نويسنده : سيد محمد کاظم طباطبايي
ناشر: بنياد فرهنگي حضرت مهدي موعود
شايد شيرينترين ميوه انقلاب عالم گير امام مهدي (عج) عدالت باشد؛ آن هم عدالتي كه مانند سرما و گرما تا اعماق خانهها نفوذ مي كند.به راستي، عدالت مهدوي چگونه است و از نظر جغرافيايي، چه محدودهاي را شامل ميشود؟ آيا فاصله طبقاتي بين افراد را از ميان برميدارد؟ آيا به رفع اختلاف فاحش بين فقير و غني ميانجامد؟...همه اين موارد، پرسشهايي است كه در اين نوشتار، پاسخ آن را ميخوانيم.
روايت مشهور «يملأ الارض قسطاً و عدلاً كما ملئت ظلماً و جورا» ويژگي حكومت مهدوي را در دو محور اساسي بيان كرده است.1. گستره جهاني2. عدالتهر دو ويژگي در روايات فراوان ديگري نيز مورد اشاره قرار گرفته است.درباره جهان شمولي قيام و انقلاب امام مهدي (ع) بسيار سخن گفته شده است، ولي سياست هاي امام مهدي (ع) و به خصوص عدالت مهدوي كه نماد اصلي انقلاب امام مهدي (ع) است، كمتر مورد بحث و كاوش قرار گرفته است.عدالت، اساسي ترين، استوارترين، بنيادي ترين و شامل ترين عنوان در مباني سياسي امام مهدي (ع) است. از اين منظر، عدالت مهدوي تنها با عدالت علوي قابل مقايسه است. نام مقدس امام علي (ع) چنان با عدالت در آميخته كه علي (ع) عدالت را تداعي مي كند و عدالت علي را (اگرچه گستره منطقه حكومتي امام مهدي (ع) بسي فراتر از محدوده حكومت امام علي (ع) است).بررسي عدالت مهدوي، بدون گذار از عدالت علوي، بحث كاملي نخواهد بود. همان گونه كه بحث از مباني سياسي امام علي و امام مهدي (ع) بدون آشنايي با اصول و مباني سياسي اسلام و معارف حاكم بر تمامي جلوه هاي فكري و عملي اسلام ممكن نيست. چه، هر دو بزرگوار
در صدد پي ريزي حكومتي الهي و منطبق بر قواعد و مباني اسلامي بودند تا زمينه ساز حركت و تكامل مردمان باشند.اكنون با نگاهي گذرا به بحث عدالت و جايگاه آن در انقلاب امام مهدي (ع)، در صدد آن هستيم تا اين ويژگي و نماد حكومت مهدوي را بر فراز آوريم و زمينه ها و جوانب آن را بررسي كنيم. باشد كه با تلاش در راه گسترش عدالت در جامعه محدود خود (اداره خانواده، شهر و كشور اسلامي و زندگي فردي و اجتماعي خود) را به امام مهدي (ع) پيوند داده و بكوشيم با اهداف ايشان هماهنگ شويم.
عدالت از زيباترين واژه هاست كه در نظام خلقت و در دين و شريعت مورد توجه تمام قرار گرفته و به آن توصيه شده است.آيات فراواني از قرآن به عدالت خواهي، عدالت ورزي و عدالت جويي تأكيد كرده اند و عدالت در نظام هستي را به عنوان محور و اساس و ركن معرفي كرده اند.(أُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ) (شوري: 15) (وَ إذَا حَكَمْتُم بَينَ النَّاسِ أن تَحْكُمُوا بِالْعَدْلِ) (نساء : 58) (إنَّ اللهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإحْسَانِ) (نحل : 90) (يا ايها الّذينَ ءامنُوا كُونُوا قَوَّامين للهِ شُهَدآءَ بِالْقِسْطِ وَلايَجْرِمَنّكُمْ شَنَئَانُ قَوْمٍ عَلَي ألاتَعْدِلُوا اُِعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوي) (مائده : 8) (يايُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا كُونُوا قوَّامِينَ بِالْقِسْطِ شُهَدَآءَ للهِ وَلَوْ عَلي أَنفُسِكُمْ) (نساء : 135).عدالت ورزي و حاكم كردن عدالت، اگر چه مورد پذيرش همگان است، با وجود اين، مورد تأكيد شديد قرآني نيز قرار گرفته است.
در ميان آيات مربوط به عدالت، آيه 25 سوره حديد ارتباطي خاص با مبحث ما دارد. قرآن كريم در بيان اهداف ارسال پيامبران (ع)، قيام به قسط و گسترش عدالت در ميان مردمان را هدف اصلي آنان بيان كرده است:(لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالبْبَيِّنَتِ وَ أَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَبَ وَالْميزانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنزَلْنَا الْحَديدَ فيهِ بَْأسُ شَدِيد ٌ وَ مَنَافِعُ لِلنّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللهُ مَن يَنصُرَهُ، وَ رُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إنَّ اللهَ قَويُّ عَزِيزٌ) (حديد : 25).توجه جزيي به آيه شريفه، نمايانگر چند نكته است:1. «لام» در «ليقوم الناس بالقسط» «لام غايت» است و در صدد تبيين هدف و مقصود از ارسال پيامبران الهي است. بنابراين گسترش قسط و عدالت هدف اصلي و اولي پيامبران و دين است.2. آيه مبارك سوره حديد «ليقوم الناس بالقسط» است، «ليقيم الناس بالقسط»
و يا «ليقيم في الناس القسط». اقامه قسط و برپا داشتن دادگري در ميان مردم هدف مهم و والايي است كه براي ما دست نايافتني جلوه مي كند. هدف انبيا (ع) بالاتر و والاتر از اين غايت مقصود است. آنان وظيفه دارند به گونه اي مردم را بسازند كه خود مردم به عدل و داد بپردازند، نه اين كه تنها حكومت براي آنان عدالت برپاي دارد. بنابراين اشاره آيه به آن است كه پيامبران آمده اند تا مردم را به گونه اي بسازند تا همه آنان دادگر و عدالت ورز باشند.3. اشاره آيه به تفاوت ميان فرهنگ و قانون است. ممكن است قانون عادلانه در جامعه اي وجود داشته باشد، ولي فرهنگ عدل و داد بر مردمان آن حاكم نباشد. وظيفه پيامبران (ع) برپايي جامعه اي عدالت محور به سبب رواج فرهنگ عدالت در آن است. اين هدف بسي بالاتر و مهم تر از اجراي عدل و داد به وسيله حاكمان است.نكتهامام مهدي (ع) تحقق بخش مقصود رسالت و اهداف پيامبران است. او مي آيد تا غايت و مقصود از رسالت پيامبران را سامان دهد. در دوران حكومت اوست كه جامعه آرماني پيامبران پا به عرصه وجود مي گذارد و هدف از خلقت محقق مي شود.بنابراين حال كه «عدالت» و «جامعه عدالت محور» هدف اصلي از ارسال پيامبران است و امام مهدي (ع) نيز تحقق بخش اهداف رسالت است؛ پس لازم است امام مهدي (ع) جامعه اي مبتني بر عدل و داد برپا كند تا اين هدف پيامبران و دستور الهي تحقق پيدا كند.تصوير عدالت مهدوي در رواياتهدف اصلي اين نوشتار، كاوش در رواياتي است كه به عدالت در زمان امام مهدي (ع) پرداخته اند؛ رواياتي نسبتاً گسترده كه هر يك
زاويه خاصي از عدالت مهدوي را بازگو كرده، آرمان شهر اسلامي را تصوير نموده اند.مطالعه اين احاديث و بازگويي گوشه هايي از مطالب اشاره شده در آن ها به تبيين دقيق جامعه مهدوي ياري مي رساند.1. يملأ الارض قسطاً و عدلاً كما ملئت ظلماً و جوراًاين روايت از روايات بسيار مشهور در توصيف جامعه مهدوي است. نقل هاي گوناگون آن از پيامبر (ص) در كتاب هاي سنيان و مصادر حديثي شيعي آمده است.جالب اين كه اين متن از معدود احاديثي است كه تمامي چهارده معصوم (ع) آن را بيان كرده و بر فراز آورده اند. گزارش مفصل از تك تك روايات معصومان (ع) در وسع اين نوشتار نيست؛ ولي مراجعه اجمالي به كتاب كمال الدين و كتاب معجم احاديث الامام المهدي (ع) اين ادعا را اثبات مي كند.مصادر حديثي فراوان سني و شيعه اين روايت را ذكر كرده اند. مهم اين كه بسياري از كتاب هاي شيعي اين متن را از طريق سنيان و با سلسله روات مشهور آنان از پيامبر (ص) نقل كرده اند.در اينجا و به عنوان نمونه، نام چهل كتاب را كه از مصادر كهن شيعي و سني هستند و تا قرن پنجم تأليف شده اند، به عنوان مصادر قديمي بيان مي كنيم. [1] .
متن سنن ابي داود به نقل از ابوسعيد خدري معتبر است. اعتبار و حسن طريق آن در برخي مصادر حديثي سني تأييد شده است. [2] .همچنين متن مسند احمد معتبر و حسن شمرده شده است. [3] .نقل امام علي (ع) از پيامبر (ص) كه در سنن ابي داود (4: 107) و مسند احمد (1: 99) نقل شده نيز صحيح است. [4] .گزارش عبدالله بن مسعود از پيامبر (ص) كه در سنن ابي داود
و ديگر كتاب هاي حديثي نقل شده است [5] نيز صحيح يا حسن شمرده شده است. [6] .چند گزارش معتبر ديگر از اين سخن نيز وجود دارد. [7] .اين متن از 18 تن از اصحاب پيامبر (ص) گزارش شده است:1. امام علي (ع)، 2. امام حسن (ع)، 3. امام حسين (ع)، 4. ابوسعيد خدري (از او بيشترين تعداد روايت معتبر در كتب سنيان نقل شده است)، 5. عبدالله بن مسعود، 6. ابو هريره، 7. عباس بن عبدالمطلب، 8. عبدالله بن عباس، 9. عبدالله بن عمر، 10. عبدالله الصدفي، 11. حذيفه بن يمان، 12. علي الهلالي، 13. جابر بن عبدالله انصاري، 14، سلمان فارسي، 15. عبدالرحمن بن عوف، 16. عمار بن ياسر، 17. ابوطفيل، 18. تميم الداري. [8] .با توجه به تنوع و گونه گوني افراد گزارش كننده، متن حديث را مي توان متواتر شمرد؛ چرا كه توافق بر كذب ميان اين افراد ممكن نيست.علاوه بر اين، برخي از متون شيعه و سني معتبر بوده و صحيح يا حسن و يا موثق شمرده شده اند:
گزارش هاي شيعي «يملأ الارض قسطاً و عدلاً» نيز متعدد هستند كه برخي از آن ها معتبر (حسن يا صحيح) هستند.متن منقول از امام كاظم (ع) سندي اين گونه دارد:«احمد بن زياد بن جعفر الهمداني (ره) قال حديثاً علي بن ابراهيم بن هاشم عن ابيه عن ابي احمد محمد بين زياد الازدي». [9] .اين سند معتبر است و با اختلاف نظر درباره ابراهيم بن هاشم، حسن يا صحيح شمرده مي شود. متن نقل شده از امام رضا (ع) نيز وضعيتي اين گونه دارد.يعني به اعتبار ابراهيم بن هاشم مي بايست صحيح يا حسن شمرده شود.سند اين متن همانند قبل است. تنها
اختلاف در راوي اول است؛ يعني ريان بن صلت به جاي احمد بن زياد آمده است. [10] .برخي گزارش هاي ديگر نيز تا حدودي مورد قبول هستند.مثلاً گزارش اصبغ بن نباته از امام علي (ع) با دو سند به ما رسيده است. سند شيخ صدوق در كتاب غيبت مشتمل بر افرادي است كه همه آن ها به استثناي مالك جهني مورد اطمينان هستند.مالك بن اعين جهني نيز في الجمله ممدوح بوده و تضعيف هم ندارد.بنابراين مي توان آن را حسن شمرد (و يا به جهت حسن بن علي بن فضال آن را موثق دانست). [11] .اعتماد بر گزارش احمد بن اسحاق از امام عسكري (ع) و گزارش جناب عبدالعظيم حسني از امام هادي (ع) نيز منوط به مبناي رجالي افراد است. در گزارش اول، [12] تنها علي بن عبدالله وراث توثيق صريح ندارد. او استاد شيخ صدوق بوده و مورد ترضي او واقع شده است.در گزارش، از امام هادي (ع) [13] نيز محمد بن احمد شيباني وجود دارد كه وضعيتي همانند علي بن عبدالله وراق دارد. در اين سند، سهل بن زياد نيز وجود دارد كه بسياري از متأخرين احاديث او را پذيرفته اند.نكاتي درباره روايت يملأ الارض...
نويد جهاني سرشار از عدالت، مهم ترين وعده اي است كه درباره حكومت مهدوي بيان شده است. عدالت روح جامعه است و فراگيري عدالت و سرشاري و سرريزي آن در جامعه بهترين و مهم ترين دليل براي انتظار ظهور است.اين نويد از دو منظر قابل بررسي است:
عدالت مهدوي فراگير است و تمامي زمين را در برمي گيرد. از اين منظر، جامعه مهدوي قابل قياس با هيچ جامعه اي نيست؛ چرا كه تصور حكومتي اين چنين فراگير نيز در ذهن كسي نمي گنجد. حتي حكومت و خلافت پيامبر اكرم (ص) و امام علي (ع) نيز گستره اي اين چنين وسيع نداشته اند. عدالت محوري در تمامي زمين تنها با نام امام مهدي (ع) آميخته است.
«ملئت قسطاً و عدلاً» اشاره به سرشاري جامعه از موهبت عدالت دارد. ديگر تنها عدالت اقتصادي يا اجتماعي مورد نظر نيست؛ عدالت اداري و قضايي و فرهنگي نيز جزيي از آن است. اين حديث حتي بيش از اقامه عدل از ناحيه حكومت و امام (ع) را بيان مي كند. «ملأ» دلالت بر كمال و مساوات دارد. مقصود از مملو آن است كه ظرف و مظروف با هم برابر گشته اند و هيچ فضاي خالي در ظرف باقي نمانده است. [14] .پس مقصود از پراكندن و پر كردن عدالت در جامعه آن است كه عدالت در تمامي اجزا و لايه هاي جامعه ريشه دوانده و به فرهنگ عدالت در ميان مردمان تبديل شده است.2. رسول الله (ص): هو إمام تقي نقي بار مرضي هاد مهدي أول العدل و آخره يصدق الله عز و جل و يصدقه الله في قوله. [15] .
عدالت امام مهدي (ع) قابل قياس با موارد ديگر عدالت ورزي نيست. بدين سبب، سيره ايشان را «اول العدل و آخره» خوانده اند؛ يعني روشي كه نه پيش از حضرت كسي قادر به انجام آن بوده است و نه امكان عدالتي برتر و كامل تر از آن وجود دارد.3. رسول الله (ص): يبعث الله رجلا من عترتي، فيملأ به الارض قسطاً و عدلا كما ملئت ظلما و جورا يرضي عنه ساكن المسوات والارض، لاتدع السماء من قطرها شيئا الا صبته مرارا ولاتدع الارض من نباتها شيئا الا اخرجته، حتي يتمني الاحياء للاموات. [16] .
فطرت انساني عدالت دوست و عدالت خواه است و حتي كودكي كه هنوز قواعد بازي در اجتماع را فرا نگرفته است، از ظلم و جوري كه بر او شده برمي آشوبد و به آن اعتراض مي كند.برخي انديشمندان غربي _ و از جمله نيچه _ عدالت را اختراع افراد بدبخت و بيچاره اي مي دانند كه چون چنگال ندارند تا به روي ديگران بكشند، دم از عدالت خواهي مي زنند. [17] .نظر نيچه موارد نقض فراواني دارد. كساني كه در اوج قدرت، عدالت محور بوده اند. جامعه مهدوي نمونه كامل اين افراد را نشان مي دهد.4. رسول الله (ص): يخرج عند كثره اختلاف الناس و زلازل، فيملاها عدلا و قسطا كما ملئت ظلما و جورا، يرضي به ساكن السماء، و ساكن الارض، و يقسم المال قسمه صحاحا. [18] .5. رسول الله (ص): أبشركم بالمهدي يبعث في أمتي علي اختلاف من الناس و زلزال يملا الارض عدلا و قسطا كما ملئت جورا و ظلما، يرضي عنه ساكن السماء و ساكن الارض. [19] .6. رسول الله (ص): ابشركم بالمهدي يبعث في امتي علي اختلاف من الناس و
زلازل فيملا الارض قسطا و عدلا كما ملئت جورا و ظلما يرضي عنه ساكن السماء و ساكن الارض يقسم المال صحاحا فقال له رجل ما صحاحا قال بالسويه بين الناس قال و يملا الله قلوب أمه محمد (ص) غني و يسعهم عدله حتي يأمر مناديا فينادي فيقول من له في مال حاجه فما يقوم من الناس الا رجل فيقول ائت السدان يعني الخازن فقل له ان المهدي يأمرك أن تعطيني مالا فيقول له احث حتي إذا جعله في حجره و أبرزه ندم فيقول كنت أجشع أمه محمد نفسا أو عجز عني ما وسعهم قال فيرده فلا يقبل منه فيقال له انا لانأخذ شيئاً أعطيناه. [20] .7. الامام الصادق (ع): لما اسري بالنبي (ص) الي السماء قيل له: _ لوصف القائم (ع) _ يملأ الارض بالعدل و يطبقها بالقسط. [21] .8. الامام علي (ع): الا و في غد _ و سيأتي غد بما لاتعرفون _ يأخذ الوالي من غيرها عمالها علي مساوي أعمالها و تخرج له الارض أفاليذ كبدها، و تلقي إليه سلما مقاليدها، فيريكم كيف عدل السيره و يحيي ميت الكتاب والسنه. [22] .9. الامام علي (ع): اعلموا علما يقينا أن الذي يستقبل قائمنا من أمر جاهليتكم... لينزعن عنكم قضاه السوء، و ليقبضن عنكم المراضين، و ليعزلن عنكم امراء الجور و ليطهرن الارض من كل غاش، و ليعملن بالعدل، و ليقومن فيكم بالقسطاس المستقيم، و ليتمنين أحياؤكم رجعه الكره عما قليل فتعيشوا إذن فان ذلك كائن. [23] .
امام (ع) كارگزاران نااهل قضايي را بر كنار مي كند و آنان كه سيرت پسنديده دارند بر كار مي گمارد.سيره مديريتي حضرت در بركناري عمال اداري _ امراء الجور
_ همانند سيره امام علي (ع) در بركناري كساني است كه با مردم عدالت نمي ورزيدند.در جامعه مهدي، هيچ نيرنگ بازي وجود نخواهد داشت و سيره او عمل بر مدار عدل و قوانين عادلانه خواهد بود.عدالت _ آرزوي هميشگي انسان ها _ آن گاه كه بر صدر نشيند و ارج بيند، طبيعي است كه مردگان نيز آرزوي بازگشت به آن ديار را داشته باشند.10. الامام علي (ع): ان الله تبارك و تعالي لن يذهب بالدنيا حتي يقوم منا القائم. يقتل مبغضينا و لايقبل الجزيه و يكسر الصليب و الاصنام و يضع الحرب أوزارها و يدعو إلي أخذ المال فيقسمه بالسويه و يعدل في الرعيه. [24] .11. الامام علي (ع): التاسع من ولدك يا حسين هو القائم بالحق المظهر للدين والباسط للعدل. [25] .يكي از اوصاف امام زمان (ع) «بسط دهنده عدالت است. حضرت نه تنها خود عدالت مي ورزد، بلكه مي كوشد تا فرهنگ عدالت در ميان مردمان را گسترش دهد.12. الامام الحسين (ع): يا بشر بن غالب، من أحبنا لايحبنا الا الله، جئنا نحن و هو كهاتين، و قدر بين سبابتيه، و من أحبنا لايحبنا الا للدنيا فانه إذا قام قائم العدل وسع عدله البر والفاجر. [26] .
يكي از نكات جالب مورد اشاره در اين روايت و روايت بعد، گستره عدالت مهدوي است. عدالت به عنوان يك حق عام، شامل همه افراد انساني است و فقير و غني، كوچك و بزرگ، زن و مرد و حتي خوب و بد نمي شناسد. ممكن است شخصي فاجر باشد و با عصيان اوامر الهي خود را مستحق دوزخ و عذاب نمايد. انجام افعال ناشايست و فسق و فجور، اگرچه باعث دوري او از رحمت
الهي مي گردد، حق او را در برخوردار بودن از عدالت سلب نمي كند. بدين جهت در توصيف شمول عدالت مهدوي آمده است:يعدل في خلق الرحمن، البرّ منهم والفاجر [27] .اين فقره از روايت، يادآور عدالت علوي است كه حتي شامل دشمنان او هم گشته است. عبيدالله بن حر جعفي از شجاعان كوفه بود كه از حكومت امام علي (ع) گريخت و به معاويه ملحق شد و حتي در لشكركشي معاويه در مقابل امام علي (ع) جنگيد.او آن گاه كه شنيد خانواده همسرش از غيبت و بدنامي او استفاده كرده و طلاق همسر او را گرفته و با ديگري كابين ازدواج بسته اند، به كوفه آمد و خدمت امام علي (ع) رسيد و ماجرا را بازگفت. امام علي (ع) بدكرداري هاي او را گوشزد نمود و اعمال پيشين او را نكوهش كرد. عبدالله كه به شقاوت خود معترف بود گفت: أيمنعني ذلك من عدلك؟ آيا اعمال ناشايست من، من را از شمول عدالت علوي خارج مي كند؟ امام (ع) جواب منفي داد و حق وي را به او بازگردانيد. عبدالله پس از برخورداري از عدالت امام علي (ع) دوباره به شام برگشت و به معاويه ملحق شد. [28] .13. الامام الباقر (ع): إذا قام قائمنا فإنه يقسم بالسويه و يعدل في خلق الرحمان، البر منهم والفاجر. [29] .در اين متن _ و برخي متون ديگر _ عدالت در كنار مساوات مورد اشاره و اعتنا قرار گرفته است. مقصود از مساوات در اين متون اين است كه بيت المال كه حق عمومي همه مسلمانان است بايد به شكل مساوي در ميان انان تقسيم شود. ويژگي هاي شخصي و اجتماعي و حتي سابقه مبارزاتي و
مديريتي سلب نخواهد شد كه سهم بيشتري از بيت المال نصيب كسي شود.امام علي (ع) نيز اين سان عمل كرده و بيت المال را به گونه مساوي ميان همه افراد تقسيم مي نمود و خود نيز سهمي برابر با غلام سياه دون پايه تازه مسلمان مي گرفت.البته اين مساوات بدين معنا نيست كه ثروت همه افراد موجود در جامعه اسلامي يكسان باشد _ همان گونه كه برخي جامعه بي طبقه را فرياد مي كردند _ طبيعي است كه در جامعه اي با اقتصاد سالم، هر فرد مطابق با فعاليت هاي فكري و علمي و تخصصي خود درآمد خاصي خواهد داشت كه با درآمد اقشار و افراد ديگر متفاوت خواهد بود.بنابراين مقصود از مساوات در اين روايت، و روايات مشابه، مساوات در برخورداري از امتياز ها و درآمدهاي عمومي جامعه است.(مثلاً فردي كه در مركز قدرت و ثروت زندگي مي كند، سهمي برابر با فردي خواهد داشت كه در دورترين نقطه جامعه اسلامي زيست مي كند).14. الامام الباقر (ع): إذا قام قائمنا اضمحلت القطائع فلا قطائع. [30] .بررسي سندسند اين متن صحيح است. در سند، تنها هارون بن مسلم و مسعده بن زياد وجود دارند كه هر دو امامي و ثقه هستند.
«امتياز ويژه» عنواني است كه احتمال انحراف در آن بسيار قوي است. چيزي كه اكنون با عنوان «رانت خواري» از آن ياد مي شود.طبيعي است كه حكومت و قدرت، افراد نزديك به خود يا باند و جناح مربوط به خود را صالح مي پندارد و در صورت وجود امتياز هاي ويژه، بيشتر آن را در ميان افراد خود تقسيم مي كند. سياست اقتضا مي كند مواردي به ظاهر مقبول هم انجام شود تا در هنگام بازخواست يا تبليغات، آن موارد علم شده
و از پاسخ گويي فرار شود.يكي از مصاديق برجسته عدالت مهدوي، برچيده شدن امتياز هاي ويژه است. لغو اين قانون در مجموع، سبب ايجاد عادلانه ترين نظام اجتماعي خواهد گرديد.15. محمد بن مسلم قال: سألت ابا جعفر (ع) عن القائم عجل الله فرجه إذا قام باي سيره يسير في الناس فقال: بسيره ما سار به رسول الله (ص) حتي يظهر الاسلام، قلت: و ما كانت سيره رسول الله (ص) قال: ابطل ما كان في الجاهليه و استقبل الناس بالعدل، و كذلك القائم (ع) إذا قام يبطل ما كان في الهدنه مما كان في ايدي الناس و يستقبل بهم العدل. [31] .بررسي سندروايت فوق به دو طريق نقل شده است كه هر دو معتبر هستند. يك طريق آن صحيح است و طريق دوم كه شامل محمد بن عبدالله بن هلال مي شود مورد اطمينان است؛ چون اين شخص در معرض اتهام كيساني بودن است.16. الامام الباقر (ع): إذا قام القائم (ع) سار إلي الكوفه فهدم بها أربعه مساجد، فلم يبق مسجد علي وجه الارض له شرف إلا هدمها و جعلها جماء، و وسع الطريق الاعظم، و كسر كل جناح خارج في الطريق، و أبطل الكنف والمازيب إلي الطرقات، ولايترك بدعه [32] إلا أزالها ولا سنه إلا أقامها.17. الامام الباقر (ع): إذا قام القائمه (ع) دخل الكوفه و أمر بهدم المساجد الاربعه حتي يبلغ أساسها و يصيرها عريشا كعريش موسي، و تكون المساجد كلها جماء لاشرف لها كما كانت علي عهد رسول الله (ص) و يوسع الطريق الاعظم فيصير ستين ذراعا، و يهدم كل مسجد علي الطريق، و يسد كل كوه إلي الطريق، و كل جناح و كنيف و ميزاب إلي
الطريق. [33] .بررسي سندسند اين روايت تا علي بن ابي حمزه بطائني صحيح است. با توجه به اين كه اخذ و نقل حديث از علي بن ابي حمزه در دوران استقامت او و قبل از توقف در امامت امام رضا (ع) بوده، بنابراين روايت بالا معتبر خواهد بود.18. ابوحمزه: سألت أبا جعفر (ع) ما حق الامام علي الناس قال حقه عليهم أن يسمعوا له و يطيعوا. قلت: فما حقهم عليه؟ قال: يقسم بينهم بالسويه و يعدل في الرعيه، فإذا كان ذلك في الناس فلا يبالي من أخذ ههنا وههنا. [34] .19. الامام الصادق (ع): في قوله تعالي (اعلموا أن الله يحيي الارض بعد موتها قد بينا لكم الايات لعلكم تعقلون أي يحييها الله بعدل القائم عند ظهوره بعد موتها بجور أئمه الضلال). [35] .مردن و زنده شدن مي تواند گونه هاي متفاوتي داشته باشد. زمين سرسبز و داير حي است و زندگي دارد و زمين باير و صحرا موات و مرده است و از زندگي تهي است. جامعه انساني نيز اين گونه است. جامعه انساني شاداب و سرشار از حيات و زندگي جامعه اي است كه عدالت بورزد. قسط و عدل در تمامي شريان هاي وجوديش جريان داشته باشد. قلب جامعه با طنين عدالت تپيده و از جور و ظلم بر حذر باشد. جامعه مرده نيز جامعه اي است كه زيرتازيانه جور و ستم گرفتار آيد. از عدالت بي بهره باشد و از درد ستم بر خود بپيچد.امام صادق (ع) در تفسير آيه (أَنَّ اللهَ يُحْيِ الارْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا) [36] يكي از والاترين مصاديق احياي زمين را بيان كرده و فرموده اند: جامعه انساني كه به سبب ظلم و جور سردمداران ستمگر از
نفس افتاده و به مرده اي تبديل گشته است، پس از قيام حضرت (ع) زنده مي شود و از جاي برمي خيزد.20. الامام الصادق (ع): ما يكون هذا الامر حتي لايبقي صنف من الناس إلا و قد ولوا علي الناس حتي لايقول قائل إنا لو ولينا لعدلنا ثم يقوم القائم بالحق والعدل. [37] .بررسي سندسند اين روايت معتبر است و به سبب وجود احمد بن محمد بن سعيد _ كه زيدي است _ و علي بن الحسن _ كه فطحي است _ موثقه خواهد بود.
عدالت واژه زيبايي است كه هر فرد و گروه و صاحب نظريه سياسي آن را هدف اساسي خود مي شمارد و شعار سياسي خود را با آن تنظيم مي كند. از حكومت هاي سلطنتي و استبداد فردي گرفته تا مدينه فاضله ديگران، عدالت اجتماعي را محور انديشه هاي خويش قلمداد كرده اند. دموكراسي و ليبرال دموكراسي امروزين نيز چنين ادعايي دارد. حتي لشكركشي هاي غرب و به خاك و خون كشيدن مسلمانان مظلوم در كشورهاي اسلامي نيز تحت اين لواء تجزيه و تحليل مي گردد. ولي اين همه شعار است و پوششي براي به قدرت رسيدن حزب يا فرد. تعريف عدالت در نزد همه اينان تعريفي نادرست و غيردقيق است. عدالت تنها در پرتو حكومت الهي امام عصر پديد مي آيد. آن گاه كه پس از تجربه شدن انواع حكومت ها، بشر بفهمد كه تا كنون دنبال سراب بوده است، به خود مي آيد و عدالت مهدوي را تجربه كرده و آن را لمس مي كند.اين زمان ديگر فرصت تبليغات از تمامي نظريه ها و نظريه پردازان سلب مي شود؛ چون همه آن ها قدرت را زماني در دست داشته و از گسترش عدالت در جامعه عاجز مانده اند. در
واقع، نظريه «عدالت مهدوي» تعبيري زيبا از «پايان تاريخ» است. تنها تفاوت آن است كه بر خلاف ديدگاه متكبرانه و مغرورانه انديشمندان غربي كه پايان تاريخ را به معناي به قدرت رسيدن مستكبران مي دانند، به عدالت _ به عنوان تنها راه فراگير _ اشاره دارد و محور آن را بر عدالت مهدوي قرار داده است.21. الامام الصادق (ع): أما والله ليدخلن عليهم عدله جوف بيوتهم كما يدخل الحر والقر. [38] .
يكي از زيباترين تعبير ها در باب گستره عدالت مهدوي دراين متن بيان شده است. «عدالت» لايه هاي پيدا و پنهان زيادي دارد. ممكن است در جامعه اي قوانين و مقررات عادلانه وضع و اجرا گردد، ولي در كوچه پس كوچه هاي شهر، دور از نگاه قانون و مأمور بر كسي جفا شود.ممكن است جو عمومي جامعه با عدالت هماهنگ باشد؛ ولي در اجتماع كوچك خانواده، بر زن و فرزند جفا رود.ظاهر اين است كه جامعه مهدوي عدالتي فراتر از همه اين ها دارد. عدالت فرهنگ زمانه گشته و در تمامي لايه هاي پيدا و پنهان جامعه جريان يافته است. آن چنان كه سرما و گرما در دل هر كوي و خانه و از هر برزن و روزن نفوذ مي كند، عدالت مهدوي هم در تمامي گوشه گوشه جامعه عطر مي پراكند و چه زيباست جامعه اي اين چنين.22. عمار الساباطي قال: قلت لابي عبدالله (ع):... جعلت فداك فما نتمني إذا أن نكون من أصحاب الامام القائم في ظهور الحق و نحن اليوم في إمامتك و طاعتك أفضل أعمالا من أعمال أصحاب دوله الحق فقال: سبحان الله: أما تحبون أن يظهر الله عزوجل الحق والعدل في البلاد، و يحسن حال عامه البعاد. [39] .بررسي
سندافراد موجود در سند، معمولاً مورد اعتمادند. قاسم بن هشام اللؤلؤي ممدوح است. تنها مي بايست درباره فرد اول سند _ مظفر بن جعفر بن مظفر العلوي السمرقندي _ مطابق با مبنا عمل شود. او استاد شيخ صدوق است و ترضي او را هم دارد، ولي توثيق صريح ندارد. اگر اين گونه اساتيد صدوق (ره) مورد پذيرش قرار گيرند، متن معتبر است و الا مورد پذيرش قرار نمي گيرد.
ثواب و ارزش هر تكليف با سختي و آساني آن سنجيده مي شود. هر مقدار كه بر سختي كار افزوده شود، ارزش و قيمت بيشتري خواهد يافت. بدين سبب، گفتار عمار ساباطي به امام صادق (ع) طبيعي و مطابق با سيره عقلايي جلوه مي نمايد. او مي گويد: اگر ما در اين دوران عسرت و سختي، ثوابي افزون بر ياوران امام مهدي (ع) و در زمانه او داريم، پس چرا آرزوي دولت او را داشته و خود را از اين فيض عظيم محروم كنيم؟او بر باور منافع فردي مؤمنان و محاسبه جزاي جزيلي كه عبادت در زمانه او (زمان سختي و مشقت) داشته، سخني صواب گفته است؛ ولي اين سخن در برابر منافع اجتماعي و گستره حكومت عدل امام مهدي (ع) رنگ مي بازد. امام صادق (ع) با رد اظهارات او مي فرمايد: آيا دوست نداريد كه خداوند عزوجل حق و عدل را در گستره زمين ظاهر سازد و تمامي مردمان احوال نيكو داشته باشند؟ در واقع، جامعه مهدوي جامعه اي اين گونه است. راه هدايت براي تمامي مردمان فراهم و حق و عدل بر همه جا سايه افكنده است و تمامي سرزمين ها از نعمت عدل بهره مندند.23. الامام الصادق (ع): أول ما يظهر القائم من العدل أن
ينادي مناديه أن يسلم صاحب النافله لصاحب الفريضه الحجر الاسود والطواف. [40] .
در روايات ما برخي مصاديق عدالت كه براي مخاطبان معلوم و محسوس بوده ذكر شده و از آن ها به عنوان نمونه هاي عدالت مهدوي ياد شده است. نمونه هايي كه همه اعتراف به عادلانه بودن آن دارند، ولي كمتر كسي آن ها را انجام مي دهد.يكي از اين موارد، تقديم طواف واجب بر طواف مستحب و بازگذاردن فضاي مسجد الحرام براي تسهيل انجام واجبات است.24. الامام الكاظم (ع): إذا قام قائمنا (ع) قال: يا معشر الفرسان سيروا في وسط الطريق، يا معشر الرجال سيروا علي جنبي الطريق فايما فارس أخذ علي جنبي الطريق فاصاب رجلا عيب الزمناه الديه، و ايما رجل اخذ في الطريق فأصابه عيب فلا ديه له. [41] .
از نمونه هاي ذكر شده و محسوس عدالت مهدوي، وضع قوانين عادلانه و اجراي دقيق آن است. قانون مي بايست به گونه اي طراحي شود كه حق هيچ كس _ چه ضعيف و چه قوي _ پاي مال نشود. همان گونه كه قدرتمندان حق ندارند بر محرومان و بي قدرتان جور روا دارند، ضعيفان نيز حق پاي مال كردن حقوق قدرتمندان را ندارند.بنابراين قانون حركت در مسير پياده و سواره رو، آن است كه ميانه مسير در اختيار سوارگان و كناره هاي آن در اختيار پيادگان است. پس اگر پياده اي مسير وسط و ميانه را برگزيد و آسيبي ديد ديه بر او تعلق نخواهد گرفت، چون از حق خويش تعدي كرده است.25. الامام الرضا (ع): يطهر الله به الارض من كل جور، و يقدسها من كل ظلم، (و هو) الذي يشك الناس في ولادته، و هو صاحب الغيبه قبل خروجه، فإذا خرج أشرقت الارض بنوره، و وضع ميزان العدل بين الناس فلا يظلم أحداً. [42] .معياردر
موارد مختلفي اشاره كرديم كه امام مهدي (ع) نه تنها خود عادلانه حكم كرده و حكومت خود را عدالت محور تشكيل مي دهد، بلكه علاوه بر آن، جامعه اي با فرهنگ عدالت پايه ريزي مي كند. در اين جامعه، عدالت معيار است و ملاك سنجش همه چيز. هر كس مي بايد خود را با معيار عدالت مهدوي بسنجد و راه صحيح و عادلانه را برگزيند. بنابراين ظلم از جامعه برچيده مي شود و هيچ كس بر ديگري ظلم نخواهد كرد. اين است جامعه مهدوي كه مبتني بر عدالت است.26. يونس بن عبدالرحمن: أن الرضا (ع) كان يأمر بالدعاء لصحاب الامر بهذا:... اللهم اشعب به الصدع و ارتق به الفتق و أمت به الجور و أظهر به العدل وزين به طول بقائه الارض و ذيده بالنصر و انصره بالرعب... و بدل من حكمك حتي تعيد دينك به وعلي يديه جديداً غضا محضا صحيحا لاعوج فيه و لابدعه معه و حتي تنير بعدله ظلم الجور و تطفئ به نيران الكفر. [43] .عدل موعود در دعاي امام رضا (ع) براي صاحب الامر به گونه اي بسيار زيبا تصوير شده است. اين دعا اميد بخش و راهنماست. خدايا با قيام او ظلم و ستم را نابود ساز و بميران و عدالت را ظاهر ساخته و بر فراز آور. با قيام او دين محض الهي را جلوه گر ساز كه از هر كژي و بدعتي بر كنار و پاكيزه است. خدايا با نور عدالت او ظلمت هاي تو در توي ستمگران را برملا كن و آتش كفر را با حلاوت عدالت او خاموش گردان.27. أبو محمد الحسين بن أحمد المكتب قال: حدثنا أبو علي بن همام بهذا الدعاء، و ذكر أن الشيخ
العمري قدس الله روحه أملاه عليه و أمره عليه و أمره أن يدعو به و هو الدعاء في غيبه القائم (ع) اللهم... أصلح به ما بدل من حكمك، و غير من سنتك حتي يعود دينك به و علي يديه غضا جديدا صحيحا لاعوج فيه و لابدعه معه حتي تطفي بعدله نيران الكافرين... اللهم فافرج ذلك بفتح منك تعجله، و نصر منك تعزه، و إمام عدل تظهره إله الحق رب العالمين. اللهم إنا نسألك أن تأذن لوليك في إظهار عدلك في عبادك... و أقم به الحدود المعطله والاحكام المهمله حتي لايبقي حق إلا ظهر، و لا عدل إلا زهر. [44] .بررسي سنددر اين سند، تنها نام 3 نفر آمده است: شيخ عمري كه از نواب ويژه است و از معصوم (ع) توثيق صريح دارد. ابو علي بن همام نيز محمد بن ابي بكر است كه توثيق شده است.بنابراين صحت طريق آن بستگي به مباني در توثيق حسين بن احمد المكتب دارد. اگر توثيق اساتيد شيخ صدوق پذيرفته شود، طبيعتاً اين متن نيز پذيرفته خواهد بود.
يكي از القاب امام مهدي (ع) عدل است؛ چرا كه او نماد عدل و داد و مظهر و مظهر آن است. امام (ع) را العدل المنتظر خوانده اند [45] كه اشاره به موعود و دليل انتظار است.در اين دعا نيز امام (ع) «امام عدل» خوانده شده است كه اشاره به جايگاه عدالت در حكومت مهدوي است.بسياري از مصاديق عدالت، هنوز روي در نقاب دارد و شكوفا نگشته است. امام مهدي (ع) شكوفا كننده عدل و بر فراز آورنده آن است. در زمان اوست كه حقيقت به طور كامل ظاهر مي گردد و عدالت
به گونه تام شكوفا مي شود.
مجموع روايات ذكر شده از محتواي سليم و مطابق با قواعد و مباني شرعي بهره مندند و اطمينان نسبي به آن ها وجود دارد. اين متون با هدف قيام و انقلاب امام مهدي (ع) و آموزه هاي قرآني در ارسال رسل و پايان عدالت گون جامعه نيز هماهنگ است.از جهت سندي نيز برخي از اين متون از سند صحيح و موثق و حسن _ يعني اسناد معتبر _ برخوردار بودند كه در ذيل هر متن معتبر، به اعتبار آن اشاره كرديم.روايت اول مستفيض _ و در حد تواتر _ بود و اسناد متفاوت معتبر شيعي و سني نيز داشت.روايت چهاردهم كه از قرب الاسناد نقل شده بود نيز سندي صحيح داشت.روايت پانزدهم محمد بن مسلم از امام باقر نيز دو سند معتبر دارد كه يكي صحيح و ديگري موثق است.روايت هفدهم نيز سند قابل قبول دارد. چون همه افراد سند، غير از علي بن ابي حمزه، امامي و ثقه هستند. با توجه به نقل شدن روايت از اين شخص پس از انحراف او، اين سند نيز معتبر خواهد بود.روايت بيستم موثقه است؛ چون برخي افراد ثقه غير امامي در آن وجود دارند.اعتبار روايات بيست و دوم و بيست و هفتم نيز وابسته به مبناي رجالي در قبول وثاقت اساتيد شيخ صدوق است.با توجه به اين مقدار از روايات معتبر، روايات ديگر نيز به عنوان مؤيد و مجموعه روايات عدالت مهدوي پذيرفته خواهد بود.
در پايان، به نكاتي در ارتباط با عدالت اقتصادي _ كه براي عموم جامعه ملموس تر و مفهوم تر است _ معيار بودن عدالت و تعارض عدالت و مصلحت اشاره مي كنيم.
يكي از انديشمندان معاصر، رابطه ميان مال و انسان را به پنج شكل تصوير نموده و احكام مطابق آن را بيان كرده است:1. مسكنت (هيچ نداشتن)اين پديده واجب الدفع فوري است و بايد بي درنگ برچيده شود و به فرد مسكين امكانات لازم داده شود.2. فقر (كمبود داشتن)آهنگ اقتصاد جامعه بايد چنان باشد كه اساساً فقر، امكان ظهور نيابد و اگر هم گريبان گير كسي شد، برطرف گردد. جامعه ايده آل اسلامي جامعه اي منهاي فقر است. [46] .به اين موضوع در عصر ظهور _ عصر مدنيت قرآني _ نيز اشاره شده است كه در آن فقيري كه نيازمند زكات باشد، يافت نمي شود.3. غناي كفافيبي نيازي و غناي ممدوح و مشروع در شريعت است كه شخص اموال حلال و مشروع را به دست مي آورد و صاحب آن مي تواند انفاق كند و در كارهاي عامه و سودمند به ديگران ياري رساند.4. غناي وافرتراكم ثروت نزد افراد جامعه و احتكار اموال است كه بي توجه به انفاق و بدون نظر به طبقات فرودست در جامعه جريان يافته است.5. غناي تكاثرييعني فراوان داشتن و فرواوان خواستن. افراط مال و حرص زدن در راه يافتن آن است كه ويران گر عدالت و كرامت انسان است. [47] .عدالت مهدوي در بعد اقتصادي اقتضا مي كند كه مسكنت به كلي برچيده شود و فقر نيز پايدار نماند. سخن امام باقر (ع) درباره اوضاع اقتصادي در زمان امام مهدي (ع) به اين برچيده شدن اشاره دارد. مي دانيم كه يكي از
شرايط گيرنده زكات، فقر است و امام (ع) مي فرمايند كه در زمان امام مهدي (ع) هيچ كس محتاج زكات نيست. [48] پس فقير _ به معنايي كه در استحقاق زكات مد نظر است _ وجود ندارد و شرايط ابتدايي زندگي فراهم است.روايات مطلق ديگري نيز به اين مطلب اشاره دارند كه برپايي عدالت، سبب از ميان رفتن فقر و مسكنت مي شود و غنا _ البته غناي كفافي _ پديد مي آيد. امام صادق (ع) مي فرمايد: «ان الناس يستغنون اذا عدل بينهم». [49] امام كاظم (ع) نيز فرموده اند: «لو عدل في الناس لاستغنوا». [50] .عدالت اقتصادي مصداق برجسته عدالت اشاره شده در روايات امام مهدي (ع) است. در بسياري از آن ها، مساوات در تقسيم بيت المال با عدالت در همه جنبه ها در كنار هم ذكر شده و به عنوان مصداق اخص مورد اشاره قرار گرفته است.
نگاهي به سيره علوي و شيوه حكومتي امام علي (ع) اين نكته را شفاف مي سازد كه هيچ مصلحتي بالاتر از مصلحت اقامه عدل نيست. اصل عدالت اصل اساسي حاكم بر تمام قوانين و رفتارهاست و با هيچ چيز ديگر _ از جمله مصلحت _ سنجيده نمي شود. عدالت مهدوي معيار و ملاك حكومت و شاخص، نماد و سمبل سياست مهدوي است.هر مصلحت كه بر پايه عدالت بنا نشود، مصلحت نخواهد بود. هيچ امر نيكي بر پايه ظلم بنا نمي شود، حتي اگر فوايد بسيار و بي شماري داشته باشد.با اين مبنا، اين سخن امام علي (ع) معنايي روشن مي يابد و تعارف به شمار نمي رود كه فرمود: والله لو اُعطيت الاقاليم السبعه بما تحت افلاكها علي أن اعصي الله في نمله اسلبها جلب شعيره ما فعلته.
[51] .امام علي (ع) تمامي جهان را در مقابل ظلم كوچكي در حد گرفتن پوسته جو از دهان مورچه، ظلم مي شمرد و آن را مردود مي داند. بنابراين عدالت با تأويل و توجيه به مسلخ نمي رود و ذبح نمي شود و به بهانه مصلحت قرباني نمي گردد.
«عدالت مهدوي» به عنوان معيار و ملاك مي بايست مد نظر قرار گيرد. جامعه ما چه مقدار به جامعه مهدوي شباهت دارد؟ اين پرسش با مقايسه عدالت در جامعه ما روشن مي شود. قوانين حاكم بر جامعه نيز بايد با معيار عدالت سنجيده شود و نسبت خود را با جامعه مهدوي به دست آورد. حتي علاقه و حب و بغض ما نيز با اين ميزان توزين مي گردد.نمي توان به امام مهدي (ع) به عنوان سمبل عدالت عشق ورزيد و در زندگي روزانه، در جامعه و در خانواده و حتي با نفس خويش عدالت نورزيد.حتي روايات مربوط به قيام و انقلاب امام مهدي (ع) هم با اين معيار سنجيده مي شود. انقلاب مهدوي از شائبه ظلم نيز به دور است. بنابراين اگر متني از متون گزارش شده موهم ظلم و جور در انقلاب مهدوي باشد، آن متون مي بايست مورد تأمل و دقتي دوباره قرار گيرند.به عنوان نمونه، متني كه در برخي از كتب آمده و اتهام قتل عام زنان باردار را در پي انقلاب امام مهدي (ع) مطرح كرده است، با اين معيار _ عدالت _ همخواني نداشته و مردود است. [52] .اين متن، اگرچه درباره بني اميه و فاجراني است كه فسق و فجور زيادي مرتكب شده اند، ولي با روال حكومتي امام مهدي (ع) و مباني سياسي ايشان سازش ندارد و به اين سبب
پذيرفته نيست. [53] .نكتهگفتني است كه هر نبرد و جنگ و كشتار را نمي توان خلاف عدالت شمرد و ظلم ناميد. طبيعي است كه برپايي حكومتي با گستره جهاني و منطبق با قواعد الهي، مخالفاني خواهد داشت كه مي كوشند آن را از بين ببرند. بنابراين بايد با آنان مبارزه و باطل را نابود كرد. در روايات مربوط به قيام و انقلاب امام مهدي (ع) متون اين چنين فراوان آمده است. اما اين نبردها و درگيري ها نبايد منجر به ظلم و جور بر هيچ كس، حتي دشمنان، شود.
[1] مصادر شيعي: الاصول السته عشر، 15؛ الكافي، 1: 338 و 341 و 526؛ كامل الزيارات، 549، من لايحضره الفقيه، 4: 177؛ علل الشرائع، 1: 98 و 161؛ عيون أخبار الرضا (ع)، 1 و 297؛ الخصال، 396؛ الامالي، 78 و 419؛ التوحيد، 81 و 82؛ كمال الدين و تمام النعمه، 139 و 257 و 258 و 262؛ معاني الاخبار، 124؛ كفايه الأثر، 4 و 60؛ روضه الواعظين، 100 و 255؛ كتاب سليم بن قيس، 184؛ المسترشد، 614؛ دلائل الامامه، 176 و 368؛ كتاب الغيبه لنعماني، 61 و 81؛ الفصول المختار، 296 و 297؛ الاعتقادات، 95 و 122؛ المزار، 164؛ المسائل الجاروديه، 11؛ رسائل في الغيبه، 2: 12؛ الارشاد، 2: 340 و 340؛ غيبه الشيخ الطوسي، 180: 140؛ الاختصاص، 209؛ كنزالفوائد، 113؛ الامالي للطوسي، 292 و 382 و 501؛ الغيبه، 42 و 46؛ تفسير العياشي، 1: 15 و 66 و 254 و 290؛ تفسير القمي، 2: 45 و 317؛ بشاره المصطفي، 115. مصادر سني: مسند احمد: 1: 99 و 3: 27 و 28 و 36. سنن أبي داود: 2: 309
و 310 و 311. سنن الترمذي 4: 505: 2231. المستدرك: 4: 442 و 464 و 465. المصنف لعبد الرزاق: 11: 372 و 373. المصنف لابن ابي شيبه: 8: 678 و 679. مسند أبي يعلي: 2: 275 و 367. صحيح ابن حبان: 15: 236 و 237 و 238. المعجم الصغير: 2: 148. المعجم الاوسط: 2: 15 و 55. المعجم الكبير: 3: 58 و 10: 133 و 134. تاريخ بغداد: 1: 109 و 387 و 9: 407 و 478.
[2] ابن القيم در كتاب المنار المنيف، ص 144؛ ناصر الدين الالباني در صحيح الجامع الصغير، ج 6، ص 22، شماره 6612؛ همچنين مراجعه شود به المهدي المنتظر في ضوء الاحاديث الصحيحه، ص 174.
[3] رجوع شود به المهدي المنتظر في ضوء الاحاديث الصحيحه، ص 176 _ 179.
[4] همان، ص 238.
[5] سنن ابي داود، ج 4، ص 106؛ صحيح ابن حبان، ج 8، ص 93؛ مستدرك حاكم، ج 4، ص 443 و...
[6] ناصرالدين الباني در صحيح الجامع الصغير، ج 5. ص 70 شماره 5180؛ مشكاه المصابيح، ج 3، ص 24، شماره 5452 همچنين مراجعه شود به المهدي المنتظر في ضوء الاحاديث الصحيحه، ص 278.
[7] رجوع شود به كتاب المهدي المنتظر في ضوء الاحاديث الصحيحه، ص 297 _ 310 و 312 _ 314.
[8] اين اسامي از جلد اول معجم احاديث امام مهدي (ع) استخراج شده است. طبيعي است كه با جست جوي بيشتر، اسامي افزون تري به دست بيايد.
[9] كمال الدين، ص 368، شماره 6. [
[10] كمال الدين، ص 376، شماره 7.
[11] الغيبه طوسي، ص 336، شماره 282.
[12] سند روايت اين گونه است: علي بن عبدالله الوراق قال حدثنا سعد بن عبدالله عن
احمد بن اسحاق بن سعدالاشعري (كمال الدين، ص 384، شماره 1).
[13] سند روايت اين گونه است: محمد بن احمد الشيباني (ره) قال حدثنا محمد بن ابي عبدالله الكوفي عن سهل بين زياد الادمي عن عبدالعظيم الحسني (كمال الدين، ص 377، شماره 2).
[14] رجوع شود به: معجم مقاييس اللغه، ج 5، ص 346.
[15] كمال الدين: صص 264 _ 267، ح 11.
[16] العمده: 436: 918.
[17] رجوع شود به: كتاب سيري در سيره ائمه اطهار، شهيد مرتضي مطهري، ص 261، كه اين گفتار را نقل و نقد كرده اند.
[18] دلائل الامامه: 471: 463.
[19] الغيبه للطوسي: 178: 136، بحارالانوار: 51: 74: 23.
[20] مسند احمد: 3: 37، كنزالعمال: 14: 261: 38653، دلائل الامامه: 482: 476.
[21] كامل الزيارات: 547: 840: 12.
[22] نهج البلاغه: 2: 21: 138.
[23] بحارالنوار، 51: 120: 23.
[24] الخصال: 1: 578، بحارالانوار: 31: 443.
[25] كمال الدين و تمام النعمه: 304: 16.
[26] المحاسن: 1: 61: 104، بحارالانوار، 27: 90: 44.
[27] علل الشرايع، ص 161، ح 3.
[28] الكامل في التاري، ج 3، ص 25.
[29] علل الشرايع: 161: 3، شرح الاخبار: 3: 397: 1278، كتاب الغيبه للنعماني: 237: 26، بحارالانوار: 51: 29: 2 و 52: 350: 103.
[30] قرب الاسناد: 80: 260، بحارالانوار: 52: 309: 1.
[31] تهذيب الاحكام: 6: 154: 270، بحارالانوار: 52: 381: 192.
[32] الارشاد: 2: 385، روضه الواعظين: 264، اعلام الوري بأعلام الهدي: 2: 291، بحارالانوار: 52: 339: 84.
[33] الغيبه للطوسي: 475: 498، بحارالانوار: 52: 333: 61.
[34] الكافي: 1: 405: 1، بحارالانوار: 27: 244: 4.
[35] كتاب الغيبه للنعماني: 24.
[36] سوره حديد، آيه 17.
[37] كتاب الغيبه للنعماني: 274: 53.
[38] كتاب الغيبه للنعماني: 296: 1.
[39] كمال الدين و تمام النعمه: 645: 7.
[40] الكافي: 4:
427: 1، من لا يحضره الفقيه: ك 2: 525: 3132، بحارالانوار: 52: 374: 169.
[41] تهذيب الاحكام، ج 10، ص 314، ح 169.
[42] كمال الدين و تمام النعمه: 371: 5، كفايه الأثر: 274، إعلام الوري بأعلام الهدي: 2: 241، بحارالانوار: 52: 321: 29.
[43] مصباح المتهجد: 409: 535.
[44] كمال الدين و تمام النعمه: 512: 43.
[45] تهذيب الاحكام، ج 3، ص 110؛ مصباح المتهجد، ص 580.
[46] به گفته امام علي (ع) «لايوجد فيه عائل و محتاج و لا يظلم فيه مسلم او معاهد» خلاصه گزارش شده برگرفته از نوشتار جناب آقاي محمد اسفندياري است در مجله بينات شماره 37 و 38، ص 172 _ 173.
[47] الحياه، محمدرضا حكيمي، ج 5 و 6.
[48] بحارالانوار، ج 52، ص 390، ح 212.
[49] كافي، ج 2، ص 568.
[50] كافي، ج 1، ص 542.
[51] نهج البلاغه، خطبه 224.
[52] بحارالانوار، ج 52، ص 389، ح 206.
[53] رجوع شود به كتاب شميم رحمت.