حقايق كلي وقوانين علمي آگاه مي شود.گاهي ازميان افراد بشر «اَبَر آگاهاني» پيدا مي شوند كه از طريق الهام، ازمطالبي آگاه مي گردند كه هرگز از طريق استدلال راهي به كشف آنها وجود ندارد از اين جهت دانشمندان، ادراك بشر را به سه نوع ادارك تقسيم كرده اند: «ادراك توده مردم»، «ادراك استدلال گران و متفكران» و «ادراك عارفان وروشن بينان».تو گويي ظاهر بينان به كمك حس، متفكران به مدد استدلال، و روشن بينان به ياري الهام و اشراق از جهان بالا، به كشف حقايق مي پردازند.نوابغ جهان، فيلسوفان و دانشمندان تأييد مي كنند كه يافته ها و ساخته ها و پرداخته هاي بي سابقه آنان، بيشتر بر اثر جرقه هاي روشني بخش و الهام آميز، به ذهن آنان خطور كرده و سپس آنها به ياري شيوه هاي تجربي و يا روش استدلالي به پرورش و تكميل و تحقيق آنها مبادرت جسته اند.

يك رشته مقدمات بديهي و روشن و ثابت در علوم، يك سري قوانين كلي خارج از حس را كشف مي كنند و قله هائي از معرفت و كمال را تسخير مي نمايند.قوانين كلي علوم به قيد كليت، مسائل فلسفي و آگاهي هاي مربوط به خدا و صفات و افعال او و مسائلي كه در علم عقائد و مذاهب مطرح مي گردد، همگي مولود دستگاه تفكر و نتيجه به كار افتادن نيروي عقل انساني است.3- راه الهام و اشراق: اين راه، واقعيت شناسي سومي است كه در وراي دستگاه حس و تعقل قرار دارد، يك نوع واقعيت شناسي خاصي است كه امكان آن از نظر علم و دانش قابل انكار نيست، البته نظام جهان بيني محدود مادي، نمي تواند يك چنين ادراك غير حسي و تعقلي را بپذيرد، اما ازنظر اصول علمي راهي براي انكار آن وجود ندارد.به گفته يكي از روان شناسان: جنبه هاي تجربي به وسيله حواس شناخته مي شود و جنبه هاي عقلاني به واسطه انديشه منطقي و رياضي به مرحله ادراك مي رسد و سرانجام بر اثر اشراق و الهام، جلوه هائي از جنبه هاي ماوراي حس و استدلال - روشن بيني هاي برق آسا، و جرقه هاي روشنگر كه ذهن حساس نوابغ از آنها برخوردار است - به مقام رؤيت مي رسند.پرفسور «سوروكين» روانشناس معروف يكي از آن افرادي است كه وجود سه شاهراه حقيقت شناسي را به روشني تصديق كرده و براي ادراك عرفاني و به اصطلاح الهام، مقام و منزلتي ويژه قائل است و صريحاً مي گويد:«نمي توان اين راه را تخطئه و تحقير نمود، مگر مي توان آموزش گسترده اديان بزرگ را يك سره به تقليد كوته بينان نظام مادي ناچيز و بي حكمت شمرد و

براي آن ارزشي قائل نگشت؟!».بنا بر اين مي توان معرفت هاي سه گانه را به شرح زير نام گذاري كرد:1- راه حس يا حس آگاهي.2- راه عقل يا خرد آگاهي.3- راه الهام يا دل آگاهي.امروز علم روانشناسي، الهام رابه صورت يك واقعيت رواني پذيرفته و آن را چنين توصيف مي كند: «ادراك ناگهاني، آگاهي بخش توضيح دهنده يكباره و بدون مقدمه كه چون برقي لامع در صفحه ذهن مي درخشد بي آن كه حتي غالباً پيشاپيش درباره آن انديشيده باشد.»اهميت و نفوذ الهام در اكتشافات علمي مورد تأييد دانشمندان قرار گرفته است «البرت اينيشتين» (1879 - 1955م،) با بسياري از فلاسفه و عرفا هم آهنگ گشته و بسان برخي از دانشمندان اسلامي كه الهام را كليد معارف مي دانند، وي الهام را عامل پر ارج در اكتشافات علمي مي داند.در سال 1931 م دو دانشمند شيمي دان امريكايي به نام يلات و پيكر پرسش نامه اي براي تحقيق درباره اهميت الهام در كشف و حل مشكلات علمي، ميان گروهي از دانشمندان شيمي پخش كردند و نتايج بسيار ارزنده آن را منتشر كردند.يكي از دانشمندان، مورد سؤال را اينطور پاسخ داده است: «درباره حل مسأله اي كار و فكر مي كردم ولي در اثر اشكالات و ابهامات فراوان آن، تصميم گرفتم كه ديگر به كلي آن كار و تمام افكار مربوط به آن را كنار بگذارم، فرداي آن روز در حالي كه سخت مشغول كاري ديگر بودم يك باره فكري ناگهاني مانند جهش برق، در خاطرم خطور كرد و آن همان حل مسأله اي بود كه مرا به كلي مأيوس كرده بود.»نظيراين گزارش ازهانري يوانكاره (1912 - 1854 م) رياضي دان نامي فرانسه و بسياري ديگر از دانشمندان

طبيعي، رياضي و فيزيك نقل شده است.جالب توجه اين است كه بسياري از الهام هاي علمي كه سبب كشف واقعيتي پرارج شده است نه تنها با اشتغال و تمركز فكري دانشمندان در زمان فعاليتشان ارتباط نداشته است، بلكه حتي با رشته تخصصي آنان نيز داراي رابطه نزديك نبوده است شاهد گوياي اين مطلب اين است كه مثلاً لوئي پاستور (1822 - 1895 م) با اينكه متخصص در علم شيمي بوده، با اين حال بيشتر اكتشافات و خدمات ارزنده او به جامعه بشريت، در زمينه علم زيست شناسي و پزشكي بوده است!.

ديگران پوشيده است مي يابند و روابط مجهول را بين قضايايي كه ظاهراً با هم ارتباط ندارند، مي بينند، و وجود گنجينه هاي مجهول را به فراست در مي يابند، تمام مردان بزرگ از موهبت اشراق برخوردارند و بدون دليل و تحليل، آنچه را كه دانستنش اهميت دارد مي دانند، يك مدير واقعي احتياجي به محك هاي هوش و اوراق اطلاعاتي براي انتخاب مرئوسين خود ندارد، يك قاضي خوب بدون توجه به جزئيات مواد و تبصره هاي قانون، و حتي گاهي به گفته «كاردوزو» با در دست داشتن ادعا نامه غلط مي تواند حكم صحيح بدهد، يك دانشمند بزرگ، خود به خود به سوي راهي كه منجر به كشف تازه اي خواهد شد كشانده مي شود اين همان كيفيتي است كه پيشتر، الهام ناميده مي شد».«دانشمندان را مي توان به دو دسته تقسيم كرد: يكي منطقي و ديگري اشراقي، ترقي علوم مرهون اين هر دو دسته است، در علوم رياضي كه اساس و پايه كاملاً منطقي دارد نيز اشراق سهم بسزايي دارد ميان رياضي دانان هم اشراقي مي توان يافت و هم منطقي «هر ميت» و «ايرشتراس» اشراقي، «برتران» و «ريمان» منطقي، بودند. روشن بينان بدون استفاده از اعضاي حس خود، افكار ديگران را درك مي كنند و حوادث دور از لحاظ زمان و مكان را كم و بيش مي بينند و از بعضي اشيا و قضايا اطلاعات مطمئن تري از آنچه با اعضاي حس درك مي شود، مي دهند، براي فرد روشن بين، خواندن افكار شخصي ديگران، به اندازه توصيف چهره وي آسان است ولي كلمات «ديدن» و «حس كردن» براي بيان آنچه در شعور وي مي گذرد كافي نيست چون چيزي را نمي بيند در جاي جستجو نمي كند، بلكه فقط مي داند».«در

بسياري از موارد هنگام مرگ يا هنگام مواجه شدن با يك خطر بزرگ، بين فرد با فرد ديگر ارتباطي برقرار مي شود و كسي كه در بستر مرگ افتاده و يا قرباني حادثه اي شده است براي يك لحظه، به شكل عادي خود، به نظر يكي از دوستان نزديكش مي رسد، اغلب اين شبح خيالي، خاموش و ساكت مي ماند وگاهي نيز سخن مي گويد، و مرگ خود را خبر مي دهد، و نيز گاهي، روشن بين از فاصله بعيد مي تواند منظره يا شخص يا صحنه را ببيند و آن را با دقت ترسيم و توصيف كند، و چه بسيار كساني كه در حال عادي روشن بين نيستند ولي در طول عمر خود يكي دوبار اين قبيل ارتباطات را تجربه كرده اند».«به اين ترتيب گاهي شناسائي دنياي خارج، از راه هاي ديگري به جز اعضاي حسي، براي ما ميسر مي شود. شكي نيست كه فكر مي تواند حتي از فواصل دور، دو فرد انساني را مستقيماً با هم مربوط كند اين قضايا كه مطالعه آنها در عهده علم جديد «متاپسيشيك» است بايد همان طوري كه هست پذيرفته شود زيرا حقايقي دربر دارد و جنبه اي از وجود انساني را كه هنوز خوب شناخته نشده است معرفي مي كند و شايد بتواند علت روشن بيني فوق العاده برخي ها را براي ما روشن سازد. [1] .بنابراين، ادارك حسي و تعقلي دو وسيله است براي روح انساني كه تسلط او را بر قسمتي از جهان خارج تأمين مي كند ولي در عين حال براي روح انسان وسيله توصيف نشدني ديگري وجود دارد كه ارتباط او را با جهان خارج برقرار مي نمايد و نتيجه آن امور زير است كه مورد تصديق همه

دانشمندان مي باشد:1- اكتشافات علمي محصول و اثر تنها فكر آدمي نيست و نوابغ علاوه بر نيروي مطالعه و درك قضايا از نيروي الهام نيز برخوردارند.2- روشن بينان بدون استفاده از اعضاي حسي خود افكار ديگران را درك مي كنند تا آنجا كه براي فرد روشن بين خواندن افكار شخص ديگر، به اندازه توصيف چهره وي آسان است.3- هنگام مرگ يا پيش آمدن خطر، ما بين فرد و فرد ديگر، ارتباطي برقرار مي شود و كسي كه در بستر مرگ افتاده، براي يك لحظه به شكل عادي خود به نظر يكي از دوستانش مي رسد.4- روشن بين مي تواند از فاصله بعيد، منظره يا شخص يا صحنه اي را ببيند و آن را با دقت ترسيم و توصيف كند.

[2] .

آمادگي دارد، با نگاه و تلقين خواب مي كند و روح او به سؤالات استاد پاسخ مي دهد و گاهي در اين تماس از اسرار نهفته پرده برداشته مي شود.تماس با ارواح به صورت «علمي» از جهات گوناگون قابل مطالعه مي باشد، در اين زمينه كتابها و رساله هاي فراواني به وسيله دانشمندان شرق و غرب نگارش يافته و صفحات زيادي از برخي دائرةالمعارف هاي علمي را به خود اختصاص داده است.دانشمندان اين فن و كساني كه ساليان دراز در اين راه كوشيده اند اظهار مي دارند كه توانسته اند با مجاهدتهاي پي گير و آزمايشهاي فراوان از روي گوشه اي از جهان مرموز و ناشناخته ارواح، پرده بردارند و كارهاي خارق عادت و حيرت انگيزي را كه به وسيله آنها انجام مي شود از نزديك مشاهده نمايند، نويسنده دائرة المعارف قرن بيستم در جلد چهارم كتاب خود، درباره روح، جدولي از اسامي دانشمندان مشهور را كه به واقعيت اين علم اعتراف كرده اند، ارائه مي دهد در اين جدول نام چهل و هفت نفر از دانشمندان بزرگ فرانسه، انگلستان، ايتاليا، آلمان و آمريكا آمده است.البته بايد دانست كه ارتباط با ارواح به طور اجمال مطلبي است صحيح، ولي هرگز نمي توان گفتار هر مدعي را در اين باره پذيرفت بلكه بايد با قرائن و علائم راستگويان را از دروغگويان تميز داد.

ابتكارات و مضامين عالي شعري همين الهام است.قرآن مجيد نمونه اي در اين مورد نقل مي كند و مي فرمايد:«و اوحينا الي ام موسي ان ارضعيه...» (قصص /7)«به مادر موسي الهام كرديم كه كودك خود را شير ده...»

اگر تو نيز از آن راه وارد شوي به همان مقصد مي رسي.و باز مي گويد:تجربه و آزمايش به روشني ثابت كرده است كه انسان در موقع خواب مي تواند با جهان خارج تماس بگيرد و اطلاعاتي كسب كند، اكنون چه مانعي دارد كه انسان در موقع بيداري داراي چنين قدرتي باشد و تجربه وآزمايش نيز اين حقيقت را ثابت كرده است. [4] .2- شيخ شهاب الدين سهروردي كه در فلسفه الهي و رياضات نفساني عملي، كم نظير بود درباره آگاهي انسان از غيب، چنين مي گويد:هر وقت شواغل حواس ظاهري كاهش يافت در اين وقت، نفس انسان از دست قواي طبيعي رهايي جسته و بر يك سلسله امور غيبي تسلط مي يابد سپس مي گويد:اگر انسان هاي كامل مانند پيامبران و اوليا از غيب خبر مي دهند، به خاطر نوشته هايي است كه مي بينند و يا امواج و يا صداهاي دل انگيز و هولناكي است كه مي شنوند و يا صورت هايي است كه مشاهده مي كنند و با آنان سخن مي گويند، و سپس از غيب خبر مي دهند. [5] .3- صدرالمتألهين در تعاليق خود بر «حكمت اشراق» امكان آگاهي از غيب را به گونه اي مشروح مورد بحث قرار داده و مي گويد: «نفس بر اثر اتصال با جهان عقل، و يا عالم مثال (جهان صور اشياء)، آگاهي هايي كسب مي كند» سپس مطلب را با براهين عقلي روشن مي سازد.هدف از نقل اين كلمات اين است كه روشن گردد دانشمندان و پي افكنان علوم بشري از گذشته و حال، آگاهي از غيب را براي بشريك امر ممكن، بلكه واقع شده تلقي مي كنند، جايي كه آگاهي از غيب براي بشر معمولي ممكن، بلكه واقع شده باشد در امكان آن براي پيامبران

و امامان معصوم جاي شك و ترديدي باقي نخواهد ماند.در پايان اين بخش لازم است نكته اي را تذكر دهيم:هدف از نقل سخنان دانشمندان ديروز و امروز اين است كه بدانيم علوم بشري موضوع آگاهي از غيب را، يك امر ممكن بلكه محقق، تلقي كرده است و با چنين تصديق و توصيفي، نبايد در امكان آن شك و ترديد داشته باشيم.ولي بايد توجه داشت كه آگاهي پيامبران و امامان معصوم برغيب، از طريقي است، غير از طريق هاي عادي كه در اين بخش پيرامون آنها سخن گفتيم، و اشتراك در نتيجه، گواه بر اتحاد در راه نيست.و نيز اگر ما در اين بخش ازكشف و شهود و اشراق و يا ارتباط با ارواح سخن گفتيم و به آنها استشهاد كرديم، نه به اين معني است كه گفتار هر مدعي كشف و اشراق را بپذيريم، يا به تصديق هر مدعي ارتباط با ارواح، صحه بگذاريم بلكه هدف تصديق اجمالي است؛ و اما حدود و خصوصيات آنها چيست فعلاً از قلمرو بحث ما بيرون مي باشد.

به خوبي مي فهماند كه علم غيب، ازخدا است و او فرستادگان خود را از غيب آگاه مي كند. [6] .2- «و ما صاحبكم بمجنون و لقد راه بالافق المبين و ما هو علي الغيب بضنين» (تكوير /22 - 24)«محمد (ص) ديوانه نيست و فرشته را در افق روشن ديده است و او بر غيب بخيل نيست (علم غيب را كه بر او القاء مي شود اگر صلاح باشد به شما مي گويد و بخل نمي كند و از شما پوشيده نمي دارد».بنابراين به خوبي از آيه بر مي آيد كه خداوند رسول گرامي خود را توسط فرشته وحي بر غيب آگاه كرده است.3- «و اذَ اسّر النبي الي بعض ازواجه حديثا فلماَ نّباَتْ به و اظهرة الله عليه عَرّفَ بعضه و اعرض عن بعض فلماَ نبّاهَا به قالت من اَنبَاَك هذا قال نَبّانَي العليم الخبير...» (تحريم /3).پيامبر گرامي اسلام، رازي را به يكي از همسران خود گفت (و به او سفارش كرد كه آن راز را فاش نكند) ولي او، راز پيامبر را به ديگري گفت، خدا پيامبر را از جريان آگاه ساخت و به او خبر داد كه همسرش، راز او را به ديگري گفته است پيامبر با اين كه آگاه شد همسرش همه راز را به ديگري گفته است اما به قسمتي از آن اشاره كرد و به قسمت ديگر اشاره نكرد يعني به همسرش گفت رازي را كه به تو سپردم، فاش ساخته اي،همسرش او را تصديق كرد و پرسيد چه كسي تو را از اين جريان آگاه ساخت. پيامبر (ص)، فرمود: نباني العليم و الخيبر.خداي دانا و آگاه مرا آگاه ساخت.دقت در مجموع آيه، بخصوص جمله آخر:

«نباني العليم الخبير» به روشني گواهي مي دهد كه خداوند او را از غير راه وحي قرآني از پس پرده غيب آگاه كرده است.از آياتي كه تا اينجا نقل شد، به خوبي استفاده مي شود پيامبر گرامي (ص) بسان ديگر پيامبران الهي چون آدم، نوح، يعقوب، يوسف، صالح، داوود، سليمان و عيسي، از غيب، خبر مي داد.

بر تو... و همسر وي كه ايستاده بود خنديد، او را به اسحاق و پس از اسحاق به يعقوب بشارت داديم»قرآن درباره مادر موسي كه از طريق غيب از سرنوشت فرزند خود آگاه شده است چنين مي فرمايد:«و اوحينا الي ام موسي ان ارضعيه فاذا خفت عليه فالقيه في اليم ولا تخافي و لا تحزني انا رادوه اليك و جاعلوه من المرسلين» (قصص /7).«به مادر موسي وحي كرديم كه موسي را شير بده آنگاه كه بر او ترسيدي، او را به دريا بيفكن و نترس و غمگين مباش، ما او را به تو باز مي گردانيم و از پيامبران مرسل قرارش مي دهيم»به طوري كه مشاهده مي كنيد: در اين آيات كساني كه از طبقه پيامبران نيستند از طريق غيب از حوادث آينده آگاه شده اند.