و يملأ به الأرض قسطاً و عدلاً....اي خرّم از فروغ رخت لاله زار عمر باز آ كه ريخت بي گل رويت بهار عمراز ديده گر سرشك چو باران چكد رواست كاندر غمت چو برق بشد روزگار عمر(حافظ)فرهنگ قرآن پس از گذشت سالها، حرفهايي دارد كه هنوز فرهنگ معاصر ما از آن عقبتر است. تلقي قرآن از جامعه عدل و كيفيت آن را فرهنگ معاصر هنوز درك نكرده است. اين فرهنگ، انسان را به گونه اي تحليل ميكند كه بر اساس آن، براي او تربيتي همچون تربيت درخت و حيوان در نظر ميگيرد و براي او مدينة فاضله و جامعة عدل مداري را ترسيم ميكند كه تنها در سيستم اومانيسم و انسان محوري مي توان بدان دست يافت. بر همين اساس، پايان تاريخ را با حاكميت دمكراسي و قوانين مدني برخاسته از آن به تصوير ميكشد. در حالي كه اين فرهنگ، در تجربه و تخيل و تفكر آدمي ريشه دارد و چه كسي است كه كوتاهي علم و غريزه و محدوديت تجربه و تخيل و انديشه آدمي را درك نكرده باشد؟آري، فرهنگي ميتواند مدل زندگي و نوع تربيت و چگونگي سلوك انسان را طراحي كند و براي او سيستم زندگي ارائه دهد كه در وحي ريشه داشته باشد. چون انسان با جهان و آدمها رابطه دارد و در اين جهان كه علم، نظامش را تجربه كرده، نميتوان بدون ضابطه با پيرامون خود رابطه برقرار كرد و اين ضابطه را كسي ميشناسد كه به تمام هستي احاطه و از تمامي روابط آگاهي داشته باشد.نگارنده با توجه به اين رويكرد، ميخواهد مسئله عدل و عدالت را از منظر قرآن بررسي

كند؛ چرا كه قرآن، كتاب عدل و ناطق به عدالت است [1] و بوستان در بوستان و بركه در بركه عدالت است. [2] از قانون عدل و امام عدل سخن بگوييم تا شايد به خود آييم و كوتاهيهاي خود را در شناخت مسئوليتها و اجراي آن ها باور كنيم و سمت و سوي زندگي خود را با جامعه عدل مهدوي هماهنگ سازيم. عنايات خاص متون روايي به مسئله عدل مهدوي، ما را به نقش محوري اين عنصر در قيام و انقلاب و حكومت حضرت رهنمون ميسازد. بر اساس بررسيهاي به عمل آمده، در فراز اول يكصد و سي حديث پس از بشارت به آمدن مهدي (ع) از عدالت جهان گستر او سخن به ميان آمده است. [3] از اين رو، تلاش براي تبيين عدل مهدوي به موازات ترسيم عدل قرآني ضروري به نظر ميرسد. براي رسيدن به اين مهم، محورهايي را كه قرآن روي آن دست گذاشته و در آن عرصه عدالت را بيان كرده، مطرح و آن گاه تحت همان محور از عدل مهدوي بحث ميكنيم.در اين نوشته، علاوه بر بحث از ارزش و مفهوم عدل، از:حاكم عادل،كارگزار عدل گستر،جامعه عدل پذير،اقتصاد عدل گرا،نظام قضايي عدل مدار،ابزار عدل،با رويكرد پيش گفته سخن ميگوييم.

عمران شهرها نيز منوط به اجراي عدالت است. «ما عُمّرت البلدان بمثل العدل؛ [5] هيچ چيز مانند عدل، باعث آباداني شهرها نيست».در اصل، عدالت عامل بقاي دولتها و ضامن استمرار ملتهاست. به همين دليل، اميرالمؤمنين علي (ع) به دولت مردان چنين توصيه ميكند: «اجعل العدل سيفك؛ [6] عدالت را شمشير كار خود قرار ده». اگر جامعه و ملتي خويش را با اين اصل هماهنگ سازد و حركت خود را در راستا و جهت عدالت قرار دهد، با كل هستي هماهنگ و هم آوا شده است و ماندگار و پايدار خواهد بود و هر كس بر خلاف جريان حركت كند، به ضرورت، آسيب پذير و نابود شدني است: ولن تجد لسنة الله تبديلا. [7] در توجه اسلام به عدالت، همين بس كه قرآن مجيد رعايت عدالت را حتي نسبت به كافران لازم دانسته [8] و اقامه قسط و عدل را از اهداف پيامبران بر شمرده است. [9] البته با توجه به اينكه هدف از خلقت، به رشد رساندن انسان در تمامي ابعاد است، [10] نتيجه ميگيريم كه عدالت، هدف نهايي پيامبران نيست. عدالت از آن جهت كه زمينه ساز رشد و رستگاري آدمي است، مورد توجه شريعت واقع شده است. از طرفي، قرآن نه تنها اقامه عدالت را در دستور كار همه پيامبران به طور عام قرار ميدهد كه به صورت خاص نيز آن را مأموريت مهم پيامبر ختمي مرتبت به شمار مي آورد: و امرت لاعدل بينكم، [11] قل امر ربّي بالقسط. [12] افزون بر اين، خطاب جامع و فراگير الهي در آيه نود سوره نحل [13] فرماني عمومي در رعايت عدالت در تعاملات اجتماعي است كه اهميت و ارزش

موضوع مورد بحث را پر رنگتر مينمايد.از اين ها مهمتر، آنچه نظر قرآن را در ارتباط با اهميت و ارزش عدالت شفاف ميسازد، تعبيري است كه در سوره آل عمران آيه هيجدهم [14] آمده كه پروردگار هستي را اولين اقامه كننده عدل معرفي ميكند كه خودش و ملائكه و صاحبان دانش، گواه اين ماجرا هستند. شگفتا كه قرآن در اين تصوير زيبا، با سبكي منحصر به فرد، درجه ارزش خاص و مقدسي براي برپاكنندگان عدل قائل ميشود. آري، در فرهنگ قرآني، اهميت بسزايي در تعاملات اجتماعي به رفتار عادلانه داده شده كه در ريزترين روابط، حتي در نوشتن قرار داد [15] ، در گفتار [16] ، در روابط خانوادگي [17] ، در صدا زدن افراد [18] ، در اصلاح بين دو گروه از مسلمانان [19] و در برخورد با يتيمان [20] رعايت آن را لازم شمرده است. حتي اين امر آن قدر اهميت دارد كه رعايت عدالت را در صورت دشمني نيز به مردم توصيه ميكند. [21] از منظر قرآن، عدالت اصل و اساس مبدأ هستي بيان شده است. [22] و در نهايت، ميتوان گفت مسئله عدالت چنان اهميتي در انديشه قرآني دارد كه علاوه بر اين كه ترازوي خدا در امر آفرينش [23] است، اجرا كنندگان عدالت را در زمره كساني قرار داده كه محبوب پروردگارشان هستند: (ان الله يحب المقسطين). [24] استاد مطهري راجع به آن ميگويد:در قرآن از توحيد گرفته تا معاد و از نبوت گرفته تا امامت و زعامت و از آرمانهاي فردي گرفته تا هدفهاي اجتماعي، همه بر محور عدل استوار شده است. عدل قرآن همدوش توحيد، ركن معاد، هدف تشريع

نبوت و فلسفه زعامت و امامت، معياركمال فرد و مقياس سلامت اجتماع است. [25] .اهميت عدل و احسان را در فرهنگ شيعه ميتوان در گفت وگويي كه ميان امام صادق (ع) با شخصي در حضور اسماعيل بن مسلم رخ داده به دست آورد. اسماعيل بن مسلم ميگويد: او از امام پرسيد: يابن رسول الله، جمع بين اين دو آيه چگونه است: (ان الله يأمر بالعدل و الاحسان...) [26] و امر ألاّ تعبدوا الاّ اياه [27] حضرت فرمودند: آري، هيچ امري در ميان بندگان خدا جز اجراي عدل و احسان نيست. [28] استاد جوادي آملي نيز با استناد به آيه شريفه: الذي خلقك فسوا ك فعدلك [29] گوهر هر انساني را به طور فطري از منظر قرآن، حق و عدل ميداند. [30] .بي شك، كتاب و سنت در بردارنده عادلانهترين قوانين هستند و در صورت حاكم شدن بي كم و كاست آنها، جامعه طعم عدالت را خواهد چشيد. از اين رو، يكي از گامهاي اساسي موعود منتظر، احياي كتاب و سنت رسول خداست كه در طول زمان به فراموشي سپرده شده و يا قدرت اجراي آن فراهم نبوده و در نتيجه، جز پوسته اي از آنها باقي نمانده است. پيامبر خدا (ص) ميفرمايد: «دوازدهمين فرزندم از ديده ها غايب شده و پنهان ميگردد، تا اين كه زماني براي امت پيامبر فرا رسد كه از اسلام جز نام و از قرآن جز نقشش باقي نماند. در اين هنگام، خداوند بزرگ مرتبه به او اجازه قيام ميدهد و اسلام را با او آشكار و تجديد مي كند». [31] از طرفي، اهميت موضوع عدالت را در سرلوحه برنامه هاي امام موعود، از نخستين سخني كه حضرت

در آغاز تولد به زبان آورده ميتوان به دست آورد. حكيمه خاتون ماجرا را چنين روايت ميكند:آن امام بزرگ در لحظات نخستين پس از تولد، لب به سخن گشود و به يكتايي خداوند و رسالت حضرت محمد (ص) و امامت همه امامان گواهي داد, سپس چنين فرمود: «پروردگارا، وعده هايت را در مورد من جامة عمل بپوشان و كار مرا به پايان رسان. گامهايم را استوار بدار و به وسيله من، زمين را از عدل و داد پر كن. [32] .مؤلف كتاب مكيال المكارم در اين مورد مينويسد:عدل، آشكارترين صفات نيك آن امام است. براي همين در دعاي شبهاي رمضان، عدل ناميده شده است: «اللهم وصلّ علي ولي امرك القائم المؤمّل و العدل المنتظر؛ خداوندا، به وليّ امر خود كه قيام كننده آرماني و عدل مورد انتظار همه است، درود فرست.» و در حديثي كه در كتاب كمال الدين و خبر آن از پيامبر (ص) روايت شده، در توصيف امام آمده است: «اول العدل و اخره؛ امام موعود، آغاز عدل و پايان آن است.» منظور كمال دادگري آن حضرت است. كمتر حديثي درباره آن امام رسيده است كه از ذكر عدل تهي باشد.... [33] .شايسته است در اين قسمت از بحث به آياتي از قرآن كريم اشاره داشته باشيم كه روايات ذيل اين آيات، آن ها را به عدل مهدوي تفسير كردهاند:اعلموا ان الله يحيي الارض بعد موتها قد بيّنا لكم الآيات لعلكم تعقلون؛ [34] «بدانيد خداوند زمين را بعد از مرگ آن زنده ميكند. ما آيات را براي شما بيان كرديم؛ شايد انديشه كنيد».مرحوم حُرّ عاملي ميگويد: امامان معصوم (ع) در تفسير اين آيه فرمودهاند:يعني

خدا زمين را كه به واسطه ظلم پيشوايان گمراهي و ضلالت مرده است، پس از ظهور حضرت قائم (ع) به واسطه عدل وي زنده ميكند. [35] .و اشرقت الارض بنور ربها [36] .امام صادق (ع) در تفسير اين آيه ميفرمايد:هنگامي كه قائم ما به پاخيزد، زمين به واسطه نور پروردگار روشن ميشود و مردمان از نور خورشيد بي نياز ميشوند و تاريكيها رخت بر ميبندد. پيامبران و امامان باز ميگردند و عادلانه بين مردم داوري ميشود و به هيچ كس ظلمي روا نگردد. [37] .آيات ديگري در اين زمينه هست كه به جهت پرهيز از طولاني شدن كلام، از ذكر آنها خودداري مي كنم. [38] .

و زمين بر پا شده است. [41] .وي در تفسير معناي قسط ميگويد:القسط هو النصيب بالعدل؛ دست يافتن به سهم و نصيب از روي عدالت قسط است. [42] .از بررسي فوق ميتوان نتيجه گرفت كه در تعريف عدالت، رعايت تساوي و نفي هر گونه تبعيض، رعايت حقوق افراد و دادن حق به حق دار و قرار گرفتن هر چيزي در جاي خودش، از بهترين تعريفهاست كه شامل جمله معروف «العدل اعطاء كل ذي حق حقه» و جمله اميرالمؤمنين «وضع كل شي في موضعه» [43] هم ميشود.يكي از اساتيد در اين مورد تعريفي ارائه داده كه علاوه بر در بر گرفتن معناي فوق، دقت و عمق قابل توجهي دارد. با طرح آيه شريفه: ان الله يأمر بالعدل و الاحسان... [44] چنين ميگويد: عدل يك مرحله آسانتر از احسان است و گاهي به معناي حد وسط و حد اعتدال و ميانه افراط و تفريط ميآيد. و اين معنايي است كه در اخلاق بر آن تأكيد دارند و اين معناي يوناني اين كلمه به حساب ميآيد و اما گاهي عدل، برابري بازده و هماهنگي تكليف با طاقت و امكان است كه در واقع، معناي اين آيه است: لا يكلف الله نفسا الا ما آتاها [45] يا الا وسعها [46] تكليف برابر با وسعت (توان و طاقت) و برابر با داده است و اين معناي دقيقتري است؛ چون اعتدال و ميانه افراط و تفريط و ميانه روي در تمامي صفات انساني و در تمامي حوزه هاي اخلاق، سياست، اقتصاد و در تمامي موارد به كارگيري اين كلمه، مثل صفات خداوند، تصور ندارد يا تكلف و سختي دارد.... [47] .قطعاً

ميان دو واژه عدل و قسط تفاوتهايي وجود دارد. قسط از واژه هايي است كه داراي دو معناي كاملا متضاد است. قسط آن است كه حق و حقوق ديگران رعايت گردد و تجاوزي صورت نگيرد؛ در حالي كه عدل، رعايت اعتدال و تعادل و برابري در تمامي امور به مقتضاي احوال آن هاست و علاوه بر رفتار، به گرايشها، توجهات، علايق و احساسات و تمايلات دروني افراد نيز توجه دارد.بنابراين شايد بتوان گفت كه قسط بيشتر به روابط انسان با ديگران و اشيا و طبيعت توجه دارد؛ در حالي كه عدل علاوه بر آن، مشتمل بر روابط انسان با خود و خدا نيز هست.اين است كه در قرآن قسط بيشتر در موارد رعايت حقوق افراد در اجتماع و پاداش و كيفر و اقامه اوامر و اساس آن به كار رفته است. [48] .هر نظامي با توجه به اهداف و آرمانهاي خود، پايه هاي استقرار عدالت را در محورهاي خاصي جستجو ميكند. نقصان در هر كدام از محورها، ناپايداري عدالت را به دنبال ميآورد. اكنون كه از ارزش و مفهوم عدالت گفت وگو شد، بحث عدل مهدوي را از رهيافت عدالت قرآني در محورهاي آينده پي ميگيريم.

مي شود: امرت لاعدل بينكم. [49] در همين راستا به او فرمان ميدهند كه اين مأموريت خود را هم به مردم اعلام كند: قل امر ربي بالقسط. [50] .پيشوا و رهبر مسلمانان بايد در بالاترين مرتبه تقوا و پرهيزكاري و از هر گونه شائبه ظلم و ستم به دور باشد. خصوصا وقتي عدالت، زمينه ساز تقوا و هدايتگر و مقرب پرهيزكاري باشد كه: اعدلوا هو اقرب للتقوي. [51] .البته اين مسئله مخصوص پيامبر (ص) نبوده؛ بلكه الفباي اوليه و دستور كار همه رسولان الهي در زمينه سازي براي ايجاد قسط و عدل بوده است. [52] به خصوص آن جا كه داستان حكومت و رهبري يك ملت در ميان باشد. درست به همين جهت است كه داوود پيامبر (ع) با خطابي قاطع، مأمور اجراي عدالت در ميان مردم ميشود: يا داود انا جعلناك خليفة في الارض فاحكم بين الناس بالحق. [53] .در واقع، پايداري حكومت منوط به عدل و دوري از ظلم است. [54] .امام موعود (ع) به عنوان رهبر معصومي كه تحقق بخش عدالت در سراسر جهان خواهد بود، در بالاترين درجه عدالت قرار دارد و روش و منش او كاملا بر عدالت منطبق است. توجه به مفاد بيعتي كه امام در آغاز قيام خود از يارانش ميگيرد، ما را به عمق سيره و روش مبتني بر عدالت آن حضرت رهنمون ميسازد:با او بيعت ميكنند كه هرگز دزدي نكنند، مسلماني را دشنام ندهند، خون كسي را به ناحق نريزند، به آبروي كسي لطمه نزنند، به خانه كسي هجوم نبرند... خوراكي از گندم و جو انبار نكنند، به كم قناعت كنند، طرفدار پاكي باشند، از پليدي گريزان باشند،

به نيكي فرمان دهند،از زشتيها باز دارند، جامه هاي خشن بپوشند، خاك را متكاي خود سازند، در راه خدا و حق، جهاد كنند و....او نيز در حق خود تعهد ميكند كه از راه آنها برود، جامهاي مثل آن ها بپوشد، مركبي همانند مركب آنها سوار شود، آنچنان كه آن ها ميخواهند باشد، به كم راضي و قانع شود، زمين را به ياري خدا پر از عدالت كند چنان كه پر از ستم شده است؛ خدا را آنچنان كه شايسته است بپرستد، براي خود دربان و نگهبان اختيار نكند و... [55] .افزون بر پيمان ياد شده، امام مهدي (ع) در نخستين سخنراني خود پس از ظهور نكاتي را يادآور مي شوند كه به خوبي، راه و روش مبتني بر عدالت و پرهيزكاري آن حضرت را روشن ميسازد. متن اين سخنراني به نقل از امام باقر (ع) چنين است:مهدي در هنگام نماز عشا در مكه ظهور ميكند، در حالي كه پرچم رسول خدا _ درود خدا بر او و خاندانش باد _ و پيراهن و شمشير او را با خود دارد و داراي نشانه ها و نور و بيان است. وقتي نماز عشا را به جا آورد، با صداي رسا و بلند خود ميفرمايد:اي مردم! خدا و روز واپسين را كه در پيشگاه او مي ايستيد، به ياد شما ميآورم. او حجت خود را برگزيد... من شما را به خدا و رسولش و عمل به كتاب خدا و ترك باطل و احياي سنت او دعوت مي كنم... [56] .عدالت مهدوي تا آن جا پيش ميرود و عميق ميگردد كه درون خانه ها، قانون عدل حاكم ميشود و روابط داخلي در چارچوب و معيار

و ميزان عدالت شكل ميگيرد. امام صادق (ع) مي فرمايد:«...اما والله ليدخلن (القائم) عليهم عدله جوف بيوتهم كما يدخل الحرّ والقرّ». [57] .توجه به روايت زير، ما را در درك سيره شخصي امام مهدي (ع) به عنوان حاكم اسلامي ياري مي كند. مفضل بن عمر يكي از اصحاب امام صادق (ع) چنين نقل ميكند:در خدمت امام صادق (ع) مشغول طواف بودم. در همين هنگام، امام نگاهي به من كرد و فرمود: چرا اين گونه اندوهگيني و چرا رنگت تغيير كرده است؟ گفتم: فدايت شوم! بني عباس و حكومتشان را ميبينم و اين مال و سلطنت و قدرتي كه در دست آن هاست؛ اگر اين ها در دست شما بود، ما هم با شما در آن سهيم بوديم.امام فرمود:اي مفضل، بدان اگر قدرت در دست ما بود، شبها به تدبير امور و روزها به تلاش و كوشش ميپرداختيم. جامهاي زبر بر تن داشتيم و غذاي بي خورشت ميخورديم. درست مانند شيوه اميرالمؤمنين كه بر او درود باد؛ زيرا اگر جز اين عمل شود، پاداش آن دوزخ خواهد بود. [58] .

خانواده اش قرار دهد: واجعل لي وزيراً من اهلي؛ چون براي اجراي مأموريتش، پشتوانه محكمي مي خواست: اشدد به ازري؛ آن هم براي تعميم فرهنگ ذكر و تسبيح در جامعه: كي نسبحك كثيرا و نذكرك كثيراً. در آيه 35 سوره فرقان، به شكل واضحتري به اين مهم پرداخته شده است: لقد آتينا موسي الكتاب و جعلنا معه هارون وزيراً كه خدا براي انجام مأموريت فرهنگي، دو قدرت به موسي عطا مي كند: يكي كتاب (يعني آيين زندگي) و ديگري پشتوانه محكمي چون هارون وزير. و در پي فراهم شدن اين دو عنصر، حالا نوبت اجراي مأموريت است: (فاذهبا الي القوم الذين كذبوا بآياتنا...)؛ پس برويد به سمت گروهي كه نشانه هاي ما را تكذيب كردند». [60] .علاوه بر قرآن، در سيره پيامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) نيز شواهد بسياري در اهميت نيروسازي قبل از هرگونه كار اصلاحي ميتوان مشاهده كرد. [61] .امام مهدي (ع) نيز به اهميت اين امر به خوبي واقف است. او مي خواهد آرماني ترين نظام عادلانه را در جهان ايجاد كند. پس بايد ريشه ها را محكم كند و به مهره سازي رو آورد؛ چون هر قدر آرمان مكتبي بالاتر باشد، به مهره هاي نيرومندتري نياز دارد. دوران غيبت بهترين فرصت براي دست يافتن به چنين ياراني است. پيش بيني قرآن و روايات، چنين تربيتي را بشارت ميدهد.امام باقر (ع) در تفسير آيه شريفه: (الذين ان مكنّاهم في الارض اقاموا الصلوة... [62] مي فرمايد:اين آيه در شأن مهدي و يارانش نازل شده است. خداوند به وسيله آنان، دين خود را آشكار مي كند و حاكم مي گرداند، به گونه اي كه اثري از ستم و بدعت ديده نشود. [63] .در حكومت

امام مهدي (ع)، نظام حكومتي به شيوهاي شكل گرفته كه امكان ظلم و بي عدالتي به صفر ميرسد. امام علي (ع) در اين مورد ميفرمايد:(قائم ما) قاضيان زشتكار را كنار ميگذارد و دست سازشكاران را از سرتان كوتاه ميكند و حكمرانان ستم پيشه را عزل مينمايد و زمين را از هر نادرست و خائني پاك ميسازد و به عدل رفتار ميكند. [64] .در مورد ويژگي كارگزاران قائم (ع)، در روايتي از امام صادق (ع) چنين ميخوانيم:... نشان سجده بر پيشاني آن ها نقش بسته است. آن ها شيران روز و زاهدان شب اند. دل هايشان مانند پاره هاي آهن است و هر كدام از آن ها توان چهل مرد را داراست. [65] .و در روايت ديگري داريم:حضرت مهدي، يارانش را در همه شهرها پراكنده ميسازد و به آن ها دستور ميدهد كه عدل و احسان را شيوه خود سازند و آن ها را فرمانروايان كشورهاي جهان گرداند و به آن ها فرمان ميدهد كه شهرها را آباد سازند. [66] .طبيعي است در حكومتي كه امام مهدي (ع) رهبري آن را به عهده دارد، كارگزاران و مسؤولان حكومت نيز بايد از بزرگان و نيكان امت باشند. از اين رو، ميبينيم در روايت، تركيب دولت مهدي را از پيامبران و جانشينان آنان، تقوا پيشگان و صالحان روزگار و امتهاي پيشين و از سران و بزرگان اصحاب پيامبر (ص) بيان ميكند كه نام برخي از آنان بدين گونه است: حضرت عيسي (ع) [67] ، هفت نفر از اصحاب كهف، يوشع وصي موسي (ع)، مؤمن آل فرعون، سلمان فارسي، ابودجانه انصاري، مالك اشتر نخعي و قبيله همدان. [68] در برخي روايات، نام مقداد نيز آمده است. [69] .

به ثروت و... تمامي اين ها وضع جديدي به خود مي گيرد.اين يك اصل طبيعي است كه شرك، پراكندگي مي آورد و نتيجة پراكندگي، اضطراب و نگراني است و توحيد، وحدت و اطمينان و امنيت را به ارمغان مي آورد. و باز هم طبيعي است اگر علايق آدمي به دنيا و جلوه هاي آن و غايتِ همت وي متاع هاي زودگذر شد، نتيجة اين نوع زيست، ناامني، بي ظرفيتي، شتاب و بردگي است. زيرا رسيدن به همه آن ها مقدور نيست و هميشه غصه و غم نرسيدن به آن ها، همراه آدمي است و بر فرض وصال هم، ترس از دست دادن و وحشت از جدايي، آرامش آدمي را به هم ميزند.ولي در طرف ديگر، آنان كه در صراط عبوديت گام ميزنند، چون با ذكر و يادآوري همراه شدهاند، چون با دنياهاي گستردهتري آشنا شدهاند، آن ها را باور كردهاند و به دنيا نگاه استقلالي ندارند، رفت و آمد دنيا در آنان طوفان به پا نميكند؛ دنيا را كلاس و راه ميبينند؛ پس در جايگاه هاي قدرت و ثروت و مقام متوقف نميشوند. آنان با چنين زاويه ديدي به ظرفيت، به وسعت سينه و به حلم و بردباري و به تحول مستمر دست مييابند. اگر علي (ع) ميگويد: دنياي شما در نظر من از آب بيني بز يا استخوان ليسيده در دست جزامي يا يك لنگه كفش كهنه كمتر است مگر آن كه «اقيم حقا او ادفع باطلا [72] ؛ حقي را به پا كنم و باطلي را كنار بزنم» از همين ديدگاه مايه ميگيرد.به راستي وابستگي به دنيا، حلقه بندگي و نيازمندي و بردگي را بر گردن انسان مي اندازد و آدمي را به زيستني مذلت بار ميكشاند.

ولي آنان كه به عبوديت و خدامحوري رسيده اند، به بصيرت و بيداري و واقع نگري دست يافتهاند. در نتيجه، با مركب استغنا و غناي نفساني همراه شدهاند و زيستني عزت مدار و سلوكي بر پايه اقتدار دارند؛ چون كسي كه دو پاي شكر و صبر را دارد، كسي كه در تمامي شرايط و در تمامي موقعيت ها موضع گيري مناسب دارد، ديگر جايي براي اضطراب و تزلزل و حزن و خوف نميگذارد و معنايي به ذلت نميدهد كه امن و اقتدار و اطمينان اين وجودها، ديدني و يافتني و دوست داشتني است. كساني ذليلاند كه در متن و اوج برخورداري از دنيا، دگرگوني نعمتها و مرگ آگاهي، سرزمين وجودشان را مضطرب و متزلزل ميسازد.به هر تقدير، براي دستيابي جامعه به عدالت، نياز به سه عنصر است: «امنيت»، «ظرفيت» و «استغنا» و اين عناصر جز از كانال عبوديت و از بزرگ راه بندگي فراهم نميشود.به جهت تأمين اين عناصر است كه ظهور آن يگانه غايب از نظر به تأخير افتاده و دوران غيبت شكل گرفته است.فقدان جامعه عدالت محور، نقيصهاي است كه شيعة منتظر بايد در پي ايجاد آن باشد؛ چون عدالت مهدوي نيازمند چنين جامعهاي است و فرهنگ شيعه بر پايه همين تفكر برنامه ريزي شده است. بر پايه همين بينش است كه پيامبران الهي در مأموريت آسماني خود، خواهان اقامه عدل در جهان و در بين همه انسانها بودهاند و ميخواستند مردم را طوري تربيت كنند كه آنان خود قسط و عدل را به پا دارند، نه آن كه به زور و قدرت حاكم به عدالت تن دهند. خداوند در قرآن كريم ميفرمايد:لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و

الميزان ليقوم الناس بالقسط. [73] در آخر اين آيه شريفه فرمود: ليقوم الناس بالقسط و نفرمود: ليقام الناس بالقسط. فعل «يقوم» به صورت معلوم به كار رفته، يعني با آگاهي و اراده و اختيار، قسط و عدالت را اقامه كنند، نه فعل مجهول «يقام» كه يعني آنها را به پا دارند؛ زيرا فرق است بين اين كه حاكمي خود عادل باشد و بخواهد در حكومت او عدل اجرا شود و به كسي ستم نگردد و آن كه مردم در جامعه، از نظر كمالات و درك عقلاني به جايي برسند كه خود اقامه عدل نمايند.اين عالي ترين و پيشرفتهترين مدل نظام عدالت محور است كه بر عنصر آگاهي و آزادي جامعه تكيه دارد؛ آن هم جامعهاي كه از نقطه عبوديت عبور كرده و در فضاي بندگي سير مي كند.به هر حال، امام عدالت، مأموم عدالت مدار ميخواهد و دولت عدالت، ملت عدالت خواه. در همين رابطه، حديث تأمل برانگيزي از امام باقر (ع) نقل شده است:حمران از امام باقر (ع) ميپرسد: اي كاش ميفرموديد قيام حضرت چه زماني اتفاق خواهد افتاد تا دل ما شاد گردد! امام (ع) در قالب يك حكايت پر معنا، زمان را به سه دوره تقسيم ميكند: زمان گرگ، زمان ميش، و زمان ترازو. بدين سان، حمران را متوجه اين نكته ميكنند كه تا زمان ترازو فرا نرسد، زمان حاكميت امام عدالت گستر نيز فرا نخواهد رسيد. [74] .امام باقر (ع) به خوبي روشن ميسازد كه اگر مردم گرگ صفت باشند، پديده غصب خلافت رخ خواهد داد. و اگر ميش صفت باشند، هرچند تمايل به بازگرداندن خلافت غصب شده دارند، عملا چنين اتفاقي نخواهد افتاد. و بالاخره اين كه اگر مردم ترازوصفت و

عدالت مدار باشند، حق غصب شده امامت را به صاحب اصلي آن باز ميگردانند.در مدينه قرآني مهدوي، همه جا امنيت بر قرار ميشود. امام صادق (ع) در تفسير آية: و ليبدلنهم من بعد خوفهم امنا [75] ميفرمايد:اين آيه شريفه در باره امام زمان است. در آن زمان، چندان امنيت بر سراسر گيتي گسترده ميشود كه از هيچ چيز به چيز ديگر زيان نميرسد؛ ترس و وحشتي به چشم نمي خورد؛ حتي جانوران و حيوانات در ميان مردم رفت و آمد ميكنند و به يكديگر آزاري ندارند. [76] .

پيش آمدن چنين ناهنجاريهاست كه ايثار ميكند و ديگران را بر خودش مقدم مي دارد، هرچند خودش سه شب غذا نخورد؛ چون طاقت دارد: و يؤثرون علي انفسهم و لو كان بهم خصاصة. [79] .قرآن بر طبق همين ارتباط تنگاتنگ بين مسائل اقتصادي و دين مداري، برنامه هاي حساب شدهاي براي گردش مناسب پول در رگهاي جامعه ارائه ميدهد و در همين راستا، آدمي را از انباشتن ثروت [80] و تكاثر [81] و كم فروشي [82] ، منع و ربا [83] را پليد و عملي شيطانيمعرفي مي كند و با هدف توزيع عادلانه ثروت، به پرداخت خمس [84] و زكات [85] .و به انفاق [86] تشويق و به منظور ريشه كني فقر، براي انفال [87] قوانين خاصي وضع ميكند و به قرض دادن [88] ترغيب و از توزيع غير عادلانه [89] نهي ميكند.افزون بر آن، اگر جامعهاي با پيروي از الگوي قرآني فوق، از روابط اقتصادي سالم و عادلانه بهره مند شد، آسمان و زمين نيز بركاتشان را از آنان دريغ نميدارند و ثروتهاي نهفته خود را در اختيار آنان ميگذارند كه: ولو انّ اهل القري امنوا و اتقوا لفتحنا عليهم بركات من السماء و الارض [90] «اگر مردم شهرها و ديارها ايمان آورده و تقوا پيشه كرده بودند، بركات آسمان و زمين را بر آنان مي گشوديم».در حكومت مهدي (عج) كه مردم به اطاعت خداوند روي ميآورند و به فرمان حجت خدا گردن مينهند، ديگر دليلي ندارد كه زمين و آسمان از بركاتشان بر بندگان خدا مضايقه كنند. حضرت رسول (ص) در همين باره ميفرمايد:زمين را عدل و داد فرا ميگيرد و آسمان ميبارد و در نتيجه، زمين محصول خود

را پديدار مي سازد و امت من در حكومت آن حضرت از نعمتي برخوردار ميشوند كه هرگز مانند آن را نديده اند. [91] .امام باقر (ع) مي فرمايد:هنگامي كه قائم ما قيام كند، بيت المال را به گونهاي يكسان در ميان مردم قسمت كرده، به عدالت در ميان مردم رفتار ميكند. ثروتهاي روي زمين و ثروتهاي زير زمين نزد آن حضرت گرد آيد. آن گاه حضرت به مردم خطاب ميكند: بياييد و بگيريد آنچه را كه برايش خويشاوندي را قطع ميكرديد و به خون ريزي و گناهان دست مي زديد. او چنان ميبخشد كه كسي پيش از او چنان نكرده است. [92] .و در جاي ديگري ميفرمايد:حضرت مهدي سالي دو بار عطايايي به مردم ميدهد. آن حضرت ماهي دو بار حقوق ميدهد و بين مردم يكسان رفتار مي كند، به گونهاي كه فرد نيازمند به زكات در جامعه يافت نميشود. دارندگان زكات سهم فقيران را نزد آنان ميآورند، ولي آنان نميپذيرند. ناچار اموال را در كيسه هاي مخصوص پول ميگذارند و در محله هاي شيعه نشين ميچرخانند، ولي آنان ميگويند ما را به درهمهاي شما نيازي نيست. [93] .و در نهايت، امام علي (ع) در اين باره ميفرمايد:... زمين گنجينه هاي خود را برون اندازد و كليدهاي خويش را از در آشتي، تسليم او سازد. پس روش عادلانه را به شما بنمايد و آنچه از كتاب و سنت مرده است، زنده كند. [94] .

نظام قضايي از ظلم و بيداد است. قاضي عادل، سيستم قضايي عدالت مدار و قانون عدل، تضمين كننده عدالت است.به همين خاطر، راه دستيابي به نظام قضايي عدالت مدار، نظارت بر سه محور پيش گفته است. اين قرآن است كه به هر سه محور توجه ويژهاي مبذول داشته و با يادآوريهاي مكرر خود به رهبران ديني، آنان را به داوري عادلانه دعوت كرده است:واذا حكمتم بين الناس أن تحكموا بالعدل [95] ؛ «چون ميان مردم داوري كنيد، به عدالت داوري كنيد».قرآن در زمينه قانون عدل نيز آن گاه كه از اهداف رسالت سخن ميگويد، همراهي كتاب و ميزان را به عنوان قانون عدل و رمز برپايي قسط و عدل معرفي ميفرمايد. [96] .در نهايت، از رسولان خود به عنوان حاكماني كه بر مدار عدل قضاوت ميكنند نام برده، چنين ميفرمايد:فاذا جاء رسولهم قضي بينهم بالقسط وهم لايظلمون. [97] .بدين ترتيب، قرآن كريم برپايه عدل در حوزه قانون و شخص قاضي، ظلم و ستم را از حوزه نظام قضايي دور ساخته است.حساسيت قرآن در ايجاد نظام قضايي عدل محور به حدي است كه به كوچكترين مسئلهاي كه منجر به برقراري عدالت در امر قضاوت شود توجه مي كند. حتي براي شهادت و گواهي، شرايطي وضع كرده و تنها گواهي صاحبان عدل را ميپذيرد:واشهدوا ذوي عدل منكم. [98] .و بر همين اساس، مؤمنان را به گواهي و شهادت عادلانه دعوت ميكند:يا ايها الذين آمنوا كونوا قوامين لله شهداء بالقسط [99] .يكي از منابع مهم كه رويّه امام مهدي را در ايجاد عدالت تبيين مي كند، نهج البلاغه اميرمؤمنان علي (ع) است. در جاي جاي نهج البلاغه، اصل مساوات و برادري به چشمميخورد. اين را كه

همه در برابر قانون مساوي اند و وابستگان به حكومت نيز مانند ديگر افراد بايد تابع قانون باشند، ميتوان از ماجراي زير به دست آورد:روزي اميرالمؤمنين به سبب تخلف يكي از جنگ جويان لشكرش به نام نجاشي يمني بر وي حد جاري ساخت. يمنيها خشمگين شدند و طارق بن عبدالله را نزد حضرت علي فرستادند. پس طارق نزد او آمد و گفت: يا اميرالمؤمنين! ما تصور نميكرديم كه اهل نافرماني و فرمان برداري و اهل پراكندگي و اجتماع از لحاظ كيفر و مجازات در نزد واليان عادل و مردان با فضيلت برابر باشند، تا آن كه عملي را كه در حق نجاشي انجام دادي مشاهده كرديم. سينه هاي ما را از كينه شعلهور كردي و كار ما را پراكنده ساختي و ما را بر راهي انداختي كه تصور ميكرديم هر كس از آن راه برود، به دوزخ خواهد رسيد. علي (ع) فرمود: وانها لكبيرة الا علي الخاشعين؛ [100] «آن كاري دشوار است مگر بر خاشعان». اي طارق! مگر او فردي غير از مسلمانان است؟! حرمت آنچه خدا حرام كرده بود دريد، ما هم حدي كه كفاره آن بود جاري ساختيم. خداي متعال فرموده است: ولا يجرمنكم شنآن قوم علي ألاّ تعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوي [101] ؛«دشمني قومي شما را بر آن ندارد كه به عدل رفتار نكنيد. عدالت كنيد كه آن به تقوا نزديكتر است». پس چون شب فرا رسيد، طارق و نجاشي شبانه به جانب معاويه به راه افتادند [تا از مساوات و عدالت فرار كرده باشند]. [102] .در دوران امام مهدي نيز چنين سيرهاي دنبال خواهد شد. قضات ستمگر از كار معزول و رشوه گيران و سياسي كاران از

دستگاه قضايي حضرت بركنار ميشوند:«... لينزعن عنكم قضاة السوء و ليقبضن منكم المراضين...». [103] .امام صادق (ع) ميفرمايد:هنگامي كه قائم آل محمد (ص) قيام كند، از پشت كعبه هفده نفر را بيرون ميآورد: پنج نفر از قوم موسي هستند كه به حق قضاوت ميكنند... و هفت نفر از اصحاب كهف و يوشع وصي موسي و.... [104] .در عصر حضرت براي سرپرستي امر قضا از افرادي استفاده مي شود كه علاوه بر تسلط كامل بر مباني فقهي و امور قضايي، عدالت گستر نيز باشند. ابو بصير از امام صادق (ع) پرسيد: آيا جز اين گروه، افراد ديگري در پشت كعبه نيستند؟ حضرت فرمود:آري، مؤمنان ديگري نيز هستند، ولي اين گروه فقها، نخبگان، حاكمان خواهند بود كه پيش رو و پشت سرشان را حضرت دست ميگذارد و مسح ميكند و در پس آن، هيچ قضاوتي بر آنان دشوار نخواهد بود. [105] .

از اجراي عدالت بحث شده است؛ زيرا پيشوايي ميتواند به طور كامل قسط و عدل را در جامعه اجرا و جامعه را به سوي كمال رهبري كند كه سه نيروي: «دانش»، «قانون» و «قدرت» را داشته باشد. دانشي كه بتواند به وسيله آن فرهنگ سازي كند. قانوني كه عموم انسانها آن را نصب العين خود قرار دهند و قدرت و اسلحهاي كه معاندان و موانع رشد آدمي را از سر راه بردارد.

امام علي (ع) از اين فضا گفت وگو ميكند:گويا شيعيانم را ميبينم كه در مسجد كوفه گرد آمدهاند و با برپايي چادرهايي، قرآن را همان گونه كه نازل شده، به مردم آموزش ميدهند. [110] .در دوران ظهور، دلها به چنان وسعتي ميرسد كه پليديها در آن زنگاري پديد نميآورد. امام علي (ع) ميفرمايد:«... در زمان ظهور و قيام قائم ما، دلهاي بندگان از كينه ها پاك گردد...». [111] .در اثر تلاش فرهنگي امام موعود، يكي از عوامل مهم عدل پذيري در جامعه ايجاد شده و بدين ترتيب، حرص و طمع از ميان ميرود و روح بينيازي و استغنا بر فرهنگ آن روز حاكم ميشود. رسول خدا (ص) ميفرمايد:زماني كه حضرت مهدي (ع) قيام كند، خداوند غنا و بي نيازي را در دل بندگانش مي نهد، به گونهاي كه حضرت اعلام ميكند هر كس به مال و ثروت نياز دارد بيايد، ولي كسي پيشقدم نميشود. [112] .همان گونه كه از اساسيترين شيوه هاي تربيتي پيامبران، گسستن بندها و زنجيرهاي وابستگي از وجود آدمي است، [113] روش و سيره امام مهدي (ع) نيز بر همين پايه و اساس است؛ چنان كه پيامبر مكرم راجع به آن مي فرمايند:«.... به (بالمهدي)... يخرج ذلّ الرق من اعناقكم...». [114] .«... به سبب مهدي... زنجيرهاي بردگي و اسارت از گردنهاي شما گسسته خواهد شد...».در جامعه اسلامي مهدوي، در زمينه تربيتي، بر تعاون ميان برادران ايماني تأكيد فوق العادهاي شده است. اسحاق ميگويد: خدمت امام صادق (ع) بودم كه آن حضرت از كمك و همكاري با برادران سخن به ميان آورد، آن گاه فرمود:هنگامي كه حضرت قائم (ع) ظهور كند، كمك كردن به برادران واجب ميشود و تقويت و تعاون نسبت

به آنان لازم شمرده ميشود. [115] .حضرت حتي در زمينه عبادي نيز عدالت را رعايت مي كند و در هنگام موسم حج، از مردم ميخواهد كه اعمال مستحبي را انجام ندهند تا راه براي انجام مناسك تمتع باز و از ازدحام جمعيت كاسته شود. امام صادق (ع) ميفرمايد:اولين دستور عادلانهاي كه از قائم صادر ميشود اين است كه نمايندگان آن حضرت اعلام ميدارند كه طواف كنندگان مستحبي و كساني كه به استلام حجر الاسود مشغول اند، مطاف را براي حاجيان و ناسكين اعمال تمتع (حج واجب) خالي كنند. [116] .

پرتو عدل زنده ميشود. بي ترديد، اجراي حد خدا در زمين مفيدتر از چهل روز بارندگي است. [119] .

ريخت و با شمشير و كشتاري فراگير با آنان برخورد خواهد كرد.بنابراين، امام موعود با تشكيلات نظامي و قدرت شمشير خود چنان هراسي در دل ظالمان و استثمارگران جهان مي اندازد كه همه مطيع او مي شوند.امام باقر (ع) در حال قرائت اين آيه شريفه بودند: بعثنا عليكم عباداً لنا اولي بأس شديد [122] آن گاه فرمودند: «منظور از بندگان ما كه سخت نيرومندند، قائم و اصحاب او هستند». [123] .با ايجاد اين قدرت است كه امام (ع) تمامي منحرفان و فريبكاران را از سر راه بر مي دارد. امام كاظم (ع) مي فرمايد:... دوازدهمين ما، خدا هر مشكلي را برايش آسان مي گرداند... به وسيله او هر ستمگر جنگ طلبي را نابود مي كند و تمامي شيطانهاي رانده شده به دست او به هلاكت مي رسند. [124] .امام باقر (ع) مي فرمايد:همانا در قائم آل محمد، شباهتهايي از پنج پيامبر (ص) مي باشد... و اما شباهت او به جدش پيامبر (ص) قيامش با شمشير و به هلاكت رساندن دشمنان خدا و رسول و درهم كوبيدن متكبران و طاغوتيان است و به راستي، با ترس و شمشير ياري مي شود.راوي مي گويد: از امام صادق (ع) پيرامون آيات 1 تا 4 سوره غاشيه: (هل اتاك حديث الغاشية، وجوه يومئذ خاشعة، عاملة ناصبة، تصلي ناراً حامية) سؤال كردم. امام (ع) فرمود:معناي «آيا حديث غاشيه به تو رسيده است؟» اين است كه حضرت قائم (ع) شما را با شمشير فراگيرد. راوي ميگويد: از اين آيه كه ميفرمايد: «چهره هايي در آن روز ذلت بارند» پرسيدم: امام فرمود: عده اي آن چنان ذليل و خوارند كه توانايي رد كردن آن عذاب و عقوبت را ندارند. راوي گويد: از آيه عاملة ناصبة سؤال

نمودم. امام فرمود: اينان به غير آنچه خداوند نازل فرموده عمل كرده و غير از واليان امام را نصب نمودهاند. راوي ميگويد: از اين آيه كه مي گويد: «به آتش سوزان ميرسند» سؤال كردم. امام فرمود: به آتش جنگ در دنيا در عهد حضرت قائم (ع) دچار ميشوند و در آخرت به آتش دوزخ فرو ميافتند. [125] .به هر تقدير، دوران حاكميت آن امام موعود فرا ميرسد و طعم شيرين عدالت را به همه جهانيان ميچشاند. امام باقر (ع) ميفرمايد:«پس از ظهور مهدي (عج) هيچ حقي از كسي بر عهده ديگري نميماند، مگر آن كه آن حضرت آن را ميستاند و به صاحب حق ميدهد». [126] .حضرت رسول (ع) نيز ميفرمايد:«حكومت مهدي (عج) به گونهاي است كه دو زن شبانه حركت كرده، مسافرتميكنند و از بي عدالتي و ستم هراسي ندارند». [127] .اللهم و املاء كل افق من الآفاق و قطر من الاقطار قسطاً و عدلاً و مرحمة و فضلاً و اشكرهم علي حسب كرمك وجودك ما مننت به علي القائمين بالقسط من عبادك و ادّخرت لهم من ثوابك ما ترفع لهم به الدرجات انك تفعل ما تشاء و تحكم ما تريد. [128] .پروردگارا! جغرافياي هستي، تشنه قسط و عدل است، جاي جاي زمين، تمناي عشق و لطف ميكند، وسيع خاك، چشم انتظار آبي آسمان است...!پروردگارا! آن گونه كه آينه داران كوي عدالت را مينوازي نگاه مهربانت را بر مؤمنان ثابت نيز نثار كن!پروردگارا! عطاي خويش را بر ايشان باقي بدار و بر عزتشان بيفزا كه ميدانم تنها تدبير و اراده توست كه بر جان عالم مينشيند!

ص 407.

[6] همان ص 67.

[7] فاطر، 43.

[8].

[9]. [

[10].

[11] شوري، 15.

[12] اعراف، 29.

[13] ان الله يأمر بالعدل و الاحسان و ايتاء ذي القربي... نكته قابل توجه در اين آيه، اين است كه فردي از مؤمنان يا انسانها مورد خطاب قرار نگرفته و اين، نشان دهنده جامعيت و فراگيري و وسعت افق خطاب اين آيه است.

[14] شهد الله انه لا اله الا هو و الملائكة و اولو العلم قائما بالقسط.

[15].

[16].

[17].

[18].

[19].

[20].

[21].

[22].

[23] در ذيل همين آيه در تفسير صافي آمده است كه رسول خدا (ص) فرمود: «بالعدل قامت السموات والارض».

[24] ممتحنه، 8.

[25] عدل الهي، ص 38.

[26] نحل، 90.

[27] يوسف، 40.

[28] تفسير نور الثقلين، ج 3، ص 78.

[29] انفطار، 7، (آن كه تو را آفريد و اعضايت را تمام كرد و به عدل سامان داد).

[30] كاظمي، عدالت در انديشه سياسي اسلام، ص 57.

[31] قندوزي، ينابيع المودة، ص 440.

[32] كمال الدين، ج 2، ص 428.

[33] مكيال المكارم، ج 1، ص 257.

[34] حديد، 17.

[35] اثبات الهداة، ج 3، ب 32، ح 458.

[36] زمر، 69.

[37] تفسير صافي، نشر اعلمي، بيروت، ج 4، ص 331.

[38] ر.ك: تفسير مجمع البيان، ج 5، ص 25، ذيل آيه 33 توبه؛ تفسير عياشي، ج 2، ص 290، ذيل آيه 33 اسراء؛ كمال الدين ج2، ص 638، در ذيل آيه 20 لقمان؛ تفسير قمي، ج 2، ص 42، ذيل آيه 1 و 2 ليل؛ اثبات الهداة، ج3، ب 32، ح 660، ذيل آيات 1 تا 9 شمس؛ بصائر الدرجات، ص 519، ذيل آيه 130 نساء؛ كمال الدين، ج 2، ب 35، ح 5، ذيل آيه 4 شعرا؛ تفسير قمي، ج 2، ص87، ذيل آيه 41 حج؛ بحار، ج 36، ص

219، ذيل آيه 157 بقره؛ شيخ مفيد، ارشاد، ص344، ذيل آيه 28 آل عمران؛ احتجاج، ج 1، ص 140، ذيل آيه 115 بقره؛ كافي، ج 1، ص 344، ذيل آيه 28 آل عمران؛ كمال الدين، ج 2، ص 372، ذيل آيه 187 اعراف؛ تفسير نور الثقلين، ج 3، ص 620، ذيل آيه 55 نور؛ اثبات الهداة، ج 3، ص 550، ذيل آيه 7 و 8 انفال.

[39] كاظمي، عدالت در انديشه سياسي اسلام، ص 27.

[40] تفسير صافي، ذيل آيه 7 الرحمن.

[41] المفردات في غريب القرآن، المكتبة المرتضوي، تهران، صص 325 و 403.

[42] همان. براي مطالعه بيشتر ر.ك: سجادي، فرهنگ علوم فلسفي و كلامي، ص 470؛ عدل الهي، صص 59 - 63.

[43].

[44] نحل، 90.

[45] طلاق، 7.

[46] بقره، 286.

[47] علي صفائي حائري، از معرفت ديني تا حكومت ديني، صص 53 و 54.

[48] جمشيدي، نظريه عدالت، ص 124.

[49] شوري، 15.

[50] اعراف، 29.

[51] مائده، 8.

[52].

[53] ص، 26.

[54].

[55] ابن طاووس، ملاحم و الفتن، صص 49 و 122.

[56] معجم احاديث الامام المهدي ج 3، ص 295.

[57] بحار الانوار، ج 52، ص 362.

[58].

[59].

[60].

[61] سه سال دعوت مخفي پيامبر، 25 سال سكوت حضرت علي، صلح امام حسن و قيام امام حسين و فعاليتهاي ائمه هدي (ع)، همه در راستاي هدف پيش گفته مي باشد.

[62].

[63] تفسير قمي، ج2، ص 87.

[64] بحار، ج 51، ص 120، ح 23.

[65] همان، ج 52، ص 386، ح 202.

[66] دخيل، الامام المهدي، ص 271.

[67] ابن طاووس، الملاحم و الفتن، ص 83.

[68] تفسير عياشي، ج 2، ص 32.

[69] معجم رجال الحديث، ج 8، ص 314.

[70] نحل،90.

[71] قرآن كريم در آيه 83 سوره بقره قبل از دستور به عدل و احسان، مسئله عبوديت را

مطرح مي كند و بدين ترتيب، رابطه منطقي و عقلاني بين عبوديت و عدل و احسان را به تصوير مي كشد.

[72] نهج البلاغه، خطبه 33.

[73] حديد، 25.

[74] ماهنامه موعود، ش 35، ص 30، (به نقل از كافي، ج 8، ص 362).

[75] نور، 55.

[76] ماهنامه موعود، ش 35، ص 71، (به نقل از نعماني، الغيبة، چاپ مكتبة الصدوق، ص 240).

[77].

[78].

[79] حشر، 9.

[80].

[81].

[82].

[83].

[84].

[85].

[86].

[87].

[88].

[89].

[90] اعراف، 96.

[91] چشم اندازي به حكومت مهدي، ص 204، (به نقل از اثبات الهداة، ج 3، ص 524).

[92] همان، ص 196، (به نقل از بحار، ج 52، ص 390).

[93] همان، (به نقل از نعماني، الغيبة، ص 238).

[94] نهج البلاغه، خطبه 138.

[95] نساء، 58؛ و در سوره مائده،42 نيز بدين مضمون آمده است: وان حكمت فاحكم بينهم بالقسط ان الله يحب المقسطين.

[96].

[97] يونس، 47.

[98] طلاق، 2؛ و در سوره مائده، 95 نيز بدين مضمون آمده است: فجزاء مثل ما قتل من النعم يحكم به ذوا عدل منكم.

[99] مائدة، 8. [

[100] بقرة، 45.

[101] مائدة، 8.

[102] مجله گل نرگس، ص 53، مهرماه 81.

[103] بحار، ج 51، ص 120.

[104] اثبات الهداة، ج 3، ص 550.

[105].

[106] حديد، 25.

[107] طبسي، چشم اندازي به حكومت مهدي، ص 178.

[108] بحار، ج 52، ص 336.

[109] همان.

[110] نعماني، الغيبة، ص 318.

[111] بحار، ج 10، ص 104.

[112] ابن طاووس، ملاحم، ص 71.

[113].

[114] بحار، ج 51، ص 57.

[115] اثبات الهداة، ج 3، ص 495.

[116] بحار، ج 52، ص 374؛ كافي، ج 3، ص 427.

[117] كمال الدين، ج 2، ص 372.

[118] روم، 24.

[119] مكيال المكارم، ج 1، ص 81.

[120] بقره، 193.

[121] نعماني، الغيبة، ص 229.

[122] اسراء، 5.

[123] بحار، ج51،ص57.

[124] كمال الدين، ج2،ص369.

[125] مولوي نيا، سيماي مهدويت در قرآن، ص 62.

[126]

تفسير عياشي، ج 1، ص 62.

[127] طبسي، چشم اندازي به حكومت حضرت مهدي، ص 191، (به نقل از معجم الكبير، ج 8، ص 179).

[128] مصباح المتهجد، ص 161.