تشکیل می شد و ورود به آن برای همه اعم از شیعه و اهل سنت و غیر آنان آزاد بود. دوم تشکیل مجالس خصوصی که اغلب در منزل آن حضرت انجام می گرفت و فقط اشخاص خاص در آن شرکت می کردند. سوم تربیت شاگردان بحاث و مبلغ امثال هشام بن حکم و مؤمن طاق (ابوجعفر احول) و دیگران که همه جا تبلیغ می کردند و بدعت گذاران و مدعیان زعامت دینی از دستشان خواب راحت نداشتند. شیخ مفید (رحمه الله) که از اساطین شیعه و از ارکان فقه و کلام است در کتاب ارشاد می نویسد: «مردم از شهرها به خدمت امام صادق (علیه السلام) می آمدند و کسب علم می کردند، شهرت آن حضرت به همه جا رسید، از هیچ یک از اهل بیت (علیهم السلام) مانند آن حضرت از علوم و آثار نقل نشده است.» ارباب حدیث نام راویان موثق را که از سوی حضرت نقل حدیث کرده اند به چهار هزار نفر رسانده اند که همه با اختلاف آراء و نظراتی که داشتند از آن حضرت نقل روایت کرده اند، عین عبارت ارشاد چنین است: «و نقل الناس عنه من العلوم ما سارت به الرکبان وانتشر ذکره فی البلدان ولم ینقل عن احد من اهل بیته... ما نقل عنه... ولانقلوا عنه کما نقلوا عن ابی عبدالله (علیه السلام) فان اصحاب الحدیث قدجمعوا اسماء الرواه عنه من الثقات علی اختلافهم فی الاراء و المقالات فکانوا اربعه الاف رجل» ابوالعباس نجاشی در کتاب رجال خود معروف به «رجال النجاشی» در شرح حال حسن بن علی بن زیاد الوشا، از احمد بن عیسای اشعری

نقل کرده، گوید: «من در طلب علم حدیث به کوفه رفتم و در آنجا به خدمت حسن بن علی وشا رسیدم که از اصحاب امام رضا (علیه السلام) بود، و به او گفتم: کتاب علاء بن زرین و ابان بن عثمان احمر را به من بدهید تا از روی آنها نسخه برداری کنم؛ او آن دو کتاب را من داد، گفتم: اجازه روایت نیز بدهید. فرمود: خدا تو را رحمت کند، چقدر عجله داری ببر بنویس؛ سپس بیا برای من بخوان تا بشنوم؛ آنگاه اجازه روایت بدهم. گفتم: بر خودم از پیشامدهای زمان خاطر جمع نیستم، حالا کتابها را دادید؛ اجازه روایت نیز بدهید. حسن بن وشا گفت: عجب!!! اگر من می دانستم که حدیث اینگونه مشتری و خواهان دارد، بیشتر از این جمع می کردم، من در این مسجد کوفه 900 (نهصد) شیخ را درک کرده ام که همه می گفتند: جعفر بن محمد به من چنین حدیث کرد: «لوعلمت ان هذا الحدیث یکون له هذا الطلب لاستکثرت منه فانی ادرکت فی هذا المسجد تسع مأه شیخ کل یقول حدثنی جعفر بن محمد». این همان سخن است که مرحوم نجاشی در حالات حسن بن علی بن زیاد وشا تحت شماره (80) در رجال خود نقل کرده و واقعا انسان از این قضیه در حیرت می افتد که یک نفر 900 راوی را در طول مدت در یک مسجد ببیند که همه می گفتند: «حدثنی جعفر بن محمد (علیه السلام)» عالم معروف ابوالعباس احمد بن عقده متوفای 333 هجری که زیدی مذهب بود و کتابی نوشته به نام «اسماء الرجال الذین رووا عن الصادق (علیه

السلام)» یعنی نامهای آنان که از امام صادق (علیه السلام) حدیث روایت کرده اند و در آن کتاب نام چهار هزار نفر را نقل کرده که همه از آن حضرت حدیث نقل کرده اند، متأسفانه این کتاب مانند کتابهای دیگر از بین رفته فقط بزرگان از آن یاد کرده اند. علامه حلی در قسم دوم رجال خود در باب چهارم فصل همزه در شرح حال ابن عقده گوید: «از جمله کتابهای او کتاب نامهای راویانی است که از امام صادق حدیث نقل کرده اند و در آن نام چهار هزار نفر را نقل کرده و هر حدیث را که از آن حضرت نقل کرده اند آورده است. مرحوم سید محسن امین صاحب اعیان الشیعه در کتاب (سیرالائمه، ج 4، ص 34) نقل کرده: حافظ بن عقده زیدی در کتاب رجال خود نام چهار هزار راوی موثق و کتابهای آنها را ذکر کرده که همه از جعفر بن محمد (علیه السلام) نقل حدیث کرده اند. مرحوم شیخ طوسی در مقدمه رجال شیخ به کتاب ابن عقده اشاره کرده و فرموده: ابن عقده درباره رجال امام صادق (علیه السلام) آنچه توان داشته به کاربرده است و مرحوم محدث قمی در الکنی والالقاب، ج 1، ص 358 در شرح حال ابن عقده از مرحوم شیخ طوسی چنین نقل می کند: «له کتب... منها اسماء الرجال الذین رووا عن الصادق (علیه السلام) اربعه الاف رجل أخرج فیه لکل رجل الحدیث الذی رواه، مات بالکوفه سنه 333 انتهی» یعنی از جمله کتابهای ابن عقده، کتاب نامهای راویان امام صادق (علیه السلام) است که چهار هزارنفر بودند و حدیث هریک را

در آن کتاب آورده است و ابن عقده در سال 333 هجری در کوفه از دنیا رفته است. گفتیم متأسفانه این کتاب مانند «مدینه العلم» مرحوم صدوق از بین رفته است و مرحوم شیخ طوسی در رجال خویش در باب کسانی که از امام صادق (علیه السلام) نقل حدیث کرده اند نام سه هزار و دویست و چهار (3204) نفر را ذکر کرده است ولی ابن عقده آنها را به چهار هزار نفر رسانده است. مرحوم محقق حلی در مقدمه کتاب «معتبر» ص 26 فرموده: «از جعفر بن محمد (علیه السلام) علوم چنان گسترش پیدا کرد که عقول به حیرت می افتد، حتی گروهی درباره او غلو کرده؛ نسبت الوهیت به او دادند «نعوذبالله» و حدود چهار هزار نفر از آن حضرت حدیث روایت کرده اند و عده زیادی از فقهاء بزرگوار را او تربیت فرموده است. امثال: 1_ زراره بن اعین 2_ بکیر بن اعین 3_ حمران بن اعین 4_ جمیل بن دراج 5_ برید بن معاویه 6_ هشام بن حکم 7_ هشام بن سالم 8_ ابی بصیر 9_ عبیدالله جلبی 10_ محمد جلبی 11_ عمران جلبی 12_ عبدالله بن سنان 13_ ابوالصباح کنانی و دیگر فقهاء که همه تربیت شده آن حضرت بودند. اکنون برای نمونه چهل نفر از راویان آن حضرت را که علماء اهل سنت نیز از آنها حدیث نقل کرده اند از رجال شیخ از میان (3204) نفر نقل می کنیم و به منابع اهل سنت اشاره می نماییم. 1- ابراهیم بن سعد بن عبدالرحمن که از رجال و راویان صحاح ششگانه اهل سنت است. 2- ابراهیم بن زیاد بغدادی

که مسلم و ابو داود و نسایی از او حدیث نقل کرده است. 3- ابراهیم بن علی الحسن مدنی که از راویان ابن ماجه است. 4- ابراهیم بن محمد ابی یحیی از راویان شافعی. 5- بسام بن عبدالله که نسایی از آن حدیث نقل کرده است. 6- تلید بن سلیمان که احمد بن حنبل و ترمذی از او نقل حدیث کرده اند. 7- جراح بن ملیح کوفی که بخاری و مسلم از او حدیث نقل کرده اند. 8- حبیب بن نتمان که ابو داود و ابن ماجه از او نقل حدیث کرده اند. 9- حسن بن عیاش که مسلم و ترمذی و نسایی از او نقل حدیث کرده اند. 10- حارث بن عمران جعفری که از روات بخاری و غیر آن است. 11- حمید بن قیس که از رجال صحاح ششگانه می باشد. 12- حماد بن عیسی که ابن ماجه از او نقل حدیث کرده است. 13- حارث بن عمران اسدی که از رجال ابن ماجه است. 14- داود بن زهرقان که از روات ترمذی و ابن ماجه است. 15- ربیح بن حبیب از رجال ابن ماجه است. 16- رحیل بن معاویه از رجال ابی داود و ترمذی است. 17- رکین بن ربیع از رجال بخاری و مسلم است. 18- زکریا بن اسحاق از رجال صحاح سته است. 19- زیاد بن سعد خراسانی از رجال صحاح سته است. 20- زید بن الحسن القرشی از رجال ترمذی است. 21- سعید بن سالم از رجال ابی داود و نسایی است. 22- سعید بن عبدالجبار از روات ابن ماجه قزوینی است. 23- سعید بن عبدالرحمن از رجال مسلم

و ابوداود و غیره است. 24- سلمه بن کهیل از رجال صحاح سته است. 25- سلیمان بن مهران اعمش از رجال صحاح سته است. 26- سلیمان بن بلال تیمی از رجال صحاح سته است. 27- سفیان ثوری از رجال صحاح سته است. 28- سنان بن هارون از رجال ترمذی است. 29- سعید بن ابی خیثم از رجال ترمذی و نسایی است. 30- سعید بن حسان از رجال مسلم و ابن ماجه و غیره است. 31- سعید بن سالم از رجال ابوداود و نسایی است. 32- سعید بن مسلمه از رجال ترمذی و ابن ماجه است. 33- سالم بن عبدالواحد از رجال ترمذی است. 34- شعبه بن الحجاج از رجال صحاح سته است. 35- شعیب بن خالد از رجال ابوداود است. 36- ضحاک بن مخلد از رجال صحاح سته است. 37- طلحه بن زید قرش از رجال ابن ماجه است. 38- عاصم بن حمید از رجال ابونعیم الطحان است. 39- عاصم بن سلیمان از رجال صحاح سته است. 40- عثمان بن فرقد از رجال بخاری و ترمذی است. این چهل نفر به عنوان نمونه از رجال شیخ نقل گردید و این که اهل سنت نیز از آنها نقل حدیث کرده اند از «الامام الصادق و المذاهب الاربعه» تألیف اسد حیدر، ج 2، ص 400 به بعد نقل شده است و نام همه آن (3204) نفر را می توانید در رجال شیخ باب اصحاب ابی عبدالله جعفر بن محمد الصادق (علیه السلام) ملاحظه فرمایید.

و غیره از آنها و امثال آنها تألیف گردید، ناگفته نماند اصحاب ائمه (علیهم السلام) به امر امامان مطالبی را که از آنها می شنیدند می نوشتند. سید بن طاووس در مهج الدعوات نقل کرده: «جماعتی از اصحاب امام کاظم (امام هفتم (علیه السلام)) و اهل بیتش در مجلس آن حضرت حاضر می شدند و وسایل نوشتن حاضر می کردند و چون آن حضرت سخن می گفت و یا در جریانی فتوایی می داد آن را می نوشتند.» شیخ بهایی علیه الرحمه در کتاب مشرق الشمسین فرموده: «از مشایخ ما نقل شده که شیوه اصحاب اصول آن بود که چون از یکی از امامان علیهم السلام حدیثی می شنیدند سریعا می نوشتند تا آن حدیث و یا مقداری از آن از یادشان فراموش نشود. محقق داماد نیز این سخن را در راشحه بیست و نهم از رواشح خود نقل کرده است. (نقل از الذریعه، ج 2، ص 125 - 126) مرحوم محقق حلی صاحب شرایع در کتاب معتبر (مقدمه معتبر) فرموده: از جوابها و گفته های امام صادق (علیه السلام) چهار صد کتاب نوشته شد که آنها را «اصول» نامیدند. علامه کبیر شیخ آقا بزرگ در کتاب الذریعه (ج 2، ص 129) از اعلام الوری تألیف مرحوم طبرسی نقل کرده: «از امام صادق (علیه السلام) چهار هزار نفر از مشاهیر اهل علم و حدیث نقل کرده اند و از جوابهایی که در مسایل اسلامی داده چهار صد کتاب که آنها را «اصول» نامند تألیف شد. آن اصول را اصحاب آن حضرت و اصحاب پسرش امام کاظم (علیه السلام) روایت کرده اند.» شهید اول در کتاب

ذکری فرموده: «از جوابهای امام صادق (علیه السلام) چهار صد نفر کتاب نوشتند و از رجال معروف که از آن حضرت حدیث نقل کرده اند، چهار هزار نفر تعداد شده است و محقق داماد در راشحه فوق فرموده: «المشهور ان الاصول اربع مأه مصنف لأربعه مأه مصنف من رجال ابی عبدالله الصادق (علیه السلام)، بل وفی مجالس السماع و الروایه عنه و رجاله زهاء اربعه الاف رجل و کتبهم و مصنفاتهم کثیره الا أن ما استقر الامرعلی اعتبارها و التعویل علیها و تسمیتها بالاصول، هذه الأربعهمأه» (الذریعه، ج 2، ص 129) این بود نمونه ای از تدوین حدیث که به دستور امام صادق (علیه السلام) توسط شاگردانش انجام گردید، ناگفته نماند بعدها کتابهای: کافی، فقیه، تهذیب، استبصار و غیره از آن اصول و غیر آنها تألیف گردیدند. در الذریعه فرموده: این اصول همه اش موجود است، بعضی از آنها اصلی است و بقیه به روایتها به همان صورت بدون حذف و اضافه در مجامع آمده است، پس از آنکه کتابهای بزرگ بطور مبوب تألیف شد، رغبت به اصول کم گردید؛ چون آنها به ترتیب ابواب فقه نبودند بدین علت مقداری از آنها از بین رفت. (الذریعه، ج 2، ص 134) نگارنده بعد از تفحص زیاد 100 نفر از صاحبان آن اصول را از فهرست مرحوم شیخ طوسی و رجال نجاشی و الذریعه پیدا کرده ام که آنها را در ذیل می آورم. با ذکر محل آن که خواننده بتواند رجوع کند. مثلا مرحوم شیخ طوسی نام یک نفر راوی را می آورد و می گوید: او از نویسندگان یکی از اصول است و یا مرحوم

نجاشی نام راوی را ذکر می کند و مثلا می گوید: «آدم بن المتوکل له اصل رواه عنه جماعه» اینک اصول و نویسندگان آنها: 1- اصل آدم بن الحسین النحاس از نجاشی 2- اصل ابان بن تغلب از فهرست 3- اصل آدم بن المتوکل از نجاشی 4- اصل ابان بن عثمان از فهرست 5- اصل ابان بن محمد بجلی از الذریعه 6- اصل ابراهیم بن ابی البلاد از فهرست طوسی 7- اصل ابراهیم بن صالح از الذریعه 8- اصل ابراهیم بن عبدالحمید از فهرست 9- اصل ابراهیم بن عثمان خزاز از فهرست 10- اصل ابراهیم بن عمر الیمانی از فهرست 11- اصل ابراهیم بن مهزم و اسدی از فهرست 12- اصل ابراهیم بن یحیی از فهرست 13- اصل ابو محمد خزاز از فهرست 14- اصل احمد بن حسین یوسف بن یعقوب از نجاشی 15- اصل احمد بن حسین بن عمر از الذریعه 16- اصل احمد بن یوسف بن یعقوب از نجاشی 17- اصل ادیم بن حر از نجاشی 18- اصل اسباط بن سالم از فهرست 19- اصل اسحاق بن جریر از فهرست 20- اصل اسحاق بن عمار از فهرست 21- اصل اسماعیل بن ابان از الذریعه 22- اصل اسماعیل بن بکر از فهرست 23- اصل اسماعیل بن عثمان از فهرست 24- اصل اسماعیل بن محمد از فهرست 25- اصل اسماعیل بن مهران از فهرست 26- اصل ایوب بن حر از نجاشی 27- اصل بشار بن یسار از فهرست 28- اصل بشر بن مسلمه از فهرست 29- اصل بکر بن محمد ازدی از فهرست 30- اصل جابربن یزید جعفری از فهرست 31- اصل جعفر بن محمد

بن شریع از الذریعه 32- اصل جمیل بن دراج از فهرست 33- اصل جمیل بن صالح از فهرست 34- اصل حارث بن احول از فهرست 35- اصل حبیب بن محلل از فهرست 36- اصل حسن بن ایوب از نجاشی 37- اصول چهارگانه حریر از فهرست و نجاشی 38- اصل حسن الرباطی از فهرست 39- اصل حسن بن زیاد عطار از فهرست 40- اصل حسن بن سری الکاتب از الذریعه 41- اصل حسن بن صالح از فهرست 42- اصل حسن بن موسی الحناط از فهرست 43- اصل حسن بن ابی العلاء از الذریعه 44- اصل حسین بن ابی غندر از فهرست 45- اصل حسین بن عثمان از الذریعه 46- اصل حفص بن البختری از فهرست 47- اصل حفص بن سالم از فهرست 48- اصل حفص بن سوقه از فهرست 49- اصل حفص بن عبدالله که چهار اصل است از الذریعه 50- اصل حکم بن اعین حناط از فهرست 51- اصل است از الذریعه 52- اصل حمید بن مثنی از فهرست 53- اصل خالدبن ابی اسماعیل از فهرست 54- اصل خالد بن مسیح از فهرست 55- اصل داود بن زربی از فهرست 56- اصل ذریح بن محمد محاربی از فهرست 57- اصل ربتی بن عبدالله از فهرست 58- اصل ربیع بن محمد اصم از فهرست 59- اصل رفاعه بن موسی اسدی از الذریعه 60- اصل زرعه بن محمد حضرمی از فهرست 61- اصل زکاربن یحیی الواسطی از فهرست 62- اصل زیاد بن مروان از الذریعه 63- اصل زیاد بن منذر ابوالجارود از فهرست 64- اصل سعد بن ابی خلف از فهرست 65- اصل سعدان بن مسلم عامری

از فهرست 66- اصل سعید بن عبدالرحمن اعرج از فهرست 67- اصل سعید بن غزوان از فهرست 68- اصل سعید بن مسلمه از فهرست 69- اصل سعید بن یسار از فهرست 70- اصل سفیان بن صالح از فهرست 71- اصل سلام بن ابی عمره از الذریعه 72- اصل شعیب بن اعین حلاد از فهرست 73- اصل شعیب بن یعقوب از فهرست 74- اصل شهاب بن عبد ریه از فهرست 75- اصل صالح بن زرین از فهرست 76- اصل قاسم بن الحمید از الذریعه 77- اصل عبدالله بن سلیمان از نجاشی 78- اصل عبدالله بن یحیی از الذریعه 79- اصل عبدالله بن هیثم از نجاشی 80- اصل عبدالملک بن حکیم از الذریعه 81- اصل علی بن ابی حمزه از فهرست 82- اصل علی بن احمد ابی القاسم از الذریعه 83- اصل علاء بن زرین القلاء از الذریعه 84- اصل علی بن رئاب از فهرست 85- اصل مثنی بن الولید از الذریعه 86- اصل محمد بن جعفر بزاز از الذریعه 87- اصل محمد بن قیس الاسدی از الذریعه 88- اصل محمد بن قیس الیحیی از فهرست 89- اصل محمد بن مثنی بن قاسم از الذریعه 90- اصل مروک بن عبید از نجاشی 91- اصل مسعده بن زیاد از الذریعه 92- اصل وهب بن عبد ربه از الذریعه 93- اصل هشام بن الحکم از فهرست 94- اصل هشام بن سالم از فهرست اینها 95 اصلند که با سه اصل حریز و سه اصل حفص بن عبدالله جمعا صد و یک، اصل می شوند و می توان هریک از آنها را در محلهایی که نشان داده ایم پیدا کرد.