زيستن» او را به اين نتيجه رساند كه بدون تعامل و تعاون با ديگران نمي تواند به اين هدف نائل شود، ولي زندگي اجتماعي لوازم و خواستههاي ديگري را به دنبال داشت. از مهم ترين لوازم زندگي اجتماعي «نظم» بود. زندگي اجتماعي بدون نظم، نه تنها به تحقق اهداف جامعه انساني كمكي نمي كرد، بلكه «زيستن» انسان را نيز به خطر ميانداخت؛ بنابراين، «نظم» نيز از سوي انسان قائل به ضرورت زندگي اجتماعي پذيرفته شد. پذيرش «نظم»، يعني پذيرش نابرابري؛ زيرا در هر نظمي يك فرمان دهنده قابل تصور است و يك فرمان بر، تخطي از نظم بحث ضمانت اجراي نظم را به ميان آورد. بنابراين فرمان روا از قوه قهريه نيز برخوردار شد تا خاطيان از نظم، مجازات شوند.اما پرسش اساسي اين بود كه ملاك «نظم» چيست؟ همين جا بود كه «قانون» متولد شد. قانون نيز به دنبال خود لوازم ديگري داشت. از جمله كيستي قانونگذار، مبنا و ملاك قانونگذاري، هدف قانونگذار، مجريان قانون و... تفاوت در ميزان رضايتمندي از نظم موجود و لوازم و خواستههاي جانبي آن سبب شد تا مفاهيم ديگري از قبيل عدل و ظلم متولد شود و سخن از دو نوع نظم، قانون، ناظم، قانونگذار و هدف به ميان آيد: نظم عادلانه و نظم ظالمانه. قانون عادلانه و قانون ظالمانه، حاكمان عادل و حاكمان ظالم، اهداف عادلانه و اهداف ظالمانه و....

مشتركي را ديد. آسيب شناسي وضع موجود نسبت به موضوع و متعلق عدالت نقطه شروع و ارائه وضع مطلوب نقطه مياني و شيوه ها و سازكارهاي رسيدن به وضع مطلوب سرانجام بحث است.با توجه به آنچه آمد، ميكوشيم سه محور يادشده را نسبت به برخي از مهم ترين موضوعها و متعلقات عدالت مورد بحث قرار دهيم. مدعاي اصلي مقاله حاضر اين است كه از آنجا كه عدالت در ديدگاه اسلامي امري واقعي است و نه اعتباري، عدالت مهدوي تداوم بخش رسالت پيامبران الهي، به ويژه رسالت آنها نسبت به عدالت گستري است. بايد گفت مبناي حسن و قبح عقلي و ذاتي در مسأله ظلم و عدل مبناي نظري ما در مقاله حاضر است كه به دليل طولاني شدن كلام از پرداختن به آن ميپرهيزيم.بر اساس اين مبنا و با توجه به آنچه در سوره حمد آمده است مي توانيم جامعه انساني را به لحاظ اوضاع و شرايط عيني و از منظر ميزان حساسيت نسبت به عدالت در سطوح و مراتب گوناگون آن در سه وضع تصوير كنيم:1. جوامعي كه بر صراط مستقيم حركت مي كنند؛ اين جوامع از رهبري الهي، قانون الهي و اهداف الهي بهره ميبرند. مبدأ حركت آنها و مقصد آنها نيز خداست. دغدغه پيامبران، جانشينان و اولياي الهي، حركت انسان و جوامع انساني در مسير صراط مستقيم است. بنابراين از اين نظر، رسالت حضرت حجت (عج) در تداوم رسالت پيامبران الهي تشويق انسان به قيام به قسط، تحقق عدالت در جميع مراتب و سطوح آن و نفي ظلم و ستم در همه اشكال و گونههاي آن است. در واقع عدالت فقط در

همين وضعيت تأمين مي شود.2. جوامعي كه بر خلاف مسير الهي حركت مي كنند؛ كساني كه جنگ و تعارض با پيامبران، اوصيا و اولياي الهي را در كارنامه خود دارند تلاشگران عرصه گسترش ظلم در سطوح و مراتب گوناگون آن بوده و هستند. اينان در برابر عدالت مهدوي نيز به نزاع مي پردازند. «مغضوبين» صفتي است كه خداوند به اين گروه مي دهد؛ زيرا عمداً بر خلاف عدالت و حق حركت مي كنند. از اين رو، همچون ابليس مغضوب درگاه الهي هستند.3. جوامعي كه در گمراهي به سر مي برند و قابل هدايت هستند، ولي جهل آنها سبب شده است تا در مسير عدالت گام برندارند. وصف الهي براي اينها «ضالين» است.در ادامه ميكوشيم نزاع عدل و ظلم را در موضوعها و متعلقات اصلي عدالت و ظلم مورد بحث قرار دهيم.

رهبران حاكم بر دنيا ويژگي هاي لازم براي رهبري را ندارند. خداوند به صراحت فرموده است كه (لا ينال عهدي الظالمين) بر اين اساس، ستمگران شايستگي رهبري جوامع را ندارند؛ در حالي كه عمده كارگزاران سياسي امروز دنيا، در حال ستمگري به خود و ديگران هستند. قوانين حاكم بر دنيا نيز، به دليل اين كه از سرچشمه هاي سكولاريستي برخاسته است در بسياري از جنبهها با قوانين الهي مغايرت دارد. اين قوانين باعث شده است تا روز به روز فاصله و نابرابري ميان ملت ها و كشورهاي فقير و غني افزوده شود. عملكردهاي ظالمانه باعث شده است تا محيط زيست به مخاطره افتد. عرصه هاي رقابت به نفع قدرتمندان است. بنابراين در حالي كه در برخي از كشورها انواع بهره مندي ها رايج است، در برخي از مناطق شاهد گسترش گرسنگي، فقر و انواع بيماري ها هستيم. مي توانيم بگوييم آنچه ابليس به خداوند متعال گفت محقق شده است: (قال رب بما اغويتني لأ زينن لهم في الأ رض و لأ غوينهم اجمعين).بنابراين اگر از نگاه كلان به مسائل جهان امروز بنگريم، نمي توانيم بگوييم عدالت در جهان امروز برقرار است. حاكمان مسلط بر جهان امروز نيز چنين ادعايي ندارند، بلكه مي توانيم به صراحت بگوييم ظلم در جهان امروز برقرار است. ظلم در سطح رهبران و كارگزاران، ظلم در سطح قوانين و مقررات، ظلم در سطح ساختارها و نهادها و ظلم در سطح عملكردها. اگر نظامي مثل جمهوري اسلامي، يا مردمي مثل مردم فلسطين و لبنان و عراق نيز بخواهند در مقابل اين ظلم ها بايستند، به شديدترين شكل با آنها برخورد مي شود.جهاني شدن، مبارزه با تروريزم، دفاع از حقوق بشر، مبارزه با گسترش سلاح هاي كشتار

جمعي و اتمي، دفاع پيشگيرانه و تأمين امنيت جهاني، شعارها و بهانه هايي است كه در خدمت نهادينه كردن اين ظلم ها قرار دارد. در واقع، مي توانيم بگوييم حكومت امروز جهان در دست جريان «مغضوبين» است و جريان «صراط مستقيم» در اقليت به سر ميبرد. جريان «ضالين» نيز اسير تبليغات مغضوبين است.

است و عالم به اقدامات عادلانه، در نتيجه، تمام فرمانهاي صادر شده از اين ناحيه عادلانه خواهد بود. كارگزاران منصوب از سوي امام نيز بر اساس ملاك هاي شايستگي و عدالت انتخاب خواهند شد. چون مبناي تمام عملكردها قوانين الهي است. از اين جهت نيز ظلمي بر مردم روا نخواهد شد. ساختارها و عملكردها نيز چون مبتني بر آموزه هاي ديني و رهبري الهي است بر اساس تأمين عدالت سامان خواهد يافت.نظام مطلوب و آرماني شيعه، در مقايسه با ديگر مكاتب، به ويژه ليبرال دمكراسي و نيز نظام هاي توتاليتر و استبدادي در جنبههاي گوناگون متفاوت و بلكه متعارض است. اگر ما زندگي فردي اجتماعي و سياسي انسان را يك حركت بدانيم، آنگاه مي توانيم براي اين حركت، نقطه آغاز، مقصد، مسير، راهنما و ساير الزامات و خواستههاي مربوط به يك حركت را در نظر بگيريم. تفاوت مكاتب نوعاً در تفاوت اين اركان است. براي مثال مبدأ و مقصد و راهنما در يك حركت الهي به گونه اي تصوير مي شود كه در حركت هاي سكولار پذيرفته نيست. عدالت صفتي است كه هم بر حركت خود انسان از مبدأ تا مقصد اثر مي گذارد، هم بر نوع رهبري و راهنمايي و هم بر نوع مقررات و قوانين. خداوند بزرگ، پيامبران، ائمه هدي (ع) و اولياي الهي هم خود عادلند، هم انسان را دعوت به عدالت مي كنند. اگر عدالت در اسلام اگر تحقق يابد، تعالي و تعادل در درون فرد و اجتماع و نظام هستي تحقق يافته است.در اينجا به بحث كوتاهي درباره مبدأ، مقصد، راهنما و نظام سياسي _ اجتماعي مشروع و عادلانه از نگاه قرآن كريم مي پردازيم.

هستي سبب دو نوع نگاه به تمام پديده ها، به ويژه سبب پديد آمدن دو دسته و دو نوع پديده هاي فرهنگي، اجتماعي مي شود. دو نگاه به طبيعت، دو نگاه به انسان، دو نگاه به قانون، دو نگاه به حكومت، دو نگاه به حق، دو نگاه به هدف، مقصد و حركت هستي، دو نگاه به غرايز، دو نگاه به اقتصاد، دو نگاه به زندگي، دو نگاه به رهبري، دو نگاه به خير و شر و...، حاصل دو نگاهي است كه درباره اصل هستي وجود دارد.نتيجه جهان بيني الهي پذيرش توحيد است. نگاه توحيدي سبب مي شود تا انسان از غيرخدا پيروي ننمايد؛ حكومت و قوانين غير الهي را نپذيرد و طرفدار آزادي باشد.آزادي بشر، با اصل توحيد، اين گونه محقق مي شود كه هيچ انساني و يا جامعه و ملتي حق ندارد ديگران را از آزادي محروم كند يا براي آنها قانون وضع نمايد؛ زيرا شناخت و درك انسانها ناقص است بنابراين نمي توانند قوانيني كه ضامن سعادت و كمال انسان باشد، وضع كنند. ضمن اينكه اگر قانونگذاران انسان باشند، ممكن است منافع فردي، گروهي، قبيله اي و... خود را در امر قانونگذاري دخالت دهند. تنها خداوند متعال است كه اطاعت از قوانين او سبب سعادت و كمال مي شود و تنها اوست كه آزادي ما را محدود مي كند. [1] همين مضامين در آيههاي زير مورد تأكيد قرار گرفته است:اللهُ لا اًِلهَ اًِ لا هُوَ الحَيُّ القَيُّومُ لا تَأخُذُهُ سِنَهٌ وَ لا نَومٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الا َرضِ مَن ذَ ا الَّذِ ي يَشفَعُ عِندَهُ اًِ لا بِاًِذنِهِ يَعلَمُ ما بَينَ أَيدِيهِم وَ ما خَلفَهُم وَ لا يُحِيطُونَ بِشَيءٍ مِن عِلمِهِ اًِ لا بِما

شأَ وَسِعَ كُرسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الا َرضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفظُهُما وَ هُوَ العَلِيُّ العَظِيمُ. (بقره/255)هيچ معبودي جز الله نيست. زنده پاينده و نگهدار و نگهبان. او را چرت و خواب نمي ربايد، از اوست، هر چه در آسمانها و زمين است. كيست كه در نزد او، جز به اذن و رخصت او، شفاعتي كند؟ هر آنچه پيش روي و هر آنچه پشت سر آنها (بندگان) است، مي داند. و آنان (بندگان) به چيزي از دانش او، مگر آن چه خود او بخواهد، احاطه و آگاهي ندارند. تخت قدرت و حكمراني او بر آسمان ها و زمين گسترده است. و نگهباني آسمان و زمين او را گران نمي آيد و اوست بلندمرتبه و بزرگ.آفريدگاري و سيطره تكويني خدا، مستلزم آن است كه قانونگذاري و تشريع نيز در اختيار او باشد و همگان ملزم به تبعيت از قانون خدا باشند. دانش بي پايان خدا مستلزم آن است كه صلاحيت تنظيم مقررات بشري در انحصار او باشد. عبوديت موجودات در برابر خدا مستلزم نفي طاغوت است. [2] .(وَ مِنَ الناسِ مَن يَتَّخِذُ مِن دُونِ اللهِ أَنداداً يُحِبُّونَهُم كَحُبٍّ اللهِ وَ الَّذِينَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلهِ وَ لَو يَرَ ي الَّذِينَ ظَلَمُوا اًِذ يَرَونَ العَذابَ أَنَّ القُوَّهَ لِلهِ جَمِيعاً وَ أَنَّ اللهَ شَدِيدُ العَذابِ). (بقره/165)گروهي از مردم بجز خدا به رقيبان و هماورداني روي مي آورند. به آنان عشق مي ورزند، همچون مهري كه بايد به خدا ورزيد. و مؤ منان راستين، در دوستي خدا شديدتر و استوارترند. اگر آنان كه (با سرسپردگي به غير خدا) ستم كرده اند، آنگاه كه عذاب را مشاهده مي كنند، مي ديدند كه قدرت يكسره از آن خداست و عذاب خدا، سخت و سهمگين است

(بي گمان از رفتار خود پشيمان مي شوند).توحيد، علاوه بر آنكه يك بينش فلسفي و عرفاني است، مؤ منان به آن به عنوان يك اصل زندگي ساز نگاه مي كنند. توحيد براي مؤ منان عقيده اي است كه بناي زندگي اجتماعي و فردي آنها بر آن نهاده مي شود.(قُل مَن يَرزُقُكُم مِنَ السَّمأِ وَ الا َرضِ أَمَّن يَملُِك السَّمعَ وَ الا َبصارَ وَ مَن يُخرِجُ الحَيَّ مِنَ المَيٍّتِ وَ يُخرِجُ المَيٍّتَ مِنَ الحَيٍّ وَ مَن يُدَبٍّرُ الا َمرَ فَسَيَقُولُونَ اللهُ فَقُل تَتَّقُونَ). (يونس/31)بگو: چه كسي آنان را از آسمان و زمين روزي مي دهد؟ يا چه كسي شنوايي و بينايي ها را در قبضه اختيار دارد؟ و چه كسي بيرون مي آورد زنده را از مرده و مرده را از زنده؟ و چه كسي جهان را تدبير مي كند؟ (در تكوين) خواهند گفت: خدا. بگو: پس چرا پروا نمي كنيد؟ (و غير او را به اداره امر جهان و تشريع انتخاب مي كنيد؟)و پس از چند آيه ميان هدايت الهي و غير آن مقايسه كرده، انسانها را به داوري فرا مي خواند.(قُل هَل مِن شُرَكائِكُم مَن يَهدِ ي اًِلَي الحَقٍّ قُلِ اللهُ يَهدِ ي لِلحَقّ أَ فَمَن يَهدِ ي اًِلَي الحَقٍّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لا يَهدي اًِ لا أَن يُهدي فَما لَكُم كَيفَ تَحكُمُونَ) (يونس/35)بگو: از ميان اين شريكان پنداري، چه كسي به سوي حق رهبري مي كند؟ بگو خدا به سوي حق رهبري مي كند. پس آيا كسي به حق رهبري مي كند شايسته تر است كه پيروي شود، يا آنكه خود راه نمي يابد، مگر آنكه رهبري شود؟ پس شما را چه مي شود؟ چگونه قضاوت مي كنيد.و در سوره آل عمران، خداوند به پيامبر دستور داده است كه همه را به سوي خدا بخوان:(قُل يا أَ هلَ الكِتابِ تَعالَو ا

اًِلي كَلِمَهٍ سَوأٍ بَينَنا وَ بَينَكُم أَ لا نَعبُدَ اًِ لاَّ اللهَ وَ لا نُشرَِ ك بِهِ شَيئاً وَ لا يَتَّخِذَ بَعضُنا بَعضاً أَرباباً مِن دُونِ اللهِ فَاًِن تَوَلَّو ا فَقُولُوا اشهَدُوا بِأَنا مُسلِمُونَ) (آل عمران/64)بگو اي اهل كتاب به سوي سخني كه ميان ما و شما برابر باشد روي آوريد، و آن اينكه هيچ كس جز خدا را عبادت نكنيم و چيزي را شريك او قرار ندهيم و هيچ يك از ما ديگري را به جاي خدا، رب و سرپرست و مدبر كار خود نگيرد. پس اگر سر پيچيدند به آنها بگوييد: گواه باشيد كه ما تسليم و منقاد اين رويه هستيم.(يا أَيُّهَا الناسُ اعبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِ ي خَلَقَكُم وَ الَّذِينَ مِن قَبلِكُم لَعَلَّكُم تَتَّقُونَ) (بقره/21)اي انسانها، عبادت كنيد پروردگارتان را با آنكه آفريد شما را و همه گذشتگانتان را؛ شايد به تقوا آراسته شويد.تقوي عمل به فرمانهاي الهي در زندگي اين جهان است، ولي خداوند فرمانهاي خود را چگونه در اختيار بشر قرار مي دهد؟ رهبران الهي براي انجام چنين رسالتي برگزيده شده اند. خداوند كساني را از جنس انسانها برگزيد تا راه هدايت را به انسان نشان دهند.از منظر علماي شيعه، اين رهبري الهي تا پايان تاريخ جريان دارد، چنان كه از آغاز تاريخ شروع شده است. اولين سلسله از رهبران الهي پيامبران هستند. پس از ختم نبوت، اوصياي الهي رهبري را ادامه مي دهند و در عصر غيبت ولي اعظم الهي حضرت حجه ابن الحسن المهدي (عج)، اوليا رهبري را عهده دار هستند. نبوت، امامت و ولايت در امتداد تاريخ، جريان هدايت الهي را رقم زده و خواهند زد.

نهايي چشم دارد. اين هدف نهايي بازگشت به محضر خداوند بزرگ است. سعادت قصوي و نيز مجازات مناسب براي برخي جرائم تنها و تنها در قيامت امكان دارد. بديهي است فرض معاد و قيامت و اعطاي پاداش به نيكوكاران و مجازات بدكاران در فرض جهان بيني و هستي شناسي الهي متصور است و الا ماديگرايان جهان را كهنه كتابي مي دانند كه اول و آخر آن افتاده و همه اش در دنياي طبيعي و مادي خلاصه مي شود.باورداشتن به معاد و اعتقاد به پايان الهي هستي، سبب مي شود تا انسان در تمام اقدامات خود خداوند و دستورات او را در نظر داشته باشد و به خود و ديگران ظلم نكند و از مسير حق خارج نشود. ساحران، پس از آنكه به حقانيت موسي پي بردند، در برابر فرعون ايستادند و چنين گفتند:(اًِنا نَخافُ مِن رَبٍّنا يَوماً عَبُوساً قَمطَرِيراً) (دهر/10)ما از روز قيامت كه روزي گرفته و سياه و دردناك است مي ترسيم.با يك آيه، كه جامع مراحل هستي از آغاز تا پايان است و به عنوان جمع بندي اين بحث به شمار ميرود، بحث مربوط به هستي شناسي را به پايان مي بريم.(كَيفَ تَكفُرُونَ بِاللهِ وَ كُنتُم أَمواتاً فَأَحياكُم ثُمَّ يُمِيتُكُم ثُمَّ يُحيِيكُم ثُمَّ اًِلَيهِ تُرجَعُونَ) (بقره:28)مردم چگونه كافر مي شويد به خدا و حال آنكه شما مرده بوديد و خدا شما را زنده كرد و ديگر بار بميراند و باز زنده كند و عاقبت به سوي او باز خواهيد گشت.

انسان معرفي كنند. پيامبران آمده اند به انسان كمك كنند تا استعدادهاي خود را از قوه به فعليت درآورد.لازمه اعتقاد به رهبري الهي و از جمله نبوت، دخالت در سرنوشت اجتماع است، چه هدف و مقصود پيامبران نيز همين مسأله بوده است.به همين سبب است كه اگر همه رهبران الهي و پيامبران در يك زمان در يك محلي جمع بشوند، هيچ اختلافي و در ميان آنها رخ نخواهد داد. [3] پيامبران به دنبال شكستن كنگره ها و كاخ هاي ظلم، [4] مسلط بر نفس خويش، [5] خدمتگزار مردم، [6] پيامبران جلوه رحمت حق تعالي بوده اند [7] و ثبات قدم داشته [8] و فروتن [9] و ساده زيست بوده اند.شما مي بينيد كه بزرگترين افراد بشر انبيا بودند و ساده ترين از همه هم آنها بودند. در عين حالي كه بزرگ تر از همه بودند و همه آنها را به بزرگي مي شناختند، در عين حال ساده ترين افراد بودند در وضع زندگي شان. [10] .نه تنها خوبي توده هاي مردم از بركت انبياست، [11] بلكه تمام خيرات عالم اثر انبياست. [12] انبيا عهده دار تزكيه انسان هستند.فلسفه ارسال رسل و رهبران الهي اين است كه مردم از خدا پيروي كنند و از طاغوت دوري كنند. [13] .در نگاه الهي سرانجام كار از آن مؤ منان و رهبران الهي است، هرچند كه دشمني ابليس و پيروانش در طول تاريخ در مقابل خداجويان قرار داشته و دارد. [14] .با ختم نبوت، رهبري الهي خاتمه نمي يابد، بلكه در امامت و ولايت تداوم پيدا مي كند؛ چرا كه خداوند در قرآن راه را بر هرگونه اطاعت غيرالهي بسته است.

اجتماعي مطرح مي شود؛ زيرا زندگي اجتماعي بدون نظم، نه تنها به حال انسان مفيد نخواهد بود، بلكه ضررهاي جبران ناپذيري دارد. فرمانروايي سياسي بر بستر نظم اجتماعي مستقر مي شود. در هر فرمان روايي يك نوع «نابرابري» متولد مي شود. اين نابرابري كه انسان ها را به دو دسته فرمان روا و فرمان بر، دستوردهنده و اطاعت كننده، حاكم و محكوم و... تقسيم مي كند، نيازمند استدلال، استناد و توجيه است به آن چه نابرابري را توجيه و پذيرفتني جلوه مي دهد و در واقع آنچه مشكل پيروي كردن فرمان بران از فرمان روايان را حل مي كند، «مشروعيت» است.در طول تاريخ توجيهات گوناگوني براي مسئله نابرابري سياسي صورت گرفته است. در يك تقسيم بندي مي توانيم از چهار نوع نظريه در باب مشروعيت ياد كنيم:1. نظريه هاي فرادستي و فرودستي طبيعي؛2. نظريه هاي فرمان روايي معطوف به شناخت خير و سعادت؛3. نظريه هاي فرمان روايي الهي؛4. نظريه هاي فرمانروايي مبتني بر رضايت. [15] .درباره منابع مشروعيت نظريههاي ديگري نيز ارائه شده است. [16] كه هر يك به نوعي در طبقه بندي پيش گفته يافت مي شود. علماي شيعه در آثار خود، از مشروعيت الهي به تفصيل سخن گفته و بر درستي آن استدلال كردند. ديگر نظريههاي مشروعيت از نظر اين علما يا نادرست است و يا اين كه در مشروعيت الهي وجود دارد. براي مثال، نظريه هاي مشروعيت معطوف به شناخت خير و سعادت در نظريه مشروعيت الهي وجود دارد؛ زيرا سعادت انسان مهم ترين دغدغه كساني است كه از سوي خداوند به عنوان رهبران جامعه انساني معرفي شده اند. همچنين رضايت مردم در نظريه مشروعيت الهي لحاظ شده است؛ زيرا نظام اسلامي، بدون حضور و نظر مردم در عالم خارج محقق نمي شود.نظام هاي سياسي سلطنتي، كه مشروعيت

آنها نوعاً از نوع طبيعي (تركيبي از قهر و غلبه و وراثت و نخبگي) است، در انديشه سياسي علماي شيعه نفي شده است. آيههاي گوناگوني بر نفي مشروعيت مبتني بر قهر و غلبه و سلطنت و وراثت و مشروعيت هاي ناشي از غير خدا و طبيعت انسان ها دلالت دارد. برخي از اين آيهها را با هم مرور مي كنيم:1. آياتي كه مشروعيت حاكماني چون فرعون را نقد كرده و مورد طرد و مذمت قرار داده است: [17] در آيههاي مربوط به صراحت مشروعيت از فرعون و پيروانش سلب و براي خدا و اهل تقوي قرار داده شده است. آيههاي ديگري نيز در زمينه مشروعيت نداشتن نظام سياسي فرعون وجود دارد. [18] .2. آياتي كه ظلم در آنها نفي شده و نيز بر تعلق نداشتن رهبري معنوي و سياسي به ظالمان تأكيد شده است.مشهورترين آيه در اين رابطه آيه اي است كه خطاب به حضرت ابراهيم (ع) نازل شده است: (قالَ وَ مِن ذُرٍّيَّتِي قالَ لا يَنالُ عَهدِ ي الظالِمِينَ)؛ (سوره بقره،بخشي از آيه 124)ابراهيم عرض كرد اين پيشوايي را به فرزندان من نيز عطا خواهي كرد؟ فرمود: (آري، اگر عادل و صالح و شايسته آن باشند كه) عهد من هرگز به مردم ستمكار نخواهد رسيد».در اين آيه مشروعيت مبتني بر وراثت صرف، بدون شايستگي، نفي شده است. چون حكومت ظالمان مشروعيت ندارد، نبايد مؤ منان با ظالمان همكاري داشته باشند:(فَاستَقِم كَما أُمِرتَ وَ مَن تابَ مَعََ وَ لا تَطغَو ا اًِنَّهُ بِما تَعمَلُونَ بَصِيرٌ وَ لا تَركَنُوا اًِلَي الَّذِينَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّكُمُ النارُ وَ ما لَكُم مِن دُونِ اللهِ مِن أَولِيأَ ثُمَّ لا تُنصَرُونَ). (هود:112 و 113)پس اي رسول ما! تو

چنان كه مأموري استقامت و پايداري كن و كسي كه با همراهي تو به خدا رجوع كرد (نيز پايدار باشد) و هيچ از حدود الهي تجاوز نكنيد كه خدا به هر چه شما مي كنيد بصير و داناست. و شما مؤ منان هرگز نبايد با ظالمان همدست و دوست باشيد وگرنه آتش كيفر آنان در شما هم خواهد افتاد و در آن حال جز خدا هيچ دوستي نخواهيد يافت و هرگز كسي ياري شما نخواهد كرد.خداوند بر آنان كه عليه مسلمانان و نظام الهي ظلم روا دارند مجازات هاي سختي مقرر كرده است. [19] در زمينه نفي ظلم آيات بسيار زيادي وجود دارد كه از ذكر آنها صرف نظر مي كنيم. [20] .3. آياتي كه اطاعت از گذشتگان را مورد نقد و مذمت قرار داده است. محتواي اين دسته از آيات دال بر اين امر است كه خداوند متعال اطاعت از رهبران غير الهي را مشروع نمي داند.(اِنَّ اللهَ لَعَنَ الكافِرِينَ وَ اعَدَّ لَهُم سَعِيراً خالِدِينَ فِيها ابَداً لا يَجِدُونَ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً يَومَ تُقَلَّبُ وُجُوهُهُم فِي النارِ يَقُولُونَ يا لَيتَنا أَطَعنَا اللهَ وَ أَطَعنَا الرَّسُولاَ وَ قالُوا رَبَّنا انا أَطَعنا سادَتَنا وَ كُبَرانا فَاضَلُّونَا السَّبِيلاَ). (احزاب/64 تا 77)آنان در آن دوزخ هميشه معذبند و بر نجات خود هيچ يار و ياوري نخواهند يافت. در آن روز، صورت هاشان بر آتش همي گردد و گويند: اي كاش كه ما خدا و رسول را اطاعت مي كرديم و گويند: اي خدا ما اطاعت امر بزرگان و پيشوايان (فاسد) خود را كرديم كه ما را به راه ضلالت كشيدند.در آيات ديگري از اين مسأله به صورت يك سنت ياد شده است كه

معمولاً مردم به پيامبران الهي مي گفتند ما دست از آنچه از پدران ما به ما رسيده است برنمي داريم و معمولاً در اين سخن ردپاي سياستمداران غير الهي ديده مي شود:(وَ كذلك ما ارسَلنا فِي قَريَهٍ مِن نَذِيرٍ اِ لا قالَ مُترَفُوها اِنا وجدنا ابإنا علي امَّهٍ و انا علي آثارهم مقتدون) (زخرف/23)و همچنين ما هيچ رسولي پيش از تو در هيچ شهر و دياري نفرستاديم جز آن كه اهل ثروت و مال آن ديار به رسولان گفتند كه ما پدران خود را بر آيين و عقائدي يافتيم و از آنها البته پيروي خواهيم كرد.4. آياتي كه بر تساوي ذاتي انسان ها تأكيد دارد، تمام مشروعيت هاي مبتني بر طبيعت و ويژگي هاي ذاتي انسان ها را نفي مي كند. پيش از اين ديدگاه هاي علماي شيعه را درباره ويژگي هاي ذاتي و اكتسابي انسان ها در بحث مباني انسان شناختي به تفصيل آورده بوديم و دوباره تكرار نمي كنيم و تنها به ذكر يك آيه بسنده مي كنيم:(يا أَيُّهَا الناسُ اِنا خَلَقناكُم مِن ذَكَرٍ وَ أُنثي وَ جَعَلناكُم شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا اِنَّ أَكرَمَكُم عِندَ اللهِ أَتقاكُم) (حجرات/ 13)اي مردم ما همه شما را نخست از مرد و زني آفريديم و آنگاه شعبه هاي بسيار و فرق گوناگون گردانيديم تا يكديگر را بشناسيد. بزرگوارترين شما نزد خدا باتقواترين شماست.در جمع بندي اين قسمت، به اين نتيجه مي رسيم كه تمامي مشروعيت هاي غير الهي از جانب علماي شيعه نمي تواند پذيرفته شود و فقط مشروعيت الهي پذيرفته شده است. بنابراين عالمان شيعي عصر صفوي نمي توانسته اند نظام سياسي سلطنتي را مشروع بدانند.پيش از اين، گفته شد كه هر نظريه مشروعيتي در صدد توجيه و توضيح نابرابري سياسي در عرصه فرمان روايي

است. همچنين گفتيم كه اين توجيه اگر ريشه در فرامين الهي نداشته باشد، قابل قبول نيست، ولو تحقق خارجي هم داشته باشد. اينك مشروعيت مورد قبول از ديدگاه اسلامي و شيعه را بيشتر توضيح مي دهيم.خداوند بزرگ حق حكومت را به پيامبران واگذار كرد و در واقع آنها را براي حكومت بر مردم نصب نمود. برخي از پيامبران، همچون حضرت سليمان، حضرت يوسف و پيامبر اسلام (ص) حكومت تشكيل دادند و جامعه را بر طبق فرامين الهي اداره كردند. در واقع پيامبر اسلام (ص) هم ولايت در ابلاغ وحي داشت و هم ولايت در حوزه هاي اجرايي و قضايي. وظيفه اجراي احكام و هدايت مردم، پس از آن حضرت به امام علي (ع) و ديگر امامان (ع) منتقل شد. [21] .درباره اهداف و وظايف دولت اسلامي در فصل بعدي بحث خواهيم كرد. اينك به اختصار مذكور اكتفا كرده، مستندات قرآني زعامت سياسي پيامبران، امامان و فقهاي جامع الشرايط را ارائه مي كنيم. ولايت فقيه، به عنوان استمرار حركت پيامبران و ائمه (ع)، ولايتي است برخاسته از آن چه در قرآن و روايات با بيان اوصاف و شرايط قابل استنباط و استخراج است. آياتي كه بر نظام سياسي مشروع الهي تأكيد دارد، در چند نكته قابل دسته بندي است.1. آياتي كه بر حقانيت و مشروعيت نظام سياسي پيامبراني الهي اشاره دارد:(فَهَزَمُوهُم بِاِذنِ اللهِ وَ قَتَلَ داوُدُ جالُوتَ وَ آتاهُ اللهُ المُلكَ وَ الحِكمَهَ) (بقره/251)پس به ياري خدا، كافران را شكست دادند و داود، امير آنها، جالوت را كشت و خدا او را پادشاهي و فرزانگي عطا فرمود.بر طبق اين آيه و صراحت نهفته در آن، منصب حكومت

و سياست از سوي خدا به داود عطا شده است.(وَ قالَ لَهُم نَبِيُّهُم اًِنَّ اللهَ قَد بَعَثَ لَكُم طالُوتَ مَلِكاً قالُوا اني يَكُونُ لَهُ المُلكُ عَلَينا وَ نَحنُ أَحَقُّ بِالمُلكِ مِنهُ وَ لَم يُؤتَ سَعَهً مِنَ المالِ قالَ اِنَّ اللهَ اصطَفاهُ عَلَيكُم وَ زادَهُ بَسطَهً فِي العِلمِ وَ الجِسمِ وَ اللهُ يُؤتِي مُلكَهُ مَن يَشاء) (بقره/247)پيغمبر آنها گفت: همانا خداوند طالوت را به پادشاهي شما برانگيخت. گفتند: از كجا او را بر ما بزرگي و شاهي روا است در صورتي كه ما به پادشاهي شايسته تريم. او را مال فراوان نيست. رسول در جواب آنها گفت: او از اين رو به شاهي شايسته تر خواهد بود كه خداوندش بر شما برگزيده و او را افزوني بخشيده در بسط دانش و توانايي تن و خدا مُلك را به هر كه خواهد بخشد.در اين آيه نيز گزارش درگيري و نزاع ميان مشروعيت برخاسته از اراده الهي و مشروعيت برخاسته از تصورات غير الهي را مشاهده مي كنيم و اين مشروعيت الهي است كه از سوي خداوند مورد تأييد قرار گرفته است. حضرت سليمان نيز قدرت و شوكت را از خداوند تقاضا كرده است:(قالَ رَبّ اغفِر لِي وَ هَب لِي مُلكاً لا يَنبَغِي لاِ َحَدٍ مِن بَعدِ ي اِنََّ انتَ الوَ هابُ) (ص/35)گفت: پروردگارا، به لطف و كرمت از خطاي من درگذر و مرا مُلك و سلطنتي عطا فرما كه پس از من احدي لايق آن نباشد كه تو بخشنده بي عوضي.2. آياتي كه منصب سياسي پيامبر گرامي اسلام (ص) از آنها استفاده مي شود. پيش از همه آيه اي را ذكر مي كنيم كه در مكه نازل شده و در آن آيه پيامبر

اسلام (ص) از خداوند توفيق در تشكيل نظام سياسي و جعل ولايت سياسي را براي خود تقاضا كرده است:(وَ قُل رَبّ ادخِلنِي مُدخَلَ صِدقٍ وَ أَخرِجنِي مُخرَجَ صِدقٍ وَ اجعَل لِي مِن لَدُنكَ سُلطاناً نَصِيراً) (اسرا/80)و اي رسول ما! دايم دعا كن كه بارالها (هميشه به هر جا روم) مرا به قدم صدق داخل و خارج گردان و به من از جانب خود قدرتي قرار بده كه يار و مددكار من باشد.در قرآن كريم تنها يك مورد كلمه «سلطان» با «نصير» آمده است و آن هم همين آيه است. در ساير موارد «سلطان» با كلماتي چون «مبين» به كار رفته، كه به معني «دليل»، «بينه» و «برهان» مي باشد. [22] همچنين آياتي وجود دارد كه بر اطاعت از پيامبر گرامي اسلام (ص) در كنار اطاعت از خدا تأكيد شده است:(يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اطِيعُوا اللهَ وَ اطِيعُوا الرَّسُولَ وَ اولِي الا َمرِ مِنكُم فَاِن تَنازَ عتُم فِي شَيءٍ فَرُدُّوهُ اِلَي اللهِ وَ الرَّسُولِ اِن كُنتُم تُؤمِنُونَ بِاللهِ وَ اليَومِ الاَّخِرِ) (نسا/59)اي اهل ايمان! فرمان خدا و رسول و فرمانداران (از طرف خدا و رسول) را اطاعت كنيد و چون در چيزي كارتان به گفت و گو و نزاع كشد، به حكم خدا و رسول بازگرديد، اگر به خدا و روز قيامت ايمان داريد.علامه طباطبايي نظريه برخي از مفسران را كه گفته اند تكرار «اطيعوا» در آيه براي تأكيد است رد كرده و در اين زمينه عقيده دارد كه تكرار «اطيعوا» به سبب آن است كه پيامبر، علاوه بر امور وحياني كه در اختيار مردم مي گذارد و آنها را بدان ها امر و نهي مي كند، اوامري نيز بر اساس

صواب ديد خود صادر مي كنند كه خداوند متعال با اين بيان به آن اوامر مشروعيت بخشيده و دستور وجوب و لزوم اطاعت داده است. [23] در اين آيه همان گونه كه مشهود است دستور به اطاعت از اولوالامر نيز در چارچوب اوامر الهي صادر شده است.در آيه ديگري بر نادرستي اعتراض به حكم خدا و پيامبر تصريح شده است:(وَ ما كانَ لِمُؤمِنٍ وَ لا مُؤمِنَهٍ اِذا قَضَي اللهُ وَ رَسُولُهُ امراً أَن يَكُونَ لَهُمُ الخِيَرَهُ مِن اَمرِ هِم وَ مَن يَعص اللهَ وَ رسُولَهُ فَقَد ضَلَّ ضَلالاً مُبِيناً) (احزاب/36)هيچ مرد و زن مؤ من را در كاري كه خدا و رسول حكم كنند، اراده و اختياري نيست (كه رأي خلافي اظهار نمايند) و هر كس نافرماني خدا و رسول كند، دانسته به گمراهي افتاده است.آيات ديگري نيز قابل استناد است كه از ذكر آنها صرف نظر مي كنيم.3. آيات مربوط به امامت، از جمله آيه ولايت [24] ، آيه تطهير [25] ، و آيه مودت. [26] .رهبري الهي در عصر غيبت بر عهده فقهاي واجد شرايط است؛ زيرا فقها، نايبان امام زمان (عج) هستند. اين مسئله از انديشه هاي فراگير، حتي در ميان توده مردم در عصر صفويه است. آيات فراواني وجود دارد كه بر لزوم عادل بودن كارگزاران حكومت اسلامي و امين بودن آنها و نيز عالم بودن آنها به قوانين و دستورات الهي دلالت دارد. به برخي از اين آيات، اشاره مي شود.(قالَ اجعَلنِي عَلي خَزائِنِ الا َرضِ اًِنٍّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ) (يوسف/55)[يوسف به عزيز مصر] گفت: مرا سرپرست خزائن سرزمين (مصر) قرار ده كه حافظ (امين) و دانايم.در اين آيه بر شرط علم و دانايي تأكيد شده است.(قالَت

اِحداهُما يا ابَتِ استَأجِرهُ اِنَّ خَيرَ مَنِ استَأجَرتَ القَوِ يُّ الاَمِينُ) (قصص/26)يكي از آن دو گفت: اي پدر! (خطاب به حضرت شعيب است) او را استخدام كن (منظور موسي است) زيرا بهترين كسي را كه مي تواني استخدام كني آن كسي است كه «قوي» و «امين» باشد.در اين آيه به صفات امانت و قدرت تأكيد شده است.(اِنَّ اللهَ يَأمُرُكُم ان تُؤَدُّوا الا َماناتِ اًِلي أ هلِها وَ اِذا حَكَمتُم بَينَ الناسِ أَن تَحكُمُوا بِالعَدلِ) (نسا/58)همانا خداوند به شما فرمان مي دهد كه امانت ها را به صاحبان آنها بازگردانيد و چون در ميان مردم داوري كنيد، به عدالت حكم برانيد.به نظر برخي از علما، مفهوم «حكم» كه در آيه آمده است، هم شامل قضاوت، كه شأن قاضي است مي شود و هم حكومت را كه شأن زمامداران است دربر مي گيرد. براي اثبات اين مدعا، به حديثي كه در مجمع البيان ذيل اين آيه آمده و نيز به آيه ديگري از قرآن استناد شده است. حديث چنين است: (امر الله الولاه و الحكام ان يحكموا بالعدل و النصفه) [27] خداوند به فرمان روايان و حاكمان دستور داده است كه با عدالت و انصاف حكم برانند.از آن چه آمد نكات ذيل به دست مي آيد:1. نظام سياسي و دولت لازمه زندگي اجتماعي و زندگي سياسي است. زندگي سياسي بدون نظم عمومي و فردي ممكن نيست. دولت به وجود مي آيد تا اين نظم را برقرار نمايد. براي برقراري نظم، لازم است كاربرد انحصاري قدرت در اختيار دولت قرار گيرد. همچنين دولت مجاز است قوانين عام و فراگير را به مرحله اجرا بگذارد.2. بدون پيروي انسان ها، دولت ها نمي توانند دوام بياورند. لزوم پيروي انسان ها از دولت ها مشروع داشتن

آن دولتها است مشروعيت توجيهي است براي اقناع فرمان بران از فرمان دهند گان؛ زيرا هر نوع فرمان روايي متضمن نوعي نابرابري سياسي است كه يك طرف آن حاكمان و فرمان روايان قرار مي گيرند و طرف ديگر آن فرمان بران.3. از قديم، توجيهات گوناگوني براي فرمان روايي صورت گرفته است. اين توجيهات در دو دسته الهي و غير الهي قابل تقسيم است. نظريه مشروعيت اسلامي و شيعي، كه مبتني بر آموزه هاي قرآني است، از نوع نظريه هاي مشروعيت الهي است. در اين نظريه انسان ها هيچ يك بر ديگري ولايت و حق سلطه سياسي ندارند. تنها خدا، به عنوان خالق انسان، حق ذاتي براي فرمان دادن انسان را دارد. خداوند از طريق پيامبران، امامان و فقهاي واجد شرايط (شرط فقاهت و عدالت) فرامين خود را در اختيار انسان ها قرار داده است. رهبران الهي براي اجراي فرامين الهي، با همكاري مردم حكومت تشكيل مي دهند. اگر مردم از رهبران الهي اطاعت نكنند و به عبارت ديگر، در جهت تحقق منويات و فرامين الهي مشاركت نكنند، رهبران الهي، باوجود اين كه مشروعيت الهي دارند، موفق به تشكيل حكومت ديني نخواهند شد؛ زيرا حكومت ديني دو پايه دارد: از سويي مشروعيت خود را از خدا مي گيرد و از سوي ديگر قدرت اين جامعه براي تحقق عيني وابسته به مردم است.4. پس از تشكيل نظام سياسي اسلامي، رهبران و مردم، هر دو گروه لازم است بر اساس قوانين الهي عمل كنند و به عبارت ديگر، آزادي رهبران و كارگزاران نظام سياسي ديني و مردم در چارچوب حدود و مقررات الهي است و هيچ يك اجازه تخطي از آن را ندارند.

دانشمندان گرايش هاي گوناگون علوم سياسي و نيز دانشمندان علوم هنجاري و فرهنگي بوده است. با وجود اين، مي توانيم بگوييم تأثيرگذاري برخي حوزه ها در تعيين اهداف و كارويژه ها بيشتر بوده است. مؤ ثرترين حوزه از ديرباز تا كنون فلسفه سياسي بوده است؛ زيرا فلسفه سياسي رسالت تعيين خير و شر در عرصه نظام سياسي را براي خود قائل است. در جهان اسلام علاوه بر فيلسوفان، متكلمان و فقها نيز در اين عرصه تعيين كننده بوده اند و بلكه فقها نقش بيش تري داشته اند. در جهان معاصر، جامعه شناسان سياسي نيز به صورت فعالي وارد اين عرصه شده اند. به نظر مي رسد دو گرايش عمده درميان كساني كه دست به تعيين هدف براي نظام هاي سياسي زده اند وجود دارد: گرايشي كه دغدغه هاي ارزشي و هنجاري دارد و گرايش ديگري كه عمدتاً حالت توصيفي و غيرهنجاري دارد. نوع فيلسوفان سياسي، فقها و متكلمان در گروه اول و اغلب جامعه شناسان در گروه دوم قرار مي گيرند. روشن است كه بحث ما از سنخ اول است. در عين حال اشاره اي به نظرات گرايش دوم مي تواند از جهاتي به ايضاح مباحث دسته اول كمك كند.از ديدگاه جامعه شناسان كاركردگرا، به ويژه پارسونز، عوامل همبستگي و استمرار نظام اجتماعي چهار چيز است: ارزش ها، هنجارها، نهادها و نقش ها. ارزش ها غايات زندگي را تعيين و رفتار و عمل افراد جامعه را به آن سمت و سو هدايت مي كنند. چنان كه خواهيم گفت، اين بحث در ميان فلاسفه و فقها مورد تأكيد است. جامعه شناسان كاركردگرا به محتواي اين ارزش ها كاري ندارند، بلكه براي آنها كاركرد ارزش ها، يعني ايجاد همبستگي، مهم است. هنجارها در سايه ارزش ها به وجود مي آيند و قواعد و

روش هاي عمل اجتماعي را به دست مي دهند. هنجارها در قالب نظام حقوقي هر جامعه خود را نشان مي دهند. در حالي كه حقوق دانان از محتواي هنجارها بحث مي كنند، جامعه شناسان كاركردگرا از كاركرد اجتماعي هنجارها گفت و گو مي كنند. نهادها تبلور ارزش ها و هنجارها هستند و نقش ها مجموعه كارويژه در درون هر حوزه از نظام اجتماعي هستند كه ارزش ها و هنجارها را در درون نهادها اعمال مي كنند.هر نظام اجتماعي جهت حفظ، تداوم و استمرار خود چهار كارويژه اصلي را بايد انجام دهد؛ اين چهار كارويژه عبارتند از: حفظ نظم و همبستگي اجتماعي؛ ايجاد همبستگي و حل منازعه؛ نيل به اهداف و انطباق با شرايط. نظام سياسي هر جامعه اي همين چهار وظيفه را انجام مي دهد. ايدئولوژي و قانون اساسي عهده دار انسجام بخشي و همبستگي اجتماعي هستند. دستگاه قضايي و قوه قضائيه حل منازعات را بر عهده دارند. نظام اداري عهده دار تحقق اهداف است و قوه مقننه به كمك قواي ديگر از منظر به روز كردن قواعد و قوانين، كارويژه انطباق با شرايط متغير و جديد را انجام مي دهد. چنان كه دستگاه ديپلماسي كشور، عهده دار انطباق با محيط بيروني است. [28] .از منظر جامعه شناسان، كارويژه هر نهاد چيزي است كه از عهده ديگر نهادها برنمي آيد. بر همين اساس است كه جامعه شناسان نهادهايي مانند نهاد حكومت، نهاد خانواده، نهاد تعليم و تربيت، نهاد اقتصاد و نهاد دين را از نهادهاي اساسي و ضروري زندگي انسان مي دانند. [29] فيلسوفان سياسي درباره اهداف، نظر مشتركي ندارند. در حالي كه فلاسفه ليبرال بر «آزادي» به عنوان هدف غايي و نهايي زندگي سياسي تأكيد دارند، [30] فلاسفه سياسي ماركسيست و سوسياليست بر «عدالت» و جامعه

بي طبقه اصرار مي ورزند. [31] فلاسفه سياسي مسلمان «قرب به خدا» و «لقاء الله» را مقصد نهايي و هدف اساسي مي دانند. [32] .هدف نظام سياسي از منظر فيلسوفان سياسي چيزي است كه تمام اركان و نهادهاي اجتماعي سياسي را جهت مي دهد و همه در جهت رسيدن به آن تلاش مي كنند و نه يكي از نهادهاي اجتماعي مثل نهاد حكومت.كار ويژه نظام سياسي اسلامي آن گونه خدمت و وظيفه اي است كه اگر نظام سياسي «اسلامي» نباشد انجام نخواهد شد. از منظر علماي شيعه، كارويژه اساسي نظام سياسي اسلام زمينه سازي براي تقرب به خداوند است. در واقع تمام تصميمات و برنامه ها در نظام سياسي اسلام در جهت تحقق همين هدف است. اهداف ديگري مثل اجراي احكام اسلام و يا تحقق عدالت از اهداف مياني به شمار مي آيند. به سبب همين كارويژه است كه دولت اسلامي، در مقايسه با دولت هاي سكولار و غير ديني بايد ويژگي هايي باشد. در اينجا به مهم ترين ويژگيهاي آن مميزات اشاره مي كنيم:1. گفته شد كه در دولت ديني، رئيس دولت به اسم (مثل پيامبر و ائمه) يا به وصف (مثل فقيه جامع شرايط) از جانب خدا تعيين مي شود؛ ولي در دولت هاي غير ديني چنين نيست. رئيس دولت در اين نظام ها از طريق زور، وراثت، كودتا، انقلاب، نظر بعضي از گروه هاي قدرتمند و يا رأي اكثريت مردم انتخاب مي شود. البته دولت ديني نيز رضايت مردم را به همراه دارد.2. منشأ مشروعيت الهي رهبر و رئيس دولت ديني ايجاب مي كند كه دولت ديني در چارچوب احكام الهي مستقر شود و عمل كند. دولت هاي غيرديني يا بر عقل و خرد بشري استوارند و يا بر خواسته ها و

تمايلات حاكمان و يا هر دو.3. اطاعت از حاكمان در دولت ديني واجب شرعي است.(فلا و ربك لا يؤ منون حتي يحكموك فيما شجر بينهم ثم لا يجدوا في انفسهم حرجاً مما قضيت و يسلموا تسليماً) (نسا/65)نه چنين است! قسم به خداي تو كه اينان به حقيقت اهل ايمان نيستند، مگر آن كه در خصومت و نزاعشان تنها تو را حاكم كنند و آنگاه به هر حكمي كه (به سود و زيان آنها) كني هيچ گونه اعتراضي در دل نداشته و كاملاً از جان و دل تسليم فرمان تو باشند.در حالي كه اطاعت از حاكمان غير ديني بر مؤ منان واجب نيست و بلكه در فرض اوليه حرام است.4. معارضه با رئيس دولت ديني عنوان «بغي»، «محاربه»، «نفاق» و... را به خود مي گيرد و موجب عقوبت هاي شرعي و عقاب اخروي خواهد شد؛ بر خلاف معارضه با دولت هاي سكولار و غير ديني. از منظر ديني معارضه با دولت هاي ضد ديني مستلزم پاداش است.5. قوانين دولت ديني، چون برخاسته از قرآن و احاديث است ضامن سعادت دنيوي و اخروي انسان ها است بر خلاف قوانين دولت هاي غير ديني. كتاب خدا و سنت معصومين (ع) اساس قوانين دولت اسلامي است.6. مهم ترين دغدغه دولت ديني اجراي شريعت و اطمينان از رضايت خداوند متعال است. [33] .تفاوت ديگري نيز مي توان ميان بين نظام سياسي مبتني بر دين و نظام هاي غير ديني برشمرد، اما مهم ترين تمايز و تفاوت در باب رهبران، قانون و اهداف قانون است. در واقع مشروعيت الهي دولت ديني به تمام اجزا، اركان، عناصر و محتويات دولت ديني سرايت مي كند.با توجه به آن چه گفتيم، برخي كارها از

وظايف ويژه «نهاد حكومت» است و ديني بودن يا غير ديني بودن نظام سياسي در آنها تأثير مستقيم نمي گذارد؛ از قبيل تأمين امنيت، حفظ نظم، تأمين رفاه، آموزش و پرورش، حل منازعه و امثال آن. به عبارت ديگر، وظايف حكومت ها دو بُعد دارد: يكي مربوط به وظايف مادي، دنيايي و اقتصادي و معيشتي حكومت ها است كه اين مسئله مشترك بين تمام دولت ها است و نگارنده در اين پژوهش به اين بخش از وظايف و اهداف نمي پردازد. بخش ديگر مربوط به مسائل ارزشي و معنوي است كه به اعتقاد نگارنده همين اهداف معنوي به اهداف مادي نيز رنگ و جهت مي بخشد و آنها را هم تحت تأثير قرار مي دهد. اين قسمت در انديشه علماي شيعه مورد بررسي قرار خواهد گرفت. در اينجا برخي از مستندات قرآني آنها به عنوان مباني مشترك ميان علماي شيعه بيان خواهد شد. مهمترين اهداف به قرار زير است:

خدا؛ زيرا انسان كامل، خليفه خدا است و به اذن و اراده خدا عمل مي كند و نه به اصالت. [34] .(هو الذي بعث في الأ ميين رسولاً منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب و الحكمه و ان كانوا من قبل لفي ضلال مبين) (حج / 2)اوست خدايي كه ميان عرب اُمي پيغمبري بزرگوار از همان مردم برانگيخت تا بر آنان آيات الهي را تلاوت كند و آنها را پاك سازد و شريعت و احكام كتاب آسماني و حكمت الهي بياموزد با آن كه پيش از اين همه در ورطه جهالت و گمراهي بودند.(الذين ان مكناهم في الارض اقاموا الصلوه و آتوا الزكاه و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر) (حج/41)آنها (مؤ منان و ياوران الهي) كساني هستند كه هر گاه در زمين به آنها قدرت بخشيده ايم نماز را به پا مي دارند و زكات را ادا مي كنند و امر به معروف و نهي از منكر مي نمايند.تعبير به «مكناهم في الارض» به معني قدرت بخشيدن به مؤ منان در روي زمين است و بنابراين به تشكيل دولت و هدف و رسالت دولت و نظام سياسي در نزد مؤ منان اشاره دارد. [35] .(وعد الله الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ليستخلفنهم في الارض كما استخلف الذين من قبلهم و ليمكنن لهم دينهم الذي ارتضي لهم و ليبدلنهم من بعد خوفهم امناً يعبدونني لا يشركون بي شيئاً) (نور/55)و خدا به كساني كه از شما بندگان ايمان آورد و نيكوكار گردد، وعده فرمود كه در زمين خلافت دهد (و به جاي امت هاي گذشته اقتدار بخشد) چنان كه امم صالح پيامبران سلف جانشين پيشينيان خود شدند و علاوه بر خلافت

دين پسنديده آنان را (كه اسلام واقعي است) بر همه اديان تمكين و تسلط عطا كند و به همه مؤ منان پس از خوف و انديشه از دشمنان ايمني كامل دهد كه مرا به يگانگي بي هيچ شائبه شرك و ريا پرستش كنند.همان طور كه ملاحظه مي نماييد، آيه شريفه به صراحت يكي از ثمرات تشكيل حكومت صالح را عبادت خداوند و حذف شرك دانسته است.(وَ ما خَلَقتُ الجِنَّ وَ الا ًِنسَ اِ لا لِيَعبُدُونِ) (ذاريات/56)جن و انس را نيافريدم مگر براي عبادت.اگر عبادت فلسفه آفرينش انسان است، نمي تواند فلسفه تأسيس نظام سياسي اسلام نباشد.همچنين خداوند متعال در آياتي كه سرگذشت پيامبران را يادآور شده و سخنان آنان را خطاب به مردمشان نقل كرده است، اين پيام را از زبان همه آنها به مردمشان آورده است كه:(يا قَومِ اعبُدُوا اللهَ ربي وَ ربكم). [36] .بنابراين نظام اسلامي موظف است در جهت تقرب مردم به سوي خدا و نفي موانع عبوديت تلاش كند.

الَّذِ ي يَجِدُونَهُ مَكتُوباً عِندَ هُم فِي التَّوراهِ وَ الا ًِنجِيلِ يَأمُرُ هُم بِالمَعرُوفِ وَ يَنهاهُم عَنِ المُنكَرِ وَ يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيٍّباتِ وَ يُحَرّمُ عَلَيهِمُ الخَبائثَ وَ يَضَعُ عَنهُم اِصرَ هُم وَ الا َ غلالَ الَّتِي كانَت عَلَيهِم فَالَّذِينَ آمَنُوا بِهِ وَ عَزّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِ ي أُنزِلَ مَعَهُ اولئِكَ هُمُ المُفلِحُونَ) (اعراف/157)آنان كه پيروي كنند از رسول و پيغمبر اُمي كه در تورات و انجيلي كه در دست آنهاست (نام و نشانش را) نگاشته مي يابند (كه آن رسول) آنها را امر به هر نيكويي و نهي از هر زشتي خواهد كرد و بر آنان هر طعام پاكيزه و مطبوع را حلال و هر پليد منفور را حرام مي گرداند و احكام پررنج و مشقتي را كه (از جهل و ناداني) چون زنجير به گردن خود نهاده اند، همه را برمي دارد؛ پس آنان كه به او گرويدند و از او حرمت و عزت نگاه داشتند و ياري او كردند و نوري را كه به او نازل شد پيروي نمودند، آن گروه به حقيقت رستگاران عالمند.اين آيه، عمده آن چيزي را كه مي خواستيم ارائه كنيم دربر دارد. وقتي وظايف پيامبر فرمان دادن به تمامي نيكي ها و نهي از تمام بدي ها است، وظايف جانشينان او و وظيفه نظام اسلامي منتسب به پيامبر نيز همين موارد خواهد بود». همچنين بزرگ ترين خدمت به مردم باز كردن زنجيرهاي جهل و گمراهي از انديشه آنهاست.(اِنَّ اللهَ يَأمُرُ بِالعَدلِ وَ الا ِحسانِ وَ اًِيتاءِ ذِ ي القُربي وَ يَنهي عَنِ الفَحشاءِ وَ المُنكَرِ وَ البَغيِ) (نحل/90)همانا خدا خلق را فرمان به عدل و احسان مي دهد و به بذل و عطاء خويشاوندان امر مي كند و از افعال زشت و منكر

و ظلم نهي مي كند.بديهي است اين دستور، دستوري عام است كه شامل نظام سياسي اسلامي و رهبران و كارگزاران حكومتي نيز مي شود.

25-23)همانا موسي را همراه با آيت هامان و با حجتي آشكار فرستاديم به سوي فرعون و هامان و قارون؛ پس گفتند كه جادوگري دروغ پرداز است. چون حق را از جانب ما به آنان ارائه داد، گفتند: پسران آن كساني را كه بدو ايمان آورده اند بكُشيد و زنانشان را زنده نگه داريد. دشمني و نقشه چيني كافران، گمراه و بي اثر است.اگر موساهايي نباشند كه در برابر فرعون ها بايستند، مردم نمي توانند ايمان بياورند و اگر ايمان هم بياورند، نمي توانند ايمان خود را حفظ كنند. بنابراين يكي از وظايف حكومت ديني و اسلامي، كه ادامه دهنده راه پيامبران است، مبارزه با اهريمناني است كه مي خواهند سد راه خدا باشند.مبارزه با شرك از ديگر اقدامات دولت اسلامي و متدينان است:(كانَت لَكُم أُسوَهٌ حَسَنَهٌ فِي ابراهِيمَ وَ الَّذِينَ مَعَهُ اذ قالُوا لِقَومِهِم انا بُرَ آؤُ ا مِنكُم وَ مِما تَعبُدُونَ مِن دُونِ اللهِ كَفرنا بِكُم وَ بَدا بَينَنا وَ بَينَكُمُ العَداوَهُ وَ البَغضاء ابَداً حَتي تُؤمِنُوا بِاللهِ وَحدَهُ) (مؤمن/23 تا 35)براي شما مؤ منان بسيار پسنديده و نيكوست كه به ابراهيم و اصحابش اقتدا كنيد كه آنها به قوم مشرك خود گفتند: ما از شما و بت هاي شما كه به جاي خدا مي پرستيد به كلي بيزاريم. ما مخالف و منكر شماييم و هميشه ميان ما و شما كينه و دشمني خواهد بود تا وقتي كه تنها به خداي يگانه ايمان آوريد.تمام آياتي كه پيش از اين درباره امر به معروف و نهي از منكر آورديم و نيز تمام آيات جهاد و آيات مبارزه با شرك و ظلم و بت پرستي در اينجا قابل استناد است كه از ذكر آنها صرف نظر مي كنيم. فقط يكي از آيات مهم در

حوزه داخلي و يك آيه را كه محور روابط خارجي امت اسلامي است مي آوريم.در بخش داخلي و مربوط به امت مسلمان اين آيه است كه لازم است قيام ما، اگر مي خواهيم توأم با موفقيت باشد، لله باشد.( قُل اِنَّما ا عِظُكُم بِواحِدَهٍ أَن تَقُومُوا لِلهِ مَثني وَ فُرادي) (ممتحنه/4)اي رسول ما، بگو به امت كه من يك سخن شما را پند مي دهم (كه اگر بشنويد و عمل كنيد البته هدايت مي شويد) و آن سخن اين است كه شما خالص براي خدا دو نفر دو نفر با هم يا هر يك تنها در امر دينتان قيام كنيد.خطاب اين آيه عام است؛ هم شامل رهبران و كارگزاران حكومتي مي شود و هم شامل فرد فرد مردم مسلمان؛ ولي آيه اي كه مبناي برخورد دولت و امت اسلامي با جهان غير اسلامي است اصل نفي سبيل است.(لَن يَجعَلَ اللهُ لِلكافِرِينَ عَلَي المُؤمِنِينَ سَبِيلاً) (سبا/46)و خدا هيچ گاه براي كافران نسبت به اهل ايمان راه تسلط قرار نداده است.از آنچه آمد، به اين نتيجه مي رسيم كه مهم ترين هدف پيش روي نظام سياسي اسلام كه براي رسيدن به آن حركت مي كند، تكامل انسان سير الي الله و قرب به خدا است: انا لله و انا اليه راجعون. ديگر اهداف از قبيل حاكميت دين و قوانين الهي بر اجتماع، اجراي مقررات شريعت، استقرار و تحقق امنيت فردي، سياسي، اجتماعي، اقتصادي و اخلاقي، عبادت پروردگار و نفي شركت و جهالت و هواهاي نفساني و خدمت به هم نوعان همه و همه كمك كننده به آن هدف مهم است. چرا كه هدف از ارسال پيامبران و رهبري الهي و تحقق نظام ديني تربيت و

تهذيب انسان براي نائل شدن به مقام قرب است.(يا أَيُّهَا الاِنسانُ اًِنََّك كادِحٌ اًِلي رَبٍَّك كَدحاً فَمُلاقِيهِ) (نسا/141)اي انسان تو با كوشش و تلاش پي گيرت در عبادت و خدمت سرانجام نايل به ملاقات با پروردگارت خواهي شد.

طبق تعريف اين دسته از نظام ها، نظام هاي دمكراتيك خوانده مي شوند.3. نظام هايي كه در شكل گيري و استمرار خود، برآنند تا رضايت الهي و رضايت مردمي را با خود داشته باشند. اين دسته از نظام ها، نظام هاي سياسي مردم سالار ديني ناميده مي شوند. بر اساس آموزه هاي شيعي تحقق نظام سياسي ديني سه مرحله دارد:مرحله اول شايستگي و لياقت كساني است كه قرار است از سوي خدا به رهبري انتخاب شوند. هيچ فردي تا شايستگي نداشته باشد، حكم الهي نصيب او نمي شود. اين همان پاسخي است كه خداوند متعال به ابراهيم فرمود: (لا ينال عهدي الظالمين (.مرحله دوم مشروعيت الهي است. مشروعيت مرتبه صدور حكم امامت جامعه از سوي خداوند متعال است.مرحله سوم مقبوليت مردمي است. انتخاب و بيعت مردم سبب مي شود تا رهبر مبسوط اليد شود و بتواند نظام الهي را مستقر سازد. استقرار نظام سياسي اجتماعي ديني، به معني اسقرار عدالت نيز خواهد بود؛ زيرا رهبر الهي ساختارها، قوانين و كاركردهاي عادلانه را مي شناسد.براي مثال مراحل سه گانه را بر حكومت نبوي تطبيق مي كنيم: پيامبر اسلام (ص) كه در چهل سالگي به پيامبري برگزيده شد، پيش از چهل سالگي از لياقت و شايستگي برخوردار بود، در چهل سالگي مشروعيت نيز يافت، اما پس از سيزده سال فعاليت در مكه و با پيوستن جمعي از مردم يثرب بسط يد يافت و توانست نظام اجتماعي و سياسي ديني تشكيل دهد. حكومت مهدوي نيز چنين است. امام مهدي (عج) به عنوان رهبر الهي از سوي خدا به امامت منصوب شده است. ظهور او زماني است كه انتظار مردم براي آمدن او در سطح جهاني تحقق پيدا كند

و اين به معناي انتخاب او به وسيله مردم و بيعت مردم با او است.علاوه بر آنچه گفته شد، به طور خاص تحقق عدالت، به عنوان هدف مياني دولت اسلامي و مهدوي و نيز تقرب به خدا، به عنوان هدف نهايي دولت ديني، در حكومت حضرت مهدي (عج) به شيوههاي زير تسريع خواهد شد:

حكمت و علم بياموزند، تا آنجا كه زنان، در خانه ها با كتاب خدا و سنت پيامبر قضاوت كنند. [46] .با توجه به آنچه آمد، مي توانيم بر دستاوردهاي ذيل تأكيد كنيم:1. عدالت در آموزه هاي اسلامي و قرآني امري حقيقي است كه در نظام تكوين و تشريع الهي جريان دارد و خداوند انسان را مكلف كرده است كه در نظام اجتماعي و سياسي نيز آن را برپا دارد.2. تحقق عدالت در جامعه انساني مشروط و منوط به اين است كه انسان مسير الهي را انتخاب كند. رهبران الهي، يعني پيامبران، ائمه و اوليا، براي هدايت انسان از مبدأ تا مقصد از سوي خداوند متعال و بر اساس لطف حضرت حق مأموريت دارند.3. حضرت مهدي، به عنوان بقيه الله و خاتم اوصيا، در تداوم رسالت پيامبران الهي و در پايان يك مرحله از تاريخ، يعني زماني كه انتظار بشر براي آمدن او در سطح جهان محقق شود، ظهور خواهد كرد و عدالت را در سراسر گيتي محقق خواهد نمود.رهبري نظام دين و دنيا به وسيله حضرت مهدي (عج) سبب تحقق عدالت در سطح قانون گذاري، ساختارها و نهادها، كارگزاران و عملكردها و به طور كلي تمام نظام اجتماعي خواهد شد. تعادل و تعالي همه جانبه ويژگي نظام و جامعه و تمام كساني است كه رهبري معصوم و در واقع فرامين الله را مي پذيرند.اللهم انا نرغب اليك في دوله كريمه تعز بها الاسلام و اهله و تذل بها النفاق و اهله و تجعلنا فيها من الدعاه الي طاعتك و القاده الي سبيلك و ترزقنا بها كرامه الدنيا و الآخره و لله الحمد.

صص 37 _ 38.

[3] صحيفه نور، ج 11، ص 81.

[4] صحيفه نور، ج 2، ص 214.

[5] صحيفه نور، ج 11، ص 81.

[6] همان، ج 15، ص 217.

[7] همان، ج 16، ص 2.

[8] همان، ج 13، ص 130.

[9] همان، ج 16، ص 268. [

[10] همان، ج 13، ص 3 - 262.

[11] همان، ج 17، ص 20.

[12] همان، ج 17، ص 133.

[13] سوره نحل، آيه 36؛سوره اعراف،آيه 59؛سوره اعراف، آيه 65؛ سوره اعراف، آيه 66.

[14] سوره مؤ من (غافر)، آيه 51 و 52.

[15] براي مطالعه تفصيلي اين ديدگاه ها نك. به: جين همپتن. فلسفه سياسي، ترجمه خشايار ديهيمي، تهران، طرح نو، 1380، صص 21 - 81.

[16] في المثل ماكس وبر سعي كرده است تا بر اساس منبع مشروعيت از مشروعيت هاي سنتي، قانوني و كاريزماتيك ياد كند. نك: ماكس وبر، اقتصاد و جامعه، ترجمه عباس منوچهري و ديگران، تهران: مولي، 1374، ص 400 - 401.

[17] سوره اعراف، آيات 136 و 139.

[18] مثل آيه 83، سوره يونس: ان فرعون لعالٍ في الارض. نيز آيه 4 سوره قصص: ان فرعون علا في الارض. اين آيات دلالت بر عدم مشروعيت نظام سياسي سركشان و مفسدان دارد.

[19] سوره مائده، آيه 33.

[20] آيه ا سيد عبدالحسين لاري در رساله مستقلي كه در دفاع از حكومت مشروطه مشروعه نوشته است آيات مربوط به ظلم را گردآوري كرده است. وجه استدلال چنين است كه در اسلام ظلم حرام است. از طرف ديگر در تكليف قدرت شرط است. از سوي ديگر ظلم موجود در حكومت سلطنتي استبدادي بيشتر از ظلم حكومت سلطنتي مشروطه است؛ ما مسلمان هاي ايران مي توانيم و مقدورمان هست كه سلطنت استبدادي را به سلطنت مشروطه تبديل

كنيم، پس واجب است كه در جهت تقليل ظلم چنين اقدامي را انجام دهيم. نك. به: سيد عبدالحسين لاري، رسائل سيد لاري، به كوشش: سيد علي ميرشريفي، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1377، 3 مجله، رساله آيات الظالمين. آدرس برخي از آيات به اين شرح است: سوره مريم، آيه 59؛ سوره نسأ، آيه 160؛ شعرأ، آيه 18؛ فرقان، آيه 23؛ آل عمران، آيه 57، 86 و 94. رساله آيات الظالمين در جلد يك مجموعه آمده است.

[21] اشاره به آيه شريف 66 سوره مائده دارد كه در برگشت از حجه الوداع در غدير خم بر حضرت ختمي مرتبت (ص) نازل شد: (يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلّغ ما أُنزِلَ اًِلَيكَ مِن رَبّك وَ اِن لَم تَفعَل فَما بَلَّغتَ رِسالَتَهُ).

[22] براي بررسي بيشتر و تحليل هاي گوناگوني كه از اين آيه صورت گرفته، نك. به: عبدالقادر حامد التيجاني، اصول الفكر السياسي في القرآن المكي، المعهد العالمي للفكر الاسلامي، عمان، 1416. اين كتاب توسط نگارنده در فصلنامه علوم سياسي، شماره 7 معرفي شده است.

[23] علامه سيد محمدحسين طباطبايي، الميزان، طهران، دار الكتب الاسلاميه، جلد 4، چاپ چهارم، 1362، صص 413 - 414.

[24] سوره مائده، آيه 55 نيز نك، به: حسن عباس حسن، الصياغه المنطقيه للفكر السياسي الاسلامي، بيروت، الدار العالميه للطباعه و النشر، 1992، ص 265.

[25] سوره احزاب، آيه 33.

[26] سوره شورا، آيه 23.

[27] طبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن، بيروت، دار مكتبه الحياه، جلد 2، ص 135. به نقل از: شؤ ون و اختيارات ولي فقيه، (ترجمه مبحث ولايت فقيه از كتاب البيع حضرت امام خميني، سازمان چاب و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي).

[28] نك. به: حسين بشيريه، جامعه شناسي

سياسي، (نقش نيروهاي اجتماعي در زندگي سياسي)، تهران، نشر ني، چاپ دوم، 1374، ص 84 - 88.

[29] نك. به: كوئن بروس، درآمدي به جامعه شناسي، ترجمه محسن ثلاثي، چاپ سوم، تهران: فرهنگ معاصر، 1372.

[30] نك. به: حسين بشيريه، تاريخ انديشه هاي سياسي در قرن بيستم: ليبراليسم و محافظه كاري، تهران، نشر ني، 1380.

[31] نك. به: حسين بشيريه، تاريخ انديشه هاي سياسي در قرن بيستم، انديشه هاي سياسي ماركسيتي، جلد اول، تهران، نشر ني، 1376.

[32] سيد محمدباقر صدر، سنت هاي تاريخي در قرآن، قم، انتشارات اسلامي، بي تا، صص 226 - 246. امام خميني، آيين انقلاب اسلامي، (گزيده اي از انديشه و آرأ امام خميني«ره»، مؤ سسه تنظيم و نشر آثار امام خميني، تهران، 1373، ص 41).

[33] براي تفصيل اين بحث نك. به: داود فيرحي، نظام سياسي و دولت در اسلام، پيشين، صص 20 - 31.

[34] عبدا جوادي آملي، ولايت فقيه، ولايت فقاهت و عدالت، قم، نشر اسرا، 1378، ص 101.

[35] آيت الله ناصر مكارم شيرازي، پيام قرآن، ج 10، قم، مدرسه الامام علي بن ابي طالب (ع)، چاپ دوم، 1375، ص 35.

[36] در سوره اعراف آيات 59، 65، 73 و 85 اين پيام به ترتيب از زبان هود، صالح و شعيب آمده است. هم چنين در سوره مائده آيه 72 از زبان مسيح خطاب به قومش آمده است. در سوره هود، آيه 50، 61 و 84 از زبان هود، صالح و شعيب مجدداً تكرار شده است و در سوره نحل، آيه 36 خداوند متعال اين پيام را پيام همه پيامبران معرفي كرده است: (وَ لَقَد بَعَثنا فِي كُلٍّ أُمَّه ٍ رَسُولاً أَنِ اعبُدُوا اللهَ).

[37] نك. به: آيه الله سيد علي خامنه اي، طرح كلي انديشه اسلامي در

قرآن، پيشين، ص 79 - 86. در اين صفحات نيروهاي معارض حركت پيامبران از منظر قرآن بررسي شده است.

[38]؛ نيز بحارالأ نوار، ج 52، ص 191.

[39] همان.

[40] قرآن كريم.

[41] الاختصاص، ص 24.

[42] بحارالانوار، ج 51، ص 78.

[43] همان، ص 88.

[44] بحارالانوار، ج 10، ص 104.

[45] همان، ج 52، ص 336.

[46] همان، ص 352.