به صحنه آمده اند و نیز نشان دادن جهت انحراف آن و علل و عوامل رسوخ انحراف در این قبیل حرکتها بتوانیم گامی هر چند کوچک در جهت معرفی خطرها و آفات احیای دین برداریم.

با حربه ی دین، تیشه به ریشه دین زده اند. شناخت این جریانها و نشان دادن زاویه های انحرافی آنها و نیز بررسی علل و عوامل پیدایش آنها بر هر اندیشمند مسلمان لازم است. در این نوشتار دو جریان فکری (افراطی و تفریطی) که با شعار احیای دین، ضربه های خطرناکی بر پیکر دینزده و می زنند، مطرح می شود تا عبرت آنانی باشد که در این راه گام برمی دارند.

آنها تفسیر کند.این جریان روشنفکری خودباخته از هند به مصر و از مصر به ایران و کشورهای دیگر اسلامی کشیده شد. برای رعایت اختصار به معرفی اجمالی چند چهره مؤثر از روشنفکران ایران بسنده می کنیم.

است که این دو مطلب، یعنی اسلام و اصول مشروطه غربی با هم تفاوت دارند. ولی از سوی دیگر او آگاه بود که مردم میهن او برای دریافت و هضم مطالبی که رنگ اسلامی داشته باشد، بیشترآمادگی داشته اند، بنابراین کوشید که اندیشه های نو را با آیات قرآن و حدیث بیاراید.» [13] .

[15] و آنان را افراد نادان، مفت خوار، بیکاره و به دور از فرهنگ و تمدن معرفی می کرد. [16] .حضرت امام خمینی (ره) کتاب کشف الاسرار را در پاسخ یاوه گوییهای امثال کسروی تألیف نموده و نوشته اند:«قلمهایی که بر ضد روحانیت به کار می رود، کمک به نابود کردن اسلام و اساس استقلال آن است.» [17] .بعد از کسروی به موازات پیدایش مکتبها و گرایشهای گوناگون در کشورهای غربی، جریان روشنفکری نیز در ایران شتاب بیشتری پیدا کرد و این مدعیان دروغیناحیاگری دینی به هر گونه گرایش و مکتب جدیدی که در کشورهای غربی پیدا می شد، بلافاصله آب و رنگ اسلامی زده، و تلاش می کردند از کتاب و سنت برای این اندیشه ی نو، مؤیداتی پیدا، و آیات الهی را با آن تطبیق کنند و بدین سان بود که سوسیالیسم اسلامی، [18] راسیونالیسم اسلامی، [19] ترانفورمیسم اسلامی، [20] ناسیونالیسم اسلامی، [21] دیالیک تیک توحیدی [22] و... پدید آمد.گروهی از اینان با انگیزه احیاگری دینی و پیراستن اسلام و فهماندن درست آن می خواستند از این مکاتب کمک بگیرند؛ غافل از اینکه جمع میان اسلام و بسیاری از این گرایشها و مکتبها هر گونه ممکن نیست. چگونه می توان بین پراگماتیسم، که اصالت را به تجربه و عمل می دهد، یا اومانیسم، که اصالت را به انسان و انتخاب او می دهد و یا... با اسلام، که اصالت را به وحی می دهد، جمع کرد؟ علومی که به تجربه مادی تکیه دارد چگونه می تواند اصولی را که با تجربه های مادی قابل ارزیابی نیست، ارزیابی کند؟ و...

تفسیر کرده، با هر گونه نوآوری و امر جدیدی که در زمان پیامبر (ص) نبوده به عنوان بدعت در دین مبارزه می کنند.در میان شیعیان، اخباریان و در میان اهل سنت، پیروان احمد بن حنبل را می توان از طرفداران این دیدگاه معرفی کرد و اکنون وهابیان نمونه کامل این جران فکری هستند و به لحاظ اینکه این جریان فکری هنوز رواج دارد و در همه کشورهای اسلامی به عنوان احیاگری دینی و ترویج دین عتیق [23] تبلیغ می شود، آن را بطور خیلی مختصر طرح می کنیم.

نداشته است. رجعتی که شیعیان و برخی از دانشمندان اهل سنت به آن معتقدند، رجوع به دنیا بعد از مرگ است. درباره علم غیب امامان نیز باید گفت که شیعه براساس آیات متعدد قرآن [30] و روایات متواتر [31] به علم غیب معتقد است.بربهاری در فروع دین بر سه نکته تأکید دارد و احیای دین را منوط به رعایت این سه نکته می داند. [32] .1- پرهیز از بدعت؛ واژه بدعت در این اثر فراوان به کار رفته است به گونه ای که شاید کمتر صفحه ای یافت شود که در آن واژه بدعت چند بار به کار نرفته باشد. وی در این زمینه می نویسد:«از نوآوریهای کوچک در کار دین بپرهیزید زیرا همین بدعتهای کوچک، اندکاندک پا گرفته، بزرگ می شود و... و در پایان به دینی مبدل گشته، مردمان زیادی بدان می گروند.» [33] .وی می نویسد:«هر گونه علمی که بندگان از علوم باطنی ادعا نمایند که در کتاب و سنت یافت نشود بدعت و گمراهی است و کسی حق ندارد بدان عمل، و مردم را به آن دعوت کند.» [34] .2- دومین نکته ای که بربهاری نسبت به آن سفارش فراوانی کرده، پرهیز از عمل به رأی و قیاس است. وی می نویسد:«یکی از اسباب نابودی و گمراهی جهمیه این بود که قیاس را وضع نموده، دین خدا را طبق رأی خود قیاس می کردند و در نتیجه به سوی کفر روشن کشیده شدند. [35] .3- او در این کتاب، مسلمانان را به بازگشت به دین عتیق به گونه ای که در روزگار سه خلیفه اول رایج بود، فرامی خواند. [36] .

الحنبلی (وفات 728) معروف به ابن تیمیه یکی از شارحان افکار حنبلیان و بویژه «بربهاری» است.وی همانند بربهاری احیای دین را در دو بخش اصول و فروع بر دو اصل مبتنی می داند:1- پیروی از سلف2- اصل عدم تأویلوی می نویسد:«بعضی از جهال می پندارند راه سلف درباره ی فهم صفات و اسمای خدا سالمتر است ولی راه خلف و متأخران استوارتر و علمی تر. اما بیشتر اینان بدعتگزار و منحرفند زیرا راه فیلسوفان را بر راه سلف صالح ترجیح می دهند.» [37] وی براساس این دو اصل، همه صفات افعالی را که در قرآن ذکر شده و حاکی از جسمانیت و مشاهده خداوند با بشر است صحیح دانسته و تأویل آنها را روا نمی داند؛ مانند اثبات دست برای خدا [38] جلوس خدا بر عرش [39] و قابل رؤیت بودن خدا در آخرت [40] و...چنانکه مشاهده می کنید، تکیه بر این دو اصل در بخش توحید صفاتی نه تنها موجب احیای افکار دینی نمی گردد بلکه سر از شرک و تجسیم درآورده است.افکار ابن تیمیه در بخش توحید افعالی و عبادی نیز بسیار خشک و غیر قابل انعطاف است و اختلاف نظری که وی در این بخش با سایر مذاهب اسلامی داشت منشأ تکفیرها، طعنها و اتهامات گوناگون وی به سایر مذاهب اسلامی می گردید. دکتر عباس زریاب خویی در «دایره المعارف بزرگ اسلامی» [41] مقاله مفصلی در شرح آرای ابن تیمیه به تحریر کشیده، اما با کمال تأسف این بخش از افکار تیمیه را خیلی خلاصه در چند سطر مطرح ساخته است. ابن تیمیه بسیاری از اعمال و مراسم رایج در میان مسلمانان بویژه شیعیان را منافی با توحید افعالی و عبادی می داند مانند توسل به اولیا

و انبیا و واسطه قرار دادن آنان میان خالق و مخلوق. [42] استاد جعفر سبحانی در مقام رد اندیشه های ابن تیمیه روایات زیادی از پیامبر [43] و سیره صحابه آورده که در زمان پیامبر و صحابه توسل به انبیا و اولیا امر رایجی بوده و پیامبر نه تنها آن را منافی توحید ندانسته بلکه مسلمانان را به این عمل تشویق کرده است. ابن تیمیه نه تنها منکر این روایات نیست بلکه خود وی بیشتر این روایات را در رساله «الاستغاثه» [44] برای اثبات شفاعت پیامبر و صحت توسل به آن حضرت نقل کرده است. بنابراین وی منکر مطلق توسل نیست بلکه می گوید خواستن کارهای خدایی از پیامبر منافی با توحید افعالی است نظیر فرستادن باران، رویانیدن گیاهان، آمرزش گناهان [45] و... و ما اثبات خواهیم کرد که تقاضای این گونه امور از پیامبر هیچ تنافی با توحید افعالی و عبادی ندارد.ابن تیمیه همچنین درخواست شفاعت از اولیا [46] و استعانت از غیر خدا [47] ، نذر برای غیر خدا [48] و... را شرک و بدعت معرفی کرده است. ما در این مختصر در مقام رد افکار ابن تیمیه نیستیم. بحمد الله تاکنون کتابهای زیادی در رد این دیدگاه نوشته شده است و فقط در یک جمله اشاره می شود که اختلاف میان ابن تیمیه و سایر مذاهب در این بخش اختلاف صغروی است.اصل کبری که هیچ موجودی حتی پیامبران و اولیا را نباید شریک خدا قرار داد، مورد توافق و قبول همه مذاهب است و لکن در مقام تطبیق، بسیاری از مراسم رایج میان مسلمانان را ابن تیمیه مصداق شرک قرار داده که سایر مذاهب این اتهام را از اونمی پذیرند و می گویند

همه این اعمال مورد تأیید و تصویب خداست و با اجازه خود اوست و هر گونه قدرت و توانی که پیامبران و اولیا دارند از ناحیه خدای متعال است.

التوحید و رساله های دیگرش آمده است، می کنیم:محمد بن عبدالوهاب همانند اسلاف خود، احیای دین را شعار خود قرار داده است و بیشتر مباحثش پیرامون بدعت زدایی در مسأله توحید دور می زند.وی در کتاب التوحید ابتدا توحید را به سه نوع تقسیم کرده است:1- توحید ربوبی که مورد قبول مشرکان قریش بوده است. [49] .2- توحید الوهی که بر اساس آن بندگان باید فقط خدا را بخوانند. نذر و قربانی برای او کنند. ترس، امید، توکل و انابه ی بندگان تنها به او باشد.3- توحید اسماء و صفات.در ادامه بحث می نویسد:«بدان که ضد توحید، شرک است و شرک نیز بر سه نوع است:1. شرک اکبر2. شرک اصغر مثل ریا3. شرک خفی.شرک اکبر به نوبه خود به چهار نوع تقسیم می گردد:1- شرک دعوت2- شرک نیت3- شرک در اطاعت4- شرکت محبت [50] .در رساله پنجم می نویسد:«کفار زمان پیامبر به خالقیت و رازقیت الهی معتقد بودند و مشکل آنان تنها در توحید الوهی بوده است و آن این است که جز خدا را نباید خواند و به غیر او نباید دل بست. خدایی جز او نیست و شریکی ندارد. نباید پیش غیر او استغاثه نمود و برای غیر او قربانی، نذر کرد، چه آن غیر ملک مقرب باشد یا نبی مرسل. کسی که به غیر خدا استغاثه کند، به تحقیق کافر گردیده و کسی که برای غیر خدا ذبح و قربانی نماید، همانا کافر شده است.» [51] .در رساله اولی می نویسد:«معرفت و شناخت شرک در پرتو شناخت چهار قاعده میسر می گردد:1- کافرانی که پیامبر با آنان به مبارزه برخاست، همه به خالق، رازق، محیی و ممیت بودن خدا اعتراف داشتند. [52]

.2- کافران، بتها را وسیله قرب به خدا قرار داده بودند. [53] .3- مشرکان هنگام بعثت پیامبر، موجودات مختلفی را می پرستیدند؛ از آن جمله خورشید و ماه [54] بندگان صالح، [55] ملائکه، [56] انبیا و پیامبران، [57] درختان و جمادات. [58] .4- مشرکان زمان ما، شرکشان از شرک مشرکان صدر اسلام بزرگتر است؛ زیراآنان تنها هنگام آسایش غیر خدا را می خواندند ولی اینان درهمه حال غیر خدا را می خوانند. [59] .منظور وی از مشرکان زمان ما، تمام فرقه های اسلامی غیر از طرفداران مذهب حنبلی است و شاهد این مدعا این است که وی در کتاب «مجموعه التوحید» بسیاری از مراسم رایج میان مسلمانان را شرک قلمداد کرده است که برای نمونه عنوانهای چند باب از ابواب کتاب «مجموعه التوحید» را نقل می کنیم:نذر برای غیر خدا شرک است. استغاثه به غیر خدا و کمک خواستن از غیر خدا شرک است. خواندن غیر خدا شرک است. بستن نخ به حلقه های ضریح برای برطرف کردن بلا شرک است. پرستیدن خدا در کنار قبر بنده صالح شرک است و... [60] .

کارهای مشرکان به عبادت تعبیر کرده است در صورتی که بر اعمال رایج میان مسلمانان عنوان عبادت قابل اطلاق نمی گردد. مسلمانی که برای پیامبر (ص) یا امامی نذر می کند و یا از آن حضرات استعانت می جوید، هرگز به الوهیت آنان معتقد نیست و آنان را مؤثر مستقل در جهان نمی داند بلکه بر این باور است که این بزرگان به خاطر بندگی خالصانه نزد خداوند تقرب یافته اند و خدای متعال با وساطت آنان، اگر صلاح باشد، مشکل بنده اش را حل یا حاجت او را برآورده می کند.

قانون معرفی می کند. تشیع و مشروطیت در ایران / 32. [

[10] یک کلمه، مستشارالدوله، ص 16.

[11] همان ص 40.

[12] همان ص 48.

[13] تشیع و مشروطیت در ایران ص 39.

[14] در پیرامون اسلام ص 89، تهران، کتابفروشی پایدار چاپ چهارم.

[15] همان ص 30 و 29.

[16] همان ص 4 و 29.

[17] کشف الاسرار، امام خمینی ص 2.

[18] ایده آل بشر ص 6 و 5.

[19] احیاء فکر دینی در اسلام ص 146.

[20] راه انبیا راه بشر.

[21] بازیابی ارزشها ص 387.

[22] تبیین جهان بینی سازمان مجاهدین ص 569.

[23] به همین جهت آنان را سلفیه می نامند زیرا آنان خود را تابع سلف صالح یعنی اصحاب پیامبر و تابعین می دانستند «وهابیان، علی اصغر فقیهی ص 23».

[24] نظیر سید محسن امین عاملی در کتاب کشف الارتیاب ص 127 و جعفر سبحانی در کتاب آیین وهابیت ص 33.

[25] طبقات الحنابله - ج 2 از صفحه 18 تا 44، بیروت، دار المعرفه و النشر.

[26] طبقات الحنابله - ج 2 از صفحه 18 تا 44، بیروت، دار المعرفه و النشر.

[27] همان ج 29، 30 / 2.

[28] همان ج 30 / 2.

[29] طبقات الحنابله ج 41 / 2.

[30] ر. ک. به: آل عمران آیه 179، الجن آیه 26، یس آیه 12، الحاقه آیه 30، حدید آیه 23.

[31] روایات وارده در این زمینه را شیخ علی نمازی شاهرودی به 28 نوع تقسیم کرده است. اثبات ولایت و رساله علم غیب ص 318.

[32] همان.

[33] طبقات الحنابله ج 1 / 2 /.

[34] همان ص 35.

[35] همان ص 34.

[36] همان ص 34.

[37] العقیده الحمویه الکبری - ضمن مجموعه الرسائل الکبری - ج 1 ص 427، بیروت، احیاء القرار.

[38] المائده آیه 64.

[39]

الاعراف آیه 54.

[40] منهاج السنه النبویه ج 215 / 1، بصره، مطبعه الکبریا لامبریه.

[41] دایره المعارف بزرگ اسلامی ج 182 / 3.

[42] الواسطه بین الحق و الخلق، ابن تیمیه ص 8 - ضمن رسائل المدینه السلفیه، مصر، ذکریا علی یوسف.

[43] التوصل الی حقیقه التوسل، رقاعی، ص 158 و صحیح ابن ماجه ج 261 / 1.

[44] الاستغاثه، ص 482 - ضمن مجموعه رسائل الکبری، بیروت، احیاء الستواث العربی.

[45] همان.

[46] زیارت القبور السرعیه و الشکیه ص 27 - ضمن مجموعه رسائل الدینیه و السلفیه چاپ شده، مصر، ذکریا علی یوسف.

[47] همان ص 23.

[48] همان ص 22.

[49] یونس آیه 31.

[50] مجموعه التوحید، رساله اولی ص 7 - 3 - مدینه، مطبعه محمد عبدالمحسن.

[51] همان - رساله خامسه ص 153.

[52] یونس 31.

[53] زمر آیه 3.

[54] فصلت آیه 37.

[55] سبا آیه 42 و 40.

[56] مائده آیه 116.

[57] اعراف آیات 140 و 138.

[58] عنکبوت آیات 66 و 65.

[59] مجموعه التوحید، رساله اولی ص 73.

[60] مجموعه التوحید صفحات 16 و 24 و 36.