نویسنده : اکبر تسبیحی
ناشر: اکبر تسبیحی
آزادی یکی از مناقشه انگیزترین مفاهیمی است که تاکنون در میان دانشوران علوم اجتماعی مورد بحث و بررسی قرار گرفته هر اندیشمندی بر اساس ذهنیت خود آن را تعریف کرده مکاتب گوناگون هم تعریف های متفاوتی از آن ارائه کرده اند.در این مقاله مفهوم آزادی از نظر دانشمندان غربی و حضرت امام خمینی وسپس از دیدگاه امام حسین ع) تحلیل و کاوش شده است
مفهوم اولیه آزادی در اروپا عبارت بود از آزادی از قانون قانونی که سنت ها و آداب و رسوم اجتماعی ریشه دار و ظاهراً نازدودنی را نیز در بر می گرفت تئوری ها و مکاتب خردگرای قرون هفدهم و هجدهم مخالف قوانین و سنت های پر دامنه و تبعیض آمیزحاکم بر جامعه و اقتصاد بودند ولی با نفس قانون مخالفتی نداشتند. با حکومت مطلقه و دخالت زیاد دولت در امور اجتماعی و اقتصادی مخالف و طرفدار حق پیروی از منافع فردی و برابری در برابر قانون بودند.بعدها اندیشمندان غرب دیدگاه اولیه آزادی را با تمسخر توصیف کردند، برای مثال تامس کاریل عبارت «هرج و مرج به علاوه پاسبان را به کار برد. جان استوارت میل تعبیر آنان را از قانون و آزادی به صورت زیر خلاصه کرد «آزادی یعنی پیروی از منافع شخصی تا جایی که دیگران را از این آزادی محروم نکند».با بررسی آثار اندیشمندان غرب می توان پی برد که نخستین عنصری که مفهوم آزادی را به وجود آورد، نبود خود کامگی است اگر قدرت فقط بر اساس قانون اعمال شود افراد در امان خواهند بود، اما باید از آدمیان بر حذر بود و چون هیچ فردی آن قدر با
فضیلت نیست که قدرت مطلق را در دست داشته باشد و فاسد نشود نباید به هیچ کس قدرت مطلق داد، پس می بایست قدرت باز دارنده قدرت باشد، باید مراکز تصمیم گیری ارگان های سیاسی و اداری متعدد باشند تا بتوانند متعادل کننده یکدیگر باشند و از آن جاکه همه آدمیان در حاکمیت شریکند لازم است که اعمال کنندگان قدرت به نحوی نماینده و برگزیده فرمانبرداران باشند، به عبارت دیگر آزادی در گرو اجرای قانون و نبود استبداد معنا پیدا می کند.بر همین اساس منتسکیو (اندیشمند فرانسوی مهمترین اثر خود را به نام «روح القوانین تدوین کرد. البته مفهوم آزادی در نگاه وی ابهام آمیز است از یک طرف او معتقد است که «آزادی یعنی قدرت قانون و از طرف دیگر می گوید «آزادی یعنی همان ایجاد تعادل اجتماعی و طبقاتی . به بیان دیگر منتسکیو معتقد به آزادی از نوع الگوی اشرافی می باشد.جان لاک به نبرد با استبداد برخواست و لیبرالیسم را به نحوی جدید تفسیر کرد و آزادی را در چهارچوب به رسمیت شناختن مالکیت معنا کرد. او وظیفه حکومت را حفظ آزادی و تأمین منافع فرمانبرداران می دانست در میان اندیشمندان غربی آیزا برلین مباحث جامع تری روی آزادی انجام داده به نظر او، در میان معانی گوناگون آزادی دو معنا از همه مهم تر و برجسته تر بوده است آزادی مثبت و آزادی منفی منظور از این دو تعریف این است که کدامیک از آنها معنای راستین آزادی را دربر دارد. آزادی مثبت درنظر برلین چند معنا دارد، همین تعدد معانی مسأله تقابل آزادی مثبت با آزادی منفی و به طور کلی بحث او را مبهم کرده
است آزادی مثبت از نظر وی گاهی به معنای خود مختاری فردی و در جای دیگر به مفهوم عمل برحسب مقتضیات عقل و و گاهی به معنای حق مشارکت در قدرت عمومی به کار رفته است برلین درباره آزادی مثبت به طور کلی چنین می گوید: «معنای مثبت آزادی ازخواست فرد برای خود مختاری برمی خیزد. آرزوی من این است که زندگی و تصمیمات من متکی بر خودم باشد نه بر نیروهای خارج از من می خواهم ابزار اراده خودم باشم نه اراده دیگران می خواهم کارگزار باشم نه کار پذیر و به موجب دلایل و اهداف آگاهانه ای عمل کنم که از آن ِ خود من است نه به موجب عواملی که از خارج بر من اثر می گذارد.می خواهم کسی باشم نه هیچ کس کارگزار و تصمیم گیرنده باشم نه این که برایم تصمیم بگیرند. خود گردان باشم نه این که دیگران با من چنان رفتار کنند که گویی شی ء یا حیوانم یا برده ای عاجز از ایفای نقش انسانی خود؛ یعنی این که بتوانم اهداف و شیوه های رسیدن به آن ها را در ذهن خود تصور کنم این دست کم بخشی از معنای عقلانی بودن انسان است .همان گونه که در بالا به صورت مختصر اشاره شد مفهوم آزادی در میان اندیشمندان غربی مبهم و بعضی مواقع متناقض می باشد. البته چالش های زیادی درمورد آزادی وجود دارد که هنوز جواب جامعی به آنها داده نشده است مانند رابطه علم وآزادی دینداری و آزادی حداقل و حداکثر آزادی و... که مجالی برای بحث و بررسی آنها در این مقاله نیست
در اندیشه امام خمینی همواره کلمات ساده
و دقیق هستند که به کلمات غلیظ معنا می بخشند، حضرت امام با اندیشه ناب خود نگاهی نو به آزادی داشته اند و اساساً آزادی از دیدگاه وی باید در جهت رشد و تعالی شخصیت انسان به کار گرفته شود. زمانی که از امام خمینی درخواست می شود معنای آزادی را بیان کنند در پاسخ چنین می فرمایند:«آزادی یک مسأله ای نیست که تعریف داشته باشد، مردم عقیده شان آزاد است کسی الزامشان نمی کند که شما باید حتماً این عقیده را داشته باشید، کسی الزام به شما نمی کند که حتماً باید این راه را بروید، کسی الزام به شما نمی کند که باید این را انتخاب کنید، کسی الزامتان نمی کند که در کجا مسکن داشته باشید یا در آن جا شغل داشته باشید، آزادی یک چیز واضحی است .در این سخن امام به جای پرداختن به بیان مفهوم آزادی به برخی از مصادیق آن اشاره می کند، زیرا مفهوم آزادی نیاز به بیان ندارد و بر همگان روشن است و از بدیهیات است آنچه مهم است پیاده کردن این مفهوم در عینیت خارجی و بیان پیش نیازها وشروط و چگونگی آن و همین طور شکل گیری آن در زمان ها و مکان ها و دیگر نیازمندی های آزادی است که باید مطرح شود.از دیدگاه امام انسان آزاد آفریده شده و در چهارچوب قانون باید حرکت کند، ایشان در مورد آزادی در اسلام چنین می گوید:«شما اگر چنانچه به احکام اسلام اعتقاد دارید این احکام اسلام است اسلام انسان را آزاد قرار داده است انسان را مسلط بر خودش و مالش و بر جانش و بر نوامیسش ساخته است و می گوید هر انسانی در
مسکن آزاد است در مشروب و مأکول آنچه خلاف قوانین الهیه نباشد، آزاد است در مشی آزاد است حکم اسلام است که اگر کسی به منزل کسی حمله برد برای آن کس که مورد حمله واقع شده است کشتن حمله کننده جایز است .پس آزادی در اسلام تنها به قانون خدا محدود شده است و جز قانون خدا برای آن حد و مرز نیست زمانی که می گوییم آزادی اسلامی یعنی رهایی از تمام قیدها و بندها جز قانون خدا، رهایی از بردگی در برابر زورمندان رهایی از وابستگی های مادی رهایی از شهوت و خواست نفس رهایی از ستم پذیری و چاپلوسی است امام خمینی در بیان معنای صحیح آزادی چنین می گوید: «حالا که من آزادم آیا باید]هرکاری می خواهم بکنم آزادم که هرکسی را می خواهم اذیت بکنم آزادم که هرچه می خواهم بکنم ولو به ضد اسلام باشد، ولو به ضد منافع مملکت باشد؟ این آزادی است این را ما می خواستیم ما آزادی می خواستیم در پناه اسلام .. اسلام هم آزادی دارد، اما آزادی بی بند و بار نه آزادی غربی ما نمی خواهیم .آزادی ما از مبانی اسلام نشأت می گیرد و کاملا فطری و الهی است امام می گوید:«یکی از بنیادهای اسلام آزادی است انسان واقعی فطرتاً یک انسان آزاد است .مطابق ِ این مبانی امام اعلام می کند سیاست ما همیشه بر مبنای آزادی واستقلال و حفظ منافع مردم خواهد بود و با قاطعیت تمام تضمین می کند که «این اصل را هرگز فدای چیزی نمی کنیم .با بررسی آثار و اندیشه های امام خمینی درباره آزادی به
این نکته مهم می رسیم که لازمه انسانیت آزادی است از نظر ایشان هرگاه به اصل آزادی و حریت انسان خدشه وارد گردد عبودیت غیرالهی ممکن و محقق خواهد شد.
خداوند انسان را موجودی مختار و آزاد آفریده است و هرگز پذیرش حکومت غیرالهی و غیر دینی را اجازه نداده است زیرا حاکمیت غیر الهی موجب سلب آزادی و مسئولیت می شود. (لاتکن عبد غیرک وقد جعلک الله حرا؛ بنده دیگران مباش چرا که خداوند تو را آزاد آفریده .این آزادی در همه ساختارهای سیاسی و فرهنگی و اقتصادی تجلی می یابد.مظهر آزادگی و حریت امام حسین ع) می باشد. امام از آزادی تعریف خاصی را ارائه نکرده اند ولیکن شاخص هایی که ایشان برای آزادی تدوین نموده اند جامع ترین وگویاترین شاخص هاست که براساس آنها می توان مفهوم آزادی و آزادگی را درک نمود:
فلسفه نهضت عاشورا با نفی حکومت جور و ستم گره خورده امام حسین هر زمان که فرصت می یافت مردم را به حکومت جبار و ظالم بنی امیه آگاه می نمود و آزادگی انسان را در پناه عدالت و حکومت عادل می دانست امام حسین در پاسخ به «عمر أطرف که او را دعوت به صلح و سازش با طغیانگر وقت یزید می نمود چنین فرمود: «جد بزرگوارم رسول خدا(ص) به کشته شدنم خبر داده به خدا قسم هرگز از خویشتن پستی و ذلت نشان نمی دهم .در مدینه پس از گفت و گوی طولانی با برادر خود محمد حنفیه فرمود:«برادرم اگر بر روی زمین هیچ پناهگاه و امیدی برایم نباشد باز هم هرگز با یزید بیعت نمی کنم .امام در پاسخ قیس ابن اشعث که او را دعوت به بیعت با یزید می کرد چنین می فرماید: «نه هرگز، قسم به خداوند متعال دستم را همانند فرد ذلیل به دست آنان نخواهم داد و همانند بردگان راه فرار پیش نمی گیرم
پناه و ملجأ من تنها خداوند متعال می باشد».امام حسین ع) نه تنها زندگی تحت لوای حکومت ظالم را روا نمی دارد، بلکه درچنین نظامی برای مؤمنان آرزوی مرگ می کند، ایشان می فرماید:«می بینید حوادث روزگار بر ما وارد شده است چهره دنیا دگرگون گشته و رو به زشتی نهاده است و نیکی ها و فضائل روز به روز از دنیا رخت برمی بندد و از خوبی ها جز ته مانده اندکی باقی نمانده است چراگاه زندگی همچون مرتعی وحشت انگیز شده است مگر نمی بینید که به حق رفتار نمی شود و از باطل جلوگیری به عمل نمی آید. با چنین اوضاع و در چنین شرایطی افراد با ایمان باید که بر راه حق بوده رغبت به ملاقات پروردگارخویشتن داشته باشند».
مهمترین شعار آزادیخواهی نهضت عاشورا نفی ذلت بوده انسان آزاد هرگز زیر بارذلت نمی رود، امام حسین ع) می فرماید: «هیهات منا الذلّه (هرگز زیر بار ذلت نمی رویم .آزادیخواهی با ذلت متضاد یکدیگر هستند و قبول یکی نفی دیگری را به همراه دارد. اگر انسان ذلت را از خود دور کند به سوی آزادی و آزادیخواهی حرکت می کند. امام درکلمات قصار می فرماید: مرگ با عزت بهتر است از زندگی با ذلت زندگی تحت لوای ستمگران و ظالمین عین ذلت می باشد و در این حالت مرگ سرخ رسیدن به سعادت است ایشان می فرمایند: «انی لا اری الموت الا سعاده والحیاه مع الظالمین الا برما؛ مرگ را چیزی جز سعادت نمی بینم و زندگی با ستمکاران را جز رنج و ملال نمی دانم »
معنای لغوی عزت عبارت است از دوست داشتن و نیرومندی توانایی و شریف وبزرگوار که یکی از اسامی خداوند متعال است از نظر اصطلاحی این واژه به کسانی اطلاق می شود که دارای ویژگی های روحی خاص و بلندی هستند. کسانی که از حیثیت و آبروی بلندی نزد دیگران برخوردار هستند دست تکدی و التماس و خواهش نزد هرکس و ناکس دراز نمی کنند. عزیز،خوانده می شوند. عزیز نامیده شدن خداوند برای بی نیازی و غنای حضرتش از خلق واحتیاج موجودات و ممکنات به ذات لایزالش می باشد.در روایات اسلامی عزت که مترادف افتخار و سربلندی و عظمت و مجد آدمی است به شدت مورد اهتمام و تأکید قرار گرفته است و معصومین آن را به عنوان یک ویژگی مثبت و قابل تقدیر از ما خواسته اند. امام علی ع) در موارد زیادی به عزت
نفس وگرامی داشتن گوهر وجود انسانی و پرهیز از مذلت و خوارکردن وجود سفارش کرده اند وچنین می فرمایند:«به جز از خدای سبحان چیزی نخواهید، زیرا اگر به شما بدهد شما را گرامی داشته و اگر ندهد ذخیره آخرت تان خواهد کرد».از نظر امام حسین ع) انسان آزاد، کسی است که زندگی او همواره با عزت باشد.برهمین اساس محور تلاش جوانمردانه خود و اصحابش در کربلا را بر نیل به عزت و تن ندادن به ذلت قرار می دهد، زیرا آن حضرت می داند آن که عزیز است استوار و شکست ناپذیر است آن که ترس از رفتن و میل به ماندن ندارد سربلند است در واقع نهضت ِحسینی سرمشق ِ روشنی است برای همه آنانی که درس عزت و آزادی و سربلندی می جویند.رابطه بین عزت و آزادی یک رابطه دو طرفه می باشد، به بیان دیگر از نظر امام حسین ع) انسان آزاد زندگی با عزت و شرافتمندانه دارد و فردی که با عزت زندگی می کند مسیر تکامل و پیشرفت را طی می نماید.
براساس اندیشه های امام حسین ع) یکی دیگر از شاخص های آزادی عدم ِ توجه به متعلقات و آرزوهای دنیوی است آن حضرت می فرمایند:«مردم برده دنیایند و از دین تنها اسمی بر سر زبان ها دارند و تا هنگامی که زندگی خوشی داشته باشند به گرد دین می گردند اما اگر با پیش آمد ناگواری امتحان شوند دینداران رو به اقلیت خواهند رفت .انسانی که خود را برده و بنده دنیا می کند در حقیقت آزاد نیست بلکه به نوعی طوق بندگی را به گردن خود آویخته امام حسین ع) با آن بینش عمیق که برخاسته ازروح بلند و فداکار اوست به این مهم اشاره
می کند، می فرمایند:«بندگان خدا، از خدا بترسید و از دنیا حذر نمایید. اگر بنا بود که این دنیا برای کسی باقی بماند، و یا کسی برای این دنیا باقی بماند پیامبران الهی برای بقاء سزاوارتر از همه بودند ولی خداوند دنیا را بمنظور امتحان آفریده است و ساکنان آنرا نیز برای فنا خلق فرموده است پس از دنیا توشه برگیرید که بهترین توشه ها تقوا است و از خدا بترسید تا رستگار شوید»توجه به دنیا و دنیا طلبی انسان را خوار و زبون می کند، برهمین اساس اولیا ومؤمنان آزادترین افراد بشر می باشند، امام در این باره می فرمایند:«آنچه که در روی کره زمین بر آن آفتاب می تابد از شرق تا غرب از دریا تا صحرا،از کوه تا جلگه همه و همه در نظر فردی که از اولیای خداست و اهل معرفت خدا می باشد همچون سایه ای زودگذر و بی ارزش است که صلاحیت دلبستگی ندارد. آیا آزاد مردی نیست که همت کند و این ته مانده بی ارزش دنیا را برای اهل خود واگذارد، خود را به این دنیای پست نفروشید. آگاه باشید که چیزی جز بهشت نمی تواند بهای شما باشد و هرکس دل به دنیا ببندد و در پیشگاه الهی به همین دنیا راضی گردد به چیزی پست راضی گشته است .
با بررسی و تحقیق در اندیشه های امام حسین ع) پیرامون آزادی می توان چنین برداشت کرد که اگرچه امام از آزادی تعریف خاصی را ارائه نکرده ولیکن مؤلفه هایی را که برای رسیدن به یک آزادی واقعی یعنی حریت نیاز است به خوبی و جامع تدوین کرده اند.ایشان نه تنها مؤلفه های آزادی را بیان فرمودند، بلکه به صورت
عملی از ابتدای حرکت به سمت کربلا و تا شهادت نمونه عینی یک انسان آزادیخواه را نشان دادند.به طور کلی می توان رویکرد امام حسین ع) نسبت به آزادی را به صورت زیر نمایش داد:جامعه مطلوب نفی دنیا طلبی عزت آزادی نفی ذلت مبارزه با ظلم