ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ارباب جان بابا، از فضلا و ادیبان شهر قم در دوره ی ناصری می باشد. مرحوم میرزا علی اکبر فیض که یکی از فضلا و ادبای معاصر نامبرده بوده، در شرح حال وی می نویسد:«ارباب، داهیة الدهر، نابغة الزمان، طلیق اللسان، رشیق البنان، اللوذعی الألمعی، محمدتقی بیک، خلف الصدق، حسنعلی بیک که در قریحه ی نظم و سلیقه ی نثر و اثارت رأی و کفایت معضلات و کفالت امورات و خبرت در عمل فلاحت و دانایی به رساتیق و مزارع حومه ی ولایت و تنقیح حساب و تشخیص جمع و تلخیص فذلک دیوانی این شهر واحدی است بی ثانی:فتشت اهل دیاری لا اری احدا منهم یشا کله فی العقل و العلم در اواخر عمر اوقات را مصروف مراثی جناب سیدالشهداء، علیه آلاف من التحیة و الثناء نموده، کتابی در بحر تقارب وقایع شهادت آن شافع محشر را با اسلوب و طرز خوش که هم عوام بهره برند و هم خواص فایده گیرند در سمط بیان کشید. الحق سامعین را هنگام استماع:بعد از این از عوض اشک، دل آید بیرون آب در چشمه چو کم گشت گل آید بیرون عبدالله مستوفی در کتاب شرح زندگانی من مفصلا از نامبرده یاد نموده است؛ من جمله می نویسد در نویسندگی و اسلوب خط سبک قائم مقام را پیروی می کرد، هم ساده و روان، هم ادیبانه و سهل و ممتنع، چیز می نوشت. و نیز می نویسد: ممکن است امروز مطلعی مانند او در زراعت و کارهای مربوط به آن یافت شود، و همچنین ممکن است ادیب و نویسنده ای مثل او باشد. ولی من در مدت عمر خود شخصی به این جامعی هیچ ندیده ام. جاج میرزا محمد مجتهد پسرش هم ملای جامع خوش محضر تام العیاری بود که در عالم خود هیچ دست کمی از پدرش نداشت».محقق دانشمند آقای شیخ محمد رازی در صفحه ی 220 کتاب آثار الحجه، شرح حال آیةالله ارباب را چنین بیان می کند:«مرحوم حجة الاسلام و المسلمین آقای حاج میرزا محمد ارباب از اعاظم علمای قم و اکابر فقها و ادبای آن سامان و والد معظم مرحوم حجة الاسلام و المسلمین میرزا محمدتقی اشراقی خطیب فحل و واعظ شهیر و نادر دوران در فن خطابه و سخنوری و برادران حاضر ایشان می باشد. دارای مقام علم و عمل و تقوا و ورع و صاحب مکنت بوده و در تشکیل و تأسیس این دانشگاه روحانی با مرحوم آیةالله حایری همکاری شایانی نمود، و حقا می توان گفت از کسانی است که در این مؤسسه ی دینی (مقصود نگارنده مدرسه و حوزه ی علمیه ی فیضیه ی

ص: 7

قم است) تا قیامت سهم بسزایی داشته و دارد، و در فوت ایشان آیةالله العظمی حایری بسیار متأثر و نگران شده و در تسلیت مرحوم اشراقی و برادران ایشان فرموده بودند: «نه تنها شما یتیم شدید، بلکه برادری هم از دست من رفته است». از مدرسین حوزه ی عملیه است و بسیاری از فضلا و اساتید قم و حوزه چون مرحوم آیةالله فیض و سایر علمای قم نزد ایشان تلمذ نموده اند. در سال 1341 هجری قمری از دنیا رحلت و در شیخان مدفون گردید. صاحب طبع سلیم و ذوق سرشاری بود، و از آثار ذوق فکر و طبع بکر ایشان است قصیده ای که در توسل به امام زمان اراحناله الفداء سروده است که مطلعش این است:چه خوش باشد که بعد از انتظاری به امیدی رسند امیدواران مؤلف کتاب تحفة الفاطمیین در جلد اول این کتاب درباره ی شخصیت ایشان می نویسد: مرحوم حاج میرزا محمد ارباب صاحب «الأربعین الحسینیه» از آیات الهیه و از براهین قاطعه ی طریقه ی حقه ی جعفریه در فقاهت و اجتهاد مقامی بسیار بلند و رتبه ای بس ارجمند داشت. به مقام بزرگواری و بسط ید و نفاذ حکم و قبول عامه که داشت کمتر کسی رسیده است. در حفظ و حمایت شریعت مصطفوی دقیقه ای فرو نگذاشت و در این باب اقدام و اهتمام او را دیگری نداشت. در اوایل جوانی از این بلده ی شریف رخت به عتبات عالیات کشید، در محضر حجة الاسلام حاج میرزا محمدحسن شیرازی استفاده و استفاضه نموده و عمده ی تلمذ وی در فقه و اصول در خدمت حاج میرزا حبیب الله رشتی و ملا کاظم خراسانی بوده تا آن که بعد از تحصیل و تکمیل علوم دینیه به قوه ی قدسیه ی اجتهاد فایز آمده و مجاز شده و به وطن مراجعت نموده، ریاستی عامه و شهرتی تامه پیدا کرد. صیت فقاهت و فضیلت او به همه جا رسیده، مقروع استماع خاص و عام گردیده، مجلس درس و افادت و افاضتش دایر و برقرار بود. منبری داشت شیرین و متین و محضری بس نمکین. در نهی از منکر و منع اهل فجور قلبی قوی داشت و در حفظ حدود شرعیه دقیقه ای فرو نگذاشت. مادام الحیوة به تدریس و ترویج و افاظت و امامت و حکومات شرعیه اشتغال داشت و ساحت مقدس آن بزرگوار به هیچ توهم مشوب نشده و دامن اصحاب و اتباعش هرگز به تهمتی نیالود، و جماعت علما در حضرت وی خویشتن را خرد می شمردند، و بزرگان دین و دنیا نام مبارکش را به حرمت تمام می بردند. از آثار ایشان است الأربعین الحسینیه، و فرزندان فاضل و دانشمندی - ایدهم الله تعالی - که سه نفر آنها به نام آقای محسن و آقای آقا سعید و آقای آقا محمد از فضلا و محصلین و اهل منبر قم، و فرزند ارشدشان مرحوم آمیرزا محمدباقر در تهران و پس از آن

ص: 8

مرحوم حجة الاسلام آمیرزا محمدتقی اشراقی که ترجمه اش گذشت - رحمة الله علیه -.نیز در کتاب شرح زندگانی میرزای شیرازی تألیف آقا بزرگ تهرانی که آقای حمید تیموری آن را به فارسی ترجمه نموده در بخش دست پروردگان میزاری شیرازی ذیل شماره ی 290 در صفحه ی 159 کتاب مزبور شرح حال مختصری از آیةالله ارباب دارد که عینا نقل می شود:290 - حاج میرزا محمد ارباب قمی سالیانی اندک با مولی حسین قمی و مولی عبدالله قمی در سامرا مشرف بوده، سپس با مولی عبدالله به نجف تشرف یافت و چند سال هم در آن اقامت داشت، سپس به قم بازگشت.هم اکنون از مروجین شرع و اهل تحقیق و تألیف می باشد. از کتاب های چاپ شده اش «الأربعین الحسینیه» می باشد که در سال 1328 هجری قمری به اسم متولی باشی سید محمدباقر فرزند سید حسینی از فرزندان حضرت سجاد (ع) نگاشته است. پدرش آقای محمدتقی ارباب عاملی الاصل (جبل عامل از نقاط لبنان) که مؤلف «شرح عینیة الحمیریة» و «شرح بیان شهید» می باشد.و نیز از خدمات برجسته ی نامبرده تصحیح و چاپ بحارالانوار علامه ی مجلسی - رحمة الله علیه - می باشد که به دقت و شایستگی کامل به وسیله ی چاپ کمپانی به زیور طبع آراسته گردیده است.مرحوم آیةالله حاج میرزا محمد ارباب در ماه جمادی الاولی سال 1341 هجری قمری در سن 68 سالگی به مرض ذات الریه در شهر قم در گذشت و مضجع مبارکش در قبرستان شیخان قم و در جوار علمای معظم قم چون مرحوم میرزا قمی و امثالهم قرار دارد.

ص: 9

در آن مظاهر زاهره مربب داشت و سفینه نجاتی برای غرقی (1) و هلکی (2) از امت خود ودیعه گذاشت.و بعد، بنده ی مجرم محروم از فضایل و کمال، بر قلوب صافیه ی اهل دانش و حال، از اخوان الصفار و روحانیین می نگارد که: عادت جاریه از علمای شریعت و سالکین طریقت، همیشه بر تألیف اربعین و شرح چهل حدیث از متعلقات امور دین مبین مستمر بوده، و حقیر همیشه آرزوی این توفیق داشتم که شاید مصداق حدیث مشهور «من حفظ علی امتی أربعین حدیثا بعثه الله فقیها عالما» (3) واقع شدم. استغراق وقت به اشتغال به تحصیل و تکمیل و تعلم و تعلیم مجال نمی داد، تا پس از نهایت مسافرت، اقامه در وطن عزیز، دار الایمان «قم» - لا زالت محفوفة بالأمن و الأمان - (4) نمودم، و این بلده ی شریفه از ایام قدیمه، معدن علوم اهل بیت علیهم السلام و مسکن دوستان این دودمان شرافت بنیان بوده و از بلاد مستحدثه ی اسلامیه است. در «معجم البلدان» و غیره مسطور است که در سنه ی هشتاد و سه هجری که لشکر «عبدالرحمن بن محمد الاشعث» که امیر سیتان بود، بر «حجاج بن یوسف» خروج و سرکشی نمود، پس از شکست، در میانه ی آنها هفده تن از علمای عراق عرب از طبقه ی تابعین بودند، از جمله پنج نفر پسران سعد بن مالک بن عامر الاشعری که نام ایشان عبدالله و عبدالرحمن و اسحاق و نعیم و احوص بود. بعد از انهزام به ناحیه ی «قم» آمدند و در آن جا قریه ای بود «کمندان» نام داشت. [در آن] ساکن شدند، و عموزادگان ایشان پس از استقرار به آنها ملحق شدند و بنای عمارت و آبادی گذارده. عبدالله مذکور را پسری بود امامی مذهب، پس از فرود آمدن به آن مکان، تلقین طریقه ی تشیع به اهل و سکنه ی آن ناحیه آموخت و از اول امر مردم این بلد، غیر تشیع طریقه ای از اسلام نشناختند و رشته ی تبعیت احدی به گردن نینداختند، تا حدی که گویا «قمی» و «شیعی» دو لفظ مترادف باشند. و بر شخص متتبع خبیر بس واضح است که اکثر اصول احادیث شیعه از علمای قم تدوین شده و به بذل جهد (5) ایشان محفوظ مانده. چنانچه در احادیث معتبره، شرح این جمله مسطور است. و بس است کلام امام صادق (ع) که این بلد را حرم خود و اولاد امجاد خود نامیده و فرموده که معدن شیعیان ما

ص: 11

است (1) ، و خبر داده که این بلده، معدن علم و فضل خواهد شد (2) ، و علوم اهل بیت از این شهر فایض به سایر بلاد مشرق و مغرب شود (3) ، و بلایا و فتنه های دینیه از این شهر مدفوع است (4) ، و یکی از درهای بهشت برای ایشان است که کنایه از باب ولایت اهل بیت باشد. (5) و نیز فرموده که این شهر جایگاه فاطمیین و جای آسایش مؤمنین است و آشیانه ی آل پیغمبر است (6) .و مصداق این کلام معجز نظام آن که مقابر شریفه ی علویین به قدری که در این بلده واقع شده در هیچ ناحیه ای واقع نشده، چه آن بلد در زاویه ای از بلاد عظیمه واقع شده بود و مطمع اهل دنیا نبوده، و خلفا متوجه «ری» و «خراسان» و «اصفهان» و امثال آنها بوده اند و به بلاد صغیره عنایتی نداشته اند. به این سبب «قم» و قرای آن از شر اعادی اهل بیت محفوظ بوده و علویین را مأمن آسایش بوده، و شرح این جمله در کتاب «تاریخ قم» که از کتب معتبره و در عداد اصول حدیث محسوب است، مسطور است.و از مقابر معظمه که در این بلده واقع است، قبر «فاطمه» دختر «موسی بن جعفر» - علیهماالسلام - است که در غربی این بلده واقع است، در زمین موسوم به «بابلان» که ملک خاص موسی بن خزرج بوده، و فضیلت و شرافت زیارت این مقبره ی مشرفه در اخبار معتبره ی امامیه مشهور است و از قدیم الأیام، این بقعه ی متبرکه، معظم و محترم بوده، و در پهلوی این قبر، قبوری دیگر از علویات محترمات است: دو دختر از موسی مبرقع و سه دختر از حضرت امام جواد محمد بن علی الرضا - علیه و آله و آبائه السلام - است. و اول بقعه ای که به این مقبره ی بضعه ی موسویه بنا شد از زینب دختر حضرت جواد - ع - بود که قبر او نیز در این بقعه ی مبارکه است. و لا یزال این بقعه ی محترمه، قبله گاه شیعه ی اثنا عشریه بوده و کرامات باهرت از او مشاهد شده، و در زمان سلاطین صفویه و پیش از آن، اوقاف و خدام و ترتیبات مقرره داشته و هیچ یک از سلاطین، فروگذار از احترامات آستانه مقدسه نکرده اند، خصوصا از زمانی که تولیت این آستان جلالت نشان با دودمان نجابت بنیان سادات حسینیه ی جبل عامل که از احفاد امجاد و اولاد سید الساجدین - ع - بودند مقرر بوده، و نسب شریف آنها در دفاتر و طوامیر نسابین محفوظ و موجود است، «اثر النجابة ساطع البرهان»، و خلفا عن سلف در خدمات این آستانه ی

ص: 12

مقدسه، ساعی و حامی بوده اند، و هر لاحقی بهتر از سابق، از عهده ی نظام و انتظام امور برآمده، چنانچه در این زمان که حدود سنه ی 1328 هجری است به تصویب علمای اعلام واولیای امور عظام، مفوض است این منصب جلیل به سید معظم نبیل، مفخر الأشراف و السادات، جامع مزایا الانسانیة و الکمالات، البحر الزاخر الذی له من الجلالة و النجابة حظ وافر، تاج الحاج، و قبلة المحتاج «میرسید محمدباقر» - دام عمره السعید و عیشه الرغیة - نجل السید الآیة الذی کان لنوع الانسان عین و للناس انسان و العین، المشمول له رحمة الله الواسعة فی النشأتین، «میر سید حسین» علیه شآبیب الرحمة کوکوف الماطرین، حفید السادة الأنجبین من سلالة سیدالمرسلین المنتهی نسبهم الی سیدالساحدین - علیهم صلوات الله اجمعین - (1) .نسب أضاء عموده فی رفعة کالصبح فیه ترفع و ضیاءو مناقب شهد العدو بفضلها الفضل ما شهدت به الأعداء (2) .چنان آثار جلالت در این خانواده هویداست و علامات نجابت و عروق شرافت در جبهه ی او پیدا، که به هیچ وجه حاجت به تعریف معرفی یا ستایش در تألیف مؤلفی نباشد؛ «آفتاب آمد دلیل آفتاب». فواید انعام و احسان آن جناب شامل عامه ی اهل ایمان است، اختصاص به طایفه ای در رفتن ندارد، چون بلده ی دارالایمان قم محل عبور و مرکز مرور است، و این بیت شریف محل امید هر محتاج و فقیر، و هر درمانده را دستگیر، خصوصا جناب معظم از همه ی اسلاف اشراف و اجداد امجاد قدم بالاتر نهاد.و کم أب قد علا بابن ذوی حسب کما علت برسول الله عدنان (3) در اجابت ارباب حاجت، و در کمال بشاشت و طلاقت وجه (4) و با آن که بهره مند از عظمت هاشمی و مهابت مطلبی و سیادت محمدی و سخاوت علوی است، در کمال تواضع و فروتنی با بندگان خدا رفتار نماید - شعر:فتی یشتری حسن الثناء بماله و یعلم أن الدائرات تدور (5)

ص: 13

أقر الله عیون العباد بطول بقائه و طول عطائه و تبکیت اعدائه. حقیر کثیر التقصیر به حسب اطاعت امر سامی، چهل حدیث از اخبار متعلقه ی به حضرت سیدالشهداء علیه السلام را ترجمه و شرح نمود، با اشاره به اعتقادات حقه ی شیعه ی اثنا عشریه در باب «رجعت» و «بداء» و «برزخ» و تطبیق معجزات و کرامات ائمه بر قواعد متینه ی صحیحه و رفع شبهات ملاحده و زنادقه ی این زمان در جمله ی مسائل دینیه و در احادیث معتبره ی امامیه، و کمتر تعرض نمود از نگاشتن و ترتیب وقعه ی طف، زیرا که کتب معده ی معتبره، زیاده از قدر حاجت است، و نامیده شد این تألیف لطیف به «الأربعین الحسینیه».و قبل از شروع مقدمه لازم است که متدینین از اهل مذهب اثناعشریه آگاه شوند که در عصر ما شعاری در مذهب شیعه شایع تر از مراسم تعزیه داری و گریستن بر مصایب سید مظلومین نیست، بلکه اکثر آثار و سنن و آداب شرعیه مهجور شده جز توسل به حضرت سیدالشهداء علیه السلام که مایه ی امیدواری شیعه است روز به روز در ترقی و کمال است.

مصایب که یکی از وسایل معتبره ی معاش شده و جهت عبادیت کمتر ملحوظ شود، تا رفته رفته کار به جایی رسیده که در مجامع علمای مذهب، اکاذیب صریحه ذکر می شود و نهی از این منکر میسیر نیست، و جمله ای از ذاکرین مصایب، باک از اختراع وقایع مبکیه (1) ندارند؛ بسا باشد که اختراع سخنی کند و خود را مشمول حدیث «من أبکی فله الجنة» (2) می داند، و به طول زمان همان حرف دروغ، شیوعی در تألیفات جدیده پیدا کند، و هرگاه محدث مطلع امین، منع از آن اکاذیب نماید، نسبت به کتاب مطبوع یا به کلامی مسموع دهد، یا تمسک به قاعده ی تسامح در ادله ی سنن نماید و دستاویز نقلهای ضعیفه قرار دهد و موجب ملامت و توبیخ ملل خارجه خواهد شد، مانند جمله ای از وقایع معروفه که در کتب جدیده مضبوط و نزد اهل علم و حدیث، عین و اثری از آن وقایع نیست، مانند عروسی قاسم در کربلا که در کتاب «روضة الشهداء» تألیف فاضل کاشفی نقل شده و «شیخ طریحی» که از اجله ی علمای معتمدین است از او نقل نموده ولی در کتاب «منتخب» مسامحات بسیاری نموده که بر اهل بصیرت و اطلاع پوشیده نیست و علمای تاریخ می دانند که واقعه ی کربلا از وقایع معروفه و اکثر وقایع آن سرزمین در کتب معتبره مضبوط است و جمله ای از اهل مغازی در سیر در این باب کتاب مخصوص نوشته اند. اگر چه برخی از آن کتب در زمان ما مفقود شده مانند کتاب «ابی مخنف لوط بن یحیی» که از معتمدین اهل سیر است و آن کتاب تا حدود سنه ی هزار بوده و شیخ مفید بعض وقایع را در «ارشاد» از آن کتاب نقل کرده اما کتاب «مقتل ابی مخنف» معروف در این زمان، مجهول الحال و غیر معلوم المؤلف است، اگر چه مشتمل بر بعض روایات «ابی مخنف» است، لیکن محل اعتماد اهل علم نیست، مانند اکثر کتب مارسیه ی جدید التألیف که مشتمل بر غرایب و عجایب است که اهل حدیث را از آن امور اطلاعی حاصل نیست و ما اینک شروع به نقل چهل حدیث کنیم.

ص: 15

فعلی مثل الحسین فلیبک الباکون، فان البکاء علیه تحط الذنوب العظام، ثم قال علیه السلام: کان أبی اذا دخل شهر المحرم لا یری ضاحکا، و کانت الکابة تغلب علی حتی یمضی منه عشرة أیام، فاذا کان یوم العاشر کان ذلک یوم مصیبته و حزنه و بکائه، و یقول: هو الیوم الذی قتل فیه الحسین علیه السلام».

ذلک الی ترک الظلم أصلا، لاطفاء النائرة و انکسار الحمیة فی ذلک المدة. قال عز من قائل: «و یسئلونک عن الشهر الحرام قتال فیه قل قتال فیه کبیر و صد عن سبیل الله و المسجد الحرام اخراج أهله منه اکبر عند الله» (1) .دلت الکریمة علی حرمة قتال الکفار فی الاشهر الحرم و التعرض لهم و اخراج المسلمین من المسجد الحرام و ذکر المفسرون و أهل السیر أن أهل الجاهلیة مع کونهم غیر متأدبین بأدب نبی کانوا یعظمون الاشهر الحرم، حتی ذکروا أن المحرم سمی محرما لتحریم القتال فیه و الحرب و الغارات، و جاء الاسلام شاهدا لتعظیم هذه الاشهرا. و العجب من اقوام کانوا یدعون الاسلام و قد هجموا علی انتهاک محارک الله و حرمة آل الرسول من اخراجهم من أوطانهم، فقی رجب الحرام فی الثامن و العشرین من ضیقوا علی الحسین علیه السلام بین علی (ع) و سایر الذریة الطیبة حتی أخرجوهم من عقر دارهم ظلما و عتوا مکرهین علی الجلاء من الوطن، مهد دین، علی القتل، ففی جملة من الکتب لما عزم الحسین علیه السلام علی الخروج تلا قوله تعالی: «فخرج منها خائفا یترقب قال رب نجنی من القوم الظالمین» و التقت حین الخروج الی عبدالله بن عباس و قال له: ما تقول فی قوم أخرجوا ابن بنت تبیهم عن وطنه و داره و حرم جده لایستقر من قرار یریدون بذلک قتله و لم یشرک بالله شیئا؟و قد کره علی الخروج من مکة و المسجد الحرام یوم الثامن من ذی الحجة بعد أن کان قد أحرم للحج فلما لم یتمکن من اتمام الحج و خاف علی نفسه و عشیرته طاف و سعی و أحل احرامه و جعلها عمرة و ذلک لأن یزید بن معاویة لعنه الله أنفذ من الشام عمرو بن سعید بن العاص فی عسکر عظیم و ولآه امر الموسوم و أمره علی الحاج کله، و کان قد اؤصاه بقبض الحسین (ع) سرأ أینما تمکن منه، و ان لم یتمکن یقلته غیلة، و دس من الحاج فی تلک السنة ثلثین رجلا من شیاطین بنی امیة و أمرهم بقتل الحسین (ع) علی کل حال، و قال علیه السلام لبعض ناصحیه و مانعیه علی المسیر:«لئن أقتل و بینی و بین حرم الله ذراع أحب الی من أن اقتل و بینی شبر، و لا أحب أن یهتک حرمة البیت بسفک دمی، و فی محرم الحرام وقع وقعة الطف.

ص: 18

نطقت الأخبار بأن أول السنة شهر رمضان، (1) و فی دعاء مروی عن مولینا الرضا (ع) فی الاقبال (2) ما یقتیضی أن أول السنة هو المحرم، کما هو المعروف فی التاریخ العربی، و لعل ما دلت علیه الأخبار بیان تحخدید دورة نزول الحوادث و تقدیرها و نزولها من السماء الی ولی

ص: 20

العصر [ع] کما یدل علیه احادیث لیلة القدر، و ذکر الکفعمی (ره) فی حواشیه أنه لیس شیی ء من الشهور یضاف الیه «الشهر» الا ثلاثة: الربیعان و رمضان، و أن الاشهر [لا] تجمع بالالف و التاء تصحیحا و لا بالوا او و النون [و لا] تکسیرا فتقول: المحارم و الاصفار و الجمائد و الارجاب و الشعابین، و ما أضیف منها یقع الجمع علی الأول، فیقال: شهور الربیع... النتهی. و الیوم الأول منه معظم عند ملوک العرب، و فیه استجاب الله زکریا و دخل ادریس الجنة، و فی ثالثه خلص یوسف من الجب، و فی خامسه عبر موسی البحر، و فی رابعه کلم ربه علی الطور، و، فی تاسعه خرج یونس من بطن الحوت، و فسر قوله تعالی: «و لیال عشر» فی بعض التفاسیر بالعشر الأول من المحرم، و فیه دلالة علی تعظیم هذه الأیام، و لکن یظهر من خبر میثم التمار المروی فی الأمالی (1) أن ما ورد فی فضل شهر محرم فی اخبارنا خارج مخرج التقیة، و أنها من موضوعات بنی امیة و اتباعهم.و ما فی هذه الراویة من سبی الذریة الطاهرة و النسوة الفاطمیات، و استقاضت به النقل من ارباب السیر و المقاتل، من أعظم الشواهد الدالة علی کفر هؤلاء العتاة المردة.و استدل ابوالفرج ابن الجوزی علی کفر یزید حیث حمل آل رسول الله علی اقتاب الجمال، و عزم علی أن یدفع بنت الحسین (ع) الی الرجل الذی طبها و قوله لها: «لی أن أسبیکم»، و هذا قول لا یقنع لقائله و فاعله باللعنة، و لو لم یکن فی قلبه احقاد جاهلیة و اضغان بدریة لأحسن الی آل الرسول، و ما اشتملت علیه الروایة من اضرام النار فی الخیم فمذکور فی جملة من الکتب، و ان خلا بعضها منه، مثل «مثیر الاخزان» للشیخ الفقیه «ابن نما» و کتاب «اللهوف علی قتلی الطوف» للسید الأجل رضی الدین ابن طاووس، و قد النبی (ص) عن التعذیب بالنار، و هذه السیاسة شنشنة أعرفها من أخرم، و کأنهم اقدوا فیها بمن تقدم تعلیهم و مهد لهم الملک حین أراد حرق بیت فاطمة (س)، کما فی کتاب «العقد الفرید» (2) لابن عبدریه المالکی.آتش به آشیانه ی مرغی نمی زنند گیرم که خیمه، خیمه ی، آل عبا نبودو لا ینا فی هذا الخبر ما ذکره «المفید» فی الارشاد من أن عمر بن سعد لما جاء الی الخیم صاح النساء و بکین فی وجهه، فقال لأصحابه: لا یدخل أحد منکم بیوت هذه النسوة، فوکل بالفسطاط و بیوت النسوة و علی بن الحسین (ع) جماعة ممن کانوا معه، و قال: الحفظوهم لئلا

ص: 21

یخرج منهم أحد، ثم عاد الی مضربه، فلعله لم تضرم النار فی جمیع الفساطیط و بقیت بقیة دخلت النسوة فیها محبوسة للأسر و السبی، و لأجله أمر بحفظهن، أو أنه لما عاد الی مضربه لم یبطعه هؤلاء الأجلاف الکفار، کما أنه لما أمر برد ما أخذ منهن لم یسمع منه احد.و أما حدیث نهب الخیم و سلب النساء و الاطفال فمما اتفقت علیه کلمة أهل السیر و المقاتل و التواریخ. قال الشیخ الفقیه ابن نما فی «مثیر الأحزان» و غیره: ثم اشتغلوا بنهب عیال الحسین (ع) و نسائه حتی تسلب المرأة من رأسها و خاتمها من اصبعها و قرطها من أذنها و حجلها من رجلها و بقین عرایا. (1) و فی المناقب: «و قصد شمر الی الخیام فنهبوا ما وجدوا حتی قطعت أذن أم کلثوم لحلقة کانت فیها.» و روی الصدوق فی الأمالی باسناده عن فاطمة بنت الحسین (ع) قالت: «دخلت علینا الغانمة و أنا جاریة صغیرة و فی رجلی خلخالان من ذهب، فجعل رجل یفض الخلخالین من رجلی و هو یبکی، فقلت: لا تسلبنی. قال: انی أخاف أن یجیی ء غیری فیأخذه. قالت: و انتهبوا ما فی الأبینة حتی کانوا ینزعون الملاحف من ظهورنا» (2) .و اقول: هکذا جاءت الروایة، و فیها غرابة، فان فاطمة بنت الحسین کانت مزوجة من ابن عمه الحسن بن الحسن المثنی قبل وقعة الطف، کما ذکره «ابوالفرج الاصبهانی» و غیره، فکیف یصح کونها جاریة صغیرة؟ و لم یذکر النسابون للحسین علیه السلام بنتا أخری تسمی فاطمة غیر هذه.و ذکر ارباب السیر هجوم الناس علی نهب ما فی الخیم من الورس و الزعفران و الحلی و الحلل و الأبل (3) و سلب النساء بزتهن. و فی کتاب «نور العین»: أخذ رجل مقنعة امرأة فنظر الی قرطها فعالجه فلم یخرج، فقطع الأذن بالسنانه و جری الدم علی ثیابها، و صاحت المرأة من شدة الوجع.«وجد شمر - لعنه الله - ذهبا فی ثقل الحسین (ع) فدفع بعضا منه الی ابنته،قد فعته الی صائغ، فلما أدخله النار صار هباء و نحاسا، فلما أخبرت أباها بذلک جاء الی الصائغ فقال: صغه بحضرتی، فعاد مثل الحالة الأولی. (4) .

ص: 22

روی الشیخ الثقة «ابن قولویه» فی کتاب «کامل الزیارة» عن أبی بصیر، قال: کنت عند أبی عبدالله (ع) أحدثه، فدخل علیه ابنه، فقال: مرحبا و ضمه الیه و قبله و قال: حفر الله من حقرکم، و انتقم ممن و ترکم، و خذل من خذلکم، و لعن الله من قتلکم، و کان الله لکم ولیا و حافظا و ناصرا، فقد طال بکاء النساء و بکاء الأنبیاء و الصدیقین و الشهداء و ملائکة السماء، ثم بکی و قال: یا أبابصیر، اذا نظرت الی ولد الحسین أتانی بما لا أملک بما أوتی الی أبیهم و الیهم. یا أبابصیر، ان فاطمة لتبکیه و تشهق، فتزفر جهنم زفرة لولا أن الخزنة یمسمعون بکائها و قد استعدوا لذالک مخافة أن یخرج منها عنق أو یشرد دخانها فتحرق أهل الأرض فیکبحونها مادامت باکیة و یزجرونها و یوثقون من ابوابها مخافة علی أهل الارض، فلا تسکن حتی یسکن صوت فاطمة، و ان البحار تکاد أن تنفتق فیدخل بعضها علی بعض مخافة عیل الدنیا و من فیها و من علی الأرض فلا یزال الملائکة مشفقین، یبکون لبکائها و یدعون الله و یتضرعون الیه، و یتضرع أهل العرض و من حوله، و ترتفع أصوات الملائکة بالتقدیس لله سبحانه مخافة علی أهل الارض، و لو أن صوتا من اصواتهم یصل الی الارض لصعمق أهل الأرض و تقلعت الجبال و زلزلت الارض بأهلها، قلت: جعلت فداک أن هذا الأمر عظیم! قال: غیره أعظم منه مالم تسمعه! ثم قال: یا أبابصیر، أتحب أن تکون ممن یسعد فاطمة؟ فبکیت حین قالها... (1) الخبر، و نعم ما قیل:در بارگاه قدس که جای ملال نیست سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است

مجازفه (1) در اقوال است. و در توان گفت این معنی مجاز نباشد، و هرگاه اهل عربیت، تصدیق این مطلب نکرده، از باب عدم احاطه و اطلاع است؛ مثلا گریستن معنی عامی دارد که عبارت از اظهار اندوه و غمناک بودن باشد؛ این معنی در انسانی به ریختن اشک و انقباض جبهه کشف شود؛ و خصوصیات که القاء شود، در صاحب شعوری که اندوهناک بر چیزی شود و گرفتگی در ذات او هویدا شود، گریان خواهد بود. بلی گریه ی انسان، ریختن اشک چشم است، اما بودن چشم و جریان دمع مدخلیتی در حقیقت گریستن ندارد. چه در صدق مفاهیم تحقق مبادی (2) معتبر است و تحقیق غایات (3) ، نه اعتبار تحقیق کواشف (4) ، مثل اینکه در اطلاق اسماء الله مانند رحیم و علیم، روح رحمت و انکشاف معتبر است، نه آن که رقب قلب صنوبری یا بودن قوای جسمانیه ی ادراک دخلی در تحقق حقیقت رحم و علم داشته باشد. و به این مطلب جمله ای از بزرگان مفسرین تصریح کرده اند که اسماء الهیه به اعتبار غایات صادق است نه به اعتبار مبادی. و نیز باید دانست که هر موجودی که در عالم جسمانیات پیدا شده، از عالم غیب به عالم شهادت آمده، و هر موجود جسمانی صورتی عقلانی دارد؛ چنان که گفته اند: «صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی» بلکه همان نحو که انواع کلیات، مانند ارض و سماء، رب النوع عقلانی دارد، آحاد و اشخاص هم صور عقلیه دارند، و ابواب بسیاری از احادیث دلالت بر این مطلب دارد، مثل احادیث حمله ی عرش که چهار ملک است: یکی به صورت آدمی و یکی به صورت کرکس و یکی به صورت شیر و یکی به صورت گاو، و هر یک طلب روزی برای افراد و نوع خود می نماید (5) ، و احادیثی نیز در باب آواز خروس در سحر و این که همه ی خروسها تابع خروس عرش هستند. (6) و در تفسیر «یا من أظهر الجمیل و ستر القبیح» (7) وارد شده که هر شخصی صورتی در آسمان دارد، و این صور عقلانیه اتحاد شخصی با صورت جسمانیه دارند. پس هرگاه اندوهی برای ملایک و ارباب انواع پیدا شود، سرایت به تمام موجودات حتی جمادات و نباتات خواهد کرد. این است مراد به حدیث شریف که فرمودند:

ص: 25

گریست بر حسین بن علی (ع) «ما یری و ما لا یری» (1) و استثنای بعض اماکن مانند بصره و دمشق و بعض طوایف مانند آل حکم بن العاص از جهت اهالی آن بلاد و عداوت ایشان بوده با اهل بیت عصمت، و گرنه ارض شام از اراضی مقدسه و ممدوحه در اخبار است، و شرح رفتار و کردار اهل شام در ایام عاشورا در حدیث سی و چهارم ذکر می شود ان شاء الله.

اعمال در سایر مصایب. و از این کلام نماید که خراشیدن و مجروح کردن رو و سینه را نیز تجویز می نماید. و در هر حال سینه زدن قدر یقینی است که مستحب است؛ اما خراشیدن یا زخم کردن پیشانی مشکل است، خصوص در صورت خوف ضرر. و اما سایر امور که متعارف در بلاد شیعه است در ایام عاشورا حتی مثل تجسم بعضی وقایع، داخل در عنوان ابکاء (1) و ابکاء (2) و تعظیم شعائر الله است، به شرط آن که محرمات شرعیه مانند نواختن ساز و تغنیات (3) و پوشیدن لباس زنانه و غیر اینها در میان نباشد، و الله الموفق.

ص: 27

علی محبة اولیائه الطاهرین، من النفوس الشریفة اللطیفة، فهم أهل للقرب من جوار الله، و لا یدنسهم دون الاعمال، و لا یکدر صفاء طینتهم ما عرض لهم من الطواری و الأحوال «اولئک یبدل الله سیئاتهم حسنات»، بل هذه النفوس ترقی آنیا، و تنفض ذاته من الشواغل، و ترفض تلک الرذائل، سیما اذا لم تصر ملکة، و هؤلا أهل محبة الله، اذحب اولیائه حبه. و قد أشیر الی هذا السر فی الخبر المشهور: «حب علی بن أبی طالب حسنة لا تضر معها سیئة، و هو أفضل ما کتب فی صحیفة الأعمال».و قد ورد فی الخبر: «هل الدین الا الحب و البغض؟» و هو لا محالة یبعث علی صالح الأعمال بالمآل، و ان ابتلی فی برهة من الزمان بقبایح الافعال (1)

ص: 29

ص: 30

المظلومین من آل الرسول تحط الذنوب العظام، اذا البکاء علیهم من لوازم محبتهم، و ورد: «أن الله یغفر ذنوب الباکین علیه». و قد أشار الیه مولینا الرضا (ع) فی خبر ریان بن شبیب، حیث قال: «یابن شبیب، ان سرک أن تکون معنا فی الدرجات العلی فاحزن لحزننا و افرح لفرحنا و علیک بولایتنا، فلو أن رجلا تولی حجرا لحشره الله معه...» (1) الخبر.فان النفوس التی تهوی الیهم تحشر لا محالة فی زمرتهم، و قد قال تعالی: «و اذا النفوس زوجت» (2) یعنی مع مشاکلها و سنخها. و لا یخفی علی العارف البصیر أن الثواب علی البکاء لیس من باب المجازاة علی الأعمال الشاقة، بل هو کاشف عن صفاء الطینة و نورانیة الفطرة.وجد بخط مولینا الرضا (ع) علی ما رآه الشیخ الفقیه «سعید بن هبةالله الراوندی»:«کن محبا لآل محمد و ان کنت فاسقا، و کن محبا لمحبیهم و ان کانوا فاسقین». و هذا سر لطیف یعمه عنه ابصار المحجوبین.و قد حکی لنا عن بعض ملاحدة الاسلام استنکاره ما ورد فی فضیلة الابکاء و البکاء، و لم یدر المحروم أن جمیع نفوس الروحانیین باکیة متأسفة علی ما صنع بالحسین (ع).روی غواص بحارالأنوار عن صفوان، قال: قلت للصادق (ع): مالی أراک کئیبا حزینا منکسرا؟ قال: لو تسمع کما أسمع لاشتغلت عن مسئلتی. قلت: و ما الذی تسمع؟ قال: ابتهال الملائکة علی قتلة امیرالمؤمنین و قتلة الحسین (ع) و نوح الجن علیهما و شدة حزنهم، فمن یتهنأ مع هذا بطعام او شراب او نوم؟! (3) ... الخبر.

ص: 31

خدا. خشنودی خداوند، خشنودی ما خانواده است. شکیبایی کنیم بر گرفتاری از خدا، و به ما خواهد رسید مزدهای شکیبایی کنان، پراکنده نشود از پیغمبر خدا پودهای او، و فراهم می شود برای وی در آغل پاکیزگی، روشن شود به زادگان وی چشم او، و روا کند به ایشان نوید او را، هر کس بخشد در راه ما خون دل خود را و آرام دهد بر برخورداری خدا جان خود را، پس کوچ نماید با ما، که من کوچ کنم بامداد فردا اگر خدا خواهد.

لا یخفی ما فی کلامه من البراعة و الاستهلال لما هو بصدده، و کأنه ضمن «خط» معنی

ص: 34

«زین» یعنی قدر زینة له، و کون الموت زینة لولد آدم باعتبار تخلصه من کثافات عالم الطبیعة و درن الدنیا و الخروج عن ضیق العالم الجسانی و حبس العالم الامکانی و الانتقال الی العالم الروحانی، فکأنه یظهر صفاء النفوس و بهائها بواسطة الموت و الانسلاخ من قالب البدن، و ورد: «أن الموت للمؤمن کنزع ثیاب و سخة و لبس ثیاب فاخرة» (1) و من هنا کان الأولیاء شدید الشوق الی الموت، لما فیه من التخلص من معاشرة الحیوانات الموذیة و السباع الضاریة، و نعم ما قاله السنائی:گرفتم که خود، مرگ لذت ندارد نه آخر خلاصی دهد جاودانی؟!ثم استدل علیه السلام لما بدء به الکلام بأن فی الموت مواصلة الأحباء و ملاقاة الأقرباء.قوله علیه السلام: «و خیرلی مصرع...» یدل علی شرافة مدفنه (ع) و أنه مما اختاره الله له، و یأتی ما یدل علیه من شرافة أرض کربلاء، و یؤیده ما ورد من أن «الملائکة یأخذ شیئا من تراب المدفن و یذره فی النطفة المخلقة منها، و لا زال قلب المولود یحن الیه». (2) .قوله: «و کأنی بأوصالی...» یدل علی علمه (ع) بما یجری علی جسده الشریف، و «العسلان بالضم کأنه جمع عاسل، و هو الذئب او العادی منه، یجمع أیضا علی العسل بالضم و التشدید. و العواسل و العسلان اما جمع العاسل کراکب و رکبان، و اما جمع العسلی و هی أنثی الذئب، کما فی «حیاة الحیوان»، فیکون کسکران و سکری. و علی أی حال فالجمع قیاسی، و لذا لم یضبطه اهل اللغة فیما عندنا من کتبهم. شبه (ع) اعدائه بالذئاب، لما فیها من شدة الغضب و قلة الترحم علی الفریسة.و النواویس جمع ناووسی و هی مقبرة النصاری، و قیل ان النواویس کانت قریة عظیمة حیث الآن مقبرة الحر بن یزید (رضی الله عنه)، و اما کربلاء فعن «معجم البلدان» أنها مأخوذة من «الکربلة» بمعنی الرخاوة قی القدمین، سمیت بذلک لرخائة فی تلک الأراضی، و الکربلة تنقیة الحنطة من الحصباء و نحوها أیضا، سمیت بذلک لنقاوتها من الحصباء (3) .و روی جمع من ارباب المقاتل و السیر أن الحسین (ع) لما وصل الی تلک البقعة لم یتخط فرسه، و کلما ضربه بالسوط لم یتحرک، فسئل عن اسم الأرض، قالوا: ماریة، قال: و لعل لها اسما آخر؟ قالوا: کربلاء، فقال: الله اکبر! أرض کرب و بلاء و مسفک الدماء (4) .

ص: 35

و فی «مجمع الحرین» و نقل کشکول البهائی أیضا: «روی أنه (ع) اشتری تلک الاراضی و النواحی من أهل نینوا و الغاضریة بستین الف درهم و تصدق بها علیهم و شرط علیهم أن یرشدوا الی قبره و یضیفوا من زاره ثلثة أیام» (1) .قوله علیه السلام: «فیملأن منی اکراشا» لما استعار علیه السلام لفظة «العسلان» لتلک القلوب القاسیة و النفوس الغلیظة، أثبت لهم أکراشا، و هی جمع کرش، و هو للحیوان بمنزلة المعدة للانسان، و الجوف بالضم جمع أجوف، یرید أن بطونهم تشبع اذا أقدموا علی قتلی.قال ابن الأثیر فی کامل التواریخ: أن الحسین (ع) لما قارب نینوی سئل مجمع بن عبیدالله العامری عن خبر الناس بالکوفة، فقال له: اما اشراف الناس فقد أعظمت رشوتهم و ملئت غرائرهم، و الغرائر جمع غرارة و هی ما یحمل فیه التین، معرب کواله، و الأجربة جمع جراب، و السغب بالفتح و السکون جمع ساغب بمعنی جائع، مثل سفر و سافر، و مفاد قوله (ع): لا محیص، مفاد قولهم: «لاینفع الحذر مع القدر» (2) .قوله ارواحنا فداه: «رضا الله رضانا»، الرضا بالتقدیر و هو عدم الاعتراض و السخط، فمن علم أن الله لایفعل بعباده الا الأصلح فلا محالة یرضی بما صنع، و أن لم یحط بتفاصیل الحکم و المصالح، و هذه مرتبة المؤمنین رضی الله عنهم و رضوا عنه. و فی الخبر: أعلم الناس بالله أرضاهم بقضاء الله» (3) و هذه المرتبة لا تنفک عن ادراک ألم المکاره و لا عن الصبر و هو ترک الجزع، و هو اول درجات الایمان، روی أن النبی صلی الله علیه و آله سئل طائفة من اصحابه: ما أنتم؟ قالوا: مؤمنین، فقال: ما علامة ایمانکم؟ قالوا: نصبر عند البلاء و نشکر عند الرخاء و نرضی بمواقع القضاء، فقال (ص): «مؤمنون و رب الکعبة» (4) .و هو تصدیق اجمالی بأن الله محیط بما یجری علی آحاد خلقه، و أنه لا یعجز عن شیئی و لا یفعل الا ما هو الأصلح بحالهم و أنفع فی مآلهم، و نعم ما قال:گر آزرده ور مبتلا می پسندد چه خوش تر از آن کو به ما می پسنددندانم که ناخوش چه و خوش کدام خوش است آنچه بر ما خدا می پسنددو لها مرتبة اعلی من السابقة، و هی أن یدهشه الحب عن احساس ألم المکاره و المصائب، فانه اذا استقر الحب فی القلب و قوی و استغرق الهم به فکأنه یغفل عن الألم و لا یحس به، کما

ص: 36

أن المحارب اذا غضب ربما أصابته الجراحة و لا یدرک ألمها، فاذا جری الدم استدل به علیها، و السر فیه أن القلب اذا استولی علیه حب شیئی غفل عن ما عداه «و ما جعل الله لرجل من قلبین فی جوفه»، و هذه مرتبة أصحاب الحسین (ع). روی الکشی أن حبیب بن مظاهر کان من السبعین الرجال الذین نصروا الحسین (ع) و لقوا جبال الحدید، و استقبلوا الرماح بصدورهم و السیوف بوجوهم، و هم یعرض علیهم الأمان و الاموال، فیأبون و یقولون: لا عذر لنا عند رسول الله ان قتل الحسین و منا عین تطرف، حتی قتلوا حوله... الخبر.و فی «الخرایج»: قال النبی (ص) للحسین (ع): «سیشهد معک جماعة من اصحابک لا یجدون ألم مس الحدید...» و مبارزة عابس بن شبیب و خلع الدرع و المغفر مشهورة.و لها مرتبة أخری أعلی، و هی أن یمحو الله صفات العبد بصفاته و یکون ارادته ارادة الله، و رضاه رضاه، و سخطه سخطه، فلا یبقی ثمة اعتراض و مکروه؛ و ان دعا الله فی شیئی فبأمر الله، او للتعبد بنفس الدعاء، لا قصد حصول المراد، و لذا کان الأنبیاء یدعون فیما یعلمون عدم الاستجابة، و کذلک الأولیاء، مع أن الدعاء غیر مناف للرضا، کما بین فی محله، و قد غلط أو غالط من قال:می شناسم من گروهی ز اولیا که دهانشان بسته باشد از دعاو لعل هذه المرتبة مراده (ع) فی الخطبة، کما یؤمن الیه تقدیم رضا الله. و ورد فی اخبارنا ادمان قرائة سورة الفجر معللا بانها سورة الحسین، و فیه: «... ألا تسمع الی قوله تعالی: «یا ایتها النفس المطمئنة ارجعی الی ربک راضیة مرضیة» یعنی بها الحسین علیه السلام؛ رواها محمد بن العباس فی کتاب «ما نزل فی العترة». قوله (ع): فی «حظیرة القدس» فعیلة من الحظر بمعنی المنع، و هی فی الاصل موضغ یحاط علیه من قصب و نحوه لیأوی الیه الغنم، و هو کنایة عن الجنة او مطلق عالم الأخر، و المراد اتصاله (ع) بالنبی (ص)، او المراد منازل القدیسین من الملائکة، و یکون المراد رفع جثته الشریفة الی السماء، کما یأتی ان شاء الله. و فی عاشر البحار فی شرح بعض فقرات هذه الخطبة ما یقضی منه العجب مما لم یذکر فی کتاب و لم یحتمله أحد من اولی الألباب، و حرمة أبدانهم علیهم السلام علی السباع بل علی الأرض معلومة بقواطع الأخبار، و حاشا أصحابه من ذلک أیضا.و یقرب مما فی هذا الخطبة ما ورد فی خطبة زینب حین قالت: «و تلک الجثث الزواکی الطواهر تنتابه العواسل و تعنوها امهات الفراعل، یعنی انها متروکة غیر مدفونة فی مفازة قفر، و لا تأتیها الا و حوش الفلوات، و لیس لها زوار یأتیها، و امثال هذه الکنایة کثیرة. و فی قصیدة

ص: 37

دعبل فی تعداد قبور الها شمیین قوله:قلیلة زوار سوا أن زوارا من الضبع و العقبان و الرخمات

و «جنب الله» (1) و غیرها، و جهت ملکیه و جنبه ی بشریه را دارا هستند، چنان که در قرآن مجید فرموده:«قل انما أنا بشر مثلکم. ما أدری ما یفعل بی و لا بکم. و لو کنت أعلم الغیب لا ستکثرت من الخیر» (2) و این جهت، جهت بندگی است که موجب خضوع و خشوع و خوف و خشیت از عذاب و گریه ی بر گناهان شود، و به زبان این جنبه گویند: «ما غیب نمی دانیم». و به اسباب عادیه و طبیعیه متوسل شوند، بکله از مردم استعلام بعض امور کنند، مانند سؤالات حضرت حسین (ع) حال کوفه و اهل آن جا را از اعراب بیابان با اطلاع کامل بر حقیقت امر. و چون مناط تکلیف علوم رسمیه ی ظاهره از اسباب متعارفه است باید اقدام در امور به حسب ظاهر باشد. و توجه امام مظلوم به عراق موافق با رفتار عقلا و موافق با سیاسات مدنیه بود، و اختیار حرکت، بعد از تواتر نامه های بسیار و معاهدات بی شمار نمود. و محل ندارد که کسی از اهل جهل و عناد اعتراض نماید که این مسافرت القای در هلاکت بود؛ خصوصا که در احادیث شیعیه وارد است که امام هر عصری تکالیف خاصه دارد و از جانب خداوند مأمور است که به آن وظیفه عمل نماید. و در حدیث معتبر از حضرت صادق (ع) روایت شده که هنگام حرکت از مدینه، و در خبر «لهوف» ابن طاوس وقت حرکت از مکه، افواجی (3) از ملائکه آمدند:قال: لما سار أبو عبدالله من المدینة لقیه افواج من الملائکة المسومین فی ایدیهم الحراب علی نجب الجنة، فسلموا علیه و قالوا: یا حجة الله علی خلقه، ان الله أمد جدک بنا فی مواطن کثیرة و ان الله أمدک بنا، فقال لهم: الموعد حفرتی و بقعتی التی استشهد فیها و هی کربلاء فاذا وردتها فأتونی. الی أن قال: و أتته افواج مسلمی الجن، فقالوا: یا سیدنا، نحن شیعتک، فلو امرتنا بقتل کل عدولک و أنت بمکانک لکفیناک. الی أن قال (ع): اذا أقمت بمکانی فبماذا یبتلی هذا الخلق المتعوس؟ و بماذا یختبرون؟ و من ذا یکون ساکن حفرتی بکربلاء؟ و قد اختارها الله تعالی یوم دحی الارض و جعلها معقلا لشیعتنا... (4) » الخبر بطوله.

ص: 39

ص: 40

مؤلف الأربعین الحسینیه «میرزا محمد القمی» - عفی عنه - مضامین این حدیث شریف را نظم نمود، شاید در عداد نوحه کنندگان بر سید مظلومان محسوب و محشور شود ان شاء الله:پس ملایک بهر نصرت آمدند هم پری با آه و حسرت آمدندکای تو شاهنشاه اقلیم وجود خلقت روحانیان بهر تو بوددوش و زانوی نبی جای تو بود سینه ی پاکش قدمگاه تو بوداز چه گردیدی زبون قوم دون رفتی از شهر و دیار خود برون ما همه در آستانت چاکریم انبیا را در مواطن یاوریم از تو فرمان دادی ای سلطان عشق تا برد باد فنا خاک دمشق گفت من با این گروه بدستیز دادخواهی دارم اندر رستخیزخوش ستودی آن رسول خوش پیام ذات ایزد را عزیز ذو انتقام کربلا گردیده قربانگاه من هست هفتاد و دو تن همراه من بقعه ی من کعبه ی اهل دل است هر گروه شیعیان را معقل است گر بمانم من به جای خویشتن پس که مدفون گردد اندر قبر من تا پناه خیل زواران شود شافع جرم گنهکاران شودامتحان مردم برگشته خو کی شود گر من گریزم از عدوموعد من با شما در کربلاست روز عاشورا که روز ابتلاست

ص: 41

از پدر خود خواهد که او هم آمرزش درخواست نماید برای او، و می گوید: ای گریان! هرگاه بدانی آنچه را آماده کرده خدا برای تو هر آینه شاد می شدی بیشتر از آنچه اندوهناک شدی، و آمرزش خواهد برای گریان از هر گناه و ناراستی.

ان الله حرم لحو منا علی الأرض أن تطعم منها شیئا» (1) .و نیز روایت کرده که: رسول خدا فرموده در جواب منافقی که گفت: بدن شما پوسیده خواهد شد؟ فرمود:«چنین نیست که: ان الله حرم لحو منا... الخ» (2) .و شیخ صدوق - ره - نیز همین روایت را نقل نموده به زیادتی: «و حرم علی الدود أن تطعم منها شیئا». (3) . و این احادیث اخیره همین قدر دلالت دارند که زمین و جانوران در ابدان مقدسه ی انبیا و اولیا تصرفی نمی نمایند، اما به آسمان بالا می رود یا آن که محفوظ در تحت الأرض (4) است، دلالتی بر هیچ یک ندارد، و شاید مؤید احادیث رفع باشد. و لکن از جمله ی وافره ای (5) از احادیث - بلکه بعضی دعوای تواتر آنها را کرده اند - ظاهر می شود که ابدان مقدسه ی انبیا در زمین باقی است؛ مثل آنچه شیخ صدوق و دیگران روایت کرده اند از امام صادق (ع) که خدا وحی فرمود به «موسی بن عمران» که برون آورد استخوانهای یوسف را از مصر، و حمل نمود او را در صندوق مرمر به سوی شام. و نیز در چند خبر معتبره وارد شده که نوح استخوانهای آدم را از کعبه بیرون آورد و حمل به نجف نمود. و در زمان حضرت امام حسن عسکری (ع) مرد نصارایی استخوان پیغمبری در دست داشت و به آن سبب هرگاه خواستی باران فرود آوردی؛ و حضرت عسکری (ع) فرمود که استخوان پیغمبر هرگاه هویدای آسمان شود، باران می بارد. و این معنی منافی با احادیث رفع ابدان عنصریه (6) است به آسمان. و نیز ظاهر این اخبار تفسخ ابدان (7) و تناثر لحوم (8) و بقای عظام (9) است، مگر آن که مراد به عظام، تمام جثه (10) باشد.و از کلام شیخ مفید - طاب نفسه - و کلام شیخ ابوالفتح کراجکی معلوم می شود که مذهب

ص: 44

فقهای شیعه از قدیم، مستقر (1) بوده بر رفع اجساد مقدسه و عدم بقای در قبور؛ چنانچه در کتاب «مقالات» و «مسائل عکبریه» و «شرح عقاید صدوق» تصریح کرده بر این که انبیا و ائمه (ع) بعد از موت نقل می شوند از زیر خاک و ساکن شوند به جسمها و روحها در بهشت، و این مذهب فقهای امامیه کافه (2) و مذهب اهل حدیث از ایشان است.و متکلمین را در این باب سخنی یاد ندارم، و از بنی نوبخت در این باب خلافی نقل شده و بعضی فرق امامیه (رضی الله عنهم) منکر این مطلب شده اند، و شیخ کراجکی نیز تصریح به آنچه مفید گفته نموده، و شیخ مفید در «مسائل عکبریه» نیز گوید: لیس الأئمة عندنا فی القبور حالین و لا فی الثری ساکنین و انما جاءت العبارة بالسعی الی مشاهدهم و المناجاة لهم عند قبورهم امتحانا و تعبدا کالحج الی البیت الحرام، فکذلک یجعل مشاهد الأئمة مزورة و قبروهم مقصودة، و ان لم تکن ذواتهم لها مجاورة و لا أجسادهم فیها حالة (3) .و شیخ کراجمی در «کنز الفوائد» گوید: «قد ورد الخبر عن النبی (ص) أنه قال: أنا اکرم علی الله أن یدعنی فی الأرض اکثر من ثلاث، و هکذا عندنا حکم الأئمة (ع)، و لیس زیارتنا لمشاهدهم علی أنهم بها، لکن لشرف المواضع، فکانت غیبة الاجسام فیها، و لعبادة ندبنا الیها» (4) .و صاحب کتاب «وافی»، فیض کاشانی - أفاض الله علیه رحمته - ابدان مرفوعه به آسمان را حمل بر بدن مثالی نموده و اجساد باقیه ی در قبور را حمل بر جسد عنصری، و این وجه را جامع میانه ی اخبار و رافع تنافی انگاشته، (5) و غواص بحارالأنوار احتمالاتی ذکر نموده و تحیراتی اظهار کرده.

ص: 45

قال بعد ذکر التنافی بین الأخبار: «منهم من حمل اخبار الرفع علی أنهم یرفعون بعد ثلثة ایام ثم یرجعون الی قبورهم، و منهم من حملها علی أنها صدرت لنوع من المصلحة و التوریة، لقطع أطماع الخوارج و النواصب الذین کانوا یریدون نبش قبورهم، و قد عزموا علی ذلک مرارا و لم یتیسر لهم، و یمکن حمل اخبار نقل العظام علی أن المراد نقل الصندوق المتشرف بعظامهم و جسدهم فی ثلثة ایام» انتهی (1) .و این گونه احتمالات بسیار عجیب است. و از این غریب تر کلام محدث بحرانی است در کتاب «الدرة النجفیة» بعد از رد کلام محدث کاشانی و علامه ی مجلسی و انکار بلیغ از بدن مثالی، و آن گاه اختیار نموده که در مشاهد شریفه عین و اثری از ابدان شریفه ی ائمه نیست و به آسمان بالا رفته و گفته: «این معنی منافاتی با بقای عظام آدم و یوسف ندارد، زیرا که ابدان انبیا و اولیا اگر در مواضع اصلیه که تربت ایشان از آن جا مأخوذ است دفن شود به آسمان بالا رود، و هرگاه سپرده شود در غیر آن موضع یا بدون دفن باقی ماند به آسمان نرود».و سقوط این کلام محتاج بیان نیست و مأخذی ندارد.و شیخ احسائی در کتاب «جوامع الکلم» تبعیت از «فیض» علیه الرحمة نموده و ملتزم شده به رفع بدنهای مثالیه به آسمان و بقای عنصریه در قبور و عدم تفرق اعضا، لیکن گفته: اگر قبور شریفه نبش شود، غیر معصوم مشاهده ی چیزی ننماید. و این کلام بی مغز است، و لیکن در این مقام کلام نیکویی گفته که احادیث گفته که احادیث رفع ابدان، «ظواهر» است و احادیث نقل عظام آدم و یوسف «نصوص»، پس باید ظاهر را مطابق با نص نمود و تصرف در احادیث رفع نمود (2) .مؤلف گوید: رفع اشکال و بیان حقیقت حال محتاج به طول مقال (3) است و نفوس اهل عصر را از سخن طولانی ملال (4) است، و لیکن مقدماتی به اجمال اشاره کنیم که در بسیاری مواضع در فهم احادیث نافع و مفید باشد. پس گوییم: اهل ظاهر که غافل از روحانیات هستند، بلکه زیاده از علم عربیت و فهم لغت بهره مند نباشند، هر لفظی را که در کتاب و سنت

ص: 46

ملاحظه نمایند حمل بر عالم محسوس جسمانی نمایند، و به این سبب بسیاری از احادیث به نظر ایشان مجمل و مشکل نماید، و محروم از مقاصد و اسرار اولیای وحی شوند؛ مثلا در احادیث رفع ابدان، الفاظی وارد است مثل: بدن و جثه و قبر و رفع و ارض و سماء و ایام. هرگاه شخص ملتزم به معنای لغویه باشد، چاره ای جز آنچه علمای اعلام که نقل کلامشان شد گفته اند ندارد، و هرگاه عالم نحریری (1) یا ماهر خیبری (2) احتمالی که خلاف معانی محسوسه یا لغات مأنوسه ی أهل ظاهر باشد، ذکر کند او را نسبت به تعرف (3) و تصوف (4) یار می به تحکم (5) و تفلسف (6) دهند و به جمله ای از قواعد موروثه از قدمای عامه، ابطال حقایق و اهمال دقایق (7) نمایند، و گویند این مجاز بلا قرینه و خلاف اصالت حقیقت است، و به دعوای تبادر معانی محسوسه خود را محروم از فواید معقوله نمایند و گویند ایراد ماله ظاهر و اراده ی خلاف ظاهر، یا تأخیر بیان از وقت خطاب جایز نیست، غافل از این که التزام به این قواعد موجب حرمان از بسیاری از لطایف کتاب و سنت شود، بلکه صاحب این مسلک بایستی بسیاری از محکمات را داخل در متشابهات نماید، یا قلم تأویل بر اکثر آیات و احادیث بکشد و گوید این کلمات مجملات است. لیکن هرگاه کسی آگاه شد که الفاظ غالبا معانی کلیه دارند و استعمال در موارد خاصه از بابت فردیت آن خاص است نه از باب خصوصیت، و از قبیل اطلاقی کلی بر فرد است، می داند که بسیای از استعمالات نه مجاز است نه محتاج به تأویل؛ مثلا لفظ ارض و سماء را تصور کند که وضع برای پایین و بالا شده و جسم عنصری زمین و جرم اثیری فلک یکی از مصادیق است و جهت سفل و علو هم یکی از مصادیق، و در قرآن مجید و احادیث در هر دو معنی به نسق (8) واحد استعمال شده: «و أنزلنا من السماء ماء طهورا» (9) ، بدیهی است که باران از فلک نیاید، و، «فی السماء رزقکم و ما توعدون»، (10) واضح است که مقصود آسمان

ص: 47

نیست، و «زینا السماء الدنیا بزینة الکواکب»، (1) پوشیده نیست که ستارگان در آسمان اول نباشند، «خلق سبع سموات و من الارض مثلهن» (2) مراد افلاک سبعه و طبقات کره ی خاکی است، یا آن که در احادیث وارد است که دوزخ در زمین و بهشت در آسمان است، یا آن که هر دو در نشأه اخرویه (3) و خارج از عالم دنیا، و بر مطلع متتبع موارد مشتبه نیست. و همچنین جثه و بدن، گاهی بر برزخی و مثالی اطلاق شود، مثل «رأیت فلانا فی النوم» (4) یا حدیث ابدان برزخیه ی نورانیه: «لو رأیته لقلت فلان بن فلان» (5) . و این ابدان به وجهی عین ابدان عنصریه و دارای عظم و لحم است، چون جامع وحدات مراتب بدن، نفس ناطقه است و در همه حال، وحدت شخصیه دارد. همان طور که مشاهده می شود که انسان از زمان طفولیت تا آخر پیری شخص واحد است، همین نحو با بدن برزخی یک شخص است. پس مفاد مجموع اخبار سابقه دو امر است: یکی آن که ابدان عنصریه ی انبیا و اولیا را خاک تصرف نکند و تغییر ندهد، و این معنی از خصایص ایشان است که به واسطه ی قوت و شدت نورانیت نفوس مقدسه ابدان را محافظت نماید و فیض توجه، به سبب موت، منقطع نشود، و این به طور توجه مجرد روحانی است بر مادی جسمانی که ظل عنایت خود را باز نداشته، به خلاف غیر انبیا که لا محاله بعد از موت، ترکیب رو به انحلال نماید و ضعف نفس مانع از توجه خواهد بود. پس صحیح شد که جسدهای مقدسه را زمین تصرف نکند و متلاشی نشود و در مشاهد مشرفه موجود و باقی است، و تأکیدات بلیغه در اتیان مشاهد مشرفه بسی گواه صدقی است بر بقای ابدان در قبور، و همچنین اخبار آداب زیارت و دعای در بالای سر، و جایز نبودن تقدم بر قبر در حال نماز و تعلیل به این که تقدم بر امام جایز نیست، و استحباب استقبال وجه امام در حال زیارت.و اما انکار شیخ مفید و اتباع، از بودن ابدان مقدسه در قبور، احتمالی است به غایت بعید و مبنی است بر فهم و اجتهاد غیر سدید (6) از اخبار وارده در این باب، و انکار تجرد نفس و بدن مثالی و حصر نشأه ی وجود و زندگانی در عالم جسمانی فانی. و آنچه احتمال داده که اوامر زیارت مشاهد مشرفه به محض تعبد و تبرک باشد و قیاس زیارت کعبه نموده، خالی از وجه

ص: 48

و مأخذ است. و بسیاری از آثار معتره دلالت دارد بر بقای اجساد ائمه در مقابر، مانند واقعه ی ابراهیم دیزج که مأمور نبش قبر و زراعت ارض حائر شد و جسد مقدس را بر بوریایی (1) جدید یافت، و شکایت موسی بن جعفر (ع) در عالم رؤیا از دفن یکی از نواصب در نزدیک مضجع (2) شریف او، و از این وقایع بسیار است. و مخفی نباشد که بقای بدن عنصری در قبر از خصایص انبیا و اولیاست و شاید بعض صلحای مسلمین نیز بهره داشته؛ چنانچه جماعت کثیره ای از سکنه ی شهر طهران در نزدیک این زمان جسد شیخ صدوق را مشاهده نموده بودند که اصلا تغییر صوری نکرده.امر دوم آن که ابدان مقدسه ی انبیا و ائمه به عالم بالا رود و در عالم اراضی اندکی بیش درنگ نکند یا سه روز یا زیاده، و دلیل واضح بر این که مراد، مطلق عالم علوی (3) است اختلاف تعبیر اخبار است که در حدیث «کامل الزیارة» در طرف راست عرش ذکر شده، در حدیث «امالی» نزد پروردگار تعبیر شده و در اخبار دیگر رفع به آسمان دارد، و در اخبار دیگری درنگ نکردن در زمین فرموده اند. و در اخبار دیگر رفع به آسمان دارد، و در اخبار دیگری درنگ نکردن در زمین فرموده اند. و حق این مقام، بسط کلام است لیکن به اشاره ی اجمالیه قناعت کنیم که عوالم، سه عالم است: عالم عقلی و عالم نفسی و عالم حسی، و نفوس بشریه که به فیض وجود فایز شوند به عوالم ثلثه عبور کنند، و به همان ترتیب صدور، رجوع نمایند. و بسا باشد که در اکتسابات عملیه، به حد حیوانیت بر نفس غلبه کند که قابل صعود و رفع به عالم علوی نباشد و مخلد و باقی در عالم سفل و جهنم بماند. و برخی از نفوس به سبب آلایش به اعمال و اخلاق، درنگ ایشان در عالم سفل، (4) ، طولانی شود و به آسمان عالم عقلی، دیر فایز شود به حسب اختلاف مراتب آلودگی؛ چنانچه وارد شده: «أخوف ما أخاف علیکم البرزخ، فان منکم من لا تناله شفاعتنا الا بعد ثلثمائة الف سنة» (5) . و نفوس مقدسه ی انبیا و اولیا به سبب قوت و شدت نورانیت در آنها، درنگی در عالم برزخ و قبر ننمایند، و بعد از سه روز از عالم سفلی که عبارت از ارض باشد به آسمان عالم عقل و عندالله (6) و فی العرش (7) بالا روند، و این مطلب شریف در این احادیث افاده شده. و این است مراد به عدم مکث جثه ی نبی و وصی

ص: 49

در زمین و بالا رفتن به آسمان و هویدا شدن، که این شرافت، مختص به مقام نبوت و ولایت است، و این صعود و رفع را منافاتی نیست با توجه به عالم برزخ و ابدان ملکوتیه، بلکه به عالم سفلی و ابدان عنصریه، زیرا که هر عالی، محیط و متوجه به سافل خواهد بود، پس صحیح است که با ارتفاع به عالم بالا به صور مثالیه و ابدان ملکوتیه در نزد محتضرین و در مقام اظهار معجزه ظاهر شوند و حاضر باشند، زیرا که عالی فاقد سافل نیست، و آنچه ذکر شد در نهایت لطف و متانت است. و ختم کنیم شرح این حدیث را به نقل کلام بعض علمای روحانین تا رافع حجاب و کاشف نقاب شود.سرچشمه فیض سبحانی، محدث خبیر و محقق نحریر ملا محسن فیض کاشانی، علیه شآبیب الرحمة من مزن الکرم مادامت الاوائل تتبع بالثوانی (1) - در کتاب وافی گفته بعد از نقل روایت زیاد بن أبی الحلال - و نعم ما قال -:لعل المراد باللحم و العظم المرفوعین المثالیان منهما دون العنصریین، و ذلک لعدم تعلقهم بهذه الأجساد العنصریة، فکأنهم و هم بعد فی جلابیب من أبدانهم قد نضوها و تجردوا عنها، فضلا عما بعد وفاتهم، و الدلیل علی ذلک من الحدیث قولهم (ع): «ان الله خلق ارواح شیعتنا مما خلق منه ابداننا. فابدانهم لیست الا تلک الأبدان اللطیفة المثالیة، و اما العنصریة فکأنها ابدان الأبدان. و یدل علی ذلک حدیث حمل موسی (ع) عظام یوسف، فلولا أن الاجسام العنصریة منهم تبقی فی الارض لما کان لاستخراج العظام بعد سنین معنی «و انما یبلغونهم من بعید السلام» لأنهم فی الأرض و هم (ع) فی السماء «و انما یسمعونهم من قریب» لقربهم من آثارهم و حضور اسماعهم عند المسلمین علیهم» (2) . انتهی.و علی البدن المثالی أیضا حمل اخبار لحوق بدن کل وصی نبیه. و قال تلمیذه «السعید» فی «شرح التوحید» مفصلا لبعض ما أجمله شیخه الفرید: «اعلم أن الله اذا قبض الأرواح من هذه

ص: 50

الأجسام العنصریة الطبیعیة أو دعها فی صور جسدیة، أی حصص حقیقیة من المادة الجسمیة التی لا یتخلف نفس مادامت نفسا منها من دون شائبة کیفیات عنصریة او تخطیطات مزاجیة، و هو ملکوت هذا البدن» الی أن قال: «و بالجملة العوالم الکیة ثلثة لیس غیر: احدها العالم العقلی، ثم العالم النفسی، ثم العالم الحسی. و للنفس وجه الی العالم العقلی الذی هو اصله، و منشأه، و الی العالم النفسی الذی هو مقامه و مرتبته، و الی العالم الحسی الذی هو سجنه و محبسه، فاذا فارقت هذه النشأة العنصریة باضطرار من الموت الطبیعی رجعت الی عالمها النفسی فی مادتها الجسمیة النوریة التی أنارها باعمالها الزکیة ان کانت من السعداء، و فی مقابلها ان کانت من الاشقیاء، علی التفاصیل التی نطق بها الشرع الأقدس فی خصوصیات الأعمال، و نعم ما قال «العطار»: (1) ز حشرت نکته ای روشن بگویم تو بشنو تا منت بی من بگویم همین جسمت بود اما منور و گر بی طاعتی جسمی مکدرو ان کسبت فی النشأة الدنیا الدنیاویة ما یتجاوز به عن المرتبة النفسیة بسرعة کالأنبیاء و الأولیاء وقفت فی الأرض الجسمانیة التی هی القبر الحقیقی ثلثة ایام أو اکثر علی تفاوت مراتب النبوة و الولایة، ثم تصعد الی سماء العالم النوری و المقام الأعلی العقلی، کما ورد فی الخبر ان الأئمة علیهم السلام اذا ماتوا یقفون فی القبر ثلثة ایام، ثم یصعدون الی السماء. ثم اعلم أنه لا ینافی ذلک کونهم فی هذا الضریح المبارک، و ذلک لما عرفت من معنی الصعود الی السماء و انها لیست تلک التی فوق رؤوسنا». انتهی بعبارته.شایسته باشد به نظر انصاف در کلام این دو محدث جلیل تأملی شود که چه بسیار از

ص: 51

ص: 52

مشکلات اخبار امامیة قبل از تألیف کتب ایشان در پرده ی خفا باقی بود «و رب حامل فقه الی من هو أفقه منه» (1) .

ص: 53

کوب اسب نمایند پشت او را. پس به راه در آمد شیر تا آن که آمد و نهاد دو دست خود را بر پیکر حسین. پس رو کردند سواران، و چون نگریستند به سوی شیر، گفت عمر سعد: هنگامه را پراکنده نکنید، برگردید. پس برگشتند.

این عمل بود، و هر ده نفر را دستگیر کرد وفرمود تا بر پشت خوابانیدند و میخ های آهن در دست و پای هر یک کوبیده و تن آنها را پایمال اسبان کردند» (1) و ابن جوزی عبارتی جانگذاز دارد که گوید:«و أو طئوا الخیل ظهره و صدره، و وجدوا فی ظهره آثارا سودا، فسألوا عنها، فقیل: کان (ع) ینقل الطعام علی ظهره فی اللیل الی مساکین أهل المدینة». (2) و نیز در اشعار منسوبه به این جماعت است:«نحن رضضنا الصدر بعد الظهر» (3) .و عجب است کلام علامه مجلسی با احاطه ی تامه، انکار این واقعه نموده نظر به روایت کافی، اگر چه غیرت تشیع مقتضی است که انکار این واقعه شود. و «ابن شهر آشوب» در «مناقب» از «امالی» مفید نیشابوری نقل نماید که:«زنی بود نوحه گر، نامش «ذره» بود، در خواب دید فاطمه ی زهراء علیهاالسلام اشعاری به او یاد داد که در مرثیه ی حسین (ع) نوحه گری نماید، و آن اشعار این بود:ایها العینان فیضا و استهلا لا تغیضاو ابکیا للطف میتا ترک الصدر رضیضالم امرضه قتیلا لا و لا کان مریضا (4) .و شیخ ابوالفتح کراجکی در کتاب «تعجب گوید که یکی از آن اسبها که پامال کرد جسد مقدس را در مصر رفت. مردم آن جا از شدت عداوت نعلهای آن اسب را خریدند و به جهت افتخار و تقرب به «بنی امیه» در خانه های خود کوبیدند. و گوید: هنوز که سنه ی چهار صد و کسری است این شعار در خانه های مصر محفوظ است که اشکال نعلیه بر در خانه ها می کوبند. و مؤلف «الأربعین الحسینیه» در قصیده ی تائیه گوید:ألا یا قاصدا جدث الحسین اطل وقف المطیة بالبیات

ص: 56

تزود منه کحلا للعیون و أجل به غشاء الباصرات عظام السبط فی تلک البراری لقد سحقت بخیل عادیات و فی قیعان طف عطر مسک یفوح من الدماء الیابسات (1) .و این داهیه (2) اختصاصی به سیدالشهداء (ع) داشته و سایر شهداء را نصیبی نبوده، اگر چه شیخ طریحی در کتاب «منتخب» گفته که فاطمه صغری روایت کرده که اسب بر بدن پدرم و اصحابش تاختند. و لیکن روایت مختصه به آن کتاب اعتباری ندارد، و آنچه در السنه و افواه (3) مرثیه خوانان است که بدن قاسم بن الحسن پامال شد، خالی از مأخذ است. ولی حدس می توان زد که عبدالله بن الحسن در این مصیبت با عم اکرم خود شریک باشد، زیرا که بعد از شهادت، جسد آن پسر را کسی حمل از جای خود ننمود و در جنب جسد مقدس باقی ماند، و الله تعالی أعلم. و نعم ما قال:پیش من این تن ندارد قیمتی بی تن خویشم فتی ابن الفتی (4) .و قیل أیضا:و لا نبالی اذا ارواحنا نعمت ماذا فعلتم باجساد و اوصال (5) .

ص: 57

چنان که در «ثواب الاعمال» صدوق است که «ابوهارون» مکفوف، شرفیاب محضر امام صادق (ع) شد. امرش نمود که مرثیه بخوان برای جدم حسین (ع). شعری خواند، فرمود: به وضع رقت (1) و نوحه گری مرثیه بخوان. اشعاری از سید حمیری خواند:امرر علی جدث الحسین و قل لاعظمه الزکیة یا اعظما لا زلت و کفاء ساکنة رویةو اذا مررت بقبره فاطل به وقف المطیة و ابک المطهر للمطهر و المطهرة النقیةکبکاء سعولة أئت لواحدها المنیة (2) .پس گریست امام صادق (ع) و امر کرد اشعار دیگر بخوان. چون خواندم آواز گریه از پردگیان پس پرده شد. و عبدالله بن غالب نیز در خانه ی حضرت صادق (ع) این شعر مرثیه [را] خواند:لبلیة نسفوا حسینا بمسفاة الثری غبر التراب (3) فریاد دختری بلند شد از پس پرده: یا ابتاه!و قصیده ی دعبل از قصاید معروفه که در خراسان خدمت حضرت ثامن الائمة علیه السلام شرفیاب شد، از اشعار متبرکه و حفظ آن قصیده برای توفیق و سعادت از مجربات اهل علم است. مجموع عدد ابیاتش یک صد و بیست و یک است. در مطلع، اشعاری از تغزل دارد که در «روضة الواعظین» مسطور است که دعبل شرم نمود که اشعار تغزل را خدمت حضرت رضا بخواند، و عزم کرده بود که این قصیده بر اول کسی که بخواند، حضرت باشد. ولی در بعض کتب عامه مروی است که چون دعبل به شهر «نیشابور» رسید، شب تنها نشسته بود. شخصی از جنیان بر او داخل شد و مطالبه ی همین قصیده را نمود و برای او خواند. چندان گریست که بیهوش شد. و در بعض کتب نقل شده که زمان ورود دعبل به خراسان ایام عاشورا بود و حضرت تهیه ی مجلسی فرمود و به دست مبارک پرده کشید. زنان حرم آمدند پس پرده، برای استماع مرثیه حاضر شدند. و چون اشعار اوایل قصیده تغزل و مثالب خلفای غاصبین

ص: 60

است و شنایع (1) اعمال بنی امیه و اتباع آنها، در غالب کتب اهل ادب و تاریخ ذکر نشده، و معروف شده اول قصیده به «مدارس آیات خلت من تلاوة» و بعد، ذکر بیوت آل هاشم و قبور علویین شده.و از اکابر شعرای اهل بیت که توفیق نظم مراثی یافته و در محضر مبارک حضرت صادق و حضرت باقر (ع) اشعار مراثی خواند «کمیت بن زید» است که صاحب قصیده ی معروفه ی:طربت و ما شوقا الی البیض أطرب و لا لعبا منی و ذوالشیب یلعب (2) که در مدح اهل بیت است. در «مروج الذهب» مذکور است که «قصیده ی میمیه ی» معروفه «من لقلب میتم مستهام» (3) را نظم نموده شرفیاب خدمت باقرالعلوم علیه السلام شد و خواند تا رسید به این شعر:و قتیل بالطف غو در منهم بین غوغاء امة و طغام (4) گریست آن حضرت و فرمود: اگر ما را مالی بود، به تو عطا می کردیم.و در کتاب «معاهد التنصیص» از محمد بن سهل صاحب «کمیت بن زید» روایت کرده که گفت: داخل شدیم با «کمیت» بر امام صادق (ع) در ایام تشریق، و عرضه داشت: آیا نخوانم برای شما اشعاری که نظم کرده ام؟ جواب فرمود: این ایام عظام (5) با شرافتی است. گفت: آن اشعار را در حق شما اهل بیت گفته ام! بخوان، و فرستاد آن حضرت کسی را برای حاضر کردن کسان خودش. پس خواند اشعار خود را و گریه ی بسیاری شد، تا آن که این بیت را خواند:یصیب به الرامون من قوس غیرهم فیا آخرا أسدی له الفیئی أوله (6) گوید: تیرهایی که در کربلا به حسین بن علی (ع) زدند از کمان گذشتگان انداختند، و پیشینیان آماده کردند غنیمت را برای طبقه ی آخرین. یعنی کمانهای تیرانداز کربلا در روز سقیفه ی بنی ساعده درست شد، و اگر آنها خلافت را غصب نکرده بودند، حسین بن علی (ع)

ص: 61

کشته نمی شد. چون این شعر را خواند، امام صادق (ع) دستها [را] به دعا برداشت و گفت: «اللهم اغفر لکیمت ما قدم و أخر، و أسر و أعلن، و أعطه حتی یرضی». (1) .و در «مناقب» ابن شهر آشوب روایت شده که روز نوروزی منصور دوانقی مقرر داشت که حضرت موسی بن جعفر (ع) جلوس فرماید و مردم به خدمت آن حضرت رفتند و هدایای بسیار بردند در اواخر مجلس، مردی داخل شد و عرضه داشت: هدیه ی من اشعاری است که جدم در مرثیه ی جد شما حسین بن علی (ع) گفته، و خواند برای حضرت:عجبت لمصقول علاک فرتده یوم الهیاج و قد علاک غبارو لا سهم نفذتک دون حرایر یدعون جدک و الدموع غزارهلا تصعضعت السهام و عاقها عن جسمک الأجلال و الاکبار (2) پس حضرت تمامی هدایا و وجوه مجتمعه را بهوی بخشید. (3) .و در کتاب «کشی» مروی است که جعفر بن عفان داخل شد بر امام صادق (ع) با جمعی از اهل کوفه، حضرت او را پهلوی خود نشاند و فرمود: شنیده ام که تو نیکو شعر می گویی در مرثیه ی جدم حسین (ع)، و خواند اشعاری که گفته بود. آن حضرت گریست و حاضرین نیز گریستند تا اشک همه بر صورتها جاری شد. آن گاه فرمود: به خدا سوگند که ملائکه ی مقربین حاضر شدند و بیش از ما گریستند، و خدا واجب کرد برای تو بهشت را و آمرزید گناهان تو را (4) . و چون مراثی این شاعر مجید، مرضی امام الفقهاء شده ابیات او را ذکر کنیم:لبیک علی الاسلام من کان باکیا فقد ضیعت احکامه و استحلت غداة حسین بالرماح دریة و قد نهلت منه السیوف و علت و غودر فی الصحراء لحما مبددا علیه عناق الطیر باتت فظلت و ما نصرته امة السوء اذ دعی لقد طاشت الاحلام منها و ضلت ألا بل محوا أنوار هم باکفهم فلا سلمت تلک الاکف و شلت (5)

ص: 62

الی آخر ما فی «البحار». و شعر اول «و ان قتیل الطف من آل هاشم» (1) در خبر «کامل الزیارة» نسبت به جن داده شده و در کتب معتبره مثل «مروج الذهب» و کتب دیگر نسبت به «سلیمان بن قته هاشمی» داده و همچنین در «تذکره ی» سبط. شاید به اصطلاح شعرا، سلیمان «تضمین» (2) کرده باشد و شعر معروف بوده. چون خواند سلیمان این شعر را برای «عبدالله بن حسن بن حسن» به او گفت: چرا نگفتی: «أذن رقاب المسلمین فذلت»؟ (3) و در جمله ی کتب (4) وارد شده که «سلیمان بن قته» بعد از سه روز از شهادت، به کربلا عبور کرد و نگاهش بر کشته های آن جا افتاد و در حال سواری این اشعار را خواند:مررت علی ابیات آل محمد فلم أرها امثالها یوم حلت ألم تر أن الشمس أضحت مریضة لفقد حسین و البلاد اقشعرت (5) الی أن قال:و ان قتیل الطف...و بعید نباشد که این شعر مشهور بوده؛ چنانچه نقل شده که ابوالرمح نیز داخل شد بر فاطمه بنت الحسین (ع) و با این قافیه مراثی خواند و ختم نمود به همین شعر. فاطمه اعتراض سابق «عبدالله بن حسن» را نمود. و شاید این شعر اول مرثیه باشد که گفته شده. در امالی شیخ طوسی گوید: اول شعری که در مرثیه ی سیدالشهداء گفته شده اشعار «عقبة بن عمرو سهمی» است که گوید:مروت علی قبر الحسین بکربلاء ففاض علیه من دموعی غریزها (6) و «مدائنی» که یکی از اعاظم اهل مغازی است گفته که مردی از اهل مدینه گفت: بعد از

ص: 63

ص: 64

حرکت حضرت سیدالشهداء (ع) خارج شدم که خود را به او برسانم. چون به «ربذه» رسیدم، مردی را دیدم نشسته. به من گفت: به یاری حسین (ع) می روی؟ گفت: بلی. گفت: من هم به یاری او می روم لیکن کسی را فرستاده ام خبر بیاورد و الساعة خواهد آمد. ساعتی نگذشت که آن کس آمد در حالی که می گریست و این اشعار را می خواند:و الله ما جئتکم حتی بصرت به فی الارض منعفر الخدین منحوراو حوله فتیة تدمی نحورهم مثل المصابیح یغشون الدجی نورا (1) معلوم شد هر دو تن از پریان بودند.

ص: 65

آن مطلع نبودند؛ از جمله امر امامت و وصایت پیغمبر که همین اندازه مرکوز در اذهان بوده که ولات امر، (1) امیرالمؤمنین و اولاد امجاد (2) او هستند، یا آن که ائمه ی هدایت باید قرشی (3) یا اسباب نجات تمسک به قرآن و عترت است، یا آن که عدد ائمه ی هادیه، دوازده تن است. اما شرح خصوصیات اسماء و اشخاص ایشان، داخل در اسرار مخفیه و علوم مکتومه (4) بوده، که خواص شیعه می دانستند. و بسیار بود که در وفات بعض از ائمه ی طاهرین تحیری پیدا می شد برای عامه از ضعفای شیعه، یا به تجسس و قراین و یا به شهادت، مطلع بر امام زمان می شدند. و لیکن در ازمنه ی متأخره که تمامی آن احادیث مجتمع شد، مطلب از پرده بیرون آمد و بعض تحیرات که برای جمله ای از معاصرین ائمه (ع) بود برای طبقات شیعه روی نداد. خصوصا بعد از ارتفاع تقیه و خوف که تمام کتب در هر ناحیه که بود ظاهر شد. و همچنین امر مهدی و قائم آل محمد (ص) در میانه ی اهل اسلام اجمالا معین بود که قائم موعود، از اولاد امیرالمؤمنین و ذریه ی فاطمه است و مالک شرق و غرب عالم شود، و زمین را پر از عدل و داد نماید و رفع جور و ظلم نماید. اما خصوصیات شخص و زمان را نمی دانستند، و از اسرار اهل بیت بود و در حق هر یک از ائمه ی طاهرین یا علویین که به سیف خارج (5) می شد، احتمال می دادند که قائم و مهدی باشد و مکررا از بعد از علی بن الحسین (ع) این سؤال را از ائمه می نمودند که شما «قائم» هستید؟ و جواب می دادند و تقریب امر می فرمودند، از باب آن که پیغمبر فرموده بود: «کل آت قریب» یعنی هر چه خواهد آمد، نزدیک است. و هرگاه شیعیان سؤال از زمان فرج و استیلای دولت حقه می کردند، جواب می فرمودند به آنها: «توقعوا الفرج صباحا و مساء» (6) . چنانچه در حدیث است که یکی از اصحاب حضرت صادق (ع) شنیده بود که از علامات ظهور قائم، طلوع شمس است از مغرب، و هر روزه از طلوع فجر خواب نمی کرد و نظر می کرد که آفتاب از چه طرف طلوع می کند. جناب صادق (ع) به او فرمود: از هر محلی که فجر طالع شود، آفتاب طلوع کند، و هرگز در اذهان شیعه نبود که قیام قائم این قدر طول می کشد، و ابرام در سؤال از وقت ظهور می کردند و بر حسب حکمت عملی و تربیت نفوس ناقصه ی ضعیفه، جوابهای اجمالی می دادند و هرگاه صراحت می فرمودند

ص: 68

چندین هزار سال طول دارد، سبب قساوت قلوب بود، غالبا از قول به امامت برمی گشتند.و علی بن یقطین که از بزرگان شیعه است، اشاره به این معنی در مناظره ی با پدر خود نموده که پدرش از اتباع بنی عباس بود، به پسر خود گفت: وعده هایی که در خلافت اولاد عباس داده شده بود، تخلف نکرد و رسید و اما زمان دولت اولاد امیرالمؤمنین (ع) نرسید. علی در جواب پدر گفت: «هر دو کلام از یک مکان بود، جز این که هنگام کار شما رسید بر حسب مصالح تقدیر الهی و وعده ی ما نزدیک نبود». و شاید سر تأخیر آن باشد که دولت قائم آخر الدول و متصل به قیام قیامت است، پس باید طول کشد تا آنچه در استعداد نفوس بنی آدم است از قوه به فعل رسد. (1) و این که امام صادق (ع) در این حدیث فرموده: خدا خونخواهی نماید از حسین بن علی، در حدیث رجعت خواهد آمد و شرح انتقام از قتله و اولاد آنها - ان شاء الله و در حدیث نوزدهم و در باب احادیث «بداء» شرحی خواهد آمد که متعلق به این مقام باشد - ان شاء الله - و اما شرح حالات و جلالت شهدای بنی هاشم و عدد ایشان، در حدیث چهاردهم ذکر خواهد شد.

ص: 69

همراهان او را، و دانستند نیاید او را یاری، و کمک نکنند او را مردم عراق. پدرم سر بهای آن ناتوان دور افتاده باد! پس گفت: و هر چه باشد روز دهم پس روزی است که کشته شد در آن روز حسین (ع) و افتاده میانه ی همراهان، و همراهانش گرد او افتاده بودند همه برهنه. آیا پس روز روزه خواهد بود چنان روزی؟ نه چنان است! سوگند به پروردگار خانه ی خدا، نیست روز روزه، و نیست مگر روز اندوه و غمناکی که در آمد برکسان آسمان و زمین و بر همه گروندگان به پیغمبر، و روز شادی و خوشی است بر پسر مرجانه و خانواده ی زیاد و مردم شام - خشم کند خدا بر آنها و بر زاده های آنها - و آن روزی است که گریست همه جای زمین مگر شهر شام؛ پس هر که روزه بدارد آن روز را یا افزونی جوید به آن روز، برانگیزاند خدا او را با خانواده ی «زیاد» برگشته دل، و خشمناک باشد بر او خدا؛ و هر که نگاه دارد در خانه ی خود نهاده را، در پی آورد خدا او را دوروئی در دل او تا روزی که برخورد خدا را، و بردارد از او افزونی را و از خاندان او و زاده های او، و انبازی کند او را اهریمن در همه ی آنها.

(س) در روز عاشورا، و می گفت تا شام چیزی به آنها نچشانند، و سیراب می بودند از همان آب دهان مبارک او. فرمود وحشی های بیابان روزه می داشتند روز عاشورا را در عهد داوود پیغمبر.و در «حیاة الحیوان» نیز مروی است در سالی زنبور عسل در روز عاشورا امتناع نمودند از خوردن علف.و در «مصباح» طوسی روایت شده از عبدالله بن سنان که گفت: در روز عاشوا داخل شدم بر جناب صادق (ع)، دیدم اشک چشم مبارکش مانند مروارید ریزان است. پرسیدم سبب گریه ی شما چیست؟ فرمود: مگر غافلی که امروز روز شهادت حسین است؟ عرضه داشتم: چه گویی در روزه ی امروز؟ گفت: امساک از غیر نیت روزه (1) و روزه را تمام مکن و بعد از عصر افطار کن به شربت آبی. (2) .و این روایت بر جمله ی آداب روز عاشورا مشتمل است و آن چند امر است:اول: پوشیدن لباس پاک.دویم: آستین بالا زدن و تکمه ها را باز کردن به هیئت مصیبت زدگان.سیم: بیرون رفتن به بیابان.چهارم: به جا آوردن چهار رکعت نماز، هر دو رکعت به یک سلام، در رکعت اول حمد و «قل یا ایها الکافرون»، و در ثانیه حمد و قل هو الله، و در ثالثه حمد و سوره ی احزاب، و در رابعه حمد و منافقین.پنجم: هزار دفعه لعن کردن قاتل سیدالشهداء.و در خبر دیگر خواندن هزار «قل هو الله» نیز وارد شده، مؤکدا.و اما زیارت عاشورا، اگر چه علامه ی مجلسی - طاب ثراه - موجب اضطراب افهام علمای اعلام شده، لکن آنچه جامع همه ی محتملات صحیحه و نهایت احتیاط است این است که در اول، سلام مختصری رو به قبر مبارک نماید، و دو رکعت نماز زیارت به جا آورد، و لعن بر قاتل آن حضرت نماید، و صد مرتبه تکبیر گوید، و زیارت عاشورا بخواند، و در یک مجلس صد مرتبه لعن و سلام، پس از آن به سجده رود. و «دعای صفوان» که غلطا مشهور به «دعای علقمه» شده نه شرط و نه جزء است، بلکه در عداد ادعیه ی وداع است، و همچنین زیارت

ص: 72

حضرت امیر (ع) جزء و شرط این عمل نیست. و آنچه از این حدیث شریف «کافی» استفاده شده که اهل شام در کربلا حاضر شدند، مطابق است با نقل ابن شهر آشوب در «مناقب» که شمر سردار چهار هزار سواره شد از سوارهای شامی. (1) و در کتاب قدیمی در نسب دیدم که لشکرهای شام زمانی که وارد کربلا شدند، امان نامه برای علی بن الحسین الاکبر آوردند به رعایت آن که مادر او «لیلای ثقفیه» دخترزاده ی ابوسفیان بود (2) چنان که در شرح شهادت آن جناب خواهد ذکر شد - ان شاء الله (3) پس آنچه بعض مورخین نوشته اند که در کربلا غیر اهل کوفه کسی نبود، از روی قلت بضاعت یا عناد است (4) و مؤید این مطلب است نقل «کامل التواریخ» که نوشته: ملاقات نمود طرماح بن عدی در «عذیب هجانات» سیدالشهداء را، پس از او پرسش احوال کوفه را نمود. عرضه داشت: یک روز قبل از بیرون شدنم ازدحامی (5) در پشت کوفه دیدم که هرگز چنین ازدحامی در عمر خود ندیده بودم.جواب داد من با این جماعت میعادی دارم و چاره ای از رفتن به سوی آنها ندارم. (6) .و اما آنچه در این حدیث ذکر شد از برهنه کردن بدن مقدس آن حضرت، در مقاتل مشهور و در حدیث جمال و بردن بند زیر جامه مذکور خواهد شد ان شاء الله تعالی.

ص: 73

شناسد که هنگام رفتن او نزدیک شده، و آید او را پیغمبر، و مرگ او را به خود او گوید و آگاه کند او را به آنچه برای اوست نزد خداوند. و به درستی که حسین (ع) خوانده بود نامه ی خود را که پیغمبر به وی بخشیده بود آن نامه را، و هویدا شده بود برای او آنچه می آید و آنچه می ماند، و مانده بود از کارها چیزهایی که نگذشته بود. پس بیرون رفت به سوی جنگ، و بود از کارهایی که مانده بود این که فرشتگان درخواست نموده بودند یاری کردن او را از خدا، و دستوری (1) داد خدا مرایشان را. پس درنگ نمودند که آماده شوند برای جنگ و ساخته شوند برای این کار، تا آن که کشته شد حسین (ع) و فرود آمدند فرشتگان، و گذشته بود زندگانی او، و کشته شده بود. پس گفتند فرشتگان: پروردگارا! دستور دادی ما را در پایین آمدن و یاری کردن حسین. ما که پایین آمدیم، جان او را گرفته بودی. پس در دل ایشان افکند که چسبان شوید بارگاه او را تا ببینید بیرون آمده، پس یاری کنید او را و گریه کنید بر آنچه از دست شما رفته از یاری او، و این که به شما به تنهایی داده شد یاری و گریستن بر او. و گریستند فرشتگان برای نزدیکی به خدا و بی تابی بر آنچه از دست ایشان رفته بود از یاری حسین (ع). پس هنگامی که بیرون آید، می باشند یاوران او.

برای نصرت و فایز شدن (1) ایشان به یاری، این که علوم ملائکه، احاطه به حوادث واقعه ندارد.و نیز این حدیث نص صریح است در خروج حضرت سیدالشهداء (ع) در «رجعت» (2) و یاری کردن ملائک او را. و به مضمون این خبر، احادیث متواتر است عموما و خصوصا، و ایمان به رجعت رسول خدا (ص) و امیرالمؤمینین (ع) و أئمه ی طاهرین و بعضی از کفار و مؤمنین، از ضروریات مذهب شیعه ی اثنا عشریه است، و شعاری در تشیع بالاتر از قول به رجعت نیست؛ چنانچه در کتب رجالیه ی اهل سنت، هر که را خواهند نسبت به «رفض» (3) دهند، به اعتقاد به «رجعت» نسبت دهند. و در اوایل اسلام، این فرقه ی حقه معروف به این عقیده بوده اند. شیخ مفید در کتاب «فصول» نقل می فرماید که:سید اسماعیل حمیری شاعر معروف، در مجلس منصور دوانیقی شعر انشاد می نمود و منصور با او مهربانی می نمود. «سوار» قاضی که از علمای عامه بود، به وی حسد ورزید و گفت: یا امیرالمؤمنین! این مرد شاعر، با تو نفاق می کند و رافضی (4) مذهب و معتقد به «رجعت» است و سب (5) ابی بکر و عمر می کند. سید حمیری جواب گفت: من قائل به رجعت هستم موافق نص قرآن که می فرماید:«و یوم نحشر من کل امة فوجا ممن یکذب بآیاتنا». (6) .و جای دیگر فرماید:«و حشرناهم فلم نغادر منهم أحدا». (7) .پس دانستیم، مردم را دو حشر (8) است: یکی خاص و دیگری عام.و در جای دیگر فرماید:«ربنا أمتنا أثنتین و أحیینا أثنتین». (9) .و نیز گفته:

ص: 76

«فأماته الله مائة عام ثم بعثه». (1) .و نیز گفته:«لم تر الی الذین خرجوا من دیارهم و هم الوف حذر الموت فقال لهم الله موتوا ثم أحیاهم». (2) .و رسول فرموده: «محشور شوند اهل تکبر در صورت مورچگان». و نیز فرموده: نگذشته در بنی اسرائیل امری، مگر آن که مثل آن در این امت واقع شود، حتی مثل خسف (3) و مسخ (4) . پس اعتقاد من به رجعت مطابق کتاب و سنت است و اعتقاد دارم که قاضی «سوار» رجوع کند به صورت سگ یا بوزینه یا خنزیر. چون چنین گفت، منصور بخندید (5) .و نیز در مناظرات مؤمن الطاق با ابوحنیفه وارد شده که ابوحنیفه به او گفت: اگر معتقد به رجعت هستی، قدری درهم و دینار به من ده و آن زمان بازگیر! به وی جواب گفت: ضامنی از تو خواهم که در زمان رجعت، تو به صورت آدمی رجوع کنی؛ شاید به شکل خنزیر گشتی و تو را نشناختم! (6) .و «مسلم» صاحب «صحیح» هفتاد هزار حدیث از احادیث جابر جعفی را ترک کرد برای آن که جابر قائل به رجعت بود. (7) .و احادیث رجعت در طرق امامیه در زیاده بر پنجاه کتاب معتبر به توسط چهل و چند نفر از ثقات روایت شده آیاتی در قرآن مجید صریح در حقیقت رجعت است و قدمای شیعه بدون اختلاف معتقد بوده اند.شیخ صدوق در کتاب «عقاید» گوید: اعتقادنا فی الرجعة أنها حق... و القول بالتناسخ باطل، و من دان بالتناسخ فهو کافر، لأن فی التناسخ ابطال الجنة و النار». (8) .و شیخ مفید (ره) در کتاب «اوائل المقالات» گوید:

ص: 77

«و اتفقت الامامیة علی وجوب رجعة کثیر من الأموات الی الدنیا قبل یوم القیامة، و ان کان بینهم فی معنی الرجعة اختلاف». (1) .و قال فی موضع آخر: (2) .و قال فی موضع آخر: (3) «فی القول بالرجعة، أقول ان الله تعالی یرد قوما من الأموات الی الدنیا فی صورتهم التی کانوا علیها، فیعز منهم فریقا و یذل فریقا، و یدیل المحقین من المبطلین، و المظلومین منهم من الظالمین، و ذلک عند قیام مهدی آل محمد علیهم السلام... الی أن قال: ثم یصیر الفریقان من ذلک الی الموت و من بعده الی النشور و ما یستحقونه من دوام الثواب و العقاب، و قد جاء بصحة ذلک و تظاهرت به الأخبار، و الامامیة بأجمعها علیه الا شذاذ منهم تأولوا ما ورد فی ما ذکرناه علی وجه یخالف من وضعناه». (4) . و قال العلامة المجلسی - طاب ثراه -:«أجمعت الشیعة علی الرجعة فی جمیع الأعصار، و اشتهرت بینهم کالشمس فی رابعة النهار، و کیف یشک مؤمن بحقیة الأئمة الأطهار فی ما تواتر عنهم فی قریب من مأتی حدیث صریح رواها نیف و أربعون من الثقات العظام و العلماء الأعلام فی أزید من خمسین من مؤلفاتهم، کثقة الاسلام الکلینی - ره - و الصدوق - ره - و الشیخ الطوسی و السید المرتضی و النجاشی و الکشی و العیاشی و علی بن ابراهیم و سلیم الهلالی و الشیخ المفید و الکراجکی و

ص: 78

النعمانی و الصفار و سعد بن عبدالله و ابن قولویه الی آخر ما عدوه من المشایخ الثقات و الفضلاء الأثبات...الی أن قال:«و اذا لم یکن مثل هذا متواتر ففی أی شیی ء یمکن دعوی التواتر؟!» (1) .و قال السید نعمةالله الجزائری فی «شرح التهذیب»: «و قد وفقنی الله علی الوقوف علی ست مائة و عشرین حدیثا دالة علی هذا المطلوب» (2) انتهی.مؤلف گوید: چون امر رجعت از اهم عقاید است، چند خبری ترجمه کنیم:در کتاب «بصائر الدرجات» به سند صحیح از حمران ابن اعین و ابی الخطاب روایت کند از حضرت صادق (ع) که فرمود که: حسین بن علی اول کسی است که زمین از او شکافته شود و همه ی مردم رجوع نکنند، بلکه کسانی که خالص کرده باشند ایمان یا شرک را. (3) .و نیز شیخ «عیاشی» از آن حضرت روایت کرده که اول کسی که برگردد به دنیا حسین بن علی و اصحاب او هستند. (4) پس می کشند اصحاب حسین ایشان را همان نحو که آنها کشته بودند ایشان را. (5) و نیز روایت کرده از آن حضرت که فرمود که: هر مؤمنی که کشته شده، برگردد تا بمیرد؛ و هر که مرده، برگردد تا کشته شود. (6) و احادیث در رجعت رسول خدا و امیرالمؤمنین از عدد بیرون است.و علی بن ابراهیم به سند بسیار صحیح از امام صادق (ع) روایت کرده که تمام پیغمبران به دنیا برگردند و یاری کنند امیرالمؤمنین را. (7) و روایت کرده از «شهر بن حوشب» که حجاج بن یوسف گفت که آیه [ای] در قرآن مرا عاجز کرده که خدا فرماید: «ان من أهل الکتاب الا لیؤمنن به قبل موته» با آن که بسیاری از یهود و نصاری را کشته ایم و ابدا اظهار ایمان ننموده اند. «شهر» به او گفت: مراد آیه این نیست که تو گمان کرده [ای]، بلکه مراد، زمان رجعت مردم است که عیسی بن مریم فرود آید و نماز گزارد خلف مهدی و اهل کتاب رجعت نمایند و ایمان به پیغمبر آورند. پرسید تو از کجا دانستی این معنی را؟

ص: 79

گفت: از امام محمدباقر (ع) شنیدم. (1) .و در اخبار زیارت أئمه تصریح به رجعت ایشان بسیار است، بلکه در روایت «کافی» از حضرت باقر (ع) وارد شده که: امیرالمؤمنین را چندین رجعت است که فرموده: «أنا صاحب الکرات و دولة الدول». (2) و به همین لفظ در «بصائر» نیز روایت شده. (3) .و باید دانست که آنچه که ضروری مذهب است، ایمان اجمالی به حقیقت رجعت و برگشتن اموات است پس از مرگ، و اما خصوصیات و تفاصیل و تطبیق آن بر قواعد علمیه در نهایت اشکال، و تکلیف عامه نیست، مانند اعتقاد به معاد جسمانی و احیای موتی، بلکه توان گفت امثال این گونه عقاید، راهی جز تصدیق نبوت و اولیای وحی ندارد، و لا محاله هر کس منکر معاد جسمانی باشد البته منکر رجعت نیز خواهد بود؛ و همچنین احیای موتی که از معجزات انبیا و اولیا بوده. و در تصدیق به ظواهر، زیاده بر این معتبر نیست که مدلول آنها منافی با بداهت حکم عقل قاطع نباشد، که اگر به این مثابه رسید چاره ای از تأویل نیست؛ و امر رجعت از امور ممکنه است و ائمه ی طاهرین، مطابق ظاهر قرآن مبین، اخبار فرموده اند، پس اذعان به آن واجب است. و در احادیث، مکررا وارد شده که رجعت از قدرت الهی است و انکار نکنید قدرت خدا را. و بزرگان از اهل معرفت و حکمت گفته اند که رجعت امکان عقلی دارد.صدر المتألهین که سر آمد اهل معرفت و حکمای شامخین است، در تفسیر سوره ی «یس» نزد تفسیر آیه ی: «أولم یرواکم أهلکنا قبلهم من القرون أنهم الیهم لا یرجعون» (4) نقل از «کشاف» زمخشری فرماید که گفته: این آیه دلالت دارد بر بطلان قول به رجعت که امامیه قائل شده اند، (5) و جواب داده به این عبارت (6) : «و فیه نظر لا یخفی علی المنصف، فان عدم رجوع قرون من

ص: 80

الکفرة الناقصین الهالکین هلاک الأبد، لا یدل علی عدم رجعة غیرهم من النفوس الکاملة الحیة بحیاة الأبد و العلم و العرفان، و لا استحالة فی انزال الروح العالیة باذن الله و قدرته فی هذا العالم لخلاص الأساری و المحبوسین بقیود التعلقات من هذا السجن.و اما ما نقله تأییدا لمذهبه من منع الرجعة من قوله: «و یحکی عن ابن عباس انه قیل له: أن قوما یزعمون أن علیا مبعوث قبل یوم القیامة، فقال: بئس القوم نحن اذن! نحن نکحنا نسائه و قسمنا میراثه» فمدفوع بأنه مجرد حکایة غیر معلوم الصحة، و علی تقدیر صحة الروایة عنه فالمروی ممنوع، فان المتبع فی الاعتقادیات، البرهان او النقل الصحیح القطعی من أهل العصمة و الولایة.و قد صح عندنا بالروایة المتظافرة عن ائمتنا و سادتنا من أهل بیت النبوة و العلم حقیة مذهب الرجعة و وقوعها عند ظهور قائم آل محمد علیه و علیهم السلام. و العقل أیضا لا یمنعه، لوقوع مثله کثیرا من احیاء الموتی باذن الله بید انبیائه کعیسی و شمعون و غیرهما (1) انتهی.و قریب منه کلام «القیصری» فی «شرح الفصوص» حیث قال: «کما ان الکمل عند کونهم فی عالم الشهاده لا یمنعون من الدخول فی عالم الغیب، کذلک عند کونهم فی الغیب لا یمنعون من الشهادة اذا طلبوا من الحق بلسان استعدادهم، و ذلک لتکمیل الناقصین، و من أمعن النظر فیما قرر یظهر له الفرق بینه و بین التناسخ، اذ بینهما فوارق کثیرة» (2) انتهی.و چه نیکو افاده نموده «قیصری» که رجعت، رجعت اجسام است نه رجعت نفوس به طور تناسخ، که از مذاهب فاسده ی ملاحده (3) است، و در کلام شیخ صدوق نیز گذشت، و تناسخ نزد عامه ی مسلمین، کفر و زندقه و الحاد است، و قول به تناسخ، انکار معاد و ابطال ثواب و عقاب است و تمام عقلای ملیین عالم، تناسخ را باطل می دانند. و مراد به تناسخ این باشد که نفوس ناطقه ی بشریه، قدیمه است و از بدنی خارج شود و به بدن دیگری، انسانی یا حیوانی،

ص: 81

تعلق گیرد؛ هرگاه در بدن اول داخل [شود] در اهل اطاعت و سعادت بوده و در بدن ثانی، خوش و سعید شود؛ و اگر از اهل عصیان بوده، در بدن ثانی معذب شود به انواع زحمات و شداید. و لا محاله، نشأة (1) هستی را یک نشأه دانند و حرکات را حرکات دوریه ی مداریه (2) دانند؛ و این مذهب، خبیث ترین مذاهب باطله است، و از اهل علم احدی معتقد به تناسخ به این معنی نشده و این جماعت در واقع دهری و منکر مبدأ و معاد هستند.و در کتاب «عیون اخبار الرضا» از آن حضرت روایت شده: «من قال بالتناسخ فهو کافر بالله العظیم یکذب بالجنة و النار». (3) .و در «احتجاج» طبرسی وارد است که: زندیقی (4) از امام صادق (ع) پرسید از کسی که قائل است به تناسخ ارواح، از کجا گفته و چه دلیلی دارد؟ جواب گفت (5) .«ان اصحاب التناسخ قد خلفوا ورائهم منهاج الدین، و زینوا لأنفسهم الضلالات، و أمرجوا جوا أنفسهم فی الشهوات، و زعموا أن السماء خاویة، ما فیها شیی ء مما یوصف، و ان مدبر هذا العالم فی صورة المخلوقین، بحجة من روی أن الله خلق آدم علی صورته، و أن لا جنة و لا نار و

ص: 82

و لا بعث، و لا نشور، و القیامة عندهم خروج الروح من قالبه و ولوجه فی قالب آخر، ان کان محسنا فی القالب الأول، أعید فی قالب أفضل منه حسنا فی أعلی درجته الدنیا، و ان کان مسیئا أو غیر عارف صار فی بعض الدواب المنعبة فی الدنیا او هوام مشوهة الخلقة، و لیس علیهم صوم و لا صلوة و لا شیی ء من العبادة اکثر من معرفة من تجب علیهم معرفته، و کل شیی ء من شهوات الدنیا مباح لهم من فروج النساء و غیر ذلک من نکاح الأخوات و البنات و الخالات و ذوات البعولة و أکل المیتة و الخمر و الدم، فاستقبح مقالتهم کل الفرق، و لعنهم کل الأمم، فلما سئلوا الحجة زاعوا و حادوا، فکذب مقالتهم التوارة و لعنهم الفرقان، و زعموا مع ذلک أن الههم ینتقل من قالب الی قالب آخر، و أن الارواح الأزلیة هی التی کانت فی آدم ثم هلم جرا، تجری الی یومنا هذا فی واحد بعد آخر، فاذا کان الخالق فی صورة المخلوق فبما یستدل علی أن أحدهما خالق صاحبه؟! و قالوا: ان الملائکة من ولد آدم کل من صار فی اعلی درجة دینهم، خرج من منزلة الامتحان و التصفیة فهو ملک، فطورا تخالهم نصاری فی اشیاء، و طورا دهریة، یقولون: ان الأشیاء علی غیر الحقیقة، قد کان یجب علیهم أن «لا یأکلوا شیئا من اللحمان، لأن الدواب عندهم کلها من ولد آدم حولوا فی صورهم فلا یجوز أکل لحوم القرابات». (1) .و فی رجال «الکشی»: سئل الصادق (ع) عن التناسخ، قال: فمن نسخ الأول؟ (2) .«و لعل المراد أن القول بالتناسخ مبنی علی ازلیة النفوس و اما علی القول بحدوثها فلا». و اما آنچه در احادیث محشر وارد شده که جمله ای از گناهکاران یا نفوس اشقیا به صورت حیوانات مثل کلب و خنزیر محشور می شوند، منافاتی با استحاله ی تناسخ ندارد، بلکه از باب تجسم ملکات است به صور متناسبه، و چون در نشأه ی آخرت، نفس ناطقه، فعلیت محض است و نشأه ی منقلب شده ی تعلق نفس به بدن حیوانی نیست تا تناسخ باشد بلکه حشر با ملکات مجسمه است و از این جهت، بسا باشد در حالت واحده و زمان واحد به صور متعدده محشور شود نه آن که آن صور به طور تعاقب (3) باشد ولیکن به حسب جوهر اصلی انسان است و ادراکات او، ادراکات انسانیه است و شاید در همین نشأه، این طور تجسم ملکات ممکن باشد، چنانچه در جمله ای از روایات وارد شده که ائمه - علیهم السلام - به اجساد مثالیه نمودار شدند؛ و بالجمله تجسم اعمال به صور حیوانات ربطی به تناسخ ندارد، بلکه مراد به تناسخ،

ص: 83

تعلق نفس ناطقه است پس از موت به بدن عنصری دیگری در نشأه ی دنیویه، اما تعلق به بدن برزخی یا اخروی تناسخ نیست، یا آن که این نحو از تناسخ باطل نیست، و از این جهت گفته شده: «ما من مذهب الا و للتناسخ فیه قدم راسخ». (1) و حکما را براهین قاطعه بر بطلان تناسخ بسیار است و اتقن از همه آن است که نفس مجرده که حادث شد و تعلق به ماده گرفت، قوه ی (2) محضه است و تدریجا استعدادات او به فعلیت آید، و بعد از فعلیت محال است که دوباره قوه شود، زیرا که قوه و فعلیت منافات تامه دارد، بلکه هر چیز که دارای استعدادی باشد، بعد از رسیدن به کمال ممکن نیست برگردد به استعداد. مثلا جسمی که صورت منی داشته و استعداد مراتب لحم (3) و عظم (4) و امتداد در اقطار (5) را دارا بوده، پس از ترقی و کامل شدن و رسیدن به مراتب طفولیت و شباب (6) و شیخوخت (7) چگونه میسر است که از مراتب خود برگردد و دوباره طفل شود؟ توان گفت که این برهان مبادی محسوسه دارد و از جمله ی بدیهیات است. بلی توان گفت که ترقیات و فعلیات عالمی، استعداد و قوه شود برای عالم دیگری؛ مثل استعدادات دنیویه برای برزخ. و در این مختصر زیاده بر این شایسته نیست و مقصود تنبیه بر این بود که رجعت از باب تناسخ نیست و هیچ عاقلی احتمال ندهد که فلان طفل که زمان ولادت و صباوت (8) او معلوم است، روح فلان میت در بدن او حلول کرده باشد و دو مرتبه به عالم حیات دنیا آمده باشد و گوید من فلان پسر فلان هستم. عقل صریح و برهان صحیح گواهی بر کذب این دعوی دهد. مثل این که در حدود سنه ی 1260 هجری، ملاحده و زنادقه ی اسلام، مذهبی اختراع کردند، در حق شخص معلوم الحال معلوم النسب ادعای مهدویت نمودند، و این دعوای باطل را در نظر عوام و جهال به دعوای تناسخ رواج دادند و گاهی مدعی تجدید نبوت شدید و شیاطین،خیالات باطله ی او را دستاویز مقاصد فاسده ی خود قرار دادند و فتنه ی بسیاری در اسلام و مذهب شیعه نمودند، و گاهی مدعی رجعت شدند و اظهار داشتند که «ملا حسین بشرویه ای» سیدالشهداء است که رجوع کرده و «حاج محمد

ص: 84

علی بار فروشی» را مدعی شدند که شخص پیغمبر خاتم است که راجع شده. طایفه ی لاحقه ی این جماعت از خرافات سابقه خبردار نبوده، «زاد فی الطنبور نغمة» (1) شخص جاهل عامی را علم کرده، دعوای رجعت حسینی برای او کردند. دسته ی دیگری از این طایفه ی ضاله مطلق این جماعت را تکفیر می کنند و شخص دیگری را علم ساخته، اگر خواهم خرافات و مناقضات کلمات واهیه ی این گروه را از رسائل و نوشته جات مطبوعه (2) در مطابع خارجه (3) و نسخ خطیه نقل کنم از مقصود خارج خواهد بود؛ در احادیث «بداء» جمله ای نقل خواهد شد. در این مقام، غرض ابطال احتمال دعوای رجعت است، و این مذهب خبیث در ازمنه ی سابقه نیز مخترع شده و در اکثر مقاصد و مطالب متحد است با آنچه ملاحده ی آن عصر اختراع کرده بودند؛ چنانچه در غیبت صغری، جماعتی ادعای بابیت و نیابت خاصه کردند و از ناحیه ی مقدسه، توقیع شریف به لعن و تبری از آنها رسید؛ (4) از جمله شلمغانی که حال او در کتب غیبت مسطور و مشروح است، (5) و از آنها بود «محمد بن نصیر نمیری» چنانچه در کتاب «غیبت» شیخ طوسی که تقریبا نهصد سال قبل تألیف شده مزبور است که «محمد بن نصیر» قائل به تناسخ بود و مدعی شد که رسول از جانب پیغمبری است و اظهار اعتقاد به ربوبیت (6) حضرت امام علی النقی (ع) می نمود و قائل به تحلیل محارم (7) بود و عمل قوم لوط را روا می دانست و می گفت این موجب تواضع و خضوع است برای مفعول، و برای فاعل یکی از شهوات و طیبات است. (8) و این گونه خرافات در ملقنات (9) بابیه نیز مشاهده شده که در تاریخ حدوث مذهب خود در زمان سلطنت محمد شاه قاجار نوشته و تصریح کرده که جمیع محرمات در این ازمنه حلال است و طاعتی واجب نیست و قیام قیامت شده.مؤلف گوید: شرح مقالات واهیه و کلمات متعارضه ی این ملاحده را در رساله ی موسوم به «رجوع الشیاطین» نوشته ام. در هر حال، رجعت را مرابطه ای (10) با تناسخ نیست، و تناسخی

ص: 85

مذهب (1) از فرق ملیین خارج (2) است. و پوشیده نباشد که آنچه در باب مسخ بنی اسرائیل و قوم موسی در قرآن مجید وارد شده و همچنین روایات وارده در باب مسوخات (3) از حیوانات و این که عبدالملک مروان بعد از هلاکت، بدن او به صورت وزغه (4) در تابوت دیده شد و همچنین حدیث غریبی که از کتاب «تسلی» شیخ نعمانی روایت شده از حضرت صادق (ع) در باب قب روح اعادی امیرالمؤمنین (ع) که ارواح آنان را به جبال «برهوت» برند:«ثم انه یصیر فی المرکبات بعد أن یجری فی المسوخ المسخوطة علیها حتی یقوم قائمنا أهل البیت فیضرب عنقه و ذلک قوله (أمتنا اثنتین...) الایة، و الله لقد أتی بعمر بن سعد بعد ما قتل فی صورة قردة فی عنقه سلسلة فجعل یعرف أهل الدنیا و هم لا یعرفونه، و الله لا یذهب الأیام حتی یمسخ عدونا مسخا ظاهرا، حتی أن الرجل منهم لیمسخ فی حیاته قردا او خنزیرا و من ورائهم عذاب غلیظ»، (5) و از این قبیل، در احادیث شیعه بسیار است و ربطی به تناسخ باطل ندارد؛ بعضی از قبیل معجزات و توجه نفوس قویه ی انبیا و اولیاست؛ بعضی از باب تغیر در جسد مثالی و هویدا شدن آن بدن در عالم عنصری است، چنانچه سید مرتضی و علامه ی مجلسی در احادیث اخیر احتمال داده اند، و در بعضی موارد احتمال مسخ قلوب نیز می رود، مثل آنچه که علامه ی «طبرسی» در تفسیر خود در باب مسخ اصحاب سبت نقل کرده که بعض مفسرین گفته اند که مراد مسخ قلوب است؛ اگر چه خود فرموده این احتمال، خلاف ظاهر و مخالف قول اکثر مفسرین است و اکثر برآنند که از ابن عباس منقول است که اصحاب سبت، مسخ به صورت حیوانات مانند بوزینه و خوک شدند و خداوند آنها را هلاک کرد و این حیوانات از نسل آنها نیست. منسوخین را اکل و شرب و توالد نیست، و مسلمین اجماع دارند بر این که در این حیوانات از اولاد آدم نیست. (6) و در بعض اخبار مسخ، احتمال مسخ قلوب ظاهر است؛ چنانچه در خبری در تفسیر آیه ی کریمه ی «سنریهم آیاتنا فی الافاق و فی أنفسهم» (7) از

ص: 86

حضرت صادق (ع) وارد شده که مراد به آیات انفسیه، مسخ قلوب مردم است. (1) و ملخص مقام آن که تناسخی که اجماع اهل ملت و قبله بر بطلان اوست، بیرون شدن روح انسانی است از بدن و داخل شدن در بدن عنصری حیوانی یا انسانی دیگر، و همچو امری در آیه و خبری وارد نشده و فرضا اگر بعض ظواهر هم وارد شده باشد به ادله ی قاطعه مؤول (2) خواهد بود؛ و گذشت کلام قیصری که رجعت را با تناسخ فرق بسیار است. پس دانسته شد که رجعت اشخاص در دولت قائم آل محمد به طور و نحو تناسخ نیست؛ و همچنین آنچه مذهب شیعه بر آن مستقر است آن است که مراد به احادیث رجعت، رجعت دولت به اهل حق نیست، چنانچه بعض قاصرین از قدمای امامیه تصور کرده بودند، بلکه مراد، رجعت اشخاص هست به صورتهای اولیه، مانند زنده شدن مردگان.و راجعین از اهل ازمنه ی سابقه را کسی نشناسد مگر به تصدیق معصومی؛ و اشخاصی که رجعت نمایند، موافق برهان باید به تولد و تدرج در سن مسبوق نباشند. (3) .چیزی که محل نظر و اختلاف در اخبار رجعت است این است که آیا مراد به رجعت در اخبار، زنده شدن گروهی است از مردگان و سر بیرون آوردن از قبور به اجساد عنصریه بعد از تفرق اجسام و اعضا، مانند معاد جسمانی بر مذهب عامه ی مسلمین، یا آن که مراد پدیدار شدن مردمی است از عالم غیب به عالم شهادت و تنزل از عالم مثال برزخی به عالم حسی دنیوی؟جمله ی وافره ای از ظواهر روایات، دلالت بر اول دارد و بعض اخبار و تأمل در مفاد کلمات معصومین دال بر ثانی است، و اول به مذاق علمای ظاهر اقرب است و لیکن تولید اشکال بسیاری شود؛ چنانچه بعض از آن در طی نقل کلام شیخ مفید و مناظره ی با علمای عامه، خواهد آمد؛ و مانند آنچه در باب عمرهای طولانی آن زمان و برطرف شدن آفات و امراض و جریان چشمه های عسل و روغن و امثال آنها در بعض روایات این باب وارد است که با عالم عنصریات منافات دارد.مؤلف گوید که: علمای امامیه - رضوان الله علیهم - از قدیم الأیام، رساله های عدیده در رجعت نوشته اند و کسی را نیافتم که در تحقیق این باب معترض شده باشد، غیر از عارف فقیه و محدث نبیه سرچشمه ی فیض سبحانی ملا محسن کاشانی قدس روحه در کتاب؛ عین الیقین» خود، و در رساله ی «قرة العیون» در مقاله ی رابعه که معترض شرح عالم مثال شده و گفته که مثال،

ص: 87

عالمی است میانه ی جسمانیت و روحانیت و مقدار دارد و زمان و مکان نیز دارد، و لیکن جسم مرکب مادی نیست.بعد از این گوید: (1) .«و بهذا العالم یتجسد الأرواح و یتروح الأجساد و یتشخص الأخلاق و الأعمال و ظهور المعانی بالصور المتناسبة، و علیه نزل مشاهدة [النبی] لیلة المعراج صور الملائکة و الأنبیاء و النفوس البشریة من امته و حضور الأئمة عند الاحتضار، بل سؤال القبر و نعیمه و عذابه، و زیارة المؤمن أهله بعد موته، و یشبه أن یکون من هذا القبیل نزول عیسی. قال الصدوق طاب ثراه: نزول عیسی الی الارض رجوعه الی الدنیا بعد موته، لأن الله قال: «انی متوفیک و رافعک الی» و کذا ما استفاض به الأخبار عن أهل البیت (ع): ان الله سیعید قوما عند قیام المهدی ممن تقدم موتهم من اولیائه و شیعته ممن محض الایمان محضا فیفوزوا به ثواب نصرته و معونته و یتبهجوا بظهور دولته، و یعید أیضا قوما من اعدائه ممن محض الکفر محضا لینتقم منهم و

ص: 88

ینالوا بعض ما یستحقونه من العقاب و القتل علی أیدی شیعته، او الذل و الخزی بما یشاهدونه من علو کلمة، و هی الرجعة التی اختص بالایمان بها اصحابنا الامامیون، و بها أولوا بعض آیات الحشر و البعث نقلا عن أئمتهم علیهم السلام.و فی حدیث أبی الطفیل فی الرجعة، قال:قال امیرالمؤمنین (ع): هذا علم خاص یسمع الأمة جهله و رد علمه الی الله. قال: و قرء علی بذلک قرائة کثیرة، و فسره تفسیرا شافیا حتی صرت ما أنا بیوم القیامة أشد یقینا منی بالرجعة... الخبر.و عن الباقر (ع) فی الرجعة: «تلک القدرة لا تنکرها». (1) .و کثیرا ما یقع الاشتباه بین ما یراه الانسان بعین الحس و بین ما یراه بعین الخیال مع أنهما مختلفا الأحکام، فرب قلیل فی عین الحس کثیر فی عین الخیال و بالعکس، کما قال الله تعالی: «و اذ یرکموهم اذا التقیتم فی أعینکم قلیلا و یقللکم فی اعینهم». (2) قال عزوجل: «یرونهم مثلیهم رأی العین» (3) و ما کانوا مثلیهم فی عین الحس، فما ذاک الا بعین الخیال، و هو حق فی الخیال و لیس بحق فی الحس، لاختلاف النشأتین. و هذا کما تری فی المنام اللبن تشربه، و لم یکن ذلک الا عین العلم، فما رأیته لبنا و هو علم لیس الا بعین الخیال. و هذا یظهر أن الرؤیة لیس من شرطها أن تکون بالعین لا المرثی، و انما یسمی مرئیا لکونه یحصل بالعین، بل لکونه غایة انکشاف الشیی ء، فلو وقعت غایة الانکشاف بقوة أخری کانت حقیقة الرؤیة بحالها، کالصور التی یراها النائم فی عموم اوقاته، فالنفوس اذا کانت قویة کانت اقتدارها علی الاختراع اقوی، فیکون متصوراتها موجودات خارجیة حاضرة عندها بذواتها عند ما یکون درجته فی القوة و النوریة هذه الدرجة» انتهی.و حاصل مفاد این کلام آن است که محتمل است بدنهای اشخاص راجعین ابدان برزخیه باشد و مشهود برای اهل نشأة عنصریه شود، یا آن که اهل این عالم در زمان قیام قائم چون ظهور آثار قیامت شده و دوره ی عالم سفلی (4) حرکت معکوسه پیدا کرده و شمس از مغرب طالع نماید [شود] اجسام و اشخاص عالم برزخ را در همین عالم مشاهده نمایند، لکن بعین الخیال. و احتمال اول به الفاظ وارده ی در احادیث باب، اقرب است، مانند لفظ اعاده و رجوع، اگرچه با

ص: 89

الفاظ جمله ای از اخبار رجعت بکله آیات که مانند احیاء و اماته و قتل و موت باشد ظاهرا منافرت و منافات دارد، نه این که مراد این باشد که رجعت در عالم برزخ است، زیرا که برزخ اختصاص به معنی نفوس دون بعض ندارد و صریح اخبار و کلمات علمای اخیار آن است که رجعت مختص به بعض نفوس قویه است و عام نیست. و چون اشخاص راجعین بنابراین، اجسام برزخیه دارند لا محاله مأکل و مشرب و لباس ایشان از همان عالم خواهد بود و تخلف نخواهد کرد اخلاق و عقاید و ملکات آنها از آنچه در زمان حیات بوده، چنانچه در برزخ هم توبه و رجوع و تغییر وضع نیست و سعدا و اشقیا بر همان وضع اول باقی خواهند بود؛ نه اهل سعادت در رجعت اشقیا شوند و نه عکس، زیرا که نفوس ناطقه به مرتبه ی فعلیت محضه رسیده و از قوه بیرون آمده. و تحقیق مطلب در کتب علمیه برهانی است؛ بنابراین، شبهه ای که بعضی از علمای عامه القا کرده، مندفع است؛ چنانچه شیخ مفید در کتاب «فصول» ذکر نموده که:«یکی از شیوخ معتزله سؤال کرد از یکی از مشایخ حدیث امامیه که شما طایفه ی امامیه قائل به رجعت اموات هستید در زمان قیام مهدی برای تشفی نفوس مؤمنین و انتقام از کفار، چنانچه در بنی اسرائیل واقع شده، و تمسک جویید به آیه ی کریمه ی «ثم رددنا لکم الکرة و أمددنا کم باموال و بنین»، (1) پس چگونه ایمن هستید از این که توبه کند یزید بن معاویه و ابن ملجم در زمان رجعت و برگردند از کفر و گمراهی و اطاعت امام نمایند؟ پس بر تو واجب شود دوستی آنها و قطع به ثواب برای آنها، و این نقض بر مذهب شیعه است در قول به رجعت. پس متحیر ماندن آن شیخ شیعی در جواب و گفت: رجعت به نص ائمه (ع) ثابت شده و در این باب حدیثی نرسیده. و شیخ مفید دو جواب از این شیعه فرموده:یکی آن که، اگر چه عقل منعی از امکان این معنی ندارد از باب آن که در مقدورات الهیه ممکن است، ولی چون ادله ی سمعیه بر خلود این گونه اشخاص وارد است، احتمال سعادت و صلاح در حق آنها نرود؛ و دیگر جواب آن که چون غرض از رجعت، انتقام از کفار است پس واجب است که توبه ی آنها وقت عذاب قبول نشود، چنانچه خداوند در جواب فرعون فرموده: «آلان و قد عصیت قبل و کنت من المفسدین». (2) پس حال اهل رجعت مانند حال اهل آخرت است که ابدا قبول توبه ی آنها نشود، زیرا که ایشان مانند ملجأ به فعل (3) هستند.

ص: 90

و الحکمة (1) تمنع من قبول التوبة أبدا، و وجب اختصاصها ببعض اوقات، و هذا هو الجواب الصحیح علی مذهب أهل الامامة، و قد جاءت به آثار متظاهرة عن آل محمد - علیه و علیهم السلام - فروی منهم فی قوله تعالی: «یوم یأتی بعض آیات ربک لاینفع نفس ایمانها لم تکن آمنت من قبل او کسبت فی ایمانها خیرا قل انتظروا انا منتظرون» فقالوا: «هذه الآیة هو القائم (ع)، فاذا ظهر لم یقبل توبة المخالف.» (2) انتهی.و این کلام متین ظاهر است در آنچه تحریر شد که عالم ظهور حجت و رجعت فی الجمله برزخیت دارد و از مقدمات قیامت است، زیرا که انقلاب عالم دفعة واحدة و به طور طفره واقع نشود، و عوالم بایستی اتصال داشته باشد. پس اواخر زمان دنیا متصل است به اوایل ازمنه ی برزخ کلی، و برزخ هم لا محاله صاحب مراتبی است که اوایل آن خیلی شباهت تامه به دنیای عنصری دارد، و جمله ای از مشکلات و غرایب احادیث رجعت و ظهور دولت حقه به این بیان منحل شود؛ مثل این که عمرهای آن زمان طولانی شود و اوضاع عالم منقلب شود و اهل فتنه و فساد باقی نمانند و ارض طاهر شود و هکذا، زیرا که این امور با انقلاب فی الجمله در نشأه (3) استعجابی (4) ندارد. و شبهاتی دیگر در رجعت ذکر کرده اند مخالفین، که با اجوبه ی صحیحه شیخ مفید در «مسائل سرویه» و سید مرتضی در «رسائل زاریه» ذکر کرده اند که هر کس خواهد رجوع به مجلد سیزدهم «بحارالانوار» در اواخر باب رجعت بنماید و تصدیق کند به آنچه ما نوشتیم که عقیده ی حقه ی همه ی بزرگان شیعه و قدمای ایشان است، و شخص دانشمند، آگاه شود که تصویر تعدد رجعات که در جمله ای از اخبار است، از مؤکدات این معنی است؛ مانند حدیثی که در کتاب «منتخب البصائر» است که شیطان در زمان رجعت کشته شود به دست رسول خدا، و در آن زمان معبودی برای مردم غیر خداوند نباشد. و این حدیث شریف صریح است در این که زمان رجعت برزخیت دارد، و زمان مهلت شیطان، منقضی شده. و نیز در همین حدیث، تصریح به رجعت تمامی ائمه دارد، و روایات متظافر است بر

ص: 91

این که اول راجع حسین بن علی (ع) است، و با او رجوع کند امیرالمؤمنین (ع)؛ و تربیتی معین از برای رجعت باقی ائمه ی طاهرین به دست نیامده، و احادیث بسیاری در نزول ملائکه در زمان رجعت و انتقام از قتله ی (1) سیدالشهداء (ع) و انتصار آن مظلوم وارد شده، و شاید توان گفت متواتر است. در این رساله به جمله ای قناعت کنیم و آنچه از مدالیل (2) استفاده شود اشاره نماییم؛ از جمله حدیث مشهور در کتب که اصل [آن] در «خرایج» راوندی است از حضرت باقرالعلوم (ع) که:«سیدالشهداء (ع) اندکی پیش از شهادت، به اصحابش خبر داد که جدم پیغمبر به من خبر داد که تو به عراق خواهی رفت و کشته شوی با گروهی که الم آهن را نیابند، در سرزمینی که «عموراء» نامیده شود. برخورند با هم پیغمبران و اوصیای ایشان. به خدا قسم اگر این گروه ما را بکشند ما بر پیغمبر وارد شدیم. پس درنگ کنم آن قدر که خدا خواهد. و اول کسی که سر از زمین بیرون آورد، من هستم، و بیرون آیم بیرون آمدنی که موافق با خروج پدرم امیرالمؤمنین (ع) باشد و قیام قائم، و در حال زندگی رسول خدا، و فرود آید گروهی از ملائکه ی آسمان از نزد خدا که هرگز به زمین فرود نیامده باشند، و فرود آید بر من جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و محمد و علی و برادرم و هر کسی که خدا بر او منت گذارده بر مرکبهای پروردگاری و شترهایی از نور که مخلوقی بر آنها سوار نشده، و پیغبر علم خود را حرکت دهد و او را به دست قائم و شیعیانش دهد، و من درنگ نمایم آنچه خدا خواهد، پس بیرون آید چشمه ای از روغن از مسجد کوفه و چشمه ای از شیر و چشمه ای از آب... تا آخر خبر.و از فقرات این حدیث شریف، انقلاب عالم دنیاوی هویداست. و آنچه در این خبر است از التقای پیغعبران و اوصیای ایشان، مطابق با روایات مرور موسی و عیسی و نوح و اسماعیل و غیر ایشان به زمین کربلاست.و در «تهذیب» طوسی وارد است که: زمانی که امیرالمؤمنین (ع) به زمین کربلا نزول فرمود، گفت: در این زمین، دویست پیغمبر و دویست سبط (3) از اولاد انبیا شهید شده با همراهان. (4) .و اما تسمیه ی به «عموراء» در کتب لغت در اسامی زمین کربلا، مشهور نیست؛ شاید سابقه به

ص: 92

این اسم نامیده می شده. در هر حال از حدیث بس آشکار است که تا به حال این گونه وقایع واقع نشده.و در کتاب «منتخب البصائر» وارد است که: کنانی گفت: پرسیدم از امام باقر العلوم (ع) و عرضه داشتم: خوش ندارم نام برم مسئله ی خودم را. جواب گفت: از کرات پرسش داری؟ گفتم: بلی. فرمود: «تلک القدرة لا تنکرها الا القدریة، لا تنکر تلک القدرة لا تنکرها، ان رسول الله أتی بقناع من الجنة علیه غدق یقال له سنة فتناولها رسول الله سنة من کان قبلکم». (1) .چون آشکارا گفتن امر رجعت، خلاف مذهب عامه بوده، یا آن که از امور غریبه بوده که عامه ناس تصدیق به آن نمی نموده. و «قناع» طبق بافته شده از لیف خرما است. و در خبر اشاره به اخبار الهی است که آنچه در امتهای گذشته واقع شده در امت مرحومه ی اسلامیه واقع خواهد شد؛ و چون رجعت در امتهای سابقه واقع شده، در این امت نیز واقع خواهد شد.و در «بصائر الدرجات» صفار روایت شده از امام صادق (ع) که گفت:«خداوند را شهری است از پس دریا که مساحت آن شهر به مقدار چهل روز از سیر آفتاب است. در آن شهر گروهی هستند که هرگز نافرمانی خدا نکرده و نشناسند شیطان را و ندانند خلقت او را. ملاقات کنیم با ایشان هر زمانی، و می پرسند از حوایج دینیه ی خود و خواهش دعا نمایند، و ما تعلیم کنیم ایشان را، و پرسش نمایند از «قائم» ما که چه هنگام ظاهر شود، و در ایشان عبادت و اجتهاد شدیدی است. شهر ایشان را درهایی است عرض هر درصد فرسخ است. مر ایشان را تقدیس و اجتهاد شدیدی است. اگر ببینید ایشان را، کوچک شمارید کارهای خود را. نماز گزارد مردی از آنها یک ماه که سر بلند نکند از سجده ی خود. طعام ایشان تسبیح و لباسشان ورع (2) است. روهای ایشان درخشنده به نور است. هرگاه ببینند از ما یکی را، نگاه دارند او را و مجتمع شوند نزد او و بردارند خاک قدمگاه او را، و تبرک به او جویند. مر ایشان را آوازی است هنگام نماز مانند آواز باد وزنده. در ایشان جماعتی هستند که نگذاشته اند سلاح خود را به کنار، از زمانی که انتظار می کشند قائم اهل بیت را. از خدا خواهند که بنماید قائم را به ایشان، و هر یکی از ایشان به هزار سال رسد. هرگاه ببینی ایشان را خواهی دید خشوع و تضرع و طلب آنچه نزدیک کند به سوی خدا. هرگاه چندی نبینند ما را، گمان کنند که این از خشم خداست. نگرانند اوقاتی را که می آمدیم آنها را در آن اوقات. دلتنگ

ص: 93

و خسته نشوند. تلاوت نمایند کتاب خدا را و آن طور که ما به ایشان آموخته ایم. و در آنچه ما به ایشان آموخته ایم، چیزهایی است که اگر خوانده شود بر مردم، هر آینه کافر خواهند شد به او، و انکار خواهند نمود، سؤال می کنند ما را از چیزهایی از قرآن که نمی شناسند آنها را. چون بیان کنیم برای ایشان منشرح شود سینه های ایشان از آنچه می شنوند از ما، و مسئلت کنند از خدا برای ما طول بقا را، و این که از دست ایشان نرویم. و می دانند که منتی است که از خداوند بر ایشان در آنچه ما تعلیم کنیم ایشان را بزرگ، و مرایشان راست خروجی با امام. هنگامی که برخیزند، پیشی گیرند اصحاب سلاح از ایشان، و درخواست نمایند از خدا که بگرداند ایشان را از کسانی که یاری جوید برای دین خود به ایشان. در ایشان هست کهل ها (1) و جوانان. هرگاه ببیند جوانی از ایشان کاملی را، بنشیند پیش روی او مانند بنده ای که نزد مولای خود بنشیند. برخیزند تا فرمانش ندهد. برای ایشان راهی است که ایشان داناترین مردمانند به جایی که امام می خواهد. و هرگاه فرمان دهد امام به ایشان کاری را، قائم شوند به آن کار تا به غیر آن امر کند. هرگاه وارد شوند به میانه ی مشرق و مغرب از مردم، فانی سازند آنها را در یک ساعت. چاره نکند آهن در ایشان و کارگر نشود، و مرایشان راست شمشیرهایی آهنی غیر این آهن دنیا. هرگاه بر کوهی زنند دو پاره کند آن کوه را. چنگ کند امام با ایشان هند و دیلم و کرک که نواحی شام است و ترک و روم و بربر و میانه ی جابرس تا جابلق و آن دو شهری است که یکی به مشرق و دیگری به مغرب. نیایند اهل دینی را مگر این که بخوانند ایشان را به دین اسلام و به اقرار به محمد (ص). و هر که اقرار نکند به اسلام، بکشند او را، تا نماند میانه ی مشرق و مغرب و مادون جبل کسی جز آن که اقرار کند». (2) .مؤلف گوید: موافق مضامین شریفه ی این حدیث، احادیث بسیاری وارد است که مفاد همه این است که در زمان رجعت، اشخاص بسیاری از عالم مثال بلکه موجوداتی از آن عالم به عالم دنیوی هویدا شود. مردم آن زمان، آن اشخاص را به عین بصر مشاهده نمایند. و بعید نباشد که جمع میانه ی اخبار باب به این نحو شود که امواتی از قبور زنده شوند و اشخاص دیگری از عالم مثال فرود آیند و فرشتگان از عالم آسمانی امداد کنند، و غرض تکمیل مردم ناقص و انتقام کشیدن از ظالمین برای مظلومین باشد، و خصوصا خونخوای سیدالشهداء (ع) که عایة القصوای در رجعت است. و مخفی نیست که «جابلقاء» و «جابر ساء» که

ص: 94

در این حدیث ذکر شده و در احادیث مستفیضه ی دیگر، از شهرهای جسمانی عالم مثال است، و تثنیه ی این دو بر حسب تعدد عالم مثالی است که یک مثال مقدم است بر عالم دنیا و یکی مؤخر، که این دو عالم را اهل معرفت، برزخ غیبی و برزخ محالی خوانند. و در هر حال اشخاص زمان رجعت، بایستی در نظر مردم آن زمان مجهول النسب و غیر معلوم الولاده باشند، و به قواعد عقل و نقل ممکن نیست شخص معلوم النسب گوید: من فلان پسر فلانم، رجوع کرده ام؛ مگر به مذهب زندقه ی تناسخیه (1) که کفر آنها نزد ارباب ملل بدیهی است و عوام شیعه هرگاه تأمل در این اوراق به نظر انصاف نمایند، بطلان دعاوی فاسده ی ملاحده ی این زمان نیکو فهمند، و الله الهادی. (2) .

ص: 95

«سوفسطائیه» (1) ملتزم (2) شوند، و این گمان در طرف تفریط واقع شده، مثل گمان فلاسفه که ملایک جواهر مجرده و نفوس کلیه و جزئیه هستند و بهره از حدیث تجسم (3) ندارند که در طرف افراط است. بلکه موافق تحقیق، رأی عرفای شامخین و حکمای اسلامیین است که ملائکه مراتب و درجات دارند و در مرتبه ای اجسام نورانیه دارند و در بعض مراتب، تجسم منتهی به جسم عنصری نیز می شود؛ مثل آنچه در احادیث معتبره وارد شده که حسنین - علیهماالسلام - را دو تعویذ (4) بود که در جوف (5) آن، نرمه ی پر جبرئیل بود. و اما آنچه در کلمات بعضی علمای اسلام وارد شده که اجنحه ی ملائکه (6) عبارت و استعاره است از قوای ادراکیه بر معارف الهیه، و تعدد اجنحه عبارت است در آیه ی مبارکه ی «اولی أجنحة مثنی و ثلاث و رباع» (7) از اختلاف درجه و مراتب معرفت به زیاده و نقصان در ادراک، چنان که در کلمات شیخ مفیدالدین ابن میثم، شارح نهج البلاغه واقع شده، پس از اقوال جزاف (8) و اعتساف (9) است، یا آن که قابل تأویل به مراتب معنویه ی ملائکه است به طوری که منافی ظاهر تجسم نباشد، زیرا که تجسم ملائکه در احادیث متواتره، محل شک و انکار نیست، بلکه توان گفت از ضروریات دین اسلام است. چیزی که هست تجسد و تجسم (10) ملک غیر از اجسام عنصریه ی قابله از برای کون و فساد (11) است، و شاید اجسام اولیه ی ایشان که بر او مخلوق شده اند غیر از اجساد مرئیه ی متمثله ی آنها باشد، چون ملائکه را از پرتو قدرت الهی بر تجسم به اشکال حسنه است؛ چنان که در احادیث کثیره وارد شده که جبرئیل، متمثل می شد برای خاتم الانبیاء (ص) به صورت دحیة ابن خلیفه ی کلبی که از مرمان با صباحت (12) آن زمان بود، و در لیلة المعراج پیغمبر اکرم او را مشاهده نمود با ششصد بال. (13) و در احادیث دیگر وارد شده که در تمام عمر، رسول اکرم او

ص: 97

را دو مرتبه در صورت اصلیه مشاهده فرمود: یکی در لیلة المعراج و دیگری در کوه حراء که در مکه واقع است. و چون ظاهر شد جبرئیل به صورت اصلیه ی خود، پر نمود افق را از مشرق تا مغرب. و هرگاه بخواهیم به شرح اجسام و اشکال ملائکه و عظمت اجساد ایشان و اطوار ایشان بپردازیم و نقل احادیث کنیم، از مقصد «الأربعین الحسینیه» خارج خواهیم شد. بهتر آن که قناعت کنیم به آنچه مهم از معرفت احوال ملائکه است.شبهه ای نیست در این از برای روحانیین که فرشته نامیده شدند در زبانی، نفوس مجرده (1) است که دارای نطق و حیات هستند، و از برای آنها اجسام نورانیه که از سنخ اجسام کثیفه ی عنصریه (2) نیست نیز ثابت است، و شاید مراتب از برای آنها باشد که بعضی از تجسم ارفع و اعلی (3) باشند که در اصطلاح حکما، عقل محض و مجرد نام دارد. و مضایقه (4) نباشد که در لسان شرع اقدس جمله ای از قوی و طبایع ملائکه نامیده شده باشند؛ چنانچه در خبر است که هر قطره ی بارانی را ملائکه از آسمان فرود آورد (5) و دیگر بالا نرود. و کثرت و عدد ملائک از حصر و عد (6) بیرون است: «و ما یعلم جنود ربک الا هو» (7) و در خبری وارد شده در مقام بیان کثرت که بنی آدم عشر (8) جن است، و جن و بنی آدم عشر حیوانات بری، و حیوانات بری (9) عشر حیوانات بحری (10) ، و تمامی آنها عشر ملائکه ی بحر، و تمامی آنچه گفته شد عشر ملائکه ی زمین، و تمامی آنها عشر ملائکه ی آسمان اول، و تمامی، عشر ملائکه ی آسمان دویم و به همین نسبت است تا آسمان هفتم، و تمامیی ملائکه آسمانها در مقابل املاک (11) کرسی اندک است، و همچنین نسبت به ملائکه ی عرش. و در آسمان موضع قدمی نباشد مگر آن که ملکی ساجد یا راکع یا قائم باشد و همه مشغول تسبیح و تقدیس، و مدت عمر و عبادت ایشان غیر محصور، و همه متقرب به سوی خداوند شوند به ولایت اهل بیت رسالت و به لعنت بر دشمنان

ص: 98

ایشان (1) معصیت و نافرمانی در جبله ی (2) ایشان نیست. ترقیات و استکمالات تدریجیه ندارند، زیرا که کمالات ایشان بالفعل است و از برای ایشان بالهای متعدده باشد. (3) و قد یقال ان أجنحة الملائکة انما ینزل بها الی من هو دونها، و لیس لها قوة یصعد بها

ص: 99

فوق مقامها، فاذا نزلت بها من مقامها الی دون، رجعت علوا الی مقامها و لا یتعداه، و الیه اشیر فی قوله تعالی: «و ما منا الا و له مقام معلوم»، فاجنحتها للنزول لا للصعود، و لهم مدارج و معارج یعرجون علیها، و لا یعرج الا من نزل، فعروجهم رجوع الی المقام الأول، و لا یعصون الله ما أمرهم، و هم مجبولون علی الاطاعة، اذا المعصیة مخالفة القوة السافلة للعالیة فیما لها أن یفعل للغرض الأعلی عند تخالف الأغراض، و ذلک انما یتصور فیما یترکب ذاته من قوی و طبایع متضادة، و الملائکة متنزهون عن ذلک سیما العلیون، بل هم للمبدأ الأعلی بمنزلة الجوارح للانسان، مقهورون تحت ارادته، بل لیس لهم وراء ارادة الحق الأول، و هم مع ذلک خائفون و جلون، کأن عباداتهم معاصی، تذللوا لعظمة الحق و حیاء من قهاریته، یخافون ربهم من فوقهم و هم من خشیته مشفقون، و ذلک لکونهم ذوی شعور و ادراک، و یمکن أن یتصور لهم او لبعض طبقاتهم تخیلات و همیة توجب انحطاط درجتهم و مکثهم فی العالم السفلی دهرا مدیدا و سلب اجنحتهم التی توجب العروج الی المقام الأول، و ترقیهم بعد ذلک بتوسط النفوس القویة و الأرواح النوارنیة، و علیه ینزل بعض ما ورد فی اخبارنا من قصة فطرس علی ما فی «البصائر» ان ولایة علی (ع) عرض علی الملائکة فقبلوها الا فطرس فکسر الله جناحه، فلما ولد الحسین (ع) و هبط جبرئیل و حمل معه، شفع له جبرئیل عند النبی (ص) فعرض

ص: 100

النبی علیه الولایة فقبلها فامره بالتمسح بمهدا الحسین و دعا له النبی، فطلع له جناحه فرجع الی مقامه (1) .و یقرب منه ما فی «اکمال الدین» من قصة «دردائیل» فی حدیث «المفضل» سمی ذلک الملک ب «صلصائیل». و روی قصه فطرش عن جامع البزنظی کما فی «السرائر» (2) و رواه فی «المناقب» عن «المسألة الباهرة» بزیادة یسیرة من تعلیقه بأشفار عینیه و تحته دخان منتن غیر منقطع؛ و هو لا ینطبق علی اصولنا، فلابد من طرحه أو تأویله.

بعضه فی بعض و یدنو من الارض، فاذا ملک قد مثل بین یدی رسول الله (ص) فقال: یا رسول الله! ان یقرئک السلام و یخیرک بین أن تکون نبیا ملکا و بین أن تکون ملکا عبدا، فأشار الیه جبرئیل أن تواضع، فعرفت أنه لی ناصح، فقلت: عبد نبی، فعرج ذلک الملک الی السماء، فقلت: یا جبرئیل قد کنت اردت أن أسألک عن هذا فرأیت من حالک ما شغلنی عن المسألة، فمن هذا یا جبرئیل؟ قال: هذا اسرافیل، خلقه الله یوم خلقه بین یدیه صافا قدمیه لا یرفع طرفه، بینه و بین الرب سبعون نورا، ما منها نور یدنو منه الا احترق، بین یدیه اللوح المحفوظ، فاذا أذن الله فی شیی ء من السماء و الارض ارتفع ذلک اللوح فضرب جبهة فینظر فیه، فان کان من عملی أمرنی و ان کان من عمل میکائیل امره به و ان کان من عمل عزرائیل امره به. قلت: یا جیرائیل علی ای شیی ء أنت؟ قال: علی الریاح والحیوة. قلت: و علی أی شیی ء میکائیل؟ قال: علی النبات. قلت: علی أی شیی ء ملک الموت؟ قال: علی قبض الانفس، و ما ظننت أنه هبط الا لقیام الساعة.قال بعض العارفین: و الفعل الخاص بجبرئیل هو الوحی و التعلیم و تأدیة الکلام من الله و سایر افعاله یصدر عنه بالعرض، و له ارتباط مع القوة النطقیة، و هو واسطة استفادة المعانی بالالهام و الالقاء فی الروع، و اما میکائیل فهو صاحب الأرزاق و الأغذیة، و فعله الخاص اعطاء الرزق بالتغذیة و التنمیة، و له ارتباط مع الحفظ و الامساک، و لو لم یکن هو لم یحصل النشو و النماء و الترقیات، و اما اسرافیل فهو صاحب الصور.و ورد فی خبر: أن جبرئیل صاحب الحرب و صاحب المرسلین، و اما میکائیل فصاحب کل ورقة تنبت و کل قطرة تسقط، و اما اسرافیل فأمین الله بینه و بینهم.و عن ابن عباس: سئل عبدالله بن سلام عن النبی فیما سأله: من أخبرک؟ قال: جبرئیل. قال: عمن؟ قال: عن میکائیل. قال: عمن؟ قال: عن اسرافیل. قال: عمن؟ قال: عن اللوح المحفوظ. قال: عمن؟ قال: عن القلم... الخبر.فظهر من هذه الأحادیث تقدم مرتبة اسرافیل و افضلیته، و ان خفی علیک بعض الامر فعلیک بالتأمل فیما سطره المحقق الفرید القاضی العارف السعید القمی فی أربعینه.

احدی از حاضرین مشاهده ی جبرئیل نمی نمود مگر بر وجه اعجاز و توجه نفوس قویه ی انبیا و اولیا. چون ملائکه از موجودات نشأه ی دیگر است [اند] و از این جهت گفته شده که نزول ملائکه، استعاره (1) و کنایه (2) از صعود نفس نبوت و مشاهده ی عالم ملکوت است.و اما آنچه در تفاسیر عامه وارد شده که «سامری» مشاهده نمود جبرئیل را و قبضه ی خاک از تحت رمکه ی جبرئیل برداشت و دانست که این فرس حیات است (3) پس خالی از اشکال نیست، و به این جهت بعض مفسرین انکار کردند که مراد به رسول در آیه ی مبارکه ی «فقبضت قبضة من أثر الرسول» (4) جبرئیل باشد.علاوه بر این که شناختن سامری که از اهل ضلالت بوده جبرئیل روحانی مقرب را، با قواعد جمع نشود، و مفسرین بیاناتی برای شناختن او گفته اند که مفید فایده نیست؛ مگر آن که گفته شود که اراده ی حقه بر امتحان و آزمایش بنی اسرائیل تعلق گرفت و نمودار شد جبرئیل به صورت جسمانیه برای سامری و به تسویلات شیطانیه او را پدیدار شد که خاک قدم اسب او، اسباب حیات جماد خواهد شد.و اما مشاهده نمودن ابن عباس جبرئیل را در کعبه ممکن است از وجوه اعجاز و خوارق عادات باشد که جلالت قدر سیدالشهداء (ع) هویدا شود، بلکه از حدیث بیهقی ظاهر شود که ابن عباس شخصا جبرئیل و اسرافیل را مشاهد کرده، و دلالت کند بر جلالت قدر و شرافت نفس ابن عباس؛ چنانچه علمای اسلام بر این معنی متفق هستند، و مجال شکی در وثاقت و جلالت او نیست، مگر بعض روایات غیر معلومه ی آحاد (5) که تأویل آنها ممکن است.و اما مکاتبه ی ابن عباس در باب بیت المال بصره و عبارات جسارت آمیز به حضرت امیرالمؤمنین (ع) پس معلوم نیست که مکتوب الیه (6) حضرت، عبدالله یا عبیدالله است، و یا آن که شاید برای او حالات مختلفه روی داده باشد. هر چه باشد ملاطفت و ملازمت او با حضرت مجتبی (ع) و حضرت سیدالشهداء (ع) محل شک و انکار نیست. و در بعضی تواریخ است که بعد از واقعه ی کربلا به حدی گریه کرد که نابینا شد. و از مکاتبه ای که بعد از شهادت

ص: 103

سیدالشهداء (ع) با یزید بن معاویه نموده، چنانچه در «تذکره ی سبط» و در «بحارالأنوار» مسطور است، (1) جلالت قدر او هویداست. و چون ملامت کرد او را بعض مردم بر ترک نصرت سیدالشهداء (ع) و محرومی او از شهادت، معذرت خواست که من علم داشتم به اصحاب حسین، و می دانستم که داخل نیستم در ایشان و نامهای اصحاب او مکتوب بود و زیاد و کم نمی شد. و این مرتبه ی رفیعه ای است که معلوم می شود مطلع بر علوم مخفیه بوده.مؤلف «الأربعین الحسینیه» (میرزا محمد قمی) - عفی الله عن جرائمه - با طبیعت خامده و قریحه ی جامده در این باب اشعاری نظم نموده به امید آن که در عداد مرثیه گویان محسوب و محشور شود، ان شاء الله.حق تعالی چون که عالم آفرید داد هر کس لایق هر چیز دیدهر کسی بر طبع خود آمد پدید رو بخوان «منهم شقی و سعید» (2) .فیض حق را دان تو چون آب روان سوی وادیهای امکانی دوان گرچه هر دم هست فیض تازه ای لیک ممکن را بود اندازه ای گر بریزی بحر را در کوزه ای خود چه گنجد قسمت یک روزه ای من برای شرح این نیکو کلام نکته ها دانم ولی دارم لجام ابن عباس آن که بودی از ثقاب (3) حامل اسرار از اهل ثبات گفت دیدم در حرم با رأی عین در کف جبریل بد کف حسین پیک حق می داد فریاد رشاد که «هلموا بیعة الله یا عباد» (4) .گفت یا حجاج بیت ای گمراهان با خدا بیعت کنید اینک عیان سوی حق آیید حق را بنگرید گر خدا خواهید با وی بگرویدبا شهود این مقام دلپذیر گشت محروم از شهادت ناگزیرآن شنیدم ابن عباس رشید از تأسف روز نیکویی ندیدگفت او را زیرکی، کی (5) مبتلا از چه نارفتی به دشت کربلاگفت ما را در سعادت ره نبود یا قضا با بخت ما همره نبود

ص: 104

وان دگر زنگی غلام رخ سیاه دل سفید و قلب روشن همچو ماه بود همراه ولی ذوالجلال گفت باشد از سر غنج و دلال چون که بازش داشت شاه از کارزار بانگ در دادی به چشم اشکباراز چه رخصت ندهی ای لطفت عمیم گوییا باشد نژاد من لئیم (1) یا که زنگی بوی گندیده بود رنگ رویش ناپسندیده بودمرد را باشد جمال اندر کمال زن بود آن کو کمالش شد جمال کی سیاهی مشک وافر خوار کرد یا زدکانش برون عطار کردگفت پیغمبر که نزد اهل حال به ز «شین» مردمان «سین» بلال کرد در حقش دعا شاه شهید که خدایا روی او را کن سفیدبوی او را کن تو مشکین از کرم چون که بودی در وفا ثابت قدم وان غلام آنگه که بر خاک او فتاد شاه آمد روی بر رویش نهادهان شنیدم روز دفن کشتگان بود رخشان بین خون آغشتگان پس تو هم ای دل غلامی کن به شاه آبرو از خاک آن درگاه خواه و شرح مکالمات ابن عباس و نصایح مشفقانه ی (2) او با سیدالشهداء (ع) در کتب، مزبور است در هنگام حرکت آن حضرت از مدینه و مکه ی معظمه. و در «مقاتل» ابوالفرج اصبهانی مسطور است که زمان عزیمت سیدالشهداء (ع) بر سفر کوفه از مکه، ابن عباس خدمتش رسید و شرحی از حال اهل کوفه و مکر و سست عهدی ایشان عرضه داشت. جواب فرمود: چاره از رفتن و از مسافرت ندارم. عرضه داشت: بردن فرزندان و زنان صلاح نیست، زیرا که شایسته نباشد که تو کشته شوی و ایشان در تو نگران باشند، (3) و تذکر نمود برای آن حضرت حال کشته شدن عثمان بن عفان را و نگریستن اهل بیت او و سخت شدن مصیبت بر آنها، و هر چه اصرار کرد در منع آن حضرت، مفید واقع نشد. آن گاه ابوالفرج حکایت کند از بعض حاضرین در واقعه ی کربلا که روز عاشورا چون نگاه سیدالشهداء (ع) به حرم خود افتاد، هر جوانی که کشته شود زنان از خیمه های خود بیرون آیند و فریاد به گریه و زاری بلند نمایند، گفت: «لله در ابن عباس فیما اشاره علی به» یعنی خدا خیر دهد ابن عباس را در آنچه نیک خواهی نمود برای

ص: 105

من (1) .مؤلف، شرح مکالمات ابن عباس را در مدینه و مکه نظم نموده، زیرا که اشعار را در طبایع لطیفه تأثیرات خاصه ای است:ابن عباس آمدش در عرض راه گفت با او کی تو عالم را پناه چشم ما روشن به تو بعد از حسن از چه رو دلتنگ گشتی از وطن از چه گردیدی زبون قوم دون رفتی از شهر و دیار خود برون گفت دیدم من پیمبر را به خواب گفت سوی کوفه رو کن باشتاب خون خود را بذل در اسلام کن در اسیری زنان اقدام کن رتبه ای داری تو در نزد خدا کی رسی ناکشته سر از تن جدامن پی امر پیمبر می روم هر چه باداباد، با سر می روم ابن عباس این سخن را چون شنید از شفقت گفت با شاه شهیدپس زنان را از چه همره می بری جانب آن قوم گمره می بری وقعه ی (2) عثمان مگر از یاد رفت کز زنانش تا فلک فریاد رفتاین روا باشد تو در چشم زنان کشته گردی دست و پا در خون زناننیکخواهی وی در دل نهفت روز عاشورا را شنیدستم که گفتچون نگاهش سوی بانویان فتاد گفت:«بن عباس» یادت خیر بادکاش این زنها نبد همراه من پر ز شیون خیمه و خرگاه من

نمایند و این اخبار منافی نیست با اخباری که در فرق میانه ی رسول و نبی و محدث (به فتح دال) وارد شده که رسول کسی است که معاینه نماید (1) ملک وحی را و کلام او را بشنود، و نبی بشنود کلام ملک را و معاینه نکند، و محدث بشنود کلام را و نبیند شخص ملائکه را، و نبی در عالم رؤیا الهام شود، و محدث در بیداری استماع کلام (2) نماید و شخص را نبیند. و جهت عدم منافات، آن است که کلمات سابقه معلوم شد که ملائکه مراتب مختلفه دارند؛ بعض طبقات آنها مجسم شوند برای اولیاء و لیکن روح القدوس را امام مشاهده نکند و بلکه استماع کلام او نماید. و شاید مراد به روح القدس جبرئیل باشد. و عدم مشاهده ی او به صورت اصلیه مراد باشد، و به غیر صورت اصلیه ممکن است که مشاهده شود؛ چنانچه برای ابن عباس میسر شد. و شرح این جمله به مراجعه ی کتاب حجت «کافی» و امامت «بحارالأنوار» ظاهر شود.و در خبر معتبری در کتاب «کامل الزیارات» وارد شده که روز عاشورا، بعد از شهادت، مردی را دیدند فریاد می کند. از او پرسیدند که: برای چه فریاد می کنی؟ گفت:من مشاهده کنم پیغمبر را به سوی شما نظر می نماید و به زمین کربلا نظر می نماید. حضرت صادق (ع) فرموده: فریاد کننده جبرئیل بود و مشاهده کردن مردم او را مثل مشاهده ی عبدالله بن عباس از کرامات و معجزات حضرت سیدالشهداء (ع) بوده.

ص: 108

دارد. جبرئیل گفت: این پیرمرد شیطان است. پیغمبر به او فرمود: «قم یا ملعون (1) »!

ص: 109

جهان شاه. گفت: بلکه شهربانویه. پس نگاه کرد امیرالمؤمنین (ع) سوی حسین و گفت: ای ابا عبدالله! هر آینه خواهد زایید این زن برای تو پسری که بهترین کسان زمین خواهد بود.

جهت اختیار کردن حسین (ع) خوابی بود که دیده بود پیش از ورود لشکر اسلام به مدائن، که پیغمبر خدا به خانه ی آنها آمده، و در شب دیگر فاطمه ی زهرا (س) را خواب دید و اسلام بر او اظهار داشته و تزویج برای پسر خود حسین نمود (1) و شبهه نیست که یکی از دختران یزدجرد تزویج به حضرت سیدالشهداء (ع) شد و نام او به اختلاف ضبط شده. شیخ مفید، «شاه زنان» گفته و دیگران «شهربانویه» و بعضی «جهان بانویه» گفته اند. و بعضی گفته اند «شاه زنان» دختر شیرویه پرویز بوده، و مشهور آن است که دختر یزدجرد بود. بنابراین، روایت «عیون الاخبار» ارجح است به قواعد ضبط تاریخ، زیرا که کشته شدن یزدجرد در خلافت عثمان واقع شده و لا محاله دختران او بعد از کشته شدن او گرفتار شدند. و محتمل است که در حدیث «بصائر الدرجات» هم عثمان بوده و به تصحیف روات «عمر» شده باشد؛ چنانچه علامه ی مجلسی اعتقاد نموده. (2) در هر حال هرمز جد این زن بوده. زیرا که یزدجرد پسر شهریار است و شهریار پسر پرویز و پرویز پسر هرمز و هرمز پسر انوشیروان.و این که گفت: «بیروز بادا هرمز» مرادش این بود که هرمز اگر نامه ی پیغمبر عرب را پاره نکرده بود و در اسلام داخل شده بود، دخترانش گرفتار و دستگیر لشکر عرب نمی شدند.و در «کافی» این روایت نیز مروی است (3) و آنچه مطابق تحقیق و تحصیل از تواریخ و احادیث است آن است که ولادت حضرت سیدالساجدین در خلافت امیرالمؤمنین علیه السلام بوده و والده ی ماجده ی او «شاه زنان» دختر یزدجرد بود و در نفاس به آن حضرت وفات کرد، و رضاع (4) آن حضرت به مباشرت دایه بود و او را به اسم، مادر می نامید، و همین دایه بود که آن حضرت تزویج نمود به غلام خود. و دختران یزدجرد که در اسرای عجم به مدینه آمدند، سه نفر بودند و شهربانویه نام یکی از ایشان بود؛ چنان که در خبر «خرایج» گذشت. و این سه نفر را یکی حضرت حسن مجتبی (ع) به حباله ی نکاح درآورد و یکی را محمد بن ابی بکر، و «شاه زنان» تزویج به حضرت سیدالشهداء (ع) نمود، و در کربلا نبود. و ممکن است که شهربانویه که در کربلا بوده، بعد از وفات حضرت مجتبی (ع) یا محمد بن ابی بکر در نکاح حضرت حسین (ع) در آمده باشد (5) ، و شاه زنان را حضرت امیر (ع) «مریم» یا

ص: 112

«فاطمه» نام نهاد و مردم او را «سیدة النساء» می نامیدند و سیدالساجدین (ع) را «ابن الخیرتین» می خواندند، نظر به حدیث مشهور نبوی (ص): «ان لله فی عباده خیرتین، فخیرته من العرب قریش و من العجم فارس» (1) .و شهربانو را در کربلا پسری بود کودک که در گوش او گوشواره بود. ستمکاران تیری به او زدند و کشته شد، و شهربانویه مانند مدهوشه در کشته ی او می نگریست، و این زن پس از واقعه در فرات خود را تلف نمود.

بر حال او ترحم نمود و حوایج او را اجابت کرد و او را اکرام کرد به رعایت آن که بزرگ زاده بود. پس از مراجعت، از آن زن پرسیدید: چگونه رفتار نمود امیر با شما و همراهان؟ جواب تشکرآمیز گفت و شعری خواند:انما یکرم الکریم کریما (1) .و اگر یزد بن معاویه و عبیدالله بن مرجانه طهارت مولد و اصالت قرشیه داشتند، رعایت اهل بیت عصمت و طهارت را می داشتند، و شرح سلوک (2) با اهل بیت در کتب مقاتل مشهور است، و یزید و اهالی شام خواستند آزادگان و شاهزادگان را به بندگی ببرند، همان طور که مسلمانان، زنان و کودکان کفار را در جهاد قسمت می کردند. مردی در شام فاطمه ی بنت الحسین را از یزید درخواست و گمان نداشت که این دستگیر از فرقه ی مسلمانان باشد.و در خبر «امالی صدوق» وارد شده که فاطمه دختر امیرالمؤمنین (ع) که اصغر اولاد آن حضرت بوده [را] درخواست نمودند.و در کتاب «مقاتل» ابوالفرج اصبهانی مسطور است که دیگری زینب کبری (س) را خواست کنیز خود قرار دهد و یزید را گفت: «دعنی اتخذها أمة» (3) و شرح مکالمات زینب (س) با یزید و پناه بردن فاطمه به آن مخدره و آویختن به جامه های آن مظلومه از اعظم مصایب و در اکثر کتب مضبوط است.مؤلف - عفی عنه - در قصیده ی تائیه ی خود که نیاحه ی علویات محترمات است نیکو گفته:فواعجبا من الدهر الخؤون و من اوضاع دور الدائرات (4) .عواهر عبد شمس فی الستور طواهر هاشم بالساهرات (5) .فتلک عواکف فی خدر عز و هن علی الملا مستخدمات (6) .عجب رسمی است اندر دور ایام که باشد آدمی غافل ز انجام که من در عهد خود، شه زاده بودم درخشان اختری آزاده بودم به اندک روزی از اوج عزیزی فلک افکند در قوس کنیزی

ص: 114

اگر شمشیر حیدر در کمر بود و گر سایه ی پدر ما را به سر بودکه بتوانست ما را خوار دارد و یا بی پرده در بازار داردمن اندر شام خوابم یا که بیدار من و بزم یزید، الله زینهاراگر از مرگ خود بودم خبردار نبودم آگه از انجام این کارو یکی از زوجات طاهرات حضرت سیدالشهداء (ع) که در میانه ی اسرا گرفتار آمد، رباب دختر امرء القیس بود. (1) .در کتاب «ینابیع المودة» مسطور است که امرء القیس را سه دختر بوده، یکی را حضرت امیرالمؤمنین (ع) تزویج نمود و دیگری حضرت حسن (ع)، و رباب را حضرت حسین (ع) و از آن زن دو فرزند شد، یکی عبدالله رضیع و دیگری سکینه که حضرت سیدالشهداء (ع) او را بسیار دوست می داشت و «امینه» نامیده می شد، و شعر معروف که ابوالفرج ضبط نموده در حق اوست که آن حضرت انشاء فرموده:لعمرک اننی لأحب دارا تکون بها سکینة و الرباب احبهما و أبذل جل مالی و لیس لعاذل عندی عتاب (2) .و در «تذکره ی» سبط ابن جوزی مذکور است که رباب در مجلسی ابن زیاد چون نظرش به سر مقدس افتاد، بی تاب شد و آن سر را برداشت بوسید و به کنار خود نهاد و گفت:واحسیناه فلا نسیت حسینا فصدته اسنة الاعداءغادروه بکربلاء صریعا لا سقی الله جانبی کربلاء (3) .و در تواریخ، مسطور است که بعد از شهادت سیدالشهداء (ع)، اشراف قریش رباب را خواستگاری کردند. هیچ یک را اجابت ننمود و گفت: بعد از مواصلت با پیغمبر خدا دیگر با کسی مواصلت نکنم و بعد از پسر فاطمه ی زهرا، شوهری اختیار نکنم. و بعد از واقعه ی کربلا، یک سال زیاده زندگانی نکرد و در این مدت به گریه و سوگواری گذرانید و از آفتاب به سایه نیامد. گویا پس از دیدن به چشم خود که بدن مقدس سیدالشهداء (ع) برابر آفتاب برهنه

ص: 115

ص: 116

افتاده، معاهده کرده بود و به عهد خود وفا نمود. در «قصیده ی تائیه» مؤلف - عفی عن جرائمه - اشاره به این معاهده شده:و أنشأت الرباب رثاء حزن و ترثی بعلها فی الرثیات حسینا واحسینا واحسینا فلن انسی الحسین الی الوفاةتمکنت البقیع بغیر ظل لعهد عاهدت فی السالفات (1) .و دیگر از پردگیان سیدالشهداء (ع) که از آن حضرت بارور بود و در کربلا بود، زنی است که در کتاب «معجم البلدان» مذکور است (2) و در کتاب «عجائب المخلوقات» اشارت به این نیز شده و در ترجمه ی «حلب» گوید که: «جبل حوش» کوهی است در شهر «حلب» که معدن نحاس (3) بوده، و چون اسرای اهل بیت به آن ناحیه رسیدند، آن زن را درد زاییدن گرفت و هر چه استعانت از اهل آن ناحیه نمودند، اعانت نکردند و از شومی این رفتار، برکت آن معدن نابود شد. و بعضی ذکر کرده اند که حضرت حسین (ع) آن حمل را «محسن» نام نهاده بود و مانند برادر مظلوم خود سقط شد. و دیگر از زوجات آن حضرت امرأه ی کلبیه [ای] بود که در مدینه اقامه ی ماتم (4) کرد؛ چنانچه در «کافی» روایت شده. (5) .و اما والده ی ماجده ی علی بن الحسین الاکبر که «لیلی» نام داشته مذکور نیست که در کربلا بوده، بلکه قرائن واضحه دلالت کند بر همراه نبودن با علویات؛ چنانچه خواهد آمد، ان شاء الله تعالی.

ص: 117

را از آخر آسمانها تا زمین، و می شستند پیغمبر را با «امیر» و درود بر وی می فرستادند و گودی کندند برای او، سوگند به خدا نکند از برای پیغمبر جز ایشان، تا آن که نهاده شد در گور خود. فرود آمدند با آن که فرود آمد در گور، پس نهادند او را و سخن گفت و گشوده شد گوش امیرالمؤمنین (ع) و شنید که سفارش می کند پیغمبر فرشتگان را، پس گریست و شنید آنان را که گویند: کوتاهی نکنیم توانایی را، و جز او یاریی نداریم پس از تو، جز آن که علی به چشم نبیند ما را، پس از این باز گفت: پس چون امیرالمؤمنین (ع) جان در داد، دیدند حسن (ع) و حسین (ع) مانند آنچه را امیر دید، و دیدند پیغمبر را که نیز یاری کند فرشتگان را مانند آنچه با پیغبر کرد امیر؛ تا آن که حسن (ع) جان داد، حسین (ع) دید مانند آن را از فرود آمدن فرشته و دید که پیغمبر و علی یاری می کنند فرشتگان را؛ تا آن که حسین کشته شد، دید علی پسر او فرود آمدن فرشته را و دید پیغمبر (ص) و علی (ع) و حسن (ع) را که یاری می نمایند فرشتگان را در خاک سپردن حسین (ع)؛ و به همین روش بود کار خاک سپردن هر پیشوایی که گذشتگان از پیشوایان با فرشتگان همراهی و یاری در خاک سپردن او می کردند؛ و چنین خواهد بود تا سپس از ما.

اصحاب او نکرده اند و بعد از تتبع، سکون نفس به آنچه در کتب جدیده ی متأخره در این باب نوشته اند حاصل نشد.و آنچه از این خبر «بصائر» نمودار شد، مؤید است رؤیای ابن عباس و ام سلمه را که رسول خدا (ص) در خواب دیدند گرد آلوده و گریان و خاک بر سر ریخته و تلاوت می فرمود: «و لا تحسبن الله غافلا عما یعمل الظالمون» (1) و گفت: رفتم در کربلا و جمع کردم خونهای حسین را تا مخاصمه نمایم با کشندکان او نزد پروردگار. (2) .و در کتاب محمد بن ابی طالب از حضرت باقر (ع) روایت شده از پدرش که اهل «غاضریه» و نواحی فرات بوده که بعد از ده روز از واقعه، به دفن کشتگان پرداختند، و «جون» که غلام ابی ذر بود، در میانه ی ایشان با روی سفید و بوی مشکین یافتند در اثر دعای سیدالشهداء (ع) در حق او. در «تذکره ی» سبط بن جوزی روایت شده که زوجه ی زهیر بن قین به همراه غلام خود از کوفه کفنی فرستاد برای زهیر، چون غلام به کربلا آمد و بدن حضرت را برهنه، دید، شرم کرد از تکفین بدن مولای خودش. (3) .و شیخ مفید در «ارشاد» گوید که: بنی اسد و اهل غاضریه برای دفن ابدان شریفه ی شهدا مجتمع شدند و گودالی در طرف پای کندند و اجساد بنی هاشم را در آن گودال دفن کردند جز بدن ابوالفضل، و از آن قبور اثری نیست. شخص زائر نزد قبر مقدس بایستد و بر شهدا سلام کند به سمت پایین پا. و گفته شده که قبر علی بن الحسین نزدیک تر به قبر شریف است و قبور اصحاب در دوره ی قبر شریف است و قبور ایشان معین نیست، و شکی نیست که از «حائر» بیرون نیستند. (4) .و ابن شهر آشوب در «مناقب» و طبرسی در کتاب «اعلام الوری» گفته اند که بعد از یک روز اهل غاضریه برای دفن آمدند و شهدا را در حفیره ی واحده دفن کردند غیر علی بن الحسین را که قبر مخصوص کندند متصل به قبر امام، و از برای ایشان قبرهای مهیا پیدا می شد و

ص: 120

مرغهای سفید هنگام دفن حاضر شده بودند. (1) .و از کلام شیخ مفید و دیگران معلوم نشود که قبر حبیب مظاهر و حر بن یزید در آن زمان ممتاز و معین باشد، چنانچه در زمان ما ممتاز است؛ و لیکن شیخ شهید در کتاب «دروس» گوید که بعد از سلام بر شهدا، سلام کن بر حبیب بن مظاهر و حر بن یزید. و چنان نماید که این دو قبر در زمان شهید اول که حدود سنه ی هفتصد و کسری است، ممتاز و معین بوده. و در کتب مزار، ذکری از قبر معین نیست مگر قبر حضرت ابی الفضل و علی بن الحسین، لیکن شهدا را در ازمنه ی سابقه بقعه ی علیحده بوده.و در «امالی شیخ طوسی است که بنی اسد بوریای جدیدی آوردند و بدن مقدس را در آن بوریا گذارده، تا زمان نبش کردن «دیزج» به امر متوکل آن بوریا باقی بوده (2) ، و چون شهید در شرع اقدس، غسل و کفن ندارد، بلکه با جامه ی خون آلوده باید دفن نمود، در اخبار، ذکری از غسل و تکفین نشده و به حسب قواعد شرعیه مباشر دفن بدن امام و نماز بر او، سیدالسجادین (ع) بوده، و در کتب قدیمه ی معتبره، زیاده بر آنچه ذکر نمودیم به نظر نرسید.

ص: 121

ظهورا و أمره الا علوا، فقلت: و هذا العهد و ما هذا الخبر؟ فقالت: حدثتنی ام أیمن... ثم ساق الحدیث بطوطه، و فی آخره بعد نزول جبرئیل و اخباره بمصائب عترته. و ان سبطک هذا - و أومی بیده الی الحسین (ع) - مقتول فی عصابة من ذریتک و أهل بیتک و أخیار من امتک بضفة الفرات بارض تدعی کربلاء، یکثر الکرب و البلاء علی اعدائک و اعداء ذریتک فی الیوم الذی لا ینقضی کربه و لا تفنی حسرته، و هی أطهر بقاع الارض و أعظمها حرمة، و انها لمن بطحاء الجنة... الخبر.

پس گفت: بی تاب نکند تو را آنچه بینی - به خدا سوگند این پیمانی است از پیغمبر خدا به سوی پدربزرگ و پدر و عموی تو و هر آینه خداوند پیمان استواری گرفته از مردمانی از این گروه که نشناسند ایشان را ستمکاران سرکش این سرزمین، و آنان شناسا باشند نزد کسان آسمانها، پیمان داده اند این اندامهای جدا شده راو پنهان نمایند زیرزمین آنها را و این تنهای خون آلود را، و برپا کنند در این زمین نشانی را برای گور پدر تو که مهتر کشتگان راه خداست که کهنه نشود نشانه ی او و ناپدید نماند نشان کهنه ی او بر گذشتن شبها و روزها. و هر آینه کوشش نمایند پیشوایان گمراهی و پیروان آن در برداشتن آن نشان و ناپدید کردن آن، و نفزاید نشان وی مگر هویدا شدن، و کار او مگر بلندی را. پس من گفتم: چه بوده آن پیمان و چیست این داستان؟ پس گفت که «ام ایمن» برای من گفت که: پیغمبر درآمد در خانه ی فاطمه روزی از روزها، پس پخته شد برای او آش شیر، و آورد او را علی در سبد خرمایی و گفت که ام ایمن من هم آوردم برای ایشان کاسه ی بزرگی که در او شیر و کره بود، و خورد از او پیغمبر و علی و فاطمه و حسن و حسین از آن آش شیر، و آشامیدند از آن شیر، پس خوردند از خرما و کره، پس پیغمبر دست شست و علی آب ریخت بر دست او. پس از آن دست به روی خود کشید و نگاه کرد به ایشان نگاهی که شناختیم شادی را در روی او، و نگریست به گوشه ی چشم خود به سوی آسمان چندی، و روی خود سوی کعبه نمود، دستها پهن نمود و خدا را خواند. پس به رو به زمین افتاد و گریان بود و دراز شد گریه ی او، و بلند شد آواز گریه ی وی، و روان شد اشکهای او، پس سر برداشت و سر به زیر افکند سوی زمین، و اشکهای او می چکید مانند ریزش باران، و اندوهناک شدند فاطمه و حسن و حسین، و اندوهگین شدم من برای آنچه دیدم از پیغمبر، و بزرگ شمردیم او را که بپرسیم او را، تا آن که دراز شد گریه. گفتند او را علی و فاطمه که چه چیز گریاند شما را، نگریاند خدا چشم شما را؟ ریش ریش کرد دلهای ما را گریه ی شما. فرمود: ای برادر! من شاد شدم به شما شادیی که مانند آن هرگز شاد نشده بودم، و من نگاه به شما می کردم و ستایش خدا می نمودم برای نیکو کرداری خدا به من به هستی شماها، که ناگاه فرود آمد بر من جبرئیل و گفت: ای محمد! خدا آگاه شد بر آنچه در دل توست، و شناخت شادی تو را به برادرت و دختر و دخترزادگانت، و به آخر رسانید برای تو نیکی را، و گوارا کرد بهر تو بخشش را به این که گردانید ایشان و زادگان ایشان و دوستداران و پیروان ایشان را با تو در بهشت. جدایی نشود میان تو و ایشان. زنده شوند چنانچه تو زندی شوی، و بخشیده شوند چنانچه تو بخشیده شوی تا خشنود شوی و بالاتر از خشنودی در برابر گرفتاریهای بسیاری

ص: 124

که خواهد رسید ایشان را در جهان و ناپسندهایی که برخورد آنها را به دستهای مردمی که خود را در آیین تو می دانند و گمان کنند که از گروه تو باشند. بیزارند از خدا و از تو. افتاده شوند افتادنی و کشته شوند کشته شدن سختی. جدا جدا خواهد بود جایگاه های افتادن ایشان و دور خواهد بود از یکدیگر گورهای ایشان، و این برگزیدگی از خدا مر ایشان و مر تو راست. پس ستایش کن خدا را برای برگزیدن او شما را، و خشنود باش به داوری او. پس من ستودم خدا را و خشنود شدم به داوری او به آنچه برگزید برای شما. پس گفت جبرئیل: ای محمد! برادر تو علی چیره و بیچاره شود پس از تو. می کشد او را بدترین آفریدگان و آفریده و بدبخت ترین مردمان، همتای و مانند پی کننده ی شتر صالح پیغمبر در شهری که سوی او باشد خانه گرفتن او و آن شهر جای روییدن پیروان او و پیروان زادگان اوست. در هر کشتی بسیار شود گرفتاری پیروان ایشان در آن شهر، و بزرگ شود آنچه به ایشان رسد. و به درستی بسیار شود گرفتاری پیروان ایشان در آن شهر، و بزرگ شود آنچه به ایشان رسد. و به درستی که دخترزاده ی تو (و به دست باز نمود سوی حسین) کشته شود در گروهی از زادگان تو و کسان خانواده ی تو و برگزیدگانی از دسته ی تو به کنار فرات، در زمینی که خوانده شود «کربلا». از بهر آن بسیار شود سختی و گرفتاری بر دشمنان تو و دشمنان زادگان تو در روزی که نگذرد سختی آن روز و نابود نشود دریغ آن روز.و کربلا پاکیزه ترین جایهای زمین است و بزرگ تر زمینهاست در بلند جایی و هر آینه آن زمین از ریگزار بهشت است. پس هنگامی که رسد آن روزی که کشته شود در آن روز دختر زاده ی تو و کسانش، گرد او درآیند لشکریان کسان ناگرویده و دور از خدا. به جنبش آید آسمانها با کسان آنها از روی خشم برای تو ای محمد و برای زادگان تو و برای بدی آنچه پاداش داده می شود به او زادگان تو و خویشان تو، و نماند چیزی از آن مگر آن که دستوری خواهد خدای را در یاری کسان تو که ناتوان شمرده شدند، و ستم رسیدگانند آنان که ایشان گواه خدایند بر آفریدگانش پس از تو. پس پنهانی رساند خدا به سوی آسمانها و زمینها و کوهها و دریاها و کسانی که در آنهایند، که درست است که من خداوند پادشاه توانایی هستم که از دست او نرود گریزنده و بی تاب نکند او را سرکشی و من توانایم درباره ی او بر یاری و کیفر دادن، سوگند به ارجمندی و بزرگی خودم که هر آینه بچشانم کیفر کسی که کینه داشته باشد پیغمبر و برگزیده ی مرا و برده باشد بلند جایی پیغمبر مرا و کشته باشد خویشان را و انداخته باشد پیمان خود را و ستم کرده کسان او را، کیفری که نداده باشم کسی از جهانیان را. پس نزد این کار ناله کند هر چه در آسمانها و زمین است به نفرین کسی که ستم کرده باشد

ص: 125

خویشان تو را و روا شمرده باشد آنچه از تو ناروا است. پس هنگامی که در آیند آن دسته سوی خوابگاه های خود، خدا به دست خود جانهای ایشان گیرد، و فرود آید به سوی زمین فرشتگانی از آسمان هفتم با خود داشته باشند سبوهایی از یاقوت و زمرد پر از آب زندگانی و جامه هایی از بهشت و خوشبویی از خوشبوهای بهشت، و بشویند پیکرهای آن کشته ها را به آن آب و بپوشانند به ایشان جامه ها را و خوشبوی نمایند ایشان را به آن بوی خوش و نماز گزارند فرشتگان به آنها دسته دسته، پس برانگیزاند خدا گروهی از پیروان تو را که نشناسند ایشان ناگروان و انبازی نکرده باشند در آنها خونها [ی] ریخته به گفتار و کرداری و نه آهنگی. پس پنهان کنند تنهای آن کشتگان را زیر خاک و برپا کنند نشانه بر گور مهتر کشتگان به آن بیابان که نشان باشد برای کسانی راستی خواه، و پیوند شود برای گروندگان پیغمبر برای رستگاری و کامیاب شدن، و گرد آید آن گور را فرشته هایی از هر آسمانی صد هزار فرشته در هر شب و روزی، و درود فرستد بر وی به پاکی یاد کنند خدا را نزد آن گور، و آمرزش خواهند برای دیدن کنان آن، و می نویسند نامهای آنان که بیایند او را دیدن کنان از گروه تو برای نزدیکی به خدا و نویسند نامهای پدران ایشان را و خویشان و شهرهای آنها را، و نشانی گذارند در رزوهای ایشان به نشان گذاری روشن که از تخت خداوند باشد که این کس دیدار کننده ی گور بهترین کشتگان راه خدا و پسر بهترین پیغمبران است. پس چون روز رستخیز بیاید، تابش کند و تابان باشد در رویهای ایشان از نشانی که آن نشان گذار گذاشته روشنی، که پوشیده شود از وی چشمها و راهنما شود و شناخته شوند میانه ی مردم به آن روشنی. و گویا بینم تو را ای محمد! میانه ی خودم و میانه ی میکائیل، و علی پسر ابوطالب پیش روی ماست، و با ما خواهد بود از فرشتگان خدا آنچه به شماره درنیاید، و برچینم از میان مردم کسی که آن نشانه در روی اوست از میانه ی آفریدگان، تا برهاند ایشان را از ترس آن روز و سختی های وی، و این داوری خداوند و بخشش اوست از برای کسی که به دیدار گور تو آید ای محمد، یا گور برادر تو علی را، و گور دو دخترزاده ی تو را، و نخواسته باشد به این کار جز خدا را. و زود باشد که کوشش کنند مردمانی که سزاوارند دوری از خدا و خشم او را که بردارند نشانه ی آن گور را، و نگرداند خدا برای آنها به این کار راهی را. پس از این گفت پیغمبر که: این کار مرا بگریانید و اندوهناک کرد. پس از آن زینب گفت: هنگامی که زخم خورد پدرم از پسر ملجم و دیدم نشان مرگ را، گفتم او را: ای پدر! سخن سروده مرا «ام ایمن» به چنین و چنان، و دوست دارم که بشنوم این سخن را از تو. گفت: ای دخترک من! سخن همان است که

ص: 126

«ام ایمن» تو را سروده، و گویا بینم تو را و زنان خویشان تو که دستگیر شده اید در این شهر در خواری و فروتنی. می ترسید از این که بربایند شما را مردم، پس شکیبایی کن شکیبایی کردنی. سوگند به آن که شکافد دانه را و آفریند مردم را، نیست از برای خدا در پشت زمین دوستی جز شماها و جز دوستان شما، و پیروان شما و هر آینه درست گفت برای ما پیغمبر خدا آن گاه که سرود برای ما این داستان را که اهریمن در آن روز پرواز کند از شادی و گردش کند همه ی زمین را در دیوها و بزرگان دیوها و گوید: ای گروه دیوان! در رسیدیم از زادگان آدم خواسته ی خود را و به پایان رسانیدیم در نیست شدن آنها و واپس دادیم ایشان را آتش، مگر کسانی که چنگ زنند به این گروه پیغمبر. پس گردانید کار خود را در سرگشتگی مردم درباره ی ایشان و واداشتن مردم را در دشمنی ایشان و برانگیزانیدن مردمان را به ایشان و به دوستان ایشان تا استوار نماییم گمراهی آفریدگان و ناگرویدن آنها و نرهد از آنها رهند [ای]، و هر آینه راست نمود بر ایشان اهریمن با آن که دروغگوست این که سود نبخشد با دشمنی ایشان کار شایسته [ای] و گزند نرساند با دوستی ایشان گناهان بزرگ. زائه گفت: پس فرمود علی پسر حسین پس از آن که سرود برای من این داستان را، داشته باش این را که اگر یک سال شتر سواری پی آن رود کم رفته. (1) .

اسباط روایت شده که از نزدیکی زمان شهادت، صد هزار زن در اطراف بلاد اسلام تدریجا به زیارت آن قبر و تبرک جویی آمدند و عقیم بودند و همگی ذات ولد شدند. چون در میان عرب تفاؤل بود که زنی که نزاید باید بر سر قبر کریمی برود تا فرزند آورد.و در کتاب «کامل» نیز روایت شده که حضرت صادق (ع) فرموده که از زمان شهادت آن مظلوم، هیچ زمانی خالی نبوده بقعه ی کربلا از زائری از ملائکه و جن و انس و وحشی. بعد فرمود: شنیده ام که از اطراف کوفه و غیر کوفه مردم آن جا مجتمع شوند در نیمه ی ماه شعبان و نوحه سرایی نمایند و مرثیه خوانند و زنانی ندبه و سوگواری کنند. بعضی اهل کوفه عرضه داشتند که چنان است که شنیده اید، ما نیز حاضر بوده و دیده ایم. گفت: الحمدلله که خدا برای ما مرثیه خوان و مداح و زوار مقرر نمود.از اواخر دولت بنی امیه بر آن قبر شریف قبه بنا شد، و در اوایل خلافت بنی عباس زیارت آن مشهد معظم به طوری شایع شد که حائر مقدس از اماکن اجتماع و ازدحام شمرده می شد. مردم از حکم مزاحمت سؤال کردند از حضرت صادق که هرگاه مردی از حائر برای تجدید وضو خارج شود و جایی او را بگیرند، جایز است؟ جواب فرمود: هر کس به مکانی سبقت نماید، تا یک شبانه روز، اولی و احق به آن مکان است. (1) .و در خلافت هارون الرشید به حدی از مشرق و مغرب، هجوم به زیارت آن مشهد معظم شد که هارون ترسید که اگر توجه مردم به این روش بالا رود، لا محاله خلافت از عباسیین به علویین بازگردد، و به این سبب امر کرد موسی بن عیسی والی کوفه را که از بنی عباس بود به خراب نمودن قبر سیدالشهداء (ع) و تخریب عمارت آن نواحی و کشت و زرع در اطراف آن زمین، و او امر داد مردی را که نامش موسی بن عبدالملک بود و تمام عمارت و بنیان قبه ی شریفه را خراب کرد و اراضی حائر را زرع نمود و شخم کرد و زراعت شد، و مقصود محو اثر قبر شریف بود. و درخت سدری نزدیک قبر بود که علامت بود برای شناختن قبر شریف، آن درخت را نیز از ریشه بیرون آوردند تا آن که اثری از قبر باقی نباشد. و چون این خبر به جریر بن عبدالحمید که یکی از علمای حدیث بود رسید، تکبیری گفت و اظهار تعجب نمود و گفت: الآن معلوم شد مراد به حدیث نبوی که فرمود: «لعن الله قاطع السدرة» (2) و اندکی نگذشت که تجدید شد قبه ی کربلا و رغبت مردم به توجه به آن جا افزوده شد، و از خلفای

ص: 128

عباسیه دیگر کسی به صدد تخریب برنیامد تا زمان متوکل عباسی، جعفر بن معتصم - لعنة الله - که در نهایت انحراف بود، از سلسله ی علیه ی علویین و در ایام خلافت خود حقوق ذوی القربی را از ایشان ممانعت می نمود، به حدی فقر و فاقه به علویین احاطه کرد که معاش ایشان منحصر شد به چرخ ریشتن زنان علویات، و در خاندان ایشان بسا بود که زیاده بر یک پیراهن که توان در او نماز گزارد، نبود، و خواتین علویات (1) به نوبت در آن جامه نماز می گزاردند، و از عداوت علویین فروگذار نمی کرد و این مذهب پلید را فتح بن خاقان ترکی در نظر او جلوه داده بود و فاطمه ی زهرا (س) را جهارا سب می نمود (2) برای آن که علویین خود را به رسول به توسط فاطمه (س) نسبت می دادند، و در مجلس لهو و طرب مسخره [ای] داشت که خود را به صورت امیرالمؤمنین (ع) بطین (3) می ساخت و بالشی زیر پیراهن می گذاشت، تا آن که در سنه ی دویست و سی و هفت هجری خبردار شد که اهالی سواد کوفه، اجتماع و ازدحامی در کربلا دارند و به زیارت قبر شریف متبرک می شوند، سرداری و لشکری مهیا کرده به ناحیه ی نینوا فرستاد و قبر را خراب کردند و مردم را متفرق نمودند. (4) .و باز مردم در مراسم زیارت آن بقعه ی مبارکه فراهم شدند و گویا از کشته شدن باکی نداشتند و گفتند: اگر همه کشته شدیم، بازماندگان ما به زیارت خواهند آمد، (5) و این اهتمام به جهت برکات و کراماتی بود که از آن بقعه ی مبارکه، مشاهده کرده بودند. چون این خبر به متوکل رسید، از انقلاب عراق خائف (6) شد و کس به کوفه فرستاد که والی متعرض نباشد، ولی در اطراف آن قبر دیدبانان داشت و برجها ساخته که مردم نتوانند جهارا (7) به زیارت روند. دیری نگذشت باز مردم بنای عمارت در کربلا کردند و بازار بزرگی ساخته شد، و زائرین، زیاده از سابق شدند. تا در سنه ی دویست و چهل و هفت، دیگر بار لشکر و سردار فرستادند و ندا میان مردم در داد که ذمه ی خلیفه بیزار است از زائر کربلا، و امر کرد اراضی «طفوف» را آب بستند و زراعت کردند. گاهی آب به جانب قبر شریف روان نشد و گاهی گاو شخم ننمود. (8) گاهی قبر

ص: 129

از زمین بلند شد و گاهی تیری از غیب نمودار شد بر عمله و بیلداران برخورد. با ظهور کرامات، آن کافر از عزیمت خود دست برنداشت، بلکه بر بغض و کینه ی او افزوده شد تا آن که در بعض شبهای طرب تفحص از مغنیه (1) [ای] نمود که کنیزان مغنیه داشت. گفتند: از سامره مهاجرت کرده. پس از چندی چون آن کنیزک نزد وی آمد، پرسید: کجا رفته بودی؟ گفت: با خاتون خود حج رفته بودم. جواب گفت: ماه شعبان موسوم حج نباشد. کنیزک گفت: زیارت قبر حسین بن علی (ع) به منزله ی حج است. از استماع این کلمه بسیار غضب نمود و خاتون و آن کنیزک را حبس نمود و اموال او را خالصه ی خود کرده، و ابراهیم بن دیزج که یهودی بود و اظهار اسلام کرده امر داد که به کربلا رود و آن قبر شریف را محو کند و هر چه عمارت شده منهدم سازد. دیزج با جمعی از مسلمانان و یهود به کربلا درآمدند. مسلمانان اقدامی در تخریب قبر نکردند. یهودان را واداشت تا صندوق قبر را کندند و سوزانیدند و عمارات را خراب کردند و دویست جریب اطراف آن زمین را زراعت کردند و آب بستند و برجها در اطراف آن سرزمین بنا کردند و قبر را شکافته بوریایی جدید یافتند که جسد مقدس بر او بود و لیک نامه نوشت به متوکل که در قبر چیزی نیافتم. (2) .محمد بن حسین اشنانی که از اهل کوفه بود با مرد عطاری شبانگاه به زیارت قبر شریف آمدند. دیدند قبر را آب بسته و خراب کرده اند. قدری فرو رفته و بوی خوشی شنیدند. علاماتی در اطراف قبر فرو بردند و زیرزمین پنهان کردند. بعد از کشته شدن متوکل آمدند و علامات را از زیرزمین بیرون کشیدند ودیگر کسی از خلفا متعرض این قبر شریف نگردید، مگر «مستر شد» عباسی و پسرش «راشد» که خزانه ی اوقاف را گرفتند. و متوکل هفده نوبت این قبر را خراب نمود باز به صورت اولی و بهتر برگشت و قبه و بارگاه ساخته شد، تا در سنه ی دویست و نود و سه هجریه سقف فرود آمد و تجدید عمارت شد. و در این سنه صندوقی بر قبر شریف گذارده شد و بعد از آن حسن بن زید راعی که در طبرستان خروج کرد، صحن و سرایی بنا کرد، و در سنه ی سیصد و شصت و نه هجری عضد الدوله ی دیلمی از اطراف، صناع (3) و عمال (4) بسیاری فراهم کرد و بنای بقعه ی مبارکه ی نجف و کربلا کرد و بنای عالی احداث کرد، و بقعه ای که هارون بنیاد کرده بود در نجف و چهار درگاه داشت، خراب نمود. و عمران بن

ص: 130

شاهین نیز بنای رواقی در هر دو مشهد نمود. و رواق عمران در زمان ما، در نجف معروف است. و مطابق این روایت آثار این مشهد معظم تا قیامت برپا خواهد بود.بس کاخها خراب شد و بیستون به جاست بنیاد عشق بین که چه سان محکم اوفتداز عجایب آن که با عنایات ارباب تواریخ به ضبط مقابر بنی امیه و بنی عباس در زمان ما که سنه ی هزار و سیصد و بیست و هشت هجری است، قبری از ایشان معهود نیست باقی مانده باشد، و در اول خلافت ابی العباس سفاح، عبدالله بن علی عباسی تمام قبور بنی امیه را شکافت و آنچه از جثه ی آنها یافت سوزانید، و قبر یزید بن معاویه را در «حوارین» که نواحی دمشق بود نبش کرد و جز خط سیاهی مانند خاکستر چیزی نیافت.و لنعم ما قال:یا أیها القبر بحوارینا ضمنت شر الناس أجمعینا (1) .و با شدت غضب اهل سامره، در آن بلد قبری از خلفای عباسیین هویدا نیست با آن که دارالملک ایشان بود. و بعضی علمای نجوم گفته که هر عمارت که بر کواکب ثوابت بنا شود اثرش آن است که باقی خواهد ماند و از آن قبیل شمرده کعبه ی معظمه را.

و فی خبر زیان بن شبیب عن الرضا (ع) «ما لهم فی الارض شبیه و لا نظیر» (1) .

ص: 132

و روی النعمانی عن الباقر (ع): ان الحسین کان یضع قتلاه بعضهم الی بعض و یقول: قتلانا قتلی النبیین و آل النبین. و قیل لرجل شهد الطف: ویحک، قتلت ذریة الرسول؟ قال: لو شهدت ما شهدنا لفعلت ما فعلنا، ثارت علینا عصابة ایدیها فی مقابض سیوفها کالأسود الضاریة یحطم الفرسان یمینا و شمالا، و تلقی أنفسها علی الموت، لا تقبل الأمان، و لا ترغب فی المال، و لو کففنا عنهم رویدا لأتت علی نفوس العسکر بحذافیره، فما کنا فاعلین؟ شعر:قوم اذا نودوا لدفع ملمة و الخیل بین مدعس و مکردس لبسوا القلوب علی الدروع و اقبلوا یتهافتون علی ذهاب الانفس (1) .و فی الزیارات المؤثورة عن الصادق (ع): «السلام علیکم ایها الربانیون».و الربانی: العارف المتأله.و لما حل الحسین (ع) بیعتهم لیلة العاشوراء و أذن لهم فی الانصراف، لم ینصرف منهم أحد و قالوا: لو کانت الدنیا لنا مخلد لآثرنا النهوض معک، و قال له نافع بن هلال: ما کرهنا لقاء ربنا، و انا علی نیاتنا و بصائرنا، نوالی من والاک و نعادی من عاداک، فمن نکث بیعته فلن یضر الا نفسه، فو الله ما اشفقنا من قدر الله و لا کرهنا لقاء ربنا، و کان بریر بن خضیر یعرف بسید القراء و کان فیهم أربعة من انصار، اصحاب رسول الله.و فی الخبر: «ینادی المنادی یوم القیامة: أین حواری الحسین؟ فیقوم الاثنان و السبعون الذین قتلوا معه...» (2) و یأتی بعض ما یتعلق بالمقام فیی الحدیث الآتی.

ص: 133

ثالثها - قد دل هذا الخبر علی أن أرض کربلاء أشرف بقاع الارض و أطهرها، و هو کذلک، و قد ورد مستفیضا من طرقنا أن الکعبة افتخرت و قالت: من مثلی و قد بنی بیت الله علی ظهری؟ فخو طبت من الله: ان فضلک بالنسبة الی أرض کربلاء کابرة غرست فی البحر فحملت من ماء البحر، و لو لا صاحب کربلاء ما خلقتک.و ورد: أن أرض کربلاء خلقت قبل الکعبة بأربعة و عشرین الف عام، و أنها مقدسة مبارکة و أفضل أرض فی الجنة، و أن الله اتخذ کربلاء حرما آمنا قبل أن یتخذ مکة حرما، و أنها روضة من ریاض الجنة، و أن فیها دالیة غسل فیها رأس الحسین، و فیها غسلت مریم عیسی حین ولدتها، الی غیر ذلک مما رواه الأکابر و طرس الدفاتر، فمن شاء راجع مظانها.رابعها - قد حصل من هذا الخبر ایقاظ فیه اتعاظ، فان النبی (ص) لما فرح باجتماع أهله حوله، حول الله الفرح ترحا و السرور حزنا، و ذکره الله تعالی بمصائب عترته تبینها علی أن الدنیا دار لا یدوم نعیمها و لا یتم فیه سرور و لا یؤمن فیها محذور، و قد قرنت فیها السراء بالضراء و الشدة بالرخاء و النعیم بالبلوی، ثم یتبعها الزوال و یردفها تنقل الأحوال، فمع نعیمها البؤس و مع رجائها الیأس و مع سرورها الحزن و مع ضحاها المزن و مع مکروهها المحبوب و مع صحتها السقم و مع حیاتها الممات و مع فرحاتها الترحات و مع لذاتها الآفات، عزیزها ذلیل و قویها مهین، و لا یبقی فیها احد من العالمین. و لنختم الکلام بابیات نظمتها فی مضامین هذا الحدیث: شعرلقد لبس الحسین عتیق ثوب لئلا یهملوه مجردینافوا اسفا رآه بلا لباس علی الرمضاء زین العابدینایجود بنفسه کمدا و نادی فیا لله یا للمسلمینایرون کاننا اولاد ترک و دیلم لم نشید قط دینافعزته علی ما قد شجاه و سلته عقیلة هاشمیناسلوا یا بقیة آل طه عزاء یا حفید الأکرمینافصبرا ان ذلک خیر عهد عهدنا من رسول العالمیناو لا تجزع علی ما قد الما و طب نفسا فانا قد رویناسیاتی الله قوما لم یکونوا معارف فی الدماء مشارکینایوارون الجسوم الدامیات و قتلی بالطفوف مضرجیناو ینصب بالطفوف لوماء قبر یشفع فی ذنوب المجرمینا

ص: 134

و یبنون القباب علی قبور تفیئی النور فی الأفق المبیناو یندب دافنوه علی طریح ثوی بالطف مقطوع الوتیناو یجتهد الطغاة لمحو رسم و لن یمحوه دهر الداهریناو یکثر زائروه بکل عصر یزورون القبور مفجعیناو یوسم میسم الاملاک نورا مضیئا فی وجوه الزائرینافلما کان لیلة تسع عشر و قد فتکوا امیرالمؤمنیناحکیت الامر من کیت و کیت و لم اترک له سینا و شیناحدیثا حدثتنی ام ایمن و انهته الی الروح الأمینافقال القول ما قالت حذام و لم یکذبک قول الصادقیناکانی ناظربک فی نساء اذلاء بکوفة خاشعینافصبرا عند ذلک ثم صبرا و لا یجزعک لوم الشامتینا

ص: 135

کان الله لیقطع نسلی من الدنیا فکیف یصلون الیه و هو أبو ثمانیة أئمة؟ (1) .

کنم او را به سوی آسمان و گویم: بار خدایا! شکیبایی کنم و چشمداشت مزد به تو دارم. پس شتاب کند پیکانهای لشکریان به سوی من، و آتش افروخته شده در کنده پشت سراپرده، بازگردم به سوی ایشان در تلخ ترین هنگامهای جهان، و می شود آنچه خدا خواسته. پس گریست حسین (ع) و گریستم ما و بلند شد گریه و فریادزادگان پیغمبر خدا در سراپرده ها، و پرسند زهیر پسر قین و حبیب پسر مظاهر مرا و گویند: ای مهتر ما! پس سرور ما علی (ع) را چه رسد؟ و نهفته نماید به سوی آنچه باشد از بازگشت او. پس گوید با اشک روان: نخواهد برید خدا فرزندان مرا از جهان. چگونه به وی دسترس شوند و او پدر هشت تن پیشوای مردم است؟!

سکینه که «امینه» نام داشت. بس هویداست که داستان عروسی و نکاح قاسم از امور واهیه ی مکذوبه (1) است و احتمال صحت ندارد. و شرح عبدالله شیرخوار در خبر تالی (2) خواهد آمد.و آنچه در این خبر اشاره شده از افروختن آتش در خندق، مطابق است با نقل ارباب مقاتل و مغازی. و علو همت و تعبیه ی جنگ از حفر خندق آشکار شود که در یک شب، جماعت معدوده، خندق طولانی در اطراف خیام حفر کردند به حدی که مانع از عبور بود، با آن که همه تشنه بودند و اکثر شب را بیدار بودند و مشغول فراهم آوردن هیزم و نی برای آتش خندق، به اندازه ای که آتش تا نزدیک ظهر عاشورا افروخته بود.

ص: 139

بن معاویه هستی و با تو جنگ نکنیم. جواب گفت: قرابت و رحم پدرم با رسول خدا احق به رعایت است، و قبول نموده. و این واقعه نزد نسابین (1) مضبوط است.و ولادت سیدالساجدین (ع) در سنه ی سی و هشت هجری است که سه سال و کسری بعد از هلاکت عثمان بوده و در واقعه ی کربلا سن شریف آن حضرت بیست و سه سال بوده و حضرت باقرالعلوم در آن وقت سه سال و چند ماه از عمر شریفش گذشته.و در کتاب «کافی» از زراره روایت کند که گفت: از حضرت باقر (ع) پرسیدم که ادراک نمودی جد خود حسین را؟ فرمود: بلی، با او بودم، و مکالمه ی حضرت باقر در مجلس یزید خواهد آمد ان شاء الله. بنابراین سن علی اکبر بیست و پنج سال بوده، و بعضی زیاده نوشته اند، و نسلی از او نماند.و اما بودن علی اکبر صاحب ولد و اهل در کربلا، معین نیست، و اگر چه از فقره ی زیارتی در مزار «بحار» نماید که متزوج بوده. و بودن والده ی ماجده ی او در کربلا مذکور در کتب معتمده نیست، بلکه مظنون، خلاف اوست. و مؤید کبر سن (2) و شجاعت اوست آنچه در کتب معتبره و نسخ معتمده ی قدیمه مضبوط است که در ارشاد و غیر آن روایت شده: «و کان أهل الکوفة یتقون قتاله» یعنی اهل کوفه حذر داشتند از جنگ نمودن با آن جوان هاشمی، زیرا که آثار شجاعت در او هویدا بود، و گرنه اهل کوفه مبالاتی به کشتن پیغمبر نداشتند و ترحم بر طفل شیرخوار نکردند.و از نغمات زایده، (3) ، غلطی است که در بعض مؤلفات جدیده واقع شده که لشکریان چون مشاهده ی جمالش نمودند گفتند: ما با پیغمبر جنگ نکنیم. و از این قبیل خرافات در السنه و افواه شیعه بسیار شده و علمای مذهب، همه مبرای از این گونه کلمات واهیه هستند. و از این قبیل عبارت: «و رفع سبابته الی السماء و قال: اللهم اشهد علی هؤلاء القوم... (4) » که در زبان اهل مرثیه «شیبته» خوانده شده و در نسخ مصحفه (5) هم «شیبته» (6) نوشته شده. و بر اهل بصیرت مخفی نیست که عبارت «سبابته» بوده و در نسخه ی معتمده ی قدیمه نیز موجود است، و این هیئت، حالت شخصی است که خدا را به گواهی طلبد؛ و معهود نیست که در مقام تظلم، کسی

ص: 141

محاسن (1) خود را به آسمان بلند کند.در هر حال، جلالت این جوان از کلمات بلیغه ی پدر بزرگوارش معلوم و هویدا است. و در مقاتل وارد شده که تیری بر حلقوم او رسید و از اسب سرنگون شد.و در زیارت مأثوره از حضرت صادق (ع) در سلام بر علی اکبر وارد شده؛ چنان که در «کامل الزیارة» مروی است:«السلام علیک و علی روحک و بدنک، بأبی أنت و أمی من مذبوح و مقتول من غیر جرم، بأبی أنت و أمی دمک المرتقی به الی حبیب الله، بأبی أنت و أمی من مقدم بین یدی أبیک، یحتسبک و یبکی علیک محترقا علیک قلبه، یرفع دمک بکفه الی أعنان السماء لا ترجع منه قطرة و لا تسکن علیک من أبیک زفرة» (2) .این شفق نیست که در صبح و مساست خون من در قدح گردون است و نظیر این معنی را در شهادت طفل رضیع (3) جماعتی از معتمدین ضبط نموده اند؛ از جمله ابوالفرج اصفهانی که کتاب او به غایت مشهور و معتبر است و تمامی علما و مورخین اسلام از شیعه و غیر شیعه نوشته اند که سرخی آسمان از آثار شهادت سید مظلومان است.و گفته اند که قبل از این واقعه این سرخی نمودار نبود، بلکه آنان که ضبط کرده اند، احتمال تشیع یا اعتقاد به معجزات و کرامات در حق ایشان داده نشده بلکه از متعصبین اهل سنت محسوب باشند؛ مانند «مسلم» در صحیح خود گوید (اول جزء خامس فی تفسیر قوله تعالی: «فما بکت علیهم السماء و الارض») (4) : «انه لما قتل الحسین، بکت المساء، و بکائها حمرتها» (5) .و قریب به همین معنی است آنچه «نسوی» در تاریخ و «ترمذی» در صحیح «سدی» در تفسیر و «ثعلبی» نیز در تفسیر خود گفته که حمره که با شفق نمودار است، پیش از کشته شدن حسین نبود.و در «کامل التواریخ» نیز اشاراتی به این امر و خون باریدن از آسمان مضبوط است. و ابوالفرج بن جوزی که از اعاظم علمای اهل سنت است در کتاب «تبصره» گفته:

ص: 142

چون شخص خشمناک شود، رویش سرخ شود و این نشانه ی غضب است، و ذات اقدس خداوند منزه از جسم است، پس اظهار غضب خود را بر کشندگان حسین به سرخی افق نموده و این دلیل بزرگی جنایت است.مؤلف گوید: شاید این گونه احادیث در نظر اهالی عصر ما مستبعد نماید و شیطان خیال وسوسه کند که سرخی آسمان و افق از امور طبیعیه ی معهوده است و در کتب هیئت بطلمیوسی عنوان شده و جهات طبیعیه برای او ذکر کرده اند؛ و لکن این معنی منافات با نقل معتمدین اهل تاریخ ندارد، زیرا که ممکن است که مراد ایشان حدوث حمره ی خاصه ی باشد که از عادت خارج بوده یا در وسط السماء و غیر وقت طلوع و غروب نمودار می شده، و حمرت افق در طلوع و الا غروب که از انعکاس شعاع حادث شود، احتمال نرود که مراد علمای اعلام و مورخین و مقام باشد، زیرا که هیچ عاقلی امر معتادی را نسبت به وقوع حادثه ای ندهد، خصوصا علمای اهل سنت و جماعت که به قدر امکان تسلیم مناقبی و فضائلی برای ائمه ی اثنا عشریه نکنند.و در سنه ی شصت و یک هجری از وقایع عجیبه به حدی واقع شده که قابل انکار نبوده:ابن اثیر در «کامل» ذکر نموده که بعد از شهادت حسین (ع) تا چهل شبانه روز هر جامه ای که بر دیوار افکنده شد به خون آلوده می شد. و شرح کسوف آفتاب در روز عاشورا، خواهد آمد. و اگر شخص عاقل انصاف دهد، تصدیق کند که این جماعت از اهل دانش و عقل بی جهت اتفاق بر امر غیر واقعی نکنند، خصوصا علمای سنت مانند ابوالفرج بن جوزی که حدیث رد شمس را با تواتر انکار نماید، چگونه احتمال رود که حمرت افق و آسمان را بدون سبب اعتراف کند که از جهت شهادت حسین (ع) حادث شد؟ بر هیچ عاقلی پوشیده نماند که مطلب به حدی از وضوح بوده که مجال انکار نبوده.

را تیر زد. و دیگری از شهربانویه بود که از خیمه بیرون آمد و گوشواره در دو گوش او بود، هانی بن بعیث بر آن طفل حمله کرد و او را کشت، و مادر او مانند شخص مدهوش در او می نگریست و سخن نمی گفت. و ابن شهر آشوب سن حضرت سجاد را سی سال گفته و حضرت باقبر را پانزده سال دانسته در واقعه ی طف، و این افراط (1) است. و در «کامل التواریخ» و بعض کتب حضرت به سن کودکی و عدم بلوغ نوشته اند و این تفریط (2) است، و حقیقت امر از سابق معلوم و هویدا شد.

میسرش نشد این وعده را وفا بکند برای ذبح پسر بس که عذرها آوردو لیک سبط رسول خدا حسین شهید دوازده شرف از مهر کربلا آوردبه کوی دوست دو قربانی اکبر و اصغر نبسته عهد به قربانگه وفا آوردمرید پیر مغانم ز من مرنج ای شیخ چرا که وعده تو کردی و او به جا آوردقضا برابر چشمش گلوی هر دو پسر نشان تیر ستمکار از جفا آورد

ص: 146

ایشان را از نعمت علم و دانش و معرفت روحانیت و لذایذ عبادات و مجاهدات، علی الاطلاق (1) محروم فرموده «کذلک یجعل الله الرجس علی الذین لا یؤمنون» (2) و به واسطه ی حصر نمودن نشانه ی زندگانی در عالم سفلی و لذایذ خسیسه ی حیوانیه (3) ، برخی از محرومین و مردمان طبیعی مذهب و منکر مبدء و معاد و روحانیات رغباتی به این گروه اظهار نمایند، و از حماقت گمان کنند که این گروه کثرتی پیدا کرده اند، غافل از این که جامع این گروه لا مذهبی و انکار همه ی ملل و ادیان است. و قی الله الاسلام شر الأعادی (4) - و الله یهدی من یشاء الی صراط مستقیم. (5) .

ص: 147

بر خود و گرفتار شد و سربها داد برادر خود را به جان خودش تا آن که جدا شد دو دست او، و به جای دست، خدا دو بال به وی داد که پرواز نماید با فرشتگان در بهشت، چنانچه برای جعفر داد. و به درستی که برای عباس جایگاهی است نزد خدا که آرزو برند بر وی همه ی کشتگان راه خدا در روز رستخیز.

کشته شدن مسلم بن عوسجه، ایشان را ملامت و توبیخ نمود و گفت: این مرد از رؤسای مسلمین و مجاهدین در غزوه ی «آذربایجان» بود. و آنچه در این حدیث شریف است که مواعظ آن سید مظلومان مؤثر در قلوب قاسیه ی آن قوم نشد مطابق است با آنچه در مقاتل و احتجاجات (1) و خطب آن حضرت مضبوط است. و نعم ما قال السید بحرالعلوم - طاب ثراه -:کم قام فیهم خطیبا منذرا و تلی آیا فما أغنت الآیات و النذر (2) و قبل از شروع به قتال، بریر بن خضیر را فرمود که نزد این قوم برو و ایشان را موعظه کن. و «بریر» را اهل کوفه «سید القراء» می نامیدند و حافظ قرآن بود. چون شروع به موعظه نمود، شروع به خنده نمودند و او را تیرباران نمودند. چون جناب حسین چنین دید، نزدیک به آن جماعت آمد و خواست تکلم نماید. شروع به هلهله (3) و اصوات منکره (4) نمودند. فرمود: چرا گوش فرا ندهید؟ من شما را به هدایت و رشاد می خوانم؛ و در این حال مصحفی (5) طلبید و بر سر مبارک نهاد و گفت: میانه ی من و شما این قرآن حاکم باشد و جدم پیغمبر.و این ترتیب را هشام بن محمد که از اعاظم اهل مغازی و مقاتل است نقل کرده، و عبارتی که در حدیث فرموده: «رحم الله عمی العباس» (6) به حسب معنای لغوی مراد است و شاید از برای غیر امام شایسته نباشد. و در بعضی زیارات وارد شده:«رفعکم الله من أن یقال رحمکم الله و افتقرا الی ذلک غیرکم» (7) .و از مقاتل و «تذکره ی سبط» نماید که حضرت ابی الفضل را محاسن نبوده و حرملة بن کاهل سر مقدس او را به گردن اسب آویخته بود. و میانه ی پیشانی او اثر سجود داشت و امرد بود. گوید: «و آن سر عباس بن علی بود» و این نقل، بعید است، زیرا که سن جناب ابی الفضل در حدود سی و چهار سال بوده و مادر آن جناب فاطمه ی کلابیه بوده که «عقیل» خواستگاری کرد برای امیرالمؤمنین تا فرزندی دلیر آورد، و از زن این چهار پسر شد: عثمان و جعفر و عبدالله و ابوالفضل که بزرگترین برادران بود، و از غیر او نسلی نبود. و مواریث ایشان را آن جناب

ص: 150

حیازت (1) نمود، و اولاد عباس بسیار شد و جد خود را «سقا» می نامیدند و کنیه ی او «أبا قربة» شده بعد از واقعه ی کربلا، و قمر بنی هاشم نیز از القاب معروفه ی آن جناب است.و شرح جلالت (2) و فتوت (3) ابوالفضل و مواسات با سیدالشهداء (ع) در مصایب و مکالمات شب عاشورای آن جناب از عهده ی این مختصر بیرون است و خوب گفته شاعر:بذلت أیا عباس نفسا نفیسة لنصر حسین عز بالجد عن مثل أبیت التذاذ الماء قبل التذاذه فحسن فعال المرء فرع عن ألاصل فأنت أخوا السبطین فی یوم مفخر و فی یومن بذل الماء أنت ابوالفضل (4) .و شرح قطع دستهای آن مظلوم در کتب معتبره مضبوط نشده و این خبر معتبر کافی است. اما آنچه در «منتخب» طریحی ذکر شده و مجلسی (ره) از آن کتاب نقل کرده که مشک به دندان گرفت و با رکاب جنگ کرد و حضرت حسین بدن او را به خیمه ی دارالحرب (5) نقل نمود، محل اعتماد نیست و از مختصات آن کتاب است و حال آن کتاب نزد اهل علم و حدیث مخفی نیست.

الجنة الجسمانیة، و أما فی الجنة العالیة فالجناحان هما قوة العلمیة اللتین بهما یترقی النفوس و تطیر الی اغصان المعرفة و الالتذاذ بحبوب المعارف الربانیة، و تتغنی بالحان النغمات الشوقانیة، و هذا المعنی هو المناسب لرفعة مقام العباس و علو شأنه، فان کان من الاولیاء العارف بالله و بکلماته و الی هذه المرتبة الرفیعة أشار (ع) بقوله: و ان للعباس منزلة یغبط بها... الخ.

جناب ابوالفضل در غزوات حضرت امیر در سن صباوت (1) بوده. و بعد از سبطین در اولاد امیرالمؤمنین اکمل و افضل از وی نبود.و اما محمد بن خوله ی حنفیه نیز از اجلاء و بزرگان است و اظهار محبت حضرت امیر (ع) در صفین با او مشهور و معروف است. و علامه ی حلی (ره) چون سؤال از حال او و عبدالله بن جعفر کرده اند که چگونه در واقعه ی «طف» حاضر نشدند، تجلیل و تعظیم نموده. و در اخباری منازعه ی محمد (ع) با حضرت زین العبادین (ع) و استشهاد از حجرالأسود مروی است.و در «اکمال الدین» از جناب صادق (ع) روایت شده که محمد بن الحنفیه از دنیا بیرون نرفت تا آن که اقرار نمود به امامت علی بن الحسین (ع) و در سنه ی هشتاد و چهار وفات کرد، و وفات و مدفن او در «أبله» که آخر خاک حجاز است و در «مدینه» و «طایف» هر سه نوشته اند.و در خبر معتبری در «بصائر» و غیر آن روایت شده که جمعی خدمت حضرت صادق (ع)، تخلف محمد بن احنفیه را مذاکره کردند از همراهی سفر عراق با برادر خود سیدالشهداء (ع)، آن حضرت فرمود:من حدیثی برای شما گویم و دیگر بعد از این مجلس سؤال از این مطلب مکن. حسین چون از مدینه کوچ کرد، نامه نوشت به بنی هاشم که هر کس به من ملحق شود، کشته خواهد شد و هر کس تخلف کند، گشایشی در کار او نیست.و از این خبر استفاده ی مذمت و توبیخ شود؛ چنانچه علامه ی مجلسی نیز استفاده نموده، لیکن قابل تأویل است. لیکن امری که خواطر را مکدر (2) دارد، بیعت کردن ابن الحنفیه است با یزید و رفتن او به شام و قبول کردن جایزه و عطایای یزید و معاشرت با او در هر صبح و شام، برخلاف عبدالله بن عباس که در جواب نامه ی یزید به غیر از تفسیق و تکفیر او چیزی ننوشت و اجابت آن کافر ننمود، و شاید برای محمد خوف و عذری بوده «و الله العالم بحقایق الأمور» (3) .

ص: 153

بودند، بر مسلمانان مسلط کرد و هر یک را ولایت ناحیه [ای] داد. و شرح سوء سلوک (1) و بدکرداری ایشان و جور و ستم و اشتغال به ملاهی (2) و شرب خمور (3) و حمایت و اغماض عثمان از افعال شنیعه ی (4) آنها در تواریخ اسلامیه مسطور است. و هر چه از عمال و ولات او شکایت و تظلم نمودند، مفید نشد، تا آن که اهل مصر و سایر مسلمین چاره ای از خلع عثمان ندیدند. اجتماعی در مدینه شد و از او خواستند که خود را از خلافت خلع کند و از کار مسلمین خارج شود تا خلیفه [ای] برای خود معین نمایند. اقوام و عشیره ی او از حب جاه و ریاست او را مانع شدند و خود نیز اقدام نکرد، تا آن که او را در خانه ی خودش محاصره کردند و منع آب و طعام از او نمودند. چون این خبر به حضرت امیرالمؤمنین (ع) رسید، در غضب شد و به توسط حسنین (ع) مشکهای آب به خانه ی او فرستاد، و جمعی در خانه ی او داخل شدند و او را کشتند. بنی امیه این واقعه را دستاویز کینه ی دیرینه ی خود قرار داده و بهانه [ای] برای خلافت و ریاست معاویه شد، و به گمان مردم دادند (5) که کشته شدن عثمان و شورش مردم بر وی به صوابدید علی بن ابی طالب بود، و در صدد تلافی برآمده و به این جهت، اهل فتنه (6) و بغی (7) و خوارج و نواصب (8) و منافقین، خونریزی بسیاری از مسلمانان کردند و خلق کثیری کشته شد.و چون واقعه ی کربلا در رسید، عبیدالله بن مرجانه کشته شدن عثمان و تشنگی او را بهانه نمود و امر کرد که عترت پیغمبر را از آب فرات منع نمایند، و از روز ششم محرم که عمر بن سعد وارد کربلا شد مانع از آب شد و به لشکریان خود سپرد که نگذارند اصحاب حضرت حسین (ع) آب بردارند. اگر چه شط فرات طولانی بود، لیکن اصحاب حضرت در محاصره بودند و ازدحام (9) اهل کوفه بسیار شد. همه ی شریعه ها را گرفتن و کار بر همراهان آن جناب سخت شده، هر روز ابن زیاد تأکید در این باب نمود و عمر بن سعد، عمرو بن حجاج را امر کرد که با پانصد سوار، مواظب شریعه باشد، تا کار سخت شد و سه شبانه روز ممنوع از آب شدند. گاهی چشمه حفر کردند. چون همراهان عمر مطلع شدند، آن چشمه را پر کردند. در

ص: 155

شب عاشورا، حضرت علی بن الحسین با پنجاه نفر به شریعه ی فرات آمدند و قدری آب آوردند. حضرت سیدالشهداء به اصحاب خود فرمود: هر که خواهد از این آب بیاشامد، و این آخرین توشه ی شماست از دنیا، و وضو بگیرید و غسل کنید و جامه ی خود را شستشو نمایید که کفن شما شود. و از صبح عاشورا که کار به جدال کشید، قطره ی آبی در خیام آن حضرت نبود و تشنگی بر اطفال و جوانان غلبه کرد. بعضی را امر به صبر می نمودند. بعضی را انگشتر در دهان می گذاشت. چون اثر مکیدن بعض سنگها اطفای حرارت تشنگی است، چنان که در لعل «بدخشان» گفته اند. و از عبارت کتاب «مناقب» قدیمه موافق نقل مجلسی (ره) نماید که خود حضرت در روز عاشورا روزه دار بود و گفت: در سحر آن روز که جدم را در خواب دیدم، به من گفت: باید افطار تو نزد من باشد. و گفت: ملائکه از آسمان با شیشه ی سبزی فرود آمد تا خون تو را ضبط کند.و در کتاب شیخ فقیه «ابن نما» وارد است که در اثنای قتال (1) شربت آبی برای آن حضرت آوردند. نزدیک دهان برد که بیاشامد. از لشکر مخالف تیری بر دهان مبارک آن جناب زدند که دو طرف لبهای مبارکش را شکافت.و شیخ کفعمی در «جنة الأمان» گوید که: سکینه ی بنت الحسین این شعر را از پدر بزرگوار بعد از شهادت در حالت بیهوشی شنید:شیعتی مهما شربتم ری ماء فاذکرونی او سمعتم بشهید او غریب فاندبونی (2) شیخ صدوق در «امالی» از داود بن کثیر رقی روایت کرده که گفت:در خدمت جناب صادق (ع) بودم که آب طلبید. چون آشامید، دیدم اشک از چشمهای آن حضرت روان شد و گفت: یا داود! «لعن الله قاتل الحسین، ما أنغص ذکر الحسین للعیش، انی ما شربت ماء الا و ذکرت الحسین» (3) . پس گفت: هر کس آب بیاشامد و یاد کند حسین را و لعن بر قاتل او کند، خدا صد هزار حسنه برای او نویسد و صد هزار سیئه از او محو کند و صد هزار درجه برای او رفع کند، و گویا صد هزار بنده آزاد کرده و خدا او را محشور کند با روی سفید.

ص: 156

خود را و دیدم در انگشت او انگشتری را که نگاشته بود: «لا اله الا الله، آماده ی برخورداری با خداست» [یعنی لا اله الا الله، زاد و توشه ی سفر آخرت است] او گفت: این است انگشتری پدربزرگم ابی عبدالله الحسین.

ص: 160

باشد، اگر چه ظاهر خبر انکار بردن انگشتری است، ولی شاید مراد انگشتر معهود باشد، و الله أعلم.

ص: 161

عزیمت شد که با عمر بیعت نمایند، چون زنان طایفه ی «ربیعه» و «همدان» و کهلان» و «انصار» جمع شدند و فریاد برکشیدند و گریه آغاز کردند و گفتند: ما چگونه توانیم مشاهده کرد که قاتل حسین بن علی بر ما خلیفه شود و امارت به او رسد؟ پس تمامی اهل کوفه به گریه در آمدند و از امارت عمر اعراض کردند؛ چون در کوفه دوستان امیرالمؤمنین (ع) بسیار بودند، خصوصا طایفه ی «همدان» که امیرالمؤمنین (ع) در حق ایشان فرمود:و لو کنت بوابا علی باب جنة لقلت لهمدان ادخلوا بسلام (1) و در کوفه طایفه ی «ازد» از اعدای اهل بیت رسالت و هوا خواه بنی امیه بودند، و زنان ایشان نذر کرده بودند که هرگاه حسین بن علی کشته شود، هر یک ده نفر شتر قربانی نمایند. و شرح شقاوت و قساوت عمر بن سعد در کتب مفصله مضبوط است.و در نزدیکی واقعه ی «طف» تولیت «ری» و «خوزستان» به وی سپرده بودند. چون خبر حرکت سیدالشهداء (ع) به عراق رسید، عمر در عزیمت حرکت بود. ابن زیاد به او گفت: امری مهم پیش آمد و بایستی تو به سرداری کربلا روی. عمر استعفا نمود. ابن زیاد فرمان ولایت «ری» و «خوزستان» از وی استرداد کرد. (2) یک شب مهلت خواست تا تفکری در کار خود کند. و نفس شقیه (3) و حب ریاست بر او غالب شد و مهیا شد برای قتل پسر پیغمبر. و اعمالی از این زندیق هویدا شد که موجب جرأت سایر اهل کوفه گردید؛ علاوه بر اقدام به ریختن خون عترت پیغمبر، جلافتهای (4) بی شمار نمود و در روز ورود به کوفه گاهی سر مقدس حسین (ع) را به گردن اسب آویخت، گاهی بر نیزه ی بلندی نصب کرده، بالای سر خود قرار داد.و از ابن سیرین نقل شده که روی امیرالمؤمنین (ع) به عمر بن سعد فرمود که روزی برسد که تو مخیر شوی میانه ی بهشت و دوزخ را اختیار کنی.و شیخ کمال الدین شافعی در «مطالب السؤول» آورده که در کربلا، بریر بن خضیر بر عمر داخل شد و بر وی سلام نکرد، و عمر او را مؤاخذه کرد و گفت: سلام شعار اسلام است. بریر جواب گفت که اگر شما مسلمان بودید اقدام به ریختن خون جگر گوشه ی پیغمبر نمی کردید، و ذریه ی پیغمبر در این بیابان نزدیک شده از تشنگی هلاک شوند و همه ی حیوانات سیرابند جز

ص: 164

اطفال حسین. عمر سر به زیر انداخت و اشعاری انشاء کرد:دعانی عبیدالله من دون قومه الی خطة فیها خرجت لحینی (1) فو الله ما أدری و انی لواقف علی خطر لا أرتضیه و مینی (2) أأترک ملک الری و الری بغیتی أم أرجع مطلوبا بقتل حسین (3) و فی قتله النار التی لیس دونها حجاب و ملک الری قرة عینی (4) تمام شد ترجمه ی کلام کمال الدین. و اظهار خوف از جهنم اظهار عقیده ی زبانی است؛ مصداق آیه ی کریمه: «یقولون بأفواههم ما لیس فی قلوبهم» (5) .

ص: 166

ص: 167

جدیدی بود خلافت او. پس از آن فرمود حضرت رضا که صادق (ع) و باقر و سید سجاد و سیدالشهداء و حسن و امیرالمؤمنین (ع) همه گفته اند: «و الله لو لا آیة فی کتاب الله حدثناکم بما یکون الی أن تقوم الساعة: یمحوا الله ما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب». (1) پس معلوم شد که در حوادث واقعه که انبیا و اولیا اخبار نمایند، احتمال وقوع بدا می رود و به سبب این احتمال جزم به شیی ء (2) نکنند و یا تعلیق به مشیة الله (3) نمایند، مگر این که تصریح نموده باشند که حادثه ی فلانیه از امور حتمیة الوقوع است و یا آن که از اموری باشد که مورد وقوع بدا نباشد.مؤلف الأربعین الحسینیه، بنده ی محتاج و اقل الحاج میرزا محمد قمی- عفی الله عن جرائمه - گوید که معرفت بدا و تجویز آن در علوم اولیای وحی و نسبت دادن به ذات اقدس حق تعالی از خصایص مذهب شیعه و از مهمات مسائل و عقاید دینیه است.فحری بنا أن نبسط الکلام فیه، فنقول: (4) .

ص: 168

البداء فی عرف اصحابنا الامامیة - رضوان الله علیهم - عبارة عن الظهور بعد الخفاء و تجدد العلم بشیی ء بعد أن لم یکن، و هذا المعنی مما لا سبیل الی نسبته الی الله تعالی و تقدس، لتنزهه عن التغییر و تجدد علم له، بل هو بکل شیی ء محیط و لا یعزب عن علمه مثقال ذرة، فمن نسب الی الشیعة الامیة أنهم یجوزون البداء فی علم الذات الأقدس فهو مضر معاند أو جاهل غافل عن کتبهم و أخبارهم و عقائدهم، فانهم اول الفرق الاسلامیة فی التنزیه و التقدیس، و قد کفر رؤساء الشیعة جماعة من الفلاسفة حیث قالوا بعدم علمه تعالی بالجزئیات، فما نسب الیهم فخر النواصب الخطیب الرازی من أن الروافض قالوا بجواز البداء علی الله و هو أن یعتقد شیئا یظهر له أن الامر بخلافه و تمسکوا فیه بقوله تعالی: «یمحموا الله ما یشاء و یثبت...» فهو من مفتریاته و مخترعاته و لم یجده فی زبر الامامیة، و لعله نظر الی ظواهر عبائرهم من تجویزهم البداء علی الله و ظواهر احادیثهم بدا لله فی کذا، و ما ألیق به:و کم عن عائب قولا صحیحا و آفته من الفهم السقیم و لم یدر هذا الجاهل أ مراد الامامیة بجواز البداء علی الله وقوع البداء فی الألواح السماویة التی هی صحف علومه تعالی، بمعنی ظهور شیئی بعد أن کان خلافه، علی مأیاتی شرحه، و هی نفوس الملائکة المقدسین، فان تلک الألواح الواح و صحف الهیة کتب فیها علومه الفائضة فی عباده، و کذا نفوس الأنبیاء و الأولیاء المتلقین لتلک العلوم، فانها کتب مظهرة لعلم الله، فاذا قالوا بدا لله فی کذا او فی علمه تعالی فمرادهم وقوع البداء فی هذا العلوم، و نسبته الیه - تعالی مجاز عقلی، لانهم حملة تلک العلوم و وسائطها. و اما الصحف المرفوعة العقلیة فلا بداء فیها أبدا و لا تغیر فیها اصلا و لا تجدد لها قطعا، فضلا عن علم الذات تعالی و تقدس، و هؤلاء العقول القادسات یعلمون ما یبدو فیه و ما لا یبدو، فان مراتب علوم الله مختلفة و محالها متعددة، فأولها و اعلاها علم الذات المقدس عن التکثر و التغیر، و هو محیط بکل شیئی و کل شیئی حاضر عنده بداته، و بعده العرش المفسر بالعلم، و هو ام الکتاب. و ورد أن فی العرش تمثال جمیع ما خلق الله، و منه ینقش فی نفوس الملائکة الکلیة، ثم یتدرج و یتنزل الی نفوس الملائکة الجزئیة، و الألول لوح القضاء و الثانی لوح القدر، و الأول

ص: 169

لوح محفوظ و الثانی لوح المحو و الاثبات، و منه یصح البداء: و لما کانت تلک النفوس الجزئیة غیر قابلة لانتقاش الحوادث فیها دفعة لجزئیتها و عدم تناهی الحوادث، بل یطلع علیها تدریجا و شیئا فشیئا، فربما یطلع علی شیی ء و سببه ثم یطلع علی سبب آخر یقتضی عدمه، و هکذا فی علوم الأنبیاء و الأولیاء، فیبدو لهم خلاف ما علموا أولا، و حینئذ یقولون بدا لله و بدا فی علم الله، فکلما یجری فی العالم الملکوتی فانما یجری بادارة الله تعالی، و کلما بدا لهم فانما بدا لله، فان فعلهم فعل الله و علمهم علم الله، و هم خزان علم الله، و مثلهم کمثل حواس الانسان، فربما یحدث و یحصل فی المتخیلة شیئی ثم یزول، و کلا هما یقال له علم النفس، فیصح أن یوصف النفس بالبداء و النسخ، فکذلک تصح نسبة البداء الیه تعالی باعتبار التجدد فی نفوس حملة العلم و محاله.و لقد أجاد السید المحقق الداماد فی «نبراس الضیاء» حیث قال:«لا بداء فی القضاء، و لا بالنسبة الی جناب القدس الحق تعالی و المفارقات المحضة من الملائکة القدسیة فی متن الدهر الذی هو ظرف مطلق الحصول القار و الثبات البات و وعاء عالم الوجود کله، و انما البداء فی القدر و فی امتداد الزمان» انتهی.و الغرض من معرفة البداء تنبیه الناس و حثهم علی العمل و الدعاء و التوجه الی الله فی ترقیاتهم و حوائجهم، فان اسباب وجود الحادث قد یبتدی من العالم السفلی، و بالبداء یثبت قدرة الله علی کل شیئی، و لا ینقطع وسیلة الخلق عن الخالق، و یظهر أن لتوسلاتهم و تضرعاتهم فوائد جمة، و لیس الأمر کما زعمه الیهود من أن «یدالله مغلولة» و لا ما توهمه بعض المعتزلة من جفاف القلم بما هو کائن، فلهذا ورد من طرقنا: «ما عبدالله بشیئی مثل البداء، و ما عظم بمثل البداء، و ما بعث الله نبیا حتی یأخذ علیه القول بالبداء، و لو یعلم الناس ما فی القول فی البداء من الأجر ما فتروا عن الکلام فیه».و الأخبار الواردة فی البداء و وقوعها فی الحوادث اکثر من أن یجمعها هذه الرسالة.و قد ورد فی «الکافی» عدة روایات بمعناها فی غیره أن الله علمین: فعلم عندالله مخزون لم یطلع علیه أحدا من خلقه، و علم علمه ملائکته و رسله؛ فما علمه ملائکته و رسله فانه سیکون و لا یکذب نفسه و لا ملائکته و رسله، و علم عنده مخزون یقدم منه ما یشاء و یؤخر ما یشاء و یثبت منه ما یشاء.و بمعناه ما فی «العیون» فی مناظرة مولینا الرضا (ع) مع سلیمان المروزی فی مسئلة البداء. و قد تحیر فی تحصیل مفادها صدر المتأهلین فی شرح «الکافی» و تلمیذ فی «الوافی» فذکر

ص: 170

الأول:أن هذا تقسیم للعلم القدری من جهة کیفیة اخراجه تعالی و ابرازه من العلم المخزون القضائی المبت فی اللوح المحفوظ المسمی فی عرف الحکماء بالعقل البسیط، فیقال هذا العلم علمان:للأول منها ضوابط کلیة مرتسمة دائما فی البرازخ العلویة، و هی واجبة التکرار فی الخارج، ای مقتضیاتها تقع متکررة، و هی من قبیل کبریات القیاس الشرطی متی کان کذا وقع کذا، و هذا مما علمه الله ملائکته و رسله و به یقع الانذارات من الأنبیاء.و الثانی منهما امور نادرة الوقوع، و هی مما لا یمکن لأحد الاطلاع علیها الا لله، لأنها قد یبتدء اسباب وقوعها من هذا العالم کالدعوات المستجابة و خوارق العادات، و هذا القسم من العلم علم حادث غریب لیس من قبیل الضوابط الکلیة، فقوله (ع): «و علم عندالله مخزون لم یطلع علیه أحدا» اشارة الی هذا القسم، یعنی لم یطلع أحدا الا عند وقوعه، لا أنه من الغیب المستأثر؛ و قوله (ع): «و علم علمه ملائکته و رسله» ای علمهم دائما لا یختص الاطلاع به بحین وقوعه؛ و قوله: «فما علمه ملائکته و رسله فانه سیکون لا یکذب نفسه...» یعنی أن العلم الأول الذی هی ضوابط کلیة لا یقع فیه النسخ و البداء؛ و قوله (ع): «و علم عنده محزون» یعنی القسم الثانی یقع فیه النسخ و البداء و التقدیم و التأخیر عما وقع الحکم به علی شئی، انتهی ملخصا.و أنت خبیر بما فیه، و بعده عن لفظ الحدیث و معناه، اذ البداء لایکون الا فی الحوادث التی وقع علی خلاف ما علمه الملائکة أو أخبر بوقوعها الأنبیاء و الأولیاء فلم تقع، و لا طریق الی العلم بالغائبات الا من جهتهم، فاذا وقع امر بخلاف ما أخبروا به نفیا و اثباتا یعلم أنه بدالله فیه، و ربما یعلمون أن الحادث الفلانی مما یبدوا الله فیه، و مع ذلک یخبرون به لمصلحة فی الاخبار به، کما یأتی الاشارة الیه.و یلزم علی ما ذکره هذا المحقق أن لا یطلع النبی و الولی علی امر بدائی اصلا، اذ علی ما ذکره لا یعلم بالعلم المخزون الا بعد وقوعه. و الحاصل أن ما ذکره لا یسمن و لا یغنی من شیئی، اذ الاشکال فیما اشتمل علیه هذه الأخبار من ان ما خرج الی الملائکة و الرسل لا یبدو فیه و یقع فی الخارج قطعا، لئلا یلزم کذبهم، مع أن محل البداء هو فیما خرج الیهم و علموا به و أخبروا علی طبق علمهم. و ذکر المحدث الکاشانی فی «الوافی» بعد نقل الخبر المقدم بهذه العبارة:

ص: 171

«و ذلک لأن صور الکائنات کلها منتقشة فی ام الکتاب المسمی باللوح المحفوظ تارة، و هو العالم العقلی و الخلق الأول، و فی کتاب المحو و الاثبات أخری، و هو العالم النفسی و الخلق الثانی، و اکثر اطلاع الأنبیاء و الرسل علی الأول، و هو محفوظ من المحو و الاثبات، و حکمه محتوم، بخلاف الثانی، فانه موقوف، و فی الأول اثبات المحو فی الثانی و اثبات الاثبات فیه، و محو الاثبات عند وقوع الحکم بانشاء امر آخر، فهو مقدس عن المحو، یحکم باختلاف الأمور و عواقبها مفصلة مسطرة بتقدیر العزیز العلیم» انتهی.و أنت خبیر بما فیه التهافت و بعده عن مفاد هذه الأخبار بمراحل، اذ حاصله أن المخزون الذی هو موقوف یقدم منه ما یشاء و یؤخر ما یشاء هو العلم بلوح المحو و الاثبات، و هو مما لم یطلع علیه أحد، أو أن ما علمه الله ملائکته و رسله من اللوح المحفوظ و لیس فیه التقدیم و التأخیر، و اکثر علم الملائکة و الرسل من الثانی و رسله من اللوح المحفوظ و لیس فیه التقدیم و التأخیر، و اکثر علم الملائکة و الرسل من الثانی الذی لا بداء فیه، و اما العلم بلوح المحو و الاثبات فمما لم یطلع علیه أحد، و کیف یعقل اطلاعهم علی اللوح المحفوظ و عدم اطلاعهم علی لوح المحو و الاثبات الذی دونه بمراتب؟ و أی معنی یبقی لقولهم (ع): «لولا آیة فی کتاب الله لأخبرناکم بما یکون الی یوم القیامة»؟ اذ المطلع علی اللوح المحفوظ یعلم ما یمحو عما لا یمحو.و تحقیق المقام علی وجه یسلم عن النقض و الابرام یقتضی بسط من الکلام و الفصل و المیزان العدل أن یقال هناک مقامات:أحدها: علم الذات الأقدس المحیط بکل شیئی حتی بحزئیات الحوادث و الوقایع علی ما هی علیه فی متن الواقع الی وجه لا یتغیر و لا یتبدل و لا یتجدد و لا یبدو فیه، و لا یتفاوت فیه الماضی و الحال و الاستقبال، بل هو مترفع عن الزمان. و بعبارة أخری حضور کل موجود عنده بذاته فی دعاء السرمد، فاذن لا یعزب عن علمه مثقال ذرة.و ثانیها: علم المخلوق الفائض من جناب الحق علیهم، سواء کان عقلا او نفسا، و قد عبر عنه فی الکتاب العزیز باللوح و القلم، حیث أن القلم آلة اظهار ما فی نفس الکاتب، و ورد: «أن اللوح و القلم ملکان، و أن اول ما خلق الله القلم، و قال له: اکتب ما هو کائن الی یوم القیامة، فکتب القلم ما کان و ما هو کائن فی رق أشد بیاضا من الفضة، فسطر القلم فی اللوح المحفوظ ما کان و ما هو کائن، فالمداد مداد من نور، و القلم قلم من نور، و اللوح لوح من نور».و روی العیاشی عن الصادق (ع) عن أبیه: «أن الله امر القلم فجری بما هو کائن و ما یکون، فهو بین یدیه موضوع، ما شاء منه زاد فیه و ما شاء نقص منه، و ما شاء کان و ما شاء لایکون...».

ص: 172

و هذا العلم الفائض قد یکون علی وجه الشرح و التفصیل، و قد یکون علی وجه الاجمال و الکلیة، و قد یفسر العلم الفائض علی الأنبیاء و الرسل و الحجج بالعرش، کما ورد فی «الکافی» ورد فی العرش تمثال جمیع ما خلق الله. ثم ان هذه الألواح هلی الصحف المکرمة المرفوعة المطهرة.و ثالثها: تدرج الأمر و تنزله من لوح و من سماء حتی ینتهی الی السماء الدنیا، و یقدر سنة سنة فی القدر و قضی و قدر و حتم و وقع، فی التدرج قد ینقلب ما فی الألواح و یتغیر من جهة امور حادثة لا یعلمها الا الله، و هذا الانقلاب و التغییر هو العلم المخزون الذی لم یطلع علیه احد، و هو رابطة تضرع المخلوق الی خالقه حتی لا یزعموا أن یدالله مغلولة و فرغ من الأمر، بل کل یوم هو فی شأن، و الیه الاشارة فی القرآن: «قل ما أدری ما یفعل بی و لا بکم ان أتبع الا ما یوحی الی» و هو سر الفضل فی التکلم فی البداء، و فیه تعظیم لقدرة الله و أنه یفعل ما یشاء.و حاصل الکلام و نتیجة المقام أن مجرد اطلاع الأنبیاء و الرسل و الملائکة علی الألواح السماویة لا یوجب وقوع الشیئی فی الخارج، بل قد یتغیر ما فی الألواح حتی ما قدر فی لیلة القدر التی هو آخر مراتب التقدیر لأمور حادثة یبتدی من العالم الأسفل. نعم لو أخبر الله ملائکته و رسله بحتمیة بعض الوقایع و أنه مما لا یتغیر فالأمر یقع حتما و لا یکذب نفسه و لا رسله، و لکن لا یلزم من مجرد علم الرسل بما فی الألواح وقوع الأمر لا محالة، فحمل البداء الأمور الفائضة علی الرسل و الملائکة من غیر علم لهم بموقوفیتها و حتمیتها، فاذا تغیر ما اطلعوا علیه الی غیره فهو البداء، فالعلم المخزون هو ما خزن و ستر حیث حتمیته و وقوعه، و ما علمه ملائکته و رسله الذی لا یکذب نفسه و لا رسله هو ما علم النبی و الملک حتمیة وقوعه و أخبر به النبی أنه من المحتوم، و الیه أشار الصادق (ع) علی ما فی «الکافی» فی باب البداء: «أن الله أخبر محمدا (ص) بما کان منذ کانت الدنیا و بما یکون الی انقضاء الدنیا و أخبره بالمحتوم من ذلک و استثنی علیه فیما سواه.و لعلک بما حررنا ظهر لک المراد من قوله (ع): «لله علمان، علم مخزون و موقوف یقدم منه ما یشاء و یؤخر، و علم علمه ملائکته و رسله». فالأول اشارة الی مجرد الاطلاع علی ما فی الألواح من غیر علم بوقوعه و لا وقوعه فی الخارج، بل هذا مما لم یطلع علیه أحد الا من قبل الله، و الثانی اشارة الی ما علم جهة وقوعه بالحتم بالاخبار من الله فاذا اخبر به حتما فانه یقع لا محالة، بخلاف ما اذا اخبر به مطلقا فانه قد یکون و قد لا یکون، و ربما لا یعلم المخبر وقوعه و لا وقوعه، فافهم ذلک و اغتنم فانه سر لطیف.

ص: 173

آمدند و آثار موت و فوتی نیافتند. به حضرت عرضه داشتند که از اخبار دیروز اثری ظاهر نشد؟ عیسی به خانه ی عروس درآمد و از عروس سؤال نمود که دیشب چه عمل صالحی از تو صادر شد؟ عرضه داشت: شخص مسکینی، معتاد (1) بود که شبهای جمعه به خانه ی ما می آمد و احسانی درباره ی او می نمودند. شب گذشته به عادت خود آمد، هر چه سؤال کرد، اجابتی از وی نشد، تا آن که مرا ترحم بر حال او آمد، برخاسته صدقه به او دادم. حضرت روح الله او را گفت. از جای خود برخیز. چون برخاست، در زیر و ساده ی او افعیی خوابیده بود مانند تنه ی درخت. فرمود: صدقه ی دیشب تو رفع نمود این بلیه را از تو و تأخیر انداخت اجل تو را.و نزدیک به این معنی است روایتی که در کافی مروی است که یکی از انبیای سلف (2) را خدای تعالی امر فرمود که به پادشاه زمان خود خبر دهد که هنگام وفات تو نزدیک شده و در وقت کذائی وفات خواهی نمود. این خبر موجب تضرع آن پادشاه شد و عرضه داشت که خدایا مرا مهلتی ده تا کودکانم بزرگ شوند. پس همان پیغمبر عرضه داشت که خداوند! تو دانایی که من هرگز دورغ نگفته ام. حق تعالی با وی عتاب کرد تو بنده ی ماموری، باید برسانی امر ما را.و انبیا و اولیا را از این گونه تنبیهات لطیفه بسیار است.پس اخبار اول از باب اطلاع نفوس مقدسه است بر تقدیرات و الواح قدریه، و تغییر آن تقدیر از علم مخزون است، و در این نوع اگر نبی و ولی خبر دهد، هرگز اخبار به حتمیت نخواهد نمود. و چون احتمال تغییر در حوادث و اسباب قائم است، در اخبار عدیده فرمودند: اگر آیه ی محو و اثبات در کتاب مجید نبود، تمامی آنچه را وقوع یابد خبر می دادیم.و اما جواب سؤال دوم: هرگاه اخبار نبی مجرد خبر دادن به واقعه ای باشد و ذکری از محتوم بودن ننماید، البته جزم به وقوع پیدا نشود، چه رسد به آن که تعلیق به مشیة الله فرماید، یا اشاره به آیه ی محو و اثبات نموده باشد. و اگر خبر داد که آن واقعه از حتمیات است، خداوند تکذیب پیغمبر و ولی خود نخواهد نمود. و به این معنی اشاره شد در احادیث گذشته که آنچه را خداوند تعلیم ملائکه و رسل نماید، لا محاله واقع خواهد شد؛ یعنی بیان حتمیت و موقوفیت برای ایشان شده باشد. و مؤید است این معنی را جمله ی وافره ای از اخبار وارده از علامات ظهور قائم - روحی فداه - که بعض علامات از محتوم شمرده اند و بعضی را

ص: 175

موقوف به مشیت نموده اند. و گاهی سؤال شده که علامت فلانیه از محتومات (1) است یا موقوف (2) ؟ و هر کس مراجعه به کتب غیبت و علامات ظهور فرج نموده، آگاه است که این تقسیم، مرکوز در اذهان بوده، لیکن اشکال در این مقام این است که از بعض از اخبار معتبره نماید که در محتویات نیز بدا واقع شود، مثل آنچه شیخ صدوق در «فقیه» و «ثواب الاعمال» و شیخ کلینی در «کافی» رایت کرده اند از امام محمدباقر که فرمود: «یقدر فی لیلة القدر کل شیئی یکون فی تلک السنة الی مثلها فی قابل من خیر او شر او طاعة او معصیة او مولود أو أجل او رزق، فما قدر فی تلک اللیلة و قضی فهو المحتوم، و لله تعالی فیه المشیة» (3) ... الحدیث.و قال المحدث الأمین الفیض الکاشانی (4) بعد نقله هذا الحدیث: یشبه أن یکون هذا الحدیث قد سقط مه شیی ء، لأن المحتوم ما لیس لله فیه المشیة و لا یلحقه البداء. انتهی.و أیده بما فی حدیث اسحاق بن عمار من أن المحتوم ما لا یبدو فیه.و أقول: لعل المراد بقوله: «و لله فیه المشیة...» ان المحتوم أیضا بمشیة الله و ارادته و أنه لم یخرج من قدرته، و ان کان یقع لا محالة. و قد ورد فی الکافی عن الصادق (ع): «ان الله لم یبعث نبیا قط حتی یقر لله بالبداء و المشیة، و ان الله یفعل ما یشاء». و قال المحدث المذکور فی بیانه: یعنی بالمشیة أن کل یشیی ء یقع فی هذا العالم فانما یقع بمشیة الله سبحانه. و العجب منه أنه مع

ص: 176

ذکره هذا المعنی فی کتاب التوحید غفل عنه فی شرح أحادیث لیلة القدر، و احتمل السقط فی الخبر.و روی الشیخ الثقة الجلیل النعمانی فی کتاب الغیبة عن ابی هاشم داود بن القاسم الجعفری قال: کنا عند أبی جعفر محمد بن علی الرضا (ع) فجری ذکر السفیانی و ما جاء فی الروایة من امره من المحتوم، فقلت لأبی جعفر (ع): هل یبدو لله فی المحتوم؟ قال: نعم. قلنا له: نخاف أن یبدو لله فی القائم، فقال: ان القائم من المیعاد «و الله لا یخلف المیعاد».أقول: ان کان المراد بالمحتوم ما حتم وقوعه فکیف یعقل السؤال عن وقوع البداء فی وقوعه مع أن عدم البداء جزء من مفهومه، فلابد أن یراد به معنی آخر غیر معناه الحقیقی قطعا، مثل أن یراد به کثرة الاخبار بوقوعه حتی تری فی النظار أنه من المحتوم و ان الناس زعموا انه محتوم، أو أن الأولیاء أخبروا به بصورة الحتم و ان لم یکن حتما فی نفس الأمر. و احتمل المحدث الأمین المجلسی أن یکون المراد بالمحتوم و البداء فیه بداء فی خصوصیاته لا فی اصل وقوعه، کخروج السفیانی قبل ذهاب بنی العباس.و اما معرفت و میزان امور حتمیه و موقوفه برای مردم، به گفتن اولیاست است، مثل اخبار بسیاری که در طرف شیعه روایت شده که هرگاه از دنیا باقی نماند مگر یک روز، خداوند قائم آل محمد را ظاهر خواهد نمود و آن روز طولانی خواهد شد و ملک و سلطنت قاهره به او عنایت خواهد فرمود. و مراد، بیان محتوم بودن واقعه است، و اما تمیز دادن اولیا هر یک از حتمی و موقوف را، به اخبار و اعلام الهی خواهد بود که از علم مخزون تلقی نماید. و گذشت روایت کافی که خدای تعالی محتومات را به پیغمبر خود آموخت و موقوفات را استثنا کرد، و یا به واسطه ی تلقی و استفاده که هرگاه از لوح محفوظ و نفوس ملائکه ی مقربین استفاده شده محتوم است، و اگر از لوح محو و اثبات و به واسطه ی ملائکه ی مدبرات امور کونیه بوده، حتمی نیست. و اما احتمال جریان بدا و نسخ در شرعیات، پس باید دانست که نسخ احکام شرعیه را شرایطی است که یکی از آن شرایط آن است که تصریح به دوام حکم، به دلیل قاطع نشده باشد، و در زمان صاحب وحی، ناسخ رسیده باشد. پس بعد از انقطاع زمان وحی و تصریح خلفای رسول به این که، «حلال محمد حلال الی یوم القیامة و حرامه حرا الی یوم القیامة» (1) دیگر احتمال نسخ نرود، بلکه ختم نبوت را مفادی نباشد جز منسوخ نشدن احکام شرع اقدس. و این مراتب به نحو بداهت و ضرورت نزد همه ی طوایف اسلام ثابت و محقق است. و

ص: 177

در احادیث کثیره ی امامیه ذکر نسخی از قبل ائمه نشده، بلکه بیان ناسخ و منسوخ زمان رسول (ص) را نموده اند.و شرط دوم نسخ شرایع این است که باید حکم از احکامی باشد که به حسب اوقات و ازمان صلاح تغییر کند، یعنی از مستقلات عقلیه نباشد، زیرا که امثال قبح ظلم و زنا و شرب مسکرات مزیله ی عقل (1) و هوش، هرگز قابل نسخ و تغییر نباشد، و این گونه قبایح منکره در هیچ شریعتی حلال و مباح نبوده، و در اخبار معتبره وارد شده که هیچ پیغمبری مبعوث نشده مگر آن که خدا از وی عهد گرفت حرمت خمر را. و هرگاه بعضی از اهل کتاب ادعا کنند حلیت خمر را در شرع موسی و عیسی، کذب و افترا خواهد بود و از باب تحریف در کتب سماویه است. و اما احتمال نسخ و بدا در اصول شرایع اسلام، مانند احتمال تجدید نبوت یا تغییر در امامت یا عدد ائمه و خالی ماندن زمین از حجت بالغه ی الهی، چنان که مشتهای ملاحده ی این زمان و منتهای خیال فاسد بهائیان که خود را از اهل بیان خوانند، هست، بر هیچ عاقل بصیری پوشیده نیست که بعد از ثبوت ختم نبوت بر محمد بن عبدالله - صلی الله علی روحه و جسده - و ادعای او خاتمیت را به الفاظ صریحه و ضرورت قاطعه مقرون به معجزات باهرات و آیات بینات و ثبوت صدق مقال و اظهار «لا نبی بعدی» (2) و «أنا خاتم الانبیاء و کتابی آخر الکتب» (3) در اخبار متواتره، احتمال نسخ و تغییر یا تجدید نبوت نرود، و اظهار شک در این معنی لازم مساوی تکذیب پیغمبر خاتم و موجب خروج از ربقه ی اسلام است، و در ازمنه ی سابقه و طبقات متلاحقه ی اسلام، غیر از معنای حقیقی خاتمیت چیزی مرکوز اذهان نبوده و در مدت هزار و سیصد سال، علمای اسلامیان و عقلای اهل لسان از خاتم النبیین، جز ختم نبوت و انقطاع وحی معنایی ذکر نکرده اند، ولیک این طایفه ی مبتدعه (4) که در حقیقت زنادقه ی اسلام هستند، شبهات و تأویلات بارده (5) و مزخرفات و کلمات واهیه بسی در اذهان ضعفای مسلمین اشاعه دادند. و بر متدبر در خرافات این گروه واضح است که این جماعت منکر اصل نبوت اسلام هستند، و اگر در خلال کلمات خود، تمسک به قرآن و احادیث جویند، از باب آن است که مسلمین را فریب دهند و ضعفاء العقول (6) هر مذهبی را به متشابهات همان مذهب بربایند. به

ص: 178

این سبب فحص در احادیث و کتب امامیه نموده و بعض از احادیث متشابهه و اخبار مجمله به دست آورده و تلفیق (1) با اکاذیب مخترعه نموده و اسباب تحیر و ضلالت عوام و مردم قلیل البضاعه (2) شده اند. گاهی مدعی ظهور قائم به تناسخ یا مهدویت نوعیه، گاهی مدعی تجدید نبوت و ظهور جدید، گاهی مدعی رجعت و قیام قیامت و ارتفاع تکالیف شرعیه، و گاهی منکر ولادت امام دوازدهم و خالی بودن عالم از حجت در هزار سال، و از این ترهات و اباطیل که اگر متعرض نقل هذیانات این گروه گمراه شویم، از مقصد کتاب خارج شویم. و حجت و دلیلی برای مقاصد خود، غیر از تمسک به اعداد و حروف ابجد و استمداد به کلمات صوفیه ی عامه و اختراع احادیثی مکذوبه اقامه نکرده اند، و از برهان، قناعت به دعوی نمودند. و بسا باشد که به واسطه ی یک خبر واحد ضعیف یا متشابه، رفع ید (3) از اخبار متواتره ی معنویه نمایند. از باب تنبیه، مثالی ذکر کنیم:در زمان ما که کتب امامیه از دست رفته و عشر مؤلفات مشایخ حاضر نیست، عدد ائمه ی اثناعشر به اسماء معینه و نسب معلوم و تعرض غیبت صغری و کبری، و ولادت قائم و بودن او از نسل امام حسن عسکری (ع) و طول غیبت کبری به حدی که اکثر قائلین به امامت او متحیر شوند، و ذکر علامات ظهور و بیعت کردن اصحاب او با او در مکه، و گرویدن اهل کوفه با [به] او، و غلبه کردن آن حضرت بر تمام روی زمین و ارباب ملل، (4) و اشاعه ی عدل و داد، و برطرف شدن ظلم و جور از روی زمین، و اتحاد مردم بر این اسلام [در]هر یک از این ابواب به حد استفاضه یا تواتر اخبار موجود است، بلکه بسیاری از این مقاصد در کتب علمای اهل سنت کمتر از کتب شیعه نیست، و از ملاحظه ی کتاب «ینابیع المودة» فاضل قندوزی، صدق این ادعا ظاهر شود؛ و این فرقه ی مبتدعه در مقابل تمام این احادیث قطعیه، گاهی تمسک به حدیث: «ابی لبید» و حروف مقطعه ی قرآن که در نهایت اجمال و تشابه است و گاهی تمسک به حدیث: «یأتی علی الناس بدین جدید و کتاب جدید» (5) نمایند، و بس هوایدا است که مراد به دین جدید و کتاب جدید، قرآن واقعی و حقایق اسلام است که به سبب طول زمان غیبت کبری، به اندازه ای رسوم اسلام تغییر کند که احکام واقعیه ی اسلام، تازه و جدید نمایند، گاهی انکار

ص: 179

ولادت امام دوازدهم نمایند و گاهی تأیید به حدیث محرف یا مبهم: «لابد لنا من آذربایجان» (1) جویند؛ صدق الله تعالی: «و اما الذین فی قلوبهم ذیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأویله». (2) مقابله ی احادیث سابقه که هر باب از ابواب آنها از حد استفاضه زیاده است به این چند حدیث از قبیل موازنه ی کوه با کاه است. و جمله ای از تمسک «بهاء» را در کتاب «ایقان» مطبوع بمبثی در حدیث بیستم نقل کنیم تا حال اتباع و بندگان خدای نوری هویدا شود، ان شاء الله.و نیز در باب خالی نبودن زمین از حجت بالغه ی الهی و این که اگر دو نفر در زمین باقی باشد، یکی از آن دو، امام خواهد بود، و طرفة العینی (3) دنیا خالی از حجت نبوده یا ظاهر و مشهور و یا خائف و مستور، و اگر نباشد شخص امام، زمین اهل خود را فرو برد، و امثال این بیانات زیاده از حد تواتر در کتب شیعه مانند «کافی» و «بصائر» و «ارشاد» و «غیبت نعمانی» و «غیبت طوسی» و «اکمال الدین» و غیرها موجود و صریح است. شیطان غاوی مغوی (4) بهائی در مقابل اخبار معلومة الصدور شاید تمسک نموده به حدیث متشابه «زید نرسی» که روایت کرده از حلبی، عن الصادق (ع) قلت له: کانت الدنیا قط منذ کانت و لیس فی الأرض حجة؟ قال: قد کانت الأرض و لیس فیها رسول و لا نبی و لا حجة، و ذلک بین آدم و نوح فی الفترة، و لو سألت هؤلاء عن هذا لقالوا: لن تخلوا الأرض من الحجة، و انما کذبوا، انما ذلک شئی بدا لله - عزوجل - فیه، فبعث الله النبیین مبشرین و منذرین، و قد کان بین عیسی و محمد فترة من الزمان لم یکن فی الأرض نبی و لا رسول و لا عالم، فبعث الله محمدا بشیرا و نذیرا و داعیا الیه (5) .و هیچ عاقلی خالی از اعراض را شبهه نباشد که بعد از ضرورت مذهب شیعه و اجماع علمای این مذهب و تواتر اخبار بر عدم خلو زمین از حجت، ابدا اعتنایی به این خبر واحد نخواهد بود، و یا آن که صادر در مقام خوف و تقیه شده، و یا آن که تأویل نیکویی دارد که مراد نبی و وصی حاضر مشهور باشد در ظاهر؛ چنانچه علامه ی مجلسی احتمالی داده. و پس از کتاب «اثبات الوصیه» مسعودی، و اخبار معتبره در اتصال نبوت و خلافت از زمان آدم تا

ص: 180

خاتم، و از زمان خاتم تا غیبت قائم، بلکه ضبط علمای تاریخ اسامی آنها را و اسامی پیغمبران و اوصیای ایشان از قبیل خالد بن سنان که ما بین عیسی و رسول خاتم بوده، چگونه عاقل احتمال صدق ظاهر این حدیث را دهد؟ علاوه بر این که اصل کتاب «زید نرسی» از کتب ضعیفه ی خالی از اعتبار و وثاقت است.و اما بدای در امامت و عدد ائمه و اشخاص ایشان، پس باید دانست که مقصد امامت و خلافت رسول از اسرا مخفیه بوده، و هر امامی در زمان خود به اصحاب سر و حافظین حدود، شخص امام را می نمودند، لیکن به حسب ظاهر در نظر عامه ی شیعه، امامت مثل وصایت می نموده و گمان اهل ظاهر این بوده که همه ی اولاد ائمه قابل این منصب عظیم هستند. به این سبب، در زمان فوت هر امامی، شیعه محتاج بوده که سؤال کند که قائم مقام و وصی امام ماضی (1) کیست؟ و کدام یک از اولاد خود را وصی نموده؟ و تا به براهین واضحه ثابت و معین نمی شده، تصدیق به امامت کسی نمی کردند، اگر چه به حسب واقع خواص شیعه و حاملین اسرار ائمه می دانستند که امامت در اشخاص معینه ای است، و از زمان رسول خدا (ص) معلوم بوده برای خواص؛ چنانچه «حدیث جابر» و «لوح» گواه صدق این معنی است؛ و شاید به انظار عامه ی شیعه می نموده که هر یک از اولاد ائمه (ع) که بزرگ تر باشند، اولی به امامت و خلافت هستند و در این باب چند روایت به طریق آحاد وارد شده که دلالت دارد بر وقوع بدا در امامت بعضی از ائمه اثناعشر، که تطبیق این احادیث بر قواعد قطعیه ی امامیه خالی از اشکال نیست و لا محاله باید تأویلی در ظواهر آن احادیث نمود تا منافی با اخبار معلومه نباشد و یا طرح نمود؛ یکی خبر معروف در حق اسماعیل بن جعفر الصادق: «ما بدا لله کما بدا له فی اسماعیل ابنی». (2) .و شیخ صدوق به طریق ابی الحسین اسدی روایت کرده: «ما بدا لله کما بدا له فی اسماعیل أبی» (3) که اشاره به واقعه ی اسماعیل ذبیح الله باشد، و در هر دو طریق نظر نمود و اذعان بر صحت حدیث نکرده است.و همچنین محقق، خواجه نصیرالدین طوسی در «نقد المحصل» در جواب متعصب عنید «فخر رازی» که از اسماعیل بن جبیر نقل کرده که ائمه ی روافض جعل قول به بدا را برای شیعه نموده اند که هرگاه خبر دهند به امری و واقع نشود، گویند بدا شد، گفته: روایت «بدا» در حق

ص: 181

اسماعیل مردود است و شیعه به آن معتقد نیست.و در کامل الزیارة و سایر کتب مزار در زیارت موسی بن جعفر(ع) و حضرت جواد (ع) وارد است: «السلام علیک یا من بدا لله فی شأنه» (1) و ظاهرا اشاره به حصول بدا در امامت اسماعیل است، ولی در حق حضرت جواد (ع)، خالی از وجه و توجیه است. و در بعض نسخ مزار، به جای «یا من بدا لله» یا «مرید الله فی شأنه» (2) ضبط شده که از اراده باشد. و در بعض نسخ دیگر «بداء» مهموز ضبط شده و ممکن است که مراد، حصول بدا به حسب گمان و اعتقاد مردم باشد.و نیز در کتب مزار در زیارت حضرت هادی (ع) و حضرت عسکری (ع) وارد است: «السلام علیکما یا من بدا لله فی شأنکما» (3) و همین زیارت بعینها در «فقیه» و «مزار مفید» روایت شده بدون این فقره. و «بدا» در حق حضر امام هادی (ع) خالی از وجه است و در حق حضرت ابی محمد عسکری (ع) اخبار عدیده وارد شده که امامت به حسب ظاهر با ولد اکبر حضرت هادی که مکنی به ابی جعفر و مسمی به محمد بوده مقرر بوده، و این سید بزرگوار به غایت جلیل القدر بوده و قبر شریفش در «دجیل» که شش فرسخی «سامره» است، مزار معرفی است، و کرامات باهره مکررا از آن مشهد شریف ظاهر شده. بعد از وصول خبر فوت او، حضرت هادی (ع) به امام حسن عسکری (ع) فرمود: «یا بنی أحدث لله شکرا فقد أحدث فیک أمرا». (4) .و روی المفید فی ارشاده (5) عن أبی هاشم الجعفری قال: کنت عند أبی الحسین بعد ما مضی

ص: 182

ابنه ابوجعفر، و انی لأفکر فی نفسی أرید أن أقول کانهما اعنی أباجعفر و أبامحمد فی هذا الوقت کأبی الحسن اسماعیل ابنی جعفر و ان قصتهما کقصتهما، فأقبل علی ابوالحسن (ع) قبل أن أنطق، فقال: نعم یا أباهاشم، بدا لله فی أبی محمد بعد أبی جعفر مالم یکن یعرف له، کما بدا له فی موسی بعد مضی اسماعیل.و رواه الکلینی فی الکافی، و بمعناه أخبار أخر، و اسنادها معتبرة، و هی بظاهرها تنافی الأخبار المستفیضة فی تعداد الأئمة و اسمائهم و اشخاصهم. و العجب من المحدث المجلسی و المحدث المحقق الکاشانی حیث لم یتعرضا فی البحار و الوافی لوجه الجمع بین هذه الاخبار مع کثرتها و اعتبار اسنادها من الطرفین. و غایة ما یمکن أن یقال أن الحکم المثبت فی لوح المحو و الاثبات کان امامة اکبر اولاد الامام الحی ثم ظهر وفاة اکبر الأولاد فی حیاة والده، فانتقل امر الامامة الی الأکبر من بعده کما یشهد به حکایة اسماعیل و موسی بن جعفر (ع) و حکایة أبی جعفر و أبی محمد، حیث ان أبا جعفر کان الأکبر، فلما توفی کان الأکبر أبامحمد، و ان هذا کان مرکوزا فی أذهان اهل ذلک الزمان، کما یظهر من الأخبار، و بدا لهم خلافه، فقیل تجوزا: «بدا لله فی هذا الأمر» و الله تعالی و اولیاؤه اعلم باسراره. و فی هذا المقام حدیث غریب و بیان عجیب، روی العیاشی عن الصادق (ع) قال: «ما من مولود یولد الا و ابلیس من الأبالسة یحضرنه، فان علم الله أنه من شیعتنا حجبه من ذلک الشیطان و الا أثبت الشیطان سبابته فی دبره فکان مأبونا، و ان کانت امرأة أثبته فی فرجها فکانت فاجرة، فعند ذلک یبکی الصبی بکاء شدیدا اذا خرج من بطن امه، و الله بعد ذلک یمحوا ما یشاء و یثبت و عنده ام الکتاب». (1) .

ص: 184

الغیب مختص به ذات اقدس الهی است، و خبر دادن حضرت امیر به واقعه ی صاحب الزنج (1) و ولایت مروان بن حکم و شهادت سیدالشهداء و امثال آن، از مقطوعات است.و در کتاب «نهج البلاغه» مروی است که چون حضرت امیر خبر داد به اخبار ترک و بعضی از قضایای آینده، کسی عرضه داشت که: مگر شما علم غیب دارید؟ فرمود: این علم غیب نیست، بلکه آموختن علم از صاحب علم است.و در کافی احادیثی وارد شده که ائمه ی طاهرین غیب نمی دانند و هر زمان که بخواهند بدانند، می دانند. پس مراد به آیات مبارکه ی «لا یعلم الغیب الا هو (2) » این باشد که بدون تعلیم الهی، کسی علم غیب ندارد، یا علم غیب مطلق مختص به ذات اقدس است؛ و منافاتی نیست که به تعلیم الهی عالم شوند، بلکه گاهی اتفاق افتد که رؤسای ضلالت به استمداد بعض شیاطین، آگاه بر بعضی مغیبات شوند و از آثار ریاضیات باطله باشد. و عجب است از علامه ی زمخشری که در تفسیر «لله غیب السموات و الارض» (3) گوید: «آیه دلالت دارد بر بطلان قول روافض (4) که گویند ائمه ی اثناعشر علم غیب دارند.» (5) و فضیحت این کلام به حدی است که حاجت به جواب ندارد.

ص: 185

خواهد و می گذارد، نزد اوست ام الکتاب.

مبارکه و احادیث معتبره در تفسیر سوره ی «انا انرلناه فی لیلة القدر» معین بوده که بنی امیه را هزار ماه که هشتاد و سه سال و کسری می شود خلافت و سلطنت مقدر است، و خلافت آنها منتهی شد به سنه ی 132 هجری که ابومسلم خراسانی دولت ایشان را زایل نمود و خلافت به آل عباس منتقل شد. پس چگونه امیرالمؤمنین (ع) در حال وفات خود می فرماید که تا هفتاد سال دیگر بلا است و بعد از آن رخاء شود و وفات حضرت در سنه ی چهل هجری بود؟ و ظاهر کلام حضرت امیر اقتضا دارد که دولت بنی امیه در هفتاد سال بعد از وفات آن حضرت منقرض شود که مطابق شود با 110 هجری و حال آن که منتهی شد به 132.سؤال دیگر آن که: چگونه این کلام [را] فرمود با آن که هزار ماه سلطنت بنی امیه را می دانست و از محتومات بود؟و آنچه در رفع اشکال از این خبر که از غوامض اخبار و خفیات اسرار است استفاده شود، این است که مراد حضرت امیر در این کلام همان اخبار به دولت و سلطنت بنی امیه است، و فرموده بعد از زوال ملک از ایشان فرج و رخاء شود. و سر این که فرموده: هفتاد سال دیگر بلاست، نظر به این معنی است که بنی امیه را 83 سال تقدیر سلطنت بوده، و عثمان دوازده سال و هشت ماه خلافت کرده بود. این مقدار که از هزار ماه سلطنت بنی امیه خارج شود هفتاد سال دیگر باقی ماند که حضرت اشاره به آن فرموده که هفتاد سال از بلا باقی است، یعنی از مدت خلافت آنها این قدر باقی است. و وفات حضرت امیر (ع) در سنه ی چهل هجری واقع شده در ماه رمضان، و در همان سال معاویه مسلط بر ملک شد. و مقتضای تقدیر اولیه این بود که خلافت و استیلای بنی امیه از صد و ده هجری تجاوز نکند، و به همین سبب ابوحمزه ی ثمالی از امام باقر و صادق (ع) سؤال کرده که هفتاد سال گذشت و ابتلا تمام نشد. جواب به وقوع بدا فرموده اند که:شهادت حضرت سیدالشهداء (ع) به تأخیر انداخت و سبب بداء در تقدیر شد، و تقدیر ثانی در لوح محو و اثبات صد و چهل سال بود، و به واسطه ی فاش نمودن اسرار اهل بیت، دیگر وقتی برای فرج و رخاء معین نشد. و این معنی به غایت لطیف و ظاهر از حدیث است و حاجت به تکلفات و تمحلات که در کلام محدث کاشانی و دیگران ذکر شده ندارد. و نیز منافات ندارد با کلام اهل تاریخ که خلافت عثمان و مدت او را در هزار ماه بنی امیه محسوب نکرده اند و مبدء هزار ماه که هشتاد و سه سال و کسری است از اول خلافت معاویه گرفته اند که سنه ی چهل هجری باشد و منتهی شد سلطنت ایشان به مروان حمار که آخر خلفای امویه است و زوال ملک از او در سنه ی صد و سی و دو شد به دست ابی مسلم خراسانی،

ص: 188

و این مقدار، نود و دو سال شود، و چون هشت سال و هشت ماه خلافت عبدالله بن زبیر از نود و دو کسر شود، هشتاد و دو سال و چهار ماه باقی ماند که هزار باشد. بلکه سلطان المورخین مسعودی در کتاب «مروج الذهب» حساب تحقیقی نموده و هزار ماه را تطبیق بر زمان خلافت بنی امیه کرده به طوری که یک روز کم و زیاد نیست، ولی از ایام خلافت عثمان ذکری نکرده، بلکه مبدء را از خلافت معاویه قرار داده، چنانچه از مقدمه ی صحیفه ی سجادیه نیز این معنی ظاهر است. و وجه عدم منافات آن است که اخبار جناب امیر (ع) به حسب تقدیر اول بوده و در آن تقدیر بدا واقع شده، و در تقدیر ثانی لوح محو و اثبات هزار ماه از خلافت معاویه مقرر و واقع شده، اگر روایت را بر این معنی حمل ننماییم از معمیات و الغاز خواهد شد و منطبق بر هیچ حساب و تاریخی نشود. و نیافتیم کسی از علمای مذهب را که مفاد صحیحی از این حدیث به دست آورده باشد زیاده بر آنچه نقل شد. و از این حدیث معتبر اموری استفاده شود:اول: آن که افعال بعض عباد موجب تغییر در حوادث و تقدیر شود، و تصویر این معنی در حدیث سابق گذشت.دوم: صدور بعضی افعال از بعضی خلایق، موجب حرمان و گرفتاری عموم ناس شود، و عصیان و طغیان برخی از مردم سبب حرمان از خیرات و برکات شود. و مؤید این معنی است احادیث وارده در باب آثار معاصی و ذنوب و این که فعل زناکاران سبب وبا و طاعون شود و منع زکوة موجب قطع باران، و احکام جور سبب استیلای ستمکاران، و تطبیق این معنی بر قواعد عدلیه و آیه ی مبارکه ی «و لا تزر وازرة وزر اخری» به غایت اشکال است.و در احادیث وارد شده که خداوند اهل قریه را به گناه بعضی از گناهکاران عقاب فرماید. و کشتن اهل کوفه حضرت سیدالشهداء را سبب تحریک غضب الهی شد بر عموم شیعیان. و این ارباب آثار اعمال یا رضای همه به عمل مباشرین است، و در اوایل کتاب شرحی در این باب نگاشته شد.سوم: از این حدیث قدر حضرت حسین (ع) هویدا شود که قتل او موجب سختی غضب الهی شد، چنانچه اخبار حمرت آسمان و ظهور آثار سماویه و خسوف و کسوف در غیر موقع و باریدن خون از آسمان دلالت واضحه بر این معنی دارد.چهارم: این حدیث شریف دلالت دارد بر این که هرگاه کسی مطلع بر اسرار اولیا شد، نبایستی فاش نماید و سبب گمراهی عامه شود و موجب ضعف عقیده ی ضعفاء العقول، مانند

ص: 189

اکثر جهله ی صوفیه که اشاعه ی بعض کلمات متشابه بر السنه و افواه عامه نمایند و مردم را در شبهه ی جبر و تفویض و اخبار طینت و فطرت متحیر سازند.پنجم: این حدیث شریف که قطعی الصدور و مضبوط در اکثر اصول (1) است، دلالت صریحه دارد بر این که وقت ظهور دولت حقه ی قائم و مهدی موعود برای کسی معلوم نیست، بلکه از علوم مختصه ی به ذات اقدس الهی است، و احادیث امامیه بر این معنی متواتر است. و در کتاب کافی، این حدیث را در باب نهی از توقیت ذکر کرده، و «کذب الوقاتون» (2) از احادیث مشهوره ی امامیه است. و در حدیث مفضل بن عمر وارد شده که پرسید از جناب صادق (ع): «هل للمأمول المنتظر المهدی من وقت موقت یعلمه الناس؟ فقال: حاش لله ان یوقت ظهوره بوقت یعلمه شیعتنا».یعنی: آیا از برای مهدی وقت معلوم معینی هست که توانند مردم بدانند؟ فرمود: هرگز خداوند وقتی معین نکند که مردم بدانند. «قلت: یا سیدی، و لم ذلک؟ قال: لأنه هو الساعة التی قال الله: «یسئلونک عن الساعة... قل انما علمها عند ربی لا یجلیها لوقتها الا هو» (3) و قال: «و عنده علم الساعة...» (4) و لم یقل انها عند أحد دونه».مفضل گفت: گفتم چگونه ظهور مهدی وقت معلوم ندارد؟ جواب داد که وقت ظهور زمان قیامت که خدا فرموده، غیر ذات اقدس، احدی نداند و علم به آن وقت، خاص به خود اوست، و در قرآن گفته: نزد اوست علم به قیامت، و نگفت نزد غیر او هم هست و می داند. بار دیگر مفضل اصرار در سؤال نمود و عرضه داشت: «أفلا یوقت له وقت؟ فقال: یا مفضل لا أوقت له وقتا، و لا یوقت له وقت، و ان من وقت لمهدینا وقتا فقد شارک الله فی علمه».یعنی: نتوان وقتی برای ظهور مهدی معین کرد؟ فرمود: نه من می توانم وقتی معین کنم و نه دیگری می داند. و هر کس معین نماید برای مهدی ما وقتی ار، شریک برای خدا قرار داده در علم او. و بعد از آن مفضل مأیوس شد که امام صادق (ع) وقتی معین کند، از ابتدای آثار و اطوار ظهور سؤال کرد و گفت:«یا مولای فکیف بدأ ظهور المهدی و الیه التسلیم؟ قال: یا مفضل، یظهر فی شبهة لیستبین فیعلو ذکره و یظهر أمره و ینادی باسمه و کنیته و نسبه، و یکثر ذلک علی افواه المحقین و

ص: 190

المبطلین و الموافقین و المخالفین لتلزمهم الحجة بمعرفتهم به، علی أنه قد قصصنا و دللنا علیه و نسبناه و سمیناه و کنیناه و قلنا سمی جده رسول الله و کنیه، فلا یقول الناس ما عرفنا له اسما و لا کنیة و لا نسبا، الی ان قال: یا مفضل، فو الله یرفع عن الملل و الأدیان الاختلاف حتی یکون الدین کله واحدا».پرسید مفضل: چگونه خواهد بود آغاز ظاهر شدن مهدی و چگونه تسلیم او نمایند؟ گفت: هویدا شود در حال اشتباهی، تا طلب ظهور نماید حال مردم را و بلند شود ذکر و نام او، و منادی ندا دهد مردم را به اسم و کنیه و نسبت او، و بسیار شود مذاکره ی او نزد محق و مبطل و موافق و مخالف، تا لازم شود مردم را حجت به شناختن او، با آن که ما گفته ایم نسب و اسم و کنیه ی او را، و گفته ایم همنام جدش پیغمبر است، یعنی محمد نام دارد و هم کنیه ی اوست، یعنی ابوالقاسم خوانده شود، تا نتوانند مردم که بگویند ما نشناختیم مهدی را. پس از آن فرمود امام صادق (ع): به خدا قسم برطرف کند اختلاف اهل ملل و ادیان را، و مردم بر یک دین که دین اسلام است متفق شوند.مؤلف الأربعین الحسینیة گوید که حدیث مفضل از کتاب «هدایه» حسین بن حمدان است، و مفضل بن عمر نزد علمای رجال امامیه ضعیف و مجروح و بی اعتبار است، و همچنین حسین بن حمدان و کتاب «هدایه» او به غایب بی اعتبار است. و لیکن خصوص این حدیث چون مضامین آن موافق سایر احادیث معتبره ی امامیه است، علما و مشایخ حدیث اعتنا نموده اند و در مجامیع حدیث، مانند «منتخب البصائر» و «بحار» و رساله ی رجعت و غیرها ضبط و نقل شده. و از غرایب امور این که رئیس ملاحده ی عصر ما که خود را «بهائیه» و «اهل بیان» نامیده اند، در کتاب «ایقان» مطبوعه در معموره ی بمبئی، به این حدیث تمسک نموده برای حقیت سید علی محمد شیرازی و این که او مهدی موعود و قائم آل محمد است و در سنه ی هزار و دویست و شصت و شش ظهور نموده. بهتر آن که عبارت او را عینا نقل کنیم و بعد از آن در تدلیس و تلبیس آن سخن گوییم. البته به هر عاقل بصیری که این کتاب را دیده، پوشیده نیست که مزخرفات و خرافاتی از کتب فارسیه ی صوفیه تلفیق کرده و عمده ی حجت او آیاتی است که درباره ی مکذبین از امم سابقه و منکرین رسالت انبیای گذشته در قرآن مجید نازل شده، با آن که از اول کتاب نظم و ترتیب و مدعا و حجت و برهان و غرض، ممتاز و معلوم نیست، و بیان نکرده که مذمت و توبیخ کنار از گذشتگان چه دلالت بر صدق سید محمدعلی دارد؟ حقیقت جای شعر معروف است:

ص: 191

چه خوش گفته است سعدی در زلیخا که از بوی دلاویز تو مستم و ظاهرا در زمان تألیف «ایقان» احتمال نداده که دوره ی ریاست بابیه به شخص او می رسد و یا آن که این کتاب به نظر افاضل اهل علم و اطلاع خواهد رسید و بر کذب و افترا و جهالت مؤلف او یقین می کنند و حجت قاطعه خواهد شد بر بطلان دعاوی عالیه ی بهاء فیما بعد. در صفحه ی 55 از «ایقان» مطبوعه به این عبارت گوید:«احادیث واضحه که اصرح از بیان و تبیان است، از همه غافل و معرض شده اند و چند حدیث که به اداراک خود، مطابق نیافته اند و معنی آن را ادراک ننموده اند، متسمک به آنها شده و از سلسان (1) خمر ذوالجلال و زلال بی زوال جمال لا یزال محروم و مأیوس مانده اند، و ملاحظه فرمایید که در اخبار، سنه ی ظهور آن هویت نور را هم ذکر فرموده اند، مع ذلک شاعر نشده اند و در نفسی از هوای نفس منقطع نگشته اند.فی حدیث المفضل سئل عن الصادق (ع) فکیف یا مولای فی ظهوره فقال: «فی سنة الستین یظهر امره و یعلو ذکره».باری تحیر است از این عباد که چگونه به این اشارات واضحه ی لائحه از حق احتراز نموده اند».تمام شد عبارت او.شایسته باشد عقلای روزگار دیده ی بصیرت و اعتبار باز نمایند و اندازه ی بضاعت و علم و اطلاع حضرت ابهی را آزمایش کنند که شخصی که در مقابل علم هدایت خاتم الأنبیاء لوای ضلالت افراشته و تمامی علمای این مذهب را دارای هوای نفس انگاشته و در مقام استدلال به حدیث برآمده، به حدی بی بهره از علم و دانایی باشد که نتواند یک حدیث را صحیح نقل کند و تحریف در لفظ خبر نماید و این اندازه جلافت و رعد و برق کند، و این یک خبر را صریح و واضح شمارد و احادیث متواتره که هزار و سیصد سال در مرئی و منظر علمای اسلام در کتب معتمده موجود است تعبیر به چند حدیث نماید و در این چند کلمه حدیث مفضل که در چندین کتاب قدیمی موجود است ص 235 - س 14، چندین تحریف و تصرف نماید و ملتفت نشود که این خبر در کتاب «منتخب البصائر» و «هدایه» و «بحار» و «عوالم» و کتب شیخ احمد احسائی که معتمد این طایفه هست مذکور است، «فکیف یا مولای فی ظهوره» ندارد و لفظ «شبهه» را به «سنة» تبدیل کند و «ستین» را به جای «لیستبین» بگذارد و

ص: 192

نفهمد که بعد از تأکیدات حضرت صادق (ع) که دانستن وقت ظهور مهدی مختص به ذات اقدس الهی است، و اگر کسی مدعی شود که من می دانم، شریک در علم خدا قرار داده، چگونه بعد از این بیان تعیین وقت ظهور کند و صریحا گوید در سنه ی شصت ظاهر شود. فرض کردیم که حضرت صادق (ع) تناقص به این صراحت فرموده باشد، پس از آن بیانات که اسم او «محمد» است و کنیه ی او ابوالقاسم است و نسب او معلوم است، همه ی ملتها در زمان ظهور او ملت واحده شود، اختلافات از میان مردم برداشته شود، چگونه احتمال رود که مراد سید علی محمد شیرازی باشد؟ و کجا اختلافات برطرف شد در زمان ما؟زیاده بر هزار حدیث صریح صحیح دلالت دارد که قائم پسر بلا واسطه ی امام حسن عسکری (ع) است، و از برای او دو غیبت است یکی صغری و دیگری کبری.از برای سید شیرازی کجا غیبت واقع شد؟و از همه ی تناقضات اغماض کنیم و گوییم لفظ «ستین» است؛ کدام ستین مراد است؟ شاید مراد دو هزار و شصت باشد یا هزار و پانصد و شصت باشد. این لفظ مجمل مبهم چگونه دلالت بر هزار و دویست و شصت دارد؟ علاوه بر اینها هواخواهان او مانند میرزا ابوالفضل و سایر مروجین او مدعی ظهور او در شصت و شش بعد از هزار و دویست شده اند. و در صفحه ی صد و پنجاه، باز به این عبارت گویا در ایقان که: «دیگر ملاحظه فرمایید چگونه جمیع این امور وارده و افعال نازله در احادیث قبل ذکر شده، چنانچه در روضه ی کافی در بیان «زوراء» می فرماید: و فی روضة الکافی عن معاویة بن وهب عن ابی عبدالله (ع) أتعرف الزوراء؟ قلت: جعلت فداک یقولون انها بغداد. قال: لا، ثم قال: دخلت الری؟ قلت: نعم. قال أتیت سوق الدواب؟ قلت: نعم. قال: رأیت الجبل الأسود عن یمین الطریق؟ تلک الزوراء. یقتل فیها ثمانون رجلا من ولد فلان کلهم یصلح الخلافة. قلت من یقتلهم؟ قال: یقتلهم اولاد العجم (1) این است حکم و امر آن حضرت که از قبل بیان فرموده اند. و حال ملاحظه فرمایید که «زوراء» موافق این روایت، ارض ری است و این اصحاب را در آن مکان به بدترین عذاب به قتل رسانیدند و جمیع این وجوهات قدسی را عجم شهید نمودند، چنانچه در حدیث مذکور است و شنیده اند و بر همه ی عالم واضح و مبرهن است. حال چرا این خراطین ارض در این احادیث که جمیع آن به مثل شمس در وسط سماء ظاهر شده، تفکر نمی نمایند و اقبال به حق نمی جویند و به بعض احادیث که معنی آن را ادراک ننموده اند، از ظهور حق و جمال الله

ص: 193

اعراض جسته اند و به سقر مقر گزیده اند؟ نیست این امور مگر از اعراض فقهای عصر و علمای عهد». تمام شد عبارت «ایقان». و بهتر آن که اول، حدیث را نقل کنیم تا تدلیس حضرت ابهی واضح شود:در صفحه ی دویست از «روضه» مطبوعه ی طهران است:عن معاویة بن وهب، قال: تمثل ابو عبدالله ببیت شعر لابن أبی عقب:و ینحر بالزوراء منهم لدی الضحی ثمانون ألفا مثل ما ینحر البدن تا آخر آنچه در «ایقان» نقل کرده، جز این که لفظ حدیث این است: «یقتل فیها ثمانون ألفا» و حاصل معنای حدیث این است که حضرت صادق (ع) شعری در مقام تمثل خواند که شاعر گفته در «زوراء» هشتاد هزار نفر در هنگام بلند شدن آفتاب کشته شود، مانند شتر قربانی. پس از خواندن شعر از راوی حدیث که معاویة بن وهب بود، سؤال کرد که «زوراء» کجاست؟ عرض نمود: گویند بغداد است. گفت: نه چنین است. به شهر ری رفته ای؟ گفت: بلی. فرمود: بازار چارپایان دیده ای؟ گفت: بلی. فرمود: آن کوه سیاه از دست راست راه زوراء نام دارد. کشته می شود در آن کوه هشتاد هزار نفر از اولاد فلان یعنی هشتاد هزار کس از یک عشیره که نسل یک شخص معینی هستند و هر یک از آنها صلاحیت برای خلافت دارند. گفتم: کیست کشنده ی ایشان؟ فرمود: «اولاد عجم». این معنای حدیث. الحال شایسته باشد عقلای عصر در محفلی مجتمع شوند و کتاب «ایقان» را باز کنند و هواخواهان جمال ابهی نیز حاضر باشند و از ایشان سؤال شود که این حدیث به چه دلالتی، دلالت بر حقیت مذهب بابیه دارد؟ یا ذکر ظهور قائم در کجای این حدیث مذکور است؟ و هشتاد هزار نفر از بابیه در چه زمان در ری کشته شد؟ و در چه زمان بهائیه و بابیه، هشتاد هزار نفر از یک عشیره بوده اند و هر یک قابلیت خلافت داشته باشند؟چه قدر شخص، بی ادراک و بی بهره از علم باشد که ادراک نکند این حدیث ربطی به مسائل قیام قائم ندارد و صریح است که عدد مقتولین، هشتاد هزار است نه هشتاد، و تمثل به شعر مذکور که صادق آل محمد (ع) نموده، گواه صدق این معنی است، و لفظ حدیث را به اغلاطی نقل کرده، چنانچه هویداست. و شراح کتاب کافی احتمال داده اند که این حدیث را به اغلاطی نقل کرده، چنانچه هویدا است. و شراح کتاب کافی احتمال داده اند که این حدیث شریف اشاره به فتنه ی چنگیز باشد، یا فتنه ی واقعه ی در شهر ری در زمان مأمون عباسی مراد باشد. و چه قدر قبیح است که شخصی [که] این اندازه نادان است، دعاوی جزاف نماید و زبان طعن به علمای اعلام و فقهای اسلام بگشاید. و چه قدر مناسب است قول شاعر:

ص: 194

قد خم اشک تو جاری است دمادم یحیی تو به این حال اگر عشق نبازی چه شودزیاده بر این، تعرض اباطیل بهائیه ننماییم که موجب تضییع وقت است.

ص: 195

وقعه ی کربلا هیچ اتفاق نیفتاد که یکی از ائمه ی اثنا عشر امامت نماز عیدین برای مسلمین نموده باشند، و در حقیقت این حدیث، معجزه ی ثابته ای است که جناب صادق (ع) اخبار نموده که مردم بعد از شهادت موفق نشوند که با امام معصومی نماز عید به جا آورند، و همین طور تا آخر زمان ائمه ی اثناعشر واقع شد.قال المجلسی فی بیان الحدیث: «عدم توفقهم للفطر و الأضحی اما لاشتباه الهلال فی کثیر من الأزمان من هذین الشهرین کما فهمه الأکثر، او لأنهم لعدم ظهور ائمة الحق و عدم استیلائهم لا یوفقون للصلوتین، اما کاملة او مطلقا، بناء علی اشتراط الامام، او یخص الحکم بالعامة کما هو الظاهر، و الاخیر عندی أظهر، و الله یعلم».و لا یخفی ما فیه. و قال المحدث الخبیر الکاشانی فی «الوافی» (1) : و لعل المراد بعدم التوفیق لهما، عدم الفوز بجوائزهما و فوائد هما و ما فیهما من الخیرات و البرکات فی الدنیا و الاخرة. و ربما یخطر ببعض الأذهان ان المراد به اشتباه الهلال علیهم، او المراد عدم توفیقهم للاتیان بالصلاة علی وجهها بآدابها و سننها و شرائطها، کما کانت علی عهد رسول الله (ص)، و قد تهیأ لهما ابوالحسن الرضا (ع) فی زمن المأمون فحالوا بینه و بین اتمامها. و فی کل من المعنیین قصور، اما الأول فلعدم مساعدة المشاهدة، فان الاشتباه لیس بدائم، مع أنه لا یضر، لاستبانة حکمه و عدم منافاته لاکثر الصوم، و عدم اختصاصه بالمدعو علیهم، اما الثانی فلعدم، مساعدة الخبر الأخیر، فان الصلوة غیر الصوم و الفطر، و کیف کان فالدعوة مختصة بالمتحیرین الضالین من المخالفین».و اشار بقوله: «الخبر الأخیر» الی ما ورد فی آخر: «لا وفقکم الله لصوم و لا فطر».و روی فی «الکافی» عن أبی جعفر الجواد (ع)، حیث سأله الراوی عن الصوم: جعلت فداک، ما تقول فی الصوم؟ فانه روی أنهم لا یوفقون لصوم، فقال: اما انه قد اجیبت دعوة الملک فیهم، قلت: فکیف ذلک جعلت فداک؟ قال: ان الناس لما قتلوا الحسین (ع)، امر الله ملکا ینادی ایتها الأمة الظالمة القاتلة لعترة نبیها، لا وفقکم الله لصوم و لا فطر. و هو - ره - لم یذکر شیئا غیر التحیر فی معنی الخبرین.و قال الفاضل القزوینی فی «تظلم الزهراء»: الأقرب أن عدم التوفیق للصوم أنهم یفطرون قبل الغروب و ذهاب الحمرة عن قمة الرأس، علی ما شاهدنا من أنهم قائلون باستحباب تقدیم الافطار علی الصلوة، و الشایع بینهم تعجیل الصلوة قبل الغروب فکیف بالافطار؟! و هذا

ص: 197

هو عین عدم التوفیق لفطر علی ما فی بعض الروایات. و عدم التوفیق للأضحی عدم توفیقهم للحج، لترکهم حج التمتع و طواف النساء، و ذلک واضح.و هو ساقط عن الاعتبار، و ما نسبه الیهم لا مأخذ له، و لم ینکروا حج المتمتع و لا طواف النساء او العدول الی التمتع من حج القرآن، و علی کل حال فلا ربط له بالأضحی.و الذی یظهر ان المراد بدعاء الملک حرمان الناس عن برکات الصلوة مع الامام الحق فی العیدین، و ان هذا الحرمان شمل جمیع الأمة بسبب قتل الحسین (ع) کما أن قتله صار سببا لطول ابتلاء الشیعة الی أن یقول القائم، و الیه اشار الصادق (ع) بقوله: «لا جرم ما وفقوا و لا یوفقون» و لذا لم یتفق للأمة بعد قتل الحسین (ع) صلوة عید للناس مع الائمة الطاهرین من ولده علی مرور الأزمان، حتی ان المأمون فی ایامه استدعی عن مولینا الرضا (ع) أن یخرج الی صلوة عید الفطر، فلما تهیأ و خرج، أعاده من اثناء الطریق و لم یوفق الناس للصلوة معه. نعم قد ورد فی «التهذیب» روایة عن محمد بن قیس عن الباقر (ع): «أنه کان اذا صلی بالناس صلوة فطر او اضحی خفض من صوته...» (1) و ظاهره ینافی ما ذکرنا، و هو مخالف للسیرة المعهودة المعلومة الأمویة، الا أن یکون المراد صلوته بخواص اصحابه سرا. و یؤکد ما ذکرنا ما رواه المشایخ الثلثة عن عبدالله بن دینار عن أبی جعفر (ع) قال: قال یا عبدالله! ما من عید للمسلمین عید أضحی و لا فطر الا و هو یجدد لآل محمد فیه حزن. قلت: و لم ذاک؟ لأنهم یرون حقهم فی ید غیرهم (2) .و اما روایة «لا یوفقون لصوم» فظنی انه تحریف أضحی، و ان کان ما رویناه عن «الکافی» یبعده، و لکن یقربه ما رواه فی العلل عنه (ع) و فی آخره و فی روایة اخری: «لفطر و لا أضحی»، و الله تعالی و حججه اعلم.و روی السید رضی الدین بن طاووس - رضی الله عنه - فی «الاقبال» باسناده عن جابر بن عبدالله الانصاری، قال: «کنت بالمدینة و قد ولاها مروان بن الحکم من قبل یزید بن معاویة و کان شهر رمضان، فلما کان فی آخر لیلة منه امر منادیه أن ینادی بالناس فی الخروج الی البقیع لصلوة العید، فغدوت من منزلی أرید الی سیدی علی بن الحسین (ع)، فما مررت بسکة من سکک المدینة الا رأیت أهلها خارجین الی البقیع، و یقولون: أین ترید یا جابر؟ فأقول: الی مسجد الرسول الله (ص)، حتی أتیت المسجد فدخلته، فما وجدت فیه الا سیدی علی بن

ص: 198

الحسین قائم یصلی صلوة الفجر، فلما فرغ سجد سجدة الشکر...» (1) الخبر.و دخل سوید بن غفلة علی امیرالمؤمنین (ع) یوم عید فاذا عنده فاتور علیه خبز السمرآء و صحفة فیها خطیفة و ملبنة، فقلت: یا امیرالمؤمنین یوم عید و خطیفة؟ فقال: انما هذا عید من غفرله. و الفاتور: الخوان، و الخطیفة: لبن یطبخ بدقیق. (2) .و فی «روضة الواعظین» عن امیرالمؤمنین (ع): «کل یوم لا یعصی الله فیه فهو یوم عید». (3) .

ص: 199

ص: 202

روز عیدی سبطین به حضور رسول اکرم آمدند و جامه ی نو خواستند. جبرئیل از جامه های بهشتی دو جامه ی سفید آورد. آن دو نور دیدگان رسول، درخواست جامه ی رنگین نمودند. پیغبمر طشت طلبید و جبرئیل آب ریخت. حسن خواهش لباس سبز کرد و حسین لباس سرخ خواست، و جبرئیل خبر داد پیغمبر را به شهادت آن دو بزرگوار، و اهل کوفه در قبال این اعزاز الهی تمام ملابس سیدالشهداء (ع) را از تن او بیرون کردند. (1) و «سبط» نیز در «تذکره» نقل کرده: «اخذوا جمیع ما کان علیه حتی سرواله». (2) و «ابن شهر آشوب» گفته: سراویل فوقانی را بیرون کردند. و حدیث جمال و بند سراویل از وقایع مستفیضه ی در کتب است.و نعم ما قیل:لئن کان ثوبی فوق قیمته الفلس فلی فیه نفس دون قیمته الانس

ص: 203

ابیات «کوفان»، فلما صرنا فی بعض الطریق، فقال لی: یا عطیة، هل اوصیک؟ و ما أظن أننی بعد هذه السفرة ملاقیک، أحب محب آل محمد ما احبهم، و أبغض مبغض آل محمد ما أبغضهم و ان کان صواما قواما، و ارفق بمحب آل محمد، فانه ان تزل [لهم] قدم بکثرة ذنوبهم ثبتت لهم أخری بمحبتهم، فان محبهم یعود الی الجنة و مبغضهم یعود الی النار. (1) .

رودی را و بالا نرفتیم کوهی را و نزدیم به شمشیر، و این گروه جدایی افتاد میانه ی سرها و تنهای ایشان و بچه های ایشان و بی شوهر شدند زنهای ایشان؟! پس گفت: ای عطیه! شنیدم از دوست خودم پیغمبر خدا که می گفت: هر که دوست داشته باشد کار گروهی را، انباز شود در کار ایشان، سوگند به آن که محمد را به راستی فرستاد که آهنگ من و یارانم بر چیزی است که گذشتند بر او حسین و یاورانش. پس آنگه گفت: ببرید مرا به سوی خانه های کوفه. پس چون در افتادیم در پاره ای از راه گفت مرا: ای عطیه! آیا سفارش کنم تو را و گمان ندارم که برخورم تو را پس از این بیابان بریدن؟ دوست بدار دوستدار کسان محمد را هنگامی که دوست دارد ایشان را، و دشمن دار دشمنان ایشان را هنگامی که دشمن دارد آنها را و اگر چه روزه دار و نمازگزار باشند، و مدارا کن دوست کسان محمد را، پس به درستی که اگر بلغزد از آنها پایی در بسیاری گناهانشان، استواری بماند دیگری از راه دوستی ایشان. به درستی که دوست ایشان برگشت به بهشت نماید و دشمن ایشان باز گردد به دوزخ.

و شیخ جلیل معاصر، «نوری» - اعلی الله قدره و نور قبره - در «لؤلؤ و مرجان» انکار بلیغی فرموده، بلکه گوید: رفتن اهل بیت از کربلا به کوفه و از کوفه به شام و مراجعت به کربلا در مدت چهل روز از قبیل ممتنعات است، و میانه ی کوفه و شام، قریب دویست فرسخ است، و عبور اهل بیت از شرقی فرات بوده و از «تکریت» و «بعلبک» و «قنسرین» و «حلب» گذشته اند و چند روز هم در کوفه برای وصول اذن یزید اقامت داشتند، چگونه، تصور [می] شود که ظرف یک ماه یا کمتر ذهابا و ایابا، اهل بیت دویست فرسخ راه طی نمایند و هفت روز یا زیاده هم در شام اقامت نمودند، و راه شام به حجاز و عراق قدر مشترکی ندارد که در اثنای راه از نعمان بن بشیر خواهش این معنی نمایند؟ و چگونه نعمان، بی اجازه ی یزید اجابت می نماید؟ و هرگز احتمال نرود که ملاقات سیدالعابدین با جابر شده باشد، و هیچ ذکری در خبر «بشارة المصطفی» نباشد و زائر اول، حضرت باشد، جابر باشد، مع ذلک مشهور این باشد اول زائر، جابر است. (1) این است تمام ماحصل از کلام شیخ جلیل - طاب رمسه - و حاصل او زیاده بر استبعاد چیزی نیست، و امور منقوله را نتوان به استغراب تکذیب کرد، اگر چه سید بن طاووس با آن که خود او در کتاب «لهوف» ورود اهل بیت را در اربعین ذکر کرده، در کتاب «اقبال» استبعاد نموده. و هرگاه کسی تأمل و تتبع در وضع مسافرت اعراب و خصوصا در ازمنه ی سابقه نموده باشد، می داند که این گونه طی مسافت ایشان خلاف عادت نیست، خصوصا هرگاه قافله ای شتاب داشته باشند. و از این قبیل سرعت سیر [در] مسافرت بسی معهود است، مثلا طریق اعظم میانه ی حرمین شریفین زیاده بر صد فرسخ است و حضرت حسین (ع) در پنج یا چهار روز طی نمود، زیرا که مضبوط است شب بیست و هشتم رجب از مدینه خارج شد و سیم شعبان در مکه بود. الیوم، حاج با سیر سریع این مسافت را ده روز یا یازده روز عبور کنند. و بعض از ثقاب مدعی مسافرت از شام به بغداد در یک اسبوع شدند.و در «مصباح» کفعمی (2) و رساله ی «تواریخ» شیخ بهائی و محدث کاشانی نیز در «تواریخ شرعیه» ورود اهل بیت را در غره ی صفر به شام، از مسلمات گرفته اند، و ورد اهل بیت را در روز اربعین به مدینه «شیخ مفید» و «شیخ طوسی» صریحا ذکر کرده اند، پس باید به استبعاد رد کنیم. و این که شیخ معاصر گفته مراد به عبارت رجوع به مدینه، خروج از شام است، یعنی آن روز راجع به سمت مدینه شدند، به غایت بعید است. و در «اقبال» سید تصریح به ورود مدینه

ص: 207

دارد، پس میسر است که در هیجدهم محرم از کوفه خارج شده باشند و غره ی صفر در شام وارد شده باشند، و ابن زیاد منتظر ورود اذن نشده باشد، یا به طریق سریعی غیر معتاد خبر رسیده باشد، و هفت روز هم چنانچه مروی هست در شام اقامت نموده باشند و در ظرف دوازده یا سیزده روز به کربلا وارد شده باشند. و آنچه بعض مورخین غیر معتمد گفته اند که تا اربعین در کوفه اقامت کرده اند، از درجه ی اعتبار ساقط است، و ممکن است که از شام تا حجاز طرق عدیده باشد که بعض آنها حد مشترکی میانه ی حجاز و عراق داشته باشد، و نعمان بن بشیر هم مأمور به اطاعت و رعایت اهل بیت بود. و اما عدم تعرض در خبر «بشارة المصطفی» از ملاقات اهل بیت، چون از غرض آن کتاب خارج، و وضع کتاب برای مناقب و فضایل شیعه است، از این جهت ذکر نشده.در هر حال، وجهی برای تکذیب ورود اهل بیت به کربلا نیست، و نیز به حسب عادت بعید نماید که آن قافله ی دل شکسته که با اکراه و اضطرار از کربلا کوچ کردند و از گریه و سوگواری ممنوع شدند و اجساد شریفه ی شهدای خود را مقابل آفتاب افتاده دیدند، بدون آگاهی بر حال مقابر مقدسه و اطلاع بر حال، به مدینه رجوع کنند و به زیارت آن تربت مقدسه فائز نشده برگردند.امیر معزی نیکو گفته:ای ساربان منزل مکن جز در دیار یار من تا یک زمان زاری کنم بر ربع اطلال دمن ربع از دلم پر خون کنم، اطلال را جیحون کنم خاک دمن گلگون کنم از آب چشم خویشتن از روی ماه خرگهی ایوان همی بینم تهی وز قد آن سرو سهی خالی همی بینم چمن و موافق روایت ابن طاووس، چون اهل بیت به آن سرزمین رسیدند، اقامه ی ماتم نمودند و زنان آن ناحیه نیز مجتمع شدند و سوگواری کردند. و در ورود اربعین، اهل ذکر و مرثیه خوانان را اکاذیب بارده ی مخترعه ای است که از مؤلفات اساتید خود ضبط کرده اند؛ اعراض از ذکر آنها بهتر است. و اشعار حکیم نظامی برای گریانیدن و تصویر ورود اهل بیت در کربلا بسیار لطیف و مناسب است:چون شوشه ی تربت پدر دید الماس شکسته در جگر دید

ص: 208

در تربت او، فتاده بی هوش بگرفتش چون جگر در آغوش آن کس که اسیر بیم گردد چون باشد، چون یتیم گرددنومید شده ز دستگیری با ذل غریبی و اسیری چندان ز مژه سرشک خون ریخت کاندام زمین به خون در آمیخت گفت ای پدر ای پدر کجایی کافسر نه به سر نمی نمایی من بی پدری ندیده بودم تلخ است کنون که آزمودم و از توصیف جابر در این حدیث حضرت حسین (ع) را به خامس اهل کسا، نماید که این لقب از القاب معروفه آن حضرت بوده، و حدیث اجتماع اهل بیت عصمت تحت کسا از احادیث متواتره ی اسلام است، و در تفسیر آیه ی مباهله و آیه ی تطهیر، مفسرین عامه و خاصه ضبط کرده اند. و اما حدیث کسای معروف در زمان ما، در کتب معتبره نقل نشده، و از خصائص «منتخب» شیخ طریحی است و خالی از اختلال در متن نباشد؛ و حال خصائص منتخب، بر اهل علم مکشوف است، و در آخر حدیث: «و لما اکتملوا قال الله...» مجهول القائل و منفصل از متن حدیث است؛ اگر چه مضامین مرویه در این خبر، مطابق با احادیث معتبره ی امامیه است، و آنچه را که جابر در آخر حدیث به آن اشاره نموده و وصیت کرده عطیه ی عوفی را که از اهل علم و حدیث و از طبقه ی تابعین اهل کوفه است و محبت دوستان اهل بیت و دشمنی دشمنان ایشان، موافق است با اخبار معتبره که با دوستی اهل بیت هیچ عملی ضرر نرساند، و با دشمنی ایشان هیچ طاعتی سود ندهد.و جد بخط الکفعمی- ره - قیل للصادق (ع): ان السید الحمیری لینال من الشراب، فقال: ان زلت له قدم ثبتت له اخری. و لما أنشد عنده قصیدته: «لأم عمرو باللوی مربع...» جعل یقول: شکر الله لاسماعیل قوله، فقیل له: انه لیشرب النبیذ، فقال: یلحق مثله التوبة و لا یکبر علی الله أن یغفر الذنوب لمحبینا و مادحینا (1) .و قریب منه ما رواه الکشی، و أرجی ما روی فی اهل المحبة و الولایة ما رواه الشیخ فی «التهذیب» فی الزیارات بسنده عن زید الشحام، قال: سئل أبو عبدالله (ع) عن رجل و نحن عنده، فقیل له: مات، فترحم علیه، فقال رجل من القوم: لی علیه دنینرات فغلبنی علیها و سماها یسیرة. قال: فاستبان ذلک فی وجه أبی عبدالله (ع) فقال: أتری الله یأخذ ولی علی - علیه السلام

ص: 209

ص: 210

- فیلقیه فی النار فیعذبه لأجل ذهبک؟ قال: فقال الرجل: هو فی حل، جهلنی الله فداک! فقال أبو عبدالله (ع) أفلا کان ذلک قبل الآن؟ (1) .و عن «عوات» الراوندی: روی أن الله تعالی قال لموسی: هل عملت لی عملا قط؟ قال: صلیت لک و صمت و تصدقت و ذکرت لک. قال الله تعالی: اما الصلوة فلک برهان، و الصوم جنة و الصدقة ظل و الذکر نور، فای عمل عملت لی؟ قال موسی: دلنی علی العمل الذی هو لک. قال: یا موسی، هل والیت لی ولیا و هل عادیت لی عدوا قط؟ فعلم موسی أن افضل الأعمال الحب فی الله، و البغض فی الله.و الیه أشار الرضا (ع) بمکتوبه: کن محبا لآل محمد و ان کنت فاسقا، و کن محبا لمحبیهم و ان کانوا فاسقین.و من شجون الحدیث، ان هذا المکتوب هو الآن عند بعض اهل «کرمند» قریة من نواحینا الی اصفهان ما هی، و وقعته أن رجلا من أهلها کان جمالا لمولینا ابی الحسن (ع) عند توجهه الی خراسان، فلما أراد الانصراف، قال له: یابن رسول الله، شرفنی بشیئی من خطک أتبرک به، و کان الرجل من العامة، فاعطاه ذلک المکتوب، انتهی.و لک ینبغی لأهل محبتهم أن یتورعوا و یتجنبوا عما یتورعون، قضاء لحق المحبة و حیاء منهم، لئلا ینفر الناس عن محبتهم.روی «البرسی» فی مشارقه أن رجلا من المنافقین قال لمولانا الرضا (ع): ان من شیعتکم من یشرب الخمر علی الطریق، لا یرعوون عنه، و اعترضه آخر فقال مثل ذلک، فعرق وجهه الشریف حیاء، ثم قال: الله اکرم من أن یجمع بی رسیس الخمر و حبنا اهل البیت فی قلب المؤمن، و روی قریب منه فی ریاض الجنان عن الصادق (ع).

ص: 211

آورده ای؟ جواب گفت: جدم به من عطا کرده. او نیز خدمت رسول آمد و بچه آهو درخواست نمود. رسول متحیر شد چه جواب گوید، که ناگاه آهویی هویدا شد و بچه ای همراه داشت و به زبان، فصیح عرضه داشت: یا رسول الله! مرا دو بچه بود، یکی را صیاد صید کرد برای شما هدیه آورد، من بدان دیگری دلخوش بودم. ناگاه آوازی شنیدم که بره ی خود را نزد رسول خدا ببر که حسین از او بچه آهو خواسته و نزدیک است گریان شود و به گریه ی او ملائکه گریان شوند. (1) و امتناع حضرت حسین از حمل ابورافع، شاید نکته ای داشته باشد که غیر از معصوم شایسته نباشد حمل بر معصوم شود، مثل آن که بر دوش کشیدن رسول حسنین را نیز اشاره به عصمت و جلالت قدر ایشان بوده و مکرر در احادیث شیعه و سنی وارد است که آن دو طفل را بر شانه ی خود سوار می کرده، می فرمود: «نعم الجمل جملکما و نعم الراکبان أنتما»؛ بلکه در مناقب مذکور است دو گیسو از دو طرف گذاشته بود که به دست حسنین بدهد. و بسیار زمانی سجده ی نماز را طولانی می کرد تا حسین را از دوش او به طیب خاطر فرود آید، و صحابه که سبب طول سجود می پرسیدند، جواب می گفت: «ارتحلنی ابنی».و محتمل است که حمل نمودن رسول حسنین را بر دوش خود، اشاره به امر معنوی باشد که نسل رسول از صلب آن دو نور پاک خواهد بود؛ و هم فرموده اند که نسل هر پیغمبری از ولد ذکور او بوده. مکرر رسول خاتم [ فرموده] که نسل او از دختر اوست. و مؤید است این مطلب را حدیث شریفی که شیخ شهید در اربعین خود روایت کرده و از معانی و علل نیز مروی است از عبدالجبار که گفت: «سمعت محمد بن حرب الهلالی امیر المدینة یقول: سألت جعفر بن محمد (ع) فقلت: یابن رسول الله، فی نفسی مسألة ارید أن أسألک عنها، قال: ان شئت أخبرتک بمسألتک قبل أن تسألنی، و ان شئت فاسأل، فقلت له: یابن رسول الله، و بأی شیی تعرف ما فی نفسی قبل سؤالی عنه؟ قال: بالتوسم، اما سمعت قول الله عزوجل: «ان فی ذلک لآیات للمتوسمین»، و قول رسول الله (ص): (اتقوا فراسة المؤمن، فانه ینظر بنور الله عزوجل»، قال قلت له: یابن رسول الله، فأخبرنی مسألتی، قال: أردت أن تسألنی عن رسول الله صلی الله علیه و آله لم یطق حمله علی (ع) عند حط الأصنامعن سطح الکعبه مع قوته و شدته، و ما ظهر منه فی قلع باب خیبر و الرمی بها ورائه أربعین ذراعا و کان لا یطیق حمله أربعون رجلا، و قد کان رسول الله یرکب الناقة و الفرس و البغلة و الحمار و یرکب البراق لیلة المعراج و کل من ذلک دون علی فی القوة و الشدة؟ قال: فقلت له: عن هذا و الله أردت أن أسألک یابن

ص: 213

رسول الله، فأخبرنی، فقال: ان علیا (ع) له برسول الله شرف، و به ارتفع، و به وصل الی اطفاء نار الشرک فی ابطال کل معبود دون الله - عزوجل - علاه النبی (ص) لحط الأصنام لکان بعلی مرتفعا و مشرفا و واصلا الی حط الأصنام، و لو کان ذلک کذلک لکان افضل منه، ألا تری أن علیا قال: لما علوت ظهر رسول الله (ص) شرفت و ارتفعت حتی لو شئت أن أنال السماء لنلتها؟ اما علمت ان المصباح هو الذی یهتدی به فی الظلمة و انبعاث نوره من اصله، و قد قال علی علیه السلام أنا من أحمد کالضوء من الضوء؟ أما علمت أن محمدا (ص) و علیا (ع) کانا نورا بین یدی الله جل جلاله قبل خلق الخلق بألفی عام و أن الملائکة لما رأت ذلک النور، رأت له أصیلا قد انشعب منه شعاب لامع، فقالت: الهنا و سیدنا، ما هذا النور؟ فأوحی الله عزوجل الیهم، هذا نور من نوری، أصله نبوة و فرعه امامة، اما النبوة فلمحمد (ص) عبدی و رسولی و الامامة فلعلی حجتی و ولیی، و لولاها ما خلقت خلقی؟ اما علمت أن رسول الله (ص) رفع یدی علی بغدیرخم حتی نظر الناس الی بیاض ابطیهما فجهله مولی المسلمین و امامهم، و قد احتمل الحسن و الحسین یوم حظیرة بنی البحار، فلما قال له بعض اصحابه: ناولنی احدهما یا رسول الله (ص)، قال (ص): «نعم الحامل أنا و نعم الراکبان، و أبوهما خیر منهما»، و انه کان یصلی باصحابه به، فاطال سجدة من سجداته، فلما سلم قیل له: یا رسول الله، لقد أطلت هذه السجدة؟ فقال علیه السلام: ان ابنی ارتحلنی فکرهت أن أعجله حتی نزل: و انما أراد بذلک رفعهم و تشریفهم، و النبی (ص) رسول نبی امام، و علی (ع) لیس بنبی و لا رسول، فهم غیر مطیق لحمل اثقال النبوة. قال محمد بن حرب الهلالی: زدنی یابن رسول الله، فقال: انک لأهل للزیادة، ان رسول الله (ص) حمل علیا (ع) علی ظهره، یرید بذلک أنه أبو ولده و امام الأئمة من صلبه، کما حول ردائه فی صلاة الاستسقاء و أراد أن یعلم اصحابه بذلک أنه تحول الجدب خصبا، قال: فقلت له: زدنی یابن رسول الله (ص)، فقال: احتمل رسول الله (ص) علیا (ع) یرید بذلک ان یعلم قومه انه الذی یخفف عن ظهر رسول الله ما علیه من الدین و العدات و الاداء عنه من بعده، قال: قلت: یابن رسول الله، زدنی، فقال: انه احتمله و ما حمل الا لأنه معصوم و لا یحمل وزرا، فیکون اقواله و افعاله عند الناس حکمة و صوابا، و قد قال النبی (ص) لعلی (ع): یا علی، ان الله تبارک حملنی ذنوب شیعتک ثم غفرها لی، و ذلک قوله عزوجل: «لیغفرلک الله ما تقدم من ذنبک و ما تأخر» و لما أزل الله تبارک و تعالی: «یا ایها الذین آمنوا علیکم أنفسکم...» قال النبی (ص): ایها الناس، علیکم انفسکم لا یضرکم من ضل اذا اهتدیتم، و علی نفسی و أخی، أطیعوا علیا، فانه مطهر معصوم لا یضل و لا یشقی، ثم تلاهذه الآیه: «قل أطیعوا الله و أطیعوا

ص: 214

الرسول فان تولوا فانما علیه ما حمل و علیکم ما حملتم...» ثم قال الصادق (ع) لی: ایها الأمیر، لو أخبرتک بما فی حمل النبی (ص) علیا (ع) عند حط الأصنام من سطح الکعبة من المعانی التی أرادها لقلت: ان جعفر بن محمد لمجنون، فحسبک من ذلک ما قد سمعت، فقمت الیه و قبلت رأسه و قلت: «الله أعلم حیث یجعل رسالته» (1) .

ص: 215

ذات اقدس به صدور افعال و حصول اطواری که موجب استحقاق این مرتبه ی رفیعه است، بوده. از جمله، شهادت و مظلومیت حضرت حسین در عالم تقدیر، موجب شایستگی اولاد امجادش بود برای امامت و ریاست اهل توحید. و چون منصب امامت در حقیقت خلافت کبرای الهیه است که قابلیت وساطت فیض و مظهریت اسماء و صفات باشد، پس چنین نباشد که تعیین شخص امام به اختیار مردم باشد، چنانچه معتزله گمان کرده اند، و هم چنین عبارت از وصایت مطلقه نیست که هر یک از اولاد توانند در او طمع نمایند، و عبارت از سلطنت و استیلای به قهر و غلبه و واداشتن مردم به احکام اسلامیه و اجرای حدود و اقامه ی معروف و نهی از منکرات نیست، چنان که زیدیه گمان برده اند. و چون این معنی از اسرار خفیه بوده، بعضی از اولاد ائمه ی اثناعشر گمان می کرده اند که برای ایشان حظی و نصیبی است، یا آن که هجوم و بیعت عامه موجب تحریک خیال ایشان می گردیده. و عقل و نقل بر طبق آنچه نگاشته شد، متطابق و متعاضد است، و دعوای بعض از علویین و خروج ایشان به سیف از جهت عدم اطلاع بر حقیقت امر بوده، یا مقصد صحیح دیگری داشته اند و مردم گمان داشته که مدعی امامت است، چنان که در حق زید شهید و بعض دیگر وارد شده. و در کتاب «منتخب البصائر» حدیثی وارد است از حضرت باقرالعلوم (ع)، قال: «لما قتل الحسین (ع) أرسل محمد بن الحنفیة الی علی بن الحسین فخلی به، ثم قال: یابن أخی، قد علمت أن رسول الله (ص) کانت الوصیة منه و الامامة من بعده الی علی بن أبی طالب (ع) ثم الی الحسن ثم الی الحسین، قد قتل ابوک و لم یوص و أنا عمک و أخو ابیک، و ولادتی من علی (ع) فی سنی و قدمی و أنا أحق بها منک فی حداثتک، فقال، لا تناز عنی فی الوصیة و الامامة و لا تحاجنی، فقال له علی بن الحسین: یابن عم، اتق الله و لا تدع ما لیس لک بحق، انی أعظک أن تکون من الجاهلین، ان أبی یا عم أوصی الی فی ذلک قبل أن یتوجه الی العراق، و عهد الی فی ذلک قبل أن یستشهد بساعة، و هذا سلاح رسول الله فلا تتعرض لهذا، انی أخاف عیک من نقص العمر و تشتت الحال، ان الله تبارک و تعالی لما صنع الحسن (ع) مع معاویة لعنه الله ما صنع، آلی أن لا یجعل الوصیة و الامامة الا فی عقب الحسین (ع). (1) .و اما بودن شفا در تربت مقدسه، محل تواتر اخبار امامیه و از جمله ی مجربات قطعیه ی طایفه ی محقه است، و تخلف شفا در بعض اوقات به سبب وجود موانع است، چون تأثیر تربت و دعا

ص: 217

و سایر توسلات شرعیه بالطبیعه نخواهد بود تا تخلف نکند، بلکه مؤثر طبیعی هم با تخلف شرط یا وجود مانع تأثیر نکند.و از شرایط تأثیر تربت حسین، عقیده در تأثیر اوست، چنانچه در «کامل الزیاره» مروی است که ابن ابی یعفور عرضه داشت خدمت امام صادق (ع) که: بسا باشد که بعضی استشفا به تربت نمایند و نفع نبخشد، فقال: «لا و الله الذی لا اله هو، ما یأخذه أحد و هو یری أن الله ینفعه به الا نفعه الله به». (1) .و از جمله ی شرایط استشفای به تربت، محفوظ بودن تربت است در محل پاکیزه و نگاهداری به احترام. از امام باقر (ع) روایت شده که محمد بن مسلم شکایت نمود که ما گاهی استشفای به تربت کنیم و سودی ندهد. فرمود: هرگاه تربت مکشوف باشد، مرضای جنیان استشمام رایحه ی او نمایند و برکت آن را ببرند، و گرنه مالیده نشود و آشامیده نشود تربت برای امری و دردی مگر آن که همان ساعت افاقه یابد. پس فرمود که تربت در خورجین یا چیزهای ناپاک نگذارید که اثر آن خواهد رفت.و از جمله ی شرایط، ذکر اسم الهی است نزد باز کردن بسته ی تربت که شیاطین و جنیان نتوانند دست بمالند بر او، چنانچه نیز در کامل است که شیاطین و کفار جن حسد می برند به بنی آدم بر تربت، چون نتوانند با ملائکه داخل حائز شریف شوند. چون کسی بیرون برد، شیاطین هجوم کنند و دستمالی کنند. و حضرت صادق (ع) به ابی حمزه ی ثمالی فرمود: به این سبب تأثیر نکند تربت. پس هرگاه تربت گرفتی، مستور بدار او را و ذکر خدا بر او بسیار کن و استخفاف به او مکن و به حسن یقین اخذ کن تا سود بخشد.و در روایات قرائت «انا أنزلنا» و «فاتحه» و «قللا لیل أربعه» بر تربت وارد است.و از شرایط، خواندن دعاست، چنانچه در خبری است که مردی خدمت جناب صادق (ع) عرضه داشت که شما فرموده اید: تربت حسین (ع) از دواهای مقرره است، بر دردی نگذرد مگر آن که بشکند او را؟ فرمود: چنین است. عرضه داشت: من خوردم و فایده نبردم. فرمود: برای تربت دعایی است که بدون آن دعا فایده ندهد. پس چون خواهی بگیری، ببوس از او و بر چشمان بگذار و بگو: «اللهم انی أسألک بحق الملک الذی قبضها و أسألک بحق النبی الذی حضنها و أسألک بحق الوصی الذی حل فیها أن تصلی علی محمد و آل محمد و أن تجعله شفاء من کل دواء و امانا من کل خوف و حفظا من کل سوء». پس ببند او را و بخوان سوره ی قدر

ص: 218

را.و در احادیث نهی مؤکد از خرید و فروش تربت مقدسه وارد شده و روایت شده که هر که بفروشد تربت را یا بخرد، مانند کسی است که لحم آن حضرت را خرید و فروش کرده باشد.و از سنن مؤکده، سبحه گرفتن از تربت مقدسه است که احادیث در فضیلت آن بسیار است، و بدون تسبیح ثواب آن حاصل شود برای کسی که سبحه ی تربت در دست داشته باشد. و هرگاه سهوا بگرداند، به هر دانه بیست حسنه برای او نوشته شود.مؤلف گوید: عجب است از مردمی که سبحه ها از استخوان حیوانات یا هسته ی میوه و چوب و سنگ می گیرند با آن که شیعی مذهب هستند، و این اندازه برکات و حسنات بر خود تفویت نمایند به خیال ابتهاج به رنگ و صفا! این گونه خیالات ناشی از غفلت و جهالت و یا ضعف عقیده است - أعاذنا الله و سایر المؤمنین منه -.و باید دانست که مراتب فضیلت تربت به اعتبار قرب و بعد از قبر شریف مختلف می شود، تا چهار میل و فرسخ و هفتاد ذراع از جوانب اربع محدوده شده، و شرح این جمله در کتب مفصله مزبور است، و در این زمان هر چه از زیرزمین گرفته شود بهتر است.و مخفی نباشد که اهل شک و ریب را بهره از استشفای به تربت نیست، بلکه گاهی تأثیر به ضد نماید، چنانچه در «امالی» شیخ الطائفه وارد است که مردی مبتلا به درد شکم بود، عجوزه [ای] از اهل کوفه او را علاج نمود به قدح آبی. بهبودی حاصل شد، پس از آن که تمامی اطبا عاجز از معالجه شده بودند. بعد از یک ماه از عجوزه پرسید: در آن قدح چه دوایی بود؟ گفت یک دانه از سبحه ی تربت. چون آن مرد عامی مذهب بود، گفت: ای رافضیه! مرا تربت خورانیدی؟ پس دوباره مبتلا شد به درد شکم سخت تر از اول. (1) .و نیز در آن کتاب است که یوحنای نصرانی طبیب بغداد بود. روزی از کسی پرسید که تو را به حق پیغمبرت این قبری که نزدیک بنی هبیره است، قبر کیست؟ گفت: قبر حسین بن علی. گفت: مرا حکایتی است. شبی شاپور کبیر مرا برای معالجه ی موسی بن عیسی احضار نمود. دیدم طشتی نزد اوست. تمام اعضا و احشای او در طشت ریخته. پرسیدم: چه شده او را؟ گفتند: در محضر او مذاکره ی حسین بن علی (ع) شد و این که شیعیانش به تربت مداوا نمایند. مردی از بنی هاشم حاضر بود، گفت: من تجربه کرده ام. موسی بن عیسی پرسید: از آن تربت چیزی داری؟ گفت: بلی. پس موسی قدری از آن تربت گرفت و از روی سخریه در

ص: 219

اسفل خود نهاد که فورا فریادش بلند شد و طشت خواست و تمام اندرون آن پلید در آن طشت ریخت. یوحنا گفت: قابل علاج نیست. و این معجزه سبب اسلام یوحنا شد. (1) .و اما استجابت دعا نزد قبر آن حضرت نیز مثل استشفای به تربت مشروط به شرایطی است، چنانچه مطلق استجابت دعا را شروطی است که در کتب دعا مزبور و مشروح است، و کتاب «عدة الداعی» شیخ جلیل احمد بن فهد حلی در این باب بهتر کتابی است. و مجمل قول در باب استجابت دعا این است: از عجایب خلقت بنی آدم است که افعال او در الواح قدریه ی سماویه مؤثر است و جمله [ای] از حوادث در عالم تقدیر معلق بر بعضی از اعمال نفوس بشریه است. و به این معنی تصریح شده در کلمات علمای الهیین که گفته اند اسباب وجود حوادث گاهی ابتدا از عالم سفلی شود. و در احادیث وارد شده: «الدعاء یرد القضاء». به این سبب بدای در تقادیر اولیه واقع شود. همچنین سایر اعمال از معاصی و طاعات و صدقات و زیارات در حوادث تأثیر تمام دارد، و لا محاله میانه ی این اعمال و حوادث، روابط خاصه ای است که اولیای وحی مطلع هستند و عقول از ادراک این امور عاجز است. و از این جهت، عقول را راهی در ربط عالم ملک به ملکوت نیست، و در تأثیر اعمال، مردم محتاج به نبوت وحی هستند، و ممکن است که زمان و مکان را در استجابت دعا تأثیر و مدخلیت تامه باشد، مانند جمعه و اسحار و ماه رمضان و عرفه و نیمه ی شعبان و امثال آن، و مانند کربلا و عرفات و مستجار کعبه. و در هر یک از این ابواب، احادیث بسیار وارد شده.و در خبری وارد شده که جمله ای از دعاهای مؤمنین را که در ماه رمضان مستجاب نشد، دیگر مستجاب نشود مگر در عرفات.و در کتاب عدة الداعی مروی است که امام صادق (ع) بیمار شد. امر نمود اجیری برای دعا بگیرند که در کربلا برود و دعا کند برای آن حضرت، و آن اجیر برخورد در خانه ی حضرت به یکی از دوستان، و چون بر قصه مطلع شد، به وی گفت: حضرت صادق (ع) خود امامی است مفترض الطاعه مانند حسین، چگونه تو را نزد قبر او فرستد؟ پس اجیر برگشت و این کلام را به حضرت صادق (ع) عرضه داشت. جواب فرمود: چنان است که این مرد گفته و لیکن ندانسته که خداوند را بقعه هایی است که دعا در آن بقاع مستجاب شود، و بقعه ی کربلا از آن جمله است. و قریب به این معنی احادیثی است که روایت شده از حضرت هادی ابن الحسن عسکری (ع) که امر فرمود که کسی برود کربلا برای آن حضرت دعا کند، و بعض اصحاب آن

ص: 220

حضرت گفتند: دعای شما بهتر است از دعای دیگری. فرمود: رسول خدا افضل بود از کعبه و حجرالأسود و عرفات، و طواف می کرد خانه را و استلام می نمود حجر را و وقوف می نمود در عرفات. از برای خداوند بقعه هایی است که دوست دارد که خوانده شود در آن بقعه ها. و کربلا از آن اماکن است. و بدان که دعای نزد قبر شریف صادق است بر دعای در اطراف قبر، بلکه مطلب بقعه و رواق و تا 25 ذراع از جوانب اربع قبر شریف، قدر یقینی است. و مدلول اخبار معتره است که این مقدار از باغهای بهشت است و مسافرین مخیرند در قصر و اتمام نماز تا این حد. و در مطلق حرم و صحن بلکه حجرات صحن نیز فتوا داده اند. و مراد به فقره ی حدیث که ایام زیارت محسوب از عمر نشود، این است که در مدت زیارت، گناه زائر بر او نوشته نشود و محاسبه با او ننمایند. و بعضی تأویلات بعیده در این فقره ذکر کرده اند، فایده ای در نقلش نیست.

ص: 221

یحیی پیشکش فرستاده شد برای زن زشتکاری از زشتکارهای بنی اسرائیل. و در سخن سرودن مقاتل از زین العابدین است که زن پادشاه بنی اسرائیل پیر شد. خواست دختر خود را شوهر دهد به پادشاه. پس کنکاش خواست از یحیی پسر زکریا. او باز داشت او را از آن کار، و دانست آن زن آن را، پس آرایش کرد دختر خود را و فرستاد نزد پادشاه، و رفت و بازی کرد جلوی روی او. پادشاه به وی گفت: چه نیاز خواهی دهم؟ گفت، سر یحیی را. پادشاه گفت: نیازی جز این بخواه. گفت: جز آن نخواهم. و روش ایشان این بود که پادشاه هرگاه دروغ گوید از شاهی کنارش کنند. پسر سرگردان شد میانه ی پادشاهی و میانه ی کشتن یحیی که کدام را برگزیند؟ و کشت یحیی را و فرستاد سر او را برای آن زن در طشت زرین. و فرمان داده شد به زمین و گرفت آن زن را، و برگماشت خداوند بر آن گروه بخت نصر را که بینداخت برایشان فلاخن ها را و کارگر نمی شد. پس بیرون شد به سوی او پیرزنی از شهر و گفت: ای پادشاه! این شهر پیغمبران است. گشوده نشود مگر به آنچه من راه نمایم تو را به او. گفت: تو راست آنچه بخواهی. گفت: بریز برایشان پلید و ناپاک را. پس چنان کرد و گسیخته شد آن شهر و در آمد در آن شهر و گفت: پیرزن را نزد من آورید. چون آوردند، گفت: نیاز تو چیست؟ گفت: در این شهر خونی هست که می جوشد، کشتار کن تا این خون آرام گیرد. و چون هفتاد هزار تن گشت، آرام گرفت. پس گفت حسین پسر خود را: ای علی! به خدا سوگند که آرام نگیرد خون من تا برانگیزاند خدا مهدی را و بکشد بر خون من هفتاد هزار تن از مردمان دوروی ناگرویده ی نافرمان را.

اول آن که همنامی از پیش خود نداشتند که به نام ایشان نامیده شده باشد، و در قرآن مجید است: «لم نجعل له من قبل سمیا». و در خبری وارد است که فاطمه ی زهرا (س) پس از ولادت حضرت حسن او را نزد پیغمبر آورد و او را حسن نام نهاد، و پس از ولادت حسین او را نزد پیغمبر آورد و گفت: این پسر نیکوتر است، او را حسین نامید. و از این حدیث نماید که تصغیر برای تعظیم است.دوم: گریستن آسمان بر این دو مظلوم؛ چنانچه در تفسیر آیه ی مبارکه ی «فما بکت علیهم السماء و الارض» احادیث بسیاری وارد شده که آسمان گریه نکرد مگر بر یحیی بن زکریا و حسین بن علی.سوم: این مدت حمل هر دو شش ماه بود. و در بعضی اخبار، زمان حمل عیسی بن مریم را نیز شش ماه ذکر کرده اند.چهارم: قبل از ولادت حضرت یحیی بشارت آسمانی به ولادت او رسید، و ولادت حضرت حسین (ع) و شرح حال او را جبرئیل خدمت رسول اکرم عرضه داشت، چنانچه در احادیث مشهور است، و در تفسیر آیه ی: «حملته امه کرها و وضعته کرها» جماعتی از مفسرین نقل کرده اند.پنجم: آن که قاتل هر دو از اولاد زنا بوده. و از حضرت باقر روایت شده که کشنده ی انبیا و اولاد انبیا، زنازادگان خواهند بود، چنانچه مسعودی در «اثبات الوصیه» و راوندی در «قصص الانبیاء» روایت کرده اند.ششم: سر هر دو را در طشت طلا گذاردند و برای زناکاران و زنازادگان هدیه فرستادند، و خون یحیی را در طشت ریختند که مبادا به زمین برسد و باعث غضب الهی شود، و این رعایت در خون سیدالشهداء (ع) نشد، و شاعر خوب گفته:حیف است خون حلق تو ریزد به روی خاک یحیای من اجازه که طشتی بیاورم هفتم: کیفر کشیدن خداوند به کشته شدن هفتاد هزار نفر.هشتم: سخن گفتن یحیی، چنانچه در تفسیر قمی مزبور است.و سخن گفتن سر سیدالشهداء (ع) مشهور در کتب شیعه و سنی بلکه در تواریخ معتبره مزبور است.نهم: در بالا بردن هر یک از دو مولود مسعود به آسمان بعد از ولادت، چنانچه در کتاب

ص: 224

«قصص الأنبیاء» راوندی مسطور است که یحیی را پس از ولادت؛ به آسمان بردند، و غذا داده شد به نهرهای بهشتی تا زمانی که بریده شد از شیر. و بالا بردن به آسمان بدن مقدس حسین را بعد از شهادت، در اخبار معتبره وارد است، ولی واقف نشدم بر حدیثی که حضرت حسین را بعد از ولادت به آسمان بالا برده باشند. دهم: نیز در قصص الأنبیاء مروی است که یحیی در خانه ی تاریک می نشست، خانه را به نور جمال خود روشن می نمود. و نیز در مناقب از جامع ترمذی روایت کرده که حضرت حسین هرگاه در مکان تاریک می نشست، روشنی جبهه ی او و نحر او راهنمایی می کرد به سوی او.یازدهم: محقق مقام خوف از عظمت الهی به مرتبه ی مؤکده. در تفسیر ا مام عسکری مروی است که نبوده بنده ای از برای خداوند مگر آن که خطیئه نموده یا عزم بر خطیئه کرد، مگر یحیی بن زکریا. و در مناقب مزبور است که گفته شد مر حسین را که چه چیز بزرگ نموده خوف تو را از خدا؟ فرمود: ایمن نشود در روز قیامت مگر کسی که بترسد از خدا در دنیا.دوازدهم: سخن گفتن خدا با یحیی و حسین. در کتاب تفسیر مجمع البیان مسطور است در تفسیر «و حنانا من لدنا» که حضرت باقر (ع) فرمود که تحنن و شفقت خدا بر یحیی به مرتبه ای بود که هرگاه می گفت: یا رب! جواب می شنید: «لیک یا یحیی». (1) و نیز از «عیون المجالس» مروی است که حضرت حسین راه می رفت با انس بن مالک تا آن که به قبر خدیجه ی کبری رسید؛ از انس کناره جست و انس گفت: من خود را از وی پنهان کردم و او طولانی نمود نماز خود را، و شنیدم او را که مناجات می کرد و می گفت:یا رب یا رب أنت مولاه فارحم عبیدا الیک ملجاه یا ذا المعالی معتمدی طوبی لمن کنت أنت مولاه طوبی لمن کان خائفا أرقا یشکو الی ذی الجلال بلواه و ما به علة و لا سقم اکثر من حبه لمولاه اذا اشتکی بثه و غصته أجابه الله ثم لباه فنودی علیه الصلوة و السلام:لبیک لبیک أنت فی کنفی و کلما قلت قد علمناه صوتک تشتاقه ملائکتی فحسبک الصوت قد سمعناه

ص: 225

دعاک عندی یجول فی حجب فحسبک السر قد سفرناه لو هیئت الریح فی جوانبه خر صریعا لما تغشاه سلنی بلا رغبة و لا رهب و لا حساب انی أنا الله

متابعت کرده اند.شیخ فقیه «ابن نما» در «اخذ الثار» فرماید که: قبر او مدتی در باب مسلم بن عقیل روبرو بوده از شیعه رغبتی در زیارت او نمی شد. و در کتاب کشی و سایر کتب رجال اخبار مدح و ذم در حق او وارد شده، ولی بس هویداست که اخبار مذمت او از باب تقیه بوده، و هرگاه تبری از او در زمان حضرت سجاد و حضرت باقر علیهماالسلام شده، از باب استیلای بنی امیه بوده. و از مطالعه ی سیره ی مرضیه ی مختار در انتقام و خونخواهی هویدا شود که غرض او صحیح و از اهل محبت اهل بیت بوده و غرض ملک و سلطنت نداشته و از زمان شهادت حضرت سیدالشهداء (ع) آتشی در قلوب شیعه شعله ور بوده مترصد هنگام و وقت فرصت بودند.از تاریخ طبری نقل شده که در سنه ی شصت و یک، شیعه در تهیه و جمع آوری آلا حرب بودند، و در پنهانی معاهدات از یکدیگر می گرفتند. (1) .و مورخ امین در «مروج الذهب» فرموده: در سنه ی شصت و پنج، شیعه ی کوفه متحرک شدند و یکدیگر را ملامت نمودند که پسر پیغمبر در همسایگی ما کشته شد و ما او را اعانت نکردیم و این خطای بزرگی بود و ننگ آن تا قیامت باقی خواهد ماند، و شسته نشود مگر به کشتن کشندگان او. (2) .و بالجمله ی، همراهی بزرگان شیعه با او مثل سلیمان بن صرد صحابی و ابراهیم بن الاشتر و دیگران، دلیل بزرگی بر صحت نیت او بوده، و چه ستایشهای بسیار از او فرموده حضرت باقر که خانه های خراب و ویران شده ی ما را مختار ساخت و خونخواهی کرد و محبتها نمود. و بر محدث خبیر مخفی نیست که تبری و تکذیب از مختار اگر در خبر وارد است، از باب تقیه ی از مخالفین است که او را از اشرار می شمارند و عدیل بخت نصر می گیرند، که بلکه از مورخین عامه او را بدتر از بخت نصر شمرده.و ابوالفرج بن جوزی در کتاب منتظم روایت کرده از ابن عباس که خدا وحی نموده به پیغمبر که من کشتم به واسطه ی خون یحیی هفتاد هزار تن، و می کشم به جهت پسر فاطمه هفتاد هزار.و شیخ جلیل، مسعودی در مروج الذهب نقل کرده که چون مصعب کشت مختار را و

ص: 227

پردگیان او را احضار نمود، امر کرد آنها را بر تبری از مختار. همه تبری کردند جز دو نفر از زنهای او: یکی دختر سمرة بن جندب و دیگری دختر نعمان بن بشیر انصاری که امتناع کردند و گفتند: چگونه تبری کنیم از مردی که خداپرست بود و صائم النهار و قائم اللیل بود و خون خود را بذل نمود در راه رسول خدا و دخترزاده ی او تا شفا داد سینه های دوستان ایشان را؟ مصعب شرح حال آن دو زن به عبدالله بن زبیر برادر خود نوشت، و او فرمان داد که اگر تبری نکردند بریز خون ایشان را؛ یکی تقیه کرد و دختر نعمان نکرد و کشته شد.مؤلف گوید: شرح حال مختار و نسبت مذهب کیسانیه به او و سیره ی او در کشتن قتله ی سیدالشهداء (ع) مناسب با این مختصر نیست. علی کل حال، شبهه ای در نجات و خیر عاقبت او نیست.و در دو حدیث معتبر روایت شده در ثواب الاعمال و ظاهرا کتاب حسین بن سعید، که شخص کافری همسایه ی مسلمانی داشت که با او نیکویی و مدارا می نمود. چون کافر از دنیا رفت و بر حسب میعاد الهی به جهنم درآمد، خداوند خانه ای از گل برای او در وسط آتش بنا فرمود که حرارت آتش به وی ضرر نرساند و روزی از غیر جهنم برسد، و به او گویند: این سزای نیکویی است که به مسلمان رسانیدی. هرگاه حال کافر به واسطه ی احسان به مسلمانی این گونه باشد، پس چگونه خواهد بود حال مختار که دلجویی و شاد نمود قلوب شکسته دلان و مظلومان و مصیبت زدگان و ارامل و ایتام آل پیغمبر را که پنج سال در سوگواری و گذاز بودند و ابدا زینتی بر خود نیاراستند و شانه بر سر نزدند و حنا نبستند و سرمه نکشیدند، بلکه آتشی نیفروختند تا آن که مختار سر نحس عبدالله بن زیاد را برای ایشان فرستاد، و خانه های خراب آنها را آباد نمود و اعانتها فرمود، و بسی قلب مبارک سیدالعابدین شاد شد از سرهای دشمنان که برای او آوردند، و مشغول غذا خوردن بود و سجده ی شکر به جا آورد و فرمود: روزی که ما را به این کافر وارد کردند غذا می خورد و من از خدای خود درخواست نمودم که از دنیا نروم تا سر این کافر را در مجلس غذای خود مشاهده کنم، زیرا که دیدم که سر مبارک پدرم برابر روی این کافر بود و غذا می خورد؛ خدا جزای خیر دهد مختار را که خونخواهی از ما نمود، و به اصحاب خود فرمود: همه شکر کنید. یکی عرضه داشت که چرا امروز حلوا در غذای ما نیست؟ فرمود: امروز زنان ما مشغول عیش بودند. چه حلوایی شیرین تر از نظر کردن بر سر دشمنان ماست؟

ص: 228

و الغلاء العالمین و الطاعون العام، و لا ریب انها مقضیة داخلة تحت الارادة الازلیة صلاحا لحال الکائنات، و لا شبهة لأولی البصائر و العقول السلیمة فی ان نظام العالم علی أشرف النظامات الممکنة و اتمها بحیث لا یتصور فوقه نظام آخر، اذ لو تصور نظام أکمل منه و أهمله الباری تعالی لزم توال فاسدة: اما الجهل او العجز عن الاتیان به او البخل، تعالی عن ذلک کله علوا کبیرا. و هذه کله مما لا ریب فیه، انما الاشکال الصعب الذی هو مزلة الاقدام تعیین المبدء لهذه الحوادث الشریة، فان انتهت الشرور الی جوهری نطقی سمی فی عرف الشرع بالشیطان، فیقال: من أین جاء شرارة ابلیس؟ فاما أن یقال لکل شیطان شیطان، و یتسلسل الی غیر النهایة و هو باطل، او یقال ینتهی الی شیطان غیر مخلوق و یلزم وجود مبتدئین: احدهما للخیرات و الثانی للشرور، و هو مذهب المجوس و الثنویة القائلین بیزدان و اهرمن، او یقال بانتهاء الشرور الی جهة شریة فی الباری - تعالی عن ذلک - فانه بسیط الحقیقة احدی الذات نور لا ظلمة فیه. و الفلاسفة تخلصوا عن هذه الشبهة بتقسیم الموجودات الی اقسام خمسة: خیر محض و شر محض و ما خیره غالب و ما شره غالب و ما یتساوی طرفاه، و قالوا: ان الموجود من الخمسة اثنان، و هما الخیر المحض و الخیر الغالب، و اما الثلاثة الباقیة فغیر موجود. و حاصل ما ذکره فی بیانه علی اصولهم أن الشر امر عدمی لا ذات له، لأنه اما عدم الذات او عدم کمال الذات او الوجود خیر محض، فکلما وجد فهو خیر، و ان کان یستلزم اعداما یسمی فی نظر العرف الجمهوری بالشر، فما یوجد اما خیر محض لا شریة فیه اصلا کعالم الأمر، و اما خیر غالب و ان کان یلحقه شرور و آفات کعالم الخلق السفلی، و ترکه لا جل لواحقه قبیح، لأن ترک الخیرات الکثیرة لأجل الشر القلیل شر کثیر، فاذا تعارضت جهت الخیریة و الشریة فلابد لملاحظة ما هو صلاح النظام الکلی و اهمال الجهة الشریة القلیلة الجزئیة، کمن قطع عضوا لصلاح سایر الجسد بما یقع فی هذا العالم، فهو لاقامة النظام الکلی و ان کان یترتب علیه بعض الشرور. و حاصل هذا الجواب أن العنایة الربانیة و الحکمة الأزلیة لما تعلقت بخلق العالم السفلی المادی اوجبت ایجاد الاشیاء مترتبة من العلل و المعلولات و الاسباب و المسببات، و هی بحسب المرتبة لا تنفک عن لحوق بعض النقصانات و الآفات بحسب ما أحاط به العلم الأزلی، و ان کان یتضر به بعض الموجودات الجزئیة، و لا یمکن اهمال تلک البرکات من جهة رعایة الجزئیات؛ مثال ذلک خلقة النار و الماء و فوائدهما لنوع الحیوان و الانسان، و ان کان یترتب علیها احراق ثوب مسکین او احتراق بدنه أو غرق بعض الاطفال فیه، و الیه اشار من قال:

ص: 230

هر آن ملک که موکل بود به خانه ی باد چه غم خورد که بمیرد چراغ پیرزنی (1) فاذا اوجبت شقاوة النفوس فی عصر من الأعصار نزول عذاب الهی و اقتضاه الاسم العزیز و المنتقم فهو لا ینفک عن ابتلاء صبیانهم و من لا ذنب له. فلو روعی جهة هذه الطبقة لأوجب اهمال تأدیب الطغاة و المردة و هو مما لا یجوز فی حکمة الله تعالی، فاذا افعال الباری ناظرة الی النفع العام الکلی، و مع ذلک فلا محالة لتلک النفوس استعدادت بما یلیق بهم ذلک العذاب، اما لخبث طینتهم او لوجود مفاسد فی بقائهم، کما أشیر الیه فی قوله تعالی: «انک ان تذرهم یضلوا عبادک و لا یلدوا الا فاجرا کفارا». (2) .و قد اشیر فی احادیث أهل بیت النبوة الحاملین لأسرار الله الی بعض ما قررناه: فمنها ما رواه الصدوق فی العلل و العیون عن الرضا (ع): حین سأله ابوالصلت عن غرق قوم نوح، و فیهم الأطفال و من لا ذنب له، فقال: ما کان فیهم الأطفال، لأن الله أعقم الأصلاب اربعین عاما، فغرقوا و لا طفل فیهم، و ما کان الله لیهلک بعذابه من لا ذنب له، فغرق قوم بتکذیبهم له و الباقون برضاهم بتکذیب المکذبین، و من غاب عن امر فرضی به کان کمن شهده.و فی روایات العامة و الخاصة أن نبی الله عزیز مر علی قریة عذب أهلها، فقال: یا رب انی نظرت فی جمیع امورک و احکامها، فعرفت عدلک بعقلی، و بقی باب لم أعرفه، انک تسخط علی أهل البلیة فتعمهم بعذابک و فیهم الأطفال، فخرج الی البریة و کان الحر شدیدا، فاستظل بشجرة و نام، فجاءت نملة و قرصته، فذلک الارض برجله و قتل نملا کثیرا، فأوحی الله الیه هلا نملة واحدة؟فعرف أن ذلک مثل ضرب له، و قیل له: یا عزیز، ان القوم اذا استخفوا عذابی قدرت نزوله عند انقضاء آجال الاطفال فماتوا اولئک بآجالهم و هلک هؤلاء بعذابی (3) .و فی روایة أخری سئل الصادق (ع) عن الطاعون، فقال: عذاب لقوم و رحمة لآخرین، واسعة رحمته لما یشاء، أما ترون أنه جعل الشمس ضیاء لعبادة و منضجا لثمارهم، و قد یعذب بها قوم یبتلیهم بحرها. (4) انتهی.

ص: 231

زینب دختر علی را و ندیده بودم زنان با شرمی را هرگز که سخنگوتر از او باشد، و گویا سخن ریزد از زبان امیرالمؤمنین، و گفت حذلم که دست باز نمود به سوی مردم که خاموش باشید! پس برگشت دمها و آرام گرفت آوازها.

به غل افتاد گریست و فرمود: به خاطرم گذشت غلهای اهل جهنم (1) . و چون اهل کوفه از دوستان اهل بیت بودند، در روز ورود ایشان مراسم سوگواری اقامه نمودند و زنان کوبه با گریبانهای چاک استقبال اهل بیت نمودند. و از وقایع غریبه ی کوفه حکایتی است که در تذکره ی سبط از مقتل هشام بن محمد نقل نموده که از کتب معتبره ی شیعه است که چون سر مقدس را نزد ابن زیاد گذاردند، مسخره ای داشت، و به او گفت: برخیز و پای خود را به دهان دشمن گذار، و آن کافر چنین کرد، و رو به زید بن ارقم نمود که چگونه دیدی؟ گفت: دیدم رسول خدا دهان خود را در محل قدم تو می گذاشت (2) .و از مداین نقل کرده که در آن هنگام در مجلس ابن زیاد مردی بود که جابر نام داشت. چون این عمل از ابن زیاد دید با خدا معاهده کرد که اگر ده نفر برخورد با او بر ابن زیاد خروج کند؛ و چون مختار خارج شد به عهد خود وفا کرد. و شاید که عمل مختار که چون نگاهش به سر ابن زیاد افتاد از جا برخاست و با کفش خود دهان و روی آن کافر را کوبید، از جهت تذکر این عمل شنیع او بوده، و لله در مهیار:یعظمون له اعواد منیره و تحت أرجلهم ألاده و ضعواو نیز در تذکره ی سبط مروی است که: مردی از اهل کوفه مهمان کرد روزی سید سجاد را و گریه می نمود برای مصایب آن حضرت، ناگاه منادی ابن زیاد ندا داد که هر کس علی بن الحسین را بیاورد، سیصد درهم عطا دارد. میزبان به خانه درآمد و دستهای آن حضرت را بست و گفت من از این گروه می ترسم (3) .و نیز در تذکره ی سبط است که رباب دختر امری القیس که از زوجات سیدالشهداء (ع) بود، در مجلس ابن زیاد سر مقدس را گرفت و بوسید و گفت:واحسینا فلا نسیت حسینا قصدته أسنه الأعداءغادروه بکربلاء صریعا لا سقی الله جانبی کربلاء (4) .و نیز در تذکره است که مرجانه ی زانیه، مادر ابن زیاد و برادرش عثمان بن زیاد او را ملامت نمودند بر زشتی کردار او، و عثمان به او گفت: «لو ددت انه لیس من بنی زیاد و فی أنفه خزامة

ص: 234

الی القیامة و لم یقتل الحسین، (1) نقله الشیخ ابن نما فی مثیر الأحزان.

ص: 236

و این معنی را مردی از عرب برای عبدالملک بن مروان گفت، و چون تطیر بود عبدالملک از جا برخاسته امر به خراب آن قصر نمود.و محدث جلیل در مناقب آورده که از ابن عباس مروی است که روز ورود کوفه، ام کلثوم هزار درهم به حاجب ابن زیاد داد - چون حامل سر مقدس بود - که آن سر را از میان اسرا بیرون برد و مردم به تماشای سر مشغول شوند، و اجابت کرد. روز دیگر دید که آن دراهم سنگ سیاهی شد و برطرفی از آن دراهم نوشته: «و لا تحسبن الله غافلا عما یعمل الظالمون» (1) و برطرف دیگر نوشته بود: «و سیعلم الذین ظلموا أی منقلب ینقلبون». (2) .

ص: 237

مضبوط است؛ و تعداد منازل در کتب معتبره نقل شده. و در کتاب منسوب به ابی مخنف، اول منزل را قادسیه نوشته و این غلط است، زیرا که قادسیه آخر حدود عراق است از سمت حجاز، و عبور اهل بیت از طرف شرقی جصاصه و شرقی فرات بوده، و بعضی اسم منزل اول را قصر بنی مقاتل ضبط کرده اند که محل مخروبه [ای] بوده، چون منزل کردند دستی با قلم هویدا شد از درون دیواری و نوشت:أترجو أمة قتلت حسینا شفاعة جده یوم الحساب چون لشکریان چنین دیدند، هراسان شدند و از آن جا کوچ کردند (1) . و در کتبی مزبور است که حاملین سر مقدس را عادت بر این بود که در هر منزلی سر را بر نیزه می کردند و مشغول شرب خمر می شدند، و در زمان حرکت در صندقی می گذاشتند، و در ایشان بود محقر بن ثعلبه و زجر بن قیس و شمر و خولی. و منزل دوم «جرایا» نام داشت، و از «جرایا» به تکریت شورشی شد، زیرا که مرد نصرانی به اهل تکریت خبر داد که من در کوفه بودم و این سر حسین بن علی است. و از تکریت طریق بادیه پیمودند و عبور بر دیر عروه کردند و از صلیبا گذشت به موصل و بعلبک و میافارقین و شیر و حران و قنسرین و حماة و حلب. و در هنگام عبور اهل بیت بر بلاد مزبوره کراماتی ظاهر شد، و حکایاتی در کامل بهایی و روضة الأحباب و روضة الشهداء مسطور است.و در مناقب شیخ جلیل ابن شهر آشوب گوید: «و از مناقب سیدالشهداء (ع) کراماتی است از مشاهده رأس شریف ظاهر شده از کربلا تا عسقلان و میانه ی این دو و در موصل و نصیبین و حماة و حمص و دمشق» (2) . و از این عبارت نماید که در هر یک از این اماکن مشهد الرأس معروفی بوده. و در روضة الشهداء مسطور است که در موصل سر مقدس را بر روی سنگی گذاردند. قطره ای از خون حلقوم بر سنگ چکید و تا زمان عبدالملک مروان همه سال روز عاشورا از آن سنگ خون بیرون می آمد، و مردم به جهت عزاداری دور آن سنگ جمع می شدند. به این سبب عبدالملک امر کرد که آن سنگ را از محل خود قلع نمودند و پنهان کردند. پس از آن در جای سنگ گنبدی بنا شد و نام او را مشهد نقطه گذاشتند. و در منتخب مزبور است که ابن زیاد سناباد را خراب کرد و تا امروز مخروبه است، به سبب آن که روز

ص: 239

ورود اسرای اهل بیت، لشکریان را راه ندادند و سنگباران نمودند. و در کتب معتبره به این اسم در بلاد جزیره که شهرهای میانه ی دجله و فرات است بلدی نیافتم و مذکور هم نیست. و در بعض بلاد رومیه شیری از سنگ تراشیده اند که همه ساله در روز عاشورا از چشمهای آن شیر دو چشمه ی آب جاری می شود، و مردم برای شفا و تبرک به خانه های خود برند.و در روضة الأحباب و روضة الشهداء مسطور است که چون اهل بیت به حران که یکی از بلاد جزیره است وارد شدند، مردم آن جا برای تماشا خارج شدند، و مردی یهودی یحیی نام مشاهده کرد سر نورانی در بالای نیزه سخن می گوید. نزدیک نیزه آمد و شنید که آیه ی کریمه ی «و سیعلم الذین ظلموا أی منقلب ینقلبون» را تلاوت می کند. از سرگذشت پرسش کرد و ترحم بر اهل بیت نمود و عمامه ی خود را به خواتین علویات قسمت کرد و جامه ی خزی که با خود داشت به حضرت سجاد (ع) بذل کرد. لشکریان ممانعت نموده و کار به قتال کشید. پنج تن از لشکریان بکشت تا آن که تصدیق حقیقت دین اسلام را نموده شهید شد. و قبر او در دروازه ی حران مشهور به تربت یحیی شهید است و محل استجابت دعاست.و نظیر این حکایت از تاجری رزیز نام در عسقلان واقع شد، چنانچه در روضة الشهداء و غیر آن مذکور است. و چون لشکریان به قنسرین نزدیک شدند، اهل آن جا دروازه بر روی ایشان نگشودند. و همچنین اهالی بلد شیر که نزدیک حماة است نیز ترحم بر اهل بیت نمودند و ام کلثوم دعا در حق ایشان نمود و گفت: «حماها الله عن کل ظالم». و از شهر حماة به سمت حمص رفتند و از حمص به شهری رسیدند که خندق الطمام نام داشت و از آن جا به جوسیه عبور کردند و از جوسیه به بعلبک درآمدند.و در «معجم البلدان» و «عجائب المخلوقات» مسطور است که جبل «جوشن» در یمین شهر حلب واقع است و در آن کوه، معدن نحاس است که چندان فایده [ای] ندارد. و چون هنگام عبور، اهل بیت نزدیک آن کوه رسیدند، یکی از پردگیان حضرت حسین (ع) را درد زاییدن گرفت و استمداد از اهالی آن سرزمین نمودند. مددی در حق ایشان نکردند، تا آن طفل ساقط شد. و در بعض کتب، مزبور است که حضرت حسین (ع) آن طفل را قبل از ولادت، به نام برادر سقط خود، محسن نام نهاده بود، و اهل بیت در حق آن گروه نفرین نمودند، و از این جهت آن معدن را برکتی نماند (1) .

ص: 240

و حکایت راهب قنسرین در کتب معتبره ی تاریخ مذکور است. و علمای عامه نیز ضبط کرده اند که در قنسرین، راهبی در صومعه ی خود مشاهده نمود که نوری از دهان مبارک سیدالشهداء (ع) به سوی آسمان بالا رود. ده هزار درهم به لشکریان داد و سر مقدس را به صومعه ی خود برد و خدا را به حق عیسی خواند که آن سر سخن گوید، و سر به سخن آمد و گفت: «أنا بن محمد المصطفی، و أنا بن علی المرتضی، و أنا بن فاطمة الزهراء، و أنا المقتول بکربلاء، أنا المظلوم و أنا العطشان». چون این سخنان شنید، روی خود را بر روی سر گذارد و گفت: سر بر ندارم تا آن که شفاعت کنی از من در قیامت. جواب به وی گفت: باید اسلام آوری. شهادتین گفت. آن حضرت نیز وعده ی شفاعت به او داد، و چون صبح شد سر را به آن جماعت رد نمود. از آن جا که کوچ نمودند، دیدند دراهم همه سنگ شده. و حکایت راهب قنسرین از مشاهیر حکایات است، و علمای عامه نیز روایت کرده اند، مانند خوارزمی در مقتل و نطنزی در خصائص و سبط در تذکره و دیگران، و جوهری جرجانی نظم کرده:حتی یصیح بقنسرین راهبها یا فرقة الغی یا حزب الشیاطین الی آخر ما فی المناقب.مؤلف گوید: در زمان ما که مردم، مأنوس و محشور با کفار طبیعی مذهب و از روحانیات محرومند، بسا باشد که این گونه حکایات در نظرشان غریب نماید و تکذیب ناقل کنند، غافل از آن که وقایع سنه ی شصت و یک از مجاری عادات، خارج بوده و سخن گفتن سر مقدس به حدی منقول در کتب است که قطعی الوقوع است. و حدیثی از شرح الشفاء و علامه ی تلمسانی خواهد آمد که از اعمش روایت کرده، و ابومخنف از شعبی نقل نموده:روی الشیخ الجلیل ابومحمد جعفر بن احمد القمی الفقیه نزیل الری فی کتاب المسلسلات: حدثنا ابوالفضل اجارة عن علی بن احمد بن سعید الصفار، عن ابی القاسم المفضل بن جعفر بن محمد التمیمی بدمشق، عن أبی الحسن محمد بن أحمد العسقلانی بطبریة، عن علی بن هارون الانصاری، عن محمد بن احمد المصری، عن صالح، عن معاذ بن اسد الخراسانی، عن المفضل بن موسی الشیبانی، عن الأعمش عن سلمة بن کهیل قال: رأیت رأس الحسین (ع) علی القنا و هو یقرء: «فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم». قال علی بن احمد بن السعید: قلت للمفضل بن جعفر: الله انک سمعت هذا من محمد بن احمد العسقلانی؟ فقال لی: الله لقد سمعته منه، و قلت له: الله سمعته من محمد بن هرون؟ فقال: الله سمعته منه، و قلت له: الله انک سمعته من محمد بن احمد المصری؟ فقال لی: الله لقد سمعته، و

ص: 241

ص: 242

قلت له: الله سمعته من صالح؟ فقال لی: الله سمعته منه، و قلت له: الله لقد سمعته من معاذ بن اسد؟ فقال لی: الله لقد سمعته منه، و قلت له: الله لقد سمعته من المفضل بن موسی؟ فقال لی: الله لقد سمعته منه، و قلت له: الله لقد سمعة من سلمة بن کهیل؟ فقال لی: الله لقد سمعته منه، و قلت له: الله سمعته من رأس الحسین بن علی؟ فقال لی: الله لقد سمعته من الرأس بباب الفرادیس بدمشق و هو یقرء:«فسیکفیکهم الله...».

ص: 243

جز من؟ یزید گفت: تو خود برگردانی ایشان را به جایگاه ایشان. پس سوهانی خواست و رو نمود که سوهان نماید گردن بند را از گردن او به دست خود، و گفت مر او را: ندانستی آنچه را خواستم به این کار؟ علی گفت: چرا، خواستی دیگری را بر من نیکی نباشد جز تو. گفت یزید: به خدا سوگند این بود آنچه خواستم. پس یزید خواند سخنی را از نامه ی خدا که: «گرفتاریهای مردم از کارهای خودشان است و خدا درگذرد از بسیاری از کردار مردم.» و پاسخ داد علی او را که: چنین نیست که تو گمان کرده ای، این سخن درباره ی ما فرود نیامده، بلکه آنچه درباره ی ما فرود آید این سخن است که خدا فرماید: «نرسد رسیده ای به کسی در زمین و نه در جانهای شما مگر آن که در نوشته ی آسمان است و پیش از آفرینش آن، تا افسوس نخورید بر آنچه از دست شما برود و شاد نشوید بر آنچه شما را آمده» ماییم کسانی که چنین هستیم.

جمله این بیت:قد قتلنا القرن من ساداتهم و عدلنا قتل بدر فاعتدل و نیز چون زجر بن قیس خبر واقعه در قصر جیرون بر او اظهار داشت و متوجه سرها شد دو بیت انشا نمود:لما بدت تلک الحمول و أشرقت تلک الشموس علی ربی جیرون نعب الغراب فقلت صح أو لا تصح فلقد قضیت من الغریم دیونی و به مردم شام چنان وانمود که شایسته ی آن است که اهل بیت را مانند اسرای کفار به مردم بخشد. و به همین سبب ابن جوزی در منبر بغداد یزید را لعن صریح نمود و جمعی از پایین منبر بر وی اعتراض کردند و برخاستند.و ابوالفرج اصبهانی در «مقاتل» آورده که مردی در آن مجمع برخاست و اشاره به حضرت زینب (س) نمود و از یزید درخواست نمود و گفت: «دعنی اتخذها امة» و مشاوره کرد با اهل شام در تقسیم اهل بیت میانه ی ایشان، و ایشان رأی ندادند و اشاره به کشتن اهل بیت نمودند و گفتند: شایسته ی نگاه داشتن نیستند. تا آن که حضرت باقر فرمود: همنشین های یزید از جلسای فرعون پلیدترند، زیرا که جلسا و ندمای فرعون تن به قتل موسی و هارون در ندادند، چون اولاد حلال بودن و اینان که امر به قتل ما کردند، اولاد زنا هستند، و راضی نشود به قتل اولاد انبیا مگر اولاد زنا. و شرح این مکالمه در «اثبات الوصیه» مسعودی مسطور است.و ابن خلکان از یکی از ثقات علمای عامه حکایت کرده که در رؤیایی به امیرالمؤمنین عرضه داشت که شما در فتح مکه امان دادید کسی که در خانه ی ابوسفیان درآید، و در کربلا بنی امیه کردند آنچه کردند. جواب فرمود: مگر نشنیدی اشعار «حیص بیص» شاعر را؟ بعد از بیدار شدن به خانه ی او رفتم و خواب خود حکایت نمودم. قسم یاد کرد که هنوز کسی بر این اشعار مطلع نشده [است]:ملکنا فکان العفو منا سجیة فلما ملکتم سال بالدم أبطح و جللتم قتل الأساری و طال ما غدونا علی الأسری فنعفو و نصفح و حسبکم هذا التفاوت بیننا و کل اناء بالذی فیه ینضح

پرسید: گفت: علی. گفت: مگر علی را خدا نکشت؟ گفت: برادری بود مرا که شما کشتید. گفت: بلکه خدا کشت. حضرت سجاد (ع) تلاوت نمود: «الله یتوفی الأنفس حین موتها...». و شبیه این مکالمه نیز میانه ی سجاد و ابن زیاد واقع شد. و از این مکالمات نماید که این دو مانند سایر خلفای جور و رؤسای ضلالت جبری مذهب بوده اند، و اصل مذهب جبر و اضطرار و این که خالق افعال عباد خداوندی است، برای طیب خواطر اهل فسق و فجور و رؤسای جور اختراع شد، و رؤسای صوفیه لباسی نیکو به این مذهب پوشانیده اند و نامش را توحید در افعال گذاشتند که هیچ فاعل قبیحی خود را مورد ملامت و مستحق توبیخ نداند، و به اطمینان تمام مباشر ملاهی و مناهی شود. و اهل اسلام را در این مسئله سه مذهب است: یکی جبر محض و اضطرار، دیگری تفویض و اختیار صرف و این که عبد فاعل بالاستقلال افعال خود است. اول مذهب اشاعره، و دوم مذهب معتزله و این در طرفین افراط و تفریط واقع شده و جبریه را فضایح بسیار است، و ناچارند که ثواب و عقاب مردم به صرف تقدیر و اراده ی جزافیه دانند، و زواجر و مواعظ انبیا و دعوت و هدایت را لغو شمارند، و هیچ فاعلی را مستحق مدح یا ذمی ندانند و توبیخات و تقریعات واقعه در قرآن مجید را تأویل نمایند و این معنی را کمال توحید شمارند که مرتبه ی سیم از توحید، توحید افعال است و گویند هر که قائل به جبر نباشد موحد نیست، و حدیث نبوی معروف «القدریة مجوس هذه الأمة» را تطبیق بر قائلین به تفویض و اختیار نمایند، زیرا که در مقابل واجب تعالی مؤثر دیگری دانند. شبستری گوید:هر آن کس را که مذهب غیر جبر است نبی فرمود که مانند گبر است و مناسبت مفوضه با مجوس، ظاهر است، زیرا که مجوس ثنوی مذهب و معتقد یزدان و اهرمن هستند که اول، خالق خیرات، و ثانی خالق شرور است، و عمده ی تمسک این جماعت به چند امر است:اول این که افعال عباد معلوم حق است قبل از وجود، و در عالم قضا و قدر مقرر است «و جف القلم بما هو کائن» و مخلوق را صنعی در تغییر تقدیر نیست و تخلف معلوم از علم حق، محال است.و دوم این که افعال ارادیه ناشی از اراده است، و اراده از داعی، و داعی از اقتضای فطرت و طینت، و فطرت خلقت حق تعالی است و بنده را در او صنعی و اختیاری نیست.سوم ظواهر آیات کتاب الهی و سنت نبویه از قبیل:

ص: 247

«و ما تشاءون الا أن یشاء الله» (1) .«و ما رمیت اذ رمیت...» (2) .«أنک لا تهدی من أحببت...» (3) .«لا قوة الا بالله...» (4) .«و الیه یرجع الأمر کله» (5) .پس بنابراین ظوهر، مردم آلات فعل حق باشند، چنانچه مثنوی گوید:آلت حقی و فاعل دست حق دست حق را کی کنم من طعن دق و بر اهل نظر مخفی نیست که احاطه ی علم الهی و تقدیر امور، علت تامه ی صدور فعل نیست اگر چه خالی از مدخلیت نیست، و چه بسا باشد که علم و تقدیر، تعلق به اراده و مدخلیت عباد گرفته، پس میسر نباشد بدون اراده به جا آورد.و اما برهان به جهت نفی استقلال عبد در فعل، نیکو بیانی است و لیکن اقتضای فطرت، سلب قدرت نکند به طوری که فعل اضطراری شود یا بدون اراده واقع شود. و اما تمسک به ظواهر معارضه (6) جواب داده شود، و شناعت این مذهب نه به حدی است که حاجت به بیان داشته باشد. و علمای اهل بیت را در باب، بیانات شافیه ای است، بلکه توان گفت که فطرت انسانی از تمام ملیین گواهی دهد بر بطلان جبر که هر فاعل قبیحی خود را بدکار و زشت کردار و مستحق ملامت و مؤاخذه می داند، بلکه این مذهب موجب بطلان نبوات و اطاعات و مجازات و عقوبات است و موجب تساوی محسن و مسیی ء و جور و ظلم در تقدیر و جزاف محض در اراده ی واجب تعالی که بدون استحقاق و مدخلیتی از عباد بعضی را مدح نماید و بعضی را مذمت و ملامت فرماید، جمله ای را ثواب دهد و برخی را عقاب کند بدون آن عاصی را تقصیری در عصیان بود یا مطیع را دخلی در طاعت، بلکه تمام تقریع (7) و توبیخ (8) کفار و عصاة در قرآن مجید و نسبت ظلم و طغیان و فحشا به عباد، غلط محض و خالی

ص: 248

از جهت خواهد بود «تعالی الله عما یقول الظالمون علوا کبیرا». (1) .و اهل تصوف برای حفظ حدود توحید در افعال، همه ی این مراتب را از دست داده اند، نعم ما قیل:قل للذی یدعی فی العلم فلسفة حفظت شیئا و غابت عنک اشیاءو اما مذهب دوم که مذهب معتزله و اهل اختیار و تفویض است، پس عباد را مستقل در افعال ارادیه ی خود دانند، و جبریه این طایفه را قدریه خوانند تا حدیث نبوی تطبیق بر ایشان شود که مجوس (2) امت هستند، و مرادشان در قول به اختیار، تصحیح ثواب و عقاب و مدح و ذم و فایده در بعثت انبیا و دعوت و زواجر و مواعظ است، و شاید به نظر قاصر (3) اهل ظاهر، این مذهب را بهتر از مذهب جبریه شمارند، غافل از این مفاسد این مذهب اگر زیاده از مذهب جبر نباشد، کمتر نخواهد بود، و عمده ی رجحان (4) در نظر اهل ظاهر، تصحیح عقاب و مؤاخذه است، و به گمان خود، عقاب الهی از مؤاخذه و انتقام محض مخالفت اوامر است، با تمکن از امتثال، نه آن که افعال را اثری خاص و لوازم وجودیه باشد، و شاید بعضی بالوجوان خود را مستقل در فعل بدانند؛ چنانچه مثنوی گوید:مذهب جبر از قدر رسواتر است زان که جبری حس خود را منکر است این که گویی این کنم یا آن کنم این دلیل اختیار است ای صنم و براهین بر بطلان مذهب تفویض بسیار است، چون ذات اقدس الهی علة العلل است، و بدیهی است که علل متوسطه، فاعل بالاستقلال و مؤثر تام نیستند، و در احادیث اهل بیت طعن بسیار بر این مذهب وارد است، و شیعیان را ردع از این عقیده ی باطله فرموده اند که این موجب نقصان قدرت بلکه عجز در ذات اقدس خواهد بود. و در احادیثی وارد است که خدا رحیم تر از آن است که بندگان را مجبور بر امری کند، و پس از آن، مؤاخذه و عقاب نماید، و عزیزتر و قادرتر از آن است که در ملک او چیزی برخلاف اراده ی او واقع شود. و نیز فرموده اند: مساکین قدریه که اهل تفویض باشند، خواستند خدا را به عادل ستوده باشند، او را از قدرت و سلطنت در ملک خود خارج نمودند. و از این قبیل بیانات لطیفه بسیار وارد شده.و در مذهب سیم، مذهب طایفه ی محقه ی اثناعشریه است که مأخوذ از ائمه ی اطهار است و

ص: 249

موافق ادله و اعتبار است که امر بین امرین است، نه جبر محض و نه اختیار محض. فهم این معنی محتاج به لطف قریحه و بیان لطیفه است که مراد شرکت خالق و مخلوق در افعال نیست، و همچنین مراد اجتماع قدرتین نیست، بلکه مراد این هم نباشد که جبر صرف نیست و جبر ناقص است. و نیز مراد این نیست که بعض افعال مثل امر تکلیفیه اختیار محض است، و بعض امور مثل فقر و غنا و صحت و مرض و امثال آن جبر محض است، زیرا که محل کلام غیر از افعال ادایه ی اختیاریه نیست، و افعال اختیاریه لامحاله صادر از اراده ی عبد است و نسبت صدوری این گونه افعال از عبد مباشر به ذات اقدس حق تعالی خلاف بداهت عقل و عرف عقلاست و مدح و ذم از روی صدور فعل است از اراده، لیکن اراده که جزء اخیر علت تامه ی صدور فعل است، امری است حادث و باید علت و سببی موجود شود، مانند دواعی و خواطر که بعد از خطور فعل، داعی شوقی پیدا شود و اراده حادث می شود که باید فلان فعل به جا آورده شود. و حصول داعی ممکن نیست که مسبب از امری خارج از فاعل باشد، و گرنه یا جبر محض شود و یا تسلسل لازم آید. پس لا محاله، حصول داعی از مقتضیات ذات و از استعداد و قابلیت ذوات و خصوصیات آنها خواهد بود، و استعداد و خصوصیت، عین مرتبه و ذات فاعل است، و لطف و فیض الهی موجب است که ابطال و اهمال اقتضای ذات نشود، و هر قابل مرتبه را به کمال خود برساند تا در حق او نیز کرم شده باشد. «قل کل یعمل علی شاکلته» اشاره به این لطیفه ی ربانیه است. پس به این سبب، اراده ی حقه ی الهیه تعلق گرفت که هر فاعلی، اراده ی فعل لایق به حال خود نماید. و معنی تقدیر امور و افعال عباد، جز این که گفتم چیزی نیست. پس اگر چه فعل، فعل عبد است و صادر از او است و به اراده ی او، و لیکن منتهی به فعل و صنع حق می شود، و چنین نباشد که فاعل استقلال تام در صدور افعال داشته باشد، زیرا که اگر اراده ی الهیه تعلق گیرد، اراده ی عبد نیز برمی گردد، و رمز «عرفت الله بفسخ العزائم و نقض الهمم» اشاره به همین معنی است، نه این که بگوییم که مضطر در اراده باشد و مختار در مراد، چنان که بعض از علما گفته اند، بلکه گوییم: اراده از خود اوست، چون ارادی بودن اراده یا صدق اختیار بر اراده، معنای محصلی ندارد، و هم صدق اضطرار، معنی ندارد، بلکه اراده ی هر مریدی برخیزد از ذات مرید، و ذات او ذات اوست، نه آن که ذات او را جاعل ذات او کرده تا سؤال بیاید که چرا نحو دیگری جعل ذات او نشد؟ و نخواهیم گفت: ذات او مجعول به جعل جاعل نیست، زیرا که قبل از جعل، عدم محض و فنای صرف است و قابلیت و استعداد، از مراتب هستی مجعول است. و به عبارت دیگر، هویات و اختلاف ذوات از لوازم مجعول و جعل و تکثر و تعدد

ص: 250

مجعولات است، و تحریر این مبحث به تقریر مزبور و خلو از اصلاحات از خصائص الاربعین الحسینیه است، و بهتر آن که صرف عنان قلم نماییم.و در کافی از امام صادق (ع) روایت شده که شخصی سؤال نمود که خدا مجبور کرده بندگان را؟ گفت: نه چنین است. عرضه داشت: تفویض به ایشان نموده؟ فرمود: نه. عرضه داشت: پس چگونه است؟ فرمود: لطفی است میانه ی این دو.

و در تذکره ی سبط، مسطور است که آل ابوطالب با بسیاری ایشان بعد از وقعه ی طف نام یزید به اولاد خود نگذاشتند مگر معاویة بن عبدالله بن جعفر که پسر خود را «یزید» نامید و طالبیین به این جهت او را مهجور نمودند.مؤلف «الأربعین الحسینیه» العبد الحقیر فی عیون العلماء و الفقیر فی فنون الفضلاء الحاج میرزا محمد القمی- ختم الله له بالحسنی - با طبیعت و قریحه ی خامده، قصیده ی مرثیه ای به لسان حال فاطمیات نظم نموده به امید آن که در عداد نوحه سرایان و مرثیه گویان سید مظلومین محشور شود - ان شاء الله - و از نفوس شریفه ی ادبای عصر معذرت می خواهد، زیرا که نظم شعر فصیح خصوصا عربی از امثال حقیر متوقع و معهود نیست و هیچ زمان در نظم شعر قدمی نداشته و علمی نیفراشته و در خلال تألیف اربعین، شایق شدم که حدیث ام ایمن و مرثیه ی فاطمیات را نظم نمایم و این توفیق را از تأییدات سبحانی دانم، و الله المستعان.تجاوبت العنادل صائحات علی اغصان ورد نائحات و أجرین الدموع علی الخدود و ذکرن العهود الماضیات ألا قتل الحمامة اذ تغنت فهیجت القلوب الهائمات کتهییج المسافر فی الایاب الی الاوطان من ارض الفلات و لکن الفواطم اذ وردن المدینة من دمشق راجعات تذکرن الأحبة بالطفوف و قد ماتوا عطاشا بالفرات و نادبة ترنم فی المقال بألحان تهد الراسیات مدینة جدنا لاتقبلینا رجعنا حاسرات خائبات خرجنا منک بالأهلین جمعا دخلنا لابنین و لا بنات و نادت جدها و نعت أخاها و ما أشجی صیاح الناعیات الا یا جدنا یا خیر هاد لقد أمست بناتک ضائعات نوازل فی الدیار بغیر أهل ثواکل فی البیوت الخالیات و کل تشتکی ما قد أصابت لفقدان الأحبة و الحمات (1) و قائلة تذکر ما تلاقت من الأحزان و الرزء البنات أخیه تذکری یوما و ردنا دمشقا نائحات باکیات و یضربن العواهر بالدفوف و یلعبن البغایا راقصات

ص: 253

کأن امامنا شرقت شموس رؤوس بالدماء مقطرات و فی قدامهم رأس الحسین علی أعلی الرماح العالیات و لم أر قبل رمحک قط رمحا تمکن من عناق المکرمات و قد یتلو الکتاب فهل سمعت خطیبا مصقعا فوق القناةرزایاک الجلیلة لا تناسی و للأکباد قدما محرقات و لو أنساک یوما لست أنسی قضیبا فی شفاه ذابلات و لن أنساک یوما کیف أنسی وقوفک فی مقابلة العتاةتذکرهم بأیام الوعید و تنذرهم بآی محکمات و نستسقی بماء للرضیع و لم یرضع بثدی المرضعات فلو أنا عمینا اذ رأینا و لم تطرف عیون الرامقات علیلا فی السلاسل مستکینا حرائر فی الحبال مربقات فهل تذکرن یوما قد لقینا نساء من امیة مترفات و هن اللابسات حریر محض و نحن مسلبات عاریات أقمن مآتما و لسن سودا جزین الخیر عنا فی الغداةفلا عمرت دمشق و نحن فیها أقمنا و السبایا جائحات فواعجبا من الدهر الخوؤن و من أوضاع دور الدائرت عواهر عبد شمس فی الستور طواهر هاشم بالساهرات فتلک عواکف فی خدر عز و هن علی الملا مستخدمات الا یا جیرتی فاترکن لومی فما الثکلی تقاس بعاقلات فهب أن الحسین أراد ملکا فما ذنب النساء الطاهرات أخی أحرمتنا یوم الفراق و سعرت الصدور الزافرات سألناک الرجوع لدی الوداع فقلت تسلیا للسائلات فلو ترک القطا لیلا لناما فهیوا للبلایا النازلات ألا یا قاصدا جدث الحسین أطل وقف المطیة بالبیات تزود منه کحلا للعیون و أجل به غشاء الباصرات عظام السبط فی تلک البراری لقد سحقت بخیل عادیات و فی قیعان طف عطر مسک تفوح من الدماء الیابسات

ص: 254

و أنشأت الرباب رثاء حزن و ترثی بعلها فی الراثیات حسینا واحسینا واحسینا فلن أنسی الحسین الی الوفاةتمکنت البقیع بغیر ظل لعهد عاهدت فی السالفات و أبدت ندبة أم البنینا تؤثر فی القلوب القاسیات بأربعة فجعت و کیف یرجی سلو الثاکلات الفاقدات بقین نوادبا فی کل یوم و لیل فی السنین التالیات و لم یخضبن کفا بالحناء بغیر دماء وجه اللاطمات و لا اکتحلت عیون بالمرود سوی سکب الدموع الجاریات و لا امتشطت نساء من قریش سوی تسریح شعر الناشرات و لم یوقدن نارا تحت قدر سوی نیران حزن موقدات و نشرح الأبیات و نشیر الی بعض مشتملاتها:التجاوب: تفاعل من الجواب.و العنادل: جمع عندلیب، و لا یخفی حسن المطلع و براعة الاستهلال و حسن التخلص الی المقصود و حسن التضمین للتبیین و هما لأم کلثوم.و قوله: «نادت جدها» اشاره الی ما ورد من أنها اخذت بعضادتی باب الروضة النبویة و قالت یا جداه، انی ناعیة الیک أبا عبدالله.و فی قوله: «رؤوس بالدماء مقطرات» اقواء و هو کون حرکة الروی مخالفا لاعراب الکلمة و هو و ان کان یعد من عیوب الشعر الا أنه غیر عزیز فی اشعار الفصحاء مثل دعبل و الحمیری و الرضی، و یأتی فیما بعده من الأبیات.و قوله: «و لم أر قبیل رمحک» هذا تضمین شعر محمد بن یعقوب الأنباری بقصیدة اولها:علو فی الحیات و فی الممات لحق أنت احدی المعجزات و فی «و فیات الاعیان» انها أحسن ما یقول فی رثاء المصلوب (1) ، و لما انشد ابن الانباری هذا البیت بحضرة الصاحب بن عباد، قام و قبل فاه. و لطافة هذه القصیدة دعتنی الی نظم مرثیة لمونا الحسین علی وزنه و قافیته، و بیت الأنبازی هکذا:و لم أر قبل جذعک قط جذعا تمکن من عناق المکرمات و قوله: «خطیبا مصقعا» یقال: خطیب مصقع ای بلیغ. قوله: «فلو أنا عمینا» لو للتمنی، نحو

ص: 255

ص: 256

قوله تعالی: «ربما یود الذین کفروا کانوا مسلمین» و قوله: «لم تطرف» عطف علی «عینا» و قوله: «و هل تذکرن یوما...» اشارة الی ما ورد فی کامل التواریخ و جملة من الکتب من دخول الفاطمیات علی النساء الأمویات و کانت علیهن الملابس الفاخرة و الحلی و الحلل، فلما رأین الفاطمیات نزعن ثیاب الزینة و لبسن الثیاب السود و أقمن ماتما، ثم بعد ذلک ألبس الفاطمیات ملابس فاخرة کما فی الکامل.و یعجبنی نقل روایة مناسبة لهذا المقام، رواها فی الخرائج من ان الیهود سألوا النبی (ص) ان یبعث فاطمة الی عرسهم و الحوا علیه و قالوا: ان لنا حق الجوار، و اعتذر النبی بأنها زوجة علی و بحکمه، فسألوه أن یشفع الی علی (ع)، و قد جمع الیهود الحلی و الحلل و ظنوا ان فاطمة تدخل فی بذلتها و أرادوا استهانة بها، فجاء جبرئیل بثیاب من الجنة و حلی و حلل لم یروا مثلها، فلبستها فاطمة و تعجب الیهود منها، و أسلم بسببها خلق کثیر من الیهود. و دخلت عقیلة الهاشمیین زینب علی اعدائها و علیها ارذل ثیابها. قوله: «و أنشاب الرباب...» مضی شرح حال الرباب فی الحدیث الحادی عشر و نقلنا مرثیتها أیضا. و قوله «تمکنت» أی اخذتها مکانا، فراجع هناک. و ام البنین اسمها فاطمة بنت خزام بن خالد بن ربیعة بن لوی بن کعب بن عامر بن کلاب خطبها عقیل لأمیرالمؤمنین (ع) و کان عقیل نسابة، و قد قال له علی: انظر الی امرأة قد ولدتها الفحولة من العرب فتلدلی غلاما فارسا، فقال له: تزوج ام البنین الکلابیة، فانه لیس فی العرب أشجع من آبائها، و ولدت للأمیر أربعة بنین: العباس و اخوته.قال ابوالفرج: و کانت ام البنین ام هؤلاء و الأربعة الاخوة القتلی، تخرج الی البقیع فتندب بنیها اشحی ندبة و أحرقها، فتجتمع الناس الیها، و کان مروان یجیی ء فیمن یجیی ء فلا یزال یسمع ندبتها و یبکی، و الیها أشیر فی قوله «تؤثر...»، و الفاقدة من النساء من لم یبق لها ولد. و لا یخفی لطافة الابیات الاخیرة. و المرجو من ادباء العصر موازنة هذا القصیدة مع مرثیة ابن الأنبازی و الحکم بین العشرین لا بین العصرین.

ص: 257

قصاص در قیامت می ترسم. (1) و از عبادات موظفه ی آن حضرت بود هزار رکعت نماز. (2) و در علمای اسلام کتابی در زهد و عبادت نوشته نشده که در او ذکر علی بن الحسین زین العابدین (ع) نباشد.و در کشف الغمه مسطور است طاووس یمانی به او عرضه داشت که سه امر اسباب امن و اطمینان شماست از عقاب: یکی آن که تو پسر پیغمبری، و دیگری شفاعت پیغمبر، و سیم رحمت واسعه ی الهی. وی در جواب فرمود: نسب پیغمبر مرا ایمن چگونه کند با آن که خدا فرموده: «فلا انساب بینهم یومئذ (3) «، و اما شفاعت مرا ایمن نکند با گفته ی خداوند: «لا یشفعون الا لمن ارتضی (4) ، و اما رحمت خدا، خدا گوید: «ان رحمت الله قریب من المحسنین (5) «، و من نمی دانم که محسن باشم (6) و در زمان مسافرت با اهل قافله، نسبت خود را به رسول خدا، اظهار نمی داشت که مبادا رعایتی از او نمایند. و روزی یک تازیانه به غلام خود زد و از جهت تأدیب عرضه داشت مرا پی کار خود فرستی آن گاه تازیانه زنی مرا؟ پس گریست زین العابدین و به پسر خود حضرت باقر فرمود: در مسجد پیغمبر برو و بعد از نماز برای من استغفار کن. و آن غلام را آزاد نمود، و مملوک دیگری را زد، پس از خانه بیرون شد و تازیانه آورده به غلام خود گفت: مرا قصاص کن. (7) و صد خانواده از فقرای مدینه را اعانت می نمود و شبها حمل زاد و معاش برای آنها می کرد و به اندازه ای انبان بر دوش کشیده بود که شانه ی او پینه بسته و سیاه شده بود (8) و فقرای مدینه همه شب بر در خانه های خود انتظار او را داشتند و او را نمی شناختند؛ همین که می آمد، می گفتند: صاحب انبان آمد. (9) و با آن که از مشقت و محنت سفر کربلا بسیار ضعیف و نحیف شده بود و در اندک سرمایی متأثر می شد، شبها به ضعفای همسایگان مدد می نمود و برای ایشان آب می کشید، و نیز آب غسل و وضوی خود را به دست خود می کشید. شبی از شبها زهری او را ملاقات کرد در حالی که باران می آمد، دید آرد و هیزم بر دوش دارد. پرسش نمود، فرمود: سفری در پیش دارم و در تهیه ی آن سفر هستم.

ص: 259

گفت: غلام من حاضر است برای خدمت. فرمود: خود حامل باشم بهتر است. پس از چند روزی دیگر که شرفیاب شد، پرسید که مسافرت شما چه شد؟ فرمود: مقصودم سفر آخرت و تهیه ی مرگ بود (1) . و از حدیث اقبال معلوم شود که به زیارت کربلا و نجف مکرر آمده، و وضع مسافرت بر وضع اختفا بوده، چنانچه از حدیث ظاهر شود. و به این جهت مسافرت آن حضرت به عراق مذکور در تواریخ نشده. و از عبادات مؤظفه ی آن جناب استمرار گریه در مصایب پدر بزرگوارش بود در مدت سی و پنج سال، زیرا که وفات آن حضرت در بیست و پنج محرم سنه ی نود و چهار هجری بود علی المشهور، سنه ی شهادت شصت و یک بود. و به حدی گریست که بر چشمان او خائف شدند. (2) و هر وقت قدح آب به دست گرفت به اندازه ای گریست که آب را ممزوج به اشک خود نمود، و مکرر فرمود: «فراق الأحبة غربة». و قیل له: تبکی دهرک؟ فلو قتلت نفسک لما زدت علی هذا، فقال: نفسی قتلتها و علیها أبکی. (3) .در رفتن جان از بدن گویند هر نوعی سخن من خود به چشم خویشتن دیدم که جانم می رودو با اولاد عقیل مهربانی بسیار می نمود و می فرمود: چون نظر به ایشان کنم، یاد کربلا می کنم، و مرا رقتی دست دهد. (4) .و در مناقب ابن شهر آشوب است که همه روز دعا می کرد که: خدایا! سر قاتل پدرم را به من بنما.مؤلف گوید که در زمان ما به مسامحات و اعراض علمای عصر از احادیث و تواریخ، خرافاتی در السنه ی مرثیه خوانان نسبت به سیدالساجدین شایع است، مثل آن که: در شام هفت عمل با ما کردند: خاکستر بر سر ما ریختند، و به حدی گریه می کرد که آب چشم او از ناودان جاری شده بود، و به بازار قصابان عبور کرد، یا آن که اثر زنجیر بعد از هفت سال در پای او بود، یا به خانه ی زهری به مجلس تعزیه ی سیدالشهداء رفت و در آستانه ی در کفشداری کرد، و از این قبیل از مخترعات اکاذیب بارده و مختلقات کتب جدیده ی مؤلفه است و «لن یصلح العطار ما أفسد الدهر».

ص: 260

حکیم سنایی گفته:به هر چه ز خویش و امامی چه کفر آن و چه ایمانی به هر چه ز دوست دور افتی چه زشت آن نقش و چه زیباو جهنم نیز معنای کلی دارد، مانند گناه که عبارت است از دار بعد و فراق و انقطاع اتصال دائم، چنانچه عارفی سروده و نیکو بیان نموده:دوزخ عاشقان فراق بود هر گناهی جهنمی داردو در دعای کمیل وارد است: «هبنی صبرت علی عذابک فکیف اصبر علی فراقک؟».و آنچه شیخ جلیل صاحب کشف الغمه که قاعده ی حسنات الابرار سیئات المقربین تأسیس کرده و سایر علما پسندیده اند، اشاره ی به بعض مذکورات است، و یا آن که ذات اقدس واجب را علمی است متأثر که هیچ ملک مقرب و نبی مرسلی بر آن مرتبه آگاه نیست، و در آن علم ذات اقدس را شریکی متصور نیست، و در احادیث و ادعیه، مکرر اشاره به این مرتبه از علم ذات شده، و نیز در باب «بدا» گذشت احادیثی که خدا را دو علم است: یکی علم مخزون که مطلع نیست بر او احدی، و دیگری علمی که تعلیم ملائکه و انبیا شده و به حسب مرتبه ی اول هیچ کس ایمن از عواقب نیست، و آیات مبارکه اشارتی به این معنی دارد: «و ما أدری ما یفعل بی و لا بکم (1) ، «و لو کنت أعلم الغیب لاستکثرت من الخیر (2) «، «عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احدا (3) «. و پوشیده نیست که نتوان گفت این آیات از متشابهات است. و این معنی الطف و ادق از همه ی اجوبه ی مذکوره است و هیچ منافاتی با مرتبه ی عصمت و جلالت نفوس شریفه ی اولیا ندارد، زیرا که جمیع این مراتب به حسب علوم فائضه و اطلاع بر الواح سماویه است و آنچه در علم مکنون، مخزون است فائض بر احدی نشده. (4) و اجوبه ی دیگری علمای شیعه، در این مقام گفته اند که گریه و تضرع نفوس مقدسه از معاصی شیعیان ایشان است، یا مراد تعلیم ایشان است. و رکاکت (5) این اجوبه به حدی است که محتاج به بیان نیست، و جواب اخیر اوفق به ظواهر و جامع شتات آیات مبارکه و احادیث وارده است، و مرضی بعضی مشایخ از معاصرین - قدس الله روحه -. و شرحی متعلق به این مقام در حدیث سیم گذشت. و در امثال

ص: 262

این گونه مطالب عالیه به اشاره قناعت کردیم تا از وضع اختصار تجاوز نشده باشد، و بر نتایج اقتصار شد، زیرا که مقدمات بر اهل خبرت و بصیرت آشکار است.

ص: 263

این معنی دارند، جز معدودی از خوارج و معتزله که تأویل کرده اند ظواهر آیات شفاعت را به این که مراد، زیادتی درجات است نه رفع عذاب. و به صریح آیات و اخبار، تأویل ایشان باطل است.و شیخ صدوق در رساله ی اعتقادات گوید که اعتقاد شیعه در شفاعت آن است که شفاعت ثابت است برای صاحبان معاصی کبیره و صغیره، و اهل توبه محتاج به شفاعت نباشد. و هر که منکر شفاعت پیغمبر باشد، از شفاعت بی بهره باشد. و شفاعت اختصاص دارد به رسول خدا و اوصیای او و سایر انبیا و رسل و اوصیا و مؤمنین و ملائکه، و نیز اختصاص دارد شفاعت به اهل ایمان که اهل توحید باشند، و اهل شک و شرک و انکار و کفر را بهره از شفاعت نیست. (1) تمام شد کلام صدوق.و لنحقق (2) معنی الشفاعة و المغفرة علی وجه یکون من خواص هذا الکتاب و هو مبنی علی رسم مقدمات:الأولی: من خواص الانسان تأثیر اعماله و افعاله الارادیة فی جوهر ذاته و صحیفة اعماله ان خیرا فخیر و ان شرا فشر، فکلما یفعله بجوارحه یتأثر منه روحه و یجتمع فی صحیفة ذاته و خزانة مدرکاته، لا سیما ما توسخت من الهیئات و تأکدت من الملکات، و النفوس هی الصحف المنشورة فی القیامة، و هو الکتاب الذی لا یغادر صغیرة و لا کبیرة حتی النفخ فی الرماد، و الملائکة الموکلون بهذه الارتسامات هم کتبة الأعمال، و هذا مما تطابق فیه البرهان و

ص: 265

العیان و نطق به القرآن، و الأعمال الحسنة تزید النفس صفاء و بهاء، و کذا الصفات الحمیدة و الأخلاق الحسنة و الأعمال السئة و الملکات الرذیلة تکدرها و تحدث فیها احوالا مباینة لجوهر ذاتها، فالنفوس العاصیة المتبعة للشهوات بمنزلة مرآة یعلوها الخبث و الصدی، و تراکمت علیها الکدورات و الکثافات بحسب طول زمان العصیان و الشهوات و عظم المخالفة و صغرها، و الیه أشیر فی الحدیث: رب شهوة ساعة اورثت حزنا طویلا.الثانیه: النفوس العاصیة الشقیة بحسب الوجود و التحقق و فعلیة الکمالات مخالفة للنفوس المطیعة السعیدة. لا أقول بحسب الحقیقة و الذات، بل بسب اللواحق و العوارض الخارجة الطاریة لها، فان المعاصی و متابعة الشهوات بمنزلة اعراض قریبة للنفس و تؤثر فیها أثرا واقعیا و توجب لها کمالا فعلیا، و لا ریب أن للنفس استعدادات، فکلما فعلت فعلا حصل لها أثر خارجی و تبدلت القوة بالفعلیة تساوق الوجود، و الفعل الصادر من النفس ربما یؤثر أثرا و یفنی ذاک الأثر، و ربما یتکرر و یرسخ أثره و یبقی، و قد عبر الشرع الأقدس عن القسم الأول باللمم: «الذین یجتنبون کبائر الاثم و الفواحش الا اللمم» و قلما یخلو منه انسان، و هو من الذنوب المغفورة، یعنی یمحی أثره بسرعة، و القسم الثانی یبقی أثره دهرا طویلا، و ربما لا یزول الا بقاسر و مزیل من التوبة و تکفیر الحسنان و الشفاعة.و الی هذا المعنی أشیر فی الأخبار احوال الواردة فی أن فی القلب نکتة بیضاء و تسود بکثرة المعاصی، و ما ورد فی باب تنقل احوال القلب حتی یصیر أسفله أعلاه، و قد أشیر الی هذا التحقیق الرقیق، فی قوله تعالی: «أم حسب الذین اجترحوا السیئات أن نجعلهم کالذین آمنوا و عملوا الصالحات سواء محیاهم و مماتهم ساء ما یحکمون» کأنه أحال الفرق بینهما الی فطرة العقول.الثالثة: قد ثبت فی شرع الستحالة الترجیح بلا مرجح، و کذا امتناع کون الارادة الجزاقیة و العزیمة الاقتراحیة مرجحا لشیی ء، فاذا فرض و ثبت أن للأفعال تأثیرا فی الواح النفوس فلا یمکن أن یقال: عفی الله عنه، بلا مرجح موجب لذالک، او أنه فعل ذلک اقتراحا بالارادة الجزافیة، اذا لابد فی منع المقتضی عن اقتضائه من مرجح موجب و الا کان سفها و عبثا ممتنع الصدور عن الحکیم، و لو فتح هذا الباب لانسد ابواب جهنم علی الکفار و العصاة، هو مما لا یلتزم به ذو مریة، و لا یعتقد به ذو ملة.الرابعة: المؤثر اما جسمانی و اما روحانی، و کل منهما اما دفعی الأثر، و اما تدریجی التأثیر، و الثانی ظاهر. و الاول کتأثیر الاکسیر فی الأجساد القمریة و الشمسیة بمجرد علامة بینهما، و

ص: 266

کتأثیر الاسلام فی نفس الکافر و التوبة فی نفس العاصی، فانها بعد استحکام آثار الکفر و العصیان و رذائلهما فی نفوسهما و طول عمرهما اذا تابا و رجعا نقضا تلک الآثار و الرذائل عنهما دفعة و آنا، حتی کان الفراغ وقع لا فی زمان، و قد أجمع المسلمون کافة علی أن من تاب فی آخر ساعة من عمره أو أسلم کافر کذلک کان من أهل النجاة و الفلاح، و لا یری اثر تلک الأعمال شیئا، و وردت بذلک اخبار عدیده. و لعلک بعد اتفاق هذه المقدمات دریت و أیقنت أن عذاب الآخرة و عقابها لیس من باب التشفی و الانتقام، و لا من باب الجزاف و الاقتراح، بل النفوس الکافرة علی مراتبها و کذلک العاصیة المتمردة علی اختلافاتها اکتسبت اعمالا مستعدة للصور الناریة فی عوالم الآخرة التی هی محل بقاء النفس بعد المفارقة عن الأبدان، فلو خلی بینها و بین صفاتها و ملکاتها الی صلة من أعمالها لتعذبت بها بحسب استعداد تلک الصفات للبقاء، الا أن یمنعها مانع قوی، و قد ورد فی الخبر: انما هی اعمالکم ترد الیکم، یعنی النار الأخرویة و الصور البرزخیة، و قد أشیر الیه فی القرآن بقوله: «سیجزیهم وصفهم». و المانع الخارجی قد یکون من فعل النفس کالتوبة التی هی باب مفتوح من الله الی العباد، فاذا حصلت حقیقة تأثرت النفس منها دفعة و نقضت مکتسباتها آنا، کالنار القویة اذا غلبت علی الفلزات المکدرة خلصتها من الکدورات العارضة بسرعة، و ربما کان احتراق النفس بنار الندم أشد من احتراقها بالنار، و نعم ما قاله العارف:در آتشم بیفکن و نام گنه مبر کاتش به گرمی عرق انفعال نیست و قد ظهر ضمنا معنی طلب العفو و المغفرة من الله تعالی، و هو أن لا یترکه بحاله و یهمله و موکولا الی نفسه حتی یؤثر المقتضی أثره، و قد یکون من فعل الغیر کدعاء مؤمن و استغفاره له او شفاعة شفیع، و هو لا محالة یکون بسبب موجب لذلک، و لابد أن ینتهی ذلک السبب الی ذاته، و معنی الشفاعة توجه النفوس القویة الکاملة الی استخلاص النفوس المکدرة العاصیة عن مقتضیات اعمالها المکتسبة، و لابد من سبب مرجح لذلک حتی تجعلها شفعا لها، و ترقیها عن النقصان الی الکمال، و یشرق علیها نورها و ینور ظلماتها، و ذلک بعد فی القابلیة الذاتیة و عدم بطلان استعداداتها للنجاة «ما للظالمین من حمیم و لا شفیع یطاع» و لذلک اختصت الشفاعة بأهل الایمان و لیست بعامة، و أیضا یختلف الشفاعة باختلاف الشفیع و المشفوع له و بحسب اختلاف مراتب النفوس بأعمالها و اخلاقها، فقد ورد عن امیرالمؤمنین (ع): ان أخوف ما أخاف علیکم البرزخ، فان منکم من لا تبلغة شفاعتنا الا بعد ثلثمائة الف سنة». و قد تبین مما ذکرنا عدم امکان الشفاعة للکفار، اما لأنه ترجیح للمرجوح او لبطلان استعدادهم، و لا یبعد

ص: 267

ذلک فی حق بعض العصاة و ان کانوا ظاهرا فی عدد اهل الایمان لعظم الجنایة و تناهی الطغیان.و قال بعض العلماء - قدس سره -: معنی الشفاعة أن یجعل بعض مقربی الحضرة الالهیة وسیلة فی مغفرة ذنوبه، و هذا انما یتصور اذا کان العبد استحکم نسبة الی ذلک الشفیع فی الدنیا بشدة المحبة او کثرة المواظبة علی الاقتداء به او کثرة الذکر له بالصلوة و التسلیم علیه و أو تأله بفقدانه و حزنه علی ذلک، و نحو ذلک، فان ذلک کله یصیر سببا لتنویر القلب و القرب من الله، و هما بعینهما مغفرة للذنوب و زیادة فی الدرجات و انما حصلا بواسطة ذلک الشفیع، و هذا معنی الاذن من الله بما لو لم بتکن هذه المناسبة لم یتحقق الاذن. یدل علی ذلک أن جمیع ما ورد فی الأخبار من استحقاق شفاعة النبی - صلی الله علیه و آله - معلق بما یتعلق بهم من صلوة علیهم أو زیارة لقبورهم و البکاء علیهم أو الاحسان الی ذراریهم و غیر ذلک مما یحکم علاقة المحبة و المناسبة معهم. انتهی.و هو یؤکد ما ذکرناه، و یؤکده أیضا عدة اخبار، مثل ما رواه فی الکامل عن الباقر (ع): «اما انه لیس من عبد یذکر عنده اهل البیت فرق لذکرنا الا مسحت الملائکة ظهره و غفر ذنوبه کلها، الا ان یجئی بذنب یخرجه من الایمان، و ان الشفاعة لمقبولة و ما تقبل من ناصب... الخبر». و فی کتاب الحسین بن سعید الأهوازی بسند صحیح عال اعلائی عن الباقر (ع) قال: ان الکفار و المشرکین یعیرون اهل التوحید فی النار، فیقولون: ما نری توحیدکم أغنی عنکم شیئا و ما نحن و أنتهم الا سواء. قال: فیأنف لهم الرب عزوجل فیقول للملائکة: اشفعوا فیشفعون لمن شاء الله، و یقول للمؤمنین مثل ذلک، حتی اذا لم یبق أحد تبلغه الشفاعة قال الله تبارک و تعالی: أنا أرحم الراحمین، أخرجوا برحمتی، فیخرجون کما یخرج الفراش، ثم قال ابوجعفر (ع): ثم مدت العمد و أخمد علیهم و کان و الله الخلود.و فی الکتاب المذکور عنه (ع): ان قوما یحرقون بالنار حتی اذا صاروا حمما ادرکتهم الشفاعة، فینطلق بهم الی نهر یخرج من رشح أهل الجنة فیغتسلون به فینبت لحومهم و دماؤهم و یذهب عنهم قشف النار، و یدخلون الجنة و یسمون الجهنمیون فینادون بأجمعهم: الهم اذهب عنا هذا الاسم، قال: فیذهب، ثم قال: یا أبابصیر، اعداء علی (ع) هم الخالدون فی النار لا تدرکهم الشفاعة.و روی فی المحاسن عن الصادق (ع): ان الجار یشفع لجاره و الحمیم، یشفع لحمیمه، و لو أن الملائکة المقربین و الأنبیاء المرسلین شفعوا فی ناصب ما شفعوا.

ص: 268

و فی تفسیر الامام العسکری عن امیرالمؤمنین علیه السلام: الله رحیم بعباده، و من رحمته أنه خلق مأة رحمة جعل منها رحمة واحدة فی الخلق کلهم فبها یتراحم الناس و ترحم الوالدة ولدها و تحنن الأمهات من الحیوانات علی أولادها، فاذا کان یوم القیامة أضاف هذه الرحمة الی تسع و تسعین رحمة فیرحم بها امة محمد (ص) ثم یشفعهم فیمن یحبون له الشفاعة من اهل الملة حتی ان الواحد لیجیی الی المؤمن الشیعة فیقول: اشفع لی، فیقول: و ما حقک علی؟ فیقول: سقیتک یوما ماءا، فیذکر ذلک فیشفع فیه، و یجیئه آخر و یقول: ان لی علیک حقا فاشفع لی، فیقول: و ما حقک علی؟ قیقول: استظللت بظل جداری ساعة من یوم حار فیشفع له، الی غیر ذلک من الأحادیث التی تشید بنیان ما أسسناه من المقدمات.

قسم دوم معاصی است که به واسطه ی قوه ی شهویه صادر شود، مثل التذاذ بن مناکح و مطاعم و مشارب محرمه، و سبب این گونه معاصی، مقهور شدن قوه ی عاقله است، از قوه ی شهویه و غالبا در سن جوانی خواهد بود، هر زمانی که انکسار و ضعفی در قوه ی شهویه پیدا شود رجوع به توبه نماید، نادم بر افعال قبیحه ی خود شود. و کمتر کسی است که از این قسم معاصی خالی باشد، و غالبا موفق به توبه و انابه شود. حکیم سنائی گوید:به حرص ار شربتی خوردم مگیر از من که بد کردم بیابان بود و تابستان و آب سرد و استسقاو عارف دیگری گوید:«زهی بد طاعتی که مرا به عجب و خودبینی اندازد، و نیکو معصیتی که مرا به خوف اندازد».روی ثقة الاسلام فی الکافی عن حمران بن أعین عن الباقر (ع) حین سأله عن اشیاء، و هم بالقیام، قال له: أخبرک - أطال الله بقائک لنا و أمتعنا بک - أنا نأتیک فما نخرج من عندک حتی ترق قلوبنا و تسلوا أنفسنا عن الدنیا، فتهون علینا ما أیدی الناس من هذه الأموال، ثم نخرج من عندک فاذا صرنا مع الناس و التجار أحببنا الدنیا، قال أبوجعفر (ع): ان أصحاب محمد قالوا: یا رسول الله، نخاف علینا النفاق، قال لهم: و لم تخافون ذلک؟ قالوا: أذا کنا عندک فذکرتنا و رغبتنا و جلنا و نسینا و زهدنا حتی کأننا نعاین الآخرة و الجنة و النار و نحن عندک، و اذا خرجنا من عندک حتی کأنا لم نکن علی شیئی، أفتخاف علینا النفاق و أن ذلک نفاق؟ فقال لهم رسول الله (ص): کلا ان هذه خطوات الشیطان قد رغبکم فی الدنیا، و الله لو تدومون علی الحال التی وصفتم أنفسکم لصافحتکم الملائکة و مشیتم علی الماء، و لو لا أنکن تذنبون فتستغفرون الله لأتی الله بخلق یذنبون و یستغفرون فیغفر لهم، ان المؤمن مفتن تواب، أما سمعت قول الله: «ان الله یحب التوابین... (1) «و قال: «استغفروا ربکم ثم توبوا الیه... (2) «.و السر فیه أن الموجودات بأسرها مجالی اسمائه تعالی و مظاهر صفاته الحسنی، مظهر العفو و الغفور، و امثالهما لا یتحقق الا بأهل العصیان، و الیه أشار من قال:خطای من ای شیخ بر من چه گیری مرا عفو او با خطا می پسندد

ص: 270

و قال آخر:ز جرم ماست که گفتی منم غفور و رحیم اگر نه زهر بود چیست حاصل تریاک و روی فی الکافی عن الصادق (ع) قال:... من جاء لیبدی عودة قد سترها الله تعالی فنحوه، فقال له رجل من القوم: جعلت فداک، الله انی لمقیم علی ذنب منذ دهر أرید أن أتحول عنه الی غیره فما أقدر علیه، فقال: ان کنت صادقا فان الله یحبک، و ما یمنعه أن ینقلک عنه الی غیره الا لکی تخافه (1) .و روی فیه أیضا عنه (ع) أو عن أبیه قال: «دخل رجلان المسجد، أحدهما عابد و الآخر فاسق: فخرجا من المسجد و الفاسق صدیق و العابد فاسق، و ذلک أنه یدخل العابد المسجد مدلا بعبادته یدل بها فتکون فکرته فی ذلک، و یکون فکرة الفاسق فی التندم علی فسقه و یستغفر الله لما صنع من الذنوب (2) «.و مخفی نباشد که این دو قسم که ذکر شد از گناهان، ناشی از ملکات شود و لا محاله مبدئی راسخ در نفس دارد و توبه از آنها سخت است، و لیکن هرگاه توبه ی حقیقی واقع شود ملکات ثابته ی چندین ساله را برطرف کند، مانند شخصی مسموم که تریاق نوشد که دفعة اثر زهر برداشته شود. و همچنین است رجوع از کفر و اعتقادات فاسده و اختیار اسلام که تأثیر آنی دارد و ملکات راسخه ی حال کفر را بی اثر کند، اگر چه اسلام او به لحظه ای قبل از موت باشد.در کافی از معاویة بن وهب روایت شده که مرد پیری در حال مرض موت بود بر طریقه ی اهل سنت، در آن حال طریقه ی ولایت و حقیت امیرالمؤمنین را بر وی عرضه داشتند، اقرار کرد و فریادی برکشید و جان داد. شرح حال او را به حضرت صادق (ع) عرضه داشتند، فرمود: داخل بهشت می شود. علی بن سری حاضر بود، عرض نمود که این مرد زیاده بر یک دمی این عقیده اظهار نکرد و زیاده بر این چیزی نشناخت. گفت: دیگر چه می خواهید از او؟ به خدا سوگند داخل بهشت شد (3) .قسم سوم معاصی است که به حسب اتفاق صادر شود و مبدأ راسخی نداشته باشد که در آیه ی مبارکه اشاره ی به آن فرموده: «الذین یجتنبون کبائر الاثم و الفواحش الا اللمم»، (4) که در تفسیر

ص: 271

ص: 272

آن وارد شده: «یلم بالذنب ثم یستغفر منه». (1) .و در خبری در کافی از حضرت صادق (ع) روایت کرده: «اللمم من العبد الذی یلم بالذنب بعد الذنب لیس من سلیقته، ای من طبیعته (2) .و در خبری دیگر فرمود: «المؤمن لا یکون سجیته الکذب و البخل و الفجور، و ربما ألم من ذلک شیئا لا یدوم علیه (3) » و این قسم معاصی را عفو الهی تدارک نماید و مواخذه نشود. و در احادیث وارد شده که آنچه از مؤمن در حال دلتنگی و غضب صادر شود، بر او نوشته نشود، و الله العالم باسراره.

ص: 273

تن به مردن دادی اندر راه دوست دادن جان در ره جانان نکوست پس تو ما را بازگردان در وطن وارهان ما بی کسان را از فتن گفت من در این مکان بیچاره ام از وطن و ز یاوران آواره ام گر قطار از بیم صیادان نبود تا طلوع صبح سرگردان نبودپس براق عشق سوی جنگ تاخت احمد آسا قوت حق آهنگ ساخت روح او با روح احمد بود جفت در معنی پیر دانشمند سفت قرب نی بالا و پستی رفتن است قرب حق از قید هستی رستن است پس برون کرد از درون اغیار را خود فدایی داد زلف یار رایار گفت و یار جست و یار خواست خلوت دل، خالی از اغیار خواست در وصال یار عین یار شد فهمد آن کو حامل اسرار شدرمز ثارالله تو بر خوان در خبر گر توانی فهم معنی ای پسرگر نبی بر قاب «أو أدنی» نشست سبط او بر عرشه ی اعلی نشست و علامه ی مجلسی (ره) در جلاء العیون روایت کرده که چون وداع نمود اهل بیت خود را، ایشان را امر به صبر و شکیبایی نمود و وعده ی ثواب و اجر اخروی داد و فرمود: چادر بر سر کنید و مستعد بلا باشید و بدانید که خدا نگاهدار شما خواهد بود؛ پس شکایت نکنید و نگویید کلمه ای را که از قدر و مرتبه ی شما بکاهد. آن گاه رو به سوی میدان جنگ کرد، و نعم ما قیل:لو کنت ساعة بیننا ما بیننا و رأیت کیف تکرر التودیعاأیقنت أن من الدموع محدثا و علمت أن من الحدیث دموعاگفتمش سیر بینم مگر از دل برود آن چنان جای گرفت است که مشکل برود

زنان است به مادرم فاطمه، چنانچه ابوالفرج اصبهانی و دیگران ضبط کرده اند. و روایت کافی نماید که فاطمه بزرگ تر از سکینه بوده، زیرا که حضرت حسین وصیت خود را به او سپرد تا به زین العابدین برساند؛ چنانچه گذشت در اول کتاب. و مادر فاطمه، ام اسحاق دختر طلحة بن عبدالله است. و بعضی از اهل نسب، دختر صغیره ای زینب نام در اولاد آن حضرت ضبط کرده اند، گفته اند که در کودکی وفات کرده. و از آنچه نگاشته شده، حال خبری که علامه ی مجلسی از مناقب قدیمه نقل کرده معلوم شود که غراب خون آلود بر دیوار خانه ی فاطمه ی صغری نشست و انشا نمود شعر معروف را «نعب الغراب...»، زیرا که شبهه [ای] نیست که فاطمه ی صغری بنت الحسین در کربلا بوده و خطبه ی بلیغه ای که دروازه ی کوفه خوانده در کتب معتبره مانند احتجاج طبرسی و غیره مذکور است و روایت مذکور که از مناقب نقل شده و سند آن منتهی به مفضل بن عمر می شود، شیخ نجاشی او را تضعیف نموده و روایات او را نسبت به اضطراب داده و محتمل است که عبارت خبر، فاطمه ی بنت الحسن بوده و تحریف شده، چون حضرت مجتبی را دختری فاطمه نام بوده. و همچنین سابقا اشاره شد که عبارت امالی صدوق که روایت از فاطمه ی صغری بنت الحسین نموده: «دخل علینا الغانمة و أنا جاریة صغیرة و فی رجلی خلخال...»، و همچنین نقل سید بن طاووس که در مجلس یزید، فاطمه ی بنت الحسین گفت: «أوتمت...» خالی از اشکال نیست، مگر آن که مراد به یتیم شدن مجاز باشد. محدث خبیر باید به آگاهی نقل روایات کند که موجب طعن اهل بصیرت یا معاندین مذهب نشود، و الله الموفق للصواب.

ص: 277

امامیه داده، یعنی در کربلا. و سید بن طاووس نسبت به عمل طایفه داده، و در کتاب اقبال گوید: واقف نشدم بر کیفیت حمل سر مقدس و تسمیه ی حامل و کیفیت دفن در کربلا و مباشر دفن. و بعض علما را عقیده این است که مدفن رأس شریف مسجد حنانه باشد، و این مکان قصر عالی بوده و چون جنازه ی امیرالمؤمنین را بر آن جا عبور دادند، مایل شد به صورت انحنا، به این سبب «حنانه» نامیده شد. و در امالی شیخ الطائفه وارد شده:«لما جاز مولینا جعفر بن محمد الصادق (ع) بالقائم المائل فی طریق الغری، نزل فصلی عنده رکعتین و قال: هذا موضع رأس جدی الحسین».و در مجموعه ی خط شهید اول نقل شده که مراد به «قائم مائل» مسجد معروف به مسجد حنانه است. و شیخ محمد بن المشهدی در مزار روایت کرده که حضرت صادق (ع) در این محل چهار رکعت نماز کرده و زیارت کرده سیدالشهداء را در این مقام. و این معنی که مدفن رأس، مسجد حنانه باشد، مناسب است با بعض روایات که تصریح دارد که امام صادق (ع) پیاده شده و نزد قبر امیر (ع) نماز کرد و دوباره سوار شد، پس پیاده شد و دو رکعت نماز کرد و گفت: این مدفن رأس الحسین است. و منافی نیست آنچه را که در بعض روایات است که دفن به جنب القبر است، زیرا که مسجد حنانه جنب قبر است عرفا. و احتمال دفن در نزدیک قبر مطهر نجف بعید است، زیرا که قبر شریف در آن زمان معروف نبوده، و مشهد الرأس در شام نیز معروف است. اهل تاریخ نوشته اند که منصور بن جمهور چون مسلط بر شام شد، سر مقدس را در خزاین بنی امیه یافت و آن را در باب الفرادیس نزد برج سیم دفن کرد.و در تواریخ مصر مسطور است که سر مقدس را به امر یزید به همه ی بلاد طواف دادند و در عسقلان مدفون شد. تا زمان استیلای فرهنگ بر عسقلان، خلفای فاطمیین وزیر صالحی داشتند که طلایع بن رزیک نام داشت، اموال جزیله به عنوان هدیه برای فرنگ داد و در سنه ی پانصد و چهل و هفت از عسقلان حمل به مصر نمودند، و هنوز خون مقدس، خشک نشده و بوی خوشی از آن ساطع بود، و طلایع مزبور کرسی از آبنوس مهیا کرد و مشک بسیاری بر روی او گسترده و در پارچه ای از حریر سبز کفن کرده دفن نمودند. و روز ورود سر مقدس که روز سه شنبه دهم جمادی الآخره از سنه ی مزبوره بود، طلایع مزبور با تمامی عساکر خود با پای برهنه از مصر خارج شده استقبال کردند.و در مناقب، مشهد الرأس عسقلان را متعرض است، و سبط در تذکره نقل از عسقلان به مصر را ضبط کرده، و احتمالات دیگر از دفن در مدینه و کوفه و رقه و شام را نیز متعرض

ص: 279

است و شعری از بعض مشایخ خود نقل کرده:لا تطلبوا المولی الحسین بشرق أرض أو بغرب و دعوا الجمیع و عرجوا نحوی فمشهده بقلبی (1) .و آوردن سر مقدس آن حضرت را به مدینه در جمله [ای] از کتب معتبره ذکر کرده اند. و چون زنان طایفه ی بنی هاشم خبردار شدند، آغاز ناله و شیون و سوگواری کردند، و دختران عقیل و ام سلمه مطلع شده و شروع به گریه و زاری کردند و فریاد ایشان بلند شد. عمرو بن سعید بن العاص که والی مدینه بود، چون فریاد هاشمیات را شنید، گفت: «واعیة بواعیة عثمان».بلاذری در تاریخ خود و دیگران گفته اند که مروان بن حکم در مدینه بر آن سر مقدس چوب زد و اظهار سرود نمود و اشعار معروفه [ای] انشاد کرد: «شفیت منک النفس یا حسین...». (2) . و ابن ابی الحدید گوید: مروان در آن روز کفر و زندقه ی خود را صریحا ظاهر کرد و به منبر رسول خدا آمد و خطبه خواند. پس از آن سر منور را انداخت و به جانب قبر پیغمبر و گفت: «یا محمد، یوم بیوم بدر».مؤلف گوید که مشهد الرأس در شام شاید مسجد الرمح باشد، چنانچه شیخ کراجکی در کتاب تعجب اشاره به آن نموده. و در کتاب نورالعین نیز مسطور است که سبب بنای آن مسجد در شام این بود که چون آن سر مقدس را در کوچه های شام گردانیدند، در بعض معابر از سر نیزه افتاد و بر قرن حائطی واقع شد و به زمین نرسید؛ در آن مکان مسجدی بنا کردند و نامیده شد «مسجد الرمح».و مخفی نیست که نقل کرامات باهره از سر مقدصس از قبیل سخن گفتن و قرآن خواندن اختصاص به کتب شیعه ندارد، بلکه اعاظم علمای اهل سنت نیز نوشته اند. سید مؤمن شبلنجی در کتاب «نور الأبصار» از کتاب شرح الشفای علامه ی تلمسانی از فصل بیست و چهارم «فیما أطلع الله نبیه من العیوب فی ترجمة الحسین» حکایت کرده و سند را به اعمش رسانیده که گفت: در مکه شخصی را دیدم که اظهار نومیدی از رحمت خدا می کرد. از او پرسیدم: چه گناه کرده ای؟ گفت: من از جمله ی هفتاد تن بودم که سر حسین را برای یزید آوردیم، و یزید آن سر را در محل خوابگاه خود می گذاشت. تا آن که شبی همخوابه ی او بیدار

ص: 280

شد، دید نوری از آن سر بالا می رود که خانه را روشن کرده. یزید نیز مشاهده نمود. هر دو ترسان و هراسان شدند. بامداد امر کرد سر را از خانه بیرون بردند، و ما هفتاد تن را مأمور تحفظ این سر کردند، و خیمه ی دیباجی را در بیرون شام برای ما برپا کردند، چون شبانگاه شد، ما همه خوابیده، چون بیدار شدم دیدم قطعه ی ابر بزرگی از آسمان فرود آمد و مردی از او در آمد که دو حله ی بهشتی پوشیده بود. بساطی گسترانید و فریاد زد: ای آدم ابوالبشر! فرود آی. پس مرد پیری نزدیک سر مقدس آمد و گفت: «السلام علیک یا ولی الله، السلام علیک یا بقیة الصالحین، عشت سعیدا و قتلت طریدا و لم تزل عطشانا حتی الحقک الله بنا، رحمک الله و لا غفر لقاتلک». پس بر کرسی نشست، پس از آن نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و هر یک سلام کردند بر آن سر، و گفتند آنچه را که آدم گفت، و بر کرسی نشستند. پس رسول خاتم با صفی از ملائکه و حسن مجتبی و فاطمه ی زهرا نزدیک سر آمدند، و گرفت پیغمبر آن سر را و به سینه ی خود چسبانید و گریه ی سختی نمود، پس به فاطمه داد، او نیز گریست و همه ی انبیا گریان شدند و همه تعزیت به رسول خاتم دادند و به ایشان گفت: گواه باشید که امت من با فرزندم چه سلوک نمودند! پس ملایک آسمان اول و ملائکه ی دریاها نزد رسول آمدند و اجازت خواستند تا عذاب بر امت نازل کنند. فرمود: میعاد، روز جزاست. آن گاه رسول اکرم امر به قتل آن هفتاد نفر کرد. تمام را سر بریدند. و من استغاثه کردم و نجات یافتم.مؤلف گوید: حدیث طولانی بود، به ترجمه قناعت کردیم. و تعجب است از اهل سنت و جماعت که این گونه احادیث و کرامات باهرات در کتب علمای خود مشاهده می نمایند و اظهار دوستی اهل بیت می کنند و هنوز به عادات خبیثه ی بنی امیه عمل می نمایند و روز عاشورا را از اعیاد عظیمه می شمارند و تجدید لباس و خضاب و استعمال عطریات کنند و سرمه در چشم کشند و با یکدیگر مصافحه کنند. و در سال هزار و سیصد و دوازده که ایام عاشورا در مدینه ی طیبه بودم، اکثر این اعمال مشاهده کردم، و معلوم شد که از زمان بنی امیه این رفتار مرسوم در بلاد اسلامیه بوده. شیخ کراجکی - اعلی الله قدره - در کتاب «تعجب» گوید: عجب است از مسلمانانی که در عاشورا به مراسم عید ملتزم هستند و اظهار سرور نمایند و نمک سالیانه ی خود را در روز عاشورا تهیه کنند، و عجب تر آن که در شهر قرطبه در شب عاشورا سر گاوی را جدا کنند و بر خشبه ی بلندی نصب نمایند و در کوچه و بازار گردانند و اطفال گرد آن جمع شوند و رقص کنند و کف زنند و بر در خانه ها بایستند و فریاد کنند: «یا مسمی المروسة أطعمینا المطنفسة» (یعنون بن القطائف) و گویا مراد، حلوای شیرینی است؛ و صاحب خانه

ص: 281

باید برای ایشان حلوایی تهیه کرده باشد. و نقل کرده که در مصر مردی را دیدم که گفت: من در کودکی در آن شهر حامل این سر گاو بوده ام.و نیز در کتاب «تعجب» گوید که تا کنون مردم شام افتخار به اعمال سلف خود نمایند؛ چنانچه طایفه ای معروف به بنی السراویل هستند که از نسل آن کس هستند که سراویل حضرت سیدالشهداء را بیرون کرد، و بنو السرج لقب طایفه ای است که از اولاد آن ده نفرند که اسب تاختند. و نیز حکایت کرده که بر حسب اتفاق در سنه ی شهادت یکی از آن ده اسب را به شهر مصر بردند و مردم مصر که مطلع شدند نعل های آن اسب را تبرک جستند و از پای اسب کنده بر در خانه ی خود کوبیدند. و گوید: هنوز موسوم است که بر در خانه های مصر شکل نعلی کوبند. و بنو السنان اولاد آن کس هستند که سر مقدس را بر نیزه ی بلندی کرده بود. و بنو المکبر نسل آن کسند که همراه سر مقدس بود و تکبیر می گفت. و بنو القضیب از اولاد آن که قضیب خیزران برای یزید آورد. و بنو الطشتی از نسل آن که طشت زر آورد. و نیز گوید که مردی از اهل شام به سید الساجدین گفت: ما دوست داریم شما اهل بیت را. فرمود: دوستی شما مانند دوست داشتن گربه است بچه ی خود را که از محبت می خورد او را. تمام شد کلام شیخ کراجکی.و در تفسیر علی بن ابراهیم قمی است که امیرالمؤمنین از مردی پرسید که اهل کجایی؟ عرضه داشت: اهل شام. فرمود: نگویید اهل شام و بگویید اهل شوم، «هم ابناء مصر لعنوا علی لسان داوود فجعل الله منهم القردة و الخنازیر» (1) .علامه ی مجلسی در شرح این خبر گوید که آیات و اخبار در مدح و ذم شام مختلف است؛ شاید به حسب حال اهل زمان و سکنه ی آن جا باشد. نظیر این احتمال در باب مذمت اهل اصفهان که از حضرت امیر وارد است داده که از اصفهانی پرسید: اهل کجایی؟ گفت: اهل اصفهان. فرمود: چند صفت در اهل اصفهان نیست، سخاوت و غیرت و شجاعت و محبت ما اهل بیت. عرضه داشت: باز هم بگویید. فرمود: «امروت این وس» یعنی امروزت این بس است؛ و به زبان فارسی شکسته سخن گفت.مجلسی (ره) گفته که نداشتن صفات فاضله از جهت نداشتن ولای اهل بیت بود، و در این زمان که اهل ولایت اهل بیت هستند، دارای صفات فاضله نیز هستند.مؤلف گوید: حمل مدح بلاد و مذمت بعضی، بر مدح و ذم اهالی بسیار مستبعد است، زیرا

ص: 282

که در احادیث شیعه به کثرت وارد شده احادیثی که نتوان حمل به اهل نمود، مثل آن که روایت شده: «ری و ساوه و قزوین ملعونات مشؤومات»؛ و در روایت واقدی وارد شده که ملائکه چون قلب رسول خدا را شکافتند و نکته ی سودایی بود، به آب شستند و آن آب را به زمین قزوین ریختند و به آن بلد امر عظیمی رسید. و مدح و مذمت بلدان و میاه و جبال و فواکه و طیور و حیوانات به حدی در احادیث وارد شده که ممکن نیست بتوان تأویل به اهالی یا غیر آن نمود. و جناب صادق (ع) فرمود: «ان الله فضل الأرضین و المیاه بعضها علی بعض، و ان کربلا و ماء الفرات اول أرض و أول ماء قدس الله تبارک و تعالی و بارک علیها».و در احادیثی وارد است که عرض ولایت اهل بیت بر همه ی اماکن و آبها شد، هر یک قبول کردند پاکیزه و گوارا شد و هر کدام قبول نکردند شوره زار و تلخ و شور شدند.و در قرآن مجید ارض مقدسه و بقعه ی مبارکه وارد شده، و توجیه این احادیث و تطبیق بر قواعد، خالی از صعوبت نیست، بهتر آن که رد به اهلش شود. و اختلاف در مدح و ذم در باب حیوانات و طیور نیز بسیار است. و از جمله ای از اخبار معلوم شود که شرافت ذاتیه ی زمین سبب شده که نفوس مقدسه ی انبیا و اولیا در آن امکنه مدفون شود، نه آن که به واسطه ی دفن شریف شده باشد؛ چنانچه از احادیث کربلا هویداست. و گذشت حدیث تهذیب که در زمین کربلا دویست پیغمبر و وصی پیغمبر مدفون است. و احادیث مدح قم در اول کتاب گذشت که از تاریخ قم نقل شد: «ان بها موضع قدم جبرئیل و هو الموضع الذی نبع منه الماء الذی من شرب منه أمن الداء و منه یغتسل الرضا (ع)».مؤلف گوید: علامه ی مجلسی نقل این عبارت نموده و معترض شرح و مراد نشده، و اصل روایت از حضرت امیرالمؤمنین است. و به ظاهر بعید است که آن حضرت اخبار به ولایت و شرح حال حضرت رضا و آمدن او را به قم در این کلمه ی مجمله اشاره فرموده باشد. و بعضی احتمال تصحیف داده اند و گفته [اند]: لفظ خبر محتمل است: «یغتسل المرضی» بوده، و این احتمال بسیار قریب است خصوصا در خطوط عربیه ی قدیمه؛ علاوه بر آن که تشریف فرمایی حضرت رضا و عبور به شهر قم مذکور در تواریخ و احادیث نیست، بلکه در مسافرت آن حضرت به خراسان در روایاتی وارد است که مأمون امر کرد که از طریق اهواز باشد و به قم عبور نکنند. لیکن سید عبدالکریم بن طاووس در فرحه الغری به طور ارسال مسلم نگاشته که حضرت رضا به قم تشریف آورده و اهل قم و مشایخ استقبال کردند و استدعای نزول اجلال در خانه ی خود نمودند و حضرت جواب فرمود که ناقه ای که بر او سوارم مأمور است که درب

ص: 283

ص: 284

خانه ای که منزل من است بخوابد، و محل آن خانه برای شرافت، مدرسه بنا کردند و نامیدند مدرسه را به مأموریه، و تا زمان سید بن طاووس که حدود هفتصد هجری است آن مدرسه به همین اسم موجود بوده و در زمان تألیف الأربعین الحسینیة (1328) نیز مشهور است، و آن نواحی را محله ی شاه خراسان می نامند. و از کتب معتمده چنین نماید که مسافرت آن حضرت، از طریق اهواز بوده و به بصره آمده و از آن جا به بغداد، و از بغداد طریق قم پیموده، چنانچه حضرت فاطمه بنت موسی بن جعفر نیز چنین سلوک نموده. و ممکن است مسافرت حضرت رضا (ع) به خراسان متعدد شده باشد، چنانچه از امالی مفید نماید که زمان مسافرت مأمون به خراسان، آن حضرت با او همراه بود، و در حدیث تالی خواهد ذکر شد. و در کتاب «برسی» وارد است که چون حضرت رضا از سفر خراسان مراجعت نمود، شیعه نزد او مجتمع شدند، و الله اعلم و الحدیث ذوشجون، از مقصد خارج شدیم.

ص: 285

الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنة و أبوهما خیر منها. و فی لفظ آخر: أخرجه احمد و الترمذی و النسائی و ابن حبان عن حذیفة مرفوعا عنه (ص): «ما رأیت العارض الذی عرض لی قبل ذلک، هو ملک من الملائکة یهبط الی الارض قبل هذه اللیلة، استأذن ربه أن یسلم علی و یبشرنی أن الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنة» و روی هذا الخبر بطرق کثیرة السید الاید السید سلیمان القندوزی فی «ینابیع المودة».و فی مناقب الشیخ الجلیل ابن شهر آشوب: اجمع أهل القبلة علی أن النبی (ص) قال: الحسن و الحسین امامان قاما أو قعدا.و أجمعوا أیضا أنه (ص) قال: الحسن و الحسین سیدا شباب أهل الجنه.و روی بطرق عدیدة أن رسول الله (ص) کان یخطب علی المنبر فجاء الحسن و الحسین و علیهما قمیصان أحمران یمشیان و یعثران، فنزل رسول الله من المنبر فحملهما و وضعهما بین یدیه، ثم قال: انما اموالکم و اولادکم فتنة، لقد قمت الیهما و ما معی عقلی.و فی خبر: أولادنا أکبادنا یمشون علی الارض.و من المشاهیر قوله - صلی الله علیه و آله -: نعم الجمل جملکما و نعم الراکبان أنتما. و فی خبر: أن النبی (ص) ترک لهما ذؤابتین فی وسط رأسه، یعنی به أن یأخذاهما حین یرکبان علی کتفیه. و روی ابوهریرة، قال: رأیت النبی (ص) یمص لعاب الحسن و الحسین کما یمص الرجل التمرة، و قال (ص): «هما ودیعتی فی امتی»، و کان یفتح فی الحسین (ع) ثم یقبله.و قال الشیخ الجلیل معتمد الفریقین، یحیی بن الحسن بن البطریق الحلی فی کتاب «العمدة» المأخوذ أحادیثه کلها من الصحاح، بعد نقله شطرا مما نقلناه: اعلم أن النبی (ص) قد أبان سیادة الحسن و الحسین علی کافة الخلق، لأن سادة خلق الله أهل الجنة بلا خلاف، لأن الله سبحانه ما یختص بجنته الا الأنبیاء و الأوصیاء و أهل الایمان من سایر أهل الملل، و کلهم بلا خلاف لا یدخلون الجنة الا جرادا، مردا، شبابا و لا یدخلها شیخ و لا عجوز و لا کهل، و هذا لا خلاف فیه بین الأمة، و اذا ثبت لهما السیادة علی خیار خلق الله و هم أهل الجنة ثبت انهما خیر الخلیقة جمیعا. فان قال قائل: ان علی ما أصلتموه یجب لهما السیادة علی رسول الله و علی ابیهما علیهماالسلام. قلنا: التفضیل و السیادة لا یطلع علی مقدارهما و حقیقة استحقاقهما الا الله سبحانه الذی یعلم الغیوب أو من یطلعه علی ذلک علام الغیوب، لأن قولنا: أفضل من فلان، معناه أن ثوابه اکثر من ثوابه و انه أعظم قدرا عندالله من غیره، و مقدار الثواب لا یطلع علیه الا علام الغیوب، و اذا أردنا معرفة ذلک فلا طریق لنا الا ما ورد النص به اما فی آیة او فی خبر

ص: 287

صحیح من قبل النبی (ص)، لان الله اطلعه علی غیبه بدلالة قوله: «عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احدا الا من ارتضی من رسول»، و اذا کان المرجع فی ذلک الی ما یرد من النصوص من قبل النبی (ص) فقد قال (ص) مخبرا عن نفسه: أنا سید ولد آدم و أنا سید الانبیاء، فقد خرج بهذه الأخبار و کذلک علی (ع) بقوله: «و أبوکما خیر منکما»، و بقیت الأخبار الناطقة بسیادتهما علی شباب اهل الجنة، و هی من الصحاح التی لا یمکن الطعن فیها علی عمومها، و لا یمکن التخصیص فیها الا بنص مثل ما ورد عن نفسه و عن علی (ع) انتهی.أقول: معنی السیادة علی الخلق حصول مرتبة من الکمالات النفسانیة لشخص بحیث لم تحصل لغیره، فلابد أن یکون حائزا لجمیع الفضائل التی بها شرف الانسان و کماله، فلو قدر لأحد فضیلة لم تکن هو حائز لها لم یکن سیدا علی الاطلاق، فمعنی السیادة علی الخلق حصول جمیع کمالاتهم له، فالمراد بقوله (ص): أنا سید ولد آدم و قوله (ع) علی سید الأولیاء و فاطمة سیدة النساء و الحسین سیدالشهداء أن کل منقبة و شرافة کانت للمضاف الیه فهی ثابتة للمضاف، و له خصائص لیست لهم. یدل علی ذلک استثناء ابنی الخالة عیسی و یحیی، فانهما أوتیا الحکم صبیا، دون الحسنین (علیهماالسلام) فانهما لم یعطیا الامامة فی الصباوة، فاستثناء هذه المنقبة دلیل العموم و هو لا ینافی سیادتهما علی الاطلاق، اذا المناط جمیع الفضائل، و لا ینافیه خروج منقبة واحدة کما لا یخفی. و منه یظهر معنی ما ورد فی بعض الأخبار من قوله (ص): «فاطمة سیدة النساء الا ما کانت لمریم بنت عمران»، اشارة الی أنها نفخت فیها من الروح الالهی و حبلت منه بلا زوج، و هذه لم یتفق لفاطمة و ان کانت فضائلها جمة، و هذا لاینا فی سیادتها علی الاطلاق حتی علی مریم، فافهم و اغتنم.و اما معنی قوله صلی الله علیه و آله: «ابنای هذان امامان قاما او قعدا» فهو أن الامامة ریاسة الهیة و شرافة نفسانیة، سواء باشر الأمر و قام به أم لا، قام بامر المسلمین أو قعد فی بیته و فوض الی غیره، و هو تقدم نفس شریفة کاملة علی النفوس البشریة فی السیر الی الله و صیرورتها واسطة للفیض و وصولها الی النفوس السافلة و استمدادها من الحق بتوسیطه. و هذا المعنی قد یطلق علیه النبوة أیضا، و لا فرق بینهما من هذه الجهة، و هو واسطة بقاء العالم، یشیر الی ما ذکرنا الأخبار الکثیرة من طرقنا من أن الأرض لا تخلو من حجة و لن تخلو أبدا و الا لساخت الأرض، بأهلها، و هذه الطریقة الوسطی فی اثبات الحاجة الی الامام حتی فی زمان الغیبة الکبری، و اما سائر الطرق المذکورة فی هذا الباب مثل التشبث بقاعدة اللطف و حاجة الخلق الی مبین الحلال و الحرام و من یرفع اختلافات القرآن مما ورد فی الکافی و غیره من کتبنا و

ص: 288

احتجاجات قدمائنا مثل مناظرة هشام بن الحکم مع عمرو بن عبید فغیر ناهض باثبات تمام المراد، و ان شئت فارجع الی ما ورد فی باب لیلة القدر و نزول تفسیر القرآن من کتاب الحجة للکلینی.

لأعلم ما عندک فیه. قال الرضا (ع): أنشدک الله یا أمیرالمؤمنین، لو أن الله بعث نبیه (ص) فخرج علینا من وراء أکمة من هذه الآکام فخطب الینا ابنتک لکنت مزوجه ایاها؟ فقال: یا سبحان الله! و هل أحد یرغب عن رسول الله؟ فقال له الرضا (ع): أفتراه کان یحل له أن یخطب ابنتی؟ قال: فسکت المأمون، فقال: أنتم و الله أمس برسول الله رحما. و هذه الأخبار ظاهرة فی کون ولد البنت ابنا حقیقة و مستعملا فیه فی الکتاب المجید و عرف أهل اللسان، فلابد من التزام اختصاص فی هذا الاستعمال فی ابناء فاطمة و علی علیهماالسلام، کما احتمله بعض الاصحاب، و هو فی غایة البعد، و ان کان یؤیده ما رواه فی المناقب عن معجم الطبرانی عن ابن عباس و اربعین المؤذن و تاریخ الخطیب بأسانیدهم الی جابر، قال النبی (ص): ان جعل ذریة کل نبی من صلبه خاصة و جعل ذریتی من صلبی و صلب علی بن أبی طالب، کل بنی ینسبون الی أبیهم الا اولاد فاطمة فانی أنا أب هم. انتهی.و یبعد هذا الاحتمال تمسکهم (ع) فی بعض هذه الأخبار بقوله تعالی: «و حلائل أبنائکم»، و یمکن أن یلتزم صدق الولد علی ولد البنت حقیقة و ادعاء الانصراف فی بعض الموارد، کالخمس و الوقف و غیرهما، کما التزمه شیخ مشایخنا فی الجواهر و بعض آخر. و قال بعض مشایخنا المعاصرین: ان المناظرة فی هذه الأخبار مع المخالفین لیست فی الحقیقة و المجاز اللغویین، بل النزاع فی امر معنوی و هو أن الانتساب بالأم لیس امرا واقعیا و ربطا حقیقیا، سواء کان الاستعمال حقیقة او مجازا، کما قال الشاعر:بنونا بنو أبنائنا و بناتنا بنوهن ابناء الرجال الأباعدو هذه الأخبار صدرت ردا علیهم و تنبیها لهم علی انه قرابة واقعیة و لیس کما تخلیه العوام من ان الأم وعاء الولد فقط و أن الولادة و النسبة الی الوالد واقعا. و کیف کان فیبعد غایة البعد عدم اطلاع الفقهاء علی هذه الأخبار، و مع ذلک ذهبوا الی الخلاف و التزموا أن الاستعمال فی ولد البنت مجاز، و الله تعالی و اولیائه أعلم.

فرمود که جگر سنگ خارا را می گدازد، و در دل گروه اثر ننمود و جوابی هم ندادند و به سکوت پرداختند بلکه هر چه ندا در داد که ای شبث بن ربعی و حجار بن ابحر و قیس بن اشعث! آیا شما به من نامه ننوشتید که میوه ها رسیده و بیابانها و باغها سبر شده شتاب کن در آمدن؟ هیچ یک از آن مردم بی حمیت جواب آن سید محترم ندادند، تا آن که حر بن یزید را غیرت آمد که مانند حسین بزرگواری سؤال از ایشان کند و جواب ندهند، فریاد برآورد که: «بلی و الله، لقد کاتبناک و نحن الذین أقدمناک فابعد الله الباطل و أهله.» و سعادت او را درک نمود و اسب خود را به سوی لشکر سیدالشهداء تاخت و مرتبه ی علیایی یافت. و از مقتل هشام بن محمد نماید که تمسک حضرت به حدیث «سیدا شباب أهل الجنة» و مکالمات با آن گروه در حالتی بود که قرآن مجید گشوده و بر سر مبارک خود نهاد و فریاد برآورده: «بینی و بینکم کتاب الله و محمد جدی رسول الله...» تا آخر آنچه نقل شد. و شاید همین حال تظلم حر بن یزید را که از سادات اهل کوفه بود به هیجان آورد. و در این مقام ابیاتی به خاطر فاتر آمده:هیچ کس از عاقبت آگاه نیست زهد زاهد گاه هست و گاه نیست عاشقان را شور دائم در سر است عشق را هم دم نوایی دیگر است پارسا را راه با عشاق نیست رحمت حق دور از فساق نیست هر کسی را بخت کی آید سعید شد سعادت ز آن حر بن یزیدنوجوانی پهلوانی کامکار شد برون از کوفه بهر کارزارهاتفی گفتش که ای نیکو سرشت مژده بادت می روی سوی بهشت یعنی این ره شاهراه جنت است طینت پاکت ز آب رحمت است کوششی کن روز روز همت است تاز کین میدان گوی سبقت است تاخت تا با شاه برخوردار شد گفتگو از هر دو سو بسیار شدشاه مظلومان به وقت احتجاج شد چو نومید از گروه پر لجاج مصحفی بگشود پس بر سر نهاد عالمی را زین عمل آزرم دادگفت من با این گروه بد ستیز داوری دارم به روز رستخیزداور ما و شما این نامه باد داور دیگر رسول پاکزادنامه بنوشتید بهر من هزار حی هلا فی السیر أینعت الثمارچند بنوشتید پی در پی کتاب سوی ما بشتاب اخضر الجناب

ص: 291

ص: 292

ما کنون هستیم مهمان شما پس چه سان خوان احسان شماهیچ مهمان تشنه دیدی در جهان یا گرسنه در سرای میزبان حر چه بشنید این کلام جانگداز آتش غیرت به جوش آورد بازدر جواب شاه گفت آن نیک نام نحن کاتبناک یا فخر الأنام شایسته باشد که حر بن یزید را این گونه فتوت نمود «سید السعداء» خوانند، و هم در زمان خود ملقب به سید بوده، چنان که بریر بن خضیر همدانی ملقب به «سید القراء» بود در اصحاب آن حضرت، و حضرت حسین و حمزة بن عبدالمطلب «سیدالشهداء» ملقب بودند، و سید شباب أهل الجنة نیز از القاب آن حضرت است، و سید اسماعیل حمیری ملقب به «سید الشعراء» بود از جهت جودت و جزالت اشعار او. و شرح حال او در کتب معروف است، و از مداحین اهل بیت است. مؤلف شرح حال او را در شرح قصیده ی «لأم عمرو باللوی مربع» نگاشته.

ص: 293

و «الحنق» (محرکة): الغیظ.و «یداب» (بفتح الیاء، من باب منع خفف الهمره فقلبت الفاء): یجد و یتعب نفسه غیظا و یطلب لی الضراء.و «ذاک الخلق مما لا أدبه»: لا اتحرک الیه. دب یدب بالکسر مشی علی هنیئة.و «طن» الذباب: صوت، و الطنین کأمیر صوته.و «خبا»: سکن.و «و غر الصدور»: حرها.و «یشبه»: یشعله و یوقده.و «یعیج»: یقیم و یرجع.و «یثوب»: یرجع.و «لبه»: عقله.و «سار، یسور»: یقال سار الرجل الی امر اذا وثب الیه و ثار.و «غب» الشی ء: عاقبته.و قال:اذا ما عضک الدهر فلا تجنح الی الخلق و لا تسأل سوی الله تعالی قاسم الرزق فلو عشت و طوقت من الغرب الی الشرق لما صادقت من یقدر ان یسعد أو یشقی (1) و قال علیه السلام:الله یعلم أن ما بیدی یزید لغیره و بأنه لم یکتسبه بغیره و بمیره لو أنصف النفس الخؤون لقصرت سیره و لکان ذلک منه أدنی شره من خیره (2) کذا بخط ابن الخشاب: «شره» بالاضافة، و أظنه و هما منه، لأنه لا معنی له علی الاضافة، و المعنی أنه لو انصف نفسه أدنی الانصاف شره من خیره علی المفعولیة، ای صار ذا خیر، کذدا فی کشف الغمة.أقول و الظاهر ما عن ابن الخشاب، اذ الظاهر کون ادنی اسم تفضیل من الدنو، و یبعد بل لا یصح کونه فعلا ماضیا من أدناه اذا قربه، و لا معنی لما احتمله فی کشف الغمة، کما لا یخفی.قال ابومخنف: یقال غار الرجل و غار لهم و ما ربهم، و مار لهم و هی الغیرة و المیرة.

ص: 295

أقول: المعروف فی اللغة أن الغیرة التی بمعنی المیرة بالکسر فیهما، و لم أقف علی ضبط فتح العین و المیم فیهما.و قال علیه السلام:یا نکبات الدهر دولی دولی و اقصری ان شئت أو أطیلی رمیتنی رمیة لا مقیل بکل خطب فادح جلیل و کل عب ءأید ثقیل اول مارزئت بالرسول و بعد بالطاهرة البتول و الولد البر بنا الوصول و بالشقیق الحسن الخلیل و البیت ذی التأویل و التنزیل و زورنا المعروف من جبرئیل فماله فی الرزء من عدیل مالک عنی الیوم من عدول و حسبی الرحمن من هنیل (1) «العب» بالکسر و الهمزة: الحمل و الثقل من کل شئی.«الزور»: الزیارة.تم اشعاره (ع) و هو عزیر الوجود، ذکره فی کشف الغمة عن أبی مخنف. و ذکر له ایضا اشعارا أخری.و قال الشیخ کمال الدین بن طلحة فی «مطالب السؤول» نقل أن أعرابیا دخل المسجد الحرام فوقف علی الحسن بن علی (علیهماالسلام) و حوله حلقة: فقال لبعض جلسائه: من هذا الرجل؟ فقال: الحسن بن علی (ع)، قال الاعرابی: ایاه أردت، فقال له، و ما تصنع به یا اعرابی؟ فقال: بلغنی أنهم یتکلمون و یعربون فی کلامهم و انی قطعت بوادیا و قفارا و أودیة و جبالا و جئت لأطارحه الکلام و اسأله عن عویص العربیة، فقال له جلیس الحسن: ان کنت جئت لهذا فابدأ بذلک الشاب، و أوحی الی الحسین (ع)، فوقف علیه و سلم علیه و قال: ما حاجتک یا اعرابی؟ فقال: انی جئتک من الهرقل و الجعلل و الأنیم و الهمم، و تبسم الحسین (ع) و قال: یا اعرابی لقد تکلمت بکلام ما لا یعقله الا العالمون، فقال الاعرابی: و أقول اکثر من هذا، فهل تجیبنی علی قدر کلامی؟ فقال له الحسین: قل ما شئت فانی مجیبک عنه: فقال الاعرابی: انی بدوی و اکثر کلامی الشعر و هو دیوان العرب، فقال له الحسین (ع) قل ما شئت، فأنشأ یقول:هفا قلبی الی اللهو و قد ودع شرخیه و قد کان أنیقا عفر تجراری ذیلیه

ص: 296

علالات و لذات فیاسقیا لعصریه فلما عمم الشیب من الرأس نطاقیه و أمسی قد عنانی منه تجدید خضابیه تسلیت عن اللهو و ألفیت قناعیه و فی الدهر اعاجیب لمن یلبس حالیه فلو یعمل ذو رأی أصیل فیه رأییه لألقی عبرة منه له فی کل عصریه

و لو عدد طماح نفحنا عن عدادیه و قد ارضیت عن شعری و قومت عروضیه

الجملة صفة لمور.یعنی چه نشان و آیینی که اندوهناک کرد مرا سوده شدن نشانه ی دو جامه و پایه ی او، و نشانه هایی که خاک شده و باد فرا گرفته دو دامنه ی او را در خاک نرم دو بیابان او، و خاک پراکنده که باد سخت پی در پی بود بر پاره کردن دو جامه ی او، و ابر سپید پر آب نیز پی در پی نزدیک شده بود باریدن آن بر...المثعنجر (بالثاء و العین و کسر الجیم): السائل من الماء.الودق: المطر.الثجیج و الثجاج: السیال.و الضمیر فی قوله «فأصخی» للرسم المذکور فی اول البیت.عددة: جعله عده، کاستعد.الطماح: الشره الحریص علی الشیئی.نفحه: خاصمه و کافحه.العداء: العدو.العروض: میزان الشعر، لانه یعارض بها، و اسم الجزء الذی فیی آخر النصف الأول من البیت.یعنی لو عارضنا حریص فی الکلام و حصل لنفسه عدة، خاصمناه و عارضناه بضعف عدته.و هذا ما استطرفناه من کلامه المنظوم، و اما لئالیه المنثورة من مواعظه و ادعیته و خطبه و احتجاجاته فی وقعة الطف فکتب الأصحاب منها مشحونة، و ناهیک دعاؤه فی یوم عرفة المروی فی «الاقبال» الذی أذعن العرفاء الشامخون لعلو مرتبته فی التوحید و المعرفة، و الخطبة الفصیحة المرویة فی المناقب عن موسی بن عقبة، و خطبته المرویة فی الاحتجاج، و خطبته المرویة فی الاستسقاء فی قرب الاسناد للحمیری، و مواعظه المرویة فی تحف العقول و غیرها، مما طوینا عنها کشحا، لشهرتها و شیوعها فی کتب الأصحاب و عدم مناسبة تعرضها لوضع الکتاب، و الله الهادی الی الصواب.و مما یناسب نقلها فی هذا المقام اشعار لیزید بن معاویة - زاد الله عذابها فی الهاویة - ذکرها السبط فی تذکرته من دیوانه، منها ما یدل صریحا علی کفره و زندقته [مثل] قوله:

ص: 299

معشر الندمان قوموا و اسمعوا صوت الأغانی و اشربوا کأس مدام و اترکوا ذکر المعانی شغلتنی نعمة العیدان عن صوت الأذان و تعوضت عن الحور عجوزا فی الدنان (1) و منها قصیدته التی اولها:علیة هاتی و اعلنی و ترنمی بذلک انی لا أحب التناجیاحدیث أبی سفیان قدما أتی بها الی احد اقام البواکیاألاهات سقینی بذلک قهوة تخیرها الحسنی کرما شآمیااذا ما نظرنا فی امور قدیمة و جدنا حلالا شربها متوالیاو ان مت یا أم الأحیمر فانکحی و لا تأملی بعد الفراق التلاقیافأن الذی حدثت عن یوم بعثنا أحادیث طسم تجعل القلب ساهیاو لابد لی من أن أزور محمدا بمشمولة صفراء تروی عظامیا (2) و منها قوله:و لو لم یمس الأرض فاضل بردها لما کان عندی مسحة فی التیمم (3) و منها لما استدعی ابن زیاد بعد وقعة الطف و أعطاه اموالا جلیله و قرب مجلسه و أدخله علی نسائه و سکر لیله و قال للمغنی: غن، و قال بدیهة:اسقنی شربة تروی فؤادی ثم مل فاسق مثلها ابن زیادصاحب السر و الأمانة عندی و لتسدید مغنمی و جهادی قاتل الخارجی أعنی حسینا و مبید الأعداء و الحساد (4) و منها قوله حین رأی الرؤوس:لما بدت تلک الرؤوس و أشرقت تلک الشموس علی ربا جیرون نعب الغراب فقلت صح أو لا تصح فلقد قضیت من الغریم دیونی (5) أراد بالغریم النبی؛ و مضی تقریع المعری ابوالعلاء علی المسلمین بولایته؛ و لما هلک

ص: 300

أبعده الله و دفن بالحواریون. قال بعض الشعراء:یا ایها القبر بحوارینا ضمنت شر الناس أجمعیناو مضی کیفیة نبش قبره و حال جسده الخبیث، و هو المکنی عنه فی القرآن المجید بقوله: «فما یزیدهم الا طغیانا کبیرا».

ص: 302

لغیر الدین مستشهدا بقوله «یتبهم الغاوون». و قال (ع) فهل رأیت أحدا یتبع الشعراء؟» و رواه فی معانی الأخبار و غیره. و یمکن أن یحمل ماورد من ذمه علی ما کان من قبیل المغازلة و التشبیب و غیر هما من الأمور الباعثة علی تحریک القوة الشهویة و تقویة الخیالات السوداویة التی تسمی عشقا، و اما الکلام المنظوم المشتمل علی الحکم و المواعظ و الزواجر بأوفی بیان و خطاب، أو نظم معانی الأحادیث فغیر مراد قطعا، کما نبه علیه بعض الفقهاء، و یدل علیه ما ورد من انشاد الأئمة (علیهم السلام) اشعارا من هذا القبیل، و ورد فی «العیون» أن المأمون قال لأبی الحسن الرضا (ع): «هل رویت من الشعر شیئا؟» قال: قد رویت منه الکثیر، ثم أنشد اشعارا فی الحلم و السکوت عن الجاهل و ترک عتاب الصدیق و کتمان السر مما کان یقوله و یمثل به. و روی الکشی عن الصادق: علموا أولادکم شعر العبدی فانه علی دین الله (1) . و اشعار الصادق فی وصف النساء معروفة رواها الصدوق فی معانی الاخبار. و یمکن أن یقال: ینقسم الشعر بانقسام الأحکام الخمسة، فالواجب منه ما توقف علیه ردع أهل البدع و الأهواء الباطلة و المذاهب المخترعة الفاسدة و تنبیه الناس علی ضلالتهم و ردعهم عن معاشرتهم، فان الشعر ربما یؤثر فی ذلک أثرا بینا لا یوجد فی غیره من النشر و یحفظ فی الصدور و یبقی علی مر الدهور، و لعل من هذا القبیل ما قاله النبی (ص) لکعب بن مالک عن الکفار: أهجهم فوالذی نفسی بیده هو اشد علیهم من النبل، و قال لحسان بن ثابت: اهجهم او هاجهم، و روح القدس معک، رواه بخاری و مسلم. و الحرام منه التشبیب بامرأة معینة أو غلام معین، و التفصیل یطلب من کتب الفقیه، و کذا هجاء المؤمن المحترم. و المندوب مدایح النبی و الأئمة و مراثبهم سیما مراثی سیدنا الحسین، فقد ورد: «لکل بیت بیت» (2) ، و الأخبار فیه مستفیضة بل متواترة، و المکروه منه التعزل و التعشق و المدح و الملق و نظم الأمور الخیالیة، و علیه ینزل الذم المطلق و المباح ما عداه.

ص: 303

باشد و بطن سیم بزرگ تر از دویم و کوچک تر از اول بود، شبیه به کری که وسط او کمتر از دو طرف آن باشد و از بطن اول سوراخی است به بطن سیم. و حواس خمسه ی باطنه که حس مشترک و خیال و وهم و حافظ که او را نیز متفکره گویند، در این بطون است، و از برای هر یک از این قوا محل خاصی است و روح مخصوصی، و به قواعد حکمت و طب، تعدد این قوا و تعدد مجال آنها ثابت شده. و حس مشترک که به لغت یونانی «بنطاسیا» گویند، به منزله ی سرچشمه ای است که از او جدا شود پنج نهر که حواس خمسه ی ظاهره که بصر و سمع و شم و ذوق و لمس باشد، و محل حس مشترک مقدم بطن اول است و محل خیال مؤخر همین بطن است، و قوه ی خیال را مصوره نیز گویند، و واهمه در بطن وسط واقع است که درک معانی جزئیه نماید مانند ادراک محبت و عداوت جزئیه، و اکثر افعال حیوانیه از قوه ی وهمیه صادر شود. و آنچه را حس مشترک از صور اشیاء درک کند، به قوه ی خیال سپارد که او را محافظت نماید، و آنچه او را هم ادراک نماید، قوه ی حافظه که آن را ذاکره نیز نامند محافظت نماید، و قوه ی دیگری است که صور محسوسه و معانی مدرکه ی جزئیه را با یکدیگر ترکیب و تفصیل کند یا مطابق واقع یا به اختراع خودش او را متخیله یا مفکره نامند. و بباید دانست که قوای ادراکیه برای نفس ناطقه به منزله ی آلات و ادوات هستند، اگر چه حقیقت نفس بالاتر از جسمانیت است و لیکن با بدن جسمانی رابطه ی اتحادی دارد، و نه می توان گفت در بدن است و نه توان گفت در بدن نیست، مانند ذات اقدس بی مثال، بالنسبه به موجودات که «نه داخل است در اشیاء به ممازجه و نه خارج است به مباینه».این طرفه حدیثی است که آن ظاهر پنهان در هیچ نشد داخل و او هیچ به در نیست و حقیقت نفس از عالم دیگری است، و از سنخ روحانیات، ولی مادامی که متعلق است به بدن عنصری و مشغول است به تغذیه و تنمیه و ادراک امور حسیه از عالم خود غافل است از جهت ضعف نفوس بشریه که نتواند متوجه هر دو عالم باشد، و لیکن نفوس قویه ی انبیا و اولیا غالبا متوجه و حافظ هر دو عالم هستند، و نعم ما قیل:یلهو و یشرب لا تلهیه سکرته عن الندیم و لا یلهو عن الکأس و این جوهره ی لطیفه ی روحانیه را یک نحو اتحاد و ربطی است با روح بخاری که ساری در عرق و اعصاب است که زندگی عبارت از بقای این رابطه است و تصرف و تدبیر نفس در بدن به واسطه ی روح بخاری است و مردم عبارت از قطع علاقه و انقطاع اتصال است، و چون افاعیل نفس به توسط روح بخاری است، چه ادراکات باشد چه تغذیه و تنمیه و امثال آن،

ص: 305

ناچار برای او خستگی روی دهد و نتواند همیشه در کار باشد. به این سبب گاهی از ادراکات حسیه اعراض نماید و بس متوجه تغذیه و تنمیه و غیرها شود و برگردد به سوی باطن، خصوصا هنگام بسیاری حرکات یا امتلای معده، و از جهت فراغت در حال خواب برای تغذیه تحلیل غذا در حالت خواب زیاده شود از بیداری. و چون روح بخاری از ادراکات حسیه فارغ شود و تعطیل ادراک کند، برای نفس ناطقه فرصتی پیدا شود و شواغل او کمتر شود، متوجه عالم روحانی خود شود و اتصال به جواهر روحانیه پیدا کند نقوش و صور موجودات تقدریه در آنها مثبت است، به تدریج زمانی در عالم خارج هویدا شود، لیکن این اتصال را شرایطی است که اول آنها صحت مزاج و اعتدال طبیعت است، خصوصا از امراض دماغیه.ثانیا عدم امتلای معده و ثقل اغذیه و کثرت بخارات که اگر چنین باشد راهی به عالم روحانیات نیابد، و به این سبب گفته اند که رؤیای لیالی رمضان اعتبار ندارد.و ثالثا معتاد بودن به صدق و راستگویی و اشتیاق به امور روحانیه و مکدر نبودن به شواغل و کدورات و استعداد و قابلیت ذاتیه و صفا و بهای جوهر، و غالبا بعد از اجتماع شرایط و اتصال به جواهر روحانیه و معاشرت ملائکه، اطلاع بر آنچه در نفوس مقدسه ی علویین است حاصل شود برای نفس ناطقه، و در او نقش بندد جمله ای از آنچه در الواح سماویه است از گذشته و آینده، دنیویه و اخرویه به اندازه ی استعداد شخصی خود، مانند آینه که به قدر گنجایش خود صورت در او نقش گیرد. و هرگاه در رؤیا صوری ادراک نمود و حافظه محافظت نمود او را و متخیله در آن تصرفی نکرد که تبدیل به امثال و اشباه نماید، آن رؤیای صادقه خواهد بود. و این گونه خواب دیدن، بسیار اندک است، زیرا که قوه ی متخیله در غالب نفوس قوی هست و در حال خواب هم تعطیل ندارد و مشغول تبدیل و ترکیب صور است، و خصوصا این که صور مدرکه که در رؤیا در کمال ضعف مناسبه از عالم عنصریات مانند تبدیل علم و دانش به ناقه و شیر، و دشمن به مار و سگ، پادشاه به دریا و کوه، رؤیا محتاج به تعبیر خواهد بود که معبر بداند روابط صور علویه و سفلیه را، بلکه بسا باشد که صورت مدرکه در رؤیا را تبدلات عدیده در قوه ی متخیله شده باشد، و آن گاه تعبیر، کمال و صعوبت پیدا کند و بدون حدس صائب و صفای ذهن، تعبیر این گونه خواب میسر نشود، و صور مدرکه نیز به حسب اشخاص و ازمنه و امکنه، مختلف می شود. در مقام تعبیر باید

ص: 306

شخص معبر آگاه از خصوصیات باشد، و هرگاه نفس ناطقه به حسب استعداد، ناقص باشد و یا آن که کثیر الأنس به امور سافله و عالم سفلیات باشد و اشتغال غالب به شهوات و لذات جسمانیه داشته باشد، غالبا در عالم رؤیا از مرتبه ی تخیل امور مأنوسه ی مألوفه ی خود تجاوز نکند و به مطالعه ی الواح سماویه فائز نشود و معاشرت روحانیین و ملائکه نصیب او نباشد، و غالبا در رؤیا همان امور معهوده ی خود را ادراک کند به تصرفات عجیبه از متخیله و صور مخترعه، مثل این که کثرت شهوت و امتلای معده برای او اسباب احتلام و جماع فراهم آورد، گرسنه خواب نان بیند، و تشنه آب، و فقیر وجدان دراهم و دنانیر. و از این جهت است که اغلب مردم مناسبات عالم بیداری خود را در خواب بینند. عامی رؤیای تدریس و تعلیم نبیند، و ملل مختلفه هر یک مسمی به اضغاث احلام شده و در روایات اهل بیت (ع) نهی از حکایت کردن این گونه خواب فرموده اند، بلکه بعد از بیداری استعاذه از شیطان گوید، زیرا که القای خیالات باطله و صور فاسده از ناحیه ی شیطان است. و آنچه نگاشته شد نتیجه ی کلمات اکابر اهل علم است، و هر کس شرح و تفصیل این مقام خواهد، رجوع کند به رساله ی شیخ رئیس که «فیض الهی» نامیده و شرح کافی صدر المتألهین و شرح تلویحات و عین الیقین فیض، و بعض کلمات ایشان خالی از مناقشه نیست. علامه ی مجلسی و شیخ معاصر نوری - روح الله روحیهما - در «سماء العالم» و «دار السلام» تعرض نموده اند.در این مقام تنبیه بر اموری مهم است:اول این که توجه نفوس در رؤیا به عالم روحانیات و اتصال به عالم مثال منافی نیست با عدم تذکر در یقظه، زیرا که رؤیا وقتی حاصل شود که بعد از اتصال نفس به ملکوت و ادراک صور تنزل به قلب و حواس باطنه نماید؛ و ملازمه نباشد که هرگاه اتصال شد متنزل به حواس نیز بشود و محفوظ در ذاکره شود اگر چه در یقظه قوی الحفظ باشد، زیرا که نفس قلیل الأنس و عدیم الألفه به مدرکات عالم مثال است و صور رؤیا مدرک به حواس جسمانیه نست تا آن که حاسه به آن متأثر شود و در ذاکره محفوظ ماند. و نیز سرعت سیر و حرکت نفس در عالم رؤیا مانع است از تحفظ بر آنچه ادراک می کند، چنانچه موافق تجربه معلوم است که حرکات نفسانیه چه اندازه سریع است که گویا لا فی زمان واقع می شود. و شاید مصالح نوعیه نیز مقتضی نسیان بعضی منامات باشد، چنانچه حضرت صادق (ع) در توحید مفضل فرماید که صادق و کاذب خوابها با یکدیگر مخلوط است که اگر همه صادق بود، تمامی مردم معبر آن

ص: 307

بودند و اگر تمام کاذب بود، در آنها نفعی نبود، و بسیاری از خوابها دروغ است تا اعتماد بر آنها نشود.دوم آن که نفوس قویه ی اهل علم و ایمان کمتر خواب بینند و نفوس ساذجه که الواح نفسانیه ی ایشان خالی ازنظریات است، اتصال به عالم مثال بیشتری پیدا کنند، و مؤید این معنی دو خبر است:یکی نبوی مروی در تحف العقول، قال: «لا یحزن أحدکم أن ترفع عنه الرؤیا، فانه اذا رسخ فی العلم ارتفع عنه الرؤیا».دوم: روی فی بصائر الدرجات: أن رجلا واقفیا کان یری فی حالة وقفه الرؤیا الحسنة و یری له، ثم تبصر و انقطع عنه الرؤیا، فشکی فی المنام الی ابی عبدالله انقطاع الرؤیا، فقال: «لا تغتم، فان المؤمن اذا رسخ فی الایمان رفع عنه الرؤیا».و از این جهت شیخ کراچکی از شیخ مفید نقل کرده که گفته: هر کس علم او بسیار شد و فهم او وسیع گردید، رویای او کم باشد؛ و اگر سلیم الجسم باشد و خوابی بیند، لا محاله حق خواهد بود. و این معنی ظاهرا منافات دارد با آنچه در تفسیر کریمه ی «لهم البشری فی الحیاة الدنیا» وارد شده که مبشرات نومیه از خصایص اهل تقوا و دین است. و شاید سبب این معنی این باشد که شواغل نفس به مدرکات نظریه هر چه کمتر باشد، ارتقا به عالم مثال آسان تر شود، و نفوس قویه ی علما و اهل ایمان چون مستغرق به شواغل نظریه و اعتقادیه هستند در عالم رؤیا هم فراغت ندارند و اغفال از تعلقات واقعیه در غایت صعوبت است، به خلاف نفوس ساده، ولی هرگاه نفوس قویه به عالم روحانیات متوجه شوند مراتب عالیه [ای] مشاهده کنند که نفوس ناقصه ی ضعیفه هرگز ادراک آن مقام نکند.و در نبوی وارد است: «رؤیا المؤمن تجری مجری الکلم الرب عنده.» و هرگاه قوت نفس به مرتبه ی کمال رسد، حافظ عوالم و مشاعر باشد و اشتغال به امری مانع از امر دیگر نشود، مانند نفوس شریفه ی انبیا و اولیا که اتصال ایشان به عالم مثال در نوم و یقظه منافی با ادراکات دیگر نیست و رؤیای آنها به منزله ی وحی است و کثیر الاتفاق خواهد شد.

«ثم لیعلم أن الناس فی مراتبهم علی اقسام مختلفة تنحصر فی ثلاثة اقسام:قسم نازل قد طبع علی قلوبهم فلا یتصل من نفوسهم ای من قلوبهم شیئی مما هو منتقش فی نفسه سابقا أو متجددا الا فی النادر کحال عارض سریع الزوال بطیئی الاتیان.و قسم یحصل لقلوبهم احیانا صفاء و فراغ من الشواغل، و اتصال من خیاله بعالم المثال المطلق، فکلما تدرکه نفوسهم فی ذلک الوقت فانه ینعکس انعکاسا الی القلب و ینعکس من القلب الی الدماغ فینطبع فیه، فان وجد فیما یری أثر حدیث النفس فللقوة المصورة فی ذلک مدخل الآلة من المزاج، و ما ذکرنا و ان خلت الرؤیا عن حدیث النفس و کان هیئة الدماغ صحیحة بالمزاج مستقیما کانت الرؤیا من الله فی الغالب لا تعبیر لها، لأن العکس عکس ظاهر بصورة الأصل، و هکذا رؤیا اکثر الأنبیاء (علیهم السلام)، هذا هو السبب فی عدم تأویل الخلیل (ع) رؤیاه و أخذه بظاهرها، و من صار قلبه مستوی الحق لا ینطبع فی قلبه امر خارج بل من قبله یکون المنبع الأولی فی الدماغ، و لما اعتاد الخلیل (ع) الحالة الأولی و شاء الحق أن ینقله الی مقام من وسع قلبه الحق، انطبع ما انبعث من قلبه الالهی الی دماغه انطباعا واحدا، و لم یظهر بصورة الاصل فاحتاج الی التأویل المعرب عن الأمر المراد بذلک التصویر علی نحو تعینه فی العالم العلوی و ذوات العقول و النفوس تعینا روحانیا، انتهی.فعلم أن الرؤیا التی لا تأویل لها ما أوجبه و أن الرؤیا التی یحتاج الی التأویل یکون لأنزل الطوائف و قد یکون لأکمل الخلق، بخلاف التی لا تأویل لها، فانها حال المتوسطین.و قال فی الفک الیوسفی:«کل من غلب علی خیاله الصفات التقیدیة و احکام الانحرافات الخلقیة المزاجیة فانه لا یدرک مشرع خیاله و محتده من عالم المثال، و لا یتصل به عن علم و شهود و ان کانت الوصلة غیر منقطعة، و من حصل له سیر فی خیاله المقید حتی النتهی الی طرفه المتصل بعالم المثال المطلق بحیث یتأتی له التجاوز من خیاله الی عالم المثال فانه یدخله، فیدرک فیه ما شاء الحق أن یرید منه، بل قد یخرج منه - کما بینا فی فص الاسحاقی - الی عالم الأرواح ثم الی فسیح حضرة العلم، فیسشرف علی جملة من المغیبات و الکوائن المقدر ظهورها فی عالم الحس؛ فالمعبر اذا سمع الرؤیا ممن رآها و سأله تعبیرها، لعدم علمه بما رأی، و ما المراد من تلک الصورة الممثلة له، و کان المعبر تام المعرفة بالتعبیر و بمواطن الرؤیا، و ما المراد من تلک خیاله، فاذا اشخصها و اسراها الی ان یدخله عالم المثال فیری نسبة تلک الرؤیا فی خیاله، فیستدل بتلک النسبة علی الرؤیا و ما تضمنه، بل قد یعدیها الی عالم الأرواح و ما بعدها حتی

ص: 309

یقع علی الأمر الذی قصد ابدائه فی تلک الصورة الممثلة بها فیخبر عن المراد، و یمسی ذلک الاخبار تعبیرا، و ما وجد فی الرؤیا من خلل یقضی بعدم المطابقة بین المعنی المقصود ابانته و التعریف به و بین الصورة الممثلة، علم أن ذلک من کدورة باطن صاحب الرؤیا و انحراف مزاجه و فساد هیئة دماغه و اختلال احواله الحسیة، کاکذب و سوء سیرته و الانهماک علی امر خسیس ینغمس به اوقاته و احواله المحمودة، بحیث یستهلک احکام صفاته و احواله المحمودة فی ضمن ذلک الوصف الغالب، و الامر بالعکس اذا کان الحال بالعکس، و الیه الاشارة بقوله - صلعم -: «أصدقکم رؤیا أصدقکم حدیثا». ثم نبه فی حدیث آخر علی کلیات اقسام الرؤیا و حکم الاعتدال فیها و الانحراف، فقال - صلعم -:«الرؤیا ثلاث: رؤیا من الله، و هی التی ظهور حکمها موقوف علی تهیة و استعداد معتدلین و صفاء محل و طهارة نفس یتأتی لصاحبها تلقی ما یصل الیه من التعریفات الالهیة و الاستخبارات الروحانیة و المعنویة بواسطة الصور المثالیة.» ثم قال (ص): «و رؤیا تحزین من الشیطان» و هی التی قلنا أنها نتیجة الانحرافات المزاجیة و الکدورات النفسانیة و فساد الهیئة الدماغیة و نحو ذلک مما سبق التنبیه علیه، «و رؤیا مما حدث المرء نفسه» و هذه من آثار الصفات الغالبة الحکم علی الرائی حال رؤیته، الی أن قال: «و الآخر انفاس الیقظة التی یتلوه النوم سلطنة قویة بحسب ما کان الباطن به حالتئذ معمورا، فان لم یکن معمورا بشیئی و خلی بالکیة من الخواطر و التعلقات و خواص الأفعال و الصفات القریبة العهد بالشخص کان ذلک سببا معینا فی مزید الاطلاع و صحة ارتسام ما اطلع علیه النائم فی نفسه، و اما تأخر ظهور حکم المنامات فانه دلیل علی علو مرتبة النفس، لکونها أدرکت ما سیکون فی العوالم العالیة جدا القریبة من حضرة العلم و عالم المعانی المجردة، فلابد من فترة واقعة بین زمان الاطلاع و زمان ظهور حکم ما وقع الاطلاع علیه فی الحس بمقدار منا یقتضی مکث ذلک الأمر فی کل سماء الی أن ینصبغ بحکمه و یأخذ حصته من ذلک الفلک و ما فیه، ثم یمر منه نازلا الی الفلک الذی هو دونه، و هکذا الی آخر فلک طلبا الاستتمام و مستصحبا قوی ما یمر علیه، فان لکل کائنة و امر یظهر فی هذا العالم من حال انفصاله المعنوی من مقام القلم الأعلی و اللوح المحفوظ و اتصاله بالعرش ثم بالکرسی و فی کل سماء منزلا و مقاما، و ذلک لما مر بیانه، و قد ورد فی الحدیث أن الأمر الالهی یبقی فی الجو بعد مفارقته سماء الدنیا ثلاث سنین حتی یصل الی الأرض و یتصل بالمحل المختص به، و هذا من المکاشفات المجربة و المتفق علیها، و سرعة ظهور حکم الرؤیا، و ما عبرت به دلیل علی ضعف نفس الرائی، فانها لم تقو علی

ص: 310

الترقی و العروج لتدرک صور الأمور و الکوائن المقدر وقوعها فی العوالم العالیة، بل کان غایة عروجها حال اعراضها عن التعلقات الدنیة و الشواغل الکونیة الجو الذی بین الارض و بین الفلک الأول، فادرکت بذلک القدر من الصفاء الذی استفاد به بعض الکوائن فی اثناء الجو فلم یتأخر ظهوره، و هذا حال اهل البدایة من السالکین، و قد جربنا ذلک کثیرا فی اصحابنا و اصحاب غیرنا من الشیوخ و کذلک فی انفسنا زمان البدایة» (1) .انتهی کلام العارف القونوی، نقلناه بطوله لما فیه من الفوائد.و یؤید بعض ما ذکره ما فی الکافی عن أبی بصیر، قال: قلت للصادق (ع) «جعلت فداک، الرؤیا الصادقة و الکاذبة مخرجها من موضع واحد؟ قال صدقت، اما الکاذبة المختلفة فان الرجل یراها فی اول لیلة فی سلطان المردة الفسقة، و انما هی شیئی یخیل الی الرجل و انما هی کاذبة مخالفة لا خیر فیها، و اما الصادقة اذا رآها بعد الثلثین من اللیل مع حلول الملائکة، و ذلک قبل السحر - و لا تختلف - ان شاء الله الا أن یکون جنبا أو یکون علی غیر طهر اولم یذکر الله - عزوجل - حق ذکره، فانها تخلف تبطی علی صاحبه».و سر ما أشار الیه (علیه السلام) أن فی أول اللیل یستولی و یهجم علی القلب شهواب ما رآه فی النهار و زاوله من الأمور، و یکثر فی ذهنه الصور المختلفة الکثیرة مختلطة بعضها ببعبض و یرکبها القوة المتخیلة حسبما اتفق، و لهذا یبعد العبد عن ساحة الروحانیین و یستولی علیه جنود الشیاطین، و سیما اذا امتلئت المعدة، و فی وقت السحر تسکن قواه و تزول عن القلب ما اعتراه و توج الی عالمه الأصلی، و لذا حث الشریعة القدسیة علی التضرع و المناجات و الاستغفار فی ذلک الوقت، و قال أنها ساعة الاستجابة، فان النفس حینئذ فارغة و المعدة خالیة و العروق ساکنة، و من هنا قال علماء التعبیر:«رؤیا اللیل اقوی من رؤیا النهار» و قالوا: أصدق ساعات الرؤیا عند طلوع الفجر». (2) .و عن الصادق: «أسرع الرویا تأویلا رؤیا القیلولة». (3) .و یطابقه ما مر فی الحدیث أنها ساعة تکذب فیها الرؤیا.و نقل عن الترمذی أنه قیل للصادق (ع): الی کم تتأخر الرؤیا؟ فذکذ أن رسول الله رأی أن کلبا بلغ فی دماء اهل بیته، و کان التأویل بعد ستین سنة، و فی روایة بعد ثلاثین. و هو مطابق لما اشتمل علیه الحدیث من رؤیا الحسین (ع).

ص: 311

ابرص است (1) . و مشاهده نمودن آن کفار را به صورت کلاب از آن جهت است که در درندگان پلیدتر از سگ جانوری نیست، و صفات خبیثه ی سگ در غالب اهل کوفه موجود بود، زیرا که غریب دشمن و شدید الغضب و خالی از ترحم بر ضعفا و مساکین بودند، و این جانور را رذیله ای است که خاصه ی خود اوست، زیرا که هر حیوانی بدون سبب غضب نکند و تا منافری تخیل ننماید حمله نکند، مگر سگ که غالبا قوه ی عضبیه ی او به غضب غیر متحرک شود و بدون آن که سببی باعث شود یا منافری حادث شود، به کمال شدت هجوم کند؛ و حال اهل کوفه در معامله ی سید مظلومین همین نحو شد، زیرا که هجوم آنها از جهت متابعت یزید بود و گرنه از سید مظلومین جنایت و خیانتی بالنسبه به آنها صادر نشده بود، و در مقام احتجاج به آنها فرمود: «علی (م) علیم تقاتلونی؟ أعلی قتیل أم علی دم سفکته؟...» تا آخر آنچه در خطبه ی خود فرمود.

ص: 313

تمسک به هتک حرمت و مثله ی میت و اخبار قطع ید نباش نموده اند، ولی محققین منع دلالت کرده اند و اجماعی در حرمت نقل به مشاهد نیست، بلکه اجماع برخلاف آن است، چنانچه فقهای مذهب صریحا نقل کرده اند.علامه ی بحرالعلوم در «دره» گوید:و النقل مکروه و للمشاهد یندب بالاجماع و الشواهد (1) .و محقق در «معتبر» فرماید که نقل اموات به مشاهد، مذهب علمای شیعه است و عمل اصحاب، مستقر بر آن است از زمان ائمه (علیهم السلام) الی الآن، و مشهور است میانه ی شیعه، و انکاری ندارد. و علامه ی حلی (ره) در «تذکره» گفته که عمل امامیه بر این است. و در «ذکری» شیخ شهید (ره) نیز دعوای اجماع کرده و سید جزائری که نقل خلاف نموده معلوم القائل نیست و محل اعتماد نباشد بعد از تصریح رؤسای مذهب (ع) به استقرار عمل شیعه بر حمل اموات.و اما شواهد استحباب نقل، پس [آن] نیز بسیار است، مثل احادیث وارده در فضیلت دفن در مشاهد شریفه، خصوصا کربلا و نجف که در بحارالأنوار و غیره مسطور است. و در ارشاد القلوب دیلمی مروی است که از خواص تربت نجف و دفن در آن، سقوط عذاب قبر و محاسبه ی نکیر و منکر است. در این باب، رؤیای صادقه [ای] نقل کرده که ملائکه در عالم رؤیا گفتند: اگر جنازه [ای] به رصافه ی کوفه رسد، ما را راهی به سؤال از او نیست.و در «فرحة الغری» مسطور است که در حیات امیرالمؤمنین (ع) جنازه [ای] از عین حمل به «غری» نمودند و حضرت تقریر آن عمل نمود. و اما حمل و نقل جنازه بعد از دفن که مستلزم نبش قبر باشد پس دانسته شد که دلیلی بر حرمت این گونه نبش قائم نشده که غرض از نبش حمل به مشاهد باشد، بلکه توان گفت که آنچه در این ازمنه متعارف است که جنازه را به امانت گذارند در پناه دیواری یا در سردابی و بعد از زمانی حمل کنند، صدق نبش قبر بر آن نکند و مستلزم هتکی هم نیست. جمعی از اعیان فقها، تجویز نبش قبر، به جهت حمل به مشاهد شریفه کرده اند، مثل شیخ فقیه کاشف الغطاء.علامه ی بحرالعلوم در «دره» فرماید:و الأقرب الجواز للنقل الی جوار من بقربهم نیل العلی (2) .

ص: 316

و تفصیل این مسئله در کتب استدلالیه ی فقها مسطور است. و جماعتی از فقهای عظام را بعد از دفن حمل کردند، مانند شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ بهائی و دیگران. و در زمان ما که توان گفت شر الأزمنه است به سبب مخالطه ی مسلمین با کفار، جمله ای از جهله ی اسلام بر این عمل اعتراض دارند و آبادی دنیا را بر خرابی آخرت مقدم شمارند.دین تو را در پی آرایشند در پی آرایش و پیرایشندبس که بر او بسته شده برگ و ساز گر تو بینی نشناسیش باز

سلمان و ابوذر را خواهند یافت و آن دو سزاوارتر به این موضع هستند. ابوبصیر عرضه داشت: چگونه مردگان جابجا شوند؟ فرمود: خداوند را هفتاد هزار ملک است که نام ایشان «نقاله» است، منتشرند در مشارق و مغارب زمین، و می گیرند مردگان را و دفن می کنند در جایی که سزاوار آنهاست و گاهی برمی گیرند جسد مرده را از تابوت او، و دیگری [را] به جای او می گذارند از جای که کسی نداند و نفهمد.خاقانی شاعر چه نیکو گفته:خطی مجهول دیدم در مدینه ندانستم که آن خط ز آشنایی است در آن خط اولین سطر این نوشته که جوزا نزد خورشید سما نیست به جان پادشه سوگند خوردم که نزد پادشه جز پادشا نیست و در مصراع آخر اشاره به احادیثی است که جسد مطهر امیرالمؤمنین (ع) را نزد قبر رسول بردند پس از دفن در «غری».مؤلف گوید که: حدیث نقل جنازه ی آن دو غاصب منافات دارد با احادیثی که وارد شده که در زمان ظهور قائم (ع) آن دو نفر را از قبرهای خودشان بیرون آورد و بر درخت آویزد. و در «دارالسلام» از بعض مجامیع معتبره نقل شده، عن امالی الشیخ عن الصادق (ع)، قال: قال رسول الله (ص): ان لله تعالی ملائکة ینقلون الموتی الی حیث یناسبهم.و عن میثم التمار، قال: قلت لأمیرالمؤمنین (ع): جعلت فداک، أتأذن لی أن أنقل أمی الی طیبة؟ فقال (ع): لو کانت صالحة لینقلونها الیها دونک.و فی «غرر» المرتضی أنه جیئی الی عمر بن الخطاب بعبد قد قتل مولاه، فامر عمر بقصاصه، اذ دخل امیرالمؤمنین (ع) فقال: فیم أنتم؟ فقال عمر: یا أبا الحسن ان هذا عبد قتل مولاه و أمرنا بقصاصه، فسأله علی (ع): هل قتلت أنت مولاک؟ قال العبد: نعم! قال: لم قتلته؟ قال: لأنه هو بی و طالبنی عن نفسی فقتلته، فأمر امیرالمؤمنین بنبش قبره، فلم یجدوه، فقال (ع): صدق حبیبی رسول الله، انی سمعته یقول: من عمل من امتی عمل قوم لوط یحشر معهم. قال السید: و هذا الخبر أیضا مما یستدل به علی وجود الملک النقالة.و فی «غوالی اللئالی» عن کمیل بن زیاد أنه قال: سمعت امیرالمؤمنین (ع) یقول: ادفنوا موتاکم أنی شئتم، فلو کانوا صلحاء ابرارا لنقلهم الملائکه الی جوار بیت الله المحرم و مدینه رسوله المعظم، و لو کانوا فسقاء اشرار لنقلهم الملائکة الی حیث یجدونه أهلا، انتهی.و خبر سابق را که به ترجمه نقل شد، نقل کرده که حکایت شیخین را متضمن بود.

ص: 318

نیز در جزء هیجدهم وقوع خسوفین را در شب و روز عاشورا نسبت به روایت داده. (1) .مؤلف الأربعین الحسینیه با بضاعت قلیله ی علم و کتب واقف نشده در کتب امامیه - رضوان الله علیهم - بر خبری که صریح در کسوف و خسوف عاشورا باشد مگر در فقره ی زیارت منسوبه به ناحیه ی مقدسه، و در مروی بودن آن زیارت نیز کلام است، و شاید نظر علامه ی مجلسی که محدثی است خبیر، به احادیثی باشد که در باب گریستن آفتاب بر حسین مظلوم به کسوف و حمرت تا چهل شبانه روز وارد است؛چنانچه در کامل الزیارة و غیر آن است. و در بعض کتب، زمان این کسوف را به سه هفته و سه روز نیز تحدید نموده اند، و شاید مراد به این کسوف، تیرگی آفتاب باشد نه کسوف اصطلاحی.و از روایات کامل الزیارة روایت کند که گفت: «قال أبو عبدالله: یا زرارة، بکت السماء علی الحسین أربعین صباحا بالدم، و ان الأرض بکت أربعین صباحا بالسواد، و ان الشمس بکت أربعین صباحا بالکسوف و الحمرة...» (2) الحدیث.«و فی المناقب عن زرارة عنه (ص) فی بکاء السماء، قلت: فما بکائها؟ قال: کانت تطلع الشمس حمراء و تغیب حمراء» (3) .پس ممکن است که در این گونه احادیث، مراد، حدوث تیرگی و سرخی مخصوصی باشد در جرم، نیرین نه آن که کسوف و خسوف معهود مراد باشد. اما خسوف قمر از خصایص کلام مجلسی است و ممکن است به سبب حوادث تیرگی در جرم شمس حادث شود که شبیه به کسوف نماید، یا آن که نظر به قدرت بالغه، خسوف و کسوف حقیقی هم واقع شود در غیر زمان مقابله ی نیرین و اجتماع، چنانچه در زمان ظهور قائم آل محمد (ص) احادیث معتبره وارد شده. و مؤید بزرگی است آنچه را که ذکر شد روایت معتبره که در کافی و ارشاد مفید مسطور است که گرفتن آفتاب در نیمه ی ماه رمضان و گرفتن ماه در آخر آن ماه از علائم ظهور دولت حقه قائم است و از زمان هبوط آدم تا قیام قائم واقع نشده.و در کتاب فقیه و محاسن برقی مروی است که آفتاب و ماه دو آیه از آیات الهیه است و جاری باشد به تقدیر خدا و منکسف نشوند به موت و حیات احدی. و بر مطلع خبیر مخفی نیست که در سنه ی شصت و یک هجری که سنه ی شهادت باشد موافق نقل اهل تواریخ، غرایب بسیاری واقع شده، مثل باریدن خون از آسمان و تیرگی هوا و وزیدن بادهای سخت و تراوش

ص: 321

خون بر جامه ها و دیوارها و بیرون آمدن خون از زیر سنگ و کلوخ بیت المقدس و امثال آن، که در کتب تواریخ مانند کامل التوایخ و غیره مزبور است از علمای مخالفین که متهم به تشیع و غلو نیستند، اگر چه در امثال زمان ما که حدود سنه ی هزار و سیصد و بیست و هشت هجری است به سبب آمیزش و معاشرت مسلمین با کفار و ملاحده و زنادقه هر امری که از مجاری عادات فی الجمله خارج باشد محل طعن و انکار واقع خواهد شد و حسن ظنی به علمای اسلام باقی نمانده و علمای این عصر را چاره از ابدی بعضی احتمالات نیست «و لن یصلح العطار ما أفسد الدهر» و از این جهت احتمالی در کلمات اعلام ذکر شد، خصوصا که نص صریحی در کسوف شمس و قمر در عاشورا در احادیث معصومین نیافتم، و الله العالم بحقایق الحال.

بندگان را عتاب نماید به آیه ای از آیات خود، را فرماید ملک موکل به فلک را، و اوامر کند هفتاد هزار ملک را که زایل کنند مجاری فلک را از جای خود؛ پس می گردد آفتاب در آن دریا، و پوشیده شود روشنی او و تغییر کند رنگ او، و چنین کند با ماه. و چون خواهد شمس و قمر را به حالت اولی برگرداند، آنها را به محل اول برگرداند و از دریا بیرون آورد. و نترسد از کسوف و خسوف جز شیعیان ما. چون چنین شد پس فزع کنید به سوی خدا و به او رجوع نمایید. و بعض علمای ظاهر، تجمد بر ظواهر این حدیث کرده و مضایقه از تأویل نمود، و برخی قائل به دو نحو کسوف و خسوف شده اند: یکی آن که منجم اخبار به حایل شدن زمین و جرم قمر نماید، دیگری به عبور بر دریا. و این اقاویل از تحقیق بعید است. و جماعتی تطبیق این ظواهر با قواعد نموده اند و گفته اند که مراد به دریا، سایه ی ماه و سیاهی آن است، و در خسوف مراد سایه ی زمین است که به شکل مخروط است، و حایل شود میانه ی آفتاب و ماه، و این تعبیر مجازی است. و گفته اند تحفظ بر ظواهر وقتی لازم است که مخالف حس و عیان نباشد؛ و چون ظواهر مخالف حکم صریح عقل شد، چاره ای از تأویل نباشد. و هرگاه اهل هیئت استخراج خسوفین کرد و علم قطعی حاصل نمود به وقوع خسوف یا کسوف در ساعت معینه و همان طور که استخراج کرده بود واقع شد، چگونه توان بر او اظهار داشت که استخراج تو خطاست و خسوف به واسطه ی فرو رفتن ماه در دریاست؟ و هرگز از علم قطعی خود بازنگردد، بلکه موجب بی اعتقادی او به ظواهر خواهد شد. ملخص آن که، معین است حمل این گونه ظواهر بر تقریباتی که به فهم عامه نزدیک نماید، و چون در صدر اسلام و صقع ظهور شرع اقدس، اهالی آن زمان و آن دیار را بصیرتی به احوال کواکب و استخراج کسوفین نبوده، چاره ای از این نوع عبارات نزدیک به فهم عامه ی مردم نبوده. و باید دانست که آنچه در این حدیث شریف ذکر شده که خسوفین از معاصی عباد است، منافات ندارد و از این جهت است که خسوفین در شهور و سنوات مختلف شود و مثل سایر حرکات مضبوطه نیست، و بسا باشد که در سالی متعدد واقع شود و در سنوات عدیده واقع نشود، یا به اختلاف واقع شود؛ از جهت آن که وقوع حیلوله که سبب طبیعی این کار است، به اراده حقه ی الهیه واقع شود، و مسبب الأسباب، ذات اقدس حق تعالی است. «ألا الی الله تصیر الأمور». و چون مشاهده ی خسوفین سبب فزع و خوف است و ناشی از معاصی عباد، شریعت مقدسه نماز و توجه را واجب فرموده.

ص: 323

ص: 324

و از اخاویف سماویه ی عجیبه که این زمان مشاهد شد، دو امر است که یکی در شنبه هیجدهم جمادی الاولی سنه ی هزار و سیصد و بیست و هشت هجری در اول زوال صدای هائلی از آسمان و زمین حادث شد، مانند صدای توپ بسیار عظیمی که شلیک کنند، و کره ی آتشی رنگی سرخ و گداخته به اندازه ی جرم قمر از طرف جنوب به حرکت سریعه به سمت شمال متحرک شد و از شدت سرعت حرکت، اثر حرکت آن در هوا به قدر پنج یا شش دقیقه باقی بود مانند گذشتن غراب (1) از دریا، و اهل دار الایمان قم، اکثر استماع صوت و مشاهده ی کره ی متحرکه را نمودند و مجال شک و شبهه نیست.دوم در شب جمعه سیزدهم شعبان از سنه ی مزبوره قریب به طلوع فجر، شهابی از سمت مشرق ابن بلد حادث شد که درجه ی روشنی او از ماه افزون تر بود به مراتبی، و به حدی روشنی داد که تمامی خانه های تاریک مانند روشنی اول روز روشن شد و به حرکت بطیئه به سمت مغرب متحرک شد و در آخر کار متلاشی شد و بعد از ده دقیقه تقریبا صدایی در جو حادث شد بسیار مهیب و هولناک که تمام مردم بیدار شنیدند، و اکثری که در خواب بودند، بیدار شدند و وحشت تمامی روی داد، و تقریبا هشت دقیقه صدا ممتد شد مانند توپ عظیمی که در کوهسار شلیک شود، و تاکنون چنین حادثه [ای] در جو شنیده نشده بود. امید است که از علائم ظهور فرج باشد. و حوادث و انقلاب در این سنه و سنه ی ماضیه بسیار واقع شده، و الله العالم.

ص: 325

دارد بر این که مصیبت این مظلوم نزد خداوند، بزرگ ترین مصیبات است، و همچنین انتقام کشد از ذریه ی آنها و از کسانی که راضی به فعال ایشان باشند. و این معنی در احادیث امامیه تواتر معنوی دارد در این که خداوند خونخواهی خواهد نمود از حسین، و خون او آرام نگیرد تا قیام قائم، چنان که گذشت. و این معنی از خصایص اوست، چنان که گریستن آسمان و زمین و حمرت افق و آسمان و کسوف شمس و فرار بومه از آبادی و لعن کبوتر راعبیه بر قتله ی او و گریستن جن و اقامه ی ماتم او در عالم و تأکید أکید در زیارت قبر مقدس او، و طلب نمودن شفا از تربت و فضلیت سجده بر او، و تبرک کفن و حنوط به تربت و گرفتن سبحه، تمامی از خصایص آن حضرت است.بل یمکن أن یلتزم له (ع) خصائص فی الأحکام التکلیفیة مما لا یجوز لغیره، مثل الامتناع عن بیعة الطاغیة مع الضروة الیها، و القائه بنفسه الشریفة فی معارک الهلکة مع علمه بما یجری علیه،و تعرض ذراریه و ودائع النبوة للسبی، و اذنه فی مجاهدة الصبیان و امثال ذلک. و قد أشار الی بعض ما ذکرنا العلامة المجلسی فی تضاعیف البحار. و هنا سؤال قد مضی الجواب عنه فی الأحادیث السابقة من أن قتل ذراری قتلة الحسین لا یجامع قواعد العدل.و فی العلل و العیون سأل الهروی الرضا (ع) عن حدیث روی عن الصادق (ع) أنه قال: اذا خرج القائم قتل ذراری قتلة الحسین (ع) بفعال آبائها، فقال: هو کذلک. فقال: فقول الله عزوجل: «و لا تزر وازرة وزر أخری» ما معناه؟ قال صدق الله فی جمیع اقواله و لکن ذراری قتلة الحسین یرضون بفعال آبائهم و یفتخرون بها، و من رضی شیئا کان کمن أتاه، و لو أن رجلا قتل بالمشرق و رضی بقتله رجل بالمغرب لکان الراضی عندالله شریک القاتل، و انما یقتلهم القائم لرضاهم بفعل آبائهم...» الخبر.و هو کاف فی معناه، و لعل السرفیه أن الأفعال تعتبر لکشفها عن النیة و الارادة، و هی المناط فی العقوبات الالهیة، کما أشیر الیه فی أخبار خلود الکفار فی العذاب من أن نیتهم الدوام علی الفکر لو کانوا خالدین. و المعتبر فی کون الانسان جهنمیا خباثة جوهر ذاته و کون کتابه فی سجین، و ان لم یصدر من جوارحه فعل خارجی، و هو معنی مسؤولیة الفؤاد فی قوله: «ان السمع و البصر و الفؤاد کل اولئک کان عنه مسؤولا»، کما ورد التفسیر به، و یشیر الیه أیضا ما ورد فی عدة اخبار من لحوق اولاد الکفار بآبائهم، فافهم و اغتنم ذلک، فانه سر لطیف.و قوله (ع) فی هذا الخبر: «کشف الله لهم...» الخ، لعل المراد به اراءة الأعیان الثابتة لهم فی الوجود الظلی العلمی و شهود الملائکة لها علی طبق ما یخرج من مکمن الغیب الی الشهادة، و

ص: 327

قیامه (ع) کنایة عن قیامه بأمر الله و اقامة أساس العدل، و صلوته کنایة عن خضوعه لله - تبارک و تعالی - و تضرعه الیه، و الیه أشیر فی الکامل: «فأقا الله لهم ظل القائم»، او کنایة عن اجسامهم المثالیة البرزخیة أعنی البرزخی الغیبی الملکوتی المقدم علی نشأة الملک، أو اشارة الی حقائقهم العقلیة و أنارهم الأصلیة المقدمة علی أجسامهم العنصریة و أرواحهم النفسانیة بمرتبتین المشار الیه فی اخبار عدیدة: «خلق الله الأرواح قبل الأجساد بالفی عام، و ان الله خلقهم من نور عظمته قبل السموات و الأرض و الکرسی...».قوله (علیه السلام): «بذلک القائم انتقم منهم»، الظاهر أن المراد به الانتقام فی زمان الرجعة کما تقدم من قوله: «و لو بعد حین»، و یشیر الیه قوله: «منهم» و ان کان یمکن أن یکون المراد الأعم منهم و من ذراریهم. و «القائم» من الألقاب الخاصة به (روحی فداه) و ان کان معناه متحققا من آبائه (علیهم السلام)، کما أن امیرالمؤمنین من الألقاب الخاصة بجده علی (ع) و لا یطلق علی غیره و لا یرضی بالتلقب به الا من کان منکوحا فی دبره، علی ما وردت به الروایة، کما نقلها فی آخر مزار «الوسائل»، و ما ورد مما یدل علی خلافه، ما رواه المجلسی (ره) فی امامة البحار فی باب أنهم (علیهم السلام) فی الفضل سواء عن کتاب الاختصاص فمطروح او مؤول، ان کان الناقل لم یتعرض له.و فی معانی الاخبار: «سمی القائم قائما لأنه یقوم بعد ما یموت ذکره»، و رواه فی «الاکمال» أیضا، و هو المراد بما رواه الشیخ فی کتاب الغیبة: «لأنه یقوم بعد ما یموت» لأن عیانه و بقائه (علیه السلام) مما تواتر به الأخبار، بل تشهد به الضرورة و العیان، و علل بقیامه بالحق.و فی «ارشاد» المفید، «اذ قام القائم دعی الناس الی الاسلام جدیدا و هداهم الی أمر قد دثر، و ضل عنه الجمهور». و المراد تجدید مراسم الاسلام و حقایق القرآن بعد اندراسها بطول الزمان، فکأنها نسجت علیها عناکب النسیان، و الیه أشیر فی عدة اخبار: «یأتی علی الناس بدین جدید و کتاب جدید و یوم علی العرب شدید»، یعنی بالدین الجدید، الاحکام الواقعیة للاسلام غیر مبنیة علی الظن و التخمین و القیاسات الباطلة من دون تقیة و لا خوف و لا تأخذه فی الله لومة لائم، و بالکتاب الجدید القرآن الواقعی الذی لم یتطرق الیه التحریف بناء علی وقوعه فیه او التأویلات للمتشابهات و بیان حقایق المحکمات علی ما هو علیه فی نفس الأمر، بحث کلما یسمعه أهل الظاهر یراه جدیدا، کما نشاهد حال جمهور الأمة بالنسبة الی بعض التأویلات الواردة عن آبائه (علیهم السلام) التی هو بطون القرآن السبعة او السبع مائة، و تکاثرت اخبار الاسلام بأن النبی (ص) سماه مهدی الأمة، و ورد فی عدة اخبار أنه سمی مهدیا

ص: 328

لأنه یهدی الی کل امر خفی، و أنه یهدی الی کل امر مضلول عنه.و من القابه (علیه السلام) «المنتظر» لأن له غیبة تکثر ایامها و یطول أمدها فینتظر خروجه المخلصون و ینکرها المرتابون و یستهزء بذکره الجاحدون. و من القابه «الخلف الصالح» و «صاحب الدار» یعنی دار العسکری و «الغریم» لاعتقاد الشیعة أن له حقا فی اموالهم، و «المنصور» لقوله تعالی: «انه کان منصورا» کما فسر به فی الخبر. و أشهر ألقابه «المهدی»، و قد ثبت عن النبی (ص) «أن المهدی یملک الأرض» و «لا یغلب علیه» و «أن اسمه اسمی و اسم أبیه اسم أبی» و هذا کان معروفا عند طوائف المسلمین، و هذا هو الذی دعا عبدالله بن الحسن قی تسمة ابنه محمدا و تلقیبه ب «المهدی» طمعا فی أن ینتقل الیه الامر، و تسمی ب «المهدی العباسی» بذالک الطمع أیضا. و ظن بعض الزیدیة أن زید بن علی هو المهدی الموعود، فلما قتل قال حکم بن العباس الکلبی:صلبنا لکم زیدا علی جذع نخلة و لم أر مهدیا علی الجذع یصلب و اعلم أنه غیر خفی علی المتدرب الماهر أن اصحابنا الامامیة فی دهر داهر أتقنوا أساس الامامة بالبراهین و النصوص کالبنیان المرصوص مع شدة ابتلائهم فی کل عصر بعدو قاهر، و لم یکن لهم قط سیف شاهر، بل لم یکن فی ایدیهم غیر الدلیل الباهر و لم یتوانوا عن اقامة الحجج و لم یکترثوا فی سفک المهج و لم یهابوا عن خوض اللجج، حتی جمع الله لهم الشمل و صنفوا فی الامامة کتبا نفیسة کافیة فی معناها وافیة فی مغزاها، جزاهم الله عن الاسلام و أهله خیرا، حتی صاح دیک الصباح و أغنی الاصباح عن المصباح و استفاض قول النبی الخاتم و شاع و انتشر فی جمیع الاصقاع و قرع القلوب و الأسماع أن الأئمة الاثنی عشر کلهم من قریش و من صلب علی (ع) و بطن فاطمة و أنهم اثنتا عشرة عینا انبجست من البحر الأعظم لحیاة النفوس و بقائها فی ادوار العالم، و أن الأرض لم تخل طرفة عین من نبی أو وصی من بدو الخلقة و هبوط آدم الا لساخت بأهلها و انقطع أشخاص معینون معصومون مطهرون، قد نص النبی علی اشخاصهم و اسمائهم، بدء الله بأولهم و ختم بآخرهم، و له غیبتان احداهما أطول من الأخری، و لقد أجاد امین الاسلام الطبرسی فیما أفاد من أن أخبار الغیبة سبقت زمان الحجة (ع) بل زمان أبیه وجده (علیهماالسلام) حتی تعلقت الکیسانیة بها فی امامة ابن الحنفیة، و الناووسیة و الممطورة فی أبی عبدالله و أبی الحسن (علیهماالسلام) و أثبتها المحدثون من الشیعة فی اصولهم المؤلفة فی ایام السیدین الامامین الباقر و الصادق (ع) أثروها عن النبی و

ص: 329

الأئمة (ع) واحد بعد واحد، صح بذلک القول فی امامة صاحب الزمان بوجود هذه الصفة له. و من جملة ثقات المحدثین و المصنفین و الشیعة، الحسن بن محبوب الزاراد، و قد صنف کتاب المشیخة التی هو فی اصول الشیعة أشهر من کتاب المزنی و امثاله قبل زمان الغیبة بأکثر من مائة سنة و ذکر فیه الغیبة فوافق الخبر الخبر، فانظر کیف حصل الغیبتان لصاحب الأمر (ع) علی ما تضمنه الأخبار السابقة بوجوده عن آبائه و جدوده، انتهی.و قد کانت هذه الأحادیث بمرآی من المسلمین و مسمع متداولة فی افواههم مرکوزة فی خواطرهم مثبتة فی زبرهم و دفاترهم لا ینکرها معاند و لا محاسد و لا مکابر مجاحد، یتوارثونها خلفا عن سلف، بل کتب جماهیر علماء السنة أشمل لها من کتب الشیعة، فعلیک بمراجعة کتب شریفة معقودة لذکرها، مثل کتاب «ینابیع المودة» للسید المعاصر السید سلیمان الحنفی القندوزی و کتاب البیان للحافظ الکنجی الشافعی. و من أراد الوقوف علی الحقیقة فلیراجع کتاب کشف الأستار لشیخنا المعاصر النوری - نورالله فسیح قبره - فانه جامع لکل باب و مبین للصواب، لا یبقی لمن طالعه و تأمله شک و لا ارتیاب.و الذی ینبغی التنبیه علیه أن احادیث ظهور المهدی (ع) و علاماته مختلفة جدا، ففی بعضها تقریب الأمر، و فی بعضها تبیعده، و فی بعضها الابهام و التشابه، مثل انقراض دولة بنی فلان، و فی بعضها الاجمال فی المراد، مثل خروج نار من المشرق او رایات سود من خراسان، و امثال هذا مما ضبطها المحدثون فی کتب الغیبة. و من هذا الباب طلوع الشمس من مغربها، فانه قد یؤول بطلوع شمس الولایة الغائبة من افق النبوة، کما فی خبر الاکمال عن التزال بن سمرة المشتمل علی اشراط الساعة، حیث فسره صعصعة بن صوحان بذلک،و بعض أبقاه علی ظاهره و آمن به من غیر تأویل.و من العجب أن العارف الفاضل و الحکیم الکامل القاضی سعید القمی مع طول باعه فی العلوم الحکمیة و قوة ذراعه فی تأویل الاحادیث آمن بظاهره و قال فی أربعینه فی الحدیث:«الخامس و العشرین: الوجه فی طلوع الشمس من المغرب هو أن کلما فی هذا العالم الأسفل انموذج لما فی العالم الأعلی، حتی أنه لم یسقط هنا ورقة الا و قد هبط هناک روح من الأرواح درجة، و قد صح ذلک فی الأخبار و البراهین و مشاهدات ارباب الیقین، فطلوع الشمس علی النهج المشاهد بالعیان انموذج لشروق انوار الأرواح من مشرق الأزل فی کل آن، کما قال تعالی: «کل یوم هو فی شأن»، و غروب الشمس کنایة عن غروب هذه الأنوار فی مغارب المواد السافلات و غیاهب الجباب و الأراضی الموات التی فیها عین حمئة ینبع منها

ص: 330

ماء الحیاة، و بذلک عمرت النشأة الدنیا، و به حییت الأبدان التی هو الأراضی المیتة، فاذا تعلقت الارادة الالهیة بعمارة النشأة آلاخرة فذلک انما یکون بارجاع النجوم الغاریة أی الارواح الملابسة للمادة الی ما انتدبت منه، فیجب أن تطلع هی لا محالة من تلک المغارب متوجهة الی رب المشارق و المغارب، و لما کانت من الواجب الضروری فی العنایة الالهیة مطابقة الحکایة للمحکی عنه بل السبب للمسبب و کانت الشمس هی المعدة للمواد القابلة للصور بانتقالها من استعداد الی آخر بل هی السبب القوی باذن الله فی حدوث الأرواح و ظهورها و ترقیاتها وجب أن تطلع هی أولا من مغربها حتی تتبعها طلوع الأرواح من مغاربها، و هذا برهان علی وجوب هذا الطلوع لا ینکره ارباب الرکوع و السجود».ثم قال رحمه الله: «و أما تصحیح طلوع الشمس من مغاربها علی وجه یطابق الأصول البرهانیة و لا یخالفها فمن أشکل الأمور واعضلها، و لا ریب فی أن تحقیق ذلک بأن یسکن الفلک الأعظم و یتحرک سایر الأفلاک حرکاتها التی من المغرب الی المشرق أو یتحرک هو أیضا علی توالی البروج راجعا عن الحرکة التی علی خلافه، فصاحب اخوان الصفا و هو من تلامذة مولانا الصادق (ع) بثلاثة وسائط علی ما نقل المولی الفاضل المتبحر، مولانا محمد امین الاسترآبادی فی «الفوائد المدینة» ذهب الی أن الریاضیین فی ارصادهم المضبوطة وجدوا اختلافا فی المیل الکلی، فیمکن أن یتزاید ذلک حیث ینطبق منطقة البروج علی معدل النهار، فلا محالة یکون حرکة الشمس حینئذ محسوسة حرکتها الذاتیة التی من المغرب الی المشرق، فیقتضی وصفا آخر مخالفا بالکیة لهذا الوضع، و ذلک هو عمارة النشأة الآخرة حسب ما أخبر به الشرع، انتهی.أقول: هذا مع تسلیم بعض المراتب یقتضی الامکان، و لا یکفی ذلک لأهل الایقان، و کنت أنا فی سالف الزمان رأی تصحیح ذلک فی عالم الطبیعة و وجوبه فی العنایة الالهیة، بناء علی أن حرکات الأفلاک تسخیریة شوقیة و اوضاعها احوال و جدیة لما یشرق علیها آنا فآنا انوار قدسیة و یفیض علیها اشراقات عقلیة و یلمع لها بوارق ربانیة تحرکها کالواجدین و یدیرها بالسماع کل حین، و تلک الحرکة لیست بالجزاف و بأی جهة اتفقت، بل بحسب ارادة کلیة فی العنایة الالهیة و خصوصیات اشراقات تناسب ظهور الحقایق فی طریق البدو، فیوجب حرکة کل واحد من الأفلاک علی الجهة التی تصلح لنظام النشأة الأولی، فاذا حان حین رجوع الأشیاء الی اصولها و قرب وقت عمارة النشأة الأخری و انتقال النفوس الی دارالبقاء و ذلک لمقتضیات الاسماء الالهیة و وجوب تحقق المکافات فی الحمکة الربانیة، تظهر اشراقات

ص: 331

مسببة عن تلک الارادة علی تلک النفوس الشریفة الفلکیة موجبة لوجد و سماع مخالف الأول، و تشرف لها لوامع نورانیة مناسبة لتلک التعقلات العودیة مقتضیة لأن تتحرک حرکات تقابل الحرکات الاول، اذ الحرکات انما تتسبب عن التعقلات و الارادات، و لا ریب أن کل معقول یقتضی أمرا غیر ما یقتضیه الآخر، فالتعقلات الأوایل انما هی اظهار الجوهر العقلیة فی بساط الشهود و ابراز الأنوار الأنوار القدسیة فی موطن هذا الوجود، و التعقلات الأواخر انما هی لعود تلک الأنوار الی مشارقها و رجوع الفروع الی أصولها، فتختلف الحرکات و تتقابل الجهات، و ذلک کما یعرض لأرباب الوجد بسبب ظهور بارقة غریبة لم یتعاهدها أن یتحرک علی خلاف ما یتحرک اولا، و اعتبر ذلک بالدولاب بالنظر الی صاحبه. و بالجملة وجب من ذلک بحکم المضاهات فی المقابلة أن یتحرک تلک الارادات حرکة تقتضی عمارة النشأة الآخرة علی الخلود و البقاء فی مقابلة الحرکة الأولی القابلة للفناء، و ذلک یستلزم طلوع الشمس من مغربها، کما یراه اهل العرفان. و عندی أن هذا سر لطیف غیر مناف للأصول البرهانیة علی المتدرب فی الحکمة المتعالیة.» انتهی کلامه، ثم أردف هذا بنور عرشی فی بیان هذا المقام، من شاء رجع الیه.

الذی هو قطب الأقطاب، فتدبر.و الثانیة - أن ذلک الخبر و ان کان مما رواه العامة لکن یحققه کشف ارباب العیان و ما ورد عن ائمة اهل الایمان اجمالا و تفصیلا؛ اما اخبار الاجمال فکما ورد عنهم (علیهم السلام) فی عدة موضع أن القائم من أهل البیت معه أشخاص اتقیاء یأمرهم بالخدمات و هم معه بالغدوات و العشیات، و اما التفصیل فقد ورد عنهم (علیهم السلام) فی دعاء ام داود الذی یدعی به من عمل الاستفتاح بعد ما ذکر فیه الصلاة علی الملائکة و الأنبیاء و الرسل و الأوصیاء و ائمة الهدی و الأوتاد و السیاح و العباد و المخلصین و الصالحین و الزهاد و أهل الجد و الاجتهاد الی آخر الدعا... و أنت خبیر بأن ذلک علی أن وجود هؤلاء الاولیاء مما یقول به أئمتنا.الثالثة - اعلم أن الثلاثمائة الذین قلوبهم علی قلب آدم یسمون بالنقباء و ذلک أدنی مراتب الأولیاء، و لذلک کان عددهم کثیرا و سموا بالنقباء لحرکتهم و سیرهم فی البلاد لمعاونة العباد، و الأربعین الذین قلوبهم علی قلب موسی (علیه السلام) هم النجباء، لکونهم أنجب من الأولین او لأنهم نجباء عندالله انتجبهم منم خلقه، و السبعة الذین قلوبهم علی قلب ابراهیم البدلاء، و الوجه الوجیه فی تسمیتهم بذلک هو أنهم یقتدرون علی التبدل فی الهیاکل و التقلب فی الصور، و الأربعة قوائم، و لما کان امور عالم الکون انما یقوم بهم سموا أوتادا، و الثلاثة الذین قلوبهم علی قلب میکائیل انما یسمون بالافراد، ذلک لأن الثلاثة أول الأفراد و أقدمها و أشرفها، حتی قیل ان ایجاد العالم انما یکون عن ثلاثة، لأن الله لما أعطت الحقایق و التیجة لا یکون الا عن الفردیة، و الثلث اول الافراد، جعل الله ایجاد العالم عن نفسه و ارادته التی هی نسبة التوجه لا تخصیص لتکوین امره و قوله الذی هو مباشرة الأمر الایجادی بمعنی کلمة «کن» و العین واحدة و النسب مختلفة، فقال مشیرا الی الأمورالمذکورة: «انما قولنا لشیئی اذا اردناه أن نقول له کن فیکون،» انتهی، فقیل سمی افراد لأنهم مجالی للفردیة الحقیقیة، و هذا فی الحقیقة یرجع الی ما قلنا، و الواحد الذی قلبه علی قلب اسرافیل هو قطب الأقطاب و الغوث الأعظم، اذ به یقوم دائرة الوجود و هو مغیث کل مکروب، و لولاه لماجت الأرض بأهله و لقامت الساعة من ساعته، و هو بقیة الله فی ارضه و حجته علی عباده و القائم بامره، خاتم الأولیاء و صاحب الأرض و السماء، کما نص علیه الاخبار و مکاشفات أهل الأسرار.قال صاحب الفتوحات:«و أما ختم الولایة المحمدیة فهی لرجل من العرب من أکرمها أصلا و هو فی زماننا الیوم

ص: 333

موجود عرفت به سنة خمس و تسعین و خمسمائة، و رأیت العلامة التی أخفاها الحق فیه عن عیون عباده و کشفها لی بمدینة فارس حتی رأیت خاتم الولایة منه، و هو خاتم الولایة الخاصة لا یعلمه کثیر من الناس، و قد ابتلاه الله بأهل الانکار علیه فیما یتحقق به من الحق من سره، و کما أن الله ختم بمحمد صلی الله علیه و آله نبوة التشریع کذلک ختم الله - بالختم المحمدی الولایة التی یحصل من الوارث المحمدی، لا التی یحصل من سایر الأنبیاء، فان من الأولیاء من یرث ابراهیم، و منهم من یرث موسی و عیسی، فهولاء یوجدون بعد هذا الختم المحمدی و لا یوجدون علی محمد (ص) (1) » انتهی.قال ذلک فی الفصل الثالث عشر من اجوبة الامام محمد بن علی الترمذی. انتهی کلام القاضی، و وجدنا نقله مطابقا لما فی الفتوحات.و ذکر الشیخ الثقة الکفعمی (ره) فی حواشی «جنة الأمان» عند ذکر دعاء ام داود عن علی (ع) أن الأبدال بالشام و هم خیار بدل من کل خیار، و الأوتاد هم صفوة الأبدال، و السیاح الصائمون، و السیاحة فی هذه الأمة الصیام.و قیل: ان الأرض لا تخلو من القطب و أربعة اوتاد و أربعین بدلا و سبعین نجیب أو ثلاثمائة و ستین صالحا، فالقطب هو المهدی (علیه السلام)، و لا یکون الأوتاد أقل من الأربعة و لأن الدنیا کالخیمة و المهدی (ع) و تلک الأربعة أطنابها، و قد تکون الأوتاد اکثر من الأربعة و الأبدال اکثر من الأربعین، و النجباء اکثر من سبعین و الصالحون اکثر من ثلائمائة من ستین، و الظاهر أن الخضر و الیاس من الأوتاد، فهما ملاصقان لدائرة القطب، و اما صفة الأوتاد فهم قوم لا یغفلون عن ربهم طرفة عین و لا یجمعون من الدنیا الا البلاغ و لا تصدر منهم هفوات البشر و لا یشرط فیهم العصمة و شرط ذلک فی القطب، و اما الابدال فدون هؤلاء فی المراقبة، و قد تصدر منهم الغفلة فیتدارکونها بالتذکر و لا یتعمدون ذنبا، و اما النجباء فدون الأبدال، و اما الصالحون فهم المتقون الموصوفون بالعدالة و قد یصدر منهم الذنب فیتدارکونها بالاستغفار و الندم، قال الله تعالی: «ان الذین اتقوا اذا مسهم طائف من الشیطان تذکروا فاذا هم مبصرون». جعلنا الله من القسم الأخیر، لأنا لسنا من الأقسام الاول، لکن ندین الله بحبهم ولایتهم، و من أحب قوما حشر معهم.و قیل: اذا نقص أحد من الأوتاد الأربعة وضع بدله من الأربعین، و اذا نقص احد من الأربعین وضع بدله من السبعین، و اذا نقص أحد من السبعین وضع بدله من الثلاثمائة و ستین، و اذا

ص: 334

نقص أحد من الثلاثمائة و الستین وضع بدله من سایر الناس، و الله أعلم بالصواب، انتهی.و قال بعض العرفاء: ان لله رجالا هم رجال الاسماء و هم تسعة و تسعون رجلا، و رجل جامع یقال له الغوث و الفرد، القطب الجامع لا یعرفه احد من هذه التسعة و التسعین مع استمدادهم جمیعا منه.و قال بعض علماء علم الحروف: أن من کان من هؤلاء فی رجال الحروف النورانیة کان الغالب علیه الظهور الظهور و ارتفاع الصیت، و من کان فی رجال الحروف الظلمانیة کان الغالب علیه الخفاء و خمول الذکر، هذا القطب هو الذی یسمی عند الحکماء، مدبر العالم و انسان المدینة و هو المسمی بفار قلیط فی قول عیسی (علیه السلام):«نحن نأتیکم بالتنزیل، و اما التأویل فسیأتی به الفار قلیط فی آخر الزمان».و قال الشیخ کمال الدین القاشانی فی تأویلاته:«القرآن لا یقرؤه بالحق و الحقیقة الا المهدی، فان قوله (صلی الله علیه و آله): ان الزمان دار الی أن وصل الی النقطة التی بدء منها» مطابق لان خاتم الاولیاء هو المهدی، لأنه فی الحقیقة هو الخاتم للولایة و النبوة و الرسالة و الآفاق و الانفس و القرآن و الشرع و الاسلام و الدین، لأن الکل موقوف علیه قائم به بامر الله، لأنه القطب، و الوجود لا یقوم الا بالقطب، و لا یبقی الا به کالرحی، فانه لا یبقی نفعه و لا یدور الا بالقطب» انتهی.أقول: روی الشیخ فی الغیبة بسنده عن جابر الجعفی، قال: قال ابوجعفر (علیه السلام): یبایع القائم بین الرکن و المقام ثلاثمائة و نیف عدة أهل بدر، و فیهم النجباء من أهل مصر و الأبدال من أهل الشام، و الأخیار من أهل العراق، فیقیم ما شاءالله أن یقیم.و روی المسعودی فی کتاب اثبات الوصیة: أن الله عزوجل انتصر و ینتصر لدینه منذ اول الدهر الی آخر اصحاب بألف رجل، فسئل عن تفصیلهم، فقال (ع): ثلاثمائة و ثلائة عشر أصحاب طالوت و ثلاثمائة و ثلاثة عشر اصحاب یوم بدر مع النبی و ثلاثمائة و ثلاثة عشر اصحاب القائم، بقی أحد و ستون رجلا الذین قتلوا مع الحسین فی یوم الطف.هذا آخر ما أردنا ایراده فی الأربعین الحسینیة، و لعل الله تعالی یوفقنا لتألیف رسالة موجزة فی دفع شبهات الملحدین و اقامة الحجج و البراهین و نتعرض لکثرة من شاهد القائم من أهل الیقین، تواتر اخبار الأئمة الطاهرین بغیبته و ظهوره و انتشار علماء الشیعة و فقهائنا الامامیین فی عصر سیدنا أبی محمد العسکری فی العراق و الیمن و دیلم و طبرستان و اهواز و خراسان و قم و کاشان و غیرها من البلدان و وفور تصنیفاتهم و تألیفاتهم و شدة ورعهم و تحقیقاتهم بما

ص: 335

لا یبغی معه مجال للمرتابین، و حاشاهم ثم حاشاهم عن التواطؤ علی امر الا بعد اقامة البراهن و سطوع الحق من الأفق المبین.و لیس یصح فی الافهام شیئی اذا احتاج النهار الی دلیل و ناهیک فی هذا الباب مراجعة کتب المورخین و فهارس المصنفین فی احوال العلماء و الرواة و ضبط الاثبات و الثقات، و لنختم الکلام بنقل توقیع شریف وجد بخط سیدنا أبی محمد العسکری (ع) علی ما شهد به أرقام جماعة من العلماء العظام منهم المحقق الدوانی و الحکیم العلیم محمد الخفری و هو هذا:«قد صعدنا ذری الحقایق بأقدام النبوة و الولایة، و نورنا سبع طرائق بأعلام الفتوة و الهدایة، فنحن لیوث الوغی و غیوث الندی، و فینا السیف و القلم فی العاجل و لواء الحمد فی الآجل، و اسباطنا خلفاء الدین و حلفاء الیقین، مصابیح الأمم و مفاتیح الکرم، فالکلیم البس حلة الاصطفاء خلفاء الدین و حلفاء الیقین، مصابیح الأمم و مفاتیح الکرم، فالکلیم البس حلة الاصطفاء لما عهدنا منه الوفاء، و روح القدس فی جنان الصاغورة ذاق من حدائقنا الباکورة و شیعتنا الفئة الناجیة و الفراقة الزاکیة صاروا لنا درءا وصونا، و علی الظلمة البا و عونا، و سیسفر لهم ینابیع الحیوان بعد لظی النیران لتمام «الم» «طه» و «الطواسین» من السنین. و هذا الکتاب درة من درر الرحمة و قطرة من بحر الحکمة و کتبه الحسن بن علی العسکری فی سنة اربع و خمسین و مأتین». (1) .و مما ینبغی المواظبة علیه فی الغیبة الکبری انتظار الفرج و الالحاح فی الدعاء، سیما الدعاء الذی علمه الصادق عبدالله بن سنان المعروف بدعاء الحریق و هو:«یا الله یا رحمان یا رحیم یا مقلب القلوب ثبت قلبی علی دینک».و المداومة فی القنوت بما رواه الحسن بن أبی عقیل عن امیرالمؤمنین (ع) و قال: بلغنی ان الصادق (ع) کان یأمر شیعته ان یقنتوا به بعد کلمات الفرج و هو هذا:«اللهم الیک شخصت الأبصار و نقلت الأقدام و أنت دعیت بالألس و الیک سرهم و نجواهم فی الأعمال، ربنا افتح بیننا و بین قومنا بالحق و أنت خیر الفاتحین. اللهم انا نشکو الیک غیبة نبینا و قلة عددنا و تظاهر الأعداء علینا و وقوع الفتن بنا، ففرج اللهم ذلک بعدل تظهره و امام حق نعرفه اله الحق آمین یا رب العالمین».و لنختم الکلام حامدا لله مصلیا.و فرغ من تحریره و تألیفه بیمناه الجانیة العبد المترقب لشفاعة أهل البیت (علیهم السلام)

ص: 336

و المرتجی لأن یعد فی خدام علومهم و حفاظ احکامهم العاصی المحتاج و أقل الحاج میرزا محمد القمی- عفی الله عن جرائمه و خطایاه و حشره مع من کان یتولاه - فی بلدة المؤمنین قم، عشیة الجمعة العشرین منه شعبان سنة الف و ثلاثمائة و ثمان و عشرین.و الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا و نبینا محمد و خلفائه الطاهرین.تم تنمیق هذا الکتاب فی یوم الخمیس الثالث من شهر محرم الحرام سنة 1329 علی ید أقل السادات علما و عملا و اکثرهم خطأ و زللا العبد الاثم ابن المستغرق فی رحمة الله محمد کاظم اسدالله الموسوی الخوانساری فی دار الایمان قم - صانها الله عن التصادم -.