 اين بلاها بتفصيل ذكر شده است.نا گفته نماند بزمينيكه همه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 26

چيزش خورده شده و خالي مانده مجروده گويند راغب گويد: جايز است بگوئيم معناي اصلي كلمه جراد است و مجروده (ملخ خورده) و جرد الارض از آن مشتق است و ممكن است بگوئيم ملخ را از آنجهت جراد گويند كه زمين را ميخورد و خالي ميگذارد.يَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْدٰاثِ كَأَنَّهُمْ جَرٰادٌ مُنْتَشِرٌ قمر: 7 از قبرها خارج ميشوند گوئي ملخهاي پراكنده اند.ظاهر آنست كه اين تشبيه زنده شدن و خروج از قبرهاست چنانكه ميدانيم ملخ دم خود را زير خاك ميكند و تخم ميگذارد بعد از چندي تخمها مبدّل بكرم شده سپس تغيير شكل ميدهند و مبدّل بپروانه و بعد ملخ ميشوند.يكي از رفقا از يكنفر براي من نقل كرد كه در محلّي تخمگذاري و بوجود آمدن ملخها را نمايش ميدادند، ديدم ملخهاي بي شماري بيك محلّ نسبتا وسيعي آمدند سر دم خود را زير خاك كرده و تخم گذاري نمودند و رفتند، بعد از رفتن آنها ديديم بتدريج كرمهائي از خاك سر بر مياورند يكي از اينجا و يكي از آنجا، در فاصلۀ كمي تمام آن زمين پر از كرم شد، آنگاه مبدّل بپروانه و سپس بملخ مبدّل شدند و تمام آن محلّ پر از ملخ گرديد. ذرّات ابدان انسانها نيز در بهار قيامت همچون تخمهاي ملخ بتدريج به انسانها مبدّل شده و زمين را

پر خواهند كرد.

تفسير خود در ذيل آيۀ فوق گويد: «يقال جرمه يجرمه: اي حمله» علي هذا معني جرم وادار كردن است. ولي اين تعبير را در كتب مشهور لغت پيدا نكرديم.و خلاصه آنكه: در معناي جرم (بفتح اوّل) سه قول هست: قطع، حمل، كسب. ولي قطع معناي اوّلي و مشهور آن است و جرم (بضمّ اوّل) بمعني گناه از همين مادّه است.بنظر نگارنده جرم فقط يك معناي دارد و آن قطع است و گناه را بدان سبب جرم گويند كه شخص را از سعادت و رحمت خدا قطع ميكند و گناهكار را مجرم ميگوئيم زيرا در اثر گناه، خود را از رحمت و سعادت و راه صحيح انسانيّت قطع ميكند و در سه محل از قرآن كه «لٰا يَجْرِمَنَّكُمْ» آمده چون بمفعول دوّم با «علي» متعدي شده لذا معناي حمل (وادار كردن) بر آن اشراب شده است و چنانكه ميدانيم «حمل» بر مفعول دوّم با «علي» متعدي ميشود گويند: حمله علي- الامر. يعني او را بفلان كار وادار كرد لفظ «علي» در يك آيه مذكور

قاموس قرآن، ج 2، ص: 29

و در دو آيه مستتر است اينك آيات را نقل ميكنيم: وَ لٰا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَليٰ أَلّٰا تَعْدِلُوا … مائده: 8 وادار نكند شما را كينۀ قومي بر اينكه عدالت نكنيد. مي بينيم كه در اينجا «عَليٰ- أَلّٰا تَعْدِلُوا» مفعول دوّم «لٰا يَجْرِمَنَّكُمْ» است و «علي» در آن مذكور ميباشد.وَ لٰا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ أَنْ تَعْتَدُوا … مائده: 2 كينۀ مردميكه شما را از مسجد الحرام باز داشته اند وادار نكند بر اينكه تجاوز كنيد.وَ يٰا قَوْمِ لٰا يَجْرِمَنَّكُمْ شِقٰاقِي أَنْ يُصِيبَكُمْ مِثْلُ مٰا أَصٰابَ

قَوْمَ نُوحٍ … هود: 89 اي قوم مخالفت با من وادارتان نكند بر اينكه نظير بلاي قوم نوح بر شما برسد.در اين دو آيه أَنْ تَعْتَدُوا- … أَنْ يُصِيبَكُمْ مفعول دوّم «يَجْرِمَنَّكُمْ» است و «علي» در هر دو مقدّر ميباشد و احتمال دارد كه در آيۀ اخير معناي كسب بآن اشراب شده باشد و در اين صورت احتياج بتقدير «علي» نيست.إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كٰانُوا مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ مطففين: 29 آنانكه اقدام بگناه كردند بمؤمنين از روي ريشخند مي خنديدند.در قرآن كريم مادّه جرم غير از سه آيۀ فوق، همه از باب افعال بكار رفته است مثل اجرموا، اجرامي مجرم و مجرمون فقط در پنج محلّ «لٰا جَرَمَ» آمده كه خواهيم گفت. بنظر ميايد باب افعال در اينجا براي كثرت باشد زيرا كثرت يكي از معناي آنست فَانْتَقَمْنٰا مِنَ الَّذِينَ أَجْرَمُوا روم: 47 از كسانيكه پيوسته گناه ميكردند انتقام كشيديم. «لٰا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ» هود: 22 كلمۀ «لٰا جَرَمَ» چنانكه گفتيم پنج بار در قرآن مجيد آمده است هود: 22 نحل: 23 و 62 و 109، غافر: 43 در الميزان ذيل آيۀ فوق از فرّاء نقل شده كه لا جرم در اصل بمعني لا بدّ و لا محاله است سپس در

قاموس قرآن، ج 2، ص: 30

اثر كثرت استعمال بمعناي قسم آمده و معناي «حقّا» ميدهد … و گفته شده: جرم بفتح اوّل و دوّم بمعني قطع است و شايد در اصل در نتيجۀ سخن بكار ميرفته مثل لا محاله و اين معني را ميداده كه: اين سخن را قاطعي قطع نميكند … پس «لا» بمعني نفي و «جرم» بمعني قطع است «لا جرم» يعني

اين گفته را قطع كردن و از بين بردن نيست و حتمي است علي هذا معناي حتما و حقّا ميدهد. معناي آيۀ فوق اين است: حتما آنها در قيامت خسرانكارترين اند.

با عنايت و ملازمه استفاده شود.ب: وَ مِنْ آيٰاتِهِ الْجَوٰارِ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلٰامِ شوري: 32 وَ لَهُ الْجَوٰارِ الْمُنْشَآتُ فِي الْبَحْرِ كَالْأَعْلٰامِ رحمن: 24 راجع باين دو آيه به «بحر» رجوع شود كه گفته ايم اين دو آيه بجريانهاي درياها از قبيل گلف استريم تطبيق ميشود نه بكشتي ها كه گفته اند.ج: إِنّٰا لَمّٰا طَغَي الْمٰاءُ حَمَلْنٰاكُمْ فِي الْجٰارِيَةِ. لِنَجْعَلَهٰا لَكُمْ تَذْكِرَةً وَ تَعِيَهٰا أُذُنٌ وٰاعِيَةٌ حاقّه: 11 چون آب طغيان كرد ما شما را در جاري شونده حمل كرديم تا آنرا براي شما ياد آوري قرار دهيم و تا آن تذكره را گوش حافظ پند در خود نگهدارد.مقصود از اين جاريه چيست؟ارباب تفسير آنرا كشتي نوح گفته اند، ناگفته نماند ما قبل دو آيۀ فوق دربارۀ هلاكت عاد و ثمود و قوم فرعون و قوم لوط است و ما بعد آنها مطلقا در بارۀ قيامت و ويران شدن عالم و اهل رحمت و عذاب است بنظر ميايد غرض از ذكر اين دو آيه در ميان هلاكتهاي دنيا و آخرت تذكّر اين نكته است كه اهل ايمان در امان اند همانطور كه در طوفان نوح مؤمنان نجات يافتند اهل ايمان از هلاكت دنيا و آخرت در نجات خواهند بود و تيرهاي قهر خدائي را فقط كفّار و معاندين هدف اند و شايد لِنَجْعَلَهٰا لَكُمْ تَذْكِرَةً اين مطلب را بيشتر تقويت نمايد و اگر اهل ايمان و يا بعضي از آنها را بلائي از بين ببرد براي آنها هلاكت نيست بلكه كفّارۀ گناه و يا ترفيع مقام است.د: وَ الذّٰارِيٰاتِ ذَرْواً.فَالْحٰامِلٰاتِ وِقْراً. فَالْجٰارِيٰاتِ يُسْراً.فَالْمُقَسِّمٰاتِ أَمْراً. إِنَّمٰا تُوعَدُونَ لَصٰادِقٌ وَ إِنَّ الدِّينَ لَوٰاقِعٌ ذاريات: 1- 6.قسم بپاشندگان پاشيدن

قاموس قرآن، ج 2، ص: 32

بخصوصي. پس

قسم ببردارندگان بار سنگين. پس قسم بجاري شوندگان كه بآساني روان اند. پس قسم بتقسيم كنندگان امر. آنچه وعده داده ميشويد راست است و جزا واقع شدني است.مقصود از جاريات و غيره در اين آيات چيست؟ بنظر ميايد كه مراد از اين چهار اسم فاعل، بادها باشند و چون ابر عبارت است از هواي مرطوب، اگر بگوئيم ابرها و بادها هستند باز صحيح است.در بارۀ بادهاي مهاجر كه از اقيانوسها بسوي خشكيها ميوزند و هزاران كيلومتر راه مي پيمايند آقاي مهندس بازرگان در كتاب باد و باران در قرآن ميگويد: بادهاي مهاجر از حدبه هاي اقيانوس اطلس يا اقيانوس كبير (و همچنين در مديترانه و درياهاي بزرگ) آنجا كه ستونهاي بزرگ هوا از طبقات جوّ بزمين ميريزند، سر چشمه گرفته در ابتدا يكحركت فرفره اي و پراكنده شونده باطراف دارند، پس از براه افتادن حامل بخار آب فراواني ميگردند كه همان ابرهاست، آنگاه با وقار و سنگيني سمتي را در پيش ميگيرند و بآساني روان ميگردند چون بكنار درياها و يا بقارّه ها رسيدند با بادهاي سرديكه از قطبين ميوزند ملاقات ميكنند از بادهاي قطبين سردي ميگيرند و آنگاه با رطوبت و سردي كه دارند بمزارع و جنگلها و شهرها تقسيم ميشوند و آنچه را قرار و قسمت است تقسيم ميكنند (باد و باران در قرآن با كمي تغيير و حذف).پس بادها هستند كه در اثر اختلاف حرارت خورشيد، خود را از وسط اقيانوسها ميپاشند وَ الذّٰارِيٰاتِ ذَرْواً و چون روان شدند رطوبت و بخار آب را با خود بر ميدارند و سنگين ميشوند فَالْحٰامِلٰاتِ وِقْراً سپس در طول هزاران كيلومتر با آرامي و آساني بسير خود ادامه ميدهند فَالْجٰارِيٰاتِ

يُسْراً و آنگاه در قاره ها و خشكيها تقسيم شده برحمت و خسارات مبدّل ميشوند و بهره ها

قاموس قرآن، ج 2، ص: 33

را قسمت ميكنند فَالْمُقَسِّمٰاتِ أَمْراً.قابل دقت است كه بعد از وَ الذّٰارِيٰاتِ، سه صيغۀ ديگر همه با فاء آمده است يعني اين چهار امر پشت سر هم و نتيجۀ همديگراند.نظير اين آيات، آيات اوّل سورۀ مرسلات و نازعات است.ارتباط اين چهار قسم با مقسم به كه إِنَّمٰا تُوعَدُونَ لَصٰادِقٌ وَ إِنَّ الدِّينَ لَوٰاقِعٌ باشد شايد آن است: همانطور كه توليد بادها از محلّي شروع شده و تدريجا بالاخره بنتيجه اي ميانجامد جريان دنيا و اين زندگي نيز در آخر بروز جزا و پاداش ميانجامد وقوع جزاء نتيجۀ سير عالم است چنانكه تقسيم امر نتيجۀ حركت ابرهاست.اگر بگوئيم ملائكه با اين بادها با هم اند و مشيّت خدا را روان ميكنند اشكالي ندارد ولي نميشود گفت از اين فاعلها كه با الف و تاء جمع بسته شده ملائك مراد است زيرا جمعي كه با الف و تاء باشد يا براي مؤنّث حقيقي است مثل مؤمنات و يا صفت مذكّر غير عاقل است مثل مرفوعات و منصوبات.ملائكه بصراحت قرآن مؤنّث نيستند و آنانكه ملائكه را دختران خدا ميدانند در قرآن تكذيب شده اند و خدا ملائكه را با جمع مذكّر أولو العقل ذكر كرده بَلْ عِبٰادٌ مُكْرَمُونَ وَ تَرَي الْمَلٰائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ زمر: 75.و ايضا ملائكه عاقل و ذي شعوراند پس مراد بادها، ابرها و يا چيزهاي ديگر است.در كتاب آغاز و انجام جهان ص 87 ببعد ذاريات حاملات جاريات و مقسّمات را باتمها و الكترونها و پروتونها و نوترونها حمل كرده و در اين باره بيان عالي دارد،

تطبيق ايشان با مقسم به كه وقوع قيامت باشد بسيار مناسب است طالبين بآنجا رجوع كنند.ه: فَلٰا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوٰارِ الْكُنَّسِ تكوير: 16. اين آيه در «خنس» خواهد آمد انشاء اللّٰه.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 34

و: وَ قٰالَ ارْكَبُوا فِيهٰا بِسْمِ اللّٰهِ مَجْرٰاهٰا وَ مُرْسٰاهٰا هود: 41 مجري و مرسي مصدر ميمي اند از لازم و متعدي (صحاح) ظاهرا در آيه معناي لازم مراد است يعني: گفت بكشتي سوار شويد جريان و ايستادن آن بمدد و ياري خداست. مَجْرٰاهٰا وَ مُرْسٰاهٰا، مبتدء و بِسْمِ اللّٰهِ خبر آن است.

پاداش و كيفر را جزاء گوئيم زيرا مقابل عمل است و از جهت برابري كفايت ميكند در اينجا لازم است بچند نكته توجّه كنيم: الف: در قرآن مجيد جزاء هم در پاداش و هم در كيفر و عذاب هر دو آمده است مثل فَإِنْ قٰاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذٰلِكَ جَزٰاءُ الْكٰافِرِينَ بقره: 191 و مثل فَتَكُونَ مِنْ أَصْحٰابِ النّٰارِ وَ ذٰلِكَ جَزٰاءُ الظّٰالِمِينَ مائده: 29 و نحو وَ أَمّٰا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صٰالِحاً فَلَهُ جَزٰاءً الْحُسْنيٰ كهف: 88 لَهُمْ مٰا يَشٰاؤُنَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذٰلِكَ جَزٰاءُ الْمُحْسِنِينَ زمر: 34.ب: جاهائيكه در قرآن مجيد بعد از فعل جزي كلمۀ «عن» آمده ممكن است آنرا بمعني كفايت گرفت چنانكه راغب معتقد است و ممكن است معناي آن ادا كردن باشد چنانكه در قاموس گفته، در مجمع نيز از بعضي نقل شده است علي هذا در آيۀ وَ اتَّقُوا يَوْماً لٰا تَجْزِي نَفْسٌ عَنْ نَفْسٍ شَيْئاً بقره: 48 ممكن است بگوئيم معني آنست: بترسيد از روزيكه كسي از كسي از هيچ چيز كفايت نميكند يا كسي از كسي چيزي نميدهد.ج: در بعضي از آيات جزاء

قاموس قرآن، ج 2، ص: 36

خود عمل ذكر شده است مثل فَالْيَوْمَ لٰا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئاً وَ لٰا تُجْزَوْنَ إِلّٰا مٰا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ يس: 54 امروز بكسي ستمي نميشود و جزاء داده نميشويد مگر آنچه را كه ميكرديد لٰا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّمٰا تُجْزَوْنَ مٰا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ تحريم: 7 امروز اعتذار نجوئيد فقط آنچه را ميكرديد جزاء داده ميشويد همچنين است آيه 90 نمل و 39 صافات و غيره.اين آيات راجع بتجسّم عمل است و قرآن كريم در اين باره صراحت دارد يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مٰا عَمِلَتْ

مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ مٰا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ … آل عمران: 30 بگمان نگارنده آياتيكه نظير مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلٰا يُجْزيٰ إِلّٰا مِثْلَهٰا … غافر: 40 هستند با آيات فوق تفاوت ندارند زيرا عمل روز قيامت در قالب ديگري تحويل انسان داده خواهد شد لذا ميشود گفت: اين مثل آنست و يا اين آن است.د: راغب در مفردات گفته: فعل جزي از باب مفاعله در قرآن بكار نرفته است. ولي بر خلاف گفتۀ او يك جا در قرآن فعل مفاعله هست ذٰلِكَ جَزَيْنٰاهُمْ بِمٰا كَفَرُوا وَ هَلْ نُجٰازِي إِلَّا الْكَفُورَ سباء: 17 ولي بنظر ميايد كه «نُجٰازِي» در اينجا بين الاثنين نيست بلكه بمعني تكثير و شدّت مجازات است.ه: جزيه كه از اهل كتاب گرفته ميشود از مادّۀ جزي است علّت اين تسميه بعقيدۀ راغب آنست كه در حفظ خون و احترام اهل كتاب، بآن اكتفا ميشود، طبرسي فرموده: مجازات است در مقابل پايداري در كفر … قٰاتِلُوا الَّذِينَ لٰا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَ لٰا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ … مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ حَتّٰي يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَ هُمْ صٰاغِرُونَ توبه: 29 بجنگيد با آنانكه بخدا و روز حشر ايمان نمياورند … از كسانيكه بآنها كتاب داده شده تا جزيه را با دست خود بدهند در حاليكه بحكومت اسلام خاضع اند.جزيه مالياتي است كه از اهل

قاموس قرآن، ج 2، ص: 37

ذمّه با در نظر گرفتن توانا و ناتوان بودن آنها، گرفته ميشود و در مقابل از حمايت قانون برخوردار ميشوند و مانند يكفرد مسلم در پناه اسلام، آزاد زندگي ميكنند و آن مثل زكوة و خراج و ماليات و غيره است كه از مسلمانان گرفته ميشود.در اين حكم

اجحاف و ظلمي نيست هر دولت براي ادارۀ مملكت از وصول ماليات ناگزير است در اسلام آنچه از اهل كتاب دريافت ميشود بنام جزيه و آنچه از مسلمين اخذ ميگردد بنام زكوة و غيره خوانده شده، راجع بتفصيل بحث بكتاب سيري در اسلام تأليف نگارنده فصل اهل كتاب رجوع شود.و جزا چنانكه گفته شد در بارۀ پاداش و كيفر هر دو بكار رفته است ولي «اجر» تنها در پاداش استعمال گرديده فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ در اين باره به «اجر» رجوع شود.

شفاء مرض اجسادكم» و در خطبۀ 81 هست «و راحة الاجساد» ولي الميزان ج 14 ص 207 فرموده: جسد هيچگاه بذيروح گفته نميشود.وَ لَقَدْ فَتَنّٰا سُلَيْمٰانَ وَ أَلْقَيْنٰا عَليٰ كُرْسِيِّهِ جَسَداً ثُمَّ أَنٰابَ ص: 34 الميزان از بين معاني محتمل اين معني را اختيار ميكند كه براي سليمان كودكي بوده خدا او را بميراند و جسدش را روي تخت سليمان انداخت و از ثُمَّ أَنٰابَ قٰالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي بدست ميايد كه سليمان اميد و انتظار داشت كه خدا او را شفا بخشد و بوي مفيد باشد پس خدا او را بميراند و بر تختش انداخت تا اوامر را بخدا تفويض و تسليم كند.

اگر ميفرمود «لَخَلَقَ النّٰاسَ امَّةً واحِدَةً» معناي فوق را افاده نميكرد زيرا امّت واحده و داراي هدف و عقيدۀ مشترك بودن در مرتبۀ دوم از خلقت است.و نيز در آيۀ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ وَ جَعَلَ الظُّلُمٰاتِ وَ النُّورَ … انعام: 1 بنظر ميايد استعمال جعل براي آن است كه ظلمات و نور در مقام دوّم و همچون وجود سايه نسبت بذي سايه است و خلقت آسمانها و زمين و ايجاد آفتاب و ماه و غيره، بوجود آمدن ظلمت و نور را لازم گرفته است لذا در سموات و الارض «خَلَقَ» و در ظلمات و نور «جَعَلَ» آورده است.در بعضي از آيات جعل و خلق در جاي يكديگر آمده اند مثل وَ اللّٰهُ جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوٰاجاً نحل: 72 وَ مِنْ آيٰاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوٰاجاً روم: 21.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 40

من تصوّر ميكنم كه نظر در آيۀ اوّل بجعل زوجيّت است كه يك معناي ثانوي است و در آيۀ دوم آفريدن زوج مراد است آفريدن زن و مرد در مرتبۀ اوّل و زوجيّت در مرتبۀ ثاني قرار گرفته است. و انتزاعي است.

و در معني آن اختلاف هست. راغب آنرا پيراهن و روسري گفته (قميص و خمار) مجمع البيان در لغت فرموده: روسري زن كه وقت خروج از منزل سر و صورتش را با آن ميپوشاند. صحاح آنرا ملحفه (چادر مانند) گفته. ابن اثير در نهايه آنرا چادر و رداء معني كرده و ميگويد: گفته شده مانند چارقد و مانند ملحفه است. در قاموس هست كه آن پيراهن و لباس گشاد كوچكتر از ملحفه يا چيزي است مثل ملحفه كه زن لباسهاي خود را بآن ميپوشاند يا آن ملحفه است.در نهج البلاغه هست: «سترني عنكم جلباب الدّين» خطبۀ 4 جلباب دين مرا از شما مستور كرد و ايضا «من احبّنا اهل البيت فليستعدّ للفقر جلبابا» حكمت: 112 هر كه ما اهل بيت را دوست دارد براي فقر لباسي آماده كند و ايضا ببعضي از عمّالش مينويسد: «فالبس لهم جلبابا من اللّين» نامۀ: 19 بجهة

قاموس قرآن، ج 2، ص: 42

مردم لباسي از نرمي بپوش.با اين قرائن و آنچه از نهايه و صحاح و قاموس نقل شد ميشود گفت: جلباب ملحفه و لباس بالائي و چادر مانند است نه فقط روسري و خمار معني آيه اين است: اي پيغمبر به همسرانت و دخترانت و زنان مؤمنان بگو لباسهاي چادر مانند خود را بخود نزديك كنند و خود را با آن جمع و جور كنند و جلباب را طوري از خود دور نگاه ندارند و بدن خود را از آن بيرون نكنند كه پوشيدن آن مانند نپوشيدن باشد. از مادۀ جلب فقط دو صيغۀ فوق در قرآن هست.

آنها رفتند و حضرت داود او را در ميدان جنگ بكشت، بني اسرائيل از او و لشگريانش هراسان و بيمناك بودند قٰالُوا لٰا طٰاقَةَ لَنَا الْيَوْمَ بِجٰالُوتَ وَ جُنُودِهِ … فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللّٰهِ وَ قَتَلَ دٰاوُدُ جٰالُوتَ … بقره: 249- 251 گفتند با جالوت و لشگريانش طاقت جنگ نداريم … باذن و ياري خدا آنها را شكست دادند و داود جالوت را كشت. لفظ جالوت سه بار در قرآن مجيد در آيات فوق تكرار شده است.

باشد حدّ آنها سنگسار كردن است تفصيل حكم را بايد در كتب فقهيّه ملاحظه كرد.وَ الَّذِينَ يَرْمُونَ الْمُحْصَنٰاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِأَرْبَعَةِ شُهَدٰاءَ فَاجْلِدُوهُمْ ثَمٰانِينَ جَلْدَةً … نور: 4 مراد از محصنات در آيه زنان عفيف و پاكدامن اند زيرا محصنه هم بمعناي پاكدامن كه خود را از حرام حفظ ميكند آمده و هم بمعني زن شوهر دار رجوع شود به «حصن» يعني آنانكه بزنان پاكدامن نسبت زنا ميدهند.سپس بسخن خود چهار نفر شاهد نياورند بآنها هشتاد ضربه شلّاق بزنيد.ب: روز قيامت پوست بدن باعمال آدمي شهادت خواهد داد حَتّٰي إِذٰا مٰا جٰاؤُهٰا شَهِدَ عَلَيْهِمْ سَمْعُهُمْ وَ أَبْصٰارُهُمْ وَ جُلُودُهُمْ … وَ قٰالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنٰا قٰالُوا أَنْطَقَنَا اللّٰهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْ ءٍ … فصّلت 20 و 21.چون بنزد آتش ميايند گوشها و چشمها و پوستهايشان بر آنها گواهي ميدهد … بپوستهايشان گويند: چرا بر عليه ما گواهي داديد؟گويند: خدا ما را بنطق آورد خدائيكه همه چيز را گويا كرده است.ممكن است بگوئيم شهادت پوست بدن، شهادت طبيعي است همچنانكه سفت و آبله گون بودن دست كارگر و آهنگر گواهي ميدهد كه اين دست و اين شخص كار كرده است و بر عكس نرم و دنبه اي بودن دست شاهد آنست كه اين دست كار نكرده است. ولي آيۀ دوّم كه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 44

حاكي از گفتگوي گناهكاران با پوستهاي خود است اين احتمال را ضعيف ميكند و ظاهر آن گفتگوئي است مثل گفتگوي ظاهري.و از اين عجب مدار. آخرت همه چيزش حتي آتش و جهنّم اش زنده و گوياست و نميشود از اين زندگي دنيا قياس گرفت. رجوع شود به «نار و جهنّم».ج: سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نٰاراً

كُلَّمٰا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنٰاهُمْ جُلُوداً غَيْرَهٰا لِيَذُوقُوا الْعَذٰابَ … نساء: 56 نضج بضمّ اوّل و فتح آن بمعني رسيدن ميوه و پختن گوشت است (صحاح) ضمير بَدَّلْنٰاهُمْ براي كفّار است نه جلود، يعني: آنها را بآتش ميكشيم هر وقت پوستهايشان پخت و سوخت و بيحسّ شد عوض ميگيريم براي آنها پوستهاي ديگري را تا عذاب را بچشند (اعاذنا اللّٰه منه).ممكن است منظور سوختن و بيحسّ شدن پوست باشد و شايد اشاره بدوام عذاب است.نظير اين آيه، آيۀ يُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِيمُ يُصْهَرُ بِهِ مٰا فِي بُطُونِهِمْ وَ الْجُلُودُ … حج: 20 صهر بفتح اوّل بنقل مجمع بمعني ذوب كردن است، راغب ذوب كردن پيه گفته آيه در بارۀ كفّاري است كه در بارۀ خدا مخاصمه ميكنند يعني از بالايشان آب داغ و جوشان ريخته شود كه محتويات شكمها و پوستها با آن گداخته ميشود (اللّهم اعوذ بك من النار).د: تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ … زمر: 23 در بارۀ اين آيه به «قشعر» رجوع شود.

خاصّه خداست.در كشّاف گويد: صفت ذُو الْجَلٰالِ وَ الْإِكْرٰامِ از اعظم صفات خداوندي است از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و سلّم منقول است «ألظّوا بيا ذا الجلال و الاكرام» بدرگاه خدا الحاح كنيد بخطاب يا ذا الجلال و الاكرام در نهايه اين كلام را نسبت بحديث داده و در اقرب الموارد مادّه ل ظ ظ آنرا قول ابن مسعود دانسته است با اضافۀ «في الدعاء» بعد از «ألظّوا».

قاموس قرآن، ج 2، ص: 46

ناگفته نماند صفت ذُو الْجَلٰالِ وَ الْإِكْرٰامِ فقط دو دفعه در قرآن مجيد آمده است يكي آيۀ گذشته و ديگري آخر سورۀ رحمن.

زده اند. در اينكه خدا جسم و جسماني و قابل رؤيت نيست شكي نداريم شايد مراد از تجلّي توجّه بخصوصي است كه كوه طاقت آنرا نياورد و از بين رفت، ريز ريز شدن كوه و از بين رفتن آن است و بر موسي روشن شد كه چون كوه با آن محكمي طاقت نياورد او بطريق اولي طاقت نخواهد آورد.الميزان در ذيل آيه و ما قبل آن بياني شيرين و تحقيقي لطيف دارد.وَ لَوْ لٰا أَنْ كَتَبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمُ الْجَلٰاءَ لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيٰا حشر: 3 جلاء خروج از شهر و يا اخراج از آن است (صحاح) و آن با معناي اصلي مغايرت ندارد زيرا خروج از بلد يكنوع ظهور است گوئي شخص در شهر مخفي است و با خروج آشكار

قاموس قرآن، ج 2، ص: 47

ميشود. آيه در بارۀ بيرون راندن يهود از اطراف مدينه است يعني: اگر خدا بيرون رفتن را براي آنها ننوشته بود آنها را در دنيا جور ديگر عذاب ميكرد …

في التّيه» خطبۀ: 179 و اعراضشان از حق و شتابشان در گمراهي.از اين مادّه در قرآن فقط صيغۀ فوق هست.

اوّلي بهتر است.سَيُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ يُوَلُّونَ الدُّبُرَ قمر: 45 مصدر در اينجا بمعني مفعول است يعني بزودي جمع شدگان منهزم ميشوند و پشت گردانده فرار ميكنند.جميع و اجمع و اجمعون براي تأكيد اجتماع است اجمعون صفت معرفه واقع ميشود و منصوب بودنش براي حال صحيح نيست ولي جميع براي حال منصوب ميشود و از حيث معني تأكيد ميكند (راغب) فَسَجَدَ الْمَلٰائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ حجر: 30 إِنِّي رَسُولُ اللّٰهِ إِلَيْكُمْ جَمِيعاً اعراف: 158.

آن عالم ملاقات كرده است.

كه هر يكي ميليونها سال بوده است آنروزها اين هفته ها و روزهاي بيست چهار ساعته نبود تا بگوئيم در شش روز آفريد و روز هفتم فارغ شد.نا گفته نماند بدرستي روشن نيست ايّام هفته را چرا به هفت تقسيم كرده اند و هفته هفت روز است از كي پيدا شده و اگر خواسته اند روزهاي ماه را از رؤيت قمر تا رؤيت قمر تازه است تقسيم كنند چرا به هفت تقسيم كرده اند؟ شايد براي تربيع قمر.ولي با مراجعه بكتب لغت مي بينيم كه براي هر يك از روزهاي هفته يكنام گذارده اند و گفته اند.يوم الاحد (يكشنبه) اول ايّام هفته، اثنين (دوشنبه) روز دوّم هفته، ثلاث و ثلاثا (سه شنبه) روز سوّم هفته، اربعاء (چهار شنبه) روزي است ما بين سه شنبه و پنجشنبه، خميس (پنجشنبه) روز پنجم هفته است، سبت (شنبه) روزي است از ايّام هفته ما بين جمعه و يكشنبه (اقرب الموارد) و جمعه همان است كه قبلا بآن عروبه ميگفتند. و چون يهود شنبه و نصاري يكشنبه را براي اجتماع هفتگي خود قرار دادند در اسلام نيز روز عروبه را روز اجتماع قرار داده و آنرا جمعه ناميدند باعتبار اجتماع براي نماز و عبادت و از آيۀ شريفه معلوم ميشود كه پيش از نزول آن اين تسميه بوده است و آن طوري انتخاب شد كه پيش از روز يهود و نصاري واقع گرديد.ابن كثير در تفسير خود علت اين تسميه را اجتماع مردم در معابد

قاموس قرآن، ج 2، ص: 51

ذكر كرده و گويد در لغت قديم نام آن عروبه بود.در تفسير برهان از كافي از امام باقر عليه السلام منقول است كه مردي از حضرتش سئوال كرد چرا

جمعه، جمعه ناميده شد؟ فرمود: خداوند در روز ميثاق (عالم ذرّ) مردم را بولايت محمّد و وصيّ او جمع كرد پس بجهت جمع خلق آنرا جمعه ناميد. رجال اين حديث جز محمّد بن موسي همه از بزرگان و موثّقين اند و نيز در آن كتاب از مجالس شيخ و اختصاص مفيد نيز اين حديث نقل گرديده و اللّه العالم.

ديگران بطور احتمال نقل كرده اند.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 52

إِنَّهٰا تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ كَأَنَّهُ جِمٰالَتٌ صُفْرٌ مرسلات: 32 صفر جمع اصفر است (اقرب الموارد) جمالة جمع جمل. معني آيه: آن آتش شراره هائي ميافكند چون بنائي بلند كه گوئي شتران زرد گون است.گويا شراره در بزرگي بقصر و در رنگ بشتر تشبيه شده است.قصر را بمعني درخت بزرگ و جمالة را جمع جمل بمعناي ريسمان كشتي نيز گفته اند و اللّه العالم.

الصّٰاحِبِ بِالْجَنْبِ … نساء: 36 اوّلي بر وزن شتر و دوّمي بر وزن عقل است يعني همسايه اي كه قرابت ندارد بدليل ما قبل كه «وَ الْجٰارِ ذِي الْقُرْبيٰ» است و رفيق نزديك كه در جنب و كنار انسان است. «جنب» اوّلي صفت است بمعني مجنوب و دوّمي اسم است بمعني جانب و كنار.3- يٰا حَسْرَتيٰ عَليٰ مٰا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللّٰهِ زمر: 56 جنب قهرا بمعني امر اللّه و دستور خداست گوئي دستور خدا در كنار خداست و يا مربوط بخداست.4- فَإِذٰا وَجَبَتْ جُنُوبُهٰا فَكُلُوا مِنْهٰا … حجّ: 36 آيه دربارۀ شترهاي قرباني است وجوب

قاموس قرآن، ج 2، ص: 54

را وقوع معني كرده اند يعني آنگاه كه پهلوهايشان بزمين افتاد از آنها بخوريد. اشاره بخروج روح از بدن قرباني است.5- فَبَصُرَتْ بِهِ عَنْ جُنُبٍ وَ هُمْ لٰا يَشْعُرُونَ قصص: 11 بنظر ميايد چنانكه در مجمع نقل شده «جنب» صفت محذوف باشد مثل مكان جنب يعني: او را از محلّ دوري ديد در حاليكه آنها نميدانستند.6- وَ إِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا … مائده: 6 جنابت در اثر خروج مني و مقاربت عارض انسان ميشود شخص را از آنجهت جنب گويند كه در دستور شرع از نماز خواندن در آنحال كنار شده است (راغب) ممكن است علّتش اعمّ و شامل تمام محرّمات در حال جنابت باشد از قبيل نماز، مسّ اسماء اللّه و قرآن و غيره و دخول مساجد … پس جنب بمعني مجنوب و كنار شده است.7- آنَسَ مِنْ جٰانِبِ الطُّورِ نٰاراً قصص: 29 از طرف كوه و از ناحيۀ آن آتشي احساس كرد.8- أَعْرَضَ وَ نَأيٰ بِجٰانِبِهِ … اسراء: 83 ظاهرا «بِجٰانِبِهِ» مفعول «نَأيٰ» است يعني اعراض

ميكند و جانب خود را دور ميكند كه مرتبۀ ثاني اعراض و كنايه از نا ديده گرفتن حقّ است.

بدهد.گاهي مادر از كثرت رحمت بالهاي خود را ميگشايد و ميخواباند و بچّه هاي خود را زير بالها ميگيرد تا گرم و محفوظ شوند.آيۀ شريفه هر دو احتمال را دارد بنا بر احتمال اوّل معني آنست: بپدر و مادر فروتني و تواضع كن و خودت را كوچك نشان بده تا رحمت آنها را تحريك كني، در اين صورت «مِنَ الرَّحْمَةِ» از پدر و مادر است و بنا بر احتمال دوّم مراد آنست كه از آنها حمايت كن و آنها را زير بال خودت بگير و در اين صورت «مِنَ الرَّحْمَةِ» از جانب فرزند است. ولي بقرينۀ «جَنٰاحَ الذُّلِّ» احتمال اوّل بهتر و بلكه نزديك بيقين است امّا بقرينۀ آيه ما قبل إِمّٰا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمٰا أَوْ كِلٰاهُمٰا احتمال دوّم بهتر ميباشد زيرا در صورت پير مرد و پير زن بودن پدر و مادر: احتياج بحمايت فرزند بيشتر است.ولي در آيات وَ اخْفِضْ جَنٰاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ حجر: 88 وَ اخْفِضْ جَنٰاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 56

شعراء: 215 احتمال دوّم حتمي است و رحمت از جانب رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و سلّم است 3- وَ اضْمُمْ يَدَكَ إِليٰ جَنٰاحِكَ تَخْرُجْ بَيْضٰاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ طه: 22 جناح بملاحظۀ معني اوّل بمعني دست، بازو، و زير بغل بكار رفته است، ضمّ بمعني جمع كردن است الميزان احتمال ميدهد كه مراد از جناح در آيه زير بغل باشد يعني: دستت را بزير بغلت جمع كن تا سفيد و بي علت خارج شود در اين صورت اين آيه عبارت اخري آيۀ وَ أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضٰاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ … نمل: 12 خواهد

بود.4- اسْلُكْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضٰاءَ مِنْ غَيْرِ سُوءٍ وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَنٰاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ … قصص: 32 در بارۀ وَ اضْمُمْ إِلَيْكَ جَنٰاحَكَ مِنَ الرَّهْبِ احتمال بسيار داده اند الميزان بعد از نقل احتمالات، احتمال ميدهد كه منظور آنست موسي براي خود تواضع و خشوع را عادت و صفت قرار بدهد و رهبت را از خود دور نكند و اين نظير آنست كه بحضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم امر شد كه براي مؤمنان متواضع باشد وَ اخْفِضْ جَنٰاحَكَ لِلْمُؤْمِنِينَ حجر: 88 (رجوع به الميزان).نگارنده احتمال ميدهم مراد آن باشد كه هر وقت رعبي و ترسي بر تو عارض شد دستت را بر سينه ات بگذار چون اين سخن بعد از عصا و يد بيضاء است و بعد از اين سخن دستور داده شده كه به پيش فرعون برود. رفتن ببارگاه فرعون قهرا توأم با ترس و لرز خواهد بود لذا امر شد چون او را خوفي فرا گيرد دست بر سينۀ خود گذارد.5- … فَلٰا جُنٰاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمٰا … بقره: 158 «جناح» 25 بار در قرآن مجيد آمده است و اصل آن چنانكه از راغب نقل شد ميل از حق است و در آيات تقريبا با محذور و مسئوليت و گناه مرادف است مثلا: فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنٰاحٌ أَلّٰا تَكْتُبُوهٰا بقره: 282 مراد آنست كه بر شما محذوري و

قاموس قرآن، ج 2، ص: 57

حرجي نيست كه آنرا ننويسيد.6- الْحَمْدُ لِلّٰهِ فٰاطِرِ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ جٰاعِلِ الْمَلٰائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنيٰ وَ ثُلٰاثَ وَ رُبٰاعَ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مٰا يَشٰاءُ إِنَّ اللّٰهَ عَليٰ كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ فاطر: 1.آيۀ شريفه از چند جهت

قابل گفتگوست اوّل: آنكه ملائكه فرستادگان خدايند. بعضي ها آنرا منحصر بوحي كرده و گفته اند: ملائكه فرستادۀ خدايند و خدا آنها را با وحي بسوي انبياء ميفرستد ولي اوّلا تمام ملائكه وحي آور نيستند حال آنكه «الملائكه» جمع محلّي بالف و لام است و افادۀ عموم ميكند ثانيا ملائكه مأموريت هاي زيادي دارند و براي هر كار تكويني و تشريعي از جانب خدا فرستاده ميشوند براي قبض روح، براي باران، براي نوشتن اعمال بندگان و تمشيت كارهاي خارج از شمار.بعد از ملهم شدن باين مطلب ديدم الميزان نيز بر خلاف عدّه اي آنرا اعمّ گرفته و فرموده: موجبي بر اين تخصيص نداريم. قرآن كلمۀ رسل را بر غير آورندگان وحي اطلاق كرده مثل حَتّٰي إِذٰا جٰاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنٰا انعام: 61 إِنَّ رُسُلَنٰا يَكْتُبُونَ مٰا تَمْكُرُونَ يونس: 21 وَ لَمّٰا جٰاءَتْ رُسُلُنٰا إِبْرٰاهِيمَ بِالْبُشْريٰ قٰالُوا إِنّٰا مُهْلِكُوا أَهْلِ هٰذِهِ الْقَرْيَةِ عنكبوت: 31.دوّم: مراد از اجنحه (بالها) در آيه چيست؟ ملائكه دو دو، سه سه، چهار چهار بال دارند يعني چه؟عدۀ كثيري از مفسرين امثال طبرسي، فيض، زمخشري، بيضاوي، ابن كثير و غيره جناح را بمعني بال گرفته و گفته اند: بعضي از ملائكه دو بال، بعضي سه بال و بعضي چهار بال دارند حتي زمخشري در محلّ قرار گرفتن بال سوّم بحث كرده، يك احتمالش آنست كه محلّ بال سوّم ما بين كتف ملك است. ولي توجّه نكرده كه ملك جسم نيست كتف و ميان دو كتف از كجا خواهد داشت.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 58

نظر الميزان آنست كه وجود ملك مجهز است بنيروئيكه از آن استفاده ميكند مانند استفادۀ پرنده از بالش بدان وسيله از آسمان بزمين بدستور

خدا نازل ميشود … و مجرّد اطلاق لفظ لازم نگرفته كه مانند پرنده بال مادّي داشته باشد.نگارنده احتمال نزديك بيقين دارم كه موضوع يك يا چند بال اشاره بمراتب قدرت و كار ملك است نه اينكه بال عادي و نه اينكه در نزول و عروج از نيروئي استفاده ميكند مثل بال پرنده. گر چه آن در جاي خود حق است.مثلا فرشته ايكه فقط يك شغل باو محوّل شده داراي يك جناح و ملكيكه دو كار بر او محوّل شده صاحب دو جناح است و هكذا و اينكه در مجمع البيان و صافي و كشّاف و غيره نقل شده رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و سلّم در شب معراج جبرئيل را ديد كه ششصد بال داشت ظاهرا اشاره بآن است كه ششصد كار مختلف از طرف خدا باو رجوع شده است مثلا شخصي هم وزير است و هم استاد دانشگاه و هم مدير كارخانه و غيره، كارهاي جبرئيل نيز چنين است و يا منظور تفاوت نيروهاي ملائكه است علي هذا جناح در آيه بمعني طرف است. فرشتۀ يك طرفي و دو طرفي و يا بمعني دست است فرشته يك دستي و دو دستي يعني آنكه يك كار و يك مأموريت و آنكه دو كار و دو مأموريت دارد.روايات زيادي راجع بتعدد بال ملائكه وارد شده كه مراد از آنها تعدّد شغل يا تفاوت نيروهاي آنهاست و اللّٰه العالم.سوّم: يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ مٰا يَشٰاءُ علي الظاهر اشاره بر ملك و جناح آن است يعني آنچه بخواهد از آفرينش زياد ميكند و بيشتر از چهار منصب ميدهد كه او بر هر چيز قادر است.

إِنَّ جُنْدَنٰا لَهُمُ الْغٰالِبُونَ صافات: 173 سپاه ما آنهايند پيروز. جمع آن جنود و اجناد است ولي در قرآن فقط اوّلي بكار رفته است فَلَمّٰا

قاموس قرآن، ج 2، ص: 59

فَصَلَ طٰالُوتُ بِالْجُنُودِ بقره: 249.ناگفته نماند جند (بفتح اوّل) بمعني زمين سخت است (اقرب- الموارد) راغب عقيده دارد سپاه را بوسيلۀ فشرده بودن و محكمي، جند گفته اند [.] لازم است در بارۀ چند آيه توضيح بدهيم.1- وَ مٰا أَنْزَلْنٰا عَليٰ قَوْمِهِ مِنْ بَعْدِهِ مِنْ جُنْدٍ مِنَ السَّمٰاءِ وَ مٰا كُنّٰا مُنْزِلِينَ إِنْ كٰانَتْ إِلّٰا صَيْحَةً وٰاحِدَةً فَإِذٰا هُمْ خٰامِدُونَ يس: 28.آيه در بارۀ آنمرد مؤمن است كه از پيامبران دفاع كرد و او را كشتند يعني: بعد از او سپاهي از آسمان بر قوم او نفرستاديم و نازل كننده نبوده ايم (و از اوّل كارمان چنين نبوده است) نبود مگر يك صيحه آنگاه همه آرام شدند و مردند.اگر گويند: در بسياري از آيات هست كه خداوند براي نصرت حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم ملك فرستاد مثل وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْهٰا توبه: 26 فَأَرْسَلْنٰا عَلَيْهِمْ رِيحاً وَ جُنُوداً احزاب: 9 و آياتيكه در بارۀ جنگ بدر و حنين است ولي در آيۀ فوق ميگويد «وَ مٰا كُنّٰا مُنْزِلِينَ» ما از اوّل چنين نبوده ايم، اين دو با هم چطور جمع ميشوند؟!! گوئيم: بنظر ميايد غرض از «مٰا كُنّٰا مُنْزِلِينَ» لشگر كشيهاي معمول باشد يعني كار ما اينطور نبوده است كه لشگرهائي بفرستيم تا با مردم بد كار جنگ كنند و به بينيم كه كدام طرف غالب يا مغلوب خواهد شد بلكه بوسيلۀ صيحه و صاعقه و غيره كار بد كاران را يكسره ميكنيم، جنوديكه در

احزاب و حنين و غيره آمدند همه جنود اللّه بودند و كار خود را كردند و رفتند بي آنكه مردم قدرت مقابله داشته باشند.زمخشري اين سئوال را طرح نموده و جواب ميدهد: «مٰا كُنّٰا مُنْزِلِينَ» نسبت بانبياء سلف است ولي در زمان قرآن بخاطر عظمت آورندۀ قرآن جنود نازل شدند.اين جواب بنظر نگارنده درست

قاموس قرآن، ج 2، ص: 60

نيست و نميتوان گفت سنّت خدا در زمان رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و سلّم تغيير يافت.2- لٰا يَسْتَطِيعُونَ نَصْرَهُمْ وَ هُمْ لَهُمْ جُنْدٌ مُحْضَرُونَ يس 75.علي الظاهر فاعل «لٰا يَسْتَطِيعُونَ» عبارت است از «آلِهَةً» در آيۀ ما قبل و ضمير «نَصْرَهُمْ وَ هُمْ» به بت پرستان راجع است و ضمير «لَهُمْ» براي «آلِهَةً» است يعني: بتها قدرت بر ياري آنها ندارند و آنها براي بتان سپاه آماده اند. و بعبارت ديگر آنها بر بتان ياري ميكنند نه بتان بر آنها.بعضي از بزرگان «مُحْضَرُونَ» را راجع بآخرت گرفته كه بت پرستان با بتان در روز قيامت حاضر ميشوند.بنظرم آنچه ما ترجمه كرديم بهتر است يعني مردم براي بتان سپاهي آماده اند و از آنها ياري ميكنند.

تبديل وصيّت بر حذر ميدارد يعني هر كه در وصيّت اجحاف و گناه به بيند ميتواند آنرا اصلاح كند ممكن است آيه راجع بزنده بودن موصي باشد و چون وصي ديد كه در وصيّت مثلا بيك فرزند ميل و يا وصيّت بگناه ميكند و اين باعث نزاع ورثه و مورّث است ميتواند او را باز دارد. و ممكن است راجع به ممات موصي باشد و وصيّ چون ديد، وصيّت خارج از ميزان شرع است ميتواند با اصلاح آن ميان ورثه صلح برقرار كند.در روايت امام صادق عليه السّلام

قاموس قرآن، ج 2، ص: 61

كه در الميزان منقول است جنف را ميل ببعض ورثه و اثم را وصيّت بآباد كردن آتشكده ها و مشروب مثل زده است.ممكن است آيه راجع به منجّزات مريض باشد كه در منجّزات خود بيك طرف ميل و يا گناه كند.و ميان او و ورثه نزاع پيدا شود، شخص در اينصورت ميتواند با تعديل آن، ميان ورّاث و مورّث اصلاح كند و اين شامل نهي آيۀ ما قبل نيست (و اللّٰه العالم).فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجٰانِفٍ لِإِثْمٍ مائده: 3 «غَيْرَ مُتَجٰانِفٍ» بمعني غير متمايل است.

مزرعه و چمن جنّت و جنّات گويند كه روي زمين را ميپوشانند و تفصيل آن در «تحت» گذشت بچّه را از آن جنين گويند كه شكم مادر او را پوشانده است و جنين بمعني مجنون و پوشانده شده است إِذْ أَنْتُمْ أَجِنَّةٌ فِي بُطُونِ أُمَّهٰاتِكُمْ نجم: 32 آنگاه كه شما در شكم مادران جنين ها بوديد.اتَّخَذُوا أَيْمٰانَهُمْ جُنَّةً مجادله: 16 قسم هاي خود را سپر قرار دادند و در زير آن پوشانده شدند.مجنون كسي است كه عقلش پوشانده شده باشد وَ قٰالَ سٰاحِرٌ أَوْ مَجْنُونٌ ذاريات: 39 گفت ساحر است يا ديوانه.جِنّه بكسر اوّل بمعني جنون و اسم مصدر است (صحاح) أَمْ يَقُولُونَ بِهِ جِنَّةٌ مؤمنون: 70

رَبِّكُمٰا تُكَذِّبٰانِ جنّ و انس را مخاطب قرار داده اين مطلب را روشنتر ميكند و در آن سوره كه بارها بعد از ذكر نعمت ها و عذابهاي دنيا و آخرت آيۀ فوق تكرار شده مبيّن آنست كه دنيا و آخرت براي هر دو است در اين باره بآن سوره و معانيش توجّه فرمائيد و يك سوره در قرآن بنام سورۀ جنّ است و كاملا قابل دقّت ميباشد.2- جنّ از آتش (نيرو و حرارت مخصوص) آفريده شده همچنانكه انس بتدريج از خاك.وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ مِنْ صَلْصٰالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ. وَ الْجَانَّ خَلَقْنٰاهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نٰارِ السَّمُومِ حجر: 27 انسان را از گل خشك، از گل سياه بدبو و كهنه آفريديم و جنّ را پيشتر، از آتش نافذ آفريده ايم. «سموم» بمعني نافذ است و جنّ پيشتر از انسان بوجود آمده است در آيه ديگر هست وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مٰارِجٍ مِنْ نٰارٍ رحمن: 15 جنّ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 63

را از مخلوطي از آتش آفريد «مرج» بمعني خلط است. گرچه حقيقت جنّ را نميدانيم ولي از آيات ميفهميم كه في الجمله از نيرو و آتشي مجهول آفريده شده است.3- جنّ مانند انسان مكلف باعمال است وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلّٰا لِيَعْبُدُونِ ذاريات: 56 روز قيامت بجنّ و انس گفته ميشود آيا پيامبران نيامدند؟ آيا شما را از اين روز بيم ندادند هر دو بر كفر خود گواهي دهند يٰا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيٰاتِي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقٰاءَ يَوْمِكُمْ هٰذٰا قٰالُوا شَهِدْنٰا عَليٰ أَنْفُسِنٰا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَيٰاةُ الدُّنْيٰا وَ شَهِدُوا عَليٰ أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كٰانُوا كٰافِرِينَ انعام: 130 آيه صريح

است در اينكه جنّ مكلف و در پيش خدا مسئول اند و همچون انسان كافر ميشوند و پيامبراني از خود دارند رُسُلٌ مِنْكُمْ از مراجعه بسورۀ جنّ و آيات 29- 32 احقاف و از آيات ديگر بدست ميايد و خواهيم گفت كه حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم نيز براي آنها پيامبر است.4- گناهكاران و كفّار جنّ همچون انسانها اهل جهنّم اند و در عذاب خواهند بود وَ لَقَدْ ذَرَأْنٰا لِجَهَنَّمَ كَثِيراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لٰا يَفْقَهُونَ بِهٰا … أُولٰئِكَ هُمُ الْغٰافِلُونَ اعراف: 179 و نظير آن است دو آيۀ ذيل … لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّٰاسِ أَجْمَعِينَ هود: 119 حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّي لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النّٰاسِ أَجْمَعِينَ سجده: 13.5- جنّ همچون انسان ميميرد و از بين ميرود و گروهي جاي گروهي را ميگيرند حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ كٰانُوا خٰاسِرِينَ فصلت: 25 كلمۀ «قَدْ خَلَتْ» مبيّن آن است كه امّتهاي جنّ مانند گروههاي آدمي از بين رفته اند، نظير اين آيه است آيۀ أُولٰئِكَ الَّذِينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ احقاف:

قاموس قرآن، ج 2، ص: 64

18 همچنين است آيۀ 38 از سورۀ اعراف.6- جنّ ما را مي بينند ولي ما آنها را نمي بينيم در بارۀ بر حذر داشتن بني آدم از شيطان و اتباع او آمده است إِنَّهُ يَرٰاكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لٰا تَرَوْنَهُمْ اعراف: 27 او و همجنسانش شما را از جائي مي بينند كه شما آنها را نمي بينيد و بحكم آيۀ فَسَجَدُوا إِلّٰا إِبْلِيسَ كٰانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ

رَبِّهِ كهف: 50 ابليس از جنّ است و جنس بخصوصي نيست. رجوع به «شيطان».7- آنها مانند آدميان كار ميكنند و قدرت كار دارند حضرت سليمان كه آنها را بامر خدا مسخّر كرده بود براي او كار ميكردند كاخها، تمثالها، و كاسه هاي بزرگ ميساختند وَ مِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ … يَعْمَلُونَ لَهُ مٰا يَشٰاءُ مِنْ مَحٰارِيبَ وَ تَمٰاثِيلَ وَ جِفٰانٍ كَالْجَوٰابِ وَ قُدُورٍ رٰاسِيٰاتٍ اعْمَلُوا آلَ دٰاوُدَ شُكْراً سباء: 12- 13 در سورۀ نمل آيۀ 17 تا 39 لشگر كشي حضرت سليمان به مملكت سباء نقل شده و در آنجا هست كه عدّه اي از جنّ جزء لشگريان او بودند و عفريتي از جنّ بوي گفت: من تخت ملكه را پيش از آنكه از جاي خود حركت كني نزد تو ميآورم در سورۀ انبياء آيۀ 82 نيز اين مطلب آمده است.در اصول كافي ج 1 ص 394 طبع آخوندي بابي تحت عنوان (جنّ بمحضر ائمه عليهم السلام ميايند و مسائل ديني خود را ميپرسند … ) منعقد است و در آن باره هفت حديث نقل شده از جمله از سدير صيرفي نقل ميكند كه امام باقر عليه السّلام در مدينه بمن سفارشهائي فرمود.از مدينه بيرون رفتم، در ميان راه روحا (محلي است چهل يا سي ميلي مدينه) بودم كه مردي با لباس خود بمن اشاره كرد، بسوي او برگشتم و خيال كردم كه تشنه است ظرف آب را باو دادم گفت: بآبم نياز نيست، نامه اي بمن داد كه مركّب مهر آن خشك نشده بود،

قاموس قرآن، ج 2، ص: 65

ملاحظه كردم مهر امام باقر عليه السّلام بود گفتم: اين نامه را كي بتو داد؟ گفت:

الآن. در نامه دستور- هائي بود، چون متوجّه آن مرد شدم ديدم كسي نيست، بعد از آن ابو جعفر عليه السّلام (بمكّه) آمدند بحضرتش عرض كردم فدايت شوم مردي نامه شما را آورد كه مهرش خشك نشده بود فرمود: اي سدير ما خدمتكاراني از جنّ داريم چون خواهيم كاري بفوريت انجام پذيرد آنها را ميفرستيم.8- در چند آيه در بارۀ وصف حوريان بهشتي هست لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لٰا جَانٌّ رحمن: 56 و 74 حوريان بهشتي را قبل از شوهرانشان نه آدمي دست زده و نه جنّ، از اين آيه ميتوان حدس زد كه تكثير جنّ بوسيلۀ مقاربت نر و ماده بوده باشد. در بارۀ شيطان هست كٰانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّيَّتَهُ أَوْلِيٰاءَ مِنْ دُونِي … مٰا أَشْهَدْتُهُمْ خَلْقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ كهف: 50 آيه صريح است در اينكه ابليس از جنّ است و همچنين ذريّه دارد و خدا در خلقت آسمانها و زمين آنها را حاضر نكرده است، آيا ذرّيّۀ او بواسطۀ توالد و تناسل است؟.9- جنّ برسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و سلّم ايمان آوردند و چون ما سخن ميگويند و يكديگر را به نيكو كاري دعوت كرده و از عذاب خدا ميترسانند بآيات زير و ترجمۀ آنها توجّه فرمائيد: وَ إِذْ صَرَفْنٰا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمّٰا حَضَرُوهُ قٰالُوا أَنْصِتُوا فَلَمّٰا قُضِيَ وَلَّوْا إِليٰ قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ، قٰالُوا يٰا قَوْمَنٰا إِنّٰا سَمِعْنٰا كِتٰاباً أُنْزِلَ مِنْ بَعْدِ مُوسيٰ مُصَدِّقاً لِمٰا بَيْنَ يَدَيْهِ يَهْدِي إِلَي الْحَقِّ وَ إِليٰ طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ يٰا قَوْمَنٰا أَجِيبُوا دٰاعِيَ اللّٰهِ وَ آمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَ يُجِرْكُمْ

مِنْ عَذٰابٍ أَلِيمٍ احقاف: 29- 31.قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ فَقٰالُوا إِنّٰا سَمِعْنٰا قُرْآناً عَجَباً يَهْدِي إِلَي الرُّشْدِ فَآمَنّٰا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِكَ بِرَبِّنٰا أَحَداً … وَ أَنّٰا مِنَّا الصّٰالِحُونَ وَ مِنّٰا دُونَ ذٰلِكَ كُنّٰا طَرٰائِقَ قِدَداً …

قاموس قرآن، ج 2، ص: 66

وَ أَنّٰا لَمّٰا سَمِعْنَا الْهُديٰ آمَنّٰا بِهِ فَمَنْ يُؤْمِنْ بِرَبِّهِ فَلٰا يَخٰافُ بَخْساً وَ لٰا رَهَقاً وَ أَنّٰا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ وَ مِنَّا الْقٰاسِطُونَ فَمَنْ أَسْلَمَ فَأُولٰئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً وَ أَمَّا الْقٰاسِطُونَ فَكٰانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً جنّ: 1- 15.يعني چون تني چند از جنّ را سوي تو آورديم كه قرآن را بشنوند و چون نزد پيغمبر حضور يافتند، بهمديگر گفتند: گوش فرا دهيد، و چون قرآن خوانده شد سوي قومشان بازگشتند در حاليكه انذار كننده بودند، گفتند: اي قوم جنّ ما كتابي استماع كرديم كه بعد از موسي نازل شده و مصدّق كتابهاي پيش است، بحقّ و راه راست هدايت ميكند، اي قوم: داعي خدا را اجابت كنيد و بدو ايمان بياوريد تا گناهانتان را بيامرزد و از عذاب دردناك شما را برهاند.بگو بمن وحي آمده كه گروهي از جنّ استماع قرآن كردند و گفتند: ما قرآني شگفت آور شنيديم كه بكمال دعوت ميكند و بدان ايمان آورديم و هرگز كسي را بخداي خود شريك قرار نميدهيم … گروهي از ما شايستگانند و گروهي پست از آنها و ما فرقه هاي مختلفيم … و ما چون هدايت را شنيديم بدان مؤمن شديم هر كه بپروردگارش ايمان آورد آنها قصد هدايت شدن داشته اند امّا ستمگران هيزم جهنّم اند از اين آيات بدست ميايد كه جنّ قرآن را شنيده و بدان ايمان آورده اند و آنها از حيث

ايمان و كفر و غيره مثل ما اند و حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم بر آنها نيز پيغمبر است در گذشته از كلمۀ «رُسُلٌ مِنْكُمْ» استظهار كرديم كه آنها از جنس خود پيغمبر دارند، شايد هم از خود دارند و هم آنحضرت پيامبر آنهاست و در اين باره روايات داريم و در بند 7 اشاره كرديم كه پيش امامان اهل بيت نيز ميامدند و مسائل ميپرسيدند، و اينكه ميان خود گفتند: اين كتاب بعد از موسي نازل شده قهرا بموسي نيز اعتقاد داشته اند ولي چرا بعد از عيسي

قاموس قرآن، ج 2، ص: 67

نگفته اند آيا آنها يهودي بوده اند؟ و يا اينكه انجيل تتمّۀ تورات است لذا از آن نام نبرده اند. احتمال دوّم بهتر است.10- در سورۀ رحمن كه پيشتر اشاره شد سي و يك دفعه بجنّ و انس بلفظ فَبِأَيِّ آلٰاءِ رَبِّكُمٰا تُكَذِّبٰانِ خطاب شده است و در خصوص هر دو آمده كُلُّ مَنْ عَلَيْهٰا فٰانٍ و سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَ الثَّقَلٰانِ رفيق دانشمندم آقاي محمد امين رضوي سلدوزي احتمال داده كه مراد از تثنيه آوردن رَبُّ الْمَشْرِقَيْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَيْنِ شايد شرق و غرب جنّ و انس بوده باشد همچنين بهشت ها و چشمه ها دو تا دو تا آمده است و آنها همه قابل دقّت ميباشد.11- در بارۀ نر و ماده بودن جنّ آيات زير قابل دقّت است سُبْحٰانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْوٰاجَ كُلَّهٰا مِمّٰا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمّٰا لٰا يَعْلَمُونَ يس: 36 يعني منزّه است آنكه همۀ جفت ها را بيافريد از آنچه زمين ميروياند و همچنين از انسانها و از چيزهائيكه نميدانند.آيه ميگويد نبات و انسانها نر و ماده دارند و

نيز چيزهائيكه ما آنها را نميدانيم نر و ماده دارند جمله «وَ مِمّٰا لٰا يَعْلَمُونَ» جنّ را نيز شامل است و ميشود گفت: نر و ماده دارند ولي ما كيفيّت آنرا نميدانيم اين در صورتي است كه مراد از «الازواج» در آيه اصناف نباشد.رجوع شود به «زوج».روشنتر از اين آيه، آيۀ وَ مِنْ كُلِّ شَيْ ءٍ خَلَقْنٰا زَوْجَيْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ذاريات: 49 است اين آيه صريح است در اينكه نر و مادگي در تمام اشياء عموميّت دارد و جملۀ «كُلِّ شَيْ ءٍ» بطور حتم جنيّان را نيز شامل است.و در سورۀ جنّ از قول آنها نقل شده كه ميگفتند وَ أَنَّهُ كٰانَ رِجٰالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجٰالٍ مِنَ الْجِنِّ جنّ: 6 يعني مرداني از آدميان بمرداني از جنّ پناه ميبردند «رجالٌ من الجنّ» مبيّن آنست كه جنيّان مرداني دارند (و اللّه العالم).

قاموس قرآن، ج 2، ص: 68

12- در بارۀ تجسّم و ديده شدن جنّ از قرآن چيزي بدست نياورديم ممكن است از قصّۀ سليمان بدست آورد كه مجسّم ميشوند زيرا در آن هست قٰالَ عِفْرِيتٌ مِنَ الْجِنِّ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ تَقُومَ مِنْ مَقٰامِكَ نمل: 39 و ظهور آن در تجسّم است و اينكه براي سليمان كار و غوّاصي ميكردند ظاهر آنست كه مجسّم شده و آن كارها را ميكرده اند.ولي تجسّم ملك و بصورت بشر در آمدنش در قرآن مجيد صريح است مثل تجسّم ملك بر مريم كه مريم پنداشت جواني است و ميخواهد باو دست اندازد فَأَرْسَلْنٰا إِلَيْهٰا رُوحَنٰا فَتَمَثَّلَ لَهٰا بَشَراً سَوِيًّا مريم: 17 و مثل آمدن ملك ها پيش ابراهيم و لوط در قضيّۀ بشارت باسحق و عذاب قوم لوط.در «بلس» گذشت و در «شطن»

خواهد آمد كه جنّ هم مجسّم و مرئي ميشود اين از لحاظ قرآن ولي از لحاظ اخبار جنّ بطور حتم مجسّم و ديده ميشود در كافي ج 1 ص 394 هست كه سعد- اسكاف آنها را بصورت مرداني زاهد ديد و امام باقر عليه السّلام فرمود: آنها جنيّان اند و نيز ابن جبل بصورت هندي ها و ديگران بصور ديگر ديده اند و در اين باره روايات و نقلها زياد است.

و آله و سلّم اتفاق افتاد و از اهل سنت آنرا در وقت بعثت آنحضرت گفته اند و آنرا در مجمع ذيل آيۀ 18 سورۀ حجر از ابن عباس و در سورۀ جنّ از بلخي نقل كرده است. در صافي در سورۀ جنّ از احتجاج از حضرت صادق عليه السّلام نقل شده: اين ممنوعيت براي آن بود كه در زمين چيزي مانند وحي از خبر آسمان نباشد و آنچه از جانب خدا آمده ملتبس نگردد … ناگفته نماند: اين آيات دالّ بر آنند كه در آسمان محلّي براي دانستن اسرار خلقت و كارهاي آيندۀ روي زمين وجود دارد كه جنّ بآنجاها نزديك ميشده اند آيا مراد شنيدن كلمات ملائكه بود؟! آيا سخن گفتن ملائكه مثل ماها ميباشد؟!.2- إِنّٰا زَيَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا بِزِينَةٍ الْكَوٰاكِبِ. وَ حِفْظاً مِنْ كُلِّ شَيْطٰانٍ مٰارِدٍ. لٰا يَسَّمَّعُونَ إِلَي الْمَلَإِ الْأَعْليٰ وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جٰانِبٍ دُحُوراً وَ لَهُمْ عَذٰابٌ وٰاصِبٌ إِلّٰا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهٰابٌ ثٰاقِبٌ صافّات: 6- 10 «حِفْظاً» چنانكه در مجمع فرموده مفعول فعل مقدّر است يعني «حفظناها حفظا» و معني آيه چنين ميشود: ما آسمان نزديك را با زينتي كه كواكب باشد زينت داديم و از هر شيطان متمرد و بي فايده محفوظش نموديم. علي هذا كواكب فقط زينت اند نه موجب

قاموس قرآن، ج 2، ص: 70

حفظ. يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جٰانِبٍ روشن ميكند كه حفظ بوسيلۀ قذف است كه حقيقت و كيفيّت آن شناخته نيست. و ظهور آيۀ زَيَّنَّا السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا بِمَصٰابِيحَ وَ جَعَلْنٰاهٰا رُجُوماً لِلشَّيٰاطِينِ ملك: 5 و إِلّٰا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ ميرساند كه متخلفين بوسيلۀ تيرهاي شهاب طرد ميشوند آنها هم مصابيح اند و هم رجوم. وَ لَقَدْ جَعَلْنٰا فِي

السَّمٰاءِ بُرُوجاً وَ زَيَّنّٰاهٰا لِلنّٰاظِرِينَ وَ حَفِظْنٰاهٰا مِنْ كُلِّ شَيْطٰانٍ رَجِيمٍ، إِلّٰا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ شِهٰابٌ مُبِينٌ حجر: 16- 18.ظاهرا مراد از كواكب سيارات منظومۀ شمسي و مراد از السَّمٰاءَ الدُّنْيٰا در آن آيات نزديكترين آسمانهاي عالم بزمين است كه آسمان منظومۀ شمسي باشد و مراد از آن در آيۀ 5 سورۀ ملك نزديكترين آسمانهاي هفتگانه زمين است يعني اوّلين طبقۀ جوّ. چنانكه در «سماء» بند هفتم توضيح داده شده است و نيز در «رجم» بطور تفصيل آمده است.لٰا يَسَّمَّعُونَ إِلَي الْمَلَإِ الْأَعْليٰ نشان ميدهد كه شياطين نمي توانند بملاء اعلي گوش بدهند و إِلّٰا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ … مبيّن آن است كه اگر كسي از آنها تخلف كرده و بملاء اعلي نزديك شود فورا شعله اي آشكار و نوراني او را تعقيب ميكند. ولي با وجود اين ممكن است جسته و گريخته چيزهائي بشنوند زيرا در آيات ديگر آمده وَ مٰا تَنَزَّلَتْ بِهِ الشَّيٰاطِينُ. وَ مٰا يَنْبَغِي لَهُمْ وَ مٰا يَسْتَطِيعُونَ إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ … هَلْ أُنَبِّئُكُمْ عَليٰ مَنْ تَنَزَّلُ الشَّيٰاطِينُ تَنَزَّلُ عَليٰ كُلِّ أَفّٰاكٍ أَثِيمٍ. يُلْقُونَ السَّمْعَ وَ أَكْثَرُهُمْ كٰاذِبُونَ شعراء: 210- 223.در اين آيات ابتدا فرموده قرآن را شياطين نازل نكرده اند … كه آنها از سماع (ظاهرا شنيدن گفتگوي ملاء اعلي) معزول اند … سپس فرموده: آنها بر هر دروغگوي مجرم نازل شده و مسموع خويش را القا ميكنند و بيشترشان دروغگواند.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 71

اين سخن ميرساند: با وجود تعقيب تيرهاي شهاب باز بعضي از آنها جان بدر برده و چيزهائي مياورند. و بر دروغگويان القا ميكنند.آيات گذشته روشن ميكنند حوادث آيندۀ روي زمين در آسمان و در اختيار ملائكه است و

شايد اسرار خلقت نيز. و شياطين قدرت ورود بآنجاها ندارند وَ حَفِظْنٰاهٰا مِنْ كُلِّ شَيْطٰانٍ رَجِيمٍ- … وَ يُقْذَفُونَ مِنْ كُلِّ جٰانِبٍ ولي پيش از ولادت يا بعثت آنحضرت بجاهائي از آسمان ميرفتند و از آنجا سرقت سمع ميكردند نه اينكه بخود آن مجمع وارد شوند كه گفته اند «وَ أَنّٰا كُنّٰا نَقْعُدُ مِنْهٰا مَقٰاعِدَ لِلسَّمْعِ» با ولادت يا بعثت آنحضرت از آن هم محروم شدند.اين است ظهور آيات گذشته و خدا بواقع داناتر است. بعضي از بزرگان رانده شدن با شهاب و غيره را حمل بر تشبيه عالم واقع بمحسوسات فرموده كه كلامش در «شهب» نقل و بررسي شده است.* در «سماء» زير عنوان (موجودات زنده در آسمان) مشروحا بيان شده كه در آسمان موجودات زنده غير از ملائكه وجود دارند و آيات آن بررسي شده است.عدّه اي از دانشمندان مسلّم گرفته اند كه پيامهاي مرموزي بطور مرتّب و موجهاي منظم از آسمان بزمين ارسال ميگردد و آنرا (بي سيم كيهاني) نام گذاشته اند كارل جانسكي بسال 1932 ميلادي 8 ماه مراقب گرفتن اين پيامها با بي سيم خود شد و ديد هر شب چهار دقيقه از شب قبلي زودتر ارسال ميگردند و آن بواسطۀ اين بود كه گردش زمين بدور خورشيد موجب ميشود غروب و طلوع ستارگان هر روز چهار دقيقه زودتر از روز قبل باشد.در پايان سال 1933 ميلادي سميناري از متخصصين اين علم منعقد شد. جانسكي در اين سمينار طيّ بيانيّه اي از مشاهدات خود پرده

قاموس قرآن، ج 2، ص: 72

برداشت و متذكّر شد كه در ستارگان موجوداتي ميباشند كه قادر بتكلّم هستند و اين پيامهاي آسماني كه با تلسكوبهاي بي سيم قابل دريافت هستند انسانرا در شناخت

هر چه بيشتر جهان كمك ميكند … در فوريّۀ سال 1942 دلائلي بر صحت نظر جانسكي اضافه شد.زيرا ديده شد كه يك سلسله پيامهاي فضائي كار جهت يابي راداري را كه در انگلستان بكار گذاشته شده بود متوقّف كرد دانشمندان پس از كوشش فراوان بالاخره دريافتند كه اين وقفه در اثر يك سري پيامهاي تلگرافي است كه از يك سوي ناشناخته از ماوراي افق بوده است (نقل از كتاب قرآن بر فراز اعصار تأليف عبد الرزاق نوفل ترجمۀ بهرام پور و شكيب).فعلا اين مطلب را دانشمندان تقريبا مسلّم گرفته اند ولي از نظر قرآن مجيد چنانكه در سابق اشاره شد اين مطلب مسلّم و حتمي است.نويسندۀ كتاب فوق عقيده دارد كه جنّ براي شنيدن چنين اصواتي بآسمان نزديك ميشدند نه براي شنيدن وحي زيرا وحي را جز كسيكه باو وحي ميشود كسي نميشنود. و «ملاء اعلي» همانهاست نه مجمع ملائكه.ولي آيات گذشته مخصوصا إِنَّهُمْ عَنِ السَّمْعِ لَمَعْزُولُونَ با ملاحظۀ ما قبل و ما بعد آن، خلاف اين مطلب را مي رساند. و خلاصه آيات گذشته روشن ميكند كه جنيّان ميكوشيدند تا آسمانرا رصد كنند و اسرار آنرا بدست آورند تا از اسرار خلقت و حوادث آينده مطلع شوند

جنّ. فرق

قاموس قرآن، ج 2، ص: 73

همان است كه گفته شد مثلا فرموده لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ اسراء: 88 و نيز آمده لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لٰا جَانٌّ رحمن: 56 علي هذا آنچه در مجمع و كشاف و نهايه و غيره آمده: جانّ پدر جنّ است و آنچه راغب گفته: جانّ نوعي از جنّ، مدرك صحيحي ندارد.در بارۀ عصاي موسي آمده فَلَمّٰا رَآهٰا تَهْتَزُّ كَأَنَّهٰا جَانٌّ وَلّٰي مُدْبِراً … نمل: 10- قصص 31 در اقرب الموارد گويد: جانّ مار سفيد و سياه چشمي است بي آزار اغلب در خانه ها يافت ميشود عبارت قاموس نيز چنين است و فقط قيد (سفيد) را ندارد، صحاح مطلق مار و مجمع مار كوچك گفته و علت اين تسميه شايد مخفي بودن آن باشد معناي آيه اين است چون آنرا ديد مانند مار حركت ميكند برگشت گريزان.نا گفته نماند در بارۀ عصاي موسي كه در طور هنگام بعثت مبدّل بمار شد يكدفعه حيّة و دو دفعه جانّ نقل شده است مثل قٰالَ أَلْقِهٰا يٰا مُوسيٰ. فَأَلْقٰاهٰا فَإِذٰا هِيَ حَيَّةٌ تَسْعيٰ طه: 20 ميدانيم كه حيّه، مار معمولي و جانّ بمعني مار كوچك و يا مار معمولي است.ولي هنگام نشان دادن معجزه در پيش فرعون ثعبان گفته شده كه بمعني اژدهاست مثل فَأَلْقيٰ عَصٰاهُ فَإِذٰا هِيَ ثُعْبٰانٌ مُبِينٌ اعراف: 107 شعراء: 32 اين دو چگونه جمع ميشود؟بنظر نگارنده: هنگام بعثت مار شدن كافي بود زيرا همين لازم بود كه موسي متوجّه اين حقيقت بشود ولي در نزد فرعون براي ارعاب و اتمام حجّت لازم بود كه باژدها مبدل شود مخصوصا موقع بلعيدن ابزار ساحران.مجمع البيان و الميزان معتقد است كه

موقع بعثت نيز عصا باژدها مبدّل شده و در سورۀ نمل و شعراء كه جانّ نقل شده نظر بحركت آن است نه بزرگي جثّه اش. آنجا كه فرمود رَآهٰا تَهْتَزُّ كَأَنَّهٰا جَانٌّ عصا در اهتزاز بجانّ تشبيه شده و گرنه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 74

در واقع اژدها بود.نا گفته نماند در سورۀ طه چنانكه گذشت «حيّة» آمده است و از اهتزاز و غيره خبري نيست و اگر موقع وحي اژدها بود لازم بود گفته شود «فَإِذٰا هِيَ ثُعْبٰانٌ» چنانكه در اعراف و شعراء هست. علي هذا آنچه ما گفتيم مقرون بصحّت است و در سورۀ نمل و قصص اگر جانّ مشبّه به واقع شود تشبيه شي ء بنفسه لازم نميايد زيرا ضمير «كَأَنَّهٰا» بعصا راجع است.

عسل صاف شده و براي آنهاست در آن جنّت از همۀ ميوه ها و چاره سازي از پروردگارشان.آب و شير بي تغيير و هميشه تازه ميرساند كه جنّت آخرت داراي تغيير و تبديل و فساد نيست باكتري و مخمّرها در آن وجود ندارند و از كهولت خبري نيست و شير و عسل و خمر، نهر نهر است و از تمام ميوه ها در اختيار آنان گذاشته شده است، پيداست كه اين با جنّات دنيا قابل مقايسه نميباشد.2- وَ سٰارِعُوا إِليٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمٰاوٰاتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ آل عمران: 133 سٰابِقُوا إِليٰ مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهٰا كَعَرْضِ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ أُعِدَّتْ لِلَّذِينَ آمَنُوا بِاللّٰهِ وَ رُسُلِهِ … حديد: 21.در اين دو آيه وسعت بهشت وسعت آسمانها و زمين ذكر شده، بمضمون آيۀ اوّل روز قيامت آسمانها و زمين همه تبديل به بهشت شده و جزء آن خواهند بود پس بهشت يا نامتناهي است و يا عرض و طول آنرا جز خدا كسي دانا نيست.3- مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهٰارُ أُكُلُهٰا دٰائِمٌ وَ ظِلُّهٰا تِلْكَ عُقْبَي الَّذِينَ اتَّقَوْا وَ عُقْبَي الْكٰافِرِينَ النّٰارُ رعد: 35 قُلْ أَ ذٰلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ … لَهُمْ فِيهٰا مٰا يَشٰاؤُنَ خٰالِدِينَ كٰانَ عَليٰ رَبِّكَ وَعْداً مَسْؤُلًا فرقان: 15- 16 نظير اين آيات در قرآن مجيد بسيار است، اين آيات مبيّن آنست كه خوردني بهشت دائمي است و تمام شدني نيست و بهشت هميشگي است و اهل بهشت هر چه بخواهند در اختيار دارند جملۀ لَهُمْ فِيهٰا مٰا يَشٰاؤُنَ- … لَهُمْ مٰا يَشٰاؤُنَ پنج بار در بارۀ بهشت

قاموس قرآن، ج 2، ص:

76

تكرار شده و يازده بار جَنّٰاتِ عَدْنٍ (بهشت هاي جاودان) آمده است.4- فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رٰاضِيَةٍ فِي جَنَّةٍ عٰالِيَةٍ. قُطُوفُهٰا دٰانِيَةٌ حاقّة: 22 فِي جَنَّةٍ عٰالِيَةٍ. لٰا تَسْمَعُ فِيهٰا لٰاغِيَةً فِيهٰا عَيْنٌ جٰارِيَةٌ، فِيهٰا سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ وَ أَكْوٰابٌ مَوْضُوعَةٌ وَ نَمٰارِقُ مَصْفُوفَةٌ وَ زَرٰابِيُّ مَبْثُوثَةٌ غاشية: 10- 16 آيات شريفه در تعريف بهشت آخرت و نعيم آنست و از عيش پسنديدۀ آن خبر ميدهند.5- يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَةٍ مِنْهُ وَ رِضْوٰانٍ وَ جَنّٰاتٍ لَهُمْ فِيهٰا نَعِيمٌ مُقِيمٌ توبه: 21 اين آيه از دوام نعمت بهشتي خبر ميدهد و اينكه نعمت آن وافر و هميشگي است. مخفي نماند اگر بخواهيم راجع به جنّت آخرت بطور تفصيل سخن بگوئيم بايد صدها آيه نقل و ترجمه نمائيم، فرق بسيار اهمّ نعمت و لذّت دنيا و آخرت آنست كه نعمتهاي دنيا فاني و نا پايدار و زود گذر است و با ادامۀ آن و عادت شدن موقعيّت خود را از دست ميدهد ولي نعمت آخرت ابدي است و اصلا نقصان و تغيير در آن نيست، اين است فرق اساسي اين سرا و آن سرا.در تعريف زندگي آخرت ميخوانيم ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لٰا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لٰا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ اعراف: 49 دنيائي فرض كنيد كه در آن اندوه فعلي و خوف از آينده وجود نداشته باشد، اين زندگي در دنيا ميسّر نيست زيرا آدمي همواره نقصان فعلي دارد كه سبب اندوه اوست و ترس از آينده و زوال نعمت و مرگ و تصادف ها دارد و آن باعث خوف اوست. تنها زندگي آخرت است كه در آن از لحاظ حال نقصان و اندوه و از لحاظ آينده خوف و زوال و كم شدن نيست

جملۀ فوق چندين بار در قرآن تكرار شده است آنچه راجع بدنيا باشد مشروط است زيرا در دنيا از خوف و حزن فراري نيست و آنچه در بارۀ آخرت است مطلق و بي قيد ميباشد زيرا در بهشت مطلقا اندوه و ترسي

قاموس قرآن، ج 2، ص: 77

وجود ندارد و ممكن است تمام آنها را كه جمعا چهارده بار است راجع بآخرت دانست به المعجم المفهرس «خوف» رجوع شود ايضا رجوع شود به «قيامت».

بزحمت

قاموس قرآن، ج 2، ص: 78

اندازد، فقط براي خويش تلاش ميكند خدا از مردم بي نياز است وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَ جٰاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ مائده: 35 بسوي خدا وسيله جوئيد و در راه او تلاش كنيد.جهاد (بكسر اوّل) مصدر است بمعني تلاش و نيز اسم است بمعني جنگ (اقرب الموارد) و جنگ را از آن جهاد گويند كه تلاش توأم با رنج است فَلٰا تُطِعِ الْكٰافِرِينَ وَ جٰاهِدْهُمْ بِهِ جِهٰاداً كَبِيراً فرقان: 52 مجاهد: تلاش كننده جنگ كننده وَ فَضَّلَ اللّٰهُ الْمُجٰاهِدِينَ عَلَي الْقٰاعِدِينَ أَجْراً عَظِيماً نساء: 95.وَ أَقْسَمُوا بِاللّٰهِ جَهْدَ أَيْمٰانِهِمْ … انعام: 109 قسم ياد كردند بخدا قسم مؤكّد و محكم، يعني آنچه ميتوانستند آنرا محكم كردند راغب گويد: سوگند ياد كردند و در آن آنچه قدرت داشتند كوشيدند طبرسي گفته: تقدير اين است «جهدوا جهد ايمانهم». اين تعبير پنج بار در قرآن مجيد آمده و همه در بارۀ بد كاران است.بايد دانست: افعال اين مادّه در قرآن همه از باب مفاعله آمده است و آن بمعناي تكثير است نه بين الاثنين و تكثير يكي از معاني مفاعله است علي هذا مثلا از وَ جٰاهِدُوا فِي اللّٰهِ حَقَّ جِهٰادِهِ حجّ: 78 سه تلاش استفاده ميشود يكي از مادّه يكي از هيئت و يكي از «حَقَّ جِهٰادِهِ» يعني در راه خدا تلاش كنيد تلاش بسيار شديد.الَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي الصَّدَقٰاتِ وَ الَّذِينَ لٰا يَجِدُونَ إِلّٰا جُهْدَهُمْ … توبه: 79 آنانكه راغبين از مؤمنين در صدقات را خرده ميگيرند و نيز بكسانيكه جز باندازۀ طاقت و تلاش خود پيدا نميكنند عيب ميگيرند.آيه در بارۀ منافقان است كه هم ثروتمندان را در دادن زكوة مسخره

ميكردند و هم دستتنگانرا، اينكه فرموده لٰا يَجِدُونَ إِلّٰا جُهْدَهُمْ يعني جز تلاش خود چيزي پيدا نميكنند قهرا كمك مالي آنها در راه اسلام كم است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 79

الْقَوْلَ وَ مَنْ جَهَرَ بِهِ رعد: 10 صداي عادي و در آيات فوق صداي بلند مراد است.وَ لٰا تَجْهَرْ بِصَلٰاتِكَ وَ لٰا تُخٰافِتْ بِهٰا وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذٰلِكَ سَبِيلًا اسراء: 110 خفوت بمعني آرامي است در صحاح گويد: «خفت الصّوت خفوتا: سكن» در نهج البلاغه خطبۀ 147 هست: «ليعظكم هدوّي و خفوت اطراقي و سكون اطرافي» تا نصيحت كند شما را بي حركت بودنم و آرامي اطرافم كه بنقل محمد عبده مراد از اطراف چشمهاي آنحضرت است علي هذا

قاموس قرآن، ج 2، ص: 80

خفوت در كلام آهستگي شديد است و با اين قرينه ميشود فهميد كه مراد از «لٰا تَجْهَرْ» صداي بلند است و معني آيه اين ميشود: نمازت را با صداي بلند و با صداي بسيار آهسته مخوان ميان ايندو راهي اختيار كن. ميان صداي بلند و آهستۀ شديد، مراتب بسيار است لذا در فهم موارد جهر و اخفات در نمازها احتياج بروايات داريم و «وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذٰلِكَ سَبِيلًا» مجمل است و اگر روايات نبود از آن تخيير مستفاد ميشد ولي جهر و اخفات در نماز چنانكه فقها گفته اند عزيمت است.لٰا يُحِبُّ اللّٰهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلّٰا مَنْ ظُلِمَ نساء: 148 خدا آشكار كردن گفتار بد را دوست نميدارد مگر از كسي كه ستم ديده است.آيه دليل آنست كه مظلوم حق دارد از خود دفاع كند و ظلم ظالم را اظهار نمايد و آن از موارد غيبت و اشاعۀ فحشاء نيست.جهرة اسم است بمعني آشكار شده (اقرب الموارد) لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتّٰي نَرَي اللّٰهَ جَهْرَةً بقره: 55 هرگز بتو ايمان نياوريم تا خدا را آشكارا به بينيم طبرسي در ذيل آيه گويد رؤيت

ممكن است در خواب و يا با قلب باشد و چون فرموده «جَهْرَةً» فقط ديدن با چشم است يعني يهود ميگفتند: بايد خدا را مانند يك چيز مادّي به بينيم.

بِاللّٰهِ أَنْ أَكُونَ مِنَ الْجٰاهِلِينَ بقره: 67 مراد آنست كه مسخره كار مردان سفيه و بي اعتنا بحقائق است و كار كساني است كه بر خلاف آنچه درك ميكنند كار انجام ميدهند، نظير اين آيه است آيۀ لَتَأْتُونَ الرِّجٰالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسٰاءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ نمل: 55 يعني خود را به بي اعتنائي مي زنيد. اينگونه جهالت ها همه توأم با علم اند يعني عامل در وقت عمل نسبت بفهم و عقيده اش عالم و نسبت بعملش بي اعتنا است و علت مسئول بودن همان است [.] در اينجا دو آيه را بررسي ميكنيم: الف: إِنّٰا عَرَضْنَا الْأَمٰانَةَ عَلَي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبٰالِ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 82

فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهٰا وَ أَشْفَقْنَ مِنْهٰا وَ حَمَلَهَا الْإِنْسٰانُ إِنَّهُ كٰانَ ظَلُوماً جَهُولًا لِيُعَذِّبَ اللّٰهُ الْمُنٰافِقِينَ وَ الْمُنٰافِقٰاتِ وَ الْمُشْرِكِينَ وَ الْمُشْرِكٰاتِ وَ يَتُوبَ اللّٰهُ عَلَي الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنٰاتِ وَ كٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً رَحِيماً احزاب: 72- 73.يعني: ما اين امانت را بر آسمانها و زمين و كوهها عرضه كرديم ولي از برداشتن آن امتناع كردند و از آن بترسيدند پس انسان آنرا برداشت زيرا كه وي ستم پيشه و نادان بود، تا خدا مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرك را عذاب كند و بر مردان و زنان مؤمن توبه نمايد و خدا چاره ساز مهربان است.بنظر نگارنده مراد از امانت عقل و تفكّر و استعداد تكليف است و آن همان عهد اللّه است كه انسان آنرا درك ميكند و تعليم انبياء آنرا محكم كرده است و آنانكه همان عهد را بعد از محكم شدن نقض ميكنند مورد لعنت خدايند وَ الَّذِينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مِيثٰاقِهِ … أُولٰئِكَ لَهُمُ

اللَّعْنَةُ … رعد: 25 مهمّترين فرقيكه ما بين انسان و ساير موجودات هست تفكّر و تكامل است، موجودات ديگر در هزاران سال قدمي براي ترقّي بر نميدارند مثلا گوسفندان و ساير حيوانات و حشرات در قالب گيري مخصوص خود زندگي ميكنند و قدرت بر تعويض آن ندارند بر خلاف بشر كه بسرعت برق ميجهد و كاينات را زيرا پا ميگذارد و اقطار جوّ را سوراخ كرده بسوي كرات ديگر پرواز ميكند.بشر اسلحۀ عجيبي دارد كه بآن آرزو و خواستن ميگوئيم چيزهائيكه بخيال شياطين در نميايد بشر آرزو ميكند و ميخواهد بالاخره موفّق ميشود هزاران سال آرزو كرد و خواست كه ايكاش بكرۀ ماه قدم بگذارد و در آخر گذاشت و همچنين.علي هذا مراد از اينكه آسمانها و زمين و كوهها آنرا نپذيرفتند و ترسيدند، آنست كه اين استعداد در

قاموس قرآن، ج 2، ص: 83

آنها گذاشته نشده است خداوند همه چيز و همۀ كمال آنها را در يكدفعه داده است بر خلاف انسان كه بتدريج بسوي كمال ميرود.نگارنده احتمال نزديك بيقين دارد جملۀ إِنَّهُ كٰانَ ظَلُوماً جَهُولًا علت حمل است ولي نه آنطور كه گفته اند بلكه باين معني كه سموات و ارض احتياج بحمل امانت نداشتند زيرا كمال آنها از اوّل داده شده بود بعبارت ديگر آنطور كه ميبايست بشوند از اوّل شده اند ولي انسان چون ذاتا ظلوم و جهول بود احتياج داشت امانت خدا را حمل كند تا خود را از ظلوم و جهول بودن نجات دهد، ترقّي نمايد و با عقل و توحيد زندگي كند.علي هذا آيۀ بعدي لِيُعَذِّبَ اللّٰهُ الْمُنٰافِقِينَ … مبيّن آنست كه مردم در اثر حمل اين امانت و عمل به مقتضاي

آن بسه گروه مؤمن و مشرك و منافق تقسيم ميشوند و هر يك جاي خود را از رحمت و عذاب خداوند ميگيرند. روايات آيه را در كتب تفسير مطالعه كنيد.ب: أَ فَحُكْمَ الْجٰاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ حُكْماً … مائده: 50 مراد از جاهليّت كه در چهار محل از قرآن مجيد آمده چيست؟نا گفته نماند جاهليّت بمعناي حالت جهل است چنانكه در اقرب الموارد گفته است.ابن اثير در نهايه گويد: مراد از آن صفت و حالي است كه عرب قبل از اسلام داشتند از قبيل جهل بخدا و رسول و افتخار بانساب و خود پسندي و ظلم و غيره.در نهج البلاغه (نامۀ 18) بابن عباس در بارۀ بني تميم مينويسد: «و انّهم لم يسبقوا بوغم في جاهليّة و لا اسلام» : آنها نه در جاهليّت و نه در اسلام در جنگي مغلوب نشده اند. اين نيز بهمان معني است كه ابن اثير گفته است. بهر حال مراد از جاهليّت حالتي است كه جهالت در آن حكمفرماست در هر قوم و هر ملّت و در هر زمان كه باشد ولي مراد از موارد آن در قرآن حالت

قاموس قرآن، ج 2، ص: 84

مردم قبل از اسلام است.از آيۀ وَ لٰا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجٰاهِلِيَّةِ الْأُوليٰ احزاب: 33 بنظر ميايد كه دو جاهليّت هست يكي اوّلي و ديگري آخري. الميزان آنرا جاهليّت قبل از بعثت و بمعني جاهليّت گذشته گرفته است بعضي ها آنرا زمان بين آدم و نوح و بعضي ما بين ادريس و نوح و بعضي زمان داود و سليمان، بعضي زمان ولادت ابراهيم و بعضي زمان فترت ما بين حضرت عيسي و حضرت رسول صلّي اللّه عليه

و آله و سلّم گرفته اند كه بقول الميزان همه بي دليل است. قول الميزان از همه قوي است جاهليّة الاولي يعني جاهليّتي كه در اوّل و گذشته بود و آن جاهليّت قبل از بعثت است. در كمال الدين ص 27 ط جديد در روايت ابن مسعود هست كه حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم جاهليّت اوّلي را قيام زن موسي در مقابل يوشع وصي موسي فرموده است يعني زنان آنحضرت چنان نكنند و اللّٰه العالم

لَظيٰ نَزّٰاعَةً لِلشَّويٰ تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلّٰي معارج: 17 حقا كه آن آتش خالص است پوستها يا اطراف بدن را ميكند ميسوزاند ميخواند كسي را كه بحق پشت كرده و از آن اعراض نموده است.ظاهر «تَدْعُوا» آنست كه آتش فهم دارد و اعراض كننده را ميخواند و صدا ميكند.نگارنده عقيده دارد كه لازم است آيات را بظاهر حمل كرد و گفت جهنّم و آتش آخرت با شعور است و سخن گفتن دارد و مي شنود و صدا ميكند. قرآن تصريح ميكند كه دار آخرت زندگي حقيقي است و حيات بر تمام جزئيات آن احاطه دارد. جهنّم و آتش نيز جزء آخرت اند.وَ مٰا هٰذِهِ الْحَيٰاةُ الدُّنْيٰا إِلّٰا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّٰارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوٰانُ لَوْ كٰانُوا يَعْلَمُونَ عنكبوت: 64 اين زندگي دنيا مشغوليّت و بازي است دار آخرت آن زندگي حقيقي است اي كاش ميدانستند.درست است كه آيه در بارۀ بي اعتنائي بدنيا و اعتنا بآخرت است ولي إِنَّ الدّٰارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوٰانُ بر تمام آخرت اعمّ از بهشت و جهنّم شامل است. همچنين

قاموس قرآن، ج 2، ص: 86

در سورۀ فصلت هست كه انسان بپوستهايش گويد چرا بر من گواهي داديد گويند: أَنْطَقَنَا اللّٰهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْ ءٍ آيۀ 21 اين هم بهمه شامل است.قطع نظر از اينها خود آيات جهنّم و آتش كه نقل شد بهترين دليل است و دليلي بر خلاف ظاهر نداريم بعضي از بزرگان در بارۀ آيۀ 12 فرقان گفته: تمثيل حال آتش است نسبت بمردم آنگاه كه نزد آتش آيند. ولي گفتيم كه آن خلاف ظاهر است.

بِالْوٰادِ فجر: 9 و قوم ثمود كه سنگها را در درّه بريدند. و خانه ها ساختند.جواب را از آنجهت جواب گويند كه سخن گوينده با آن قطع و تمام ميشود (اقرب الموارد) بعقيدۀ راغب علّت اين تسميه آنست كه جواب، فضا و فاصله را بريده از دهان گوينده بسمع شنونده ميرسد. و چون اين سخن شامل سئوال و جواب هر دو است لذا در ذيل آن گفته: لكن مختص بردّ كلام است نه كلام اوّلي.ولي قول اقرب الموارد مقرون بصحّت است. وَ مٰا كٰانَ جَوٰابَ قَوْمِهِ إِلّٰا أَنْ قٰالُوا أَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ اعراف: 82 يعني جواب قوم و سخنيكه با آن كلام لوط را قطع كرده و پايان دادند آن بود كه گفتند: آنها را از شهر خود بيرون كنيد.سئوال اگر طلب كلام باشد جواب آن كلام است مثل يٰا قَوْمَنٰا أَجِيبُوا دٰاعِيَ اللّٰهِ احقاف: 31 بنا بر آنكه مراد از «أَجِيبُوا» جواب قولي است و اگر طلب فعل باشد.جواب فعلي است مثل رَبَّنٰا أَخِّرْنٰا إِليٰ أَجَلٍ قَرِيبٍ نُجِبْ دَعْوَتَكَ وَ نَتَّبِعِ الرُّسُلَ ابراهيم: 44 مراد آن نيست كه لبّيك گوئيم بلكه مراد آنست كه بفرمودۀ تو عمل كنيم.تمام موارد استعمال قرآن جز كلمۀ «جواب» كه چهار بار آمده

قاموس قرآن، ج 2، ص: 87

همه در جواب عملي بكار رفته است اجابت را كه قبول كردن معني ميكنند در واقع، قطع و پايان دادن بسخن و خواست گوينده است خواه بفعل باشد يا بقول مثل أُجِيبُ دَعْوَةَ الدّٰاعِ إِذٰا دَعٰانِ بقره: 186 خداوند با اعطاء مطلوب سخن سائل را قطع ميكند.راغب گفته: گويند استجابت بمعني اجابت است و حقيقت آن مهيّا شدن براي جواب است ولي چون مهيّا

شدن در اغلب از اجابت منفكّ نيست، اجابت را استجابت گفته اند. طبرسي ذيل آيۀ 186 بقره فرموده: اجابت و استجابت بيك معني است و از مبرّد نقل ميكند كه در استجابت معني اذعان هست و در اجابت نيست. صحاح و اقرب الموارد نيز مثل طبرسي گفته اند لِلَّذِينَ اسْتَجٰابُوا لِرَبِّهِمُ الْحُسْنيٰ رعد: 18 بر كسانيكه خداي خود را اجابت كرده اند پاداش نيكي است.وَ إِذٰا سَأَلَكَ عِبٰادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدّٰاعِ إِذٰا دَعٰانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ بقره: 186 فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي يعني مرا اجابت كنند در اين سخن كه من نزديكم و بداعي جواب ميدهم معني آيه: چون بندگان من مرا از تو سئوال كنند بگو: من نزديكم دعوت داعي را جواب ميدهم آنگاه كه مرا بخواند پس از من اين مطلب را قبول كنند و بمن در اين باره ايمان آورند شايد كمال يابند.

قاموس كتاب مقدّس آنرا كوه معروف اراراط دانسته. ولي صاحب فرهنگ فوق ميگويد: اين خطاست … و كوه اراراط در دشت «رس» در شرق ارمنستان است (باختصار).در فرهنگ عميد مينويسد: جودي را بعضي آرارات و بعضي غير آرارات دانسته اند. نگارنده گويد: بهر حال معلوم نيست كه جودي همان كوه آرارات بوده باشد كه بين روسيّه و تركيه و ايران واقع است ولي در تورات آرارط آمده است.إِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصّٰافِنٰاتُ الْجِيٰادُ ص 31 صافنه اسبي است كه بر سه پا ايستد و گوشۀ پاي چهارم را بزمين گذارد (مجمع) جياد جمع جيّد يا جواد بمعني اسب اصيل و تندرو است: آنگاه كه وقت غروب اسبان با نشاط و تيز رو باو عرضه شدند.مجمع البيان آنرا جمع جواد و قاموس جمع جيّد گفته است و در مجمع علّت اين تسميه را تند- روي آن دانسته كه گوئي راه رفتن را بذل ميكند.

مثل لٰا غٰالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ … وَ إِنِّي جٰارٌ لَكُمْ انفال: 48 يعني من امان شمايم و حقّتان را بزرگ ميدانم.و از اين حساب است آيه … وَ هُوَ يُجِيرُ وَ لٰا يُجٰارُ عَلَيْهِ مؤمنون: 88 او امان ميدهد و امان داده نميشود.وَ عَلَي اللّٰهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَ مِنْهٰا جٰائِرٌ وَ لَوْ شٰاءَ لَهَدٰاكُمْ أَجْمَعِينَ نحل: 9 جائر را منحرف از حق معني كرده اند در اقرب هست «جار يجور: مال عن القصد» جور بمعني ظلم و انحراف از اين مادّه است معني آيه آنست: هدايت بر راه راست بر عهده خداست. بعضي از راهها منحرف است اگر ميخواست همۀ شما را هدايت ميكرد.

كه روي سينه ها را ميپوشاند.ولي اگر جيوب را سينه ها معني كنيم از لحاظ آيه و لغت اشكالي نخواهد داشت بنظر ميايد گريبان لباس را بجهت روي سينه بودن جيب القميص گفته اند بعكس آنكه طبرسي فرموده است. در نهج البلاغه در تعريف صحابه فرموده است «اذا ذكر الله هملت اعينهم حتّي تبلّ جيوبهم» خطبۀ: 95 آنگاه كه خدا ياد ميشد چشمهايشان اشك ميريخت كه سينه ها يا گريبانهايشان تر ميگرديد.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 92

وَ أَدْخِلْ يَدَكَ فِي جَيْبِكَ تَخْرُجْ بَيْضٰاءَ … نمل: 12 يعني دستت را در سينه يا گريبانت كن تا سفيد بيرون آيد.

فطري نيست بلكه انسان آنرا بر خلاف فطرت خود ميطلبد و بر خود تحميل ميكند.إِذْ عُرِضَ عَلَيْهِ بِالْعَشِيِّ الصّٰافِنٰاتُ الْجِيٰادُ. فَقٰالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبِّي حَتّٰي تَوٰارَتْ بِالْحِجٰابِ ص 31- 32.اين دو آيه در حال حضرت سليمان است گفته اند فاعل «تَوٰارَتْ» شمس است يعني آفتاب بپرده شده و غروب كرد. گفته اند مراد از «الخير» مال كثير است و گفته اند مراد اسبان است كه در آيه ما قبل ذكر شده است طبرسي گويد: رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و سلّم زياد شدن اسبان را زياد شدن خير ناميده و فرموده «الخير معقود بنواصي الخيل الي يوم القيمة» خير تا روز قيامت به پيشانيهاي اسبان بسته است. در معني اين آيه زياد گفتگو شده و گفته اند: تماشاي اسبان او را از نماز باز داشت.روايت شده كه صلاة عصر از او فوت شد و بقول طبرسي در روايات اماميّه است كه اوّل وقت از او فوت شد. جبائي گفته نماز واجبي فوت نشد بلكه نافله اي بود كه در آخر وقت بجا مياورد.نگارنده احتمال قوي ميدهم كه «أَحْبَبْتُ» بمعني اختيار است و حبّ شي ء از اختيار آن جدا نيست و «حُبَّ الْخَيْرِ» مفعول به «أَحْبَبْتُ» است و «عن» در «عَنْ ذِكْرِ رَبِّي» بمعني تعليل است. ارباب لغت تعليل را يكي از معاني نهگانۀ «عن» شمرده اند. قاموس و اقرب الموارد تصريح كرده اند كه «عن» در آيۀ وَ مٰا كٰانَ اسْتِغْفٰارُ إِبْرٰاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلّٰا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهٰا إِيّٰاهُ توبه: 114 براي تعليل است. و مراد از «الْخَيْرِ» بقرينۀ آيۀ قبل و بعد اسبان است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 95

علي هذا معني آيه چنين ميشود: من دوستي اسبان

را براي ياد پروردگارم اختيار كردم (زيرا بوسيلۀ آنها ميتوان جنگيد و دين خدا را احيا كرد و بتماشاي آنها آنقدر ادامه داد) تا آفتاب غروب كرد.در آيۀ ما بعد فرموده: آنها را برگردانيد و چون برگرداندند شروع كرد بدست ماليدن بر گردن و ساقهاي اسبان. و اگر آنها از ياد خدا و نماز مشغولش كرده بودند ديگر آندستور را نميداد و آنكار را نميكرد. رجوع شود به «سليمان».

شدن عمل.در اينجا لازم است بچند نكته اشاره شود: 1- حبط راجع بعمل خوب و در بارۀ آن است مثل فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ مائده: 5 وَ حَبِطَ مٰا صَنَعُوا فِيهٰا وَ بٰاطِلٌ مٰا كٰانُوا يَعْمَلُونَ هود: 16 تمام موارد آن در قرآن مجيد شانزده محلّ است و همه راجع بعمل ميباشد البته اعمال نيك و مفيد يعني اعمال خوبي كه از مردم سر ميزند در اثر بعضي از عوامل باطل و بي اثر ميگردد مثل وَ لَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ مٰا كٰانُوا يَعْمَلُونَ انعام: 88 لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ زمر: 65 پيداست كه شرك اعمال نيك را بي اثر ميكند و ربطي باعمال بد ندارد.ايمان و اعمال نيك سبب آمرزيده شدن و از بين رفتن گناهان و سيّئات است مثل إِنَّ الْحَسَنٰاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئٰاتِ هود: 114 و مثل فَأُوْلٰئِكَ يُبَدِّلُ اللّٰهُ سَيِّئٰاتِهِمْ حَسَنٰاتٍ فرقان: 70 ولي آمرزيده شدن گناهان در قرآن مجيد حبط گناه ناميده نشده است.2- شرك و كفر باعث حبط عمل اند نحو أُولٰئِكَ لَمْ يُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللّٰهُ أَعْمٰالَهُمْ احزاب: 19 و مثل وَ لَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ مٰا كٰانُوا يَعْمَلُونَ انعام: 88 و نيز اگر كاري بغرض دنيا انجام داده شود بي آنكه رضاي خدا در نظر باشد سبب حبط و بي اثر بودن آن است چنانكه مضمون آيۀ 15 و 16 سورۀ هود است، ايضا ارتداد سبب حبط است مثل وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كٰافِرٌ فَأُولٰئِكَ حَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ فِي الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةِ بقره: 217.از آنجمله است فرياد كشيدن بر روي رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و سلّم و بي احترامي در سخن گفتن با آنحضرت وَ لٰا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ

كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمٰالُكُمْ حجرات: 2 از آنجمله است منافق بودن چنانكه آيۀ 18 و 19 سورۀ احزاب

قاموس قرآن، ج 2، ص: 98

مبيّن آن است و همچنين است اذيّت و منّت گذاشتن بعد از صدقه و كار نيك لٰا تُبْطِلُوا صَدَقٰاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذيٰ بقره: 264 از آيه أَطِيعُوا اللّٰهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لٰا تُبْطِلُوا أَعْمٰالَكُمْ محمد: 33 بدست ميايد كه سرسري گرفتن عمل و عدم ملاحظۀ شرع باعث حبط عمل است و خلاصه: عوامل حبط عبارت اند از كفر، شرك، نفاق، ارتداد، عدم قصد قربت، فرياد بر روي پيغمبر (ص)، منّت و اذيّت بعد از صدقه و سرسري گرفتن عمل … اينهاست كه اعمال نيك را بي اثر ميكنند. كارهاي بي شماريكه انسان در دنيا انجام ميدهد مردم آنها را كار نيك ميدانند ولي روز قيامت در نزد خدا جز حسرت و اندوه نتيجه اي نخواهند داشت.3- بموجب بعضي از آيات، حبط شامل دنيا و آخرت است مثل فَأُولٰئِكَ حَبِطَتْ أَعْمٰالُهُمْ فِي الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةِ بقره: 217 و همچنين است آيۀ 22 از آل عمران و 69 توبه.بمدد آيات ديگر بايد گفت مراد از حبط دنيا و آخرت آنست كه اعمال چنين اشخاص كه براي سعادت و رفاه خود انجام ميدهند نه در دنيا اثري از حيث سعادت خواهد داشت و نه در آخرت. زيرا خدا فرموده وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ أَعْميٰ طه: 124 و چون كافر و منافق از ذكر خدا معرض اند لذا زندگاني آنها تنگ و بي آرامش است و در نتيجه اعمالشان از حيث سعادت دنيا بي اثر است، حساب آخرت هم كه روشن است.علي هذا

حبط شامل دنيا و آخرت هر دو است و آياتيكه شامل حبط مطلق اند بقرينۀ آيات ديگر مراد از آنها حبط دنيا و آخرت است و اللّٰه العالم.4- در مقابل حبط بوسيلۀ كفر و شرك و غيره، ايمان و توبه و … در بارۀ زنده شدن اعمال و از بين رفتن گناهان تأثير خاصي دارند، بلكه توبه چنانكه در (ت و ب) گذشت

قاموس قرآن، ج 2، ص: 99

سبب تبدّل سيّئات بحسنات است و شايد انشاء اللّٰه در «عمل» بطور مشروح ذكر شود.

طرف ديگر بدست شما. در نهج البلاغه خطبۀ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 100

174 در بارۀ قرآن فرموده «هذا القرآن فانّه حبل اللّٰه المتين» محمد عبده در علّت اين تسميه گويد: چون هر كه بريسمان چنگ زند از سقوط و شكستن نجات مييابد و هر كه بقرآن چنگ زند از ضلالت و گمراهي بدور است. ولي احتمال اوّل صحيحتر است.علي هذا به دين و قرآن و امامان و پيامبران آنگاه كه حبل اللّٰه گفته شود مراد آنست كه واسطه ميان خدا و خلق اند و سبب نجات از گمراهي اند.ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مٰا ثُقِفُوا إِلّٰا بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النّٰاسِ وَ بٰاؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللّٰهِ آل عمران: 112 آيۀ شريفه در بارۀ اهل كتاب از يهود است بنظر راغب حبل در آيه بمعني عهد است يعني كافر بدو عهد محتاج است يكي از جانب خدا و آن اهل كتاب بودن است و گرنه در دين خود آزاد نميشود و ديگري از مردم كه اين عهد و قول را بآنها بدهند. (تمام شد).ولي اين در صورتي است كه آنها در پناه مسلمانان و در اقليّت باشند. الميزان آنرا بر ذلت تشريعي حمل كرده و «أَيْنَمٰا ثُقِفُوا» را دليل آن گرفته است يعني هر جا كه مسلمانان آنها را يافتند و مسلّط شدند. و گفته: رفع آن تحت ذمّه بودن و يا بامان داخل شدن است.نگارنده گويد: ذيل آيه در بيان علّت ضرب ذلّت و مسكنت چنين است ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ كٰانُوا يَكْفُرُونَ بِآيٰاتِ اللّٰهِ وَ يَقْتُلُونَ الْأَنْبِيٰاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ذٰلِكَ بِمٰا عَصَوْا وَ كٰانُوا يَعْتَدُونَ سبب ذلّت و مسكنت و مغضوب بودن، قتل انبياء و كفر بآيات و

قوانين خدا و تعدّي و عصيان است اعمّ از آنكه «ذلك» دوّم مثل «ذلك» اوّل و تكرار آن باشد و يا «ذلك» اوّل و ما بعدش علّت ضرب ذلّت و مسكنت و «ذلك» دوّم و ما بعدش علّت «يَكْفُرُونَ و يَقْتُلُونَ» باشد.بهر حال از آيه بدست ميايد كه در صورت بودن دو حبل ذلّت

قاموس قرآن، ج 2، ص: 101

از آنها برداشته ميشود. در اين صورت هيچ بعيد نيست كه بگوئيم «بِحَبْلٍ مِنَ اللّٰهِ» عبارت است از تغيير فكر و عمل و از بين بردن سبب ذلّت و «حَبْلٍ مِنَ النّٰاسِ» عبارت است از ياري مردم مثلا يهود كه فعلا در دنيا سر و ساماني پيدا كرده است يك سبب از جانب خدا دارد و آن سعي و تلاش و اتحاد است و يك سبب از مردم، و آن حمايت بي دريغ آمريكا و دول ديگر است.آيۀ 61 بقره نيز علّت ذلّت را نظير اين آيه بيان كرده است.اگر گوئي: آيه در بارۀ مطلق اهل كتاب اعمّ از يهود و نصاري است؟.گوئيم: آيه بي شك در بارۀ يهود است زيرا يَقْتُلُونَ الْأَنْبِيٰاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ در نصاري بوقوع نپيوسته است. راجع بتوضيح بيشتر اين مطلب اوائل سورۀ اسراء را مطالعه فرمائيد كه در آنجا ذلّت يهود در اثر بد كاري و نجات يافتن آنها در اثر نيكو كاري چندين بار تكرار شده است عَسيٰ رَبُّكُمْ أَنْ يَرْحَمَكُمْ وَ إِنْ عُدْتُمْ عُدْنٰا اسراء: 8 بنا بر اين احتمال، يهوديّت كه مبتني بر نژاد است از حيث عدّه چندان پيشرفت نكرده و همواره بحمايت ديگران نياز خواهد داشت و اگر از حمايت امريكا محروم شود بحمايت اعراب و احترام آنها احتياج

خواهد داشت.وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ ق: 16 راغب گويد: وريد رگي است متّصل بكبد و قلب و جريان خون در آنست.نا گفته نماند: رگهاي بدن را به شريان و وريد تقسيم كرده اند شريان آنهاست كه خون را از قلب ببدن ميبرند و وريد آنهاست كه آنرا از بدن بقلب باز ميگردانند بنظر ميايد كه در آيۀ شريفه مطلق رگ مراد است اعمّ از شريان و وريد. معني آيه چنين است: ما بانسان از وريدش كه در تمام اعضاي او گسترده است نزديكتريم. اضافۀ حبل بر وريد بيانيّه است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 102

بريسمان و كمند صيّاد حباله گويند جمع آن حبائل است.بكمندهاي شيطان كه وسوسه ها و اغواهاي اوست حبائل شيطان گويند در نهج البلاغه خطبۀ 149 هست «وَ استعينه علي … الاعتصام من حبائله و مخاتله».در بارۀ حبل الوريد: رگ گردن، رگ قلب و غيره نيز گفته اند در صحاح گفته: وريد رگي است عرب آنرا رگ قلب گويد و آنها دو وريد است … اين سخن احتمال فوق را كه وريد شامل هر دو رگ شريان و وريد است تأييد ميكند.

بدكاران در آن مانده و نيكو كاران بيرون خواهند رفت ولي ورود بمعني دخول نيست راغب گفته: ورود بمعني قصد كردن آب است وَ لَمّٰا وَرَدَ مٰاءَ مَدْيَنَ چون آب مدين را قصد كرد.پس ورود بمعني قصد آب است چنانكه صدور بمعني برگشتن ميباشد علي هذا بنظر نگارنده اين دو آيه عبارت اخراي آيات قبل است كه فرموده فَوَ رَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَ الشَّيٰاطِينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا.ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ كُلِّ شِيعَةٍ أَيُّهُمْ أَشَدُّ عَلَي الرَّحْمٰنِ عِتِيًّا. ثُمَّ لَنَحْنُ أَعْلَمُ بِالَّذِينَ هُمْ أَوْليٰ بِهٰا صِلِيًّا.اين آيات روشن ميكند كه همه در كنار جهنّم حاضر ميشوند و خدا ميداند كدام كس بداخل شدن اولي است و آن همان نجات پرهيز كاران و ماندن ستمكاران است و اللّٰه العالم. الميزان در بارۀ اين آيه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 103

بتفصيل سخن گفته، طالبين رجوع كنند و روايتي از امام صادق عليه السّلام نقل ميكند كه ورود بمعني دخول نيست و روايات ديگر در اين باره نقل كرده است بنظر الميزان ورود بمعني دخول نيست ولي آنچه ما از آيات قبل استظهار كرديم در الميزان نيامده.ناگفته نماند اين كلمه بيشتر از يك مورد در قرآن مجيد يافته نيست

مَتيٰ نَصْرُ اللّٰهِ بقره: 214 راغب گويد: اگر ما بعدش منصوب باشد آن بمعني «الي ان» است و اگر مرفوع شود بمعناي «كي».

صدا آفريد و موسي شنيد وَ كَلَّمَ اللّٰهُ مُوسيٰ تَكْلِيماً نساء: 164 تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنٰا بَعْضَهُمْ عَليٰ بَعْضٍ مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّٰهُ … بقره: 253 سوّم آمدن ملك و آوردن وحي است مثل آمدن جبرئيل.نا گفته نماند: هر سه قسم، سخن گفتن خداست اعمّ از آنكه اطلاق كلام در اين مورد حقيقت باشد يا مجاز. زيرا هر سه قسم استثناء است از «مٰا … يُكَلِّمَهُ» و نيز نا گفته نماند قسم اوّل در انبياء و غير انبياء است مثلا در بارۀ مادر موسي آمده وَ أَوْحَيْنٰا إِليٰ أُمِّ مُوسيٰ أَنْ أَرْضِعِيهِ … قصص: 7 إِذْ أَوْحَيْنٰا إِليٰ أُمِّكَ مٰا يُوحيٰ طه: 38 و نيز دربارۀ بعضي حشرات و غيره آمده وَ أَوْحيٰ رَبُّكَ إِلَي النَّحْلِ نحل: 68 وَ أَوْحيٰ فِي كُلِّ سَمٰاءٍ أَمْرَهٰا فصلت: 12.بايد وحي انبياء مرتبۀ اعلاي آن باشد كه آنان يقين ميكردند اين القاء حتما از جانب خداست.مشروح سخن در (و ح ي) خواهد آمد.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 105

وَ إِذٰا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنٰا بَيْنَكَ وَ بَيْنَ الَّذِينَ لٰا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجٰاباً مَسْتُوراً اسراء 45.چون «مَسْتُوراً» صفت حجاب است لذا اين حجاب غير مرئي است: مؤمن و غير مؤمن مثل عالم و غير عالم با آنكه در كنار هم اند از هم بيگانه اند و فاصلۀ زياد دارند و بزبان هم آشنا نيستند و ميانشان پردۀ نامرئي وجود دارد كه از هم جداشان ميكند. تعجّب نادان از دانا بيش از تعجّب دانا از نادان است.

أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمٰا بقره: 158 هر كه بيت را قصد كند (عمل حجّ آورد) يا عمره انجام دهد بر او گناهي نيست كه بر صفا و مروه طواف كند.راغب در مفردات قرآن گفته كه: حجّ بفتح اوّل مصدر و بكسر اوّل اسم است. صحاح و قاموس نيز چنين گفته است در اقرب- الموارد گويد: حجّ بكسر اوّل لغتي است در حجّ (بفتح اوّل) بعضي گفته اند بفتح اوّل اسم و بكسر اوّل مصدر است.تدبّر در آيات قرآن نشان ميدهد كه حجّ بفتح اوّل اسم استعمال شده و بكسر اوّل مصدر، چنانكه اقرب الموارد نقل كرده است مثل الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومٰاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِيهِنَّ الْحَجَّ فَلٰا رَفَثَ وَ لٰا فُسُوقَ وَ لٰا جِدٰالَ فِي الْحَجِّ بقره: 197 قُلْ هِيَ مَوٰاقِيتُ لِلنّٰاسِ وَ الْحَجِّ بقره: 189 فَصِيٰامُ ثَلٰاثَةِ أَيّٰامٍ فِي الْحَجِّ بقره: 196 در اين آيات چنانكه مي بينيم، حجّ اسم است و منظور از آن اعمال حجّ است.ولي در آيۀ وَ لِلّٰهِ عَلَي النّٰاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطٰاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا آل عمران: 97 مصدر بكار رفته است يعني براي خداست بر مردم قصد بيت و اعمال حجّ آوردن كسيكه قدرت رفتن داشته باشد.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 106

حاجّ در آيۀ أَ جَعَلْتُمْ سِقٰايَةَ الْحٰاجِّ وَ عِمٰارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرٰامِ … توبه: 19 مفرد و بمعني زائر و قاصد بيت است و مراد از آن مطلق زائر ميباشد.

هجرت بود كه مسلمين و مشركين جمع شدند و بعد از آن مشركين حجّ نياوردند، روايات اهل بيت عليهم السّلام اين قول را تأييد ميكند و اعتبار نيز بر آن مساعد است كه آن بزرگترين روزي بود كه هر دو فريق در مني جمع شدند (علي هذا حجّ اكبر يكدفعه بيشتر نبوده است) از اهل سنت نيز رواياتي رسيده و حاصل عمده آنها اين است كه حجّ اكبر اسم روز قرباني است علي هذا در هر سال تكرار ميشود.از جملۀ اقوال اينكه آن، روز عرفه است. از جمله آنكه روز دوّم نحر است و نيز تمام ايّام حجّ را گفته اند (الميزان باختصار).در تفسير برهان ذيل روايت فضيل بن عياض از امام صادق عليه السّلام چنين است: پس معناي اين لفظ (حجّ اكبر) چيست؟ فرمود: اكبر ناميده شد زيرا سالي بود كه در آن مسلمين و مشركين هر دو حجّ آوردند و بعد از آن مشركين حجّ نياوردند. طبرسي در بارۀ آن سه قول نقل كرده كه دوّمي همان قول الميزان است.قُلْ فَلِلّٰهِ الْحُجَّةُ الْبٰالِغَةُ فَلَوْ شٰاءَ لَهَدٰاكُمْ أَجْمَعِينَ انعام: 149 راغب گويد حجّت دليلي است كه مقصود را روشن ميكند. بگو دليل كامل براي خداست اگر ميخواست همه را هدايت ميكرد. علي هذا محاجّه بمعني حجّت آوردن، آنست كه هر يك بخواهد با حجّت خود ديگري از دليل خود منصرف كند

قاموس قرآن، ج 2، ص: 107

چنانكه راغب گفته است.در آياتي نظير أَ لَمْ تَرَ إِلَي الَّذِي حَاجَّ إِبْرٰاهِيمَ فِي رَبِّهِ بقره: 258 فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ آل عمران: 61 ظاهرا مراد مطلق محاجّه و مخاصمه و جدل است زيرا باطل و

كافر دليلي روشن ندارد تا حجّت بمعناي واقعي باشد و اين معني در آياتي مانند قُلْ أَ تُحَاجُّونَنٰا فِي اللّٰهِ بقره: 139 و غيره حتمي است.حجّت بمعناي اصلي آن، همان برهان است كه در بعضي از آيات آمده است قَدْ جٰاءَكُمْ بُرْهٰانٌ مِنْ رَبِّكُمْ نساء: 174 رجوع شود به «برهان».وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مٰا اسْتُجِيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دٰاحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِيدٌ شوري: 16.پي بردن بوجود خدا و اثبات او از راه علّت و معلول فطري انسان است فطرت انسان بر هستي خدا پايه گذاري شده است لذا هر كه در بارۀ وجود خدا يا دين او مخاصمه كند بعد از آنكه فطرتش آنرا اجابت و قبول ميكند، حجّت چنين كسي در پيش خدا بي اثر و خودش مورد غضب و عذاب خداست، اين است معني آيه، چنانكه مدلول آيۀ وَ نَفْسٍ وَ مٰا سَوّٰاهٰا فَأَلْهَمَهٰا فُجُورَهٰا وَ تَقْوٰاهٰا شمس: 7- 8 و همچنين مضمون آيۀ فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّتِي فَطَرَ النّٰاسَ عَلَيْهٰا روم: 30 است.خيلي بعيد بنظر ميرسد كه مراد قبول كردن عدّه اي از مردم باشد و خدا بفرمايد: چون عدّه اي خدا را پذيرفته اند پس هر كه نپذيرد مورد غضب است زيرا مطلق پذيرفته شدن يك چيز دليل حقانيّت آن نميشود چه بسا باطل كه عدّه اي آنرا پذيرفته اند اللهم اينكه مراد پذيرفتن عدّه اي از مردم پاك و سليم النفس باشد مثل پيامبران كه روي فطرت خدا دادي پذيرفته اند، در اين صورت برگشت آن تقريبا بآنچه ما گفتيم است.إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنْكِحَكَ إِحْدَي

قاموس قرآن، ج 2، ص: 108

ابْنَتَيَّ هٰاتَيْنِ عَليٰ أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمٰانِيَ حِجَجٍ قصص: 27

در الميزان هست: حجج جمع حجّة است و مراد از آن سال است باعتبار آنكه در هر سال يك حجّ هست و از آن بدست ميايد كه در آنزمان حجّ بيت كه از شريعت حضرت ابراهيم عليه السّلام ميباشد در نزدشان معمول بوده است.در الميزان از تفسير عيّاشي نقل شده «سئل ابو عبد اللّٰه عليه السّلام عن البيت كان يحجّ قبل ان يبعث النّبيّ (ص) قال نعم و تصديقه في القرآن قول شعيب حين قال لموسي حيث تزوّج عَليٰ أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمٰانِيَ حِجَجٍ «و لم يقل ثماني سنين» . معني آيه چنين است: من ميخواهم يكي از دو دخترم را بتو تزويج كنم بر اينكه خودت را هشت سال بر من اجير كني.

انعام: 138 گفتند اين انعام و كشت حرام است آنرا جز آنكه بخواهيم نميخورد.گويند: فلاني در حجر فلانكس است يعني در منع اوست و او را

قاموس قرآن، ج 2، ص: 109

از تصرّف در مال و ساير احوالش منع ميكند و جمع آن حجور است مثل وَ رَبٰائِبُكُمُ اللّٰاتِي فِي حُجُورِكُمْ نساء: 23 و نادختريهايتان كه در حجر و ضمان و تربيت شمااند (از مفردات).حجر را گاهي عقل، گاهي منع و گاهي حرام معني كرده اند ولي حق آنست كه از راغب نقل شده و همۀ آنها از يك ريشه است.كَذَّبَ أَصْحٰابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَلِينَ حجر: 80 اصحاب حجر همان قوم ثمود، قوم صالح اند طبرسي گويد: علّت اين تسميه آنست كه نام شهرشان حجر بود و گفته اند نام درّه اي بود كه در آن ساكن بودند. بنظر نگارنده قول راغب قوي تر است زيرا حجر محلّي محصور از سنگهاست و چون آنها از كوهها خانه ميتراشيدند (چنانكه ذيل آيۀ فوق است) و خانه هايشان محصور از سنگها بوده اصحاب حجر خوانده شدند يعني مردميكه در محلّ محاط از سنگ زندگي ميكردند.يَوْمَ يَرَوْنَ الْمَلٰائِكَةَ لٰا بُشْريٰ يَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِينَ وَ يَقُولُونَ حِجْراً مَحْجُوراً فرقان: 22 در مجمع از خليل نقل شده كه چون كسي در جاهليت در ماه حرام شخصي را ميديد و ميترسيد كه او را بكشد ميگفت: حجرا محجورا يعني كشتن من بر تو حرام است … مردم روز قيامت چون ملائكه را ديدند بگمان اينكه اين كلمه نفعشان دهد در برابر ملائكه آنرا ميگويند. راغب نيز چنين گفته است.نگارنده احتمال قوي ميدهم كه مراد از آن اظهار يأس از جانب كفّار است يعني روزي ملائكه را مي بينند در آنروز بر گناهكاران

بشارتي نيست و گويند: رحمت خدا بر ما حرام حتمي شد و ما از آن محروم گشتيم مثل سَوٰاءٌ عَلَيْنٰا أَ جَزِعْنٰا أَمْ صَبَرْنٰا مٰا لَنٰا مِنْ مَحِيصٍ ابراهيم: 21 مؤيد اين سخن آنست كه نظير اين جمله در بيان حائل ميان دو دريا كه اميدي برفع آن

قاموس قرآن، ج 2، ص: 110

نيست آمده است وَ هُوَ الَّذِي مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ هٰذٰا عَذْبٌ فُرٰاتٌ وَ هٰذٰا مِلْحٌ أُجٰاجٌ وَ جَعَلَ بَيْنَهُمٰا بَرْزَخاً وَ حِجْراً مَحْجُوراً فرقان: 53 يعني برزخي و حايلي و معني اكيد.محجور صفت حجر است و آنرا تأكيد ميكند.و آنچه احتمال ما را تقويت و سخن خليل را تضعيف ميكند آنستكه آن سخن مخصوص اهل جاهليت بود و آيه شامل حال مطلق گناهكاران از عرب و غير عرب ميباشد.فَاتَّقُوا النّٰارَ الَّتِي وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَةُ بقره: 24 بپرهيزيد از آتشيكه هيزم آن مردم و سنگهاست. مراد از اين سنگها چيست؟الميزان و المنار گفته اند مراد از حجارة بتهاست كه آنها را عبادت ميكردند بدليل إِنَّكُمْ وَ مٰا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ انبياء: 98 شما و آنچه جز خدا ميپرستيد هيزم جهنّم هستيد. ديگران اين مطلب را محتمل دانسته اند.ناگفته نماند بقرينۀ «الْحِجٰارَةُ» بايد گفت كه مراد از «مٰا تَعْبُدُونَ» معبودات بي جان است و اين دو آيه در بارۀ بتهاي جماد است و گرنه معبودهاي جاندار از قبيل گاو و غيره تقصيري ندارند كه وارد آتش شوند مخصوصا كه آيه خطاب باهل جاهليت است و آنها مجسمه ها را مي پرستيدند.با همۀ اينها كلمۀ وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَةُ بقره: 24 تحريم: 6 قابل دقّت است و شايد معناي ديگري داشته باشد.وَ إِذْ قٰالُوا اللّٰهُمَّ إِنْ كٰانَ هٰذٰا هُوَ

الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنٰا حِجٰارَةً مِنَ السَّمٰاءِ أَوِ ائْتِنٰا بِعَذٰابٍ أَلِيمٍ انفال: 32 باريدن سنگ از آسمان طبيعي است تيرهاي شهاب كه شبها مثل نوارهاي نوراني آشكار و ناپديد ميشوند همه سنگهاي آسماني است كه در بالاي جوّ منفجر ميشوند و بسياري از آنها كه بزرگ اند گاهي بزمين ميافتند و اكنون تعدادي از

قاموس قرآن، ج 2، ص: 111

اين سنگها در موزه ها نگهداري ميشود از آيۀ شريفه بنظر ميايد كه مردم آنروز از اين سنگها با خبر بوده اند. و گرنه نميگفت خدايا از آسمان بر ما سنگ بباران.

ميكند.إِنَّ الَّذِينَ يُحَادُّونَ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ كُبِتُوا كَمٰا كُبِتَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ مجادله: 5 محادّه بمعني دشمني و مخالفت است زيرا حالتي عارض انسان ميشود كه از اطاعت خدا و رسول بازش ميدارد مثل كبر و غرور. يعني آنانكه با خدا و رسول مخالفت ميكنند ذليل ميشوند چنانكه اسلافشان ذليل شدند.وَ أَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَ مَنٰافِعُ لِلنّٰاسِ حديد: 25 آهن را از آن حديد گويند كه منع و دفع كننده است (صحاح) و يا آلت منع است يعني: آهن را نازل كرديم كه در آن صلابت شديد و منفعتها براي مردم هست.بچشم تيز بين و دقيق از آن حديد گويند كه از مخفي شدن چيزها منع ميكند فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ ق: 22 چشم تو امروز تيز

قاموس قرآن، ج 2، ص: 113

است. ظاهرا بزبان گويا و سخن گو از آن حديد گفته اند كه از آدمي دفاع ميكند و از مغلوب شدن در گفتگو مانع ميشود در بارۀ منافقان آمده فَإِذٰا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدٰادٍ أَشِحَّةً عَلَي الْخَيْرِ احزاب: 19 چون ترس برود با زبانهاي تيز بر شما تازند بجهة حرص بر مال.

وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلٰافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ … مائده: 33 كسانيكه با خدا و رسول محاربه ميكنند و در زمين بفساد ميكوشند سزايشان فقط اين است كه كشته شوند و يا بر دار شوند، يا يكي از دستها و يكي از پاهايشان بعكس يكديگر بريده شود، يا از آن سرزمين تبعيد شوند.

محل جنگ با شيطان و هواي نفس است.بنظر نگارنده مراد از محراب در آيات شريفه تمام مسجد است نه فقط محراب آن و علّت اين تسميه همان جنگ با شيطان و نفس است در هر مسجد و غير آن كه نماز خوانده شد آنمحل جاي جنگ با نفس و شيطان و كفر است. داعي نداريم كه بمحراب مسجد اختصاص بدهيم اللّهم آنكه معني محراب در اصل بمعني صدر مجلس باشد نه مأخوذ از حرب. ظهور آيات كُلَّمٰا دَخَلَ عَلَيْهٰا زَكَرِيَّا الْمِحْرٰابَ- … فَنٰادَتْهُ الْمَلٰائِكَةُ وَ هُوَ قٰائِمٌ يُصَلِّي فِي الْمِحْرٰابِ آل عمران: 37- 39 فَخَرَجَ عَليٰ قَوْمِهِ مِنَ الْمِحْرٰابِ مريم: 11 إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرٰابَ ص: 21 همه در مسجد است نه فقط محراب آن يعني در معبد بر او وارد شد، در معبد نماز ميخواند از معبد خارج شد، و از ديوار معبد بالا رفتند.يَعْمَلُونَ لَهُ مٰا يَشٰاءُ مِنْ مَحٰارِيبَ وَ تَمٰاثِيلَ … سباء 13 محاريب را مجمع البيان خانه هاي شريعت و بقولي قصرها و مساجد كه در آنها عبادت ميشد گفته است. ايضا از شاعري در وصف محبوبه اش نقل ميكند.ربّه محراب اذا جئتها لم القها او ارتقي سلّما او صاحب كاخي بلند است چون بيايم ملاقاتش نكنم مگر آنكه با نردبان نزد او بالا روم.احتمال ميدهم: كاخ را از آنجهت محراب گفته اند كه شخص در آن محفوظ و مصون ميشود چنانكه جنگ باو مصونيّت ميدهد. مراد از محاريب در آيۀ شريفه معابد و

قاموس قرآن، ج 2، ص: 116

يا كاخها است.

ميرويانيد يا ما روياننده ايم؟سَعيٰ فِي الْأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيهٰا وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ … بقره: 205 در زمين تلاش ميكند تا در آن فساد كند و نسل و كشت را تباه سازد «الحرث» در آيۀ شريفه اسم است نه مصدر.نِسٰاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنّٰي شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ بقره: 223 زنان شما كشت شمااند هر كجا يا در هر زمان كه خواستيد بكشت خود در آئيد و براي خود پيش انديشي كنيد. تفصيل بحث اين آيه را در كلمۀ «انّي» مطالعه كنيد.مَنْ كٰانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَ مَنْ كٰانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيٰا نُؤْتِهِ مِنْهٰا … شوري: 20 هر كه كشت آخرت را بخواهد كشت او را زياد ميكنيم و هر كه كشت دنيا را بخواهد از آن باو ميدهيم.تعبير اين آيه بالاترين تعبيرهاست اعماليكه براي دنيا و آخرت انجام داده ميشود همه كشت اند و در دنيا و آخرت نتيجه دارند. از رسول اكرم صلّي اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده: «الدّنيا مزرعة الآخرة» دنيا كشتزار آخرت است (تجسّم عمل از مجموعۀ ورّام ص 183) آري دنيا مزرعه است اعمال آدمي بشكل تخمها در آن كاشته ميشود روئيدن و بار دادن در آخرت است.

سينه ات از آن تنگي نباشد. گاهي آنرا گناه معني كرده اند نظير اين آيه لَيْسَ عَلَي الضُّعَفٰاءِ وَ لٰا عَلَي الْمَرْضيٰ وَ لٰا عَلَي الَّذِينَ لٰا يَجِدُونَ مٰا يُنْفِقُونَ حَرَجٌ إِذٰا نَصَحُوا لِلّٰهِ وَ رَسُولِهِ توبه: 91 آيه در بارۀ جهاد است كه ضعيفان و مريضان و ناداران از آن معاف اند در صورتيكه بخدا و رسول نيكخواه باشند. ولي بهتر است «حرج» را تنگي معني كنيم يعني بر اينان تنگي نيست و نميگوئيم حتما بايد جهاد كنند ولي بخدا و رسول خير خواه باشند. همچنين است آيۀ 17 سورۀ فتح.وَ مَنْ يُرِدْ، أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّمٰا يَصَّعَّدُ فِي السَّمٰاءِ انعام: 125 حرج در اينجا اسم است بمعناي تنگ و آن «ضَيِّقاً» را تأكيد ميكند يعني سخت تنگ و تنگ تنگ. ذيل آيه اين مطلب را روشن ميكند زيرا اگر كسي را بهوا بالا ببريم در اثر كم شدن و تمام شدن اكسيژن سينه اش شديدا تنگ شده و بخفقان خواهد افتاد. معني آيه چنين ميشود: هر كه را خدا بخواهد اضلال كند سينه اش را كاملا تنگ ميگرداند گوئي بشدّت در آسمان بالا ميرود بعضي از بزرگان «حرج» را از «ضَيِّقاً» جدا كرده و گويد: حَرَجاً كَأَنَّمٰا يَصَّعَّدُ فِي السَّمٰاءِ بيان و تفسير «ضَيِّقاً» است. بنظرم اين احتمال چندان قوي نيست و كَأَنَّمٰا يَصَّعَّدُ بتنهائي مشبّه به كلام سابق است.لَيْسَ عَلَي الْأَعْميٰ حَرَجٌ وَ لٰا عَلَي الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لٰا عَلَي الْمَرِيضِ حَرَجٌ وَ لٰا عَليٰ أَنْفُسِكُمْ أَنْ تَأْكُلُوا مِنْ بُيُوتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ آبٰائِكُمْ أَوْ بُيُوتِ أُمَّهٰاتِكُمْ أَوْ بُيُوتِ إِخْوٰانِكُمْ … نور: 61 در الميزان فرموده: ظاهر آيه در بارۀ جعل حقي براي مؤمنان است

كه مي توانند از خانه هاي نزديكان خود و رفيقان خود و از خانه هاي ديگر كه اطمينان دارند بمقدار حاجت بخورند … و ذكر كور و لنگ و مريض براي آنست كه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 118

قدرت بر كسب ندارند و گرنه فرقي ميان آنها و غير آنها نيست.

از بين بردن حرض است در اقرب گويد: «حرّض فلانا: ازال عنه الحرض» معني آيه: اي پيغمبر مؤمنان را بر جهاد ترغيب كن.

آنست كه آنرا در گوشه اي از احتمال قرار بدهي كه بتوان بدو وجه حمل كرد. علي هذا معني آن محتمل كردن كلام صريح است «مِنْ بَعْدِ مٰا عَقَلُوهُ» هم قرينۀ آنست يعني پس از آنكه مراد از آنكلام را دانستند آنرا از معناي صريح منحرف ميكردند مثلا ميگفتند: مراد از اين جمله خاتم پيغمبران نيست بلكه جبرئيل است ظاهرا از يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَوٰاضِعِهِ همين معني مراد است و يا جاي كلمه ها را عوض كرده و طور ديگر جابجا ميكردند، شايد هر دو تحريف را انجام ميداده اند.

گويد: عجله آن است كه كار را پيش از وقت بخواهيم و سرعت آنست كه در اوّل آن انجام دهيم.در الميزان هست: اين آيه مؤيد آنست كه در روايات آمده قرآن علاوه از نزول تدريجي يك نزول دفعي دارد كه بآنحضرت يكجا نازل شده است و پيش از نزول تدريجي علم مختصري بآن داشت و از عجله در آن پيش از نزول تدريجي نهي شده است (نقل بمعني) بقيّۀ مطلب در (ن ز ل) ديده شود اين لفظ فقط يكبار در قرآن آمده است.

موسي پستان هيچ زن شير ده را نگرفت فقط خواست خدا بود تا بالاخره بمادرش برگردد.گاهي تحريم طبيعي و مقتضاي طبيعت است كه خدا چنان قرار داده است مثل وَ حَرٰامٌ عَليٰ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنٰاهٰا أَنَّهُمْ لٰا يَرْجِعُونَ انبياء: 95 بر قريه ايكه هلاك كرده ايم برگشتن بدنيا، حرام و نا مقدور است، آنها بر نميگردند.حرم مكّه را از آن حرم گويند كه بعضي چيزها در آن تحريم شده بخلاف ساير مواضع، همچنين است ماه حرام (مفردات) مثل أَ وَ لَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يُجْبيٰ إِلَيْهِ ثَمَرٰاتُ كُلِّ شَيْ ءٍ قصص: 57 آيا جا نداديم آنها را در حرم امني كه ميوه هاي هر چيز بآنجا جمع ميشود.در اقرب الموارد گويد: حرمت چيزيست كه هتك آن حلال و جايز نيست (احترام).المسجد الحرام- البيت الحرام- الشهر الحرام، همه از اين باب اند يعني اينها محترم اند و حدودي دارند و چيزهائي در آنها حرام شده كه در غير آنها حرام نيست. حُرُم (بر وزن شتر) جمع حرام است

قاموس قرآن، ج 2، ص: 124

گويند: رجل حرام و قوم حرام (مجمع البيان) مثل لٰا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ مائده 95 شكار را نكشيد آنگاه كه در حال احرام هستيد. شخص در حال احرام را حرام و محرم گويند كه از چيزهائي (محرّمات احرام) ممنوع است.إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللّٰهِ اثْنٰا عَشَرَ شَهْراً فِي كِتٰابِ اللّٰهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضَ مِنْهٰا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ … توبه: 36 ماههاي حرام عبارت اند از ذو القعدة الحرام، ذو الحجة الحرام، محرّم الحرام و رجب. سه تاي اوّلي پشت سرهم اند و چهارمي تنها و ما بين جمادي الثاني و شعبان است. حكم چهار ماه مزبور

حرمت جنگ در آنهاست يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرٰامِ قِتٰالٍ فِيهِ قُلْ قِتٰالٌ فِيهِ كَبِيرٌ بقره: 217 و اگر يكطرف احترام آنها را مراعات نكرد و ابتدا بجنگ نمود مراعات احترام آن بر طرف ديگر لازم نيست چنانكه بعدا خواهد آمد.ذيل آيه چنين است فَلٰا تَظْلِمُوا فِيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ از اين جمله فهميده ميشود كه معصيت در اين چهار ماه گناهش بيشتر است در الميزان ميگويد: خداوند اين چهار ماه را حرام كرد تا مردم از جنگ دست بكشند و امن دائر شود و مردم بسوي طاعت خدا روند احترام اين چهار ماه از شريعت ابراهيم عليه السّلام بود و عرب آنها را حتي در بت- پرستي محترم مي شمردند. ذٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ اشاره بدان است كه اين تحريم دين قائم بمصالح بندگان است (باختصار).در آيۀ فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ … توبه: 5 بعضي ها گفته اند: مراد از ماههاي حرام چهار ماه مشهور است، ولي سياق آيات نشان ميدهد كه مراد از آنها چهار ماه مهلت است كه در آيۀ 2 اين سوره ذكر شده فَسِيحُوا فِي الْأَرْضِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ نه ماههاي حرام و اين چهار ماه، حرام خوانده شده كه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 125

مزاحمت بر مشركان در آنها حرام بود. ميدانيم كه اعلام سورۀ برائت توسط امير المؤمنين عليه السّلام در روز دهم ذو الحجّۀ سال نهم هجرت بود علي هذا اشهر حرم با ماههاي مهلت تطبيق ميشود و در اين صورت الف و لام (الاشهر الحرم) براي عهد ذكري است و بآيۀ دوّم راجع است چنانكه الميزان گفته.الشَّهْرُ الْحَرٰامُ بِالشَّهْرِ الْحَرٰامِ وَ الْحُرُمٰاتُ قِصٰاصٌ فَمَنِ اعْتَديٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَديٰ عَلَيْكُمْ

… بقره: 194 ماه حرام در مقابل ماه حرام است و شكستن حرمتها را قصاصي هست هر كه بشما تعدّي كرد باو تعدّي كنيد همانطور كه بشما تعدّي كرده.اين آيه حكايت از آن دارد كه اگر كسي احترام ماه حرام را بشكند و جنگ را شروع نمايد مراعات احترام آن بر طرف ديگر لازم نيست وَ الْحُرُمٰاتُ قِصٰاصٌ بطور عمومي ميرساند كه اگر كسي حرمت كسي را از بين ببرد و مراعات نكند، طرف در مقابله بمثل حق دارد، روشنتر از آن جملۀ فَمَنِ اعْتَديٰ عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَديٰ عَلَيْكُمْ است كه در افادۀ مطلب ابهامي ندارد.ذٰلِكَ وَ مَنْ يُعَظِّمْ حُرُمٰاتِ اللّٰهِ فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ حجّ: 30 آنست مطلب و هر كه محترمهاي خدا را تعظيم كند و بزرگ دارد آن براي او نزد پروردگارش خير است.بقرينۀ آيات سابق روشن ميشود كه مراد از «حرمات» حج، مسجد الحرام، كعبه و غيره آنها است كه بزرگداشتن آنها سبب خير است.و ميشود گفت: كه «حرمات» اعمّ از اينهاست و خداوند بعد از شمردن قسمتي از آنها بطور كلي ميفرمايد: تعظيم مطلق حرمات بر آدمي خير و مفيد است.وَ فِي أَمْوٰالِهِمْ حَقٌّ لِلسّٰائِلِ وَ الْمَحْرُومِ ذاريات: 19 محروم بمعني ممنوع است يعني كسيكه از روزي و در آمد كافي ممنوع است و مقابله با سائل نشان ميدهد كه او

قاموس قرآن، ج 2، ص: 126

در عين حال كه فقير است از كسي سئوال نميكند و اظهار حاجت نمي نمايد تَعْرِفُهُمْ بِسِيمٰاهُمْ بقره: 273 با علامتشان آنها را ميشناسي.

معني آيه: پس هر كه اسلام آورد آنها قصد نجات كرده اند در اقرب الموارد هست: «تحرّي الامر: قصده و منه في القرآن «فَأُولٰئِكَ تَحَرَّوْا رَشَداً».

لِلّٰهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ فاطر: 34.فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَ حَزَناً قصص: 8 لام در «لِيَكُونَ» براي عاقبت است چنانكه مجمع گفته و مراد از حزن سبب حزن است و آن از باب مبالغه است (الميزان) معني آيه: آل فرعون او را از آب گرفتند و عاقبت اين كار آن بود كه موسي براي آنها دشمن و باعث اندوه باشد.نا گفته نماند اصل حزن بمعني سختي زمين يا زمين سخت است و چون اندوه يك نوع گرفتگي و خشونت قلب است لذا بآن حزن گفته اند (مجمع ذيل آيۀ 92 توبه) و در نهج البلاغه خطبۀ 1 هست «ثمّ جمع سبحانه من حزن الارض و سهلها … » يعني خدا از سخت و نرم زمين خاكي گرد آورد.

ولي در بارۀ تمام مردم ميباشد، بعبارت ديگر، خدا بهمۀ مردم بدون عوض و استحقاق ميدهد و اين روزي دادن حقّي است كه خدا بعهده گرفته است بي آنكه مردم حقي بر خدا داشته باشند. امّا از آيات يَرْزُقُ مَنْ يَشٰاءُ بِغَيْرِ حِسٰابٍ … تَرْزُقُ مَنْ تَشٰاءُ بِغَيْرِ حِسٰابٍ يك نوع خصوصيت بنظر ميايد و اين حكم شامل همۀ مردم نيست و قيد مَنْ تَشٰاءُ وَ مَنْ يَشٰاءُ مانع از عموم است.مثلا آيۀ إِنَّمٰا يُوَفَّي الصّٰابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسٰابٍ و آيۀ فَأُولٰئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهٰا بِغَيْرِ حِسٰابٍ غافر: 40 با آنكه قيد «من يشاء» ندارد باز وصف صابران و «اولئك» كه اشاره بنيكو كاران است قيد «بِغَيْرِ حِسٰابٍ» اند.بنظر نگارنده: بايد آيات قيامت را از آيات دنيا جداگانه حساب كرد گر چه از جهتي بهم مربوطاند.در بارۀ آخرت آنجا كه آمده

قاموس قرآن، ج 2، ص: 129

مَنْ عَمِلَ سَيِّئَةً فَلٰا يُجْزيٰ إِلّٰا مِثْلَهٰا وَ مَنْ عَمِلَ صٰالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثيٰ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهٰا بِغَيْرِ حِسٰابٍ ظاهر آيه آنست كه مراد از «بِغَيْرِ حِسٰابٍ» بي پايان و بسيار است. عمل مؤمن در دنيا از حيث زمان و كمّ و كيف محدود است. ولي اجر او در آخرت بي پايان و وسيع و متنوع و رنگارنگ است. اين اجر در مقابل آن عمل مسلّما بغير حساب است. و با آن مقايسه نميشود.اگر گوئي در آيات شريفه ميخوانيم حَدٰائِقَ وَ أَعْنٰاباً. وَ كَوٰاعِبَ أَتْرٰاباً وَ كَأْساً دِهٰاقاً … جَزٰاءً مِنْ رَبِّكَ عَطٰاءً حِسٰاباً نباء: 32- 36 اين آيات و غير آنها روشن ميكند كه اجر آخرت با حساب است نه بي حساب؟.گوئيم اين حساب راجع باصل

استحقاق است يعني بهشت در مقابل ايمان و عمل است نه راجع بكثرت و بي پايان بودن آن. مؤيّد اين مطلب آنست كه در عمل بد يك مجازات و در كار خوب ده برابر است.امّا در بارۀ دنيا بعقيدۀ نگارنده مراد از بِغَيْرِ حِسٰابٍ، بغير مقايسه با تلاش و سعي است. توضيح آنكه عدّه اي از مردم روزي و درآمدشان با مقايسۀ تلاش آنهاست مثلا مزدوران و كارمندان و غيرهم در مقابل كار و تلاشي كه ميكنند بهره و روزي متناسب با كار بدست مياورند ولي تجّار و غير آنها مثلا چند روز سعي ميكنند صدها برابر كارشان بهره بدست مياورند و يا عدّه اي ارث ميبرند، گنج پيدا ميكنند و مال بدست مياورند اينگونه مردم در رسيدن برزق يا تلاش ندارند و يا تلاششان نسبت به بهره خيلي كم است و اين است معناي يَرْزُقُ مَنْ يَشٰاءُ بِغَيْرِ حِسٰابٍ و چون همه مشمول اين حكم نيستند لذا قيد «مَنْ يَشٰاءُ» جاي خود را ميگيرد. مثلا در كريمۀ قُلِ اللّٰهُمَّ مٰالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشٰاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشٰاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشٰاءُ وَ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 130

تُذِلُّ مَنْ تَشٰاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَليٰ كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ. تُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهٰارِ وَ تُولِجُ النَّهٰارَ فِي اللَّيْلِ وَ تُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ تُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ تَرْزُقُ مَنْ تَشٰاءُ بِغَيْرِ حِسٰابٍ آل- عمران: 26- 27 بهترين مصداق «تَرْزُقُ مَنْ تَشٰاءُ» ملك و پادشاهي است كه مثلا بوسيلۀ ارث و يا تلاشي كه نسبت بآن خيلي كم است بدست ميايد پس يا اصلا تلاش ندارد و يا تلاشش اندك است و بهر حال با تلاش مقايسه

نميشود.آيۀ زير مطلب را بيش از پيش روشن ميكند لِيَجْزِيَهُمُ اللّٰهُ أَحْسَنَ مٰا عَمِلُوا وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللّٰهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشٰاءُ بِغَيْرِ حِسٰابٍ نور: 38 آيه صريح است كه خدا جزاي عمل را ميدهد و از فضلش بر آن مزيد ميكند قسمت مزيد خارج از مقايسه با عمل است و پس از آن ميفرمايد وَ اللّٰهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشٰاءُ بِغَيْرِ حِسٰابٍ.وَ كَأَيِّنْ مِنْ قَرْيَةٍ عَتَتْ عَنْ أَمْرِ رَبِّهٰا وَ رُسُلِهِ فَحٰاسَبْنٰاهٰا حِسٰاباً شَدِيداً … طلاق: 8 مراد از «حاسبناها» عذاب است و چون عذاب روي حساب عصيان و لجاجتشان بوده لذا «حاسبناها» آمده است … الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبٰانٍ رحمن: 5 وَ يُرْسِلَ عَلَيْهٰا حُسْبٰاناً مِنَ السَّمٰاءِ فَتُصْبِحَ صَعِيداً زَلَقاً كهف: 40 حسبان بكسر اوّل و ضمّ آن مصدر است بمعني شمردن و نيز حسبان بضمّ اوّل تيرهاي كوچك را گويند مفرد آن حسبانه است (اقرب) معني آيۀ اوّل: آفتاب و ماه روي حساب اند معني آيۀ دوّم: و بفرستد بر آن عذابي از آسمان در نتيجه زمين خالي و خشك گردد.راغب آنرا در آيه عذاب و آتش نقل كرده و گويد علّت تسميه آنست كه كيفر روي حساب جرم است در مجمع نيز از ابن عبّاس عذاب و آتش نقل كرده است.بنظر نگارنده حسبان در آيۀ دوّم چنانكه راغب نقل كرده بمعني عذاب است و چون عذاب خداوند

قاموس قرآن، ج 2، ص: 131

با معصيت متناسب است لذا حسبان گفته شده.فعل حَسِبَ يحسب از باب علم يعلم بمعني ظن و گمان بكار ميرود مثل أَ حَسِبَ النّٰاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنّٰا … عنكبوت: 2 بنظر راغب مصدر اينگونه افعال حسبان بكسر اوّل است. و

شايد علت اين تسميه آن است كه گمان و ظنّ پيش گمان كننده و ظنّ كننده يكنوع حساب است، از جانب خود محاسبه و روي آن حكم و عمل ميكند.احتساب نيز در قرآن مجيد بمعني گمان بكار رفته است و موارد آن فقط سه محلّ است: زمر 47، حشر: 2، طلاق: 3 فَأَتٰاهُمُ اللّٰهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا حشر: 2 خدا بآنها از جائي آمد كه گمان نكرده بودند. علّت تسميه نيز همان است كه گفته شد.حَسْب (بر وزن فلس) بمعني كفايت استعمال ميشود (مفردات) وَ قٰالُوا حَسْبُنَا اللّٰهُ وَ نِعْمَ الْوَكِيلُ آل عمران: 173 گفتند خدا ما را بس است و بهتر وكيل است اين ماده بدين معني ده بار در كلام اللّٰه آمده است.بگمانم علّت اين تسميه آن باشد كه ميان كفايت كننده و كفايت شده حساب بر قرار است مثلا در فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ بقره: 206 ميان گناه شخص و عذاب جهنم محاسبه اي هست و عذاب بحساب گناه است.

قلوبشان غم و اندوه گرداند. وَ إِنَّهُ لَحَسْرَةٌ عَلَي الْكٰافِرِينَ حاقّه: 50 كفّار كه بقرآن عمل نميكنند و بي اعتنااند، روز قيامت قرآن بر آنها مايۀ اندوه ميگردد.كَذٰلِكَ يُرِيهِمُ اللّٰهُ أَعْمٰالَهُمْ حَسَرٰاتٍ عَلَيْهِمْ بقره: 167 حسرات حال است از اعمالهم يعني همانطور خدا اعمالشان را در حاليكه يكپارچه اندوه و غصّه باشد بآنها نشان ميدهد.فَلٰا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَرٰاتٍ فاطر: 8 حَسَرٰاتٍ مفعول له «تَذْهَبْ» است يعني جانت از حسرت و اندوه بر آنها از دست نرود.نا گفته نماند بعقيدۀ راغب اصل حسر، كشف و بر كنار كردن لباس از محل خود است «حسر عن قميصه» يعني دامن خود را بالا زد.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 133

و قتل گفته است.مجمع البيان در ذيل آيۀ فوق گويد: علّت اين تسميه آنست كه قتل، حسّ را از بين ميبرد و در ذيل آيۀ 152 آل عمران گفته: علّت اين تسميه آنست كه مقتول درد قتل را حسّ ميكند. معني آيه چنين ميشود: خدا وعدۀ خود را با شما راست كرد آنگاه كه آنها را باذن وي ميكشتيد.تحسّس بمعني جستجو كردن با حاسّه است و منظور پيدا كردن ميباشد خواه با ديدن باشد يا شنيدن.يٰا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَ أَخِيهِ يوسف: 87 اي پسران من برويد يوسف و برادرش را بجوئيد.لٰا يَسْمَعُونَ حَسِيسَهٰا وَ هُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خٰالِدُونَ انبياء: 102 صحاح و اقرب الموارد حسيس را صوت خفي گفته اند. طبرسي و بيضاوي آنرا صدائيكه با شنيدن حسّ ميشود ذكر كرده اند. معني آيه اين است: آنها صداي جهنّم

قاموس قرآن، ج 2، ص: 134

را نمي شنوند و در آنچه خواستۀ نفسشان است جاودانند. و اگر مراد از حسيس صوت خفي باشد معني آنست كه حتي صداي جزئي آنرا هم احساس نميكنند. آن مصدر از براي مفعول است.

روز بر آنها مسلّط كرد كه بطرز عجيبي آنها را ريشه كن مي نمود.و نيز آنرا بمعني متوالي گفته اند در مجمع گويد: ريشۀ آن از حسم الداء است كه با داغ پي در پي آنرا معالجه ميكنند. علي هذا «حُسُوماً» حال است از «ريح» در آيۀ ما قبل. يعني خدا باد را در حاليكه هفت شب و هشت روز مرتب و پي در پي آنها را از بين ميبرد مسلّطشان كرد. در اين فرض حسوم بمعني حاسم است.

و ثواب دلپسند نزد خداست.حَسَن (بر وزن فرس) وصف است بمعني زيبا و نيكو. فَتَقَبَّلَهٰا رَبُّهٰا بِقَبُولٍ حَسَنٍ آل عمران: 37 پروردگارش او را پذيرفت پذيرشي نيكو. مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً بقره: 245 موارد استعمال آن: قبول حسن، قرض حسن، متاع حسن، رزق حسن، اجر حسن، بلاء حسن و غيره است.حسنة: هر نعمت خوش آيند و شاد كننده است كه بانسان ميرسد و سيّئه ضدّ آن است (مفردات) و شامل نعمت دنيا و آخرت هر دو است رَبَّنٰا آتِنٰا فِي الدُّنْيٰا حَسَنَةً وَ فِي الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنٰا عَذٰابَ النّٰارِ بقره: 201 پروردگارا بما در دنيا نعمتي نيكو بخش و در آخرت نعمتي نيك بخش و ما را از عذاب آتش نگاه دار. اين كلمه مجموعا 28 بار در قرآن مجيد آمده است و شامل نعمت هر دو جهان است و حتي در طاعت و شفاعت و پيروي نيز بكار رفته است مَنْ جٰاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثٰالِهٰا انعام: 160- مَنْ يَشْفَعْ شَفٰاعَةً حَسَنَةً يَكُنْ لَهُ نَصِيبٌ مِنْهٰا نساء 85 لَقَدْ كٰانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللّٰهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ احزاب: 21.حسنات جمع حسنة است و شامل نعمتهاي و دنيا و آخرت هر دو

قاموس قرآن، ج 2، ص: 136

ميباشد وَ بَلَوْنٰاهُمْ بِالْحَسَنٰاتِ وَ السَّيِّئٰاتِ اعراف: 168 و جمعا سه بار در قرآن يافت ميشود: هود 114 فرقان: 70.احسن اسم تفضيل است وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّٰهِ حُكْماً مائده: 50 بهتر از خدا در حكم كدام است؟مجموعا 36 بار در قرآن مجيد آمده است. مؤنّث آن حسني است وَ كُلًّا وَعَدَ اللّٰهُ الْحُسْنيٰ نساء: 95 و خدا بهمه وعده بهتر داده است «حسني» در اين آيه

و آيات ديگر بايد موصوفي داشته باشد مثل وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنيٰ اعراف: 137 و مثل لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنيٰ … طه: 8 كه «كلمة» و «الاسماء» موصوف حسني است و اين كلمه 17 بار در كلام اللّٰه مجيد تكرار شده است. در آياتي نظير وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ مٰا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ زمر: 55 نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مٰا عَمِلُوا احقاف: 16 غرض آن نيست كه: با حسن تابع شويد و بحسن تابع نشويد يا احسن را قبول ميكنيم ولي حسن را نه بلكه شايد غرض آنست كه ما انزل اللّٰه همه احسن است و آنچه خدا قبول كند همه احسن است.احسان مصدر باب افعال بمعني نيكي كردن است مثل لٰا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللّٰهَ وَ بِالْوٰالِدَيْنِ إِحْسٰاناً بقره: 83 افعال اين مادّه در قرآن مجيد همه از باب افعال آمده مگر در سه موضع كه از ثلاثي بكار رفته است نحو وَ حَسُنَ أُولٰئِكَ رَفِيقاً نساء: 69 و دو مورد ديگر آيۀ 31 كهف و 76 فرقان است.محسن: نيكو كار. محسنين: نيكو كاران. محسنات: زنان نيكو كار. بنظر ميايد كه اين اسماء فاعل در قرآن بجاي صفت مشبهه بكار رفته اند و از آنها ثبوت اراده شده است چنانكه با مراجعه روشن خواهد شد. أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّٰهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ نساء 125 إِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ بقره: 195 فَإِنَّ اللّٰهَ أَعَدَّ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 137

لِلْمُحْسِنٰاتِ مِنْكُنَّ أَجْراً عَظِيماً احزاب: 29 «محسنات» در قرآن فقط يكبار هست اينك چند آيه را بررسي ميكنيم: إِنَّ اللّٰهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسٰانِ وَ إِيتٰاءِ ذِي الْقُرْبيٰ … نحل: 90 احسان بالاتر از عدل است زيرا عدل

آنست آنچه بر عهده دارد بدهد و آنچه براي اوست بگيرد. ولي احسان آنست بيشتر از آنچه بر عهده دارد بدهد و كمتر از آنچه براي اوست بگيرد. اختيار عدل واجب ولي اختيار احسان مستحبّ است.

امام عليه السّلام نقل است: «بالعدل قامت السموات و الارض» آري اگر عدل و موازنه نبود و موجودات در يكديگر تأثير نداشتند آسمانها و زمين بر پا نميشدند. و اين است معني أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقَهُ.

و شرّ را از بشر قابل انفكاك نميداند: وَ نَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً وَ إِلَيْنٰا تُرْجَعُونَ انبياء: 35 وَ إِذٰا مَسَّهُ الشَّرُّ فَذُو دُعٰاءٍ عَرِيضٍ فصلت: 51 إِذٰا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً وَ إِذٰا مَسَّهُ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 139

الْخَيْرُ مَنُوعاً معارج: 20 فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ زلزله: 7- 8.نا گفته نماند شرّ و خير هر دو امر وجودي اند چنانكه صريح آيات فوق است مثلا در آيۀ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ نميشود گفت: هر كه عدم را عمل كند آنرا خواهد ديد سيل و زلزله و غيره نسبت بانسان شرّ است و وجود است نه عدم چنانكه مثلا عسل نسبت بانسان خير و وجود است حكم اين هر دو يكسان است. فلاسفه كه بعدمي بودن شرّ قائل اند مثل قائلين بيزدان و اهريمن هر دو باشتباه رفته اند.گر چه هر دو دسته خواسته اند از نسبت دادن شرّ بخدا جلوگيري كنند. ولي دستۀ اوّل واقعيت را درك نكرده و دستۀ دوّم سلطنت خدا را ناتمام نموده اند.

صريح است در اينكه آمدن سيل و از بين رفتن وسائل زندگي قوم سباء در اثر اعراض از دستور خداوند بوده است، پس سيل را كه نسبت بآنها شرّ بود، خدا فرستاد و خدا اين كار را كرد چنانكه فرمود فَأَرْسَلْنٰا ولي چرا خدا اين شرّ را بوجود آورد؟زيرا كه آنها كفور شدند و اعراض كردند وَ هَلْ نُجٰازِي إِلَّا الْكَفُورَ چقدر خنده آور است بگوئيم سيل

قاموس قرآن، ج 2، ص: 140

نسبت بآنها شرّ نبود زيرا شرّ عدمي و سيل وجود است.در جاي ديگر ميخوانيم وَ إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ يَقُولُوا هٰذِهِ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَيِّئَةٌ يَقُولُوا هٰذِهِ مِنْ عِنْدِكَ، قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ فَمٰا لِهٰؤُلٰاءِ الْقَوْمِ لٰا يَكٰادُونَ يَفْقَهُونَ حَدِيثاً. مٰا أَصٰابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّٰهِ وَ مٰا أَصٰابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ … نساء: 78- 79.مشركان برسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و سلّم خرده گرفته و ميگفتند: خوبي از جانب خدا و بدي از جانب تو است كه بما ميرسد! خدا در جواب ميفرمايد: بگو حسنه و سيّئه هر دو از جانب خداست قُلْ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ در اينجا خدا هر دو را از جانب خود ميگويد و در آيۀ بعدي فرموده: حسنه از جانب خداست (و اوست كه حسنه ميدهد و كسي اجبارش نميكند) و سيّئه از جانب ما است يعني ما سبب ميشويم كه خداوند سيّئه پيش مياورد. در قرآن كريم آيات زيادي هست كه شرور و بلاها معلول اعمال ناشايست مردم است مثل وَ مٰا أَصٰابَكُمْ مِنْ مُصِيبَةٍ فَبِمٰا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ شوري: 30 مٰا أَصٰابَ مِنْ مُصِيبَةٍ إِلّٰا بِإِذْنِ اللّٰهِ تغابن: 11 در آيۀ اوّلي

بلا را معلول عمل آدمي و در آيۀ دوّم از خدا ميداند.يعني شرّ را خدا مياورد ولي علّت آن عمل انسان است. اگر گويند: بمقتضاي الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقَهُ بايد اينها شرّ و بد نباشند و حال آنكه قرآن مجيد در شرّ و مصيبت بودن اين قبيل چيزها صريح است؟!.گوئيم اينها از لحاظ تقدير و موازنه و اثر اعمال و انتقام در مقابل طغيان، عدل و خيراند هر چند نسبت باشخاص مجرم شرّ و مصيبت باشند چنانكه در سوره الرحمن در چند محلّ پس از ذكر عذابهاي آخرت آيۀ فَبِأَيِّ آلٰاءِ … آمده است زيرا آن عذابها نسبت بنظام عالم و مقتضاي شقاوت مجرمين خير و از لوازم نظام كلّي عالمند گرچه نسبت بمجرمين شرّاند

قاموس قرآن، ج 2، ص: 141

بعبارت اخري: آنها نسبت بخدا و واقع خيراند و خدا خلقت آنها را نكو كرده ولي نسبت باهل عذاب شرّاند و در آن عيبي نيست چنانكه قرآن مؤمنان را شفا و نسبت بكفّار لا يزيد الّا خسارا است.در اينجا بايد حساب مصائبي را كه براي امتحان و ترفيع مقام براي بعضي از بندگان پاك خدا پيش ميايد از اين حساب جدا دانست و انشاء اللّٰه در كلمۀ صوب ذيل آيۀ مٰا أَصٰابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لٰا فِي أَنْفُسِكُمْ … حديد: 22 خواهد آمد.خلاصۀ سخن آنكه: شرّ مثل خير وجودي است، شرّ را خدا بوجود مياورد ولي سبب آن عمل آدمي است شرّ را عدمي دانستن مثل عقيده به يزدان و اهريمن هر دو باطل و اشتباه است.

زيرا حسني مؤنّث احسن ميباشد. اين اسماء قهرا معاني وصفي دارند زيرا بر نامهائيكه معاني وصفي دارند حسن گفته نميشود مثلا اگر بدرخت ميگوئيم: درخت اين حسني ندارد، فقط نام و معرّف است ولي اگر بگوئيم: بارور: آن معناي وصفي است و دلالت بر حسن دارد.اسماء حسني نامهائي است كه در آنها معاني حسن ملحوظ و متضمّن صفات جلال و جمال خداوندي اند وَ لِلّٰهِ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنيٰ فَادْعُوهُ بِهٰا اعراف: 180 قُلِ ادْعُوا اللّٰهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمٰنَ أَيًّا مٰا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنيٰ اسراء: 110 اللّٰهُ لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنيٰ طه: 8 هُوَ اللّٰهُ الْخٰالِقُ الْبٰارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنيٰ حشر: 24.اين چهار محلّ است كه در آن كلمۀ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنيٰ آمده است و خدا با آنها خوانده ميشود و هنگام دعا صفات حق تعالي كه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 142

هر يك نمايندۀ قسمتي از تدبير عالم و يا نشان دهندۀ جلال كبريائي است در نظر داعي مجسّم ميشود.اسماء حسني در قرآن مجيد بنا بر نقل الميزان 127 است بترتيب ذيل: ا- الٰه، احَدْ، اوَّلْ، آخِرْ، اعْليٰ، اكْرَمْ، اعْلَمْ، ارْحَمُ الرّاحِمين، احْكَمُ الْحاكِمين، احْسَنُ- الْخالِقين، اهْلُ التَّقْوي، اهْلُ الْمَغْفِرَة، اقْرَبْ، ابْقي.ب- بارِئ، باطِن، بَرّ، بَصير، بَديع.ت- تَوّٰاب.ج- جَبّٰار، جامِع.ح- حَكيم، حَليم، حَيّ، حَقّ، حَميد، حَسيب، حَفيظ، حَفيّ.خ- خَبير، خالِق، خَلّٰاق، خَيْر، خَيْرُ الْماكِرين، خَيْرُ الرّٰازِقين خَيْرُ الْفاصِلين، خَيْرُ الْحاكِمين، خَيْرُ الفاتِحين، خَيْرُ الْغافِرين، خَيْرُ- الْوارِثين، خَيْرُ الرّٰاحِمين، خَيْرُ- الْمُنْزِلين.ذ- ذُو الْعَرْش، ذُو الطَّوْل، ذُو انْتِقام، ذُو الْفَضْلِ الْعَظيم، ذُو الرَّحْمَة، ذُو الْقُوَّة، ذُو الْجَلٰالِ وَ الاكْراٰمْ، ذُو الْمَعارِج.ر- رَحْمن، رَحيم، رَؤُف، رَبّ، رَفيعُ الدَّرَجات، رَزّٰاق، رَقيب.س- سَميع، سَلام، سَريعُ الْحِساب، سَريعُ الْعِقاب.ش- شَهيٖدْ، شاٰكِرْ،

شَكُورْ، شَديٖدُ الْعِقاب، شَديٖدُ الْمِحال.ص- صَمَدْ.ض- ظاهِرْ.ع- عَليٖمْ، عَزيٖزْ، عَفُوّ، عَلِيّ، عَظيٖمْ، عَلّٰامُ الْغُيُوبْ، عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَة.غ- غَنيّ، غَفُورْ، غالِبْ، غافِرُ الذَّنْبِ، غَفّٰارْ.ف- فالِقُ الإصْباح، فالِقُ- الْحَبِّ وَ النَّوي، فاطِرْ، فَتّٰاحْ.ق- قَوِيّ، قُدُّوسْ، قَيُّومْ، قاهِرْ، قَهّٰارْ، قَريٖبْ، قادِرْ، قَديٖرْ قابِلُ التّوبْ، قائِمٌ عَليٰ كُلِّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 143

ك- كَبيٖرْ، كَريٖمْ، كافيٖ.ل- لَطيف.م- مَلِكْ، مُؤْمِنْ، مُهَيْمِنْ مُتَكَبِّرْ، مُصَوِّرْ، مَجيٖدْ، مُجيٖبْ مُبيٖنْ، مَوْلَي، مُحيٖطْ، مُقيٖتْ، مُتَعالْ، مُحْيٖي، مَتيٖنْ، مُقْتَدِرْ، مُسْتَعاٰنْ، مُبْدِئْ، مالِكُ الْمُلْكِ.ن- نَصيٖرْ، نُورْ.و- وَهّٰابْ، واٰحِدْ، وَلِيّ واٰلِي، واٰسِعْ، وَكيٖلْ، وَدُودْ.ه- هادي.در توحيد صدوق از حضرت رضا عليه السّلام از پدرانش از علي عليه السّلام از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله نقل شده كه فرمود: براي خدا نود و نه اسم است، هر كه خدا را با آنها بخواند خدا دعاي وي را اجابت كند و هر كه آنها را بشمارد داخل بهشت ميشود.در روايت ديگري از امام صادق از پدرانش از امير المؤمنين از رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله نقل شده فرمود: براي خداي تعالي نود و نه اسم است صد مگر يكي، هر كه آنها را بشمارد داخل بهشت شود و آنها چنين اند: اللّٰه، اله، واحد، احد، صمد، اوّل، آخر، سميع، بصير، قدير، قاهر، عليّ، اعلي، باقي، بديع، باري، اكرم، ظاهر باطن، حيّ، حكيم، عليم، حليم حقّ، حسيب، حميد، حفيّ، ربّ رحمن، رحيم، ذاري، رزّاق، رقيب، رؤوف، رائي، سلام، مؤمن مهيمن، عزيز، جبّار، متكبّر، سيّد سبّوح، شهيد، صادق، صانع، طاهر، عدل، عفوّ، غفور، غني، غياث، فاطر، فرد، فتّاح، فالق، قديم، ملك، قدّوس، قويّ، قريب، قيّوم، قابض، باسط، قاضي الحاجات، مجيد، مولي، منّان، محيط، مبين، مقيت، مصوّر،

كريم، كبير، كافي، كاشف- ضرّ، وتر، وهّاب، ناصر، واسع، ودود، هادي، وفيّ، وكيل، وارث، باعث، برّ، توّاب، جليل، جواد، خبير، خالق، خير الناصرين، ديّان، شكور، عظيم، لطيف، شافي.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 144

اينها كه شمرده شد مجموعا صد تا است ولي لفظ جلاله داخل در عدد نيست بنا بر اين مجموع اسماء حسني در روايت نود و نه است و لفظ جلاله صفت بخصوصي در آن ملحوظ نيست بلكه الزاما دال بر تمام آنهاست بكلمۀ «اللّٰه» رجوع شود.در نسخۀ ما در توحيد صدوق «باعث» دو دفعه ذكر شده ولي پيداست كه اشتباه چاپ است.مقصود از شمردن كه فرمود: هر كه آنها را بشمارد داخل بهشت شود. آنست كه بآنها ايمان بياورد و بداند كه خداوند داراي چنين صفاتي است.نود و نه بودن اسماء حسني در روايت شيعه و سنّي بطور مستفيض نقل شده ولي بنا بر آنچه در قرآن و روايات ديگر و دعاها نقل شده تعداد اسماء حسني بيشتر از اين است در الميزان ذيل آيۀ 180 سورۀ اعراف بعد از ذكر اين نكته فرموده: غايت دلالت اين روايات آنست كه: از جملۀ اسماء حسني نود نه اسم است كه از خواصّ آنها استجابت دعا و دخول بهشت است در صورت دعا كردن با آنها و شمردن آنها.ايضا در تفسير الميزان ذيل آيۀ فوق از سورۀ اعراف بحث مفصّلي است طالبان تفصيل بآنجا رجوع كنند.فِيهِنَّ خَيْرٰاتٌ حِسٰانٌ رحمن: 70 حسان جمع حسناء و حسنة بمعني زنان زيبا روي است. همچنين است عَبْقَرِيٍّ حِسٰانٍ رحمن: 76 كه جمع حسنة بمعني نيكو است.قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنٰا إِلّٰا إِحْدَي الْحُسْنَيَيْنِ توبه: 52 مراد از «حسنيينِ» شهادت و پيروزي

است مسلمين بكفّار ميگفتند: ما در پيكار و جهاد خود بيكي از دو چيز نائل ميشويم كه هر دو نيكوست يا شهيد ميشويم و يا فاتح ميگرديم.

شدن در قيامت باشد. در اين صورت آيا براي وحوش حشر و نشر و حساب و كتابي هست؟ اللّٰه اعلم.در آيۀ ديگري آمده وَ مٰا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لٰا طٰائِرٍ يَطِيرُ بِجَنٰاحَيْهِ إِلّٰا أُمَمٌ أَمْثٰالُكُمْ مٰا فَرَّطْنٰا فِي الْكِتٰابِ مِنْ شَيْ ءٍ ثُمَّ إِليٰ رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ انعام: 38 اين آيه از آيه ما قبل اعمّ است و تمام جنبندگان و پرندگان را امّت و داراي نظام خوانده و در آخر گويد: سپس بسوي پروردگار خويش محشور و جمع ميشوند.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 146

در ذيل دو آيۀ فوق در تفاسير شيعه و اهل سنت روايات و مطالبي نقل شده كه حاكي از حشر حيوانات و غيره است و مرحوم مجلسي در ج 7 بحار ص 353 تا 377 طبع جديد آيات و روايات آنرا نقل كرده است.نا گفته نماند اثبات و ردّ اين مطلب، تحقيق و وقت بيشتر لازم دارد و علم آن در نزد خداست و حقيقت امر هر چه باشد مورد تسليم و قبول است.هُوَ الَّذِي أَخْرَجَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتٰابِ مِنْ دِيٰارِهِمْ لِأَوَّلِ الْحَشْرِ حشر: 2 اين حشر در بارۀ اخراج طائفه اي از يهود از اطراف مدينه است. معني آيه چنين است: او كسي است كه كفّار اهل كتاب را براي اوّلين راندن، بيرون كرد.اخراج و راندن معناي كنايه اي جمع كردن و لازم آنست. در اقرب الموارد آمده: «حشر الجمع: اخرجه من مكان الي آخر».حاشرين: گرد آورندگان فَأَرْسَلَ فِرْعَوْنُ فِي الْمَدٰائِنِ حٰاشِرِينَ شعراء: 53

در هر انداختن بكار رفته است.إِنَّكُمْ وَ مٰا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ انبياء: 98 شما و آنچه جز خدا مي پرستيد انداخته شده جهنّم و هيزم آن هستيد. «حصب» (مثل اسد) را هيزم و آنچه در آتش انداخته ميشود معني كرده اند. طبرسي گويد مراد آنست كه همچون انداخته شدن سنگريزه، بآتش انداخته ميشوند. اين آيه نظير آيۀ وَقُودُهَا النّٰاسُ وَ الْحِجٰارَةُ است كه در (ح ج ر) گذشت و گفتيم كه شامل معبودهاي جاندار نيست.إِنّٰا أَرْسَلْنٰا عَلَيْهِمْ حٰاصِباً قمر: 34 حاصب را باد ريگ افشان گفته اند. و چهار بار در قرآن

قاموس قرآن، ج 2، ص: 147

مجيد آمده است: عنكبوت 40، قمر 34، ملك 17، اسراء 68.

شده از اينكه با شما بجنگند.مراجعه باقرب الموارد نشان ميدهد كه فعل حصر از باب ضرب يضرب و نصر ينصر بمعني تنگ گرفتن و منع و حبس و مصدر آن بر وزن (فلس) است و از باب علم يعلم بمعني تنگ شدن و مصدر آن بر وزن فرس است. و همچنين دو باب اوّل و باب افعال هر دو متعدي اند و از ابو عمرو شيباني نقل ميكند كه: حصر و احصر هر دو بمعني حبس است.وَ جَعَلْنٰا جَهَنَّمَ لِلْكٰافِرِينَ حَصِيراً اسراء: 8 حصير را سجن و محبس گفته اند و اين بدان علّت است كه جهنّم شخص را ممنوع و محبوس ميكند و حصير بمعناي فاعل و تنگ گيرنده است يعني: جهنّم را براي كفّار زندان قرار داديم.أَنَّ اللّٰهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْييٰ مُصَدِّقاً بِكَلِمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَ سَيِّداً وَ حَصُوراً وَ نَبِيًّا مِنَ الصّٰالِحِينَ آل عمران: 39 گفته اند حصور كسي است كه خود را از جماع باز دارد يا كسيكه نزد زنان نيايد و آنكه در از بين بردن غريزۀ جنسي خود را بزحمت افكند ولي اينها با ظاهر آيه و واقعيت دين جور در نميايد بهتر است گفته شود: حصور كسي است كه خود را از مشتهيات نفس باز دارد يعني: پارسا. و آن صيغۀ مبالغه است.

آشكار و آنچه در

قاموس قرآن، ج 2، ص: 149

سينه هاست خارج گردد. آيه حاكي از آنست كه روز قيامت براي آنچه در سينه ها از حبّ و بغض و ايمان و كفر وجود دارد حساب هست و آنها ظاهر و آشكار خواهند شد.در روايات كافي هست كه شادي و سرور قلب مانند مثالي آشكار شده و سخن گويد براي تكميل اين بحث به «بعثر» رجوع شود، اين كلمه در قرآن بيش از يكبار نيست

همچنين است محصنات دوّم كه مراد كنيزان عفيف است.امّا جملۀ فَإِذٰا أُحْصِنَّ ممكن است مراد از آن شوهر دار بودن باشد يعني: كنيزان چون شوهر دار شدند اگر زنا كنند نصف حدّ زنان آزاد را دارند كه پنجاه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 150

تازيانه است. و اين قرينه است كه مراد از محصنات سوّم زنان آزاد و عفيف است زيرا محصنات شوهر دار سنگسار و كشته ميشوند و آن قابل تقسيم نيست.و نيز ممكن است مراد از فَإِذٰا أُحْصِنَّ اسلام آوردن كنيزان باشد چنانكه الميزان گفته است.امّا در آيۀ حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهٰاتُكُمْ … وَ الْمُحْصَنٰاتُ مِنَ النِّسٰاءِ نساء: 24 ظاهرا مراد زنان شوهر دار است يعني مادرانتان … و زنان شوهر دار بر شما حرام اند.وَ أُحِلَّ لَكُمْ مٰا وَرٰاءَ ذٰلِكُمْ أَنْ تَبْتَغُوا بِأَمْوٰالِكُمْ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسٰافِحِينَ … نساء: 24 مراد از محصنين مردان عفيف است كه از فحشاء امتناع ميكنند و مسافحين: زنا كارانند.

عَدَّهُمْ عَدًّا مريم: 94 است كه احصاء و عدّ هر دو يكجا آمده است يعني حساب آنها را كرده و آنها را شمرده است.علي هذا احصا بمعني تحصيل حساب و دانستن آن و تعديد بمعني

قاموس قرآن، ج 2، ص: 151

شمردن است.عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتٰابَ عَلَيْكُمْ … مزمّل: 20 داند كه بسر بردن آن نتوانيد. آيه در بارۀ عبادت شب است و ضمير «تُحْصُوهُ» به ليل كه در صدر آيه است بر ميگردد و منظور از احصاء، شب را در حال عبادت بروز آوردن است كه بر همه ممكن نيست. و شب زنده داري يكنوع شمردن دقائق شب است.

زندگي است و ديگر آزادي صحرا گردي را نخواهند داشت.و خلاصه مراد آن نيست كه از باب مخصوصي در حال سجده وارد شوند و بگويند: گناهان ما را بيامرز بلكه مراد آنست كه بشهر وارد شوند در حاليكه تسليم قوانين اند و بگويند و بدانند كه اين ورود، فرود آمدن از آزادي مطلق و محدود شدن بشرائط شهر نشيني است معناي آيه چنين ميشود: و چون گفتيم در

قاموس قرآن، ج 2، ص: 153

اين شهر ساكن شويد و از آن در هر محل كه خواستيد بخوريد (البته با مراعات قوانين) و بگوئيد اين شهر نشيني فرود آمدن و محدود شدن است (يعني اين را بدانيد و يقين كنيد) و از باب شهر در حال خضوع وارد شويد (در حاليكه آماده بپذيرفتن قوانين همزيستي هستيد) و اگر چنين كنيد قهرا نيكو كار خواهيد بود و آن باعث غفران گناهان شماست و نيكو كاران را وسائل مغفرت و تعيّش ميافزائيم.آنچه گفته شد كاملا طبيعي و قابل قبول است و ديگر احتياج به تأويلات بعيده كه از امثال قتاده نقل شده، نيست. طالبان تأويلات بتفاسير رجوع كنند.

همزه: 4- 5 حتما بحطمه انداخته ميشود. چه داني حطمه چيست؟آتش افروخته خداست.

اثير نقل ميكنند. ابيّ بن كعب از رسول صلّي اللّه عليه و آله از توبۀ نصوح پرسيد. حضرت فرمود: «هو النّدم علي الذّنب حين يفرط منك و تستغفر اللّٰه بندامتك عند الحافر، ثمّ لا تعود اليه ابدا» . مي بينيم كه مراد از «عند الحافر» اوّل امر است راغب گويد: «لَمَرْدُودُونَ فِي الْحٰافِرَةِ» مثلي است در بارۀ كسيكه بجاي اوّلي برگردانده شود. معني آيه چنين ميشود: كفّار و منكرين بعث ميگويند: آيا بخلقت اوّلي باز خواهيم گشت؟!! اين آيه نظير آيۀ … أَ إِذٰا كُنّٰا تُرٰاباً أَ إِنّٰا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ رعد: 5 است. از اين مادّه دو كلمه بيشتر در قرآن نيست.

جٰاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنٰا وَ هُمْ لٰا يُفَرِّطُونَ انعام: 61 ممكن است مراد از «رُسُلُنٰا» همان «حَفَظَةً» بوده باشند در اين صورت با ملاحظۀ آيۀ وَ إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحٰافِظِينَ … كه گذشت معني چنين ميشود كه ملائكه هم حافظ و هم كاتب اند و هم آنها هستند كه وقت رسيدن مرگ، انسان را قبض ميكنند. و اين منافي يَتَوَفّٰاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ نيست زيرا خدا توفّي را هم بخود و هم برسل و هم بملك الموت نسبت داده است مثل خدا باغ را آبياري كرد، من كردم، باغبان كرد.

«يَسْئَلُونَكَ» متعلّق است و تقدير چنين است «يسئلونك عنها كانّك حفيّ» طبرسي گويد: حفيّ بمعني عالم است يعني آنقدر سئوال كرده تا دانسته است.قٰالَ سَلٰامٌ عَلَيْكَ سَأَسْتَغْفِرُ لَكَ رَبِّي إِنَّهُ كٰانَ بِي حَفِيًّا مريم: 47 گفت سلام بر تو حتما از پروردگارم براي تو آمرزش ميخواهم كه او بمن مهربان است طبرسي «حفيّ» را مهربان معني كرده و گويد: حفيّ آن است كه در سئوال مبالغه كند و نيز كسي است كه در عطا كردن نعمتها لطف كند. اصل باب بمعني آخر رساندن (مبالغه) است گوئي «تحفّيت به اي بالغت في اكرامه» در نهايه هست: «احفي فلان بصاحبه و حفي به و تحفّي: اي بالغ في برّه و السئوال عن حاله».

أَذِنَتْ لِرَبِّهٰا وَ حُقَّتْ انشقاق: 2 آنگاه كه آسمان بشكافد و از پروردگار خويش فرمان برد و ثابت و حتمي است كه فرمان خواهد برد يعني: «حقّت السماء للطاعة عن امر ربّها» همچنين است آيۀ پنجم همان سورۀ.لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَ يُبْطِلَ الْبٰاطِلَ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ انفال: 8، احقاق حق و ابطال باطل، ثابت كردن حق و روشن كردن بطلان باطل است يعني: تا خدا حق را اثبات و بطلان باطل را آشكار نمايد.وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ بقره: 61 اين تعبير در چند محل از قرآن كريم آمده است و مفهوم ظاهري آنست كه پيامبران را بنا حق ميكشتند و از آن بنظر ميايد كه پيامبران را بحق ميتوان كشت يعني صورتي هست كه در آن كشتن پيغمبر، حق است.نا گفته نماند: قيد «بِغَيْرِ الْحَقِّ» مفهوم مخالف ندارد بلكه صفت قتل پيامبران است و مقصود آنست كه قتل پيغمبر فقط ظلم و بنا حق است چنانكه در آيۀ وَ مَنْ يَدْعُ مَعَ اللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ لٰا بُرْهٰانَ لَهُ بِهِ معنايش آنست كه ادّعاي شريك بر خدا بي برهان است نه اينكه ممكن است كسي در اين ادّعا با برهان باشد و امثال آن بسيار است (از مجمع).* ثُمَّ رُدُّوا إِلَي اللّٰهِ مَوْلٰاهُمُ الْحَقِّ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 160

أَلٰا لَهُ الْحُكْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحٰاسِبِينَ انعام: 62 «حقّ» از اسماء حسني است الميزان گويد: چون خدا بذاته و صفاته غير قابل زوال است لذا حقّ از اسماء حسناي اوست.در مجمع نقل ميكند علّت اين تسميه آنست كه امر خدا همه حقّ است و باطل در آن نيست.بهتر است گفته شود كه: ذات و افعال و صفات خدا

حقّ است يعني همۀ آنها مطابق واقع و در جاي و موقع خويش است و معني حق چنانكه گفته شد مطابقت است. «حَقِيقٌ عَليٰ أَنْ لٰا أَقُولَ عَلَي اللّٰهِ إِلَّا الْحَقَّ … اعراف: 105 حقيق را جدير و سزاوار معني كرده اند يعني سزاوارم كه بر خدا جز حقّ نگويم. و احتمال داده اند كه تعديه به «علي» براي تضمين معناي حريص است يعني: حريصم كه بر خدا جز حقّ نگويم در اقرب آمده: «حقيق- عليه: حريص».بهر حال، آن از حقّ است يعني مطابق حال من آنست … چنانكه «احقّ» در آيۀ … وَ نَحْنُ أَحَقُّ بِالْمُلْكِ بقره: 247 و غيره نيز بمعني سزاوارتر و از مصاديق معني اصلي كلمه است. «الْحَاقَّةُ مَا الْحَاقَّةُ وَ مٰا أَدْرٰاكَ مَا الْحَاقَّةُ حاقّه: 1- 3 حاقّة يكي از نامهاي قيامت است و شايد بواسطۀ ثابت و حتمي بودن حاقّة گفته شده است در مجمع گويد، «حقّة و حاقّة» هر دو بيك معني است. و تأنيث آن بواسطۀ موصوف است مثل الساعة الحاقّة و شايد تاء براي مبالغه باشد. در علّت اين تسميه وجوه ديگري نيز گفته اند ولي وجه فوق از همه بهتر است چنانكه در تعبير ديگر آمده إِذٰا وَقَعَتِ الْوٰاقِعَةُ لَيْسَ لِوَقْعَتِهٰا كٰاذِبَةٌ كاذبة نبودن همان حاقة و حتمي بودن است يعني اين خبر مطابق واقع است.

المتقن للامور» حكيم كسي است كه كارها را استوار و محكم كند.معناي اوّلي اين كلمه همان منع از فساد و منع براي اصلاح است و آن در تمام موارد صادق است. قضاوت و داوري كه يكي از معناي آنست در حقيقت منع از فساد و براي اصلاح است همچنين است استوار كردن و غيره در اينجا لازم است بچند مورد از موارد استعمال اين كلمه و مشتقات آن اشاره شود: إِنَّ اللّٰهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبٰادِ غافر: 48 وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ مائده: 42 در اين دو مورد و نظائر آن، حكم بمعني قضاوت و داوري است كه يكنوع منع از فساد و براي اصلاح است.فَلٰا وَ رَبِّكَ لٰا يُؤْمِنُونَ حَتّٰي يُحَكِّمُوكَ فِيمٰا شَجَرَ بَيْنَهُمْ نساء: 65 تحكيم بمعني حكم و حاكم قرار دادن است يعني نه قسم به پروردگارت مؤمن نميشوند تا آنكه در اختلافشان تو را حكم و داور قرار دهند.* فَيَنْسَخُ اللّٰهُ مٰا يُلْقِي الشَّيْطٰانُ ثُمَّ يُحْكِمُ اللّٰهُ آيٰاتِهِ حجّ: 52 احكام بمعني استوار و محكم كردن است يعني خدا آنچه را كه شيطان القاء كرده نسخ ميكند سپس آيات خود را استوار مي نمايد.كِتٰابٌ أُحْكِمَتْ آيٰاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ هود: 1، احكام در مقابل تفصيل واقع شده و مرحلۀ قبلي تفصيل است و در آن مرحله، تفصيل و تشتّت نيست.ممكن است مراد از «أُحْكِمَتْ» آن باشد كه آيات قرآن با تمام اختلاف مضامين و دستورهاي گوناگون و معارف متفاوت، همه داراي يكهدف و يك غرض است و در تمام آنها، همان غرض

قاموس قرآن، ج 2، ص: 162

جاري و ملحوظ است يعني: اين كتابي است كه آيات آن روي

يك غرض استوار شده و سپس با ملاحظۀ همان غرض تفصيل داده شده و از هم جدا شده است. چنانكه الميزان گفته است.و ممكن است مراد آن باشد كه آيات آن ابتدا بصورت بسيط بر قلب حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم القاء شده و سپس بوسيلۀ جبرئيل و زبان مبارك آنحضرت تفصيل داده شده است.فرض كنيد كسي هزار متر مربع زمين دارد و ميخواهد از آن بنحوي استفاده كند. دفعة بخاطرش ميافتد كه آنرا چند دستگاه خانه بسازد و بفروشد آن خانه ها در مرحلۀ اوّل در ذهن او كاملا فشرده و بسيطاند و اصلا نميداند كدام محل در بند و كدام محل صحن و كجا حمّام و كجاها اطاق و … خواهد شد ولي وقتيكه مهندس نقشۀ آنها را روي كاغذ آورد، اطاق ها، صحن ها حمّام ها، زير زمينها از هم جدا و معيّن ميگردند.قرآن كريم نيز ابتدا بصورت بسيط و فشرده و در قالب خدا شناسي و هدايت مردم بقلب شريف حضرت ختمي مرتبت صلّي اللّه عليه و آله از جانب خداوند القاء شده و سپس زبان آنحضرت و آمدن جبرئيل آنرا مفصّل كرده و بصورت آيات فعلي در آورده است. و اين مستلزم نزول مكرّر قرآن است كه در «نزل» انشاء اللّه خواهد آمد.* يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحٰاكَمُوا إِلَي الطّٰاغُوتِ … نساء: 60 تحاكم مخاصمه و محاكمه را پيش حاكم بردن است در اقرب گويد: «تحاكموا الي الحاكم: تخاصوا اليه» يعني ميخواهند محاكمه پيش طغيانگر ببرند.* وَ عِنْدَهُمُ التَّوْرٰاةُ فِيهٰا حُكْمُ اللّٰهِ … مائده: 43 مراد از حكم دستور و قضاوت خداست در آياتي نظير آتَيْنٰاهُمُ الْكِتٰابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ …

انعام: 89 شايد منظور از حكم قوّۀ تشخيص و درك امور

قاموس قرآن، ج 2، ص: 163

و شايد قضاوت و داوري روي كتاب باشد.

بُيُوتِكُنَّ مِنْ آيٰاتِ اللّٰهِ وَ الْحِكْمَةِ … احزاب: 34 و شايد در آيۀ وَ لَمّٰا جٰاءَ عِيسيٰ بِالْبَيِّنٰاتِ قٰالَ قَدْ جِئْتُكُمْ بِالْحِكْمَةِ … زخرف: 63 مراد تعليمات و احكام عيسي باشد و در آيۀ وَ لَقَدْ آتَيْنٰا لُقْمٰانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلّٰهِ لقمان: 12 بشكر حكمت گفته شده بنا بر آنكه «ان» تفسيريّه است. و

قاموس قرآن، ج 2، ص: 164

شايد علّت، آن باشد كه شكر از نتائج حكمت است.

حكيم ميگوئيم هكذا قرآن در تعاليم خود مثل يك شخص محكم كار است و اطلاق حكيم بر قرآن و يك شخص دانا بنا بر آنچه گفته شد يكسان است.قرآن حكيم است يعني از روي تشخيص دستور ميدهد و محكم كار و حكمت كردار است.و آن يك محل كه حكيم وصف امر آمده اين آيه است فِيهٰا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ دخان: 4 ميشود گفت: حكيم در اين آيه بمعني مفعول و محكم كاري شده است معني آيه چنين ميشود: در آنشب هر امريكه از روي تشخيص و محكم كاري است از هم جدا ميشوند.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 165

در الميزان بقرينۀ «يُفْرَقُ» حكيم را بسيط و آنچه اجزائش مشخص نيست، معني ميكند نظير آنكه در آيۀ أُحْكِمَتْ آيٰاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ گفته شد.باستثناي شش مورد فوق، كلمۀ حكيم 91 بار وصف خداوند متعال آمده است مثل إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ بقره: 32- لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ آل عمران: 6- وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ نساء: 26.

آن، داستان ذبح اسمعيل آمده كه به پدرش گفت سَتَجِدُنِي إِنْ شٰاءَ اللّٰهُ مِنَ الصّٰابِرِينَ و آنوقت معلوم شد كه اسمعيل واقعا حليم و بردبار است.ايضا اگر حليم بمعني عاقل باشد در آياتي نظير وَ اللّٰهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ نساء: 12 بايد گفت معني آن «و اللّه عليم عاقل» است حال آنكه عاقل از اسماء حسني نيست و حتي در دعاي جوشن كبير هم نيامده است با آنكه شامل هزار اسم ميباشد.ايضا در نهج البلاغه خطبۀ 14 هست: «خفّت عقولكم و سفهت حلومكم» از مقابله حلوم با عقول معلوم ميشود كه حلم غير از عقل است.وَ إِذٰا بَلَغَ الْأَطْفٰالُ مِنْكُمُ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 168

الْحُلُمَ فَلْيَسْتَأْذِنُوا نور: 59 حلم (بر وزن عنق و قفل) چيزي است كه در خواب ديده شود (قاموس) در اقرب گويد: لكن غالبا در خواب پريشان و قبيح بكار ميرود چنانكه رؤيا در خواب خوب.مراد از حلم در آيه بلوغ اطفال است كه بآن احتلام نيز گويند معني آيه چنين است: و چون كودكان ببلوغ رسيدند بايد اجازه بگيرند.راغب حلم را در آيۀ شريفه از حلم (بكسر اوّل) گرفته و گويد: بلوغ حلم، رسيدن بحالي است كه ميتواند حلم و بردباري داشته باشد.* أَمْ تَأْمُرُهُمْ أَحْلٰامُهُمْ بِهٰذٰا أَمْ هُمْ قَوْمٌ طٰاغُونَ طور: 32 ممكن احلام جمع حلم بمعني بردباري و يا جمع حلم بمعني خواب باشد در صورت اوّل منظور تأنّي و دقّت است يعني يا دقّت و تفكّرشان باين، امر ميكند يا قومي طغيانگراند و در صورت دوّم گويا منظور خيالات است زيرا خوابهاي پريشان نيز يكنوع خيال اند.قٰالُوا أَضْغٰاثُ أَحْلٰامٍ وَ مٰا نَحْنُ بِتَأْوِيلِ الْأَحْلٰامِ بِعٰالِمِينَ يوسف: 44 اضغاث مختلطهاست احلام جمع

حلم بمعني خوابهاي آشفته است چنانكه از اقرب نقل شد يعني گفتند: خوابهاي در هم و بر هم و آشفته است و ما بتعبير چنين خوابها واقف نيستيم. در اين آيه خوابهاي پريشان بدسته هاي علف و غيره تشبيه شده است.

بدان معني بود كه: اينك حدّ فاصل ميان حيات و ممات. ديوان دين ص 414- 419.بنا بر قول ايشان «عسق» در سورۀ شوري بايد اشاره به عيسي سليمان و قيامت باشد ولي در سورۀ شوري از سليمان خبري نيست و شايد «س» اشاره سماوات است كه مكرّر در آن سوره ياد شده است.در الميزان اوّل سورۀ شوري بعد از نقل احتمالات ميگويد: ممكن است حدس زد كه ميان حروف مقطعه و مضامين سوره هائيكه با آنها شروع ميشوند ارتباط خاصّي باشد. و شايد اين سخن معني آن روايت است كه اهل سنت از علي عليه السّلام بنا بر نقل مجمع نقل كرده اند فرمود: براي هر كتاب صفوه و خالصي است و صفوۀ اين كتاب حروف تهجّي است.ناگفته نماند بنا بر قول ديوان دين و الميزان، ميان ق و مضامين اين سوره ارتباط خاصّي است زيرا ق مختصر قيامت و مضامين سورۀ ق در باره قيامت است ولي كشف دكتر رشاد در بارۀ مقطعات بسيار عالي و در «عسق» نقل شده است.

171

حَتّٰي إِذٰا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهٰا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ … كهف: 86 «عَيْنٍ حَمِئَةٍ» يعني چشمه ايكه در آن گل سياه هست (مجمع- اقرب) ناگفته نماند: كسيكه در خشكي است چنان ميداند كه آفتاب از زمين طلوع و در زمين غروب ميكند و كسيكه در درياست چنان مي بيند كه آن از دريا طلوع و در دريا فرو ميرود، از آيۀ شريفه بدست ميايد كه ذو القرنين بآخرين آبادي در مغرب رسيد كه پس از آن دريا بود و آفتاب در نظر بيننده در آبيكه در اثر لجن، سياه بنظر ميامد و يا در آبيكه روي لجن را پوشانده بود، غروب ميكرد لذا فرموده «وَجَدَهٰا تَغْرُبُ» يعني او چنان يافت نه اينكه واقع از آن قرار بود.طبق تحقيقات ابو الكلام آزاد محقق هندي ذو القرنين (بنظر او كوروش كبير) در سفر اوّل خود براي سر كوبي دولت ليدي بطرف غرب (آسياي صغير) حركت كرد و آفتاب را چنان ديد. ميگويد: اكنون نقشۀ سواحل غربي آسياي صغير را برابر خود بگذاريم، در اين نقشه مي بينيم كه بيشتر ساحل به خليج هاي كوچك منتهي ميشود مخصوصا در نواحي حدود «ازمير» كه دريا تقريبا صورت يك چشمۀ بزرگ بخود ميگيرد.سارد (پايتخت كشور ليدي) در نزديكي ساحل غربي قرار داشت و چندان از شهر ازمير فعلي فاصله نداشت، در اينجا ميتوانيم بگوئيم كوروش بعد از استيلاء بر سارد به نقطه اي از سواحل درياي اژه نزديك ازمير ميرسد و در آنجا متوجّه ميگردد كه دريا صورت چشمه اي بخود گرفته و آب نيز از گل و لاي ساحل تيره رنگ بنظر ميرسد. در حوالي غروب اگر كسي اينجا ايستاده باشد خواهد ديد كه

قرص خورشيد چنان مي نمايد كه در آب محو ميشود، اين آن چيزي است كه قرآن از آن تعبير باين جمله مي نمايد وَجَدَهٰا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ يعني چنين ديد

قاموس قرآن، ج 2، ص: 172

كه خورشيد در محلي كه آب آن تيره رنگ بود فرو ميرفت. مسلم است كه خورشيد در محلي معيّن غروب نميكند ولي اگر در سواحل دريا ايستاده باشيم، در نتيجۀ كرويّت زمين و انحناي سطح آب خواهيم ديد كه خورشيد هنگام غروب كم كم و آرام آرام در سينۀ دريا جاي ميگيرد (ذو القرنين ترجمۀ باستاني پاريزي ص 93).

ميكنند ولي حمد فقط در مقابل اختياري است.و شكر تنها در مقابل نعمت و بذل بكار ميرود پس هر شكر حمد است ولي هر حمد شكر نيست و هر حمد مدح است ولي هر مدح حمد نيست.الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعٰالَمِينَ فاتحه: 2 اين تعبير شش بار در

قاموس قرآن، ج 2، ص: 173

قرآن مجيد آمده است يونس: 10 صافّات 182، زمر 75، غافر 65 انعام 45 و هيجده بار «الْحَمْدُ لِلّٰهِ» و چندين بار «لَهُ الْحَمْدُ» ذكر شده است.الف و لام در «الْحَمْدُ» براي استغراق يا براي جنس است و لام در «لِلّٰهِ» براي اختصاص و ملك است معني آيۀ چنين ميشود: جنس حمد يا هر حمد مخصوص خداست خدائيكه پروردگار همۀ مخلوقات است.يعني هر حمد و ستايش از هر كس در بارۀ هر كس و هر چيز كه بوده باشد مخصوص خدا و از براي خداست مردم خواه خدا را حمد كنند، خواه شخص ديگر و شي ء ديگر را، همۀ آنها مال خدا و از آن خداست.الميزان در توضيح جنس و استغراق چنين گويد: خداوند ميفرمايد: ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ خٰالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ غافر: 62 با اين روشن ميكند كه هر چيز مخلوق خداست و نيز فرمايد الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْ ءٍ خَلَقَهُ سجده: 7 و با اين ثابت ميكند هر چيز از لحاظ خلقت و از لحاظ نسبت بخدا خوب است … اينها از جهت فعل و امّا از جهت اسم، فرموده اللّٰهُ لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنيٰ طه: 8 … پس خدا از حيث افعال و اسماء جميل و نيك است … و هر جميلي كه در مقابل آن حمد ميشود از اوست پس

جنس حمد و هر حمد براي خداي سبحان است (باختصار).وَ نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَ نُقَدِّسُ لَكَ بقره: 30 وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلٰائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ … رعد: 13 وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلّٰا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ … اسراء: 44 باء در «بِحَمْدِهِ» در اين آيات و غيره چه بائي است و چه معني دارد؟طبرسي ذيل آيۀ 52 سورۀ اسراء گويد: با «بحمد» براي حال است. ايضا در كشاف ذيل آيۀ 30 بقره گويد: بِحَمْدِكَ در موضع حال است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 174

بنا بر اين معني نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ آنست كه تو را تسبيح ميگوئيم در حاليكه حامديم.. وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلّٰا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ يعني: هر چيز خدا را در حال حمد تسبيح ميگويد.بعيد نيست: باء بمعني مع و مصاحبت باشد چنانكه در ادْخُلُوهٰا بِسَلٰامٍ حجر: 46 يٰا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلٰامٍ مِنّٰا هود: 48 گفته اند.گر چه با حال از لحاظ معني يكي است.اين معني كاملا ساده و روان است و معني آيات چنين ميشود: ما تو را تسبيح و حمد ميگوئيم، رعد خدا را تسبيح ميگويد و مي ستايد- و هر چيز تسبيح خوان و حمد گوي خداست ناگفته نماند: تسبيح راجع بتنزيه خداوند و پاك دانستن او از نقائص است و حمد راجع به نعمتهاي خداوندي است پس يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ راجع بهر دو مطلب است و اينكه بعضي گفته اند حمد خدا تسبيح است و خدا را با حمد تسبيح كن درست نيست.يَوْمَ يَدْعُوكُمْ فَتَسْتَجِيبُونَ بِحَمْدِهِ وَ تَظُنُّونَ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلّٰا قَلِيلًا اسراء: 52 آيۀ شريفه مي فهماند كه روز قيامت بشر چون زنده شد اعاده و بعث را فعل جميل شمرده و خدا را در اين باره

حمد خواهد كرد چون حقائق بر وي منكشف گشته و قيامت را از لحاظ حكمت خدائي واجب خواهد ديد (از الميزان) يعني: روزي شما را ميخواند شما او را حمد گويان اجابت ميكنيد.محمود: ستوده. عَسيٰ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقٰاماً مَحْمُوداً اسراء: 79 حميد: ممكن است بمعني فاعل باشد يعني ستاينده و ممكن است بمعني مفعول باشد يعني ستوده.و آن از اسماء حسني است و هفده بار در قرآن مجيد آمده است وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ بقره: 267 بدانيد خدا بي نياز و ستوده است. يا بدانيد خدا بي نياز و ستاينده است و اعمال بنده را مي ستايد. چنانكه در مجمع نقل

قاموس قرآن، ج 2، ص: 175

شده است. ولي معناي اوّل بهتر بنظر ميرسد.محمّد: راغب گويد محمود آنست كه ستوده شود، محمّد آنست كه خصال پسنديده اش بسيار باشد. جوهري گويد: «المحمّد: الَّذي كثرت خصاله المحمودة» اقرب الموارد نيز عين اين جمله را دارد. در مجمع ذيل آيۀ 144 آل عمران گويد: محمّد يعني جامع تمام محامد زيرا تمحيد در بارۀ كمال محامد بكار ميرود.علي هذا كلمۀ محمّد بعنوان وصف بكسي اطلاق ميشود كه داراي محامد بوده باشد و تفعيل در آن بمعني كثرت است و اين كلمه كه نام مبارك حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم است چهار بار در قرآن مجيد آمده است وَ مٰا مُحَمَّدٌ إِلّٰا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ آل عمران: 144 مٰا كٰانَ مُحَمَّدٌ أَبٰا أَحَدٍ مِنْ رِجٰالِكُمْ احزاب: 40 وَ آمَنُوا بِمٰا نُزِّلَ عَليٰ مُحَمَّدٍ … محمّد: 2 مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّٰهِ … فتح: 29.محمّد هر چند اسم و علم آنحضرت است ولي بنا بر صفاتيكه حقّ تعالي

براي آنحضرت در قرآن مي شمارد و از جمله وَ إِنَّكَ لَعَليٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ اللّٰهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسٰالَتَهُ و غيره، روشن ميشود كه در ذكر نام مبارك آنحضرت، صفات محموده اش ملحوظ است.گر چه اين نام بوسيلۀ خانواده اش در كودكي بوي نامگذاري شده است اللّه اعلم.

تمام داشت. و مردم در سئوالات ديني بدو مراجعه ميكردند من از او استفادۀ علم ميكردم هر روز در حدود چهار صد يا پانصد نفر در پاي درس او حاضر ميشدند عده اي از زنان تارك دنيا نيز در درس ها گرد ميامدند. از ميان همه بحقير محبّت خاصّي داشت، كليدهاي مسكن و خزائن مأكل و شرب خود را بحقير سپرده بود مگر كليد يك خانۀ كوچكي را كه بمنزلۀ صندوقخانه بود، حقير خيال ميكردم كه آنجا خزانۀ اموال اوست و از اين جهت با خود ميگفتم كه او اهل دنياست. روزي وي را عارضه اي روي داده از مجلس درس تخلّف نمود و بحقير گفت: اي فرزند روحاني تلامذه را بگوي كه من امروز حالت تدريس ندارم. حقير از نزد او بيرون آمده ديدم شاگردان مذاكره ميكنند صحبت ايشان بمعني كلمۀ فارقليط در سرياني و پرگلوطوس در يوناني كه يوحنّا صاحب انجيل چهارم آمدن او را در باب 14 و 15 و 16 از جناب عيسي عليه السّلام نقل نموده است كه آنجناب فرمودند

قاموس قرآن، ج 2، ص: 177

بعد از من فارقليط خواهد آمد، پس جدالشان بطول انجاميد هر كسي در اين باب رأي بخصوصي داشت و چون متفرّق گشتند حقير بنزد قسيّس برگشتم گفت: اي فرزند روحاني امروز در غيبت من چه مباحثه اي رخ داد؟ ماجري را بيان كردم. گفت: حق واقع، خلاف همۀ اين اقوال است. من خودم را بقدمهاي او انداخته و گفتم: اي پدر روحاني تو از همه كس بهتر ميداني كه سعي من در تحصيل علم و تعصّبم در بارۀ نصرانيّت تا چه حدّ است. چه ميشود اگر احساني كرده معني اين اسم

شريف را بيان فرمائي؟ شيخ مدرّس بشدت گريست بعد گفت اي فرزند روحاني بخدا تو در نزد من اعزّ ناسي اگر چه در تحصيل معني اين اسم شريف فائدۀ بزرگي است و ليكن بمجرد انتشار اين اسم متابعان مسيح مرا و تو را خواهند كشت. مگر اينكه عهد نمائي در حال حيات و ممات من اين معني را اظهار نكني يعني اسم مرا نبري. كه موجب صدمۀ كلّي است در حال حيات از براي من و بعد از من براي اقارب من.سوگند اكيد ياد كردم كه هرگز نام شما را اظهار نخواهم كرد.پس از اطمينان گفت: اي فرزند روحاني اين اسم از اسماء مباركۀ پيغمبر مسلمين ميباشد يعني بمعني محمد و احمد است پس كليد آن خانۀ كوچك سابق الذكر را بمن داد و گفت: در فلان صندوق را باز كن فلان و فلان كتاب را نزد من بياور من كتابها را آوردم اين دو كتاب قبل از ظهور حضرت ختمي مرتبت بخط يوناني و سرياني با قلم بر پوست نوشته شده بود و در دو كتاب لفظ فارقليط را بمعني احمد و محمد ترجمه نموده بودند بعد گفت: اي فرزند روحاني بدانكه علماء و مفسّرين و مترجمين مسيحيّه قبل از ظهور حضرت محمد، اختلافي نداشتند كه بمعني احمد و محمد است.بعد از ظهور آنجناب، قسّيسين و

قاموس قرآن، ج 2، ص: 178

خلفاء تمامي تفاسير و كتب لغت و ترجمه ها را از براي بقاء رياست خود در تحصيل اموال و جلب منفعت دنيويّه و عناد و حسد و ساير اغراض نفسانيه تحريف و خراب نمودند و معني ديگر از براي اين اسم شريف اختراع كردند كه آن

معني اصلا و قطعا مقصود صاحب انجيل نبوده و نيست. زيرا كه جناب عيسي آمدن فارقليط را مشروط و مقيّد مي نمايد برفتن خود و ميفرمايد: تا من نروم فارقليط نخواهد آمد و اينكه ميگويند: مقصود روح- القدس است درست نيست كه او با بودن جناب عيسي و حواريون از براي آنجناب و حواريون نازل شده بود. پس نزول روح القدس مشروط برفتن مسيح نبود. پس منظور از لفظ فارقليط نيست و نبود مگر احمد و محمد و معني اين لفظ همين است.گفتم: در بارۀ دين نصاري چه ميگوئيد؟ گفت دين نصاري منسوخ است بسبب ظهور شرع شريف محمد (ص) و اين لفظ را سه مرتبه تكرار نمود.آنگاه مرحوم فخر الاسلام بقيۀ ماجري را شرح ميدهد كه احتياج بنقل آن نيست و روشن ميكند كه سبب اسلام آوردن وي همين قضيّه و كلمۀ فارقليط بوده است. طالبين تفصيل به انيس الاعلام و مقدمۀ رساله خلاصة الكلام آنمرحوم كه بقلم حاج ميرزا ابو الفضل زاهدي قمي نوشته شده رجوع كنند.بهتر است چند جمله از انجيل يوحنّا كه فعلا در دست است در اين باره نقل نمائيم: باب 14 بند 17: و من از پدر سئوال ميكنم و تسلّي دهندۀ ديگر بشما عطا خواهد كرد تا هميشه با شما بماند.بند 26: ليكن تسلّي دهنده كه پدر او را باسم من مي فرستد او همه چيز را بشما تعليم خواهد داد و آنچه بشما گفتم بياد شما خواهد آورد.بند 30: بعد از اين بسيار با شما

قاموس قرآن، ج 2، ص: 179

نخواهم گفت زيرا كه رئيس اين جهان ميايد و در من چيزي ندارد.باب 15 بند 26: ليكن چون تسلّي دهنده كه

او را از جانب پدر نزد شما ميفرستم آيد او بر من شهادت خواهد داد.باب 16 بند 7: رفتن من براي شما مفيد است زيرا اگر نروم تسلّي دهنده نزد شما نخواهد آمد.بند 13: و ليكن چون او آيد شما را بجميع راستي هدايت خواهد كرد زيرا كه از خود تكلّم نميكند بلكه بآنچه شنيده است سخن خواهد گفت و از امور آينده بشما خبر خواهد داد او مرا جلال خواهد داد.پيداست كه اين سخنان از پيغمبر آينده خبر ميدهد جيمز هاكس در قاموس كتاب مقدس ذيل كلمۀ تسلّي دهنده گويد: تسلّي دهنده كه در يوناني فارقليط گويند بمعني آموزگار و شفيع و راحت آور است.ترجمه كنندگان انجيل چون بكلمۀ تسلّي دهنده ميرسند از جانب خود ميگويند يعني روح راستي، يعني روح القدس. پر روشن است كه اين يعني ها تفسير از جانب خودشان و براي اغفال كردن مردم و وارونه نشان دادن حقيقت است و الّا چنانكه از مدرّس فخر الاسلام نقل شد و از كلمات بالا روشن گرديد حمل تسلّي دهنده بر روح القدس غلط است مثلا آنجا كه ميگويد «اگر نروم تسلّي دهنده نزد شما نخواهد آمد» چطور حمل بر روح القدس ميشود؟!!.آيا بتصديق انجيل چنانكه از مدرّس فخر الاسلام نقل شد روح- القدس (جبرئيل) در زمان آنحضرت نيامده و نازل نشده بود؟ وانگهي جملاتي كه از باب 14 و 15 و 16 انجيل يوحنّا نقل شد بچيزي جز بر آينده قابل حمل است؟و اينكه در بند 17 باب 14 گويد: تا هميشه با شما بماند اشاره بخاتميّت حضرت رسول اكرم صلّي اللّه عليه و آله و ابدي بودن شريعت

قاموس قرآن، ج 2، ص:

180

آنحضرت است.در خاتمه ناگفته نماند ممكن است مراد از احمد در آيۀ يَأْتِي مِنْ بَعْدِي اسْمُهُ أَحْمَدُ … معناي وصفي باشد يعني كسيكه در ستودن خدا از ديگران برتر است و يا كسيكه در ستوده بودن از ديگران بالاتر است. در اين صورت حضرت عيسي از صفت آنحضرت نيز خبر داده است چنانكه آيۀ 157 سورۀ اعراف وصف آنحضرت را از تورات و انجيل نقل ميكند الرَّسُولَ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِنْدَهُمْ فِي التَّوْرٰاةِ وَ الْإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهٰاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبٰاتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبٰائِثَ وَ يَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلٰالَ الَّتِي كٰانَتْ عَلَيْهِمْ … و ممكن است مراد فقط اسم آنحضرت باشد چنانكه «اسْمُهُ أَحْمَدُ» قرينۀ آن است در اين صورت بايد دانست كه محمد و احمد هر دو از نامهاي مشهور آنحضرت است حضرت ابو طالب صلوات اللّه و سلامه عليه در اشعار خود در بارۀ آنحضرت ميگويد: ا لم تعلموا انّا وجدنا محمّدا رسولا كموسي خطّ في اوّل الكتب و لقد علمت بانّ دين محمّد من خير اديان البريّة دينا لقد اكرم اللّٰه النّبيّ محمّدا فاكرم خلق اللّه في النّاس احمد و شق له من اسمه ليجلّه فذو العرش محمود و هذا محمّد لعمري لقد كلّفت وجدا باحمد و احببته حبّ الخليل المواصل (الغدير ج 7 ص 332- 340) چنانكه مي بينيم هر دو نام را در اشعار خود آورده است.در مجمع البيان ذيل آيۀ ما نحن فيه از يك شاعر نقل ميكند.صلّي الإله و من يحفّ بعرشه و الطّيّبون علي المبارك احمد طبرسي و ابن كثير در تفسير خود از صحيح بخاري از حضرت رسول (ص)

نقل ميكنند كه فرمود: براي من نامهائي است منم محمد، منم احمد، منم ماحي …

قاموس قرآن، ج 2، ص: 181

در تفسير صافي از كافي از امام صادق عليه السّلام نقل است كه عيسي بامّت خود فرمود: بزودي بعد از من پيغمبري از اولاد اسمعيل ميايد كه نامش احمد است او مرا و شما را تصديق ميكند …

سرخ است يعني: و از كوه ها تكّه هاي سفيد و سرخ برنگهاي گوناگون است.

اوّل) بار گناه است ولي چرا حمل گفته شده بنا بر آنچه از اهل لغت نقل شد لازم بود حمل (بفتح) گفته شود زيرا گناه بار متصل و بار معنوي است؟بايد دانست گناه بار منفصل و مانند بار بر دوش است گر چه در دنيا مجسّم و محسوس نيست، آيات لِيُرَوْا أَعْمٰالَهُمْ فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقٰالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ زلزله: 7 8- 9 كَذٰلِكَ يُرِيهِمُ اللّٰهُ أَعْمٰالَهُمْ حَسَرٰاتٍ عَلَيْهِمْ بقره: 167 يَوْمَ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 183

تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مٰا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ مٰا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ آل- عمران: 30 مجسّم و محسوس بودن آنرا روشن ميكند علي هذا بايد بآن حمل (بكسر) گفته شود چنانكه در قرآن مجيد آمده است.آيۀ گذشته خود از دلائل روشن اين مسئله است و ما قبل آن چنين است مَنْ أَعْرَضَ عَنْهُ فَإِنَّهُ يَحْمِلُ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ وِزْراً. خٰالِدِينَ فِيهِ وَ سٰاءَ لَهُمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ حِمْلًا ضمير «فِيهِ» به «وزر» راجع است يعني آنها در آن وزر ابدي اند علي هذا وزر يك موجود خارجي است. پس آن بار منفصل ميباشد.وَ الذّٰارِيٰاتِ ذَرْواً فَالْحٰامِلٰاتِ وِقْراً. فَالْجٰارِيٰاتِ يُسْراً ذاريات: 1- 3.در (ج ر ي) گذشت كه مراد از حاملات ابرهاي حامل باران و بخار آب اند و نيز از كتاب آغاز و انجام جهان نقل شد كه حاملات را باتمها حمل كرده است رجوع شود به «جري».* تحميل: بار كردن. مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرٰاةَ جمعه: 5 يعني تورات بر آنها بار شده و بآنها داده شده است رَبَّنٰا وَ لٰا تُحَمِّلْنٰا مٰا لٰا طٰاقَةَ لَنٰا بِهِ بقره: 286 پروردگار ما آنچه را كه طاقت نداريم بر

ما بار مكن حمولة: شتريكه بر آن بار نهند، اسم جمع است و از لفظ خود مفرد ندارد (مجمع) وَ مِنَ الْأَنْعٰامِ حَمُولَةً وَ فَرْشاً كُلُوا مِمّٰا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ … انعام: 142 و از چهار پايان بار بردار و كوچك از آنها بشما داد بخوريد از آنچه خدا روزي داده است.وَ كَأَيِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لٰا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اللّٰهُ يَرْزُقُهٰا وَ إِيّٰاكُمْ عنكبوت: 60 در الميزان فرموده: حمل رزق ذخيرۀ آن است كه انسان و از حيوانات مورچه، زنبور عسل و موش ذخيره ميكند.احتمال: بمعني حمل است (اقرب) فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَداً رٰابِياً رعد: 17 فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتٰاناً وَ إِثْماً مُبِيناً نساء: 112

قاموس قرآن، ج 2، ص: 184

ممكن است احتمال براي طلب يا مبالغه باشد كه اين دو از معناي افتعال اند. معني دو آيه چنين ميشود: سيل بشدت كف بلندي برداشت- حقّا كه بهتان و گناه آشكار را بر خود بار كرده است.

مطلق مهربان باشد كه در حمايت طرف، گرم و محكم است و احتياج بخويشاوند بودن نيست مثل آيۀ گذشته كه در بارۀ صديق است و مثل مٰا لِلظّٰالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لٰا شَفِيعٍ يُطٰاعُ غافر: 18.حميم بيست بار در قرآن مجيد بكار رفته شش مرتبه بمعني مهربان و بقيّه بمعني آب جوشان.

ماده ميزائيد ميگفتند: ماده ببرادرش وصل است و بچۀ نر را براي خدايان ذبح نميكردند.حام: شتر نري كه از صلب آن ده شتر ميشد ميگفتند: پشت خود را قرق كرده ديگر سوار آن نميشدند و مثل بحيره آزاد ميكردند (نقل از مجمع) اقوال ديگري نيز در مجمع و غيره نقل شده كه ذكر آنها لازم نيست.

ميشود: بدست خويش دسته اي تركه برگير و زنت را با آن بزن و در قسم يا عهد خود گناه مكن و اگر بمعني نقض عهد باشد يعني: با تركه بزن و نقض عهد نكن.

از حنيفيّة دين اسلام است كه بحق مايل و يا از يهوديت و نصرانيت بدين ابراهيم مايل است.

يا حنّان يا منّان: اي بسيار مهربان و اي بسيار عطاء كننده.نا گفته نماند: اصل حنين بمعني شوق و شدت گريه است چنانكه قاموس گفته است و مهرباني معناي لازم آن است لذا حنين بمعني ناله، مهرباني و شوق بكار ميرود.در نهج البلاغه خطبۀ 52 فرمايد: «فو اللّٰه لو حننتم حنين الولّه العجال … لكان قليلا فيما أرجو لكم من ثوابه» . محمد عبده در شرح آن گويد: هر ماده كه فرزند خود را از دست بدهد واله و والهه است. عجال بكسر عين شترهائي اند كه بچه هايشان را از دست داده اند. بهر حال منظور از حنين در اين جمله ناله است.و در حكمت 9 همان كتاب هست: «و ان عشتم حنّوا اليكم» كه مراد شوق يا مهرباني است.

تنگ شد، و عاقبت رو بفرار گذاشتيد، سپس خدا آرامش خويش را بر پيغمبرش و بر مؤمنان نازل كرد و سپاهياني فرود آورد (ملائكه) كه نديديد و كفّار را عذاب كرد كه سزاي كافران همين است (توبه: 25- 26).دكتر محمد حميد اللّه در كتاب خود كه بنام رسول اكرم (ص) در ميدان جنگ بتوسط آقاي سيد- غلامرضا سعيدي ترجمه شده در بارۀ محل حنين بسيار گفتگو كرده است طالبين بآنجا رجوع كنند.

خَيْرٰاتٌ حِسٰانٌ … حُورٌ مَقْصُورٰاتٌ فِي الْخِيٰامِ … لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لٰا جَانٌّ رحمن: 70- 74.5- وَ عِنْدَهُمْ قٰاصِرٰاتُ الطَّرْفِ عِينٌ. كَأَنَّهُنَّ بَيْضٌ مَكْنُونٌ صافات: 48 وَ عِنْدَهُمْ قٰاصِرٰاتُ الطَّرْفِ أَتْرٰابٌ ص 52 إِنّٰا أَنْشَأْنٰاهُنَّ إِنْشٰاءً فَجَعَلْنٰاهُنَّ أَبْكٰاراً عُرُباً أَتْرٰاباً واقعه: 35- 37 وَ كَوٰاعِبَ أَتْرٰاباً نباء 33.طهارت در آيات أَزْوٰاجٌ مُطَهَّرَةٌ مطلق و شامل همه نوع پاكي است يعني آنها در ظاهر و باطن از حيث اخلاق و خلقت و كثافات و پليديها و چيزهاي تنفّر آور بتمام معني پاك و مطهّراند.و جملۀ كَأَمْثٰالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ نيز مؤيّد اين مطلب است زيرا مرواريد نهفته از كهنه شدن و تغيير رنگ مصون است و صفا و طراوت خود را از دست نميدهد.قٰاصِرٰاتُ الطَّرْفِ قاصر لازم و متعدي هر دو آمده است بنظر ميايد كه در اينجا لازم بكار رفته است يعني زنانيكه نگاهشان كوتاه و منحصر بشوهرانشان است و احتمال دارد كه قدرت نگاه بديگران ندارند و اگر متعدي باشد معني اين است زنانيكه نگاه خود خود را منحصر بشوهران خود كرده اند و لازمه اش آن است كه بغير شوهران خود علاقه و محبّت ندارند بعقيدۀ الميزان قصر عين كنايه است از نگاه كردن با ناز و كرشمه است كه حوريان بهشتي بشوهران خويش با ناز و عشوه نگاه ميكنند. اين مطلب در مجمع بصورت قول نقل شده است.كَأَنَّهُنَّ الْيٰاقُوتُ وَ الْمَرْجٰانُ گويا مراد آنست كه قيافۀ آنها صفا و طراوت ياقوت و مرجان را دارد

قاموس قرآن، ج 2، ص: 194

و شايد مراد از «بَيْضٌ مَكْنُونٌ- … لُؤْلُؤٌ مَكْنُونٌ» نيز صفا و زيبائي و پاكي آنهاست.خَيْرٰاتٌ حِسٰانٌ شايد مراد از خيرات اخلاق خوب باشد يعني

نيك خويان خوب رويان.لَمْ يَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لٰا جَانٌّ طمث بمعني خون حيض و بكارت است چون زن قاعده و يا ازالۀ بكارت شود گويند «طمثت المرئة» يعني: پيش از شوهران نه انسي و نه جنّي با آنها نزديكي نكرده و ازالۀ بكارت ننموده است. «أَتْرٰابٌ» جمع ترب بمعني همسال است ظاهرا مراد آنست كه با شوهرانشان همسال اند و احتمال دارد كه مراد از آن همتائي باشد يعني از حيث سنّ و سال و قيافه و زيبائي و غيره با شوهران خود همتا هستند. رجوع شود به «ترب» «أَبْكٰاراً …، عُرُباً، … كَوٰاعِبَ» گفته اند مراد از ابكار آن است كه هميشه باكره اند در صافي روايتي بدين مضمون از امام صادق عليه السّلام نقل است. «عرب» «مثل عنق» جمع عروبة و آن زني است كه الفت و عشق و محبت خود را بشوهر اظهار ميدارد پس عرب يعني مهربانان نسبت بشوهران. «كَوٰاعِبَ» جمع كاعب و آن دختري است كه پستانهايش بر آمده باشد يعني: نار پستانها.خلاصۀ آنچه در وصف ازواج بهشتي گفته شد بدين قرار است.1- پاكان و پاك نهادان.2- سيمين تنان.3- بزرگ چشمان.4- ياقوت و مرجان و مرواريد صفتان.5- نيكو خويان و زيبا رويان.6- همسالان با شوهران.7- نگاه دوختگان بشوهران خود يا نگاه كنندگان با ناز و كرشمه.8- هميشه دوشيزگان.9- مهربانان بشوهران خود.10- نار پستانها.11- زنانيكه احدي بآنها دست نزده است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 195

در روايات اهل بيت عليه السّلام در وصف حوريان بهشتي اوصاف و احوال ديگري هست كه از بحث اين كتاب خارج است.

قلوبشان در ياري كردن پاك و مانند جامۀ سفيد است.اين كلمه در قرآن كريم فقط در ياران خاصّ حضرت عيسي بكار رفته است ولي در روايات در ياران مخصوص حضرت رسول و ائمۀ اطهار عليهم السلام نيز استعمال شده است قٰالَ الْحَوٰارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصٰارُ اللّٰهِ آمَنّٰا بِاللّٰهِ … آل عمران: 52 اين لفظ مجموعا پنج بار در قرآن آمده است: مائده 111 و 112، وصف 14.نا گفته نماند در مفردات راغب و مجمع البيان و غيره در علّت اين تسميه وجوهي نقل شده كه بعيد بنظر ميرسد.

باين مضمون گفته است گر چه توضيح آن بروشني الميزان نيست. طبرسي در مجمع در بارۀ آيۀ اوّلي گويد: يعني يوسف دور است از اين اتّهام زيرا كه از خدا ميترسد و اين قول بيشتر مفسّرين است كه گفته اند: اين كلمه تنزيه يوسف از اتّهام است.بنا بر اين لام «لِلّٰهِ» براي علت و حٰاشَ بمعني فعل است و در آيۀ دوّم گفته: معاذ اللّه ما در يوسف بدي ندانسته ايم. مخفي نماند قول الميزان از هر حيث قانع كننده است.معني آيه ها چنين ميشود: گفتند: از خدا بدور، اين بشر نيست اين فرشتۀ بزرگواري است- گفتند: سبحان اللّه ما بر يوسف بدي ندانسته ايم

بلي هر كه بدي را كسب كند و گناهش او را فرا گيرد آنها ياران آتش اند.ظاهر آيه آنست كه عمل مثل هاله اطراف انسان را فرا ميگيرد و راهي براي ورود رحمت و هدايت بقلبش باقي نميگذارد، اعمال كه بصورت نيرو از عامل خارج ميشوند از او جدا نميگردند بلكه حتي بر روي قلب زنگار ميشوند چنانكه فرموده بَلْ رٰانَ عَليٰ قُلُوبِهِمْ مٰا كٰانُوا يَكْسِبُونَ مطففين: 14.در سورۀ يس، احاطه اعمال بصورت زنجيرها و سدّها ذكر شده است إِنّٰا جَعَلْنٰا فِي أَعْنٰاقِهِمْ أَغْلٰالًا فَهِيَ إِلَي الْأَذْقٰانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ وَ جَعَلْنٰا مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنٰاهُمْ فَهُمْ لٰا يُبْصِرُونَ يس: 8- 9 زنجيرهائيكه در گردن تا چانه رسيده اند و سدّ بخصوصي كه از جلو و پشت سر، آنها را پوشيده است جز واقعيت اعمال بد نيستند.وَ أُحِيطَ بِثَمَرِهِ فَأَصْبَحَ يُقَلِّبُ كَفَّيْهِ عَليٰ مٰا أَنْفَقَ فِيهٰا كهف: 42 لَتَأْتُنَّنِي بِهِ إِلّٰا أَنْ يُحٰاطَ بِكُمْ يوسف: 66.مراد از «احيط» و «يحاط» احاطه و فرا گرفتن بلا است و تقدير چنين است: «احيط البلاء بثمره- ان يحاط البلاء بكم» معني دو آيه چنين ميشود: ميوه اش با بلا احاطه شد پس دو دست خويش را بحسرت براي ماليكه خرج كرده بود بهم مي ماليد.حتما بايد او را بياوريد مگر آنكه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 198

با پيش آمدي احاطه شويد.يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذٰابِ وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكٰافِرِينَ عنكبوت: 54 عذاب را بعجله از تو ميخواهند حال آنكه جهنّم كافران را فرا گرفته است.آيۀ شريفه مبيّن آنست كه جهنّم در حال حاضر كفّار را فرا گرفته است ولي متوجّه آن نيستند همانطور كه برق در ابر و آتش در سنگ پنهان

است و ما متوجّه نيستيم هكذا جهنّم در اين زندگي مخفي است و اهل كفر را فرا گرفته ولي متوجّه آن نيستند.نظير اين، آيات إِنَّ الْأَبْرٰارَ لَفِي نَعِيمٍ وَ إِنَّ الْفُجّٰارَ لَفِي جَحِيمٍ.يَصْلَوْنَهٰا يَوْمَ الدِّينِ. وَ مٰا هُمْ عَنْهٰا بِغٰائِبِينَ انفطار: 13- 16 است بنا بر آنكه جمله هاي اسميّه دلالت بر حال و استمرار دارند.وَ اللّٰهُ مُحِيطٌ بِالْكٰافِرِينَ بقره: 19 أَلٰا إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ مُحِيطٌ فصلت: 54 إِنَّ رَبِّي بِمٰا تَعْمَلُونَ مُحِيطٌ هود: 92 وَ كٰانَ اللّٰهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ مُحِيطاً نساء: 126.محيط: از اسماء اللّٰه الحسني است يعني احاطه كننده. فرا گيرنده كه با علم و حفظ قابل جمع است و ميشود آنرا فرا گيرنده، عالم، و حافظ معني كرد إِنَّ اللّٰهَ بِمٰا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ خدا آنچه را كه ميكنند فرا گرفته و عالم و نگهدارنده است.و چون محيط در جاي حافظ بكار رود قهرا شدت حفظ و تمام علم را ميفهماند زيرا معني اصلي كلمه فرا گيرنده است در مجمع ذيل آيۀ 126 نساء گفته: معني محيط بالشي ء آنست كه من جميع الجهات بآن داناست.در خاتمه بايد دانست كه افعال و مشتقات اين مادّۀ در قرآن كريم همه از باب افعال بكار رفته است و كلمۀ محيط مجموعا يازده بار آمده است هشت بار دربارۀ خدا، دو بار در خصوص جهنّم، و يك دفعه در مورد عذاب.

طرف شي ء را حول گويند كه ميتواند بآن متحوّل شود و برگردد. حال انسان و غير انسان همان امور متغيّره است در نفس و جسم و مال (مثل صحت، شادي، ثروت و … ) حول انسان نيروي اوست در يكي از امور فوق كه متحوّل و متغيّر است. (باختصار) طبرسي ذيل آيه 232 بقره گويد: حول بمعني سال است و آن از انقلاب مأخوذ است گوئي: «حال الشي ء عمّا كان عليه» شي ء از حال خود منقلب شد و گفته اند كه از انتقال اخذ شده كه گوئي: تحوّل عن المكان: از مكان منتقل شد.حال كه معني اصلي و مفردات آن معلوم شد لازم است بچند آيه اشاره شود.وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللّٰهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ وَ أَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ انفال: 24 بدانيد كه خدا ميان شخص و قلبش حائل و فاصله ميشود چون خدا مالك انسان و هر چيز است قادر است كه شخص چيزي را اراده كند و خدا او را منصرف نمايد و فكر و اراده اش را عوض كند.وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ … آل عمران: 159 اگر خشن و سنگدل ميبودي از دور تو پراكنده ميشدند.اينجاست كه حول بمعني دور و اطراف آمده و علّت اين تسميه چنانكه گذشت آنست كه شخص ميتواند بجانب خود منتقل شود.همچنين آيۀ وَ تَرَي الْمَلٰائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ … زمر: 75 و غيره. وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْوٰاجاً وَصِيَّةً لِأَزْوٰاجِهِمْ مَتٰاعاً إِلَي الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْرٰاجٍ فَإِنْ خَرَجْنَ فَلٰا

قاموس قرآن، ج 2، ص: 200

جُنٰاحَ عَلَيْكُمْ فِي مٰا فَعَلْنَ فِي أَنْفُسِهِنَّ مِنْ مَعْرُوفٍ وَ اللّٰهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ بقره: 240. «وَصِيَّةً» مفعول فعل

مقدّر است يعني «ليوصوا وصيّة» معني آيه چنين ميشود: آنانكه از دنيا ميروند و زناني از خود ميگذارند: براي زنان خويش متاعي تا يكسال وصيّت كنند آنگاه ورثه زنان را از خانه متوفّي خارج ننمايند و اگر خودشان خارج شوند براي شما گناهي نيست … گفته اند: اين حكم پيش از تشريع عدّۀ وفات وارد بود و آيات ارث كه براي زنان هشت يك و چهار يك معين كرد همچنين عدّۀ وفات كه چهار ماه و ده روز تعيين شد، اين حكم را نسخ كرده است.در تفسير عياشي نقل كرده كه راوي از امام عليه السّلام از حكم اين پرسيد. فرمود: اين آيه منسوخ است بآيۀ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً و نيز بآيۀ ميراث.و ايضا نظير آن را از ابو بصير نقل ميكند.از فيض كاشاني ره در توضيح روايت نقل كرده اند كه: تربّص يكساله با آيۀ عدّۀ وفات و نفقۀ يكساله با آيۀ ارث نسخ شده است و آيۀ عدّۀ وفات هر چند قبل از اين آيه واقع است ولي از حيث نزول بعد از اين آيه است. (آيۀ عدّۀ وفات 234 بقره است).ناگفته نماند اگر شيعه و اهل سنت بمنسوخ بودن آيه تصريح نكرده بودند و رواياتي در اين زمينه نقل نميشد ممكن بود كه گفته شود: اين آيه مطلب ديگري را ميرساند و آن اين است كه شخص ميتواند وصيّت كند زنش پس از فوت او يكسال از خانه خارج نشود و از مال شوهر در اين مدّت ارتزاق نمايد و ورثه قدرت اخراج او را در آن مدّت ندارند و اگر خودش بماند و خارج شود و ازدواج نمايد بر ورثه

حرجي نيست.طبرسي در ذيل آيه فرموده:

قاموس قرآن، ج 2، ص: 201

علماء اتفاق كرده اند كه اين آيه منسوخ است و امام صادق عليه السّلام فرموده: در جاهليت چون مردي از دنيا ميرفت از اصل مال بزن او يكسال تمام انفاق ميشد سپس بدون ميراث اخراج ميگرديد پس آيه ربع و ثمن آنرا نسخ كرد و بزن از نصيب خودش داده ميشود و نيز از آنحضرت نقل است كه: اين آيه را آيۀ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً و آيۀ مواريث نسخ كرده است.در المنار آنچه را كه بنظر ما آمده از ابو مسلم نقل كرده و از فخر رازي نقل ميكند كه قول ابو مسلم را پسنديده و نسخ را نفي كرده است.احتمال ديگري بنظر نگارنده ميرسد و آن اين است كه امام عليه السّلام فرموده: وجوب حكم اين آيه بوسيلۀ آيه ارث و عدّۀ وفات نسخ شده است ولي جواز و بهتر بودن آن در صورتيكه مرد وصيّت كند و زن عمل نمايد از بين نرفته است.در هر حال بايد دانست كه مضمون اين آيه مدّتي حكم زنان اسلامي بوده است.وَ الْوٰالِدٰاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلٰادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كٰامِلَيْنِ لِمَنْ أَرٰادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضٰاعَةَ … بقره: 233 مادران فرزندان خود را دو سال تمام شير ميدهند اين براي كسي است كه بخواهد شير دادن را تمام و كامل كند.يعني اگر مادران نخواهند شير تمام بدهند ميتوانند كمتر از دو سال بدهند.محقق در شرايع فرموده: نهايت رضاع دو سال است و جايز است به بيست و يك ماه اكتفا شود و كمتر از آن جايز نيست و اگر كسر كند بر فرزند جور كرده است ولي ميشود يكماه دو

ماه از دو سال زياد شير بدهد.اين فتوي مضمون رواياتي است كه از اهل بيت عليهم السلام نقل شده از آنجمله سماعة از امام

قاموس قرآن، ج 2، ص: 202

صادق عليه السّلام نقل كرده فرموده: شير دادن بيست و يك ماه است. هر چه از آن ناقص گردد بر طفل ظلم است.در حديث ديگري از آنحضرت نقل است: واجب در رضاع بيست يك ماه است هر چه از آن نقص شود از شير دهنده است (نه از شريعت) و اگر بخواهد شير تمام بدهد دو سال كامل است (وسائل كتاب نكاح ابواب احكام اولاد باب 70).نا گفته نماند: غرض از تفصيل اين بحث، جمع ما بين اين آيه و آيۀ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ كُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصٰالُهُ ثَلٰاثُونَ شَهْراً احقاف: 15 است. اين آيه مدت حمل و رضاع را سي ماه معيّن ميكند. و با حذف دو سال اقلّ مدّت حمل شش ماه ميشود.شيخ مفيد در ارشاد نقل ميكند: زني را پيش عمر آوردند كه در شش ماه زائيده بود. عمر خواست او را سنگسار كند «بخيال آنكه زنا كرده چون لازم بود در 9 ماه بزايد) امير المؤمنين عليه السّلام بعمر گفت: اگر اين زن بحكم كتاب خدا مخاصمه كند بر تو غالب آيد. خدا فرمايد: وَ حَمْلُهُ وَ فِصٰالُهُ ثَلٰاثُونَ شَهْراً و فرمايد: وَ الْوٰالِدٰاتُ يُرْضِعْنَ أَوْلٰادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كٰامِلَيْنِ لِمَنْ أَرٰادَ أَنْ يُتِمَّ الرَّضٰاعَةَ چون زن دو سال تمام شير دهد و شير دادن و باز كردن از شير سي ماه باشد مدّت حمل او شش ماه خواهد بود. عمر چون اين بشنيد زن را رها كرد. با اين حكم (اقل مدّت

حمل) ثابت شد صحابه و تابعين بدان عمل كردند و فعلا نيز چنين است (ارشاد فصل قضاياي آنحضرت در زمان عمر).علّامۀ اميني اين نادره را در ج 6 الغدير ص 96 ببعد در سه صورت از كتب اهل سنت نقل كرده است و در همانجاست كه عمر گفت: «لو لا علي لهلك عمر».امام عليه السّلام از جمع اين دو آيه اقلّ مدّت حمل را بيان فرموده است. استفادۀ ديگري كه ميشود از جمع دو آيۀ فوق كرد آنست كه بگوئيم مراد از سي ماه، در آيه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 203

مجموع دوران رضاع واجب و اكثر مدّت حمل است.اكثر مدّت حمل نه ماه و رضاع واجب بيست يك ماه است و جمعا سي ماه ميشود و ميتوان گفت كه هر دو مطلب در آيتين ملحوظ است.النهايه استفادۀ امام صلوات اللّه عليه از منطوق آيه و آنچه ما گفتيم از مفهوم آيه است.حول (بر وزن عنب) اسم فعل است بمعني انتقال چنانكه در اقرب گفته خٰالِدِينَ فِيهٰا لٰا يَبْغُونَ عَنْهٰا حِوَلًا كهف: 108 در بهشت هميشگي اند و انتقال از آن را نميخواهند.اينكه فرموده: مايل بانتقال نميشوند دليل آنست كه در زندگي بهشتي خستگي و ملالت نيست در زندگي دنيا هر قدر كه عالي و مرفّه باشد لذّت يكنواخت خسته كننده و ملال آور است ولي زندگي آخرت و بهشت ملالي ندارد بلكه هميشه تازه و دلپسند است. آيۀ فوق در نوبت خود دقيق و قابل دقّت است كدام لذّات و كدام عيش دنيوي است كه انسان از ادامۀ آن خسته نشود و يكنواخت بودنش از رونق نياندازد؟.حيلة بمعني چاره است كه شخص در تدبير كارش بآن منتقل

ميشود و آن يكنوع تغيّر و انفصال از حال اوّلي است لٰا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لٰا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا نساء: 98 نه بعلاجي قادراند و نه براهي راه مييابند.تحويل: بمعني انتقال و نقل هر دو آمده است فَلٰا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَ لٰا تَحْوِيلًا اسراء: 56 قادر نيستند ضرر را از شما بدور كنند و نه بديگري انتقال دهند. «تحويل» در اين آيه متعدي بكار رفته است.فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَبْدِيلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَحْوِيلًا فاطر: 43.ميشود كه تحويل در آيه لازم و بمعني انتقال باشد يعني بروش خدا هرگز تبديلي و انتقالي نخواهي يافت

قاموس قرآن، ج 2، ص: 204

تبديل چنانكه الميزان گويد آنست كه عافيت و نعمت بجاي عذاب گذاشته شود و تحويل آنست كه عذاب (مثلا) از قوم مستحق بغير مستحق انتقال يابد. رجوع شود به «سنّة» در اقرب الموارد گفته: تحويل لازم و متعدي هر دو آمده است.

بجرم سركشي آنها بود و ما راستگو هستيم.آيۀ شريفه روشن ميكند كه اشياء فوق در نتيجه تجاوز كاري بر يهود حرام شده است چنانكه آيۀ فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هٰادُوا حَرَّمْنٰا عَلَيْهِمْ طَيِّبٰاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ … نساء: 160 در اين مضمون صريح است.در سفر لاويان از تورات فعلي باب 11 گوشتهاي حلال و حرام يهود نقل شده و شايد بتوان از آن در تفسير آيه شريفه استفاده كرد.مقداري از آنها از محرّمات اسلامي و بعضي از محلّلات آن، از جمله گوشت شتر را حرام و نجس دانسته است.و ظاهرا چون يهود انكار ميكردند. كه اين تحريم در شريعت موسي براي مجازات بوده باشد و اين محرّمات از اوّل حرام بوده اند قرآن در ردّ آن فرمود:

قاموس قرآن، ج 2، ص: 205

كُلُّ الطَّعٰامِ كٰانَ حِلًّا لِبَنِي إِسْرٰائِيلَ إِلّٰا مٰا حَرَّمَ إِسْرٰائِيلُ عَليٰ نَفْسِهِ … فَأْتُوا بِالتَّوْرٰاةِ فَاتْلُوهٰا إِنْ كُنْتُمْ صٰادِقِينَ آل عمران: 93.

آن بخوابد نجس است همچنين هر چه زن روي آن به نشيند نجس است هر كه بستر حائض را دست زند بايد لباس خود را بشويد و با آب غسل كند و تا شب نجس است.و اگر زن حائض بچيزي دست زند آنچيز تا شام نجس است و اگر مرد در آنحال با وي همبستر شود تا هفت روز نجس خواهد بود … در المنار گويد: نقل است كه نصاري امر حيض را سهل ميگرفتند و ايضا در المنار و مجمع هست كه مردم جاهليت با زن حائض مثل يهود در يكجا نمي نشستند و طعام نميخوردند.اين امور سبب گرديده كه مردم نظر اسلام را از حضرت رسول (ص) در بارۀ حيض بپرسند و آيۀ شريفه در جواب آنها آمده است.ناگفته نماند اسلام در بارۀ حائض حكم كرده كه مرد را حرام است با زن خود در حال حيض جماع كند و غير از آن ساير لذّتها حلال است و آنچه از تورات و رسوم جاهليت نقل شد همه از نظر اسلام پوچ و بي معني است و نيز زن در ايام عادت بايد نماز نخواند و روزه نگيرد و روزه را بعدا قضا نمايد

قاموس قرآن، ج 2، ص: 208

و فروعات مختصر ديگري هم دارد كه نقل آنها را لزومي نيست.بدين طريق متوجۀ ميشويم كه لازم بوده قرآن مجيد اين مطلب را مطرح كند و رسومات ناهنجار جاهليت و يهود را لغو نمايد تا در اين باره كمكي بزنان شود.وَ اللّٰائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسٰائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلٰاثَةُ أَشْهُرٍ وَ اللّٰائِي لَمْ يَحِضْنَ طلاق: 4 آيۀ شريفه در بيان عدۀ طلاق است كه اگر در

يائسه بودن زن شكّ شود و يا زن جوان باشد ولي بعلّتي قاعده نشود هر دو بايد بعد از طلاق، سه ماه عدّه نگاه دارند.يعني زنانيكه از قاعدگي مأيوس اند اگر در يائسه بودن بترديد افتاديد و همچنين زنانيكه قاعده نميشوند، عدّۀ آنها سه ماه است.

است بهر زمان صلاحيت دارد كوتاه باشد يا دراز. ولي در مجمع ذيل آيۀ 36 بقره گفته: بيشتر در زمان دراز بكار ميرود.اين كلمه در قرآن مجيد 34 بار آمده است و يكبار بصورت حينئذ وَ أَنْتُمْ حِينَئِذٍ تَنْظُرُونَ واقعه: 84 كه بمعني «حين اذ كان كذا» است و نيز باسم و فعل هر دو اضافه شده و مقطوع الاضافه نيز آمده مثل وَ الصّٰابِرِينَ فِي الْبَأْسٰاءِ وَ الضَّرّٰاءِ وَ حِينَ الْبَأْسِ بقره: 177 وَ لَكُمْ فِيهٰا جَمٰالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَ حِينَ تَسْرَحُونَ نحل: 6 فَذَرْهُمْ فِي غَمْرَتِهِمْ حَتّٰي حِينٍ مؤمنون: 54.كَمْ أَهْلَكْنٰا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ فَنٰادَوْا وَ لٰاتَ حِينَ مَنٰاصٍ ص: 3

قاموس قرآن، ج 2، ص: 210

گفته اند لات همان لا است كه تاء بآن لاحق شده و بمعني ليس است و اسم آن محذوف و حين خبر آنست يعني: «ليس الحين حين مناص» آنوقت وقت نجات نيست معني آيه چنين ميشود: چه بسيار مردماني كه پيش از آنها هلاك كرديم هنگام هلاكت ناله و استغاثه كردند ولي آنوقت مهلت و نجات نيست.

نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النّٰاسِ انعام: 122 كه در اين آيه مراد از «احييناه» حيات ديني و بصيرت است.و نيز بحيات آخرت اطلاق شده مثل يَقُولُ يٰا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَيٰاتِي فجر: 24 و هكذا بآدم فهيم و عاقل حيّ گفته شده لِيُنْذِرَ مَنْ كٰانَ حَيًّا وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَي الْكٰافِرِينَ يس: 70 اينك چند آيه را بررسي ميكنيم: وَ اللّٰهُ أَنْزَلَ مِنَ السَّمٰاءِ مٰاءً فَأَحْيٰا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا إِنَّ فِي ذٰلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ نحل: 65.در اين آيه مثل چند آيه ديگر زنده شدن زمين مورد نظر است.ممكن است بگوئيد زنده شدن زمين همان روئيدن تخم ها و دانه هاي درون زمين است ولي با مراجعه بآيۀ ديگر خواهيم ديد كه زمين قطع نظر از دانه ها شخصا زنده ميشود گر چه بر ما محسوس نيست در سورۀ حجّ آيۀ 5 چنين است … وَ تَرَي الْأَرْضَ هٰامِدَةً فَإِذٰا أَنْزَلْنٰا عَلَيْهَا الْمٰاءَ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 211

اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ حج: 6 اهتزاز بمعني جنبش و حركت و «رَبَتْ» بمعني بالا آمدن مثل آمدن خمير است علي هذا خاك شخصا حركت ميكند و مثل خمير ميآيد يعني: زمين را خشك و افسرده بيني و چون آب بر آن نازل كرديم بجنبد و بر آيد و از همه گياهان بهجت انگيز ميروياند.مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسٰادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمٰا قَتَلَ النّٰاسَ جَمِيعاً وَ مَنْ أَحْيٰاهٰا فَكَأَنَّمٰا أَحْيَا النّٰاسَ جَمِيعاً مائده: 32.بنظر ميايد: اين آيه مانند تسبيب و دلالت بر كار است مثلا گوئيم آنكه ابتدا هواپيما را طرح ريزي كرد گويا همۀ هواپيماها را او ساخته است و آنكه بر تأسيس بيمارستان

دلالت كرده گويا همۀ بيمارستانها را او ساخته است.هكذا چون قتل عدواني يكفرد زير بناي قتلهاي ديگر و احياء يكفرد پايۀ احياهاي ديگر است لذا گوئيم هر كه يكفرد را كشت مثل آنست كه همه را كشته الخ.و يا منظور آنست كه افراد بشر از نظر خداي سبحان بحكم يك پيكرند قاتل يكنفر مثل قاتل همه و محيي يكي مانند احيا كنندۀ همه است.يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذٰابِ يُقَتِّلُونَ أَبْنٰاءَكُمْ وَ يَسْتَحْيُونَ نِسٰاءَكُمْ … اعراف: 141 استحياء طلب حيات و بمعني زنده نگاه داشتن و آنرا خواستن است آيه در بارۀ بيان مصيبت بني اسرائيل است كه فرعون براي جلوگيري از تولّد حضرت موسي پسران آنها را سر ميبريد معني آيه چنين است: عذاب بد را بشما تحميل ميكردند و آن اين بود كه پسرانتان را ميكشتند و زنانتان را زنده نگه ميداشتند و زنده ماندن آنها را طالب بودند، شايد از آنجهت كه خدمتكار فرعونيان باشند. بعضي گفته اند: ممكن است مراد از بين بردن عفت زنان باشد يعني كاري ميكردند كه سبب زوال حياء آنها بود ولي از كلمۀ يُقَتِّلُونَ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 212

وَ يُذَبِّحُونَ كه هميشه قبل از اين كلمه آمده است مانع از اين حمل ميباشد.إِنَّ اللّٰهَ فٰالِقُ الْحَبِّ وَ النَّويٰ يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ ذٰلِكُمُ اللّٰهُ فَأَنّٰي تُؤْفَكُونَ انعام: 95 ناگفته نماند زنده آنست كه چهار عمل جذب، دفع، حركت و توليد مثل داشته باشد مثل انسان و حيوان و علف زنده. و اگر داراي اين خواصّ نباشد مرده است.دانه و تخم تا زير خاك نرفته است مرده و بي حركت است و سلّول خفته اي ميان آن هست

ولي چون زير خاك رفت در اثر حرارت و رطوبت بحركت ميايد و زنده شده رشد مي نمايد و چون بگياه مبدّل گرديد دانه ها و تخمهاي خود را كه در نوبت خود مرده اند بزمين ميريزد و بدين شكل زنده از مرده و بالعكس بيرون ميايد و اين عمل از اسرار عجيب خلقت و در جهان دائمي است، زنده شدن و روئيدن انسانها از زمين در روز قيامت بآن تشبيه شده است يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ يُخْرِجُ الْمَيِّتَ مِنَ الْحَيِّ وَ يُحْيِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهٰا وَ كَذٰلِكَ تُخْرَجُونَ روم: 19.معني آيۀ اوّل چنين است: خدا شكافندۀ دانه و هسته است زنده را از مرده خارج ميكند و بيرون آورندۀ مرده از زنده است آن است خدا پس بكجا ميرويد؟!.وَ لَكُمْ فِي الْقِصٰاصِ حَيٰاةٌ يٰا أُولِي الْأَلْبٰابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ بقره: 179 آيۀ عجيبي است در بيان موقعيّت قصاص. كوتاهترين جمله در جاهليّت در اين باره آن بود كه ميگفتند: «القتل انفي للقتل» ولي قرآن با اين كلمه فِي الْقِصٰاصِ حَيٰاةٌ آنرا از رونق انداخت.نا گفته نماند اگر قاتل در مقابل قتل كشته شود ديگران بقتل مردم جري نميشوند و آن سبب محفوظ ماندن خونهاست لذا قرآن فرمود: اي خردمندان در قصاص حيات هست.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 213

وَ مٰا هٰذِهِ الْحَيٰاةُ الدُّنْيٰا إِلّٰا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّٰارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوٰانُ لَوْ كٰانُوا يَعْلَمُونَ عنكبوت: 64.در مجمع از ابو عبيده نقل ميكند كه حيوان (بر وزن قمران) و حيات هر دو بيك معني است قاموس نيز چنين گويد. يعني: اين زندگي دنيا فقط مشغوليّت و بازيچه است و خانۀ آخرت آن زندگي حقيقي است ايكاش ميدانستند.در اقرب

نقل است كه مراد از آن حياتي است كه مرگ در پي ندارد.اللّٰهُ لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ بقره: 255- آل عمران: 2 وَ عَنَتِ الْوُجُوهُ لِلْحَيِّ الْقَيُّومِ طه: 111 وَ تَوَكَّلْ عَلَي الْحَيِّ الَّذِي لٰا يَمُوتُ فرقان: 58 هُوَ الْحَيُّ لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ غافر: 65.حيّ از اسماء حسني است و آن صفت مشبهه است و دلالت بر دوام و ثبات دارد. حيات خداوند عين ذات اوست، حيات همۀ موجودات از خداست و از آنها قابل انفكاك است ولي حيات خدا از خدا قابل انفكاك نيست. دليل اين مطلب قيد الَّذِي لٰا يَمُوتُ است كه گذشت يعني: زنده ايكه هرگز مرگ ندارد و آيۀ هُوَ الْحَيُّ لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ كه قصر حقيقي است يعني زندۀ واقعي و حقيقي فقط او است و زندگي ساير موجودات عارضي و از جانب غير است و حكم هلاكت بر آنها عموميّت دارد كُلُّ شَيْ ءٍ هٰالِكٌ إِلّٰا وَجْهَهُ قصص: 88.اگر گويند: چه ميگوئيد در خلود قيامت كه اهل بهشت و جهنّم زنده بودنشان ابدي است؟گوئيم: ابديّت و خلودشان از جانب خداست نه عين وجودشان.وَ إِذٰا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهٰا أَوْ رُدُّوهٰا إِنَّ اللّٰهَ كٰانَ عَليٰ كُلِّ شَيْ ءٍ حَسِيباً نساء: 86.تحيّت: هر دعا و ثنا و تعارفي است كه شخص در روبرو شدن با شخص ديگر بر زبان مياورد و آن

قاموس قرآن، ج 2، ص: 214

در اصل. مصدر حيّاك اللّه است (المنار).نظر باصل مادّه، معناي زنده ماندن و زنده نگه داشتن ميدهد چنانكه مجمع آنرا سلام كردن و بقا گفته و راغب گويد: آن از حيات است و سپس دعا بر حيات را تحيّت گفته اند. در اقرب ميگويد: «حيّاه

اللّه تحيّة» يعني خدا عمر او را زياد كند.علي هذا تحيّت اعمّ از سلام كردن است و سلام كردن از مصاديق آن ميباشد چنانكه در مجمع ذيل آيۀ فوق از امام باقر و صادق عليهما السلام نقل شده كه تحيّت سلام كردن و ساير نيكي هاست.و روايت هست: كنيزي طاقۀ ريحاني پيش امام حسين صلوات اللّه عليه آورد، حضرت او را آزاد كرد، گفتند: يك طاقه ريحان چه ارزشي دارد تا او را آزاد كني؟فرمود: خدا ما را چنين ادب فرموده آنگاه امام عليه السّلام آيۀ وَ إِذٰا حُيِّيتُمْ … را خواند و فرمود: بهتر از هديّۀ او آزاد كردنش بود و از آيۀ … تَحِيَّتُهُمْ فِيهٰا سَلٰامٌ ابراهيم: 23 نيز روشن ميشود كه سلام كردن از مصاديق تحيّت است.معني آيۀ اوّل چنين است: چون بشما از كسي تحيّتي شد، تحيّتي بهتر از آن يا مثل آنرا برگردانيد خدا بر همه چيز حسابگر است.اگر سلام كردن را مصداق آيه بگيريم معني آنست چون كسي بشما سلام عليكم گفت در مقابل سلام- عليكم و يا سلام عليكم و رحمة اللّٰه بگوئيد و اگر نيكوئي ديگري و يا دعائي را مصداق بدانيم مراد آن ميشود كه با مثل آن يا با بهتر از آن تلافي كنيد.فَإِذٰا دَخَلْتُمْ بُيُوتاً فَسَلِّمُوا عَليٰ أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مُبٰارَكَةً طَيِّبَةً … نور: 61 چون بخانه ها وارد شديد بر خودتان سلام كنيد آن تحيّتي است از جانب خدا مبارك و پاكيزه است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 215

در مجمع از حضرت صادق عليه السّلام نقل است كه آن، سلام شخص بر اهل بيت است و آنها جواب ميدهند و آن سلام شماست بر خودتان

تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ مشعر آنست كه سلام كردن بجاي تحيّاتيكه در جاهليت بود تشريع شده است.

بِقُوَّةٍ وَ آتَيْنٰاهُ الْحُكْمَ صَبِيًّا وَ حَنٰاناً مِنْ لَدُنّٰا وَ زَكٰاةً وَ كٰانَ تَقِيًّا. وَ بَرًّا بِوٰالِدَيْهِ وَ لَمْ يَكُنْ جَبّٰاراً عَصِيًّا. وَ سَلٰامٌ عَلَيْهِ يَوْمَ وُلِدَ وَ يَوْمَ يَمُوتُ وَ يَوْمَ يُبْعَثُ حَيًّا مريم: 12- 15.او همچون پدرش زكريّا و عيسي و الياس از نيكو كاران و از عباد اللّه الصالحين بود وَ زَكَرِيّٰا وَ يَحْييٰ وَ عِيسيٰ وَ إِلْيٰاسَ كُلٌّ مِنَ الصّٰالِحِينَ انعام: 85.قرآن مجيد در بارۀ شهادت او چيزي نگفته است. در بارۀ قتل وي نوشته اند كه: هيروديس حاكم فلسطين عاشق هيروديا دختر برادرش شد و تصميم گرفت با وي ازدواج كند اقوام و خويشان باين كار راضي بودند، اين خبر بيحيي رسيد يحيي اعلام كرد كه اين نكاح حرام و باطل و بر خلاف دستور تورات است و شروع بمبارزه كرد. فتواي او دهان بدهان بهمه رسيد.هيروديا پس از شنيدن اين مطلب طوري دل هيروديس را ربود كه او را وادار بقتل يحيي كرد.بدستور او حضرت يحيي را سر بريدند و سرش را پيش هيروديس و معشوقه اش آوردند.

نيز نسل هاي آيندۀ بشر و حيوانات و حشرات همه در عالم مخفي و مستوراند و بتدريج آشكار ميشوند و بوجود خود ادامه ميدهند.سبحان اللّه چه واقعيّتي است؟!! درك هدهد چه درك عجيبي است؟! و شايد معني آيۀ وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلّٰا عِنْدَنٰا خَزٰائِنُهُ وَ مٰا نُنَزِّلُهُ إِلّٰا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ حجر: 21 همين باشد.

26 مراد از خبيثات و خبيثين زنان و مردان نا پاك است.آيۀ شريفه بعد از آيات زنا و لعان و افك واقع شده گويا مراد آنست كه مردان و زنان پاك بحكم ايمان از اين نسبتها بدوراند و براي آنها مغفرت و روزي خوش آيند هست. بقيّۀ سخن در «طيّب» است.و اينكه فرموده: زنان پاك براي مردان پاك و زنان نا پاك براي مردان نا پاك اند گويا منظور انس و تمايل و الفت است زيرا ميان پاكان يكنوع كشش معنوي هست كه بيكديگر تمايل ميكنند چنانكه نا پاكان نيز چنين اند. كند همجنس با همجنس پرواز.در مجمع از امام باقر و صادق صلوات اللّه عليهما نقل است كه فرمودند: اين آيه نظير آيۀ الزّٰانِي لٰا يَنْكِحُ إِلّٰا زٰانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَ الزّٰانِيَةُ لٰا يَنْكِحُهٰا إِلّٰا زٰانٍ أَوْ مُشْرِكٌ است از قرآن مجيد بدست ميايد اهل ايمان و عمل، طيّب و اهل كفر و فساد خبيث اند. و فرق خبيث و طيّب در انسان، با ايمان و عمل و عدم آندو است.وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبٰاتِ وَ يُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبٰائِثَ اعراف: 157 طيّبات هر چيز پاك و دلچسب و خبائث هر چيز پليد و تنفّر آور است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 220

آيۀ شريفه در وصف حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم است و دليل آنست كه هر پاكيزه در اسلام حلال و هر پليد حرام است، ظاهرا در خارج از نصّهاي خاصّ كه مبيّن حلال و حرام اند ميشود بعموم آيه استناد كرد بعبارت ديگر در چيزهائي كه راجع بآنها حكم بخصوصي نرسيده ميشود از اين آيه حكم استنباط نمود بقيّۀ مطلب را در لفظ «طيّب» مطالعه كنيد.وَ

مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مٰا لَهٰا مِنْ قَرٰارٍ ابراهيم: 26 كلمۀ خبيثه را كلمۀ كفر و شرك گفته اند چنانكه كلمۀ طيّبه را در آيۀ ما قبل كلمۀ توحيد. ولي ميشود گفت: مراد از آن عموم شرك و قانونهاي غير طبيعي و كلمات نا حق باشد و مراد از كلمۀ طيّبه خلاف آن. رجوع شود به «طيّب».

خبر نميدهد در الميزان تقدير آنرا چنين گفته: خبر نميدهد ترا از حقيقت امر مخبري مثل مخبر دانا.

بيع مثل رباست حال آنكه خدا بيع را حلال و ربا را حرام كرده است.ارباب تفاسير «لٰا يَقُومُونَ» را بمعني برخاستن از قبر در روز حشر گرفته و گفته اند: ربا خواران ديوانه از قبر سر بر ميدارند ولي قيد ذٰلِكَ بِأَنَّهُمْ قٰالُوا … مانع از اين معني است.در المنار و الميزان آنرا قيام زندگي گرفته يعني: ايستادن چنين مردان در زندگي مثل شخص ديوانه است زيرا طريق متعادل زندگي آنست كه معاوضه براي رفع حاجت باشد مثل معاوضۀ پول با نان و شخصيكه پول را با پول با اضافه معاوضه ميكند از طريق زندگي متعادل خارج شده و مثل ديوانه است.و امّا مؤثّر بودن شيطان در جنون. در المنار پس از نقض و اثبات احتمال داده كه مراد از شيطان در آيه ميكرب باشد و پيداست كه ميكرب علت پيدايش بسياري از امراض است و گويد: اين سخن را در تأويل روايتي كه نقل شده: «الطاعون من وخز الجنّ» يعني طاعون از ضربت جنّ است، گفته ايم. بنظر الميزان: اشعار آيه بر اينكه در بعضي از ديوانگان جنّ را شأني هست، يقيني است.نگارنده: احتمال المنار را قريب ميدانم، شيطان بمعني شرير و موذي است و در غير ابليس نيز بكار رفته است مثل وَ إِذٰا خَلَوْا إِليٰ شَيٰاطِينِهِمْ … بقره: 14 وَ كَذٰلِكَ جَعَلْنٰا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيٰاطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ … انعام: 112.بنا بر اين شايد مراد از شيطان ميكرب باشد و در «ايّوب» در بارۀ آيۀ مَسَّنِيَ الشَّيْطٰانُ بِنُصْبٍ وَ عَذٰابٍ نيز احتمال داديم كه وسوسه است نه اينكه شيطان سبب بيماري

قاموس قرآن، ج 2، ص: 223

او بود.ولي از انصاف نبايد گذشت كه: ظهور «يَتَخَبَّطُهُ

الشَّيْطٰانُ مِنَ الْمَسِّ» در ابليس و جنّ است و اللّه العالم.و امّا آنچه زمخشري و بيضاوي گفته كه اين سخن بنا بر معمول عرب است كه در بارۀ جنّ چنين عقيده داشتند. سخني بي پايه و باطل است زيرا قرآن مجيد اين مطلب را بصورت قبول نقل ميكند اگر رسوم عرب در نظر بود هرگز چنان در قالب قبول نمياورد.

ميكند.اين كلمه فقط يكبار در كلام اللّٰه آمده است.

فقط براي قلب است و چون گوش و چشم مأخوذ شده دل ممهور ميگردد.در آيۀ ديگري مهر براي قلب و گوش و پرده براي چشم ذكر شده است. أَ فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلٰهَهُ هَوٰاهُ وَ أَضَلَّهُ اللّٰهُ عَليٰ عِلْمٍ وَ خَتَمَ عَليٰ سَمْعِهِ وَ قَلْبِهِ وَ جَعَلَ عَليٰ بَصَرِهِ غِشٰاوَةً جاثيه: 23.بنظر ميايد علت اين تعبير جملۀ أَضَلَّهُ اللّٰهُ عَليٰ عِلْمٍ باشد چون دانستن نوعا بوسيله شنيدن است كسيكه دانسته گمراه باشد قلب و گوش او هر دو ممهور است. و اگر گوشش مهر نداشت با وجود دانستن گمراه نميشد. لذاست كه غشاوه فقط براي چشم آمده است.يُسْقَوْنَ مِنْ رَحِيقٍ مَخْتُومٍ خِتٰامُهُ مِسْكٌ وَ فِي ذٰلِكَ فَلْيَتَنٰافَسِ الْمُتَنٰافِسُونَ مطففين: 25- 26.رحيق: خمر مخصوصي است.مجمع آنرا شراب خالص گفته است. ختام را طبرسي و راغب ما يختم به و آخر طعم گفته اند يعني طعم آخر آن طعم مشك مخصوصي است. بعضي ها آنرا مهر گفته اند علي هذا معني آيه اين است: از شراب خالص مهر خورده نوشانده ميشوند مهر آن نوعي مشك است پس رغبت كنندگان در آن همچشمي كنند.مٰا كٰانَ مُحَمَّدٌ أَبٰا أَحَدٍ مِنْ رِجٰالِكُمْ وَ لٰكِنْ رَسُولَ اللّٰهِ وَ خٰاتَمَ النَّبِيِّينَ وَ كٰانَ اللّٰهُ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيماً احزاب: 40.نا گفته نماند: پايان دادن و بآخر رسيدن يكي از معاني ختم

قاموس قرآن، ج 2، ص: 226

است «ختمت القرآن» يعني قرائت قرآن بآخر رساندم (راغب).اين از آنجهت است كه پايان دادن يك شي ء نوعي مهر زدن است.خٰاتَمَ را در آيۀ شريفه فقط عاصم بفتح تا خوانده بقيّۀ قرّاء بكسر تاء خوانده اند و آن بنا بر قرائت كسر بمعني ختم كننده و تمام كننده است زيرا كه پيغمبران را

ختم كرده و بآخر رسانده است. و بنا بر قرائت فتح بمعني آخر النبيّين است (مجمع) در صحاح: گويد: «ختمت القرآن» يعني بآخرش رسيدم. اختتام ضدّ افتتاح است. خاتم بكسر تاء و فتح آن هر دو بيك معني است خاتمۀ شي ء يعني آخر آن.در اقرب و قاموس خاتم (بكسر تاء و فتح آن) انگشتر و آخر قوم و عاقبت شي ء و غيره آمده است. در كشّاف و تفسير بيضاوي و غيره نيز بمعني آخر الانبياء آمده است.ناگفته نماند: انگشتر را از آنجهت خاتم گفته اند كه نامه را با آن ختم و مهر ميكرده اند چنانكه در نهايه در بارۀ خاتم سلطان گفته است كه براي ختم نامه احتياج بخاتم دارد.جرجي زيدان در تاريخ تمدن اسلام ج 1 ص 22 (ترجمه) ذيل كلمۀ خاتم گويد: همينكه پيغمبر (ص) در صدد نامه نوشتن بشاهنشاه ايران و امپراطور روم بر آمد بحضرتش ياد آور شدند كه اگر نامه بي مهر باشد ايرانيان آنرا نمي پذيرند پيغمبر مهري از نقره تهيه فرموده كه روي آن جملۀ محمد رسول اللّٰه نقش شده بود.بعضي ها ندانسته و نفهميده گفته اند: خاتم بمعني انگشتر است و چون انگشتر زينت انگشت است لذا خاتم النبيّين بمعني زينت پيغمبران است و از آيۀ شريفه آخرين پيامبر بودن آنحضرت مستفاد نيست.چه قدر احمقانه است كه آيه را چنين تفسير كنيم با آنكه اطلاق لفظ خاتم بانگشتر چنانكه گفته شد

قاموس قرآن، ج 2، ص: 227

براي آن بود كه نامه را با آن ختم و مهر ميكردند.صدر آيۀ شريفه در بارۀ ازدواج حضرت رسول (ص) با دختر عمۀ خودش زينب است. زيد كه پسر خواندۀ آنحضرت بود زينب را بزني گرفت و

پس از طلاق دادن، حضرت او را تزويج نمود، مردم سر و صدا راه انداختند كه آنحضرت زن پسرش را بعقد نكاح خود در آورده است.و چون زيد بن حارثه پسر خواندۀ آنحضرت بود و بحكم وَ مٰا جَعَلَ أَدْعِيٰاءَكُمْ أَبْنٰاءَكُمْ احزاب: 4 پسر خوانده پسر نيست و ازدواج با زن او حرام نمي باشد قرآن فرمود: محمد پدر هيچ يك از مردان شما نيست، تا ازدواج او با زن زيد مانعي نداشته باشد.در كشّاف و الميزان گويد: امّا قاسم و طيّب و طاهر و ابراهيم كه پسران آنحضرت بودند پيش از حدّ بلوغ از دنيا رفتند و «رِجٰالِكُمْ» بآنها شامل نيست همچنين حسنين عليهما السلام كه آنحضرت قبل از بلوغ آنها از دنيا رفت و از «رِجٰالِكُمْ» در وقت نزول آيه خارج بودند. مراد از آيه آنست كه آنحضرت پدر هيچ يك از مردان شما نيست نه اينكه پدر كودكان هم نيست.معني آيه چنين ميشود: محمد پدر هيچ يك از مردان شما نيست (و زيد يكي از مردان است پدر او هم نيست و ازدواج با زن زيد براي او بلا مانع است).و ليكن او رسول خدا و آخر پيامبران است و با او نبوّت بپايان رسيده و خدا بهر چيز داناست آنچه فرموده از روي علم و حكمت است. در بارۀ اينكه خاتم نبيّين مستلزم خاتم رسولين نيز هست رجوع شود به «رسل».

است و جامعيّت آن از لحاظ جهان بيني و جهانداري و تأمين احتياجات فرد و اجتماع و مادّي و معنوي بحدّي است كه ديگر احتياج بقانون جديد و پيغمبر جديد نيست.بقول يكي از متفكّرين: اگر پنجاه نفر دانشمند ممتاز از ممالك جهان انتخاب كرده و همه گونه وسائل در اختيارشان بگذاريم و بگوئيم: پنجاه سال بنشينيد و مشاوره كنيد تا قانوني كه شامل تمام شئونات زندگي بشري باشد تنظيم نمائيد. اين دانشمندان در عرض اين مدت نميتوانند قانوني بجامعيّت اسلام اعمّ از آنكه مطابق با واقع باشد يا نه تدوين نمايند.اين سخن حق است و هر كه بفقه اسلام مخصوصا از نظر ائمّۀ اهل بيت عليهم السلام وارد باشد واقعيّت اين ادّعا برايش روشن خواهد شد.ديگري آنكه حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله و سلّم در روزگاري مبعوث شد كه بشريت بحدّ بلوغ و رشد رسيده بود و ميتوانست با در دست داشتن برنامۀ اسلام و با راهنمائي عقل و فهم خود زندگي كند و پيش برود در اين صورت آمدن پيغمبر جديد لغو و باطل خواهد بود.توضيح اينكه: پدر و مادر و استاد تا مدّتي كودك را تربيت ميكنند و راهنمائي هاي لازم را بجاي مياورند و چون بحدّ رشد و درك رسيد گويند: تو ديگر بقدر كفايت فهم و درك داري و ميتواني با فهم و عقل خود و راهنمائيهائيكه كرده ايم به تنهائي زندگي كني ديگر احتياج بپدر و مادر و مربّي نداري برو زندگي كن كار بد و خوبت هر دو ديگر بپاي تو است و بكسي مربوط نيست.بشريت نيز در چنين حالي قرار داشت ميتوانست از فهم و عقل و

قاموس قرآن،

ج 2، ص: 229

قوانين خدا استفاده كرده بزندگي ادامه دهد ديگر حاجتي بكتاب جديد و پيامبر جديد نداشت.در مجمع ذيل آيۀ شريفه ميگويد: اين حديث از جابر بصحت رسيده كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله و سلّم فرمود: مثل من در ميان انبياء مثل كسي است كه خانه اي بنا كرده و در كمال و زيبائي آن كوشيد فقط جاي خشتي باقي ماند هر كه بآن خانه وارد ميشد و تماشا ميكرد ميگفت: اين خانه چه زيباست مگر جاي اين خشت، فرمود: من بجاي همان خشت هستم. انبياء با من بآخر رسيدند اين حديث را بخاري و مسلم نقل كرده اند.

خدا چهره هايتان را ذليل كند و در خطبۀ 163 در صفت طيور آمده «الّتي اسكنها اخاديد الارض» آنهائيكه در گودالهاي زميني اسكان داده است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 230

نظر دارد.آنچه از علي بن ابراهيم نقل شد مطابق همان است كه اهل تاريخ در حالات ذونواس نقل كرده اند مراجعه و دقّت در آيات سورۀ بروج نشان ميدهد كه اين قضيّه در قرآن مجيد بدان مناسبت ذكر شده كه كفّار مكّه در صدر اسلام مسلمانان را

قاموس قرآن، ج 2، ص: 231

اذيت ميكردند و شكنجه ميدادند و عدّه اي از آنها «المُعذّبين في اللّه» لقب يافتند و آنگاه قرآن مجيد تهديد ميكند كه اين كار باعث خشم خداوندي و عذاب اليم است.

الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلِلّٰهِ الْمَكْرُ جَمِيعاً رعد: 42 وَ مَكَرُوا مَكْراً وَ مَكَرْنٰا مَكْراً وَ هُمْ لٰا يَشْعُرُونَ نمل: 50 وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللّٰهُ وَ اللّٰهُ خَيْرُ الْمٰاكِرِينَ انفال: 30.مكر ابتدائي مذموم و از صفات ناپسند است ولي مكر در مقابل مكر ممدوح و قابل ستايش است مثلا كسيكه ميخواهد شخصي را بخواب

قاموس قرآن، ج 2، ص: 232

دهد و پول او را بدزدد اين شخص متوجّه شده جاي پول را عوض ميكند. تصميم اوّلي مذموم و قبيح است ولي حيلۀ شخص دوم كه در واقع چاره جوئي در مقابل حيله است ممدوح ميباشد.آنچه در آيات فوق قابل دقّت است، اين است كه مكر و مخادعۀ خدا در مقام ثاني آمده علي هذا مكر پسنديده است و مذموم نيست.خدا بكسي حيله نميكند و كسي را فريب نميدهد، فريب دادن و حيله كردن در اثر جهل و نقصان است و خدا از آندو بدور است ولي كسيكه از هدايت خدا اعراض ميكند خود را مورد غضب خداوند قرار ميدهد و گرفتار سخط حق تعالي ميشود و اين عبارت ديگر، مكر خدائي است.همچنانكه در جاي رطوبي نشستن موجب درد پا و روماتيسم است همانطور شقاوت و بدبختي معلول بي اعتنائي بحقّ است و چون اين عليّت و معلوليّت ساختۀ خدا و مخلوق خداست لذا ميگوئيم كه خدا باو مكر كرد ولي واقع اين است كه باثر قبيح عمل خود گرفتار شد در اثر حسابي كه خدا قرار داده بود.

از روي شهوت رفيق ميشود.وَ آتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنٰاتٍ غَيْرَ مُسٰافِحٰاتٍ وَ لٰا مُتَّخِذٰاتِ أَخْدٰانٍ نساء: 25 اجرت آنها را بطور متعارف بدهيد در حاليكه عفيف اند و زنا كار و رفيقگير نيستند.مقصود زناني هستند كه براي خود رفيقي اتّخاذ كرده و با او زنا ميكردند. بعضي ها گفته اند: مراد از سفاح زناي آشكار و از اتّخاذ رفيق زناي مخفي است. و چون سفاح با اتّخاذ خدن مقابل است اين قول قريب بنظر ميرسد. در مجمع

قاموس قرآن، ج 2، ص: 233

از ابن عباس نقل كرده كه عدّه اي از اهل جاهليت زناي آشكار را حرام ميدانستند ولي زناي سرّي را جايز مي شمردند. خدا از هر دو نهي فرموده.ناگفته نماند: اخدان دو بار در قرآن مجيد آمده يكي آيۀ فوق كه در بارۀ زنان است و ديگر آيۀ 5 مائده كه دربارۀ مردان رفيقه گير است. و نيز نا گفته نماند: خدين بر وزن امير از اين ماده بمعني رفيق آمده است در نهج البلاغه خطبۀ 124 در بارۀ بعضي از آشنايان فرموده: «فشرّ خدين و الأم خليل» يعني بدترين رفيق و پستترين دوست است.

مَخْذُولًا اسراء: 22.اين كلمه تنها سه بار در قرآن مجيد آمده است نهج البلاغه در حكمت 17 دربارۀ آنانكه در جنگ امام را ياري نكردند و در خانه هاي خود نشستند فرموده: «خذلوا الحقّ و لم ينصروا الباطل» حق را رها كردند و باطل را نيز ياري ننمودند

حجر: 34 فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصّٰاغِرِينَ اعراف: 13 شايد منظور، خروج از مقام و مرتبه باشد.خَرْج در آيۀ فَهَلْ نَجْعَلُ لَكَ خَرْجاً عَليٰ أَنْ تَجْعَلَ بَيْنَنٰا وَ بَيْنَهُمْ سَدًّا كهف: 94 بمعني مزد و اجرت است و چون آيات بعدي حكايت ميكند كه ذو القرنين از آنها كارگر و تكّه هاي آهن و سرب خواست و در جواب آيۀ فوق گفت: مٰا مَكَّنِّي فِيهِ رَبِّي خَيْرٌ … لذا پيداست كه غرض آنها از خرج مزد و اجرت بوده است نه وسائل

قاموس قرآن، ج 2، ص: 235

سدّ.و چون مزد از مال اجرت دهنده خارج ميشود و يا بصورت مزد آشكار و جدا ميشود بآن خرج گفته اند. همچنين است خراج ولي راغب گويد: خرج اعمّ از خراج است و خراج اغلب بحق الارض گفته ميشود.أَمْ تَسْأَلُهُمْ خَرْجاً فَخَرٰاجُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَ هُوَ خَيْرُ الرّٰازِقِينَ مؤمنون: 72.در مجمع گويد: اصل خراج و خرج هر دو يكي است و آن غلّه اي است كه بر سبيل وظيفه اخراج ميشود و از آن است خراج ارض.منظور از خراج در آيه بقرينۀ «خَيْرُ الرّٰازِقِينَ» رزق است معني چنين ميشود: يا از آنها مزدي و اجرتي ميخواهي و از اين جهت قبول رسالت بر ايشان گران است رازق تو خداست روزي پروردگارت بهتر است و او بهترين روزي دهندگان ميباشد.در آيات قرآن در بارۀ پيامبران و مخصوصا حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله تكرار شده كه آنها بر رسالت مزدي نميخواهند قُلْ لٰا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً … انعام: 90- شوري: 23.

گفته است. خردل هم فارسي است و هم عربي چنانكه اقرب تصريح ميكند و خردل فارسي تخمي مخصوص و تخم تره تيزك است در برهان قاطع زير كلمۀ سپندان گويد: خردل فارسي است و آن تخمي است دوائي و تخم تره تيزك را نيز گفته اند و بعربي حبّ الرشاد خوانند.بهر حال اين كلمه در قرآن مجيد دو بار بكار رفته انبياء 47 و لقمان 16 و در هر دو منظور نشان دادن كوچكي عمل است وَ نَضَعُ الْمَوٰازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيٰامَةِ … وَ إِنْ كٰانَ مِثْقٰالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ أَتَيْنٰا بِهٰا وَ كَفيٰ بِنٰا حٰاسِبِينَ انبياء: 47

قاموس قرآن، ج 2، ص: 236

براي روز قيامت ميزانهاي عدل را مي نهيم عمل هر چند هموزن دانۀ خردلي باشد آنرا مياريم كفايت كن بر حسابگري ما.غرض آنست كه عمل خوب و بد آدمي هر چند باندازۀ دانه خردل باشد از علم خدا مستور نيست و مورد ثواب و عقاب است.

بكار رفتن «خَرُّوا» براي تنبيه بدو امر است يكي افتادن و ديگر صدا بتسبيح. و كلمۀ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ بعد از خَرُّوا سُجَّداً سجده: 15 اشاره بآنست كه خرير و صدايشان فقط تسبيح و تحميد بوده است.

است.قُتِلَ الْخَرّٰاصُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي غَمْرَةٍ سٰاهُونَ. يَسْئَلُونَ أَيّٰانَ يَوْمُ الدِّينِ ذاريات: 10- 12 خرّاصون را كذّابون معني كرده اند يعني دروغگويان هلاك شدند آنانكه در ورطه اي غافل و خطا كار مانده اند ميپرسند: روز جزا كي ميرسد؟.ولي تدبّر در آيات ما قبل و ما بعد نشان ميدهد كه مراد از آن سخن گويان از روي حدس و تخمين اند كه دربارۀ قيامت شكّ كرده و از روي حدس سخن ميگفتند.

«خرق علمه باطن غيب السّترات» يعني علم خدا باطن پوشيده ها را شكافته است. پيداست كه در اينجا و امثال آن قيد بدون رويّه و قيد فساد جاري نيست ولي در خطبۀ 107 «خرقت الشّهوات عقله» قيد فساد و بي تدبّري جاري است.وَ لٰا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّكَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ اسراء: 37 در زمين بتكبر راه مرو، هرگز زمين را نتواني شكافت.

مٰا نُنَزِّلُهُ إِلّٰا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ حجر: 21.مراد از اين خزائن چيست؟قهرا مكانهائي است كه چيزهاي بي شمار در آن ذخيره شده و نگهداري ميشود.نا گفته نماند: آنچه از انسان و حيوان و ساير جنبندگان و آنچه از اشجار و ميوه ها و حبوبات تا بحال بدنيا آمده و بعدا خواهند آمد همه بصورت موادّ اوّليه در هوا و گازها و آبها و املاح دريا و خاكها موجود بوده و هستند و خداوند در هر زمان و هر قدر كه بخواهد، موادّ اوّليه را بهم آميخته و بصورت انسان و حيوان و خوراك و نباتات و غيره بوجود مياورد.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 240

علي هذا در يك مقياس كوچك ميتوان گفت: نور بيكران خورشيد طبقات جوّ، درياهاي وسيع، خاكهاي بي حدّ و حصر خزائن خدا و خزائن رحمت خدا هستند. موادّ جنبندگان بي شمار و ميوه ها و غيره در آنجاها نگاهداري ميشود و بمشيّت خدا بوجود ميايند.آنوقت اگر تمام موادّ و نيروهاي عالم را در نظر بگيريم و بگوئيم: آنها خزائن خدايند، مطلب روشن خواهد شد وَ لِلّٰهِ خَزٰائِنُ السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلّٰا عِنْدَنٰا خَزٰائِنُهُ.امروز ثابت شده كه انواع پرتوها كه از كهكشانها و مخصوصا از خورشيد بزمين ميرسند و اشعۀ كيهاني و غيره، در حوادث زمين دخالت تمام دارند. آنها همه خزائن رحمت خدايند. و هر چه نازل ميشود از آنها و موادّ اوّليه نازل ميشود. سبحان اللّه و الحمد للّه و لا حول و لا قوّة الّا باللّه. شايد معني خزائن غير از اينها باشد و اللّه العالم رجوع به «خب ء» قٰالَ اجْعَلْنِي عَليٰ خَزٰائِنِ الْأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ يوسف: 55 خزائن ارض ظاهرا انبارهاي

مصر بود كه يوسف از پادشاه مصر خواست آنها را بوي واگذار كند تا جمع و تقسيم ارزاق اهل مصر را بعهده بگيرد مخصوصا جمع- آوري هفت سال اوّل و تقسيم هفت سال قحط.

مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنّٰا وَ مِنْ خِزْيِ يَوْمِئِذٍ هود: 66 شايد مراد از خزي عذاب و يا زبوني باشد كه ناشي از عذاب است.افعال اين مادّه در قرآن از ثلاثي مجرّد و باب افعال هر دو بكار رفته است مثل … فَنَتَّبِعَ آيٰاتِكَ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ وَ نَخْزيٰ طه: 134 و مثل رَبَّنٰا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النّٰارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ آل عمران: 192 و نيز اسم تفضيل و اسم فاعل آمده است نحو وَ لَعَذٰابُ الْآخِرَةِ أَخْزيٰ وَ هُمْ لٰا يُنْصَرُونَ فصلت: 16 و نحو وَ أَنَّ اللّٰهَ مُخْزِي الْكٰافِرِينَ توبه: 2.و اينكه خزي را فضيحت و عذاب و عار و غيره گفته اند همۀ آنها اسباب خزي و زبوني اند.

صحاح و غيره است استعمال اوّلي اين كلمه را در بارۀ راندن سگ گفته اند و حتي بعضي از مترجمين معاصر، آيۀ اوّل را اينطور ترجمه كرده است: اي سگان بدوزخ شويد … ولي اين سخن از ادب قرآن بدور است، و اين ماده هر چند در راندن سگ بكار رفته ولي معني آن همان طرد با حقارت و خواري است، چنانكه موارد استعمال آن در قرآن نيز در بارۀ سگ نيست.

است چنانكه صريح آيۀ وَ لٰا تُخْسِرُوا الْمِيزٰانَ رحمن: 9 و آيۀ وَ إِذٰا كٰالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ مطففين: 3 است و اينكه ضلالت و هلاكت را از معاني آن شمرده اند بدانجهت است كه ضلالت و هلاكت يكنوع نقصان و زيان است.وَ مِنَ النّٰاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللّٰهَ عَليٰ حَرْفٍ فَإِنْ أَصٰابَهُ خَيْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصٰابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَليٰ وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةَ ذٰلِكَ هُوَ الْخُسْرٰانُ الْمُبِينُ حجّ: 11.در قرآن مجيد فقط اين آيه است كه خَسِرَ الدُّنْيٰا وَ الْآخِرَةَ آمده است و اين بدانجهت است كه شخص متلوّن در دنيا نفاقش در اثر پيش آمدها روشن شده و مشتش باز ميشود و حيثيّت و اعتبارش از بين ميرود و خوار و بيقدر ميگردد و نيز در آخرت خاسر و ذليل خواهد بود. راجع باين آيه، مطلبي در «حرف» گذشت.فَاعْبُدُوا مٰا شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخٰاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ أَلٰا ذٰلِكَ هُوَ الْخُسْرٰانُ الْمُبِينُ زمر: 15 نظير اين آيه، آيۀ 45 شوري است كه فرموده وَ تَرٰاهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْهٰا خٰاشِعِينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ. وَ قٰالَ الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ الْخٰاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ أَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيٰامَةِ أَلٰا إِنَّ الظّٰالِمِينَ فِي عَذٰابٍ مُقِيمٍ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 244

منظور از اين سخن كه: زيانكاران و هلاكت يافتگان، خود و اهل خويش را در روز قيامت بزيان انداخته اند، يعني چه؟!.زيانكار فقط خودش را بهلاكت مياندازد اين چه ربطي باهل دارد؟!. آنوقت چرا فقط در قيامت بزيان مياندازد حال آنكه عمل و رفتار و تلقين او در دنيا نيز در بارۀ اهلش اثر دارد؟.گفته اند: چون زيانكاران ضلالت خود را بر

اهل بيت و خواصّ خويش تحميل ميكنند بدين علّت آنها را نيز خاسر ميكنند.ولي اين كلّيت ندارد و إِنَّ الْخٰاسِرِينَ … جمع محلّي بالف و لام مفيد كليّت است يعني همۀ خاسرين چنين اند. احتمال نزديك بيقين آنست كه مراد از «أَهْلِيهِمْ» اهل آخرت است كه از عمل بوجود ميايد چنانكه باحتمال قوي مراد از اهل در آيه … يُحٰاسَبُ حِسٰاباً يَسِيراً وَ يَنْقَلِبُ إِليٰ أَهْلِهِ مَسْرُوراً انشقاق: 9 اهل عمل است. اهليكه از عمل انسان توليد شده، و ربطي باهل اين دنيا ندارد. در اينصورت چون زيانكاران عمل صالح ندارند در آخرت اهل ندارند. يعني اهل خود را هلاك كرده و از بين برده اند.بنظر ميايد: منظور از «خسروا- خسران» از بين بردن تمام رأس المال و زيان كلّي است، يعني نه از نفوسشان سرمايه اي مانده و نه اهلي براي آنها بوجود آمده است.و «خسران» در آيه متعدي است در الميزان، بعد از ذكر قول اوّل احتمال فوق را نقل و پسنديده است و در مجمع آنرا به حسن كه يكي از مفسران است نسبت ميدهد و از ابن عباس نقل ميكند: براي هر كس در بهشت منزلي و اهلي هست، هر كه اطاعت خدا كرد باو داده ميشود و هر كه نافرماني نمود بآتش ميرود و منزل و اهلش باهل طاعت تحويل ميگردد و اين است معني أُولٰئِكَ هُمُ الْوٰارِثُونَ اين سخن با آيۀ ما نحن فيه قابل تطبيق است.وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسٰانَ لَفِي خُسْرٍ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 245

إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ وَ تَوٰاصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَوٰاصَوْا بِالصَّبْرِ عصر.بنظر ميايد مراد از «خسر» كم شدن معمولي و از بين رفتن عمر است و

اين يك حساب طبيعي است. هر كسي با دنيا آمدن عمر و زندگانيش شروع ميشود و با مردن پايان مييابد. گذشت زمان بتدريج از عمر آدمي ميكاهد. علي هذا همه در نقصان و كم شدن اند.اگر گوئي: اين حكم شامل همه است، صالح و طالح هر دو چنين اند پس چرا اهل ايمان و نيكو كاران استثنا شده اند؟گوئيم: قرآن مجيد دنيا و آخرت را يكجا حساب ميكند و آندو را از هم جدا نميداند. در اين صورت اگر دو دانۀ گندم را كه يكي بريان شده و سلول زنده اش مرده و يكي عادي است در زمين بكاريم هر دو مي پوسند و تلخ ميگردند ولي اوّلي فقط ميپوسد و چيزي از آن باقي نمي ماند، امّا دوّمي در حال پوسيدن و تلخ شدن جوانه ميزند، ريشه ميدواند، سر از خاك بيرون ميكند و بچيز ديگر كه عالي و قوي و پر بركت است تبديل ميگردد.حساب مؤمن و كافر همين است كافر فقط تباه و تمام ميشود بتدريج زندگاني و مهلت خود را از دست ميدهد ولي مؤمن در حال كم شدن بشي ء ديگر كه عالي و قابل بقاست تبديل ميگردد البته با توأم بودن حساب دنيا و آخرت.وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ مٰا هُوَ شِفٰاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ وَ لٰا يَزِيدُ الظّٰالِمِينَ إِلّٰا خَسٰاراً اسراء: 82 «خسار» مجموعا سه بار در قرآن مجيد آمده است يكي آيۀ فوق و ديگري وَ لٰا يَزِيدُ الْكٰافِرِينَ كُفْرُهُمْ إِلّٰا خَسٰاراً فاطر: 39 و سوّمي آيۀ 21 از سورۀ نوح. و همه با ضلالت تطبيق ميشود.آيۀ اوّل كه در بارۀ قرآن است حاكي از آنست كه قرآن نسبت بمؤمنان رحمت و شفاي دردهاي دروني

و بيروني است ولي

قاموس قرآن، ج 2، ص: 246

براي كفّار موجب فزوني ضلالت و تباهي است. آنها قرآن را ميشنوند و بآن اعتنا نميكنند و حجّت بر ايشان تمام ميشود و آن سبب زيادت خسار است. در دنيا همه چيز از جهتي خير و بمناسبتي شرّ است همچنين است قرآن مجيد نسبت باشخاص ستمگر شرّ ميباشد.أَ إِنّٰا لَمَرْدُودُونَ فِي الْحٰافِرَةِ … قٰالُوا تِلْكَ إِذاً كَرَّةٌ خٰاسِرَةٌ نازعات: 12 حافرة چنانكه در «حفر» گذشت بمعني خلقت اوّل است.كفّار كه آيات قيامت را مي شنيدند ميگفتند: يعني چه بميريم، خاك شويم، باز بخلقت اوّل برگرديم؟! اين برگشت زيانبار و بي فايده است. حالا كه اينطور است چرا مي ميريم؟!. «كَرَّةٌ خٰاسِرَةٌ: اي غير نافعة» (اقرب) بعضي گمان كرده اند: مراد از «كَرَّةٌ خٰاسِرَةٌ» آن است كه كفّار عذاب را تصديق ميكردند و ميگفتند: اگر زنده شديم بدبخت خواهيم بود. ولي بنظر ما اين سخن صحيح نيست زيرا آنها عذاب اخروي را باور نداشتند.بلكه بظنّ قوي مراد آنست كه در اوّل گفتيم. معني آيه چنين ميشود: ميگويند: آيا ما پس از پوسيدن بخلقت اوّل مردود و باز گردانده خواهيم شد … اين عودت و رجعت زيانبار و بي حاصل است.لٰا جَرَمَ أَنَّهُمْ فِي الْآخِرَةِ هُمُ الْأَخْسَرُونَ هود: 22 اخسرون اسم تفضيل است و حكايت از آن دارد كه در روز قيامت بعضي ها خاسر و بعضي ها اخسراند. ميشود گفت كه اهل عذاب همه اخسراند چنانكه در «احسن» گذشت ولي از قرآن مجيد پيداست كه اهل عذاب در عذاب متفاوت اند مثل إِنَّ الْمُنٰافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النّٰارِ نساء: 145 لذا بهتر است بگوئيم: اسم تفضيل داراي مفهوم است.فَمٰا تَزِيدُونَنِي غَيْرَ تَخْسِيرٍ هود: 63 مرا

جز بخسران انداختن و تباه كردن نميافزائيد.

68 فَإِذٰا بَرِقَ الْبَصَرُ وَ خَسَفَ الْقَمَرُ وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ يَقُولُ الْإِنْسٰانُ يَوْمَئِذٍ أَيْنَ الْمَفَرُّ قيامة: 8.چون بموجب إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ تكوير: 1 آفتاب خاموش شود نور ماه نا پديد ميگردد و ماه ميگيرد و غير مرئي ميشود و شايد از «جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ» منظور پيوستن ماه بآفتاب باشد آنوقت اين آيه بيان «خَسَفَ الْقَمَرُ» است

قاموس قرآن، ج 2، ص: 248

يعني ماه در آفتاب نا پديد ميگردد.نا گفته نماند: تصوّر فرو رفتن در زمين كه قارون بدان دچار شد و كفّار با آن تهديد شده اند، بسيار طبيعي و آسان است زمين بدستور خدا زلزله ميكند و در اثر آن دهان گشوده هر چه را خدا خواست در خود فرو ميبرد.اين ماده در قرآن مجيد مجموعا هشت بار بكار رفته و فقط با «باء» متعدي شده است.

مسلم است اين است كه خشوع بمعني تذلّل و تواضع است و آن با سكوت و آرامي و اطاعت و سر بزير انداختن قابل جمع و تطبيق است. و امّا راجع به تذلّل قلبي يا جوارحي و بعبارت ديگر راجع بتذلّل دروني و بيروني، بنا بر تصريح قرآن در هر دو بكار ميرود و رفته است.مثل أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللّٰهِ وَ مٰا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ … حديد: 16 آيا براي مؤمنان وقت آن نرسيده كه دلهايشان بياد خدا و آن حقي كه نازل شده خاشع و متواضع شود.در اين كريمه چنانكه مي بينيم خشوع در تواضع قلبي بكار رفته است.وَ خَشَعَتِ الْأَصْوٰاتُ لِلرَّحْمٰنِ فَلٰا تَسْمَعُ إِلّٰا هَمْساً طه: 108 صداها براي مذلّت در پيشگاه خدا، بيفتد و آرام ميشود و جز صداي حفيف نشنوي. خٰاشِعَةً أَبْصٰارُهُمْ تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ قلم: 43 وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خٰاشِعَةٌ غاشية: 2 و در اين سه آيه در تواضع و تذلّل بيروني استعمال شده است.وَ تَرٰاهُمْ يُعْرَضُونَ عَلَيْهٰا خٰاشِعِينَ مِنَ الذُّلِّ يَنْظُرُونَ مِنْ طَرْفٍ خَفِيٍّ … شوري: 45 «مِنَ الذُّلِّ» بيان «خٰاشِعِينَ» است يعني اين خشوع و فروتني در اثر ذلّت و زبوني است معني آيه چنين ميشود: آنها را مي بيني بعذاب نزديكشان كنند در حاليكه از ذلّت آرام اند و از گوشۀ چشم مينگرند.نا گفته نماند: خشوع در قرآن

قاموس قرآن، ج 2، ص: 250

صفت موجودات جامد نيز آمده مثل لَوْ أَنْزَلْنٰا هٰذَا الْقُرْآنَ عَليٰ جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ … حشر: 21 و مثل وَ مِنْ آيٰاتِهِ أَنَّكَ تَرَي الْأَرْضَ خٰاشِعَةً فَإِذٰا أَنْزَلْنٰا عَلَيْهَا الْمٰاءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ … فصلت: 39.آيۀ اوّل مي فهماند كه كوهها نسبت

بخدا با شعور و درك اند و اگر قرآن بآنها نازل ميشد از ترس خدا فروتني و اطاعت ميكردند چنانكه در آيۀ وَ إِنَّ مِنْهٰا لَمٰا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ … بقره: 74 نسبت خشيت بسنگ داده شده است. و در آيۀ دوّم منظور از خشوع آرام و بيحركت بودن است يعني: از جملۀ نشانه هاي خدا آنست كه زمين را آرام و بي حركت مي بيني و چون آب بر آن نازل كرديم حركت ميكند و ميايد …

كه تعظيم استفاده ميشود مربوط بمضاف اليه آن است مثل خشية الربّ، خشية القيامة، خشية العذاب. نه خود خشيت.بهتر است آنرا ترس شديد بدانيم چنانكه نقل شد. و يا بيم توأم با پرهيز چنانكه از مصاديق آن فهميده ميشود.وَ أَمَّا الْغُلٰامُ فَكٰانَ أَبَوٰاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَشِينٰا أَنْ يُرْهِقَهُمٰا طُغْيٰاناً وَ كُفْراً … كهف: 80 جوهري از اخفش نقل كرده كه «خشينا» بمعني كراهت است مجمع البيان نيز آنرا از بعضي نقل كرده است. ولي اگر آن، در قرآن سخن خدا باشد مطابق گفتگوهاي بشر آمده يعني: پسر، والدينش مؤمن بودند بيم آن داشتيم كه پدر و مادرش را بطغيان و كفر در كشد و اگر از كلام خضر باشد مطلب سهل و عادي است.فَقُولٰا لَهُ قَوْلًا لَيِّناً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشيٰ طه: 44 تذكّر قبول تذكير و ايمان بآن است و خشيت از مقدمات قبول ميباشد يعني: بزبان خوش با او سخن گوئيد شايد ايمان بياورد و يا لا اقلّ بترسد و نزديك بايمان باشد بعض آنچه را كه ميگوئيد بپذيرد.إِنَّ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ كَبِيرٌ ملك: 12 خشية بغيب در عدّه اي از آيات بكار رفته مثل آيۀ فوق و آيۀ 33 ق و 11 يس، رجوع شود به «غيب» وَ إِنَّ مِنَ الْحِجٰارَةِ لَمٰا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهٰارُ وَ إِنَّ مِنْهٰا لَمٰا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمٰاءُ وَ إِنَّ مِنْهٰا لَمٰا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ … بقره: 74 بعض سنگها نهرها از آن بشكافد و بعضي از آنها شكافته شده و از آن آب بيرون ميايد و بعضي از آنها از ترس خدا فرود افتد … در اين آيه، بسنگها نسبت خشيت داده

شده كه از افعال ذي شعور است همانطور كه در آيۀ لَرَأَيْتَهُ خٰاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ حشر:

قاموس قرآن، ج 2، ص: 252

21 نسبت خشوع بكوهها داده شده است.نا گفته نماند: افتادن سنگها، در اثر زلزله يا جاري شدن سيلابها از كوهها و يا در اثر يخ بستن قطرات باران ميان شكاف سنگهاست كه در اثر ازدياد حجم، سبب شكافته شدن و فرو ريختن آنها ميگردد ولي چرا اين فرو ريختن، هبوط بسبب ترس از خدا ناميده شده است؟!.الميزان در علّت اين تسميه ميگويد: چون تمام سببها منتهي بخداي سبحان است. افتادن سنگها پيروي از دستور خداست. آنها دستور خدا را مي فهمند چنانكه فرموده وَ إِنْ مِنْ شَيْ ءٍ إِلّٰا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰكِنْ لٰا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ اسراء: 44 و فرموده كُلٌّ لَهُ قٰانِتُونَ بقره: 116 انفعال شعوري همان خشيت است پس آنها از خوف خدا فرود ميافتند و آيه مثل وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ وَ الْمَلٰائِكَةُ مِنْ خِيفَتِهِ رعد: 13 است … خلاصه.اين آيه و آيات ديگر روشن ميكند كه كوهها شعور دارند.إِنَّ الَّذِينَ هُمْ مِنْ خَشْيَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ مؤمنون: 57 در بارۀ اين آيه و آيۀ 28 سورۀ انبياء به «شفق» رجوع شود.

مخصوص ميكند. همچنين است آيۀ 74 آل- عمران.وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لٰا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً انفال: 25 «خاصّة» ضدّ عامّه و در بارۀ چيزي است كه بفردي يا بقومي مخصوص باشد

قاموس قرآن، ج 2، ص: 253

و آن در آيۀ فوق، مفعول مطلق و يا حال است از الَّذِينَ ظَلَمُوا و تاء آن گفته اند براي تأنيث و گفته اند براي مبالغه است مثل راوية (اقرب) يعني: بترسيد از فتنه ايكه تنها بر ستمگران نميرسد بلكه عموم را فرا ميگيرد.وَ يُؤْثِرُونَ عَليٰ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ كٰانَ بِهِمْ خَصٰاصَةٌ حشر: 9 خصاصه بمعني فقر و احتياج است طبرسي فرمايد: اصل آن از اختصاص است گويا انسان در شي ء محتاج اليه منفرد و مخصوص ميشود. و گويند اصل آن بمعني شكاف و روزنه است مثل «القمر بدا من خصاص الغيم» يعني ماه از شكاف ابر آشكار شد.در اقرب گويد: خصاص هر خلل و خرقي است كه در درب و پرده و غيره باشد و مفرد آن خصاصه است. معني آيه چنين ميشود: ديگران را بر نفس خود ترجيح ميدهند و اختيار ميكنند هر چند خود محتاج و فقير باشند.مادّۀ خصص در قرآن كريم فقط در چهار محل فوق آمده است.

محلّ فوق در قرآن مجيد آمده است.در نهج البلاغه خطبۀ 158 در وصف حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله فرموده «يخصف بيده نعله و يرقع بيده ثوبه» : با دست خود كفش خويش را ميدوخت و لباس خويش را وصله مي زد و حديث «خاصف النعل» كه آنحضرت در بارۀ علي عليه السّلام فرمود مشهور است

قاموس قرآن، ج 2، ص: 254

ابو سعيد خدري نقل كرده رسول خدا فرمود از شما كسي است كه روي تأويل قرآن ميجنگد چنانكه من روي تنزيل جهاد كردم. ابو بكر گفت: او منم؟ فرمود نه. عمر گفت: او منم؟ فرمود: «لا و لكنّه خاصف النعل» متوجّه شديم ديديم علي (ع) كفش آنحضرت را وصله ميزند.

(بكسر اوّل) جمع بسته ميشود مثل صعب و صعاب و از خليل نقل شده كه آن مصدر است بمعني مخاصمه (مجمع البيان) ولي در آيۀ وَ هُوَ فِي الْخِصٰامِ غَيْرُ مُبِينٍ زخرف: 18 يقينا مصدر و بمعني مخاصمه است خصم (بر وزن كتف) و خصوم (بفتح اوّل) بمعني مخاصم و مجادل است مثل … بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ زخرف: 58 بلكه آنها مردمي مخاصمه گراند.خَصيم. بمعني كثير المخاصمه ميباشد فَإِذٰا هُوَ خَصِيمٌ مُبِينٌ نحل: 4.قُلْ هُوَ نَبَأٌ عَظِيمٌ أَنْتُمْ عَنْهُ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 255

مُعْرِضُونَ. مٰا كٰانَ لِي مِنْ عِلْمٍ بِالْمَلَإِ الْأَعْليٰ إِذْ يَخْتَصِمُونَ. إِنْ يُوحيٰ إِلَيَّ إِلّٰا أَنَّمٰا أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ ص 67- 70 بنظر ميايد: مراد از اختصام ملاء اعلي همان مناقشه ملائكه در باره خلقت آدم و خلافت او در روي زمين و مخالفت ابليس لعين است. مناقشه ايكه با خدا كردند و يا مناقشه ايكه ميان خودشان بود چنانكه آيات بعدي در بارۀ خلقت و خلافت آدم و مخالفت شيطان و قرينۀ اختصام فوق ميباشد.يعني: من باينها دانا نبودم و خدا وحي كرده است. و شما اي كفّار مكّه از آن اعراض ميكنيد و بآن اهميت نميدهيد.أَمِ اتَّخَذَ مِمّٰا يَخْلُقُ بَنٰاتٍ وَ أَصْفٰاكُمْ بِالْبَنِينَ وَ إِذٰا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِمٰا ضَرَبَ لِلرَّحْمٰنِ مَثَلًا ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَ هُوَ كَظِيمٌ. أَ وَ مَنْ يُنَشَّؤُا فِي الْحِلْيَةِ وَ هُوَ فِي الْخِصٰامِ غَيْرُ مُبِينٍ زخرف: 16- 18 يا از آنچه ميافريند دختراني اخذ كرده و شما را با پسران برگزيده است؟ و چون يكيشان را بچيزي (دختري) كه بخدا نسبت داده بشارت دهند چهره اش سياه و دلش پر از غصّه ميگردد. آيا آنكه در زيور بزرگ ميشود و در

مخاصمه آشكار كنندۀ دليل نيست؟.آيۀ سوّم را چنين معني كرده اند: آيا و براي خدا قرار دادند يا آيا خدا اتخاذ كرده براي فرزندي، دختراني را كه در زيور تربيت و بزرگ ميشوند و در موقع مخاصمه بتقرير حجت و دليل خويش قدرت ندارند؟.بعقيده الميزان اين سخن بيان واقع است زيرا زن طبعا از حيث عاطفه از مرد قوي و از حيث تعقل از مرد ضعيف است و مرد بعكس زن ميباشد و شاهد واضح عاطفه اش همان علاقۀ شديد او بزيور و ضعف او در تقرير دليل خويش است.ممكن است بگوئيم: اين سخن قول مشركان است كه در موقع بشارت بدختر ميگفتند: آيا بشارت ميدهيد دختري را كه … و اگر از

قاموس قرآن، ج 2، ص: 256

كلام خدا باشد بيان واقع است چنانكه الميزان گفته.

كردن گفته ولي مخضود را درختيكه خارش قطع شده (بي خار) تفسير نموده. كشاف نيز آنرا درختيكه خار ندارد معني كرده.بيضاوي احتمال داده كه مراد بي خار و يا خم شده از كثرت بار باشد. احتمال دوّم در كشاف از مجاهد نقل شده است و محمد عبده در نهج البلاغه خطبۀ 103 كه در وصف دنيا فرموده «قد صار حرامها عند اقوام بمنزلة السّدر المخضود» نيز هر دو احتمال را داده است.اين كلمه در كلام اللّٰه مجيد فقط يكدفعه آمده است.

الف و لام «الشجر» در آيۀ شريفه براي عهد ذهني است لذا از آن درخت معلومي در نظر است.نقل كرده اند: درخت مرخ (بر وزن فلس) و درخت عفار (بر وزن مدار) دو درخت اند كه با سائيدن بيكديگر آتش ميگيرند و مشتعل ميگردند.و از كلمۀ فَإِذٰا أَنْتُمْ مِنْهُ تُوقِدُونَ روشن ميشود كه عربها با سائيدن آندو بيكديگر آتش ميافروخته اند.لذا بايد گفت مراد از «الشجر» همان دو درخت است. در آيۀ شريفه از اين مطلب، تقويب معاد در نظر است يعني: خدائيكه از درخت سبز و تر آتش سوزان خارج ميكند، ميتواند از استخوان پوسيده آدم زنده بيرون آورد.در قاموس ميگويد: مرخ درختي است كه زود مشتعل ميشود و عفار درختي است كه با آن آتش ميافروزند.

كه از آن طاعت و فرمانبري مراد است، در اقرب الموارد آمده: چون خضع با لام متعدي شود بمعني اطاعت آيد «خضع له: انقاد» در نهج البلاغه خطبۀ 184 آمده «خضعت الاشياء له و ذلّت مستكينة لعظمته» ولي در جملۀ «ما اقبح الخضوع عند الحاجة و الجفاء عند الغني» نهج البلاغه نامه 31، مقصود از خضوع تواضع و فروتني است.در خاتمه مخفي نماند كه در قرآن مجيد: اين مادّه بيشتر از دو مورد فوق نيامده است.

81 مِمّٰا خَطِيئٰاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا نٰاراً نوح: 25 آمَنّٰا بِرَبِّنٰا لِيَغْفِرَ لَنٰا خَطٰايٰانٰا … طه: 73.دوّم آنكه كار شايسته اي اراده كند ولي خلاف آن واقع شود مثل آنكه ميخواست پرنده اي شكار كند اشتباها انساني را كشت. اين خطا قابل عفو و غير مسئول است و فاعل آنرا مخطي ء گويند نه خاطئ مثل وَ لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنٰاحٌ فِيمٰا أَخْطَأْتُمْ بِهِ وَ لٰكِنْ مٰا تَعَمَّدَتْ قُلُوبُكُمْ وَ كٰانَ اللّٰهُ غَفُوراً رَحِيماً احزاب: 5 و مثل وَ مٰا كٰانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِناً إِلّٰا خَطَأً وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ … نساء: 92.خطاء و اخطاء هر دو بيك معني است (اقرب).سوّم آنكه كار خلافي را اراده كند و اشتباها كار خوبي را انجام دهد. اينگونه شخص در بارۀ اراده اش مذموم بوده و دربارۀ فعلش نيز ممدوح نيست. راجع باين شقّ در قرآن مصداقي نيامده است.قسم اوّل چنانكه گفته شد خطاي مسئول است و در قسم دوّم اراده صواب و فعل خطا و در قسم سوّم بعكس است. در تعيين اين سه قسم از مفردات استفاده شده است. در اقرب الموارد هست: گفته اند: خطا بر سه معني است گناه، ضدّ عمد و ضدّ صواب و در معني اخير اكثر با مدّ آيد. بَليٰ مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَ أَحٰاطَتْ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 260

بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُولٰئِكَ أَصْحٰابُ النّٰارِ هُمْ فِيهٰا خٰالِدُونَ بقره: 81 توجيه اين آيه در «حوط» گذشت.رَبَّنٰا لٰا تُؤٰاخِذْنٰا إِنْ نَسِينٰا أَوْ أَخْطَأْنٰا … بقره: 286 اگر مراد از آيه خطا بمعني دوّم باشد صريح است كه بعضي از نسيان ها و خطاها مؤاخذه دارد مثل اينكه نسيان و خطا در اثر اهمال و بي اعتنائي باشد در اين

صورت هر چند عامل در موقع نسيان و خطا غير مختار است ولي سبب آندو اختياري است در بارۀ شخص مجرم آمده كه روز قيامت ميگويد: خدايا چرا مرا كور محشور كردي خطاب رسد كَذٰلِكَ أَتَتْكَ آيٰاتُنٰا فَنَسِيتَهٰا … طه: 126 گر چه مراد از نسيان در اين آيه بي اعتنائي و ترك عمل است. المنار در بارۀ آيۀ ما نحن فيه توجيه متقني دارد كه قابل توجّه است.خاطئون و خاطئين پنج بار در قرآن مجيد آمده و همه در بارۀ كساني است كه عمدا خطا و گناه كرده اند مثل إِنَّ فِرْعَوْنَ وَ هٰامٰانَ وَ جُنُودَهُمٰا كٰانُوا خٰاطِئِينَ قصص: 8 و در سابق گفتيم: كه خاطئ بگناهكار اطلاق ميشود و مخطي ء بخطا كنندۀ معذور. خاطئه مؤنّث خاطئ است مثل نٰاصِيَةٍ كٰاذِبَةٍ خٰاطِئَةٍ علق: 16 و در آيه وَ جٰاءَ فِرْعَوْنُ وَ مَنْ قَبْلَهُ وَ الْمُؤْتَفِكٰاتُ بِالْخٰاطِئَةِ حاقّه: 9 بمعني گناه است چنانكه راغب گفته. در مجمع آنرا مصدر گرفته و اسم مصدر معني كرده است و در اقرب ميگويد: مصدر است مثل عاقبت.وَ مَنْ يَكْسِبْ خَطِيئَةً أَوْ إِثْماً ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئاً فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتٰاناً وَ إِثْماً مُبِيناً نساء: 112 هر كه خطا يا گناهي كند و آنرا بگردن بيگناهي افكند، بهتاني و گناهي آشكار بدوش گرفته است.بنظر ميايد كه مراد از خطيئة شقّ دوّم خطاست كه خطاي معذور و غير مسئول است. راغب نيز چنين معتقد است. در اين صورت ترديد ميان خطيئة و اثم كاملا روشن است در الميزان خطيئة را بمعني معصيت

قاموس قرآن، ج 2، ص: 261

گرفته معصيتيكه وبال آن از موردش تجاوز نميكند مثل ترك روزه و خوردن خون، و اثم را بمعني

گناهي گرفته كه وبال آن مستمرّ است مثل قتل نفس و سرقت. و در اين باره تحقيق شاياني كرده است.ولي بايد دانست كه ذيل آيه در بارۀ نسبت گناه بديگري است «ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئاً» نسبت ترك روزه و خوردن خون مثلا بديگري، با مساق آيه چندان جور در نميآيد.بهتر آنست كه خطيئه را بمعني خطاي معذور بگيريم چنانكه گفتيم آنوقت معني آيه كاملا طبيعي و مطابق فهم ميشود يعني: هر كه خطائي مرتكب شود مثلا كسي را باشتباه بكشد و يا گناهي مرتكب شود مثلا پولي بدزدد سپس آنرا بگردن بيگناهي افكند گناهي بزرگ متحمل شده است.كلمۀ خطيئة بطور مفرد فقط سه بار در قرآن مجيد آمده يكي آيۀ 81 بقره كه گذشت و ديگري آيۀ 82 شعراء و سوّمي آيۀ ما نحن فيه. اوّلي حتما در بارۀ گناه و دوّمي محتمل است و سوّمي بنا بر آنكه گفته شد بمعني خطاي معذور است.فقط اين اشكال ميماند كه آيا خطيئه بر خطاي محض اطلاق ميشود و يا بآن فقط خطا گفته ميشود چنانكه فرموده وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَأً.

ميشود. (مفردات).در مجمع ميگويد: خطب كار بزرگي است كه شخص در بارۀ آن رفيق خود را خطاب ميكند گويند اين خطب جليل است. در اقرب ميگويد: خطب بمعني شأن و شغل است بزرگ باشد يا كوچك و از آن است اين جمله «هذا خطب يسير و خطب جليل».وَ إِذٰا خٰاطَبَهُمُ الْجٰاهِلُونَ قٰالُوا سَلٰاماً فرقان: 63 وَ لٰا تُخٰاطِبْنِي فِي الَّذِينَ ظَلَمُوا إِنَّهُمْ مُغْرَقُونَ مؤمنون: 27 مخاطبه چون با «في» متعدي شود معني مراجعه ميدهد يعني در بارۀ ظالمان بمن مراجعه نكن و برگشتن عذاب را مخواه.قٰالَ فَمٰا خَطْبُكَ يٰا سٰامِرِيُّ طه: 95 قٰالَ مٰا خَطْبُكُنَّ إِذْ رٰاوَدْتُنَّ يُوسُفَ عَنْ نَفْسِهِ يوسف: 51 خطب در اين آيات بمعني امر است و عظمت نيز از آن استفاده ميشود چنانكه از طبرسي و راغب نقل شد در نهج البلاغه هست «الحمد للّٰه و ان اتي الدّهر بالخطب الفادح» خطبۀ: 35 «هلمّ الخطب في ابن ابي سفيان» خطبۀ: 160 از اين جملات نيز بدست ميايد كه محلّ استعمال خطب امر عظيم است و آنچه از اقرب نقل شد شايد نادر باشد.وَ آتَيْنٰاهُ الْحِكْمَةَ وَ فَصْلَ الْخِطٰابِ ص: 20 فَقٰالَ أَكْفِلْنِيهٰا وَ عَزَّنِي فِي الْخِطٰابِ ص: 23.نا گفته نماند اگر فصل بمعني فاصل باشد معني آنست كه بداود حكمت و كلام فاصل بين الحقّ و الباطل داديم و اگر بمعناي مصدر باشد معني چنين است: باو فهم و تشخيص كلام داديم و اين با قضاوت و غيره ميسازد لذا از ابن مسعود قضاوت و فهم نقل شده. معني آيۀ دوّم چنين است: گفت مرا بر آن كفيل كن و آنرا بمن ده و مرا در سخن گفتن مغلوب كرد.وَ لٰا

جُنٰاحَ عَلَيْكُمْ فِيمٰا عَرَّضْتُمْ بِهِ مِنْ خِطْبَةِ النِّسٰاءِ أَوْ أَكْنَنْتُمْ فِي أَنْفُسِكُمْ … بقره: 235 گناهي

قاموس قرآن، ج 2، ص: 263

بر شما نيست آنچه در بارۀ خواستگاري زنان باشاره گوئيد يا در دل خويش نهان كنيد. مراد از خطبه در آيه، خواستگاري است.

از آنحضرت راجع بقبل از نزول وحي سلب قدرت نميكند فقط ميگويد: پيش از نزول قرآن اين دو كار نميكردي.

براي عهد است يعني بربايد ربودن مختصر از ملاء اعلي را …

نمازت را با صداي بلند و با صداي بسيار آهسته مخوان و ميان اين دو راهي برگزين.تفصيل اين آيه در «جهر» گذشت بنظر ما مراد از «لٰا تَجْهَرْ» فرياد و مراد از «تُخٰافِتْ» بسيار آهسته است كه خود نماز خوان نيز نشنود.يَتَخٰافَتُونَ بَيْنَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلّٰا عَشْراً طه: 103 ميان خويش آهسته سخن گويند كه توقف نكرديد مگر ده روز. فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ يَتَخٰافَتُونَ أَنْ لٰا يَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْكِينٌ قلم: 23 براه افتادند در حاليكه بآرامي ميگفتند: امروز فقيري در آن باغ پيش شما نيايد.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 266

رو كننده است زيرا ما بعد آن آيه چنين است إِذٰا رُجَّتِ الْأَرْضُ رَجًّا وَ بُسَّتِ الْجِبٰالُ بَسًّا فَكٰانَتْ هَبٰاءً مُنْبَثًّا و آن چنانكه مي بينيد از در هم ريختن و زير و رو شدن حكايت دارد.

در روز اقامت. وَ لٰا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لٰا يُوقِنُونَ روم: 60 آنانكه ايمان ندارند تو را به سبكسري وا ندارند استخفاف در آيۀ اوّل و سوّم در مقام ذم بكار رفته است كه عبارت از سبكسري و عدم تصميم و بي ارادگي است.وَ مَنْ خَفَّتْ مَوٰازِينُهُ فَأُولٰئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ … اعراف: 9 جملۀ خَفَّتْ مَوٰازِينُهُ در سورۀ مؤمنون 103 و قارعه 8 نيز آمده است و مراد از آن سبك بودن ميزانهاست، در «وزن» خواهد آمد كه ظاهرا وزن فقط براي اعمال نيك است و سيئات توزين ندارند بلكه سبب سبكي حسنات اند.

از ابو عبيده نيز نقل شده است.ولي قاموس و نهايه و مفردات اخفاء را بمعني پنهان داشتن گفته اند و تمام موارد استعمال آن در قرآن مجيد از باب افعال بمعني پنهان كردن آمده است بعيد بنظر ميرسد كه آيۀ فوق بر خلاف آيات ديگر بمعني اظهار باشد. گر چه در مجمع البيان اخفاء را بمعني اظهار و پوشيدن هر دو گفته است.استخفاء: طلب پنهان كردن است (مفردات) يَسْتَخْفُونَ مِنَ النّٰاسِ وَ لٰا يَسْتَخْفُونَ مِنَ اللّٰهِ وَ هُوَ مَعَهُمْ … نساء: 108 يعني ميخواهند خود را از مردم مخفي كنند ولي نميخواهند از خدا پنهان دارند حال آنكه خدا با آنهاست.أَلٰا إِنَّهُمْ يَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِيَسْتَخْفُوا مِنْهُ … هود: 5 بدان آنها سينه هايشان را بر ميگردانند تا خود را از شنيدن قرآن مخفي بدارند توضيح اين آيه در «ثني» گذشت سَوٰاءٌ مِنْكُمْ مَنْ … هُوَ مُسْتَخْفٍ بِاللَّيْلِ وَ سٰارِبٌ بِالنَّهٰارِ رعد: 10 يعني آنكه در شب خود را پنهان ميكند يا در روز آشكارا راه رونده است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 269

خافيه: بمعني پوشيده و شي ء پنهان است (اقرب) يَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لٰا تَخْفيٰ مِنْكُمْ خٰافِيَةٌ حاقّه: 18 آنروز آشكار ميشويد و هيچ نهاني كه از شماست، پنهان نميماند.و آن در آيۀ شريفه بمعني اسم فاعل است.خفيه: بضمّ اوّل مصدر است بمعني پنهاني. ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً إِنَّهُ لٰا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ اعراف: 55 يعني پروردگار خود را بخوانيد با تضرّع و پنهاني. در الميزان احتمال داده كه مراد از تضرّع، آشكارا و از خفيه پنهاني باشد و چون آشكارا بودن مناسب عبوديت نيست لذا بجاي آن، تضرع آمده است.نا گفته نماند خواندن خدا آشكارا و با صدا اشكال

ندارد چنانكه از روايات و اعمال اولياء عليهم السلام مشهود است، فقط با صداي بلند و فرياد منهيّ است چنانكه مضمون آيۀ وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصٰالِ اعراف: 205 است و در «جهر» گذشت كه مراد از آن بنظر نگارنده فرياد است.وَ إِنْ تَجْهَرْ بِالْقَوْلِ فَإِنَّهُ يَعْلَمُ السِّرَّ وَ أَخْفيٰ طه: 7 اگر سخن آشكار گوئي او نهان و نهانتر را ميداند.جهر بقول آنست كه ما في الضمير را آشكار كني و سرّ همان حديث مكتوم در نفس است و اخفي اسم تفضيل است و مخفي تر از سرّ بعقيدۀ الميزان آنست كه بر خود انسان نيز مخفي باشد يعني خدا، سخن آشكار و سرّ نهان و سرّيكه حتي بر خود شخص پوشيده است ميداند. در مجمع از صادقين عليهما السلام نقل شده: سرّ آنست كه در دل پنهان كرده اي و اخفي آنست كه بخاطرت رسيده سپس فراموش كرده اي.قول الميزان نزديك باين سخن است.و در اين خصوص اقوال ديگري نيز هست كه چندان مفيد نيستند.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 270

مانده گويند: «خلد خلودا».طبرسي ذيل آيۀ 25 بقره فرموده: «الخلود هو الدوام … » در قاموس گفته: خلد و خلود بمعني دوام و بقا است و نيز در بارۀ جوان ماندن و سنگهاي ديك كه گفته شد خلود را نقل كرده است. اقرب الموارد نيز قدم بقدم در پي قاموس است.كشّاف ذيل آيۀ 25 بقره گفته: «الخلد: الثبات الدائم و البقاء اللازم الذي لا ينقطع» در جوامع الجامع عين عبارت كشّاف را آورده است.وجود استثنا در آيات خٰالِدِينَ فِيهٰا … إِلّٰا مٰا شٰاءَ رَبُّكَ هود: 107 و 108 خٰالِدِينَ فِيهٰا إِلّٰا مٰا شٰاءَ اللّٰهُ انعام: 128 نشان ميدهد كه خلود بمعني دوام و هميشگي است و گرنه استثنا جا نداشت.ولي در آيات خٰالِدِينَ فِيهٰا أَبَداً نساء: 57 و 123 و 169 مائده: 119 در صورتي مفيد هميشگي است كه «أَبَداً» صرفا براي تأكيد باشد چنانكه بقرينۀ آيات ديگر تأكيد است نه تأسيس. در آيۀ وَ مٰا جَعَلْنٰا لِبَشَرٍ مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخٰالِدُونَ انبياء: 34 بنظر ميايد مراد از خلد عمر دنيا باشد نه هميشگي.خلود: فقط يكبار در قرآن آمده ادْخُلُوهٰا بِسَلٰامٍ ذٰلِكَ يَوْمُ الْخُلُودِ ق: 34.ولي خلد بضمّ اوّل شش بار بكار رفته است ذُوقُوا عَذٰابَ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 271

الْخُلْدِ يونس: 52 ايضا شَجَرَةِ الْخُلْدِ طه: 120 جَنَّةُ الْخُلْدِ فرقان: 15- دٰارُ الْخُلْدِ فصلت: 28 و نظير آنها. «خلد اليه و اخلد اليه» بمعني ميل و ركون است وَ لَوْ شِئْنٰا لَرَفَعْنٰاهُ بِهٰا وَ لٰكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَي الْأَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَوٰاهُ اعراف: 176 مجمع آنرا چسبيدن بزمين فرموده يعني: اگر ميخواستيم او را بوسيلۀ آن آيات والا ميكرديم ليكن او بزمين

چسبيد و بدنيا ميل كرد و از هواي نفس پيروي نمود.وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزٰاؤُهُ جَهَنَّمُ خٰالِداً فِيهٰا وَ غَضِبَ اللّٰهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذٰاباً عَظِيماً نساء: 93 ظهور آيه در آنست كه قاتل مؤمن مخلّد در آتش است و لو داراي ايمان باشد آيا واقعا كسيكه مؤمني را از روي عمد بكشد و خودش مؤمن و معتقد بخدا باشد در عذاب مخلّد خواهد بود يا بالاخره پس از معذّب شدن نجات خواهد يافت؟.در الميزان ميگويد: خداوند در خصوص قاتل عمدي مؤمن تغليظ فرموده و بآتش جاويدان تهديد كرده است ولي دانستي كه آيۀ إِنَّ اللّٰهَ لٰا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مٰا دُونَ ذٰلِكَ لِمَنْ يَشٰاءُ نساء: 48 و آيۀ إِنَّ اللّٰهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعاً زمر: 53 صلاحيت دارند كه قيد اين آيه واقع شوند. اين آيه وعدۀ آتش ابدي داده ولي در حتميّت صريح نيست و ممكن است بوسيلۀ توبه و يا شفاعت بخشوده شود.در مجمع در اين باره بتفصيل سخن گفته و از جمله نقل كرده كه آيۀ إِنَّ اللّٰهَ لٰا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ مٰا دُونَ ذٰلِكَ لِمَنْ يَشٰاءُ بعد از آيۀ ما نحن فيه نازل شده. (يعني آن براي آيۀ وَ مَنْ يَقْتُلْ … قيد است.و از ابو مجدز نقل ميكند كه شرطي در ذيل آيه منظور كرده يعني جزاي قاتل مؤمن آتش ابدي است اگر خداوند مجازات كند. اين قول

قاموس قرآن، ج 2، ص: 272

از ابو صالح نيز نقل شده و عيّاشي آنرا از امام صادق عليه السّلام روايت كرده است و نيز مرفوعا از حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله نقل

نموده كه فرموده: آن جزاي اوست اگر مجازات كند.نا گفته نماند قاتل اگر توبه كند و كفّاره دهد و آن دو ماه روزه و آزاد كردن يك بنده و اطعام شصت فقير (كفّارۀ جمع) است و خود را در اختيار اولياء مقتول قرار بدهد كه اگر خواستند بكشند و اگر خواستند عفو كنند در اين صورت گناه او قابل غفران است و اگر بدون توبه از دنيا رفت عذابش همان است كه آيه بيان كرده ولي احتمال غفران خدا را نميتوان انكار كرد و شرطيكه در بالا نقل شد بقوّت خود باقي است و اللّٰه العالم. و از آيۀ 275 بقره كه در بارۀ اكل ربا وعدۀ عذاب ابد داده شده، روشن ميشود كه اكل ربا بدان صورت توأم با كفر است و اگر توأم با كفر نباشد مثل آيۀ فوق مي باشد.

است ولي «إِلّٰا مٰا شٰاءَ رَبُّكَ» آنرا از قوّت مياندازد يعني آنها در آتش مخلّداند مگر در وقتيكه خدا بيرون شدن را بخواهد و جملۀ إِنَّ رَبَّكَ فَعّٰالٌ لِمٰا يُرِيدُ بنظر ميآيد كه اين استثناء واقع شدني است (و اللّه العالم) بر خلاف ذيل آيۀ دوّم كه پس از استثناء فرموده: عَطٰاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ يعني بهشت آنها عطائي غير قابل قطع است، اين ميرساند كه استثناء در آيۀ دوّم فقط براي اين است كه خدا مسلوب القدرۀ نيست و اهل بهشت گر چه مخلّد اند امّا خدا در هر حال قادر است كه بيرونشان كند. ولي ذيل آيۀ اوّل چنانكه گفته شد غير از اين است.آيۀ سوّم مطلق و شامل همۀ اهل آتش است ولي پس از وعدۀ خلود ميگويد: إِلّٰا مٰا شٰاءَ اللّٰهُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ يعني در آتش مخلّداند آنوقت خطاب را متوجه حضرت رسول (ص) كرده فرمايد: مگر وقتيكه خدا بخواهد خارج شوند و آمدن دو اسم حكيم و عليم كه حكايت از حكمت و دانائي خدا دارند ميرساند كه استثناء واقع شدني است و اللّه العالم.آيۀ چهارم گر چه در بارۀ مطلق طاغيان است ولي آيات ذيل نشان ميدهد كه مراد از «الطاغين» كفّار و مكذّبين آيات حق و معاداند كه در بيان علّت آن فرموده: إِنَّهُمْ كٰانُوا لٰا يَرْجُونَ حِسٰاباً وَ كَذَّبُوا بِآيٰاتِنٰا كِذّٰاباً.و «احقاب» چنانكه در «حقب» گذشت بمعني مدّتهاي زياد و زمانهاي مفصّل است نتيجه اين ميشود كه مكذّبين معاد مدّتهاي زياد و سالهاي متمادي در آتش خواهند بود نه هميشه و اللّه اعلم.نا گفته نماند: اگر مراد از آيۀ چهارم و از استثناها آن باشد كه

گفته شد در اينصورت آياتيكه در بارۀ خلود اهل عذاب اند همه با اين آيات مقيّد ميشوند و در بارۀ آنها بايد گفت: اهل آتش مخلّداند مگر آنكه خدا بخواهد.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 274

در بارۀ اين استثناها وجوه متعدّدي گفته اند كه قويتر از همه دو وجه است.اوّل آنكه: اين استثناها صرفا براي اثبات قدرت خداست يعني اهل بهشت و آتش هر دو مخلّداند ولي اين خلود طوري نيست كه خدا در مقابل آن مسلوب القدرة باشد خدا هر وقت خواست خارجشان ميكند امّا نخواهد كرد.ولي چنانكه گفتيم جملۀ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ- … إِنَّ رَبَّكَ فَعّٰالٌ لِمٰا يُرِيدُ مانع از اين حمل است و لا اقلّ آنرا مخدوش ميكند ولي جملۀ عَطٰاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ نشان ميدهد كه استثناء در آيۀ دوّم براي اثبات قدرت است و صريح آن ميگويد كه اين عطا قطع شدني نيست.دوّم آنكه: آيۀ اوّل (و قهرا آيۀ سوّم) در بارۀ بعضي از اهل آتش است كه پس از مدّتي از آتش آزاد خواهند شد و استثنا در جاي خود واقع است در تفسير برهان در حدود 11 روايت نقل كرده كه آيه در بارۀ آنهائي است كه پس از مدتي خلاص خواهند شد. از جمله امام صادق عليه السّلام بحمران فرمود: «هذه في الذين يخرجون من النار» و عمر بن ابان گويد: از عبد صالح (ظاهرا امام كاظم عليه السّلام) شنيدم در بارۀ اهل آتش ميفرمود «يدخلون النار بذنوبهم و يخرجون بعفو اللّه» اين روايت تا حدّي از اوّلي اعمّ است.ابن كثير در تفسير خويش گويد: مفسّران در بارۀ استثنا آيۀ اوّل اقوال زيادي دارند آنگاه قول ابن عباس و حسن را

نقل ميكند كه گفته اند: استثنا در بارۀ گناهكاران اهل توحيد است كه در اثر شفاعت و رحمت خدا از آتش خارج ميشوند و حتّي كسيكه فقط در روزي از روزگار لا اله الّٰا اللّه گفته در آتش نمي ماند هر چند اصلا عمل خوبي انجام نداده است در اين باره روايت صحيح و مستفيض از حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله نقل شده است.نا گفته نماند: زمخشري اين

قاموس قرآن، ج 2، ص: 275

اندازه را هم قبول نميكند بلكه عقيده دارد حتي مرتكبين كبائر از اهل توحيد نيز مخلّد در ناراند.در تفسير المنار ذيل آيۀ اوّل تفصيلا سخن گفته و اقوال و توجيهات بسياري نقل كرده است از جمله گفته: در حديث مرفوعي از جابر نقل شده كه رسول خدا صلّي اللّه عليه و آله آيۀ اوّل را قرائت كرد تا رسيد به إِلّٰا مٰا شٰاءَ رَبُّكَ فرمود اگر خدا بخواهد كساني از اشقيا را از آتش خارج كرده داخل بهشت كند، ميكند.از ابو سعيد خدري و يا از كس ديگري نقل كرده كه گفته: آيۀ إِلّٰا مٰا شٰاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعّٰالٌ لِمٰا يُرِيدُ بر تمام آيات خلود حاكم است هر جا كه كلمۀ «خالدين» بيايد اين استثنا در آنجا ملحوظ است.آنگاه ميگويد: اين عقوبت باختيار خدا واقع ميشود و بسته بخواست اوست، اگر بخواهد همۀ عذاب يا مقداري از آنرا بر دارد بر ميدارد كه ارادۀ او در هر چيز نافذ است. ولي آيا ميخواهد يا نه اين چيزي است كه فقط خدا ميداند و آنچه در روايات آمده قول ما را تأييد ميكند كه امر موكول بخداست.در ص 83 ج 8 گويد: اشقيا در

تبديل فطرت توحيد مستمرّ شدند تا فطرت آنها تغيير يافت و چون آيات خدا مؤثّر نشد، در تطهير فطرت محتاج عقوباتي بالاتر از عقوبات دنيا شدند. آن خبث و نجاست فقط با آتش آخرت قابل زوال است و چون موجب عذاب كه همان نجاست ذات باشد با سوختن و عذاب از بين رفت، عذاب از بين ميرود و مقتضاي رحمت بلا معارض ميماند. تمام شد.نگارنده گويد: مرادش از اين تقريب عدم خلود كفّار در آتش است.در الميزان ذيل آيۀ سوّم فرموده: استثنا براي اثبات قدرت خداست و ميتواند آنها را خارج

قاموس قرآن، ج 2، ص: 276

كند هر چند خارج نخواهد كرد و در ذيل آيۀ اوّل فرموده: آتشيان مانند بهشتيان مخلّداند و بهيچ وجه از آن خارج نميشوند ولي اين ابديّت موجب مسلوب القدرة بودن خدا نيست.نگارنده گويد: ما حق داريم در بارۀ آيات خداوند فكر و تدبّر كنيم و آنها را بيكديگر برگردانده و استنتاج نمائيم. در بارۀ خلود اهل عذاب و اينكه استثناها فقط براي اثبات قدرت است و يا عملي خواهد شد حقيقت پيش خدا است و آنچه در علم خداست بآن تسليم هستيم.

براي كفّار ظلم نيست؟ كسانيكه مثلا شصت سال كفر ورزيده و آيات خدا را تكذيب كرده و عمر خود را در كارهاي بد باتمام رسانده اند آيا عذاب ابدي در حق آنها رواست؟در بارۀ مطلب اوّل بايد دانست: موجودات مادّي در اين دنيا از حيث كميّت ثابت و از حيث كيفيّت در تغيير و تبدّل اند. كميّت و وزن و اندازۀ مادّه ثابت و بي كم و كاست است ولي از لحاظ كيفيّت، اشياء جهان پيوسته در تغيير و تبدّل و فنا و فساد و زوال اند و هيچ وقت در وضعي و حالي ثابت و پايدار نمي مانند. از طرف ديگر در دنياي ما اصلي بنام اصل كهولت (آنتروپي) بر تمام موادّ و نيروها

قاموس قرآن، ج 2، ص: 277

حكم فرماست، هر موجودي كه بحالت خود رها شده و امدادي بدان نرسد بطور تدريج بسوي همواري و پيري و سكون ميرود، علت فساد و مرگ در عالم همين است، اگر اين اصل در جهان نبود اصل بقا و ثبات در عالم حكومت ميكرد و ما در اين زندگي مخلّد ميشديم و از مرگ و فنا اثري نبود.در زندگي آخرت اصل كهولت از موادّ برداشته ميشود و برداشته شدن آن عبارت اخراي خلود و هميشگي است و بزرگترين مرز فارق ميان دنيا و آخرت وجود كهولت و عدم آنست، آقاي مهندس بازرگان در كتاب ذرّۀ بي انتها ص 85 ميگويد: جريانها و قوانيني كه در اين دنيا بر موادّ و انرژيها حكومت دارد تماما ناشي يا منطبق بر دو اصل ترموديناميك است 1 اصل بقاء و ثبات كميّت ها- 2 آنتروپي يا كهولت يعني اصل انحطاط كيفيّت ها و ضعف و زوال ارزشها …

با برداشتن آنتروپي (پيري و كهولت) خصوصيّات و مشخّصات آخرت ظاهر ميشود و لازمۀ همۀ آنها لغو آنتروپي است بطوريكه كهولت و آنتروپي را ميتوان مرز و فارق دنيا و آخرت دانست.و خلاصه در آخرت با ارادۀ نافذ و مؤثّر خدا، اصل كهولت و پيري از موجودات برداشته ميشود و هر چيز مخلّد ميشود و كلمۀ فنا و زوال و پيري از قاموس موجودات حذف ميگردد. اين مطلب حتمي است گر چه تصوّر آن براي ما مشكل است.راجع بمطلب دوّم بايد دانست: با برداشته شدن اصل كهولت از اشياء همه چيز هميشه تازه و جوان خواهد بود و گذشت ايّام، سعادت را بعادت و سيري و عذاب را براحتي تبديل نخواهد كرد.قرآن در اين باره چنين فرموده: خٰالِدِينَ فِيهٰا لٰا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذٰابُ وَ لٰا هُمْ يُنْظَرُونَ بقره: 162 و

قاموس قرآن، ج 2، ص: 278

آل عمران: 88 وعدۀ عدم تخفيف عذاب دلالت دارد بر اينكه شكنجه و عذاب آنها هميشه تازه و پيوسته ناراحت كننده است و نيز فرموده إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيٰاتِنٰا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نٰاراً كُلَّمٰا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنٰاهُمْ جُلُوداً غَيْرَهٰا لِيَذُوقُوا الْعَذٰابَ … نساء: 56 توضيح نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ در «جلد» گذشت يعني هر وقت پوستهاي آنها پخت و بي حسّ شد، پوستهاي ديگري را بر آنها عوض ميگيريم تا عذاب را بچشند. آيۀ شريفه در اثبات مطلب كاملا روشن است.همچنين است آيات فَلٰا يُخَفَّفُ عَنْهُمُ الْعَذٰابُ وَ لٰا هُمْ يُنْصَرُونَ بقره: 86 وَ إِذٰا رَأَي الَّذِينَ ظَلَمُوا الْعَذٰابَ فَلٰا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَ لٰا هُمْ يُنْظَرُونَ نحل: 85 وَ قٰالَ الَّذِينَ فِي النّٰارِ لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّكُمْ يُخَفِّفْ عَنّٰا يَوْماً مِنَ الْعَذٰابِ غافر: 49 و روشنتر

از اينها آيۀ وَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَهُمْ نٰارُ جَهَنَّمَ لٰا يُقْضيٰ عَلَيْهِمْ فَيَمُوتُوا وَ لٰا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذٰابِهٰا كَذٰلِكَ نَجْزِي كُلَّ كَفُورٍ فاطر: 36 است. كه مرگ و راحتي و تخفيف را از اهل عذاب نفي ميكند.در بارۀ اهل بهشت آمده خٰالِدِينَ فِيهٰا لٰا يَبْغُونَ عَنْهٰا حِوَلًا كهف: 108 يعني در بهشت هميشگي اند و انتقال از آنرا طالب نيستند و از آن سير نميشوند. لٰا يَسْمَعُونَ حَسِيسَهٰا وَ هُمْ فِي مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خٰالِدُونَ انبياء: 102 صداي آتش را نمي شنوند و در آنچه نفسشان ميل دارد دائمي اند.گر چه درك اين حقيقت براي ما مشكل است ولي نميتوان اوضاع عالم آخرت را از اين جهان قياس گرفت. و قوانين هر دو را يكي دانست.و امّا راجع بمطلب سوّم: عذاب و شكنجه و گرفتاري آخرت صورت واقعي عصيان و مخالفت دنيا است و آن لازم و دائم است توضيح آنكه: اعمال خوب و بد آدمي، اجزاء بدن اوست كه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 279

بشكل نيرو از بدن وي بيرون ميريزد و همان نيروها بنا بر حقيقت بقاء اعمال در عالم باقي مي مانند و ذرّه اي از آنها كاسته نميشود. آن نيروها در آخرت بخود آدم بر ميگردند و اي بسا اعمال چشم در جاي چشم و اعمال دست در جاي دست و هكذا مي نشيند و بهمان اعضا تبديل ميشود. و چشم و گوش و غيره كه از آنها تشكيل شده هميشه در عذاب يا در رحمت خواهد بود مثلا زباني كه از ميليونها لا اله الّا اللّه تشكيل يافته هميشه راحت و هميشه گويا و هميشه شاد خواهد بود و زبانيكه از غيبت و بهتان و دشنام

و غيره فراهم آمده هميشه در عذاب خواهد بود. همانطور كه شوري از نمك، تري از آب، چربي از روغن جدا شدني نيست اينگونه اعضاء نيز كه از اعمال نيك و بد بوجود آمده اند چون ذات و اصل خميرۀ آنها همان رحمت يا عذاب است همواره در عذاب و يا در رحمت خواهند بود قرآن مجيد فرموده لٰا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّمٰا تُجْزَوْنَ مٰا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ تحريم: 7 امروز عذر مياريد فقط آنچه را كه ميكرديد سزا داده ميشويد، يعني اينها عين همان اعمال است كه بخودتان باز گشته است. آيات قرآن در بيان اين حقيقت يكي دو تا نيست بلكه آيات زيادي در اين زمينه آمده است.آقاي محمد امين رضوي سلدوزي در كتاب تجسم عمل يا تبدّل نيرو بماده ص 42 ذيل عنوان انساني كه از لذت و يا از رنج ساخته ميشود اين مطلب را بطور واضح شرح داده است. كساني را كه در اين زمينه خواهان تحقيق و توضيح بيشتراند مطالعۀ همان كتاب را توصيه ميكنم كه در اين باره كتابي كم نظير و يا بي نظير است.در عين حال بايد آيات چهارگانۀ گذشته و توضيحاتي را كه داده شد از نظر دور نداشت و حقيقت كار را بخدا موكول كرد.

چون از ديگران خالص شدند و فقط خودشان ماندند كه برادر بودند و از اهل مصر جدا شدند. معني آيه چنين ميشود: چون برادران يوسف از يوسف كه برادرشان را رها كند مأيوس شدند از مردم كنار گشتند در حاليكه ميان خود بنجوي و گفتگو مشغول بودند.نُسْقِيكُمْ مِمّٰا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خٰالِصاً نحل: 66 مي نوشانيم بشما از آنچه در شكم حيوانات هست از ميان گياه خورده شده و خون، شير خالص را كه بخون و گياه آميخته است.نا گفته نماند سرگين را تا وقتي كه در شكمبه است، فرث گويند لذا بهتر است آنرا گياه جويده ترجمه كنيم.أَلٰا لِلّٰهِ الدِّينُ الْخٰالِصُ … زمر: 3 بدان دين خالص و پاك شده از شرك براي خداست و خداوند فقط عبادت خالص را مي پذيرد نه عبادت توأم با شرك و نه عبادت غير خدا را (الميزان) إِنّٰا أَخْلَصْنٰاهُمْ بِخٰالِصَةٍ ذِكْرَي الدّٰارِ ص: 46 در الميزان ميگويد: «خالصة» صفت موصوف محذوفي است و «باء» براي سببيّت است يعني: ما آنها را خالص كرديم بسبب خصلت خالصي كه تذكّر و ياد آوري دار آخرت باشد.اخلاص دين براي خدا، آنست كه دين را از شرك بت پرستان و تثليث نصاري و تشبيه يهود و مطلق غير خدا، خالص و پاك و صاف كنيم. صيغه هاي ماضي و اسم فاعل آن همه راجع باين معني است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 281

مثل وَ أَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلّٰهِ … نساء: 146 فَاعْبُدِ اللّٰهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّينَ زمر: 2 وَ نَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ بقره: 139 وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ اعراف: 29 و مخلص چهار بار، مخلصون يك بار، مخلصين هفت بار در

قرآن مجيد آمده و همه در بارۀ اخلاص دين اند.امّا مخلص و مخلصين بصيغۀ اسم مفعول بمعني آنست كه خدا او را براي خود خالص كرده است و غير خدا را در آن نصيبي نيست چنانكه شيطان در بارۀ آنها ميگويد: كه باغواء آنها راهي ندارم مثل وَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلّٰا عِبٰادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ حجر: 39- 40 مخلصين هشت بار در قرآن مجيد تكرار شده است وَ اذْكُرْ فِي الْكِتٰابِ مُوسيٰ إِنَّهُ كٰانَ مُخْلَصاً وَ كٰانَ رَسُولًا نَبِيًّا مريم: 51 موسي را در كتاب ياد كن كه او بندۀ خالص شده بود و غير خدا را در او راهي نبود و پيامبر فرستاده بود. همچنين است إِنَّهُ مِنْ عِبٰادِنَا الْمُخْلَصِينَ يوسف: 24 و غيره. مخلصين ابتدا با پيامبران تطبيق ميشوند كه خدا آنها را برگزيده و انتخاب كرده و مخصوص خدايند، شيطان و هواي نفس را در آنها راهي نيست چنانكه در بارۀ آنها فرموده إِنَّ اللّٰهَ اصْطَفيٰ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْرٰاهِيمَ آل عمران: 33 قُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ وَ سَلٰامٌ عَليٰ عِبٰادِهِ الَّذِينَ اصْطَفيٰ … نمل: 59 وَ إِنَّهُمْ عِنْدَنٰا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيٰارِ ص 47.بندگاني اند پاك، منزّه، بي عيب، سارع در خيرات، عابد، نيكو كار.گذشته از پيامبران و ائمه عليهم السلام ممكن است پاكاني در اثر ايمان قوي و اعمال نيك همواره رضاي خدا را هدف خويش قرار دهند و خدا نيز آنها را مخصوص خود قرار دهد و از بندگان خالص كرده باشد و غير خدا را در آنها نصيبي نباشد.

هر دو مايع باشند يا جامد يا يكي مايع و ديگري جامد و آن از مزج اعمّ است. اقرب الموارد ميگويد: مزج آميختني است كه جدا كردن آن ممكن نباشد مثل آميختن مايعات. و خلط اعمّ از آن است.علي هذا مزج اخصّ و خلط اعمّ است ولي طبرسي در مجمع ذيل آيۀ 220 بقره ميگويد: مخالطه آميخته شدني است كه جدا شدن آن ممكن نباشد.نا گفته نماند قول راغب و اقرب الموارد كه خلط را اعمّ گفته اند با استعمال قرآن بهتر ميسازد.وَ يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْيَتٰاميٰ قُلْ إِصْلٰاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَ إِنْ تُخٰالِطُوهُمْ فَإِخْوٰانُكُمْ … بقره: 220 منظور از مخالطه چنانكه طبرسي گفته آميختن مال يتيم با مال خود است يعني: تو را از يتامي ميپرسند بگو: اصلاح براي آنها (اصلاح اموال) خوب است و اگر اموال آنها را با اموال خود آميختيد آنها برادران شمايند. مخالطه را معاشرت نيز گفته اند.وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلًا صٰالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً … توبه: 102 و ديگران كه بگناهان خويش اعتراف كرده عمل شايسته اي را با عمل بد ديگر آميخته اند.يعني هم عمل صالح و هم عمل طالح انجام داده اند.وَ اضْرِبْ لَهُمْ مَثَلَ الْحَيٰاةِ الدُّنْيٰا كَمٰاءٍ أَنْزَلْنٰاهُ مِنَ السَّمٰاءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَبٰاتُ الْأَرْضِ … كهف: 45 اختلاط بمعني امتزاج و آميخته شدن است، تا آب نباشد املاح زمين و گازهاي هوا قابل امتزاج نيست آب باران است كه آميخته با گازهاي مخصوص از هوا بزمين ميريزد و آنگاه املاح خاك را حلّ كرده و قابل تغذيه گياه ميكند.گمان ميكنم منظور از نبات در آيه موادّي است كه گياه را تشكيل ميدهند و آنها بواسطۀ آب بهم آميخته

قاموس قرآن، ج 2،

ص: 283

و ممتزج ميشوند و بصورت گياه در ميايند. علي هذا باء در «به» براي سببيّت است. ممكن است باء را براي تعديه گرفت يعني گياه زمين با آب آميخته شد.وَ إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْخُلَطٰاءِ لَيَبْغِي بَعْضُهُمْ عَليٰ بَعْضٍ إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ … ص: 24 خلطاء جمع خليط و آن بمعني رفيق و همسايه و شريك است مراد از آن در آيۀ شريفه شركاء است كه مال خود را با مال شريك خود مي آميزند.

طواف ميكردند و آنرا از اصمّ نقل ميكند. اين وجه نيز قابل قبول و طبع پسند است.آنچه از بعض صوفيّه نقل شده كه مراد از آن تمكّن و استقامت است بي مدرك و خالي از اعتبار ميباشد.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 284

اين كلمه فقط يكبار در كلام حق آمده است.

اوّل و سكون ثاني در جائي گفته ميشود كه يكي از پي ديگري در آيد (مفردات) مثل وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ اللَّيْلَ وَ النَّهٰارَ خِلْفَةً لِمَنْ أَرٰادَ أَنْ يَذَّكَّرَ أَوْ أَرٰادَ شُكُوراً فرقان: 62 او كسي است كه شب و روز را در پي هم قرار داده براي كسيكه متذكّر باشد يا شكر گذارد در اقرب گويد: اسم

قاموس قرآن، ج 2، ص: 285

است از جانشين گذاشتن يا جانشين شدن. در مجمع نقل شده: شب خلفۀ روز و روز خلفۀ شب است زيرا يكي از آنديگري جانشين ميشود: خلاف: مصدر باب مفاعله بمعني مخالفت و ناسازگاري است و بگمان ابو عبيده بمعني بعد (پس) است فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلٰافَ رَسُولِ اللّٰهِ توبه: 81 باز گذاشتگان بقعودشان بر خلاف رسول خدا شاد شدند وَ إِذاً لٰا يَلْبَثُونَ خِلٰافَكَ إِلّٰا قَلِيلًا اسراء: 76 آنگاه در مخالفت تو جز اندكي توقّف نميكنند. بنا بر قول ابو عبيده معني آن در هر دو آيه پس است يعني از پس تو جز اندكي نمانند هكذا آيۀ اوّل.لَأُقَطِّعَنَّ أَيْدِيَكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلٰافٍ اعراف: 124 قطع از خلاف آنست كه مثلا دست راست را با پاي چپ و يا بالعكس ببرند اين سخن فرعون است نسبت بساحران كه بموسي ايمان آوردند در سورۀ طه: 71- شعراء: 49 نيز آمده است.خالف: بمعني مانده مثل ترك شده است (مفردات) فَاقْعُدُوا مَعَ الْخٰالِفِينَ توبه: 83 بنشينيد با بازماندگان. (مثل زنان و اطفال كه مي مانند و بجهاد بيرون نميشوند).خالفه: بمعني عمود آخر خيمه است و گاهي از زنان بمناسبت ماندن در خانه و خارج نشدن بجنگ خوالف تعبير ميكنند (مفردات) رَضُوا بِأَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوٰالِفِ توبه: 87

و 93 راضي شدند كه با زنان باز مانده، باشند طبرسي از زجاج نقل ميكند: زنانرا خوالف گويند بعلّت تخلّف از جهاد ولي جايز است كه جمع خالفه باشد و در مردان استعمال شود خالف و خالفه آنست كه نانجيب باشد در دو محل جمع فاعل فواعل آمده مثل فارس فوارس و هالك هوالك.معني آيه بعقيدۀ طبرسي آنست: راضي شدند اينكه با زنان و اطفال و مريضان و باز نشستگان باشند.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 286

خوالف فقط دو بار در قرآن آمده است.مخلّف: (بصيغۀ مفعول) كسي است كه ترك شده و باز گذاشته شود سَيَقُولُ لَكَ الْمُخَلَّفُونَ مِنَ الْأَعْرٰابِ شَغَلَتْنٰا أَمْوٰالُنٰا وَ أَهْلُونٰا … فتح: 11 باز گذاشتگان از اعراب باديه نشين خواهند گفت كه: اموال و اهل، ما را از خروج بجهاد مشغول كردند. وَ عَلَي الثَّلٰاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا … توبه: 118 قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرٰابِ … فتح: 16.خليفه بمعني نائب و جانشين است در مفردات و اقرب ميگويد: خلافت نيابت از غير است در اثر غيبت منوب عنه و يا براي مرگش و يا براي عاجز بودنش و يا براي شرافت نائب و از اين قبيل است كه خداوند اولياء خويش را در ارض خليفه كرده يعني براي شرافت اولياء مثل هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلٰائِفَ الْأَرْضِ انعام: 165.راغب ميگويد: خلائف جمع خليفه و خلفاء جمع خليف است مثل «جَعَلَكُمْ خُلَفٰاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ» نا گفته نماند اين سخن بنا بر قاعدۀ جمع است و گرنه مؤنّث و مذكّر در آن حساب نيست در بارۀ حضرت داود آمده جَعَلْنٰاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ ص: 26 در اقرب الموارد ميگويد: خلفاء و خلائف هر دو جمع

خليفه است. خلفاء مذكّر است گويند: «ثلاثة خلفاء» ولي در خلائف تذكير و تأنيث هر دو جايز است گفته ميشود: «ثلاثة خلائف و ثلث خلائف» و هر دو (خلائف و خلفاء) لغت فصيح اند شاهد قول اقرب آنست كه هر دو در قرآن مجيد آمده است.اختلاف و ناسازگاري آنست كه هر يك راهي غير از راه ديگري بگيرد در فعل يا در قول و چون اختلاف در قول گاهي منجرّ بتنازع ميشود لذا اختلاف بمعني نزاع و مجادله ميايد بطور استعاره (مفردات) اقرب ميگويد اختلاف ضدّ اتّفاق

قاموس قرآن، ج 2، ص: 287

است فَاخْتَلَفَ الْأَحْزٰابُ مِنْ بَيْنِهِمْ مريم: 37 وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ إِلّٰا مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ … آل عمران: 19.اختلاف شب و روز: پي در پي هم بودن آندو است إِنَّ فِي اخْتِلٰافِ اللَّيْلِ وَ النَّهٰارِ وَ مٰا خَلَقَ اللّٰهُ فِي السَّمٰاوٰاتِ وَ الْأَرْضِ لَآيٰاتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ يونس: 6 اين جمله پنج بار در قرآن مجيد آمده است.استخلاف: جانشين گذاشتن است و معني طلب در آن ملحوظ است إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِكُمْ مٰا يَشٰاءُ انعام: 133 اگر بخواهد شما را ميبرد و از پس شما آنكه بخواهد جانشين ميكند.

بر آدم عليه السّلام منحصر نيست بلكه اولادش نيز در آن شريك اند بي آنكه اختصاصي در بين باشد و مراد از تعليم اسماء وديعه گذاشتن اين علم در انسان است بطوريكه آثار آن تدريجا و دائما از انسان ظاهر ميشود.در المنار ج 1 ص 258 ميگويد: ظاهر (و اللّه اعلم) آنست كه مراد از خليفه آدم و مجموع ذرّيّۀ اوست. و در ص: 260 ميگويد: انسان ضعيف خلق شده ولي داراي حسّ و شعور است و با آندو در كائنات تصرّف ميكند و آنها را زير سلطۀ خود ميكشد لذا داراي اين همه اختراعات عجيبه شده و در آينده بجائي خواهد رسيد كه نميتوان حساب كرد.پس انسان با اين قوّه و موهبت

قاموس قرآن، ج 2، ص: 288

از حيث استعداد و آرزو و علم و عمل غير محدود است. خداوند اين مواهب را باو داده تا بواسطۀ او اسرار خلقت آشكار گردد. خدا او را با اين مواهب خليفه و جانشين خود در زمين قرار داده و او عجائب صنع خدا و اسرار خلقت خدا و بدايع حكمت او را آشكار مي سازد (خلاصۀ سخن المنار).توضيح سخن آنست كه خداوند داراي اسماء حسني و صفات علياست و بشر در تمامي آنها خليفه و جانشين خدا در زمين است و در تمام شئون خويش كارهاي خدا را حكايت ميكند و مظهر اسماء و صفات حق است النهايه كمال و اتمّ آن صفات در خداست و بانسان مقداري از آنها عطا شده است و اين خلافت شامل تمام انسان است اعمّ از نيك و بد، مؤمن و كافر، بد كار و نيكو كار.مثلا خالق، رازق، عليم، قادر، سميع، بصير، رحيم، حكيم،

غفور و … از اسماء حق تعالي است. بشر در تمام اين صفات و اسماء جانشين خداست.خدا همه را خلق كرده بشر نيز مثلا ساختمان، كارخانه و غيره را خلق ميكند و با قدرت خدا دادي آنها را بوجود مياورد، و باولاد خود روزي فراهم مياورد، داناست، قدرت دارد، مي شنود، مي بيند، مهربان، محكم كار، چاره ساز و مدبّر است. اينها همه جانشيني از حضرت حق تعالي است.علي هذا در بارۀ امامان و مخصوصا در بارۀ امير المؤمنين عليه السّلام مثلا ميخوانيم كه: مظهر صفات حق اند يعني در اظهار صفات خدا از ديگران ما فوق اند و اگر گفتيم: علي عليه السّلام يد اللّه است يعني دست او مانند خدا و بجانشيني خدا قوي و كارساز و نجات دهنده است گر چه ميشود گفت انسان ها همه يد اللّه اند ولي نه مثل آنحضرت و خلاصه آنكه: بشر خدا صفت است و جانشين خداست. اصل نيروها و صفات كه بشر داراست از خدا

قاموس قرآن، ج 2، ص: 289

ميباشد منتهي بدكاران جانشينان بد و نيكو كاران جانشينان خوب اند.در آياتي نظير وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلٰائِفَ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجٰاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مٰا آتٰاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقٰابِ انعام: 165 هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلٰائِفَ فِي الْأَرْضِ فَمَنْ كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَ لٰا يَزِيدُ الْكٰافِرِينَ كُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلّٰا مَقْتاً … فاطر: 39 منظور باحتمال قوي خليفة اللّه بودن انسان است و كافر نيز خليفۀ خداست امّا كفر او در پيش خدا رسوايش خواهد كرد.ولي در آياتي مثل جَعَلْنٰاكُمْ خَلٰائِفَ فِي الْأَرْضِ مِنْ بَعْدِهِمْ … يونس: 14 وَ اذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفٰاءَ مِنْ بَعْدِ قَوْمِ نُوحٍ … اعراف: 69 ظاهرا

جانشين شدن از گذشتگان است نه خليفة اللّه بودن و همچنين است آيۀ 74 اعراف ولي شايد منظور از آيۀ 74 يونس و 62 نمل خليفة اللّه بودن باشد.در خاتمه نا گفته نماند معناي خليفة اللّه بودن آنست كه بشر در آينده از حيث صنعت و كار و عمل هر چه بيشتر خدا صفت خواهد بود و مظهر بيشتر آن در زندگي بهشتي است كه انسان با اراده كار خواهد كرد و اين مطلب را در كتاب معاد از نظر قرآن و علم توضيح داده ام بايد منتظر ترقيّات عجيب بشر در دنيا بود كه اين موجود مرموز و خليفة اللّه چه كارهائي انجام خواهد داد و ظهور آن كارها دليل خليفة اللّه و مظهر صفات حق بودن است و در عين حال معرّف كمال قدرت خداست.يٰا دٰاوُدُ إِنّٰا جَعَلْنٰاكَ خَلِيفَةً فِي الْأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّٰاسِ بِالْحَقِّ … ص: 26 بنظر ميايد مراد از اين خلافت، خلافت حكومت و قضاوت است و آن اخصّ از خلافت سابق است كه دربارۀ انسان گفته شد زيرا جانشيني داود فقط در بعضي از اسماء حسني بود.الميزان آنرا مصداق خلافت سابق گرفته و ميگويد: بآيۀ إِنِّي جٰاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً بقره: 30 منطبق است. نا گفته نماند آيه در بارۀ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 290

خلافت داود است. بعضي گفته اند: مراد جانشين بودن از پيامبران سابق است ولي آن خلاف ظاهر آيه است.

بررسي است: 1- مراد از «مختلفين» اختلاف در دين است يا اختلاف در سلائق، سنن، ذوقيّات، آداب، مقاصد، اعمال و غيره؟2- إِلّٰا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ استثنا است از جملۀ لٰا يَزٰالُونَ مُخْتَلِفِينَ يا از معني لازم آن؟3- مشار اليه «لِذٰلِكَ» رحمت است يا اختلاف كه هر دو از كلام سابق مستفاداند بعبارت ديگر مراد آنست كه خدا مردم را براي اختلاف آفريده يا رحمت؟ و يا مشار اليه آن مضمون كلام سابق است كه هم اختلاف و هم رحمت بوده باشد.4- آيا مراد از لَجَعَلَ النّٰاسَ … جعل اجباري است يا اختياري؟.راجع بمطلب اوّل ميشود گفت: با ملاحظۀ آيات ديگر مراد از اختلاف، اختلاف در دين است چنانكه فرموده: لِكُلٍّ جَعَلْنٰا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهٰاجاً وَ لَوْ شٰاءَ اللّٰهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وٰاحِدَةً مائده: 48 آيه روشن است در اينكه مراد از امّت واحده امّتي است كه داراي يك دين و يك آئين باشد. ولي در آيۀ 93 نحل و 8 شوري ظاهرا مراد اتحاد در نيكو كاري است.علي هذا مراد از لَجَعَلَ النّٰاسَ جعل اجباري است و چون خدا جعل اجباري را نخواسته و ميخواهد مردم باختيار خويش دين حقّ را بپذيرند لذا پيوسته در دين اختلاف خواهند داشت وَ لٰا يَزٰالُونَ مُخْتَلِفِينَ.اختلاف در دين اگر از روي

قاموس قرآن، ج 2، ص: 291

طلب واقع و تحرّي حقيقت باشد قهرا در پيشگاه خدا عذر موجّه است ولي در اينصورت اختلاف در اصول اصلا يا بوجود نميايد و يا خيلي كم و جزئي خواهد بود كه اگر طالبان در طلب حقيقت باشند با كمترين تلاش و تفكّر حقّ روشن خواهد شد. امّا اگر اختلاف از روي عناد و

لجاجت باشد پيش خدا موجب مسئوليت و عذاب خواهد بود و نوعا اختلافات ديني در اثر لجاجت و اختلاف عمدي است پس از روشن شدن واقع.چنانكه فرموده: وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَتْهُمُ الْبَيِّنٰاتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ … بقره: 213 و نيز فرموده إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللّٰهِ الْإِسْلٰامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتٰابَ إِلّٰا مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُمْ … آل عمران: 19 و ايضا فرموده لِمَ تَلْبِسُونَ الْحَقَّ بِالْبٰاطِلِ وَ تَكْتُمُونَ الْحَقَّ وَ أَنْتُمْ تَعْلَمُونَ آل عمران: 71 ايضا آيۀ 32 روم- 105 آل عمران- 14: شوري.چنانكه مي بينيم در اين آيات اختلاف عمدي و از روي علم و موجب آن عناد ميباشد نه مخفي ماندن حقيقت، اين اختلاف مبغوض خداست و در مقام بر كندن آن دعوت باتفاق كرده و فرموده: أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَ لٰا تَتَفَرَّقُوا فِيهِ … شوري: 13 يٰا أَهْلَ الْكِتٰابِ تَعٰالَوْا إِليٰ كَلِمَةٍ سَوٰاءٍ بَيْنَنٰا وَ بَيْنَكُمْ آل عمران: 64.و امّا اختلاف در سنن، آداب، روحيات، سلائق و غيره از ضرورت عالم و مورد تصديق قرآن است و در غير آنصورت دنيا پيشرفت و ترقّي نميكرد ولي چنانكه گفته شد اين اختلاف مورد نظر آيۀ ما نحن فيه نيست.راجع بمطلب دوّم: بنا بر آنچه گذشت إِلّٰا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ استثنا است از «مُخْتَلِفِينَ» يعني مگر آنكسيكه خدايت رحم كند تابع حقّ باشد و اختلاف نكند. در اينصورت مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ مصداق همان

قاموس قرآن، ج 2، ص: 292

فَهَدَي اللّٰهُ الَّذِينَ آمَنُوا خواهد بود كه در آيۀ وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مٰا جٰاءَتْهُمُ الْبَيِّنٰاتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ فَهَدَي اللّٰهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا

اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بقره: 213 آمده است.راجع بمطلب سوّم: بنا بر تحقيق فوق «لِذٰلِكَ» راجع برحمت است نه باختلاف كه اختلاف ديني مورد رضاي خدا نيست و علّت خلقت نميتواند باشد. رجوع اشاره به «مُخْتَلِفِينَ» در صورتي صحيح بود كه مراد از اختلاف، اختلاف سلائق و روحيّات باشد كه عامل مهمّ پيشرفت بشر است.و اينكه رحمت مؤنّث است در آنصورت لازم بود «لتلك خلقهم» گفته شود بايد دانست رحمت مؤنّث حقيق نيست لذا آمده قٰالَ هٰذٰا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي كهف: 98 إِنَّ رَحْمَتَ اللّٰهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ اعراف: 56 و نه فرموده: «هذه- قريبة».

قرآن كريم اغلب نزديك بتمام در كار خدا استعمال شده ولي بعضا در كار آدمي نيز بكار رفته چنانكه در بارۀ حضرت عيسي آمده وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي مائده: 110 و مثل فَتَبٰارَكَ اللّٰهُ أَحْسَنُ الْخٰالِقِينَ مؤمنون: 14.نا گفته نماند: اين خلقت تصرف در خلق اللّه است يعني مثلا از خاك و چوب خانه درست كردن و گرنه خالق اصلي خداست لا غير چنانكه فرموده هَلْ مِنْ خٰالِقٍ غَيْرُ اللّٰهِ … فاطر: 3.خلق (بر وزن قفل و عنق) بمعني عادت و طبع و مروّت و دين است چنانكه در قاموس و اقرب گفته وَ إِنَّكَ لَعَليٰ خُلُقٍ عَظِيمٍ ن: 4 حقّا كه تو بر خلق عظيمي استواري راغب ميگويد: خلق (بر وزن فلس و قفل) در اصل يكي اند اوّلي مخصوص هيئت و اشكال و صور ظاهري است و دوّمي مخصوص به قوا و صفات است كه با بصيرت قابل درك ميباشد.خلاق: بمعني نصيب خوب است (مجمع) قاموس و اقرب قيد وافر را نيز دارند راغب آنرا فضيلتي كه با اخلاق خوب بدست ميايد معني ميكند أُولٰئِكَ لٰا خَلٰاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ آل عمران: 77 آنان بهره اي در آخرت ندارند. اين كلمه شش بار در قرآن مجيد آمده است خلّاق: صيغۀ مبالغه و از اسماء حسني است و دو بار در قرآن آمده: حجر 86- يس 81.اختلاق: بمعني كذب و افتراء است طبرسي فرموده: خلق، اختلاق، فري، افتراء در معني قريب هم اند. راغب گفته: هر جا كه خلق در وصف كلام بكار رود معناي كذب ميدهد مٰا سَمِعْنٰا بِهٰذٰا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هٰذٰا إِلَّا اخْتِلٰاقٌ ص: 7 ما اين چنين سخني

در ملّت آخر نشنيده ايم اين جز دروغ نيست.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 294

در بارۀ آيۀ إِنْ هٰذٰا إِلّٰا خُلُقُ الْأَوَّلِينَ شعراء: 137 گفته اند: نيست اين مگر دروغ و افتراء پيشينيان.طبرسي فرموده: عدّه اي آنرا بفتح خاء خوانده اند و ديگران بضمّ خاء و لام. ابو علي گفته: خُلُقُ الْأَوَّلِينَ يعني عادت پيشينيان و دروغ آنها طبرسي خودش آنرا كذب معني كرده يعني قوم عاد بهود گفتند: سخنان تو همان دروغ گذشتگان است. بعضي گفته اند: مراد آنست كه: اين كار ما و اين بناء و مصانع، عادت پيشينيان ماست.وَ خَلَقَ كُلَّ شَيْ ءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيراً فرقان: 2 آيۀ شريفه دليل آن آنست كه مخلوقات بطور كلّي آفريده خدااند و غير از او خالق بالاستقلال وجود ندارد بر خلاف قول ثنويّه كه مبدء عالم را دو تا دانسته و شرور و ظلمت را مخلوق اهريمن ميدانند. نظير اين آيه است آيات لٰا إِلٰهَ إِلّٰا هُوَ خٰالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ فَاعْبُدُوهُ انعام: 102 قُلِ اللّٰهُ خٰالِقُ كُلِّ شَيْ ءٍ رعد: 16 همچنين است آيۀ 62 زمر و 62 غافر. و اين مطلب در بحث لفظ جلالۀ «اللّه» گذشت.الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَيٰاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا ملك: 2 اين آيه روشن ميكند كه مرگ همچون زندگي مخلوق و آفريده است و عدم صرف نيست.إِنَّمٰا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ أَوْثٰاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً عنكبوت: 17 گويا مراد از تَخْلُقُونَ إِفْكاً آن است كه: بدروغ اينها را معبود ميخوانيد اينها معبود نيستند و لا يضرّ و لا ينفع اند مثل إِنْ هِيَ إِلّٰا أَسْمٰاءٌ سَمَّيْتُمُوهٰا أَنْتُمْ وَ آبٰاؤُكُمْ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ بِهٰا مِنْ سُلْطٰانٍ نجم: 23 معني آيه چنين ميشود: غير از خدا بتهائي را مي پرستيد و

آنها را بدروغ معبود ميخوانيد و دروغ ميسازيد.در اين آيه دروغ سازي خلق الافك خوانده شده است. چنانكه در آيۀ لَمْ يُخْلَقْ مِثْلُهٰا فِي الْبِلٰادِ فجر: 8 از ساختن بناي ارم خلق تعبير شده است.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 295

وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللّٰهِ نساء: 119 مراد از خلق اللّه گفته اند: دين خدا و امر خداست يعني آنها را امر ميكنم دين خدا و دستور خدا را تغيير ميدهند اين سخن از امام صادق عليه السّلام نقل شده و قدماء مفسّرين مثل ابن عباس و غيره نيز چنين گفته اند. و مؤيّد آن قول خداوند است كه فرموده: فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَتَ اللّٰهِ الَّتِي فَطَرَ النّٰاسَ عَلَيْهٰا لٰا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللّٰهِ ذٰلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ روم: 30 كه بدين فطرة اللّه و خلق اللّه اطلاق شده و مراد از آيۀ سابق تحليل حرام و تحريم حلال است (مجمع) بعضي ها آنرا خصيّ و اخته كردن چهارپايان گفته اند.در الميزان ميگويد: تغيير خلق اللّه منطبق ميشود بر اخته كردن و انواع مثله و لواط و سحق و بعيد نيست كه مراد از تغيير خلق اللّه خروج از حكم فطرت و ترك دين حقّ باشد خدا فرموده فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً … عياشي از امام باقر عليه السّلام نقل كرده كه مراد از آن امر اللّه است و در حديث ديگر از آنحضرت دين اللّه نقل كرده است.نا گفته نماند: ما قبل جملۀ فوق در بارۀ بريدن و شكافتن گوشهاي چهار پايان است اگر مراد از تغيير خلق اللّه تغيير دين باشد و صدر آيه در اضلال مطلق است بايد گفت: ذكر خصوص گوش بريدن ميان دو عموم از بابت اهميت

آن بدعت است كه در ميان اهل جاهليت متعارف بود.هُوَ اللّٰهُ الْخٰالِقُ الْبٰارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمٰاءُ الْحُسْنيٰ حشر: 24 بنا بر آنچه در «برء» گذشت معني آيه چنين ميشود: اوست خداي اندازه گير، آفريننده، صورت ده، براي اوست نامهاي نيكوتر.فَإِنّٰا خَلَقْنٰاكُمْ مِنْ تُرٰابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُمْ حجّ: 5 مخلّقه و غير مخلّقه را تام الخلقة و غير تام الخلقة گفته اند و نيز صورت گرفته و غير صورت

قاموس قرآن، ج 2، ص: 296

گرفته گفته اند. (مجمع) كشّاف بي عيب گفته در ج 6 كافي ص 12 از امام باقر عليهم السّلام نقل است: مخلّقه آنهائي است كه خدا در صلب آدم عليهم السّلام خلق و اخذ ميثاق كرده … و آنها همان اند كه بدنيا ميايند … امّا غير مخلّقه هر انسان است كه در صلب آدم خلقش نكرده … و آنها عبارتند از نطفه هاي عزل شده و بچه هاي سقط شده قبل از ولوج روح.

مودّت در وسط نفس قرار دارد و يا آنكه نفس را ميشكافد و در آن اثر ميگذارد مثل تير در هدف. و يا اينكه احتياج بآن مودّت زياد است (بنا بر آنكه معناي خلّت (احتياج) در آن منظور باشد وجه اوّل را ابن اثير نيز در نهايه گفته است.يَوْمٌ لٰا بَيْعٌ فِيهِ وَ لٰا خُلَّةٌ وَ لٰا شَفٰاعَةٌ بقره: 254 روزيكه در آن خريد و فروش، دوستي و شفاعت نيست. يَوْمٌ لٰا بَيْعٌ فِيهِ وَ لٰا خِلٰالٌ ابراهيم: 31 خلال در آيۀ شريفه مصدر باب مفاعله و بمعني دوستي است.خليل: دوست يٰا وَيْلَتيٰ لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلٰاناً خَلِيلًا فرقان: 28 وَ اتَّخَذَ اللّٰهُ إِبْرٰاهِيمَ خَلِيلًا

قاموس قرآن، ج 2، ص:

297 نساء: 125 جمع خليل اخلّاء است مثل الْأَخِلّٰاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ زخرف: 67 دوستان در آنروز بعضي به بعضي دشمن اند مگر پرهيز كاران.

اغيار خالي است «خلا اليه» يعني در خلوت باو رسيد. علي هذا معني آيه چنين ميشود: و چون در خلوت بشياطين خود رسيدند ميگويند ما با شمائيم. وَ إِذٰا خَلَوْا عَضُّوا عَلَيْكُمُ الْأَنٰامِلَ مِنَ الْغَيْظِ آل عمران: 119 و چون خلوت كنند سر انگشتان را از خشم بر شما بدندان گزند.اقْتُلُوا يُوسُفَ أَوِ اطْرَحُوهُ أَرْضاً يَخْلُ لَكُمْ وَجْهُ أَبِيكُمْ … يوسف: 9 يوسف را بكشيد و يا بزمين نا معلومي بياندازيد تا توجّه پدرتان براي شما خالي از حبّ يوسف و خالص باشد.تخليه: ترك كردن. گوئي در ترك كردن، شخص از ترك شده خالي و كنار ميشود راغب اصل آن را ترك كردن در جاي خالي گفته است فَإِنْ تٰابُوا وَ أَقٰامُوا الصَّلٰاةَ وَ آتَوُا الزَّكٰاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ … توبه: 5

قاموس قرآن، ج 2، ص: 298

تخلّي: خالي شدن وَ أَلْقَتْ مٰا فِيهٰا وَ تَخَلَّتْ انشقاق: 4 ايّام خالية: روزهاي گذشته كُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِيئاً بِمٰا أَسْلَفْتُمْ فِي الْأَيّٰامِ الْخٰالِيَةِ حاقه: 24.وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلّٰا خَلٰا فِيهٰا نَذِيرٌ فاطر: 24 اين آيه روشن ميكند كه هيچ امّتي از امّتها بدون پيغمبر نبوده و در تمام آنها پيامبراني از جانب خدا آمده اند.توضيح آنكه: چون در امّتي پيامبري از جانب خدا مبعوث شود بعد از گذشتن او دينش در اثر مرور زمان آلوده بشرك و كفر و بت پرستي ميشود لذا گفته اند ريشۀ شرك و بت پرستي ها توحيد است و هر جا كه آندو بوده باشد بايد پي برد كه ابتدا پيامبري بوده است در تاريخ امريكا ديده ام: كاشفين آن چون وارد مملكت «پرو» شدند در آنجا معبد آفتاب يافتند حتي مردم آنجا ميگفتند: اين تازه واردها پسران

آفتاب اند. بايد از اين دريافت كه در آنجا نيز پيامبراني وجود داشته است.بطور كلّي با دقت در اين آيه و تحقيق در تاريخ امّتها ميتوان بوجود پيامبران در آنها پي برد و عموم موهبت الهي را در آنها كشف كرد. گر چه در ممالك غرب پيغمبري سراغ نداريم و تمام پيامبران امثال نوح، ابراهيم، موسي، عيسي، محمد صلوات اللّه عليهم از اهل شرق اند ولي اگر در سابقۀ آنها دقّت شود حتما پيامبراني در ميان آنها بوده است. قرآن ميفرمايد: بعضي از پيامبران را بر تو حكايت كرديم و برخي را حكايت ننموديم مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنٰا عَلَيْكَ وَ مِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ … غافر: 78.

اقرب گويد: خمر در آيه بمعني انگور است.

كه از روايات اصحاب ما ظاهر است و مذهب شافعي نيز چنين است ولي بعضي گفته اند: خمر عصير انگور است آنگاه كه بجوش آيد و شديد شود.راغب در مفردات گويد: خمر در نزد بعضي نام هر مست كننده است و در نزد بعضي نام شرابي است كه از انگور و خرما گرفته شود چون از حضرت رسول (صلّي اللّه عليه و آله) روايت شده: «خمر از اين

قاموس قرآن، ج 2، ص: 301

دو درخت خرما و انگور است … » در قاموس ميگويد: خمر آنست كه مستي آورد و از انگور باشد و يا اعمّ از انگور و غير آن ولي عموم اصّح است زيرا خمر تحريم شد در حاليكه در مدينه شراب انگور نبود و شراب آنها از خرماي تر و خرماي خشك بود.در الميزان فرموده: خمر بنا بر آنچه از لغت بدست ميايد هر مايعي است كه براي مست كردن درست شده باشد عرب از اقسام آن فقط شراب انگور و خرما و جو را ميدانست. مردم بتدريج در اقسام آن اضافه كردند تا امروز كه داراي انواع زياد است. بحسب درجات مست كردن و همۀ آنها خمر است.

و مقدّمه چيني و بالاخره با آماده كردن مردم آنرا حرام كرده است، ولي در اصل شريعت اسلام و تمام اديان مطلقا حرام است و غير معقول است كه بگوئيم خداوند آنرا در ديني و يا در زماني حلال كرده است، چيزيكه مزيل عقل است امكان ندارد در دين خدا حلال شده باشد. اينك آيات را نقل ميكنيم: 1- يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمٰا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنٰافِعُ لِلنّٰاسِ وَ إِثْمُهُمٰا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمٰا … بقره: 219.لحن اين آيه چندان تند نيست.فقط حاكي از آنست كه ضرر قمار

قاموس قرآن، ج 2، ص: 302

و شراب از فائده آنها بيشتر است گر چه با مقايسۀ آيۀ قُلْ إِنَّمٰا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوٰاحِشَ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا وَ مٰا بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ … اعراف: 33 حرمت خمر از آيه استفاده ميشود زيرا اين آيه مكّي است و روشن ميكند كه «اثم» تحريم شده است و آيۀ بقره مدني است و بوجود اثم در خمر تصريح ميكند علي هذا اثم حرام و در نتيجه خمر حرام است و حضرت موسي بن جعفر عليه السلام چنانكه خواهد آمد براي مهدي عباسي چنين استدلال فرموده است.2- يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لٰا تَقْرَبُوا الصَّلٰاةَ وَ أَنْتُمْ سُكٰاريٰ حَتّٰي تَعْلَمُوا مٰا تَقُولُونَ … نساء: 43 يعني شما كه ايمان آورده ايد در حال مستي بنماز نيايستيد تا بدانيد چه ميگوئيد. اين آيه نيز در مدينه نازل شده و فقط از مستي در حال نماز نهي ميكند و بنظر ميايد كه مسلمين هنوز از شراب دست نكشيده بودند كه در بعضي حالات از آن نهي شدند. چنانكه نقل شده بعضي از صحابه

بعد از نزول اين آيه باز شراب ميخوردند چنانكه خواهد آمد.3- يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصٰابُ وَ الْأَزْلٰامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطٰانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ. إِنَّمٰا يُرِيدُ الشَّيْطٰانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَدٰاوَةَ وَ الْبَغْضٰاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللّٰهِ وَ عَنِ الصَّلٰاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ مائده: 90- 91.اين دو آيه مدني است و صريح در نهي اند، جملۀ «فَاجْتَنِبُوهُ» و فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ روشن ميكند كه ديگر كسي حق ندارد بآن نزديك شود و ايضا چنانكه در الميزان گفته: فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ ميفهماند كه تا آنزمان آنرا ترك نكرده بودند.در الميزان ذيل آيۀ 90 مائده ميگويد: از زمخشري در ربيع الابرار نقل شده گويد: در بارۀ خمر سه آيه نازل شد: يَسْئَلُونَكَ عَنِ

قاموس قرآن، ج 2، ص: 303

الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ بعد از اين آيه بعضي از مسلمانان شرب خمر ميكردند و بعضي ترك نمودند تا اينكه مردي شراب خورد و داخل نماز شد و پريشان گفت آيۀ يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لٰا تَقْرَبُوا الصَّلٰاةَ وَ أَنْتُمْ سُكٰاريٰ نازل گرديد سپس بعضي شراب خوردند حتي عمر بن الخطاب نيز خورد و با استخوان شتري سر عبد الرحمن بن عوف را بشكست و بعد نشست و شروع كرد بنوحه خواندن بر كشتگان جنگ بدر از مشركان و شعر اسود بن يغفر را در نوحۀ خود ميخواند و آن اين است: و كايّن بالقليب قليب بدر من القنيات و الشّرب الكرام و كايّن بالقليب قليب بدر من السّري المكامل بالسّنام ا يوعدنا ابن كبشة ان نحيّي و كيف حياة اصداء و هام ا يعجز ان يردّ الموت عنّي و ينشرني اذا

بليت عظامي الا من مبلغ الرّحمن عنّي بانّي تارك شهر الصّيام فقل للّه: يمنعني شرابي و قل للّه: يمنعني طعامي اين ماجري برسول خدا صلّي اللّه عليه و آله رسيد خارج شد در حاليكه علامت خشم در چهره اش نمايان بود و رداي خويش را ميكشيد چيزيكه در دست داشت بالا برد تا عمر را بزند عمر گفت: بخدا پناه ميبرم از غضب خدا و رسولش. پس خدا نازل فرمود: إِنَّمٰا يُرِيدُ الشَّيْطٰانُ- تا- فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ عمر گفت: بس كرديم.و نيز در الميزان ج 6 ص 144 از كافي و تهذيب از امام باقر عليه السّلام نقل كرده: خداوند هيچ پيامبري نفرستاد مگر آنكه در علم خدا بود كه اگر دين او كامل شود خمر را در دين او تحريم كند. خمر پيوسته حرام بوده است مردم فقط از خصلتي بخصلتي نقل ميشوند و اگر همۀ احكام دين يكبار بر مردم حمل ميشد بدين نميرسيدند راوي گفت: امام عليه السّلام فرمود كسي ارفاق كننده تر از خدا نيست و از رفق خداست كه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 304

مردم را از خصلتي بخصلتي نقل ميكند و اگر همۀ احكام يكدفعه بر مردم بار ميشد بهلاكت ميافتادند.نا گفته نماند اين همان است كه گفتيم از آيات بدست ميايد: قرآن مجيد راجع بتحريم خمر زمينه سازي كرده و مردم را بتدريج آماده نموده است و گرنه در اصل دين شراب همواره حرام بوده است.ايضا در الميزان ج 2 ص 207 از كافي از علي بن يقطين نقل شده: مهدي عباسي از حضرت موسي بن جعفر عليه السّلام پرسيد: آيا شراب در كتاب خدا حرام است مردم فقط نهي شدنش را

ميدانند حرام بودنش را نميدانند؟ امام عليه السّلام فرمود: بلكه آن حرام است. گفت در كدام محلّ از كتاب خدا تحريم شده است يا ابا الحسن؟ فرمود: قول خدا إِنَّمٰا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوٰاحِشَ مٰا ظَهَرَ مِنْهٰا وَ مٰا بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ الْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ تا فرمود امّا اثم، آن بعينه خمر است خدا در محلّ ديگر فرموده: يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ قُلْ فِيهِمٰا إِثْمٌ كَبِيرٌ وَ مَنٰافِعُ لِلنّٰاسِ وَ إِثْمُهُمٰا أَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمٰا فامّا اثم در كتاب خدا آن شراب و قمار است و اثم آنها از نفعشان بيشتر است چنانكه خدا فرموده.مهدي گفت: اي علي بن يقطين اين فتواي هاشميّه است باو گفتم: راست گفتي يا امير المؤمنين حمد خدائي راست كه اين علم را از شما اهل بيت خارج نكرده است.گويد: پس بخدا قسم مهدي صبر نكرد تا گفت: راست گفتي اي رافضي.در خاتمه ناگفته نماند كه تمام اقسام شراب، حرام و مورد غضب خداست حضرت رسول ده نفر را در بارۀ آن لعنت كرده كه از آنجمله است: كارنده انگور براي شراب، نگهبان آن، فشارندۀ آن، نوشنده آن، ساقي و حامل آن، كسيكه بسوي او حمل شده، فروشنده و خريدار و خورندۀ قيمت آن.اينكه مسيحيان و ارباب ساير

قاموس قرآن، ج 2، ص: 305

اديان آنرا حلال ميدانند مربوط باصل اديان آسماني نيست چنانكه قبلا گفته شد. و راجع بحرمت شراب در شريعت تورات و انجيل براي نمونه رجوع شود به انجيل لوقا باب اوّل بند 15- امثال سليمان باب 20 بند 1 و باب 23 بند 29- 35- كتاب اشعياء باب 5 بند 22 و باب 28 بند 1- 7 و باب

56 بند 12- كتاب يوشع باب 4 بند 11.

مراد از غنائم اموال و فايده هاي دنيا است نه غنائم جنگي طبرسي رحمه اللّه كه قول او از لحاظ لغت سند كامل است فرموده: در عرف لغت بهر فائده غنم و غنيمت اطلاق ميشود. و نيز در آيۀ فَعِنْدَ اللّٰهِ مَغٰانِمُ كَثِيرَةٌ نساء: 94 مراد از مغانم بهره ها و فائده هاست المنار و طبرسي آنرا فواضل و نعمتهاي و رزق گفته است.راغب در مفردات گفته: غنم بر وزن فرس معروف است … و غنم (بر وزن قفل) رسيدن بگوسفند و بدست آوردن آن است سپس در هر چيزيكه از دشمن و غيره بدست آيد بكار رفته است.از اينجاست كه اهل بيت عليهم السلام آنرا هر فائده گرفته اند در كافي از سماعة منقول است كه از ابو الحسن عليه السّلام از خمس پرسيدم فرموده: آن در هر چيزي است كه مردم فائده برده اند كم باشد يا زياد.وانگهي در مورد آيه گر چه جنگ بدر است ولي مورد مخصّص آيه نيست بلكه غنائم جنگ بدر سبب صدور اين حكم كلّي شده است.بموجب روايات اهل بيت عليهم السلام خمس به هفت چيز راجع است غنائم جنگي، ارباح مكاسب، كنز، معادن، مال مخلوط بحرام، زمينيكه كافر ذمّي از مسلماني بخرد، جواهريكه بواسطۀ غوّاصي بدست آيد.دوّم «ذي القربي» در آيه مفرد است و يك مصداق بيشتر ندارد يعني كسيكه با حضرت رسول قرابت دارد و آن با امام و جانشين پيغمبر كه شيعه عقيده دارد تطبيق ميشود در هر عصر امام و جانشين آنحضرت فقط يكنفر ميشود.سوّم آنكه فَلِلّٰهِ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبيٰ هر سه با لام كه مفيد

قاموس قرآن، ج 2، ص: 307

اختصاص و ملكيّت است آمده و الْيَتٰاميٰ وَ

الْمَسٰاكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ بدون لام آمده و عطف به لِذِي الْقُرْبيٰ اند و اين روشن ميكند كه اين فرق سه گانه داخل در ذي القربي اند و بواسطۀ ذي القربي بودن از خمس سهم ميبرند و اين همان است كه ائمّه عليهم السلام فرموده اند: مراد از اين سه گروه، يتامي و مساكين و ابن سبيل سادات بني هاشم اند.راجع بآيۀ شريفه مطالب ديگري هست كه در فقه شيعه بايد ديد.

خار و درخت مسواك و غيره گفته است.ناگفته نماند: بنظر ميايد كه خمط در آيۀ شريفه بمعني تلخ باشد و آن صفت «اكل» است و «اثل و شي ء» عطف به «اكل» است يعني: دو تا باغ آنها را بدو باغيكه ميوۀ تلخ و شوره گز و اندكي كنار داشت مبدّل كرديم.ممكن است بگوئيم: خمط بمعني درخت مسواك است و خمط واثل هر دو بيان «اكل» است يعني دو باغ ميوه دار كه درخت آنها مسواك و شوره گز بود ولي اين درست نيست زيرا شوره گز اصلا داراي ميوه نيست. اين كلمه تنها يكبار در قرآن آمده است.

آهو كه در نهانگاه خود پنهان ميشود گويند: «كنس الظّبي ء اذا تغيّب و استتر في كناسه» (نهايه» «عسعس اللّيل» يعني شب روي آورد و شب رفت در دو ضدّ بكار رفته است (مجمع).ناگفته نماند «الْجَوٰارِ الْكُنَّسِ» صفت «بِالْخُنَّسِ» است و در نتيجه هر سه بموصوفهائي دلالت دارند كه داراي هر سه صفت اند. موصوفاتيكه كه واپس شونده و داراي انقباض و نهان شونده اند و نيز در جريان و حركت اند و اين اوصاف لازم و ذاتي آنها است نه آني و زماني.ستارگان بي شمار آسمان چنانكه دانشمندان ميگويند چنين اند آنها پيوسته در حال تحوّل و انقلاب اند، سوخت خويش را تمام ميكنند بعضي در نيمه راه زندگي اند بعضي در آخر عمر و بعضي در ابتداي تشكيل: لذا آنها را بگروههاي مختلف از قبيل ستارگان تپنده (كه قشر ظاهر آنها مانند ضربان نبض آهسته و منظّم است) غولهاي آبي، غولهاي سرخ، كوتوله هاي سرخ، كوتوله هاي سفيد كه مواد آنها پيوسته در انفعال و تبدّل است و در بارۀ كوتوله هاي سفيد گفته اند كه در مراحل آخر زندگي هستند.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 310

از طرف ديگر آمدن و رفتن دائمي شب و روشن شدن روز حكايت از تحوّل و انقلاب دائمي جهان دارد.در اوّل سورۀ تكوير از تكوير و خاموش شدن آفتاب و از منكدر و تيره شدن نجوم و تبخير درياها و غيره سخن رفته پس از آن به خنّس و كنّس قسم ياد شده كه اين سخنان از فرشتۀ وحي است نه ساختۀ پيامبر (ص) بنا بر اين بنظر ميايد كه اين اوصاف در بارۀ ستارگان و خورشيدهاي بي شمار جهان است كه پيوسته در حال انقلاب اند و حكايت از انهدام عالم دارند

معني آيۀ شريفه چنين ميشود: پس نه، قسم به واپس شوندگان روان و نهان شونده و بشب كه ميايد و ميرود و بصبح كه ميدمد و گسترش مييابد كه اين سخنان قول فرشتۀ بزرگوار است.اينكه مفسّران آنها را سيّارات و عموم ستارگان گرفته و گفته اند: در شب آشكار ميشوند و در روز غائب ميگردند. بنظر ميايد كه اين سخن خيلي سطحي است و اين اوصاف در بارۀ غايب شدن در روز و برگشتن در شب نيست و اين چندان دلالت بقيامت ندارد. ولي ما هم اگر در زمان گذشته مي بوديم مانند آنها رحمهم اللّه ميگفتيم زيرا گذشت زمان و ترقّي علم در نماياندن مفاهيم عاليۀ قرآن سهم بسزائي دارد.الْخَنّٰاسِ الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النّٰاسِ النّاس: 4 در بارۀ خنّاس گفته اند نام شيطان است كه چون خدا ياد شود منقبض و نهان ميگردد. ولي ناگفته نماند: خنّاس در آيۀ شريفۀ صفت وسواس است قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النّٰاسِ … مِنْ شَرِّ الْوَسْوٰاسِ الْخَنّٰاسِ الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النّٰاسِ وسوسه در سينه و قلب آدمي است و بسيار بسيار مخفي و نهان است كه آدمي كمتر وجود آنرا حسّ ميكند. لذا بايد گفت خنّاس بمعني سخت نهان و صفت وسوسه است نه صفت شيطان

قاموس قرآن، ج 2، ص: 311

آري در ذيل سوره فرموده كه اين وسوسه از جنّ و مردم بقلب آدمي راه پيدا ميكند. معني آيات چنين است: بگو پناه ميبرم بپروردگار مردم … از شرّ وسوسه كه بسيار نهان و پوشيده است و در سينه هاي مردم رفت و آمد ميكند. و وسواس اسم وسوسه و جمع آن وساوس است و صفت نيست.

الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَ مٰا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ … مائده: 3 منخنقه حيواني است كه آنرا خفه كنند و گوشت آن از محرّمات است و فقط يكبار در قرآن مجيد آمده است خناق بضم اوّل مرضي است كه در گلو پيدا ميشود (ديفتري) و بكسر آن ريسمان و نحو آنست كه با آن حيواني و يا انساني را خفه ميكنند.

آنانكه بباطل وارد شدند. طبرسي اين را از يونس و اخفش نقل كرده است.ناگفته نماند اين كلمه در قرآن كريم در ورود بآب اصلا بكار نرفته و در همه جا، موارد آن خوض در باطل است. در نهج البلاغه خطبۀ 192 در وصف حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله فرموده «خاض الي رضوان اللّه كلّ غمرة و تجرّع فيه كلّ شدّة» .

كند، آنها عاجز كنندۀ خدا نيستند و يا آنها در حال خوف و در حاليكه مي ترسند و ميلرزند گرفتار نمايد … ناگفته نماند: خوف يكي از صفات نيك است و انسان را از بدبختي هاي دنيا و آخرت نجات ميدهد مثل خوف از خدا، خوف از عذاب آخرت، خوف از ذلّت دنيا و آخرت و غيره، در قرآن كريم در اينگونه موارد بكار رفته است و از صفات و شعار بندگان خداست بخلاف جبن كه از ضعف نفس ناشي است و از علامات نقص است. وَ أَمّٰا مَنْ خٰافَ مَقٰامَ رَبِّهِ وَ نَهَي النَّفْسَ عَنِ الْهَويٰ فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْويٰ (نازعات 40- 41).

ميان خود بگردانند و به بندگان خدا ندهند و بندگان خدا را بردگان خود بدانند در اينجا نيز معناي عطيّه ملحوظ است يعني خيال كنند كه خدا مردم را بآنها برده عطا كرده است.و حديث مشهور در بارۀ بني- اميّه كه از حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله نقل شده از همين مادّه است و آن چنين است «اذا بلغ بنو ابي العاص ثلثين رجلا اتّخذوا مال اللّه دولا و دين اللّه دخلا و عباد اللّه خولا» . خال: بمعني دائي و جمع آن اخوال است مثل وَ بَنٰاتِ خٰالِكَ وَ بَنٰاتِ خٰالٰاتِكَ احزاب: 50 و أَوْ بُيُوتِ أَخْوٰالِكُمْ أَوْ بُيُوتِ خٰالٰاتِكُمْ نور: 61.و خاله: خواهر مادر است و جمع آن خالات است كه گذشت

انفال: 27 با خدا و رسول مخالفت نكنيد و در امانات خود نيز خيانت ننمائيد.عَلِمَ اللّٰهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتٰانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتٰابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفٰا عَنْكُمْ بقره: 187 وَ لٰا تُجٰادِلْ عَنِ الَّذِينَ يَخْتٰانُونَ أَنْفُسَهُمْ إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُحِبُّ مَنْ كٰانَ خَوّٰاناً أَثِيماً نساء: 107.اختنان بعقيدۀ طبرسي و قاموس و صحاح بمعني خيانت است در اقرب ميگويد اختنان همان خيانت است الّا اينكه اختنان از خيانت ابلغ و رساتر است: راغب ميگويد: آن تحرّك ميل انسان بخيانت است نه خود خيانت. بعقيدۀ راغب معني آيۀ اوّل چنين است: خدا دانست كه ميخواستيد بنفس خويش خيانت كنيد همچنين است آيۀ دوّم.ولي كلمۀ فَتٰابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفٰا عَنْكُمْ نشان ميدهد كه آنها خيانت ميكرده اند نه اينكه ميل بخيانت داشتند و همچنين آيۀ دوّم ميگويد از كسانيكه بر خويشتن خيانت ميكنند دفاع مكن. نه اينكه ميل بخيانت دارند گر چه آن نيز معناي صحيح است يعني آنانكه در فكر خيانت بخويش اند از آنان دفاع منما.بهتر است بگوئيم كه افتعال در اينجا بمعني مبالغه است چنانكه از اقرب الموارد نقل شد و مبالغه بنا بر آنكه در المنجد گفته شده يكي از معاني افتعال است. در اين صورت ميتوان گفت كه مراد از مبالغه در خيانت، ادامۀ آن است.وَ لٰا تَكُنْ لِلْخٰائِنِينَ خَصِيماً نساء: 105 براي خائنان مدافع و طرفگير مباش و اگر گوئيم «لام» براي انتفاع است معني كاملا روشن ميشود يعني بنفع خائنان مخاصمه و دفاع مكن.كٰانَتٰا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبٰادِنٰا صٰالِحَيْنِ فَخٰانَتٰاهُمٰا تحريم: 10 مراد از خيانت بعقيده سدّي كفر است، بعضي نفاق گفته اند،

قاموس قرآن، ج 2، ص: 316

ضحاك گويد نمّامي و افشاء سرّ بر مشركان است ولي

بهتر است گفته شود مراد نقض عهد و مخالفت با حقّ است يعني زن نوح و زن لوط با آندو نسبت بحقّ و دين مخالفت كردند و ايمان نياوردند.خوّان: صيغۀ مبالغه است يعني بسيار خائن يا هميشه خائن إِنَّ اللّٰهَ لٰا يُحِبُّ كُلَّ خَوّٰانٍ كَفُورٍ حج: 38.خائنه در آيۀ يَعْلَمُ خٰائِنَةَ الْأَعْيُنِ وَ مٰا تُخْفِي الصُّدُورُ غافر: 19 ممكن است مصدر باشد يعني: خيانت چشمها را ميداند و آن نگاه حرام است. طبرسي فرموده: خائنه مصدر است مثل خيانت چنانكه كاذبه و لاغيه بمعني كذب و لغو است بعضي گفته اند از قبيل اضافه صفت بسوي موصوف است يعني «يعلم الاعين الخائنة منهم» و در آيۀ وَ لٰا تَزٰالُ تَطَّلِعُ عَليٰ خٰائِنَةٍ مِنْهُمْ مائده: 13 راغب، جماعة مقدر كرده يعني «علي جماعة خائنة» ولي طبرسي آنرا بمعني خيانت گرفته و گفته: وزن فاعله در مصادر زياد است مثل عافية، طاغيه، كاذبه.قول مجمع بنظر اقرب ميرسد.

نهج خطبۀ 98 هست: «كمثل نجوم السّماء اذا خوي نجم طلع نجم» فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خٰاوِيَةً

قاموس قرآن، ج 2، ص: 317

بِمٰا ظَلَمُوا نمل: 52 خاويه بمعني خاليه و يا ساقط است ولي خالي بودن بهتر بنظر ميرسد زيرا ستم خانه را خالي و بي صاحب ميگذارد.فَتَرَي الْقَوْمَ فِيهٰا صَرْعيٰ كَأَنَّهُمْ أَعْجٰازُ نَخْلٍ خٰاوِيَةٍ حاقّه: 7 قوم را در آن محل مي بيني كه افتاده اند گوئي تنه هاي نخل سقوط كرده اند.ناگفته نماند خاويه در قرآن مجيد پنج بار آمده است و مادّه آن واوي و يائي هر دو بكار رفته و مصدر واوي آن خوّ، و مصدر يائي اش خوي و خواء است (اقرب).

بمعني اختيار مثل وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مٰا يَشٰاءُ وَ يَخْتٰارُ، مٰا كٰانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ قصص: 68 يعني پروردگارت آنچه كه ميخواهد ميافريند و آنچه كه ميخواهد در مقام تشريع حكم اختيار ميكند براي مردم حق اختيار در مقابل خدا نيست آيۀ شريفه بمضمون آيۀ ذيل شبيه است وَ مٰا كٰانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لٰا مُؤْمِنَةٍ إِذٰا قَضَي اللّٰهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ احزاب: 36 و گاهي خيره بمعني برگزيده آيد مثل «مُحَمَّدٌ صلّي اللّه عليه و آله خيرة اللّٰه من خلقه» (مجمع).خَيْرَة (بفتح اوّل و سكون دوّم و فتح سوّم) يعني كثير الخير و برتر هر چيز، جمع آن خيرات است (اقرب) وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يُسٰارِعُونَ فِي الْخَيْرٰاتِ آل عمران: 114 منظور از خيرات كارهاي پر فائده است فِيهِنَّ خَيْرٰاتٌ حِسٰانٌ رحمن: 70 مراد از خيرات زنان فاضله بهشتي اند بعضي گفته اند اصل آن مشدّد بوده مخفف شده است.تخيّر: فكر ميكنم بمعني اختيار بعد از اختيار باشد مثل تجرّع كه جرعه جرعه نوشيدن است علي هذا معني آيۀ وَ فٰاكِهَةٍ مِمّٰا يَتَخَيَّرُونَ واقعه: 20 آنست كه براي آنهاست ميوه از آنچه پي در پي اختيار و ميل ميكنند همچنين است إِنَّ لَكُمْ فِيهِ لَمٰا تَخَيَّرُونَ قلم: 38.ناگفته نماند: خير هم اسم تفضيل و هم اسم بكار رفته است در قرآن مجيد بيشتر اسم استعمال شده و گاهي اسم تفضيل بكار رفته

قاموس قرآن، ج 2، ص: 319

است. مثل مٰا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهٰا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهٰا أَوْ مِثْلِهٰا بقره: 106 و نحو وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَيْرَ الزّٰادِ التَّقْويٰ بقره: 197 بايد ميان آندو با بودن «من» تفضيل

فرق گذاشت باز ناگفته نماند كه راغب از بعضي علماء نقل كرده: بمال آنوقت خير اطلاق ميشود كه بسيار و پاك باشد از علي عليه السّلام نقل است كه بمنزل يكي از موالي خود رفت او گفت: يا امير المؤمنين آيا وصيّت نكنم؟فرمود نه چون خدا فرموده إِنْ تَرَكَ خَيْراً و تو مال زياد نداري و بر همين قول است آيۀ وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَيْرِ لَشَدِيدٌ عاديات: 8 بشر در دوستي مال كثير محكم است.

8 خيل بمعني اسبان است و از لفظ خود مفرد ندارد بعقيدۀ راغب اسبان را از آنجهت خيل گفته اند كه هر كه بآن سوار شود در خود احساس تكبّر ميكند و بعقيدۀ طبرسي علّت اين تسميه آن است كه اسب در راه رفتن متكبّر است.در مفردات ميگويد: خيل در اصل بمعني اسبان و سواران است و در قول خداوند وَ مِنْ رِبٰاطِ الْخَيْلِ انفال: 60 هر دو مراد است و نيز در هر يك منفردا استعمال ميشود چنانكه روايت شده «يا خيل اللّه اركبي» اي لشگر خدا سوار شو كه مراد سواران است و مثل قول آنحضرت «عفوت لكم عن صدقة الخيل» زكوة اسبان را نسبت بشما عفو كردم كه مراد اسبان است.ناگفته نماند كلمۀ «يا خيل اللّه اركبي» سخن حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله است كه چنان دستور ميداد ابن سعد عليه و علي اتباعه لعائن اللّه، اين جمله را در كربلا بلشگريان منحوس خود گفت.و خيل در آيۀ وَ أَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَ رَجِلِكَ اسراء: 64 اسبان و سواران هر دو مراداند گر چه سواران شيطان نحوۀ ديگراند و در «جلب» گذشت ولي در آيۀ «وَ مِنْ رِبٰاطِ الْخَيْلِ» ظاهرا فقط اسبان مراد است و كلمۀ «رباط» كه بمعني بستن است مانع از ارادۀ سواران است ولي در نهج البلاغه مواردي هست كه از خيل، اسبان

قاموس قرآن، ج 2، ص: 321

و سواران هر دو اراده شده مثل «هذا اخو غامد و قد وردت خيله الانبار … و أزال خيلكم عن مسالحها» (خطبۀ 27).

كند. ولي در صحاح و اقرب گويد: خيمه خانه اي است كه از شاخه هاي درختان ساخته ميشود و قاموس هر دو را ذكر كرده است حُورٌ مَقْصُورٰاتٌ فِي الْخِيٰامِ رحمن: 72 بنظر ميايد كه مراد از مقصورات، مخصوصات باشد يعني زنان سفيد بدن كه بشوهران خود مخصوص اند و در خيمه هاي بهشتي اند رجوع شود به «حور».با مراجعه بآيات قرآن مجيد بدست ميايد كه حوريان بهشت هم در ساختمانهاي بهشتي و هم در خيمه هاي بهشتي جا دارند. و الحمد للّه و هو خير ختام

قاموس قرآن، ج 2، ص: 322

از نظير روز احزاب مي ترسم كه مثل واقعۀ قوم نوح و عاد و ثمود …، بسر شما آيد.مجمع آنرا در آيه عادت خدا گرفته يعني مثل عادت خدا در بارۀ قوم نوح و عاد بيضاوي كلمۀ جزاء مقدّر كرده يعني «مثل جزاء عادت قوم نوح … » ولي آنچه ما گفتيم بهتر است.

و با مردم سخن خواهد گفت و كلمۀ «انّ» در آخر آيه بفتح الف است و لام علّت در آن مقدّر ميباشد و بعضي آنرا بكسر الف خوانده اند: در آنصورت احتياج بتقدير نيست و در هر دو صورت، علّت مطلب قبلي است يعني دابّه را خارج ميكنيم و با ايشان سخن ميگويد زيرا كه مردم بآيات ما ايمان نمياورند و خروج دابّه براي آن است كه ايمان بياورند و حق براي آنها روشن شود (گر چه از عذاب رها نخواهند شد).اگر اين دابّه انسان باشد بيرون آمدن او خرق عادت ولي سخن گفتن او قهرا عادي خواهد بود و اگر حيوان باشد كلامش مثل خودش خارق عادت است.در بارۀ اين دابّه سخن بسيار گفته اند عدّه اي گويند از شرايط قيامت و از مقدّمات آن است در الميزان ميگويد: در كلام خدا چيزيكه بيان و تفسير اين آيه باشد پيدا نيست و آن كدام است و چه صفت دارد و كي خارج ميشود و چه سخن ميگويد؟ بلكه سياق آيه بهترين دليل است كه قصد از آن مبهم گوئي است و آن كلامي است مرموز.نا گفته نماند در بعضي روايات بعلي عليه السّلام و امام زمان عليه السّلام تفسير شده ولي روايات ديگري كه ضدّ آنهاست نيز نقل شده است. ما بعد آيۀ فوق در قرآن چنين است وَ يَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ فَوْجاً مِمَّنْ يُكَذِّبُ بِآيٰاتِنٰا فَهُمْ يُوزَعُونَ. حَتّٰي إِذٰا جٰاؤُ قٰالَ أَ كَذَّبْتُمْ بِآيٰاتِي وَ لَمْ تُحِيطُوا بِهٰا عِلْماً أَمّٰا ذٰا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.وَ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ بِمٰا ظَلَمُوا فَهُمْ لٰا يَنْطِقُونَ.بنظر ميايد كه مراد از «وَقَعَ الْقَوْلُ» در اينجا همان «وَقَعَ الْقَوْلُ» در آيۀ

اوّل باشد و اين آيات صريح در وقوع قيامت نيستند بنظر ميايد كه آيات فوق از يك تحوّل عجيبي در آينده خبر ميدهد و شايد مراد عصر امام زمان عليه السّلام باشد:

قاموس قرآن، ج 2، ص: 325

فريد وجدي در دائرة المعارف مادّۀ دبب در بارۀ دابّه بعضي از آنچه را كه در بالا نقل شد و احتمالات ديگر نيز نقل كرده و آنگاه «تُكَلِّمُهُمْ» را در آيه كه بمعني سخن گفتن است با تخفيف بمعني زخم زدن گرفته و احتمال داده كه در آينده چنين حشره اي پيدا شده و تكثير گشته و مردم را اذيّت خواهد داد و نيز دابّه را اسم جنس گرفته است ولي سخنش با اوّل و آخر آيه چنانكه گفته شد جور در نميايد و طبرسي قرائت «تُكَلِّمُهُمْ» را بفتح تاء و تخفيف لام شاذّ دانسته است.وَ لَوْ يُؤٰاخِذُ اللّٰهُ النّٰاسَ بِظُلْمِهِمْ مٰا تَرَكَ عَلَيْهٰا مِنْ دَابَّةٍ وَ لٰكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِليٰ أَجَلٍ مُسَمًّي … نحل: 61 همچنين است آيۀ 45 سورۀ فاطر.مضمون هر دو آيه آنست كه هر گاه خدا ميخواست مردم را با اعمال بد آنها مؤاخذه كند هيچ جنبنده اي در روي زمين نمي ماند.گفته اند: پيامبران و اوصياء معصوم اند چون آنها ظالم نيستند پس لازم بود آنها بمانند در اين صورت بحكم كلّي مٰا تَرَكَ عَلَيْهٰا مِنْ دَابَّةٍ خدشه وارد ميشود يعني اگر خدا ميخواست همه را مؤاخذه كند باز عدّه اي در روي زمين مي ماندند زيرا گناه ندارند. وانگهي اگر دابّه شامل غير انسان باشد آنها چه تقصيري دارند تا در اثر عقوبت انسان آنها هم از بين بروند؟.در الميزان ميگويد اگر خدا مؤاخذه ميكرد اكثر مردم در اثر ظلم از بين

ميرفتند و معصومين نيز در اثر هلاك پدرانشان بدنيا نميامدند و آنگاه در نقل و ردّ اشكالها مفصّل بحث كرده است. و نيز گفته بعيد نيست كه مراد از دابّه انسان باشد.بنظر نگارنده هيچ يك از دو اشكال وارد نيست و آيۀ شريفه در صدد بيان مهلت خداوند نسبت بمردم است و منظور از دابّه انسان و عموم عقوبت نسبت بگناهكاران است يعني اگر خدا ميخواست مردم

قاموس قرآن، ج 2، ص: 326

را مهلت ندهد و در اثر گناهان بفوريّت موأخذه كند لازم بود احدي از مجرمين را در روي زمين نگذارد و ليكن سنّت خدا بر مهلت جاري است وَ لٰكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِليٰ أَجَلٍ مُسَمًّي اين است آنكه با ذهن خالي از آيه بدست ميايد.

و مجاز است (ج 7 ص 92).جمع دبر ادبار است مثل فَلٰا تُوَلُّوهُمُ الْأَدْبٰارَ انفال: 15 يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبٰارَهُمْ انفال: 50.از دبر بمناسبت معناي اوّلي افعالي مشتقّ شده مثل ادبر، تدبّر، ادّبّر. همچنين است مدبر و دابر و ادبار.تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلّٰي معارج: 17 ميخواند كسي را كه بحق پشت كرده و اعراض نموده است ثُمَّ اسْتَويٰ عَلَي الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ … يونس: 3 سپس بر عرش تسلّط يافت امر را تدبير ميكند.تدبير امر، افتادن بدنبال آن است يعني در پي كار خود است و آنرا دنبال ميكند.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 327

أَ فَلٰا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَليٰ قُلُوبٍ أَقْفٰالُهٰا محمد: 24 در اقرب الموارد ميگويد: «تدبّر الامر» يعني به عواقب آن نظر كرد و در آن فكر نمود و تأمّل كرد يعني آيا در قرآن تفكّر و تدبّر نميكنند يا بر قلوب قفلها است.همچنين است أَ فَلَمْ يَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ … مؤمنون: 68 كه در اصل «يتدبّروا» است.ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِرِينَ … توبه: 25 يعني: برگشتيد در حال پشت كردن.وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبٰارَ النُّجُومِ طور: 49.ادبار مصدر است بعضي آنرا ادبار بفتح اوّل خوانده اند يعني مقداري از شب را تسبيح خدا كن و نيز در وقت پشت كردن نجوم كه با سفيدي فجر بتدريج پشت كرده و ناپديد ميشوند. اوّلي به نماز شب و نيز بنماز مغرب و عشاء و دوّمي بنافله صبح تفسير شده چنانكه از صادقين عليهما السلام منقول است و همچنين به نماز صبح تفسير كرده اند (مجمع).فَقُطِعَ دٰابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا … انعام: 45 دابر القوم بمعني آخر القوم و آن كسي است كه در آخر آنها ميايد. اصمعي گفته

دابر بمعني ريشه است قطع اللّه دابره يعني خدا ريشه و اصل او را قطع كرد معني آيه چنين ميشود: آخر قوم ستمگر قطع گرديد يعني طوري مستأصل شدند كه كسي از آنها باقي نماند.وَ النّٰازِعٰاتِ غَرْقاً وَ النّٰاشِطٰاتِ نَشْطاً وَ السّٰابِحٰاتِ سَبْحاً. فَالسّٰابِقٰاتِ سَبْقاً. فَالْمُدَبِّرٰاتِ أَمْراً نازعات 1- 5 ترجمۀ آيات در ذيل خواهد آمد.بسيار بسيار بعيد است كه مراد از نازعات و … ملائكه باشند زيرا جمعيكه با الف و تاء بسته ميشود يا صفت مؤنّث حقيقي است و ملائكه بطور حتم مؤنّث حقيقي نيستند و قرآن با آن قول مبارزه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 328

كرده است. و يا صفت مذكّر لا يعقل است مثل مرفوعات، منصوبات، مجرورات، و ايّام خاليات و يقيني است كه ملائكه اولو العقل اند. بنا بر اين آنچه گفته اند مراد از آنها ملائكه است قابل قبول نيست. و خبر قطعي و يقيني نيز در اين باره نداريم.ترجمۀ الفاظ آيات از اين قرار است نزع: كندن و قلع كردن.غرق: سختي. نشط: جذب و خروج.سبح: شنا كردن. مدبّرات: تدبير كنندگان.نا گفته نماند در جريان امور عالم عواملي در كار است كه بوسيلۀ آنها امور عالم تدبير ميشود مثلا دانۀ گندم كه كاشته شد نيروي جذب موادّ را بسوي آن جذب ميكند «وَ النّٰازِعٰاتِ» موادّ نيز در اثر انفعال بسوي آن كشيده ميشوند و از مخزن خود خارج ميگردند «وَ النّٰاشِطٰاتِ» آنگاه موادّيكه از زمين و هوا جذب شده ريشه و ساقه درست كرده و در آن روان ميشوند «وَ السّٰابِحٰاتِ» و بسوي مقصد و باروري پيش ميروند «فَالسّٰابِقٰاتِ» و آنگاه بوسيلۀ همان نيروها دانه ها در دسترس قرار ميگيرند «فَالْمُدَبِّرٰاتِ».يا مثلا بادها از

بالاي اقيانوسها هواهاي مرطوب را كه همان ابرها هستند قلع ميكنند و ابرها نيز قلع ميشوند و براه ميافتند و سپس در بالاي جوّ شنا كنان بطرف خشكيها پيش ميروند و باران ميبارد و تدبير امر ميشود.پس ميشود گفت: كه مراد از اين اوصاف نيروها و موادّ عالم است كه در تحت شرايط مخصوص بامر خدا جابجا ميشوند و تدبير امر ميكنند.در كتاب آغاز و انجام جهان ص 87 ببعد اين اوصاف را باتمهاي مادۀ عالم تفسير نموده و در بارۀ آن بتفصيل سخن گفته است و نيز ميگويد معناي آيات كريمۀ مذكوره خيلي مبهم است و در آنها روشن نشده است كه مقصود از آنها

قاموس قرآن، ج 2، ص: 329

چيست؟ و پيداست كه گويندۀ آنها (تبارك و تعالي) هم نميخواسته است معناي اين گفتارها بر هر كسي در هر دوره اي معلوم باشد. گاهي ميشود كه گوينده عمدا و دانسته مقصودش را ابهام آميز و مرموز بيان كند … مطلب ايشان با ما بعد آيات كه راجع بحدوث قيامت است كاملا درست در ميايد و اين تغيير و تحوّل آمدن قيامت را نشان ميدهد يعني روزيكه اين نظم و اين تحوّلات بآخر رسيد زمين ميلرزد و نظام از بين ميرود.و خلاصه آنكه: نيروهاي عالم ميكشند و موادّ كشيده ميشوند و براه ميافتند و در راه مقصود خداوندي پيش ميروند و تدبير امر ميكنند. و نتيجۀ نزع و نشط و سبح عبارت است از پيش رفتن در مقصود و رسيدن بآن. معني آيات چنين ميشود: قسم بآنهائيكه بسختي ميكنند و آنهائيكه بطرز مخصوصي كنده و رها ميشوند و آنهائيكه بطور مرموز شنا ميكنند پس آنهائيكه پيش ميروند

و بعد تدبير امر ميكنند.

مدحضا».وَ الَّذِينَ يُحَاجُّونَ فِي اللّٰهِ مِنْ بَعْدِ مٰا اسْتُجِيبَ لَهُ حُجَّتُهُمْ دٰاحِضَةٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ عَلَيْهِمْ غَضَبٌ وَ لَهُمْ عَذٰابٌ شَدِيدٌ شوري: 16 حُجَّتُهُمْ دٰاحِضَةٌ يعني دليل آنها ساقط و باطل و غير قابل قبول است معني اين آيه در «حجّ» گذشت.

شد و از خورشيد آويخته گرديد و بالاخره از آن جدا و پرتاب شد و مانند سنگريزه ايكه از بالاي كوه بغلطد با حركت وضعي و انتقالي بچرخش در آمد (باختصار).بنظر نگارنده، گستردن بهتر ميايد رجوع شود به «سماء».

از باب افعال گفته ميشود: «ادخله ادخالا و مدخلا» و نيز اسم مكان است بمعني محل دخول طبرسي رحمه اللّه در ذيل آيه 59 حج فرموده مصدر و اسم مكان بودن هر دو صحيح است و مدخل بفتح ميم مصدر ثلاثي است و نيز اسم مكان از ثلاثي است. (اقرب).وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِي

قاموس قرآن، ج 2، ص: 333

مِنْ لَدُنْكَ سُلْطٰاناً نَصِيراً اسراء: 80.مدخل و مخرج هر دو مصدراند يعني خدايا مرا داخل كن دخول راست و خارج كن خروج راست و از جانب خويش مرا تسلط ياري دهنده عطا فرما.شايد مراد آن است كه توفيق ده بهر كاري از روي صدق و راستي وارد شوم و براستي و بهره خارج گردم.در آيۀ إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبٰائِرَ مٰا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئٰاتِكُمْ وَ نُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيماً ظاهرا اسم مكان و مراد از آن شايد بهشت و شايد اعمّ باشد يعني اگر از گناهان بزرگ كه نهي شده ايد اجتناب كنيد شما را بجاي محترم و دلپسندي داخل ميكنيم.ادّخال از باب افتعال وارد شدن بزور و تلاش است (راغب) لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَأً أَوْ مَغٰارٰاتٍ أَوْ مُدَّخَلًا لَوَلَّوْا إِلَيْهِ وَ هُمْ يَجْمَحُونَ توبه: 57 يعني: اگر پناهگاهي يا غارهائي يا راه فراري پيدا ميكردند بسرعت بدان روي ميكردند. بنظر ميايد كه مراد از مدخل راه فرار باشد كه شخص بآن داخل شده و فرار ميكند. طبرسي نيز قريب بآن گفته است.دخل: (بر وزن فرس) كنايه از فساد و عداوت نهاني است (راغب) فساديكه بعقل و بدن داخل ميشود، حيله و مكر (اقرب) چيزي كه از روي فساد و تباهي داخل شود

و گفته شده دغل و مكر است (مجمع).وَ لٰا تَتَّخِذُوا أَيْمٰانَكُمْ دَخَلًا بَيْنَكُمْ نحل: 94 يعني سوگندهاي خويش را مايۀ فساد و فريب در ميان خود قرار ندهيد اين كلمه فقط دو بار در قرآن يافته است نحل: 92 94.

مرگ رسته اند بتدريج روزهاي مصيبت را فراموش كرده بسوي طغيان ميروند إِنّٰا كٰاشِفُوا الْعَذٰابِ قَلِيلًا إِنَّكُمْ عٰائِدُونَ.بعضي دخان را بگرسنگي معني نموده و آيات را مخصوص اهل مكّه كرده و گفته اند كه حضرت رسول صلّي اللّه عليه و آله بر آنها نفرين كرد بقحطي گرفتار شده و پيش آنحضرت آمده وعده كردند در صورت دفع بلايا ايمان بياورند. و بعضي آنرا از مقدمات و علائم قيامت دانسته اند و اللّه اعلم. كلمۀ دخان فقط دو بار در كلام اللّه مجيد آمده است.

دست ميدهد و عمرش كوتاه و كوتاهتر ميشود تا بالاخره فرصت از دستش ميرود.از حسين بن علي صلوات اللّه عليهما در تحف العقول نقل شده

قاموس قرآن، ج 2، ص: 336

فرمود: استدراج از خداوند سبحان آنست كه نعمت بنده را فراوان كند و توفيق شكر را از او سلب نمايد. طبرسي فرموده: استدراج اصل آن از درجه است و آن اين است كه كم كم گرفته شود مثل بالا رفتن از پله ها.وَ لَهُنَّ مِثْلُ الَّذِي عَلَيْهِنَّ بِالْمَعْرُوفِ وَ لِلرِّجٰالِ عَلَيْهِنَّ دَرَجَةٌ بقره: 228 براي زنان است از معروف نظير آنچه بر عهدۀ آنهاست و مردان را بر آنها برتري و منزلت است. نا گفته نماند مردان طوري آفريده شده اند كه اكثرا در قدرت تعقل و تفكر و ارادۀ امور از زنان برتراند آيۀ شريفه با اظهار حقوق دو جانبه از اين حقيقت پرده بر ميدارد.أُولٰئِكَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ حديد: 10 مراد از درجه در آيه فضيلت و برتري مقام است.درجات در قرآن مجيد هم بمعني منزلت و عظمت آمده و هم بمعني مراتب در بلندي مثل مِنْهُمْ مَنْ كَلَّمَ اللّٰهُ وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجٰاتٍ بقره: 253 آيه در بارۀ پيامبران و برتري آنها نسبت بيكديگر است مثل تِلْكَ الرُّسُلُ فَضَّلْنٰا بَعْضَهُمْ عَليٰ بَعْضٍ كه صدر همان آيه است پيداست كه مراد از درجات برتري و فضيلت معنوي است.و نحو وَ لِكُلٍّ دَرَجٰاتٌ مِمّٰا عَمِلُوا احقاف: 19 فَأُولٰئِكَ لَهُمُ الدَّرَجٰاتُ الْعُليٰ طه: 75 كه مراد ظاهرا مرتبه هاي مادّي است.هُمْ دَرَجٰاتٌ عِنْدَ اللّٰهِ وَ اللّٰهُ بَصِيرٌ بِمٰا يَعْمَلُونَ آل عمران: 163 نا گفته نماند نظير اين آيه، آيۀ 4 انفال است كه فرموده لَهُمْ دَرَجٰاتٌ

عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ كَرِيمٌ و آيۀ وَ لِكُلٍّ دَرَجٰاتٌ مِمّٰا عَمِلُوا وَ مٰا رَبُّكَ بِغٰافِلٍ عَمّٰا يَعْمَلُونَ انعام: 132.ما قبل آيۀ اوّل چنين است: آيا آنكه تابع رضاي خداست مثل كسي است كه قرين غضب خداست آنها صاحبان درجات اند نزد خدا.

قاموس قرآن، ج 2، ص: 337

طبرسي رحمه اللّه فرموده: كلمۀ «ذو» در آن مقدر است يعني «هم ذو درجات» و مراد از «هم» مجموع دو فريق فوق اند. در المنار درجات را ذو درجات گفته و گويد اطلاق درجات بمقام كفّار از باب تغليب است و گرنه مال آنها دركات است.احتمال ديگر آنست كه بگوئيم درجات در مكانهاي آنها نيست بلكه در وجود آنهاست مانند كسيكه چند زبان ميداند و چند صنعت بلد است و از يك مرض عذاب مي بيند و يا از چند مرض. و شايد مراد درجه درجه بودن خود وجود و ابدان است و در اين احتمال مؤمن از چند جهت راحتي و كامراني را مي بيند و كفّار بر عكس او.

و آيۀ 6 انعام و 52 هود است. راغب گويد: اطلاق آن بر باران بطور استعاره است طبرسي فرموده: مدرار صيغۀ مبالغه است «ديمة مدرار» بباراني گفته ميشود كه فراوان و دانه هايش درشت باشد.الزُّجٰاجَةُ كَأَنَّهٰا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ نور: 35 كوكب درّي بمعني ستارۀ درخشان است اين استعمال براي آنست كه ستاره را در درخشان و سفيد و با صفا بودن بدرّ كه لؤلؤ مخصوصي است تشبيه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 338

كرده اند (اقرب).

بدو طائفۀ پيش از ما نازل شد و ما از خواندن آنها غافل بوديم.

پدر نوح است و اسم او در توراة اخنوخ است گفته شده او را در اثر كثرت درس كتب ادريس گفتند و او اوّل كسي است كه با قلم نوشت و لباس دوخت و گفته شده: خدا باو علم نجوم و حساب و هيئت آموخت و اينها معجزۀ او بود.نا گفته نماند روايات در بارۀ آسمان رفتن او زياد است و در اين باره به بحار، تفسير برهان تفسير الدر المنثور و غيره رجوع شود. و اين در صورت ثبوت عجب نيست كه خداوند كسي را بآسمان ببرد و در آنجا قبض روح كند چنانكه اگر يكنفر از مردان فضائي امريكا كه بماه رفتند در آنجا مي مرد عجب نبود و يا خدا ادريس را بيكي از كرات كه زندگي در آن ميسّر است ببرد و زنده نگاه

قاموس قرآن، ج 2، ص: 340

دارد عجبي نخواهد بود.اينكه طبرسي فرموده نام او در تورات اخنوخ است در تورات سفر پيدايش باب پنجم از بند 18 ببعد مينويسد: يارد صد و شصت دو سال زندگي كرد و خنوخ را بدنيا آورد و از خنوخ متوشالخ بدنيا آمد. سپس پسر متوشالخ را لمك نام ميبرد و گويد از لمك نوح بدنيا آمد. آنگاه ميگويد: خنوخ با خدا راه رفت و ناپديد شد زيرا خدا او را بر گرفت. (باختصار) اين سخنان مؤيّد همان است كه از مجمع نقل شد كه او پدر جدّ نوح و نام وي در تورات اخنوخ است و جملۀ «با خدا راه رفت و ناپديد شد و خدا او را بر گرفت» روشن كنندۀ همان مطلب آسمان رفتن اوست در بارۀ ديگران ميگويد مرد و در بارۀ

او ميگويد: ناياب شد كه خدا او را گرفت.و نيز در رسالۀ يهودا بند 14 و 15 از شخصي بنام خنوخ ياد شده و نيز در سفر پيدايش باب چهارم از او نام رفته است و مستر هاكس در قاموس خود از او ياد كرده و گويد مانند ايليا طعم مرگ را نچشيد.در دائرة المعارف وجدي رفتن او بآسمان چهارم از كعب الاحبار نقل و ردّ شده است.ناگفته نماند آيۀ وَ رَفَعْنٰاهُ مَكٰاناً عَلِيًّا بمطلبيكه در بارۀ او گفته شده اشعار دارد و اللّه اعلم.

از رسيدن فرعون بيمي نخواهي داشت ممكن است مراد از درك رسيدن فرعون باشد و از «وَ لٰا تَخْشيٰ» خوف گذشتن از دريا. يعني اي موسي در دريا راهي بزن و نترس از رسيدن فرعون و بيم نكن از ورود بدريا.نا گفته نماند زحمت را از آن درك گفته اند كه شخص را درك ميكند و باو لاحق ميشود.تدارك: بمعني تلاحق و رسيدن بيكديگر است گويند «تدارك القوم» يعني آخر آنها باوّلشان رسيد (اقرب) راغب گفته: اغلب استعمال آن در ياري و نعمت است مثل لَوْ لٰا أَنْ تَدٰارَكَهُ نِعْمَةٌ مِنْ رَبِّهِ لَنُبِذَ بِالْعَرٰاءِ وَ هُوَ مَذْمُومٌ قلم: 49.نا گفته نماند: تفاعل گاهي بمعني مجرّد ميايد مثل فَتَعٰالَي اللّٰهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ بنظر ميايد كه در آيۀ شريفه نيز بمعني مجرد باشد يعني اگر نعمتي از جانب خدا او را درك نميكرد، ملامت شده ببيابان انداخته ميشد.حَتّٰي إِذَا ادّٰارَكُوا فِيهٰا جَمِيعاً قٰالَتْ أُخْرٰاهُمْ لِأُولٰاهُمْ رَبَّنٰا هٰؤُلٰاءِ أَضَلُّونٰا … اعراف: 38. «ادّٰارَكُوا» در اصل تداركو است تاء در دال ادغام شده و براي حذر از ابتداء بساكن همزۀ وصل آمده است يعني: چون همه در آنجا بيكديگر رسيدند و آخريها باوّليها

قاموس قرآن، ج 2، ص: 342

لاحق شدند، آخريها در بارۀ اوّليها گويند: خدايا اينها ما را گمراه كردند.بَلِ ادّٰارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الْآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْهٰا بَلْ هُمْ مِنْهٰا عَمُونَ نمل: 66 علمشان در بارۀ آخرت قطع شده.در الميزان ميگويد: تدارك آنست كه اجزاء شي ء پشت سر هم آيند تا چيزي از آنها باقي نماند و معني «تدارك علمهم في الآخرة» آنست كه علم خويش را در غير آخرت صرف كرده اند و براي درك آخرت علمي نمانده است

نظير قول خدا: بگذر از آنانكه از ذكر ما اعراض كرده جز زندگي دنيا اراده ننموده اند اين است درك آنها از علم (و فقط زندگي دنيا را درك ميكنند) «ذٰلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ».و در بارۀ تكرار «بل» گفته است بَلِ ادّٰارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الْآخِرَةِ يعني در بارۀ آن علم ندارند گوئي بگوششان نرسيده است بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْهٰا يعني خبر آنرا شنيده اند ليكن شكّ كرده و يقين ننموده اند بَلْ هُمْ مِنْهٰا عَمُونَ يعني عدم اعتقاد آنها از خودشان نيست بلكه خدا كورشان كرده است.نا گفته نماند با ملاحظۀ آيات قبلي بايد گفت مراد از «ادّراك» تكامل اسباب علم است يعني: بلكه اسباب دانش آنها در بارۀ آخرت كامل است ولي توجّه بآنها نكرده و در شكّ اند، نه بلكه از ديدن آخرت كوراند كه توجّهي باسباب علم آن ندارند.بعضي ها گفته اند: علم آنها در آخرت بيكديگر رسد و بآخرت يقين پيدا ميكنند. ولي اين خلاف ظاهر است.

در نهايه آنرا از ابن عباس نقل ميكند.اين كلمه تنها يكبار در قرآن آمده است.