نخبگان پرورش يافته ي مكتب الهي اسلام، فرض است كه از بوستان با طراوت معنويت و محضر پر فيض ارباب عصمت، گلهاي معرفت برگيرند و به خردمندان دردمند و جويندگان حقيقت تقديم نمايند. درنگ بيشتر روا نيست. امروز بهترين زمان براي ارائه ي معارف ناب اسلام است؛ آن هم به همگان، بخصوص نوجوانان و جوانان پاكنهاد، كه طالبان حقيقي اين سرچشمه هاي آب حياتند. اين دفتر، ارمغاني است از بوستان خاندان عصمت عليهم السلام و برگزيده اي از حكمتهاي ژرف امام كاظم عليه السلام كه به يار صاحبدل و صحابي رازدار خويش «هشام بن حكم» به وديعت داده اند تا خود بهره گيرد و سپس به همه ي تشنه كامان زلال معرفت در همه ي اعصار برساند. اميد آنكه شهدي باشد جانپرور در كام جويندگان سرچشمه ي آب حيات و رهپويان راه نجات. ان شاء الله. ديدگاهها و راهنماييهاي خوانندگان ارجمند را بر ديده ي سپاس مي نهيم و از خداوند بزرگ توفيق معرفت و طاعت و ارائه ي ارمغانهايي ديگر از اين باب را مي طلبيم. ناشر

را بر صدر نشاند، در حالي كه همه ي اهل مجلس به سال از او بزرگتر بودند. چون امام صادق (ع) دانست كه اين كار بر اصحاب و ياران، گران آمده است فرمود: او ما را با دل و زبان و دست خويش ياري مي كند. هشام، كتابهاي فراوان نوشته است و راويان و عالمان از او روايت كرده اند. او در كوفه به دنيا آمد، در بغداد به تجارت پرداخت، در اواخر عمر به كوفه بازگشت و به سال 179 ه.ق. در دوران هارون الرشيد در زندگي مخفيانه درگذشت. ابن نديم در «فهرست» خويش درباره ي هشام چنين آورده است: او از متكلمان برجسته ي شيعه بود؛ كسي كه امام صادق (ع) او را دعا كرد و فرمود: آنچه را پيامبر (ص) به حسان گفت به تو مي گويم: تا هرگاه كه ما را بر زبان ياري مي كني، روح القدس تو را مؤيد بدارد. هشام، بحثهاي كلامي را درباره ي امامت بنياد نهاد و شيوه ي احتجاج و استدلال در آن را آسان ساخت. در مدح و ستايش او رواياتي هم آمده است، و همين روايت - كه پيش رو داريد - نيز دلالت بر بزرگي و جلالت او مي كند.

- الي قوله «لآيات لقوم يعقلون» [البقرة / 163]. خداوند - آن برترين - خردمندان را، در كتاب خويش، بشارت داده و فرموده است: «بندگان مرا كه سخن [از تو] مي نيوشند و به نيكوترين آن پي مي برند بشارت ده؛ [اين بندگان] آنانند كه خداوند ايشان را راه نموده است و هم آنانند زيركان و خردمندان.» [2] . اي هشام! اي پسر حكم! خداوند - آن تواناترين و باشكوه ترين - با موهبت خود، حجت را بر مردمان تمام كرده، بيان و تبيان [آسماني] فروفرستاده و آنان را با دليل و برهان به ربوبيت و خداوندي خويش رهنما شده و فرموده است: «و خداي شما، خدايي يكتاست، جز او خداي يگانه اي نيست، [او كه] بخشايشگر مهربان [است].»، «در آفرينش آسمانها و زمين و آمد و شد شب و روز،... نشانه هاي پيدا و روشني است، براي آن گروه كه خرد مي ورزند.»

را براي شما روان و جاري كرده است و ستارگان [نيز] به فرمان او روانند؛ در [همه ي] اينها نشانه هاي روشني هست، براي آن گروه كه دريابند و خرد ورزند.» و نيز فرموده است: «[سوگند] به حلم و حمد من و به اين نامه ي روشن [روشن كننده]، ما [اين] كتاب را قرآني عربي كرده ايم، تا شما [عربان] دريابيد و خرد ورزيد.» و فرموده است: «و از نشانه هاي [توانايي و يگانگي] اوست كه برق [و درخشش آسمان] را براي بيم و اميد به شما مي نمايد، و از آسمان، آبي فرومي فرستد، تا زمين را پس از مرگ آن زنده كند؛ در [همه ي] اينها نشانه هاي روشني هست، براي آنان كه درمي يابند و خرد مي ورزند.»

خويش رحمتي بخش، تويي، تويي خداوند فراخ بخش نيكودار.»، كه آنان مي دانستند كه دلها و جانها گمراهي مي گيرد و كژي مي پذيرد و به نابينايي و پستي باز مي گردد. آن كه از خداوند انديشه نكند، بيم او در دل راه نمي دهد و آن كه از خداوند انديشه نكند، دل به شناخت و معرفتي استوار، كه ببيند و راستي و حقيقت آن را در جان خويش بيابد، نمي بندد. و هيچ كس چنين [صاحب معرفت] نمي شود، مگر آن كه گفتار و كردارش يكسان باشد و آشكار و نهانش يكسو. چرا كه خداوند آدميان را به خرد پوشيده و پنهان راهنما نشده است و آنان را خردي بخشيده است پيدا و گويا.

كفر نورزد و به هيچ كس شر نرساند، از او بالندگي و نيكويي برآيد، زياده ي دارايي خويش را ببخشد، سخنان بيهوده را بس كند، بهره ي او از جهان [تنها] كفاف زندگي باشد، در همه ي عمر از دانش سير و آكنده نگردد، خواري با خدا را از بزرگواري بي خدا دوست تر بدارد، نيكويي اندك ديگران را فراوان شمارد، و نيكويي بسيار خويش را اندك پندارد، همه ي مردمان را نيكوتر و بهتر از خود بداند و خويشتن را - پيش خود - بدترين آنان بينگارد. و اين همه ي سخن در كمال خرد است.

رأي و انديشه اي اشارت كند كه صلاح و راستي اهل مجلس در آن باشد. و هر كس هيچ يك از اين سه ويژگي را نداشته باشد و بر صدر نشيند، [نابخرد و] احمق است. و حسن بن علي - درود بر هر دو باد - فرموده است: نياز و حاجت به [آستان] اهل آن بريد. گفتند: اي فرزند پيامبر خدا! اهل آن كيانند؟ فرمود: آنان كه خداوند در كتاب خويش قصه ي آنان گفته و ياد آنان كرده و فرموده است: «آن كسان پند پذيرند و حق دريابند كه خرد مي ورزند.»، [پس] امام فرمود: آنان خردمندانند و امام علي بن الحسين - درود بر هر دو باد - فرموده است: همنشيني با صالحان و شايستگان، صلاح و شايستگي مي آورد، و سيره ي دانشوران، افزون ساختن خرد است. فرمان بردن از حاكمان عادل، كمال عزت و بزرگي است و به ثمر رساندن و بارور كردن داراييها [در كار نيك] تمام جوانمردي. هدايت اهل حيرت و آن كس كه به مشورت و كنكاش آمده، گزاردن حق نعمت [خداوند] است، و دست كشيدن از مردم آزاري، از كمال خرد و مايه ي آرامش تن در هر دو جهان است.

تعطفوا علي من حرمكم. وليكن نظركم عبرا. و صمتكم فكرا. و قولكم ذكرا و طبيعتكم السخاء، فانه لا يدخل الجنة بخيل و لا يدخل النار سخي». اي هشام! خردمند با كسي كه سخن او را دروغ خواهد پنداشت سخن نمي گويد و از آن كس كه بيمناك بخل و دريغ اوست چيزي نمي طلبد و آنچه را در توان او نيست وعده نمي دهد و اميد به آنچه مايه ي خواري اوست نمي بندد و راهي را كه در آن فرومي ماند آغاز نمي كند. اميرمؤمنان - درود بر او باد - ياران و هواخواهان خويش را اندرز مي داد و مي فرمود: شما را به خشيت از خداوند، در پنهان و آشكار، اندرز مي دهم و سفارش مي كنم. و [نيز] به عدالت در هنگام خرسندي و خشم، و تلاش و كوشش در هنگام فقر و غنا، و اين كه به آن كس كه از شما [دل] بريده است بپيونديد، و از آن كه به شما ستم روا داشته درگذريد، و به كسي كه از شما دريغ داشته مهرباني كنيد. نگاهتان عبرت اندوز باشد، سكوت و خاموشي تان انديشه، سخنتان ذكر و ياد [خداوند]، و سرشتتان بخشش و سخاوت؛ چرا كه بخيل و تنگ چشم به بهشت درنمي آيد و گشاده دست و سخاوتمند به دوزخ نمي افتد.

را در آن نهان است و شكم و آنچه را در آن پنهان است [مراقبت و صيانت كند و] نگاهدارد، مرگ و پوسيدگي تن را ياد آورد و بداند كه بهشت در رنجها و دشواريها پوشيده است و آتش دوزخ در لذتها و شهوتها پيچيده.

مي افزايي، و از خدا و در خدا انديشه كن و به ديگرگوني روزگاران بنگر كه آينده ي اين جهان، همانند گذشته ي آن است؛ پس از جهان عبرت بيندوز. علي بن الحسين - درود بر هر دو باد - فرموده است: تمام آنچه خورشيد، در مشرق و مغرب جهان، بر آن مي تابد؛ از دريا و خشكي و دشت و كوه، [همه] در نزد دوستان خداوند و عارفان و آشنايان مقام او چون سايه اي است. آن حضرت سپس فرموده است: آزاده اي هست آيا كه اين جهان اندك ناچيز را - كه به پس مانده ي غذايي در دهاني مي ماند - به دوستداران آن وانهد؟ تنها بهشت، بهاي جان شماست، جان را جز با بهشت سودا نكنيد. آن كس كه از [نعمتهاي بي كران] خداوند تنها به همين جهان خرسند مي شود، به اندك چيزي و پست چيزي خرسند شده و بسنده كرده است.

هما ممن عمل الخطيئة و ان أخلص التوبة و أناب. و ان صغار الذنوب و محقراتها من مكائد ابليس، يحقرها لكم و يصغرها في أعينكم فتجتمع و تكثر فتحيط بكم. بحق أقول لكم: ان الناس في الحكمة رجلان: فرجل أتقنها بقوله و صدقها بفعله. و رجل أتقنها بقوله وضيعها بسوء فعله، فشتان بينهما، فطوبي للعلماء بالفعل و ويل للعلماء بالقول. يا عبيد السوء اتخذوا مساجد ربكم سجونا لأجسادكم و جباهكم. واجعلوا قلوبكم بيوتا للتقوي. و لا تجعلوا قلوبكم مأوي للشهوات، ان أجزعكم عند البلاء لأشدكم حبا للدنيا. و ان أصبركم علي البلاء لأزهدكم في الدنيا. يا عبيد السوء لا تكونوا شبيها بالحداء الخاطفة و لا بالثعالب الخادعة و لا بالذئاب الغادرة و لا بالأسد العاتية كما تفعل بالفرائس. كذلك تفعلون بالناس، فريقا تخطفون و فريقا تخدعون و فريقا تغدرون بهم. بحق أقول لكم: لا يغني عن الجسد أن يكون ظاهره صحيحا و باطنه فاسدا. كذلك لا تغني أجسادكم التي قد أعجبتكم و قد فسدت قلوبكم. و ما يغني عنكم أن تنقوا جلودكم و قلوبكم دنسة. لا تكونوا كالمنخل يخرج منه الدقيق الطيب و يمسك النخالة. كذلك أنتم تخرجون الحكمة من أفواهكم و يبقي الغل في صدوركم. يا عبيد الدنيا انما مثلكم مثل السراج يضي ء للناس و يحرق نفسه. يا بني اسرائيل زاحموا العماء في مجالسهم و لو جثوا علي الركب، فان الله يحيي القلوب الميتة بنور الحكمة كما يحيي الأرض الميتة بوابل المطر. اي هشام! مسيح - درود بر او باد - به حواريان فرمود: اي بندگان بدكنش! بلنداي درخت نخل بر شمايان شگفت و دشوار مي آيد، خارهاي آن و سختي ميوه چيني از آن را

به ياد مي آوريد [و در ذهن و زبان داريد]، اما لطافت ميوه ها و سودمنديهايش را فراموش مي كنيد و از ياد مي بريد. همچنين [و بدين گونه] است كه دشواري كردار براي آن جهان را به ياد مي آوريد و در نگاه شما بي پايان و بي فرجام مي آيد و از ياد مي بريد كه چه مايه از نعمتها و ميوه ها و شكوفه هاي آن بهره خواهيد برد. اي بندگان بدكنش [كه كردار زشت مي آوريد]! دانه هاي گندم را پاك و به خوبي آسيا كنيد، تا طعم خوش آن را دريابيد و گواراتان شود. پس همين گونه ايمان را صاف و خالص گردانيد و كامل كنيد، تا حلاوت آن را دريابيد و از فرجام آن بهره بريد. حقيقت را به شمايان مي گويم: اگر چراغي در شب تاريكي بيابيد كه به [روغن] قطران مي سوزد، از آن روشنا مي گيريد و از بوي ناخوشش نمي رنجيد، همين سان شايسته است كه حكمت و فرزانگي را نزد هر كس كه يافتيد برگيريد و نيت ناپاك او [در دانستن و آموزش] شما را از آموختن حكمت باز ندارد. اي پرستندگان و بردگان اين جهان! راست مي گويمتان: به شرافت جهان ديگر دست نمي يابيد، مگر آنچه را دوست مي داريد رها كنيد. براي توبه چشم انتظار فردا نباشيد كه تا [هر] فردا، شب و روزي مانده است و[مرگ و] قضاي الهي مي آيد و مي رود. راست مي گويمتان: آن كس كه وام ديگران به گردن ندارد، آسوده تر از آن كس است كه وامي به گردن دارد و ادا مي كند. و چنين است آن كس كه گناهي ندارد، آسوده تر است از آن كه گناهي دارد و توبه مي كند و انابت مي آورد. و [راستي كه] گناهان خرد

و اندك، دامها و تورهاي ابليسند، اوست كه در چشمانتان گناهاني را كوچك مي نمايد و خرد مي شمارد؛ تا انبوه شوند و فراوان گردند و شما را در ميانه گيرند. راست مي گويمتان: مدعيان حكمت و فرزانگي دوكسند: يكي كسي كه آن را با سخنان خويش استوار مي دارد و با كردار خويش راست مي گرداند، و ديگر كسي كه آن را با سخنان خويش استوار مي دارد و با كردار خويش تباه مي كند. بسا فاصله كه ميان اين دو كس است. خوشا عالمان و زهي دانايان كه اهل كردارند و واي آن عالمان و دانايان كه [تنها] اهل گفتارند. اي بندگان بدكردار! مساجد پروردگار خويش را زندان تن ها و پيشانيهاي خود كنيد و دل و جانتان را خانه ي پرستش و پرهيز. و دلهاتان را آرامگاه شهوت نگردانيد. آن كس از شمايان كه اين جهان را دوست تر مي دارد، در هنگامه ي بلا بيشتر ناشكيبايي مي كند، و آن كس از شمايان كه از اين جهان كناره مي گيرد و زهد مي ورزد، در هنگامه ي بلا شكيباتر است. اي بندگان بدكنش! چنان كلاغكان پرشتاب و روباهان فريبكار و گرگهاي نابكار و شيران سركش نباشيد، كه آنچه آنان با شكار خويش مي كنند با مردمان روا داريد: برخي را برباييد و برخي را فريب دهيد و برخي را خيانت كنيد. راست مي گويمتان: چه سود كه تن به ظاهر و صورت، سلامت باشد و به باطن و سيرت، فاسد. همين سان چه سود از تن شمايان، كه از آن به شگفت مي آييد، حالي كه جانهاتان را فساد و تباهي آكنده است. چه سود كه پوستتان را پاكيزه كنيد و دلهاتان ناپاك و آلوده باشد. چون غربال نباشيد كه آرد

نيكو باز پس مي دهد و تفاله را نگاه مي دارد؛ يعني كه زبانتان فرزانگي و حكمت بتراود و كينه در سينه ي شما بماند. اي بردگان اين جهان! حكايت شما حكايت چراغي است كه مردمان را روشنايي مي بخشد و خويشتن را مي سوزد. اي فرزندان اسرائيل! همنشين دانايان شويد و به سوي [مجالس] عالمان راه پيماييد؛ اگرچه با سر زانوان باشد، و خداوند است كه دلهاي مرده را با روشناي فرزانگي زنده مي كند، چنان كه زمين مرده را با رگبار باران.

كس را كه بيهوده مي خندد و بيهوده راه مي پيمايد دشمن مي دارد. و حاكم بايد چنان شبان باشد و از رعيت خويش [و مردمان] غفلت نورزد و به آنان كبريا نفروشد. در نهانگاه خويش [نيز] شرمناك خداوند باشيد و از او شرم كنيد، چنان كه در آشكارا از مردمان شرم مي كنيد. و بدانيد كه سخن حكمت، گمشده ي مؤمن است، پس دانش بياموزيد پيش از آن كه از دست برود؛ يعني فرزانه اي كه پيش روي شماست غايب شود.

برادر خويش او را مي ستايد و در غياب او - به غيبت - گوشت او را مي خايد، هنگام گشادگي [و توانايي و دارايي] به او حسد مي برد و هنگامه ي بلا او را وامي نهد و خوار مي كند. پادافره و پاداش احسان و نيكي، زودتر از [پاداش] همه ي خوبيها به آدمي مي رسد و كيفر ستم، زودتر از همه ي كيفرها. و بدترين بنده ي خداوند كسي است كه همگان از بدزباني او مي رمند و همنشيني او را ناخوش مي دارند. و آيا مردمان را چيزي جز آنچه از كشتزار زبان مي دروند، به آتش مي افكند؟ و نيكو مسلماني است آن آدمي كه بيهودگي را رها مي كند و وامي نهد.

يكي از ابزارهاي بي خردي و ناداني كرده است. نمي بيني كه هر كس سر تا آسمانه فرابرد سرش بشكند و هر كس سر در پيش فروآورد سقف، سايه بر او افكند. خداوند نيز هر كه را فروتن نباشد و درشتي كند، فرومي نشاند و هر كه را فروتني نمايد، فرامي برد و رفعت مي بخشد.

لم يفرج المحزونين بقدر حزنهم و لكن بقدر رأفته و رحمته. فما ظنك بالرؤوف الرحيم الذي يتودد الي من يؤذيه بأوليائه، فكيف بمن يؤذي فيه. و ما ظنك بالتواب الرحيم الذي يتوب علي من يعاديه، فكيف بمن يترضاه و يختار عداوة الخلق فيه. اي هشام! از درآميختن با مردمان بپرهيز، مگر در ميان آنان خردمندي بيابي، كه اگر يافتي با او انس گير و از ديگران بگريز، چنان كه از درندگان مي گريزي. بر خردمند شايسته است كه هرگاه كاري مي كند و كرداري مي آورد، از خداوند شرم كند، و هر گاه به نعمتي ويژسته شود، ديگران را هم در آن بهره دهد. و هر گاه دو كار و دو راه باشد كه نمي داني كدام نيكوتر و درست تر است، بنگر كدام يك به خواهش نفساني تو نزديكتر است، همان را انجام نده [و واگذار]؛ كه بسياري از راستيها و درستيها در مخالفت با خواهش نفس [تو] است. و مباد كه بر حكمت و فرزانگي چيرگي يابي و آن را به دست نادان بي خرد سپاري! هشام مي گويد: گفتم: اگر كسي را يافتم كه جوينده ي حكمت بود، ولي براي آنچه مي گويم خرد توانمند و كارگشا نداشت چه كنم؟ حضرت فرمود: با او مهرباني و مدارا كن، اگر دلش گشايش نيافت و به تنگ آمد، خود را به دشواري و گرفتاري نيفكن. و از ستيز خودبينان و متكبران بپرهيز و زنهار كن. دانش ابا دارد كه بر آن كه بهوش و بخرد نيست گفته آيد. گفتم: اگر كسي را كه فهم و توان پرسش دارد نيابم چه كنم؟ فرمود، غنيمت بدان كه هيچ نمي پرسد و نادان پرسشهاست، تا از دشواري

و گرفتاري گفتن و دشواري و گرفتاري بزرگ انكار، آسوده باشي. بدان كه خداوند فروتنان را به قدر عظمت و جلالت خويش - و نه به اندازه ي فروتني آنان - رفعت بخشيده است، و بيمناكان و ترسندگان را به قدر كرامت و سخاوت خويش - و نه به اندازه ي بيمناكي آنان - ايمن ساخته و امان داده است، و اندوهگينان و غمناكان را به قدر رأفت و رحمت خويش - و نه به اندازه ي اندوهناكي آنان - گره گشوده و شادمان كرده است. چه گمان مي بري به آن نازكدل مهربان كه با آزاردهندگان دوستان خويش نيز دوستي مي كند، چه رسد به آن كه در راه او آزار بيند، و چه گمان مي بري به آن بخشاينده ي مهربان كه توبه ي دشمنان را مي پذيرد، چه رسد به او كه رضايتش مي جويد و در راه او عداوت مردمان برمي گزيند.

نزديك است، خود را از تو پنهان مي دارد، و آن كه دشمنان ديگر را بر تو مي شوراند و آن دشمن، ابليس است كه او را بر كار وسوسه ي دلها گماشته اند. با او سخت دشمني كن. و او در كار نابودي تو پايدارتر و شكيباتر نباشد تا تو در ستيز با او! چون او با همه ي توانمندي از تو ناتوانتر است و با همه ي شرارت و زشتي از تو كم زيان تر. اگر به خداوند پناه آوري و به او دست آويزي، به راه راست و درست راه يافته اي.

مي دارد كه حق بگزارد اما نمي تواند - يا نمي گذارند - و از همين رو غمگين مي شود. چنين كسي برترين مردمان و خردمندان زمانه ي خويش است.

- الكبر، التؤدة - العجلة، الحلم - السفه، الصمت - الهذر، الاستسلام -الاستكبار، التسليم - التجبر، العفو - الحقد، الرحمة - القسوة، اليقين - الشك، الصبر - الجزع، الصفح - الانتقام، الغني - الفقر، التفكر - السهو، الحفظ - النسيان، التواصل - القطيعة، القناعة - الشره، المؤاساة - المنع، المودة - العداوة، الوفاء - الغدر، الطاعة - المعصية، الخضوع - التطاول، السلامة - البلاء، الفهم - الغباوة، المعرفة - الانكار، المدارأة - المكاشفة، سلامة الغيب - المماكرة، الكتمان - الافشاء، البر - العقوق، الحقيقة - التسويف، المعروف - المنكر، التقية - الاذاعة، الانصاف - الظلم، التقي - الحسد، النظافة - القذر، الحياء - القحة، القصد - الاسراف، الراحة - التعب، السهولة - الصعوبة - العافية - البلوي، القوام - المكاثرة، الحكمة - الهوي، الوقار - الخفة، السعادة - الشقاء، التوبة - الاصرار، المحافظة - التهاون، الدعاء - الاستنكاف، النشاط - الكسل، الفرح - الحزن، الألفة - الفرقة، السخاء - البخل، الخشوع - العجب، صون الحديث - النميمة، الاستغفار - الاغترار، الكياسة - الحمق... اي هشام! خرد و بي خردي و سپاهيان هر يك را بشناس، تا از راه يافتگان باشي. هشام مي گويد: گفتم: جان فدايت باد! جز آنچه تو به ما آموخته اي هيچ نمي دانيم. فرمود: اي هشام! خداوند خرد را آفريد. و خرد نخستين آفريده اي بود كه خداوند، از روحانيان و از نور خويش، در سمت راست عرش آفريد. آن گاه به او گفت: بازگرد! و خرد بازگشت. سپس گفت: بازآ! و خرد باز آمد. آن گاه خداوند - آن باشكوه ترين و تواناترين - گفت: تو را سترگ آفريدم و بر همه ي آفريدگانم برتري و كرامت

بخشيدم. پس آن گاه خداوند، جهالت و بي خردي را از دريايي تلخ و تيره آفريد. و به او گفت: بازگرد! و بي خردي بازگشت. سپس گفت: بازا! و... بي خردي باز نيامد. خداوند گفت: ستيز وسركشي كردي، و او را لعنت و نكوهش كرد. پس آن گاه خداوند، خرد را هفتاد و پنج سپاهي بخشيد. چون بي خردي، كرامت و عطيه ي خداوند را به خرد ديد، كينه ي او را به دل گرفت و گفت: اي پروردگار من! اين خرد نيز چنان من آفريده اي است. او را آفريدي و كرامت كردي و نيرو دادي و من ضد اويم و نيرويي ندارم كه به ستيز او برآيم. مرا نيز چون او سپاهياني ببخش! پس خداوند - آن برترين - گفت: چنين باشد. اما اگر پس از اين مرا عصيان كني و بر من گردن افرازي، تو و سپاهيانت را از حريم و كنار و مهرباني خويش بيرون مي كنم. بي خردي گفت: [مي پذيرم و] خرسندم! پس خداوند او را نيز همچون خرد، هفتاد و پنج سپاهي بخشيد. يكي از آن هفتاد و پنج سپاهي خرد، «خير» بود كه خداوند او را وزير خرد كرد و «شر» را ضد «خير» و وزير بي خردي ساخت. - سپاهيان خرد و بي خردي اينانند: ايمان - كفر، تصديق - تكذيب، اخلاص - نفاق، اميد - يأس، عدل - جور، رضا - خشم، شكر - كفران، بي نيازي - طمع، توكل - حرص، مهرباني - درشتي، دانايي - ناداني، عفت - پرده دري، زهد - دنياگرايي، نرمش - تندخويي، خشيت - دليري، فروتني - تكبر، آرامش - شتاب، حلم - سفاهت، سكوت - پرگويي، مسالمت - سركشي، پذيرش - گردن

افرازي، عفو - كينه، نازكدلي - سنگدلي، يقين - شك، شكيبايي - بيتابي، گذشت - انتقام، غنا - فقر، تفكر - خطا، حافظه - فراموشي، پيوند - گسستن، قناعت - آز، بخشش - دريغ، دوستي - دشمني، وفا - خيانت، طاعت - معصيت، خضوع - تطاول، سلامت - بلا، فهم - كودني، شناخت - انكار، مدارا - دشمني ورزيدن، پاكدلي - مكر، كتمان - افشا، نيكي به پدر و مادر - بدرفتاري با پدر و مادر، اداي حقوق - تأخير در آن، معروف - منكر، تقيه - افشاگري، انصاف - ظلم، خودداري - حسادت، پاكيزگي - پلشتي، شرم - پررويي، ميانه روي - اسراف، آسايش - رنج، آساني - دشواري، عافيت - گرفتاري، تعادل - زياده خواهي، حكمت - هوس، وقار - جلفي، سعادت - شقاوت، توبه - اصرار بر گناه، مراقبت - سستي، دعا - سركشي از دعا، نشاط - كسالت، شادي - اندوه، الفت - جدايي، سخاوت - بخل، خشوع - خودبيني، رازداري - سخن چيني، آمرزش طلبي - فريفتگي، زيركي - حماقت...

برخي از اين اوصاف را دارند، تا آن كه خردشان كمال پذيرد و از سپاهيان بي خردي رها شود. در آن هنگام است كه در برترين مراتب و همراه پيامبران و جانشينان آنان - درود بر آنان باد - خواهند بود. خداوند ما را و شما را به طاعت خويش توفيق دهاد!