بشر است. [1] .قرآن كريم با طرح پيروزي نهايي دين خدا و بشارت به مسلمانان در مورد آينده جهان به شكل غير مستقيم از مهدي (عج) ياد مي كند. برخي از آن آيات عبارتند از:الف) و لقد كتبنا في الزبور من بعد الذكر ان الارض يرثها عبادي الصالحون [2] .يعني: ما در زبور داود از پس ذكر (تورات) نوشته ايم كه سرانجام زمين را بندگان شايسته ما ميراث برند و صاحب شوند.ب) و نريد ان نمن علي الذين استضعفوا في الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثين [3] .يعني: ما مي خواهيم تا به مستضعفان زمين نيكي كنيم و آنان را پيشوايان و ميراث بران زمين گردانيم.ج) هو الذي ارسله رسوله بالهدي و دين الحق ليظهره علي الدين كله و لو كره المشركون [4] .يعني: او همان خدايي است كه رسول خوبش را با دين حق به هدايت خلق فرستاد تا آن را بر همه اديان عالم برتري دهد هر چند كافران ناراضي و مخالف آن باشند.همچنين آيات 54 از سوره مباركه مائده، 56 از سوره مباركه نور، 33 از سوره مباركه اسراء، 86 از سوره مباركه هود، 58 از سوره مباركه انعام و... با توجه به رواياتي كه در تفسير اهل سنت و شيعه از معصومان (ع) در تفسير اين آيات رسيده است، بر امام زمان (ع) و انقلاب آن حضرت براي استقرار عدالت در عرصه جهان دلالت دارد.اعتقاد به ديني بودن فرجام بشر و ظهور مصلح كل به حوزه فكري اسلام محدود نمي شود بلكه بخش قابل توجهي از آموزه هاي اديان پيش از اسلام مانند: زردشت، يهود و مسيحيت را تشكيل مي دهد «در دين زردشت موعودهايي معرفي

شده اند كه آنان را «سوشيانت» مي نامند. اين موعودها سه تن بوده اند كه مهمترين آنان آخرين ايشان است و او «سوشيانت پيروزگر» خوانده شده است». [5] .يهوديان كه خود را پيروان حضرت موساي كليم (ع) مي دانند نيز منتظر موعودند. در آثار ديني و اسفار تورات و ديگر كتاب هاي آنان همواره به «موعود» اشاره شده است. استاد محمد رضا حكيمي در اين باره مي نويسد: «اگر در مجموع آنچه كه در آثار مقدس يهودي آمده است، تامل شود، چهره سه موعود در آنها ترسيم مي شود. حضرت مسيح (ع)، حضرت محمد(ص) و حضرت مهدي (ع) و چون اين قوم به حضرت مسيح (ع) و نه به حضرت محمد (ص) به هيچ كدام نگرويدند بايد در برابر مسئله موعود و انتظار حساس و نگران باشند. [6] .«در آئين مسيحيت و كتاب هاي مقدس اين آئين نيز بشارت هاي بيشتر و روشن تري در باره موعود آخر الزمان رسيده است و علت آن يكي قرب زمان است؛ زيرا با ظهور حضرت مسيح (ع) زمان در مقياس كلي به ظهور حضرت مهدي (ع) نزديك تر شده است و ديگر، تحريف كمتر آثار مسيحيت است. البته در آئين هندي و بودائي نيز سخن از موعود و نجات دهنده نهايي آمده است. [7] .علاوه بر اين در پژوهش هاي انديشمندان جهان كه تفكّر ايدئولوژيك ندارند مي توان نكاتي را يافت كه حاكي از ديني بودن آينده و فرجام بشر است. از جمله «ويكتور هوگو» گفته است:«آينده از آن هيچ كس نيست، آينده از آن خداست و تنها كاري كه از ما ساخته است آن است كه خود را براي آن آينده حتمي آماده كنيم و خود را براي اجراي آنچه آبنده

از ما چشم دارد، مهيّاسازيم».2. «دين» به عنوان منشور هدايت تشريعي انسان در مسير فطرت، آميزه اي از تكاليف تجزيه ناپذير فردي و اجتماعي در عرصه هاي مختلف زندگي است و به عنوان يك جريان سيال و پويا هيچگاه فصلي و زماني نبوده و وقفه بردار نيست. بنابراين عصر غيبت، دوران تعطيل شدن تكاليف و افول و توقف رسالت و مسؤوليت انسان ديندار نيست بلكه در عصر غيبت نيز همانند دوران حضور امام (ع) البته با تعريف و شيوه مناسب و مقبول دين و عقل مي بايست تربيت ديني در سطح فرد و سياست و سياست ديني در سطح اجتماعي عملي گردد. هم فرد بر مبناي دين تربيت شود و هم جمع و جمهور بر اساس آموزه هاي ديني اداره شود و اين هدف جز از طريق تشكيل حكومت هاي هم سنخ با حكومت معصوم (ع) ممكن نيست. زيرا تربيت انسان ديني و ساختمان جامعه اي با سازوكار ديني تنها از طريق داشتن يك نظام سياسي ديني يعني حكومت امكان پذير است كما اينكه در انديشه شيعي اين هدف با نظريه «ولايت فقيه» تأمين مي گردد.3- در روزگار كنوني به اعتراف ارباب معرفت رشد يكسويه تكنولوژي مبتني بر عقل ابزاري در قرون اخير از يك سو و مغفول ماندن حقيقت انسان كه غايت خلقت است از سوي ديگر، سر از كوير هستي سوز اومانيسم و توالي طبيعي آن يعني ليبراليسم، سكولاريسم و مدرنيزم درآورده و اين جريان خطرناك بشريت را اسير بحران هويت نموده است. به گونه اي كه متفكران واقع نگر و حقيقت گراي دنياي امروز همچون ماركوزه و ديگران تنها راه نجات بشر [8] را رجوع و بازگشت به مقوله هاي معنوي و روي آوردن

به آسمان مي دانند. در چنين شرايطي «انتظار» در شكل منطقي، سازنده و پويا، مبشر تجديد حيات معنوي بشر و پيام آور بازگشت به خويشتن ملكوتي است.4- از روايات مأثوره استنباط مي شود كه انقلاب اسلامي ايران پيش درآمد نهضت جهان شمول حضرت ولي عصر (عج) است.حافظ، ابوعبدالله گنجي شافعي، محدث معروف اهل سنت، باب پنجم از كتاب خود در باره مهدي (ع) يعني «البيان في اخبار صاحب الزمان» را به بيان ياري رساندن مردم مشرق زمين به حضرت مهدي (عج) نام گذارده است.وي در اين باب از پيامبر اكرم (ص) نقل مي كند كه آن حضرت فرمود: «يخرج آناس من المشرق فيوطئون للمهدي سلطانه [9] .يعني مردمي از مشرق قيام مي كنند و زمينه حكومت مهدي (عج) را فراهم مي سازند.حافظ، ابوعبدالله گنجي پس از نقل اين حديث مي گويد: «اين حديث صحيح و حسن است و آن را راويان موثق و عالمان حجت روايت كرده اند. اين حديث در سنن ابن ماجه نيز آمده است.5- از آيات قرآن و روايات رسيده از معصومان (ع) استنباط مي شود كه ظهور و قيام موعود امم امام مهدي (عج) اولاً و بالذات براي نجات اهل حق يعني دينداراني است كه مظلوم و مستضعف هستند و نه براي نجات «حق و دين» از دست رفته. به عنوان نمونه آيات 5 از سوره مباركه قصص، 105 از سوره مباركه نساء و 56 از سوره مباركه نور و چند آيه ديگر كه بيشتر بدان استناد شده است. ناظر بر همين مطلب يعني بر پيروزي نهايي مستضعفان و اهل حق است. بنابراين ظهور امام مهدي (عج) حلقه اي است از حلقات مبارزه اهل حق با اهل باطل كه به

پيروزي حق منتهي مي شود. آيات فوق الاشاره حكايت از آن دارند كه ظهور مهدي موعود منتي بر مستضعفان و لطفي است در حق آنان و زمينه اي است براي پيشوايي و رهبري جهان توسط آنان. ظهور مهدي موعود تحقق بخش وعده اي است كه خداوند متعال از قديم ترين زمانها در كتب آسماني به صالحان و متقيان مظلوم و مستضعف داده است.استاد شهيد علامه مطهري در شرح حديث معروف «يملا الله به الارض قسطاً و عدلاً بعد ما ملئت ظلماً و جوراً» مي نويسد: «در اين حديث نيز تكيه بر روي ظلم شده است و سخن از گروه مظلوم است و مي رساند كه قيام مهدي (عج) براي حمايت مظلوماني است كه استحقاق حمايت دارند بديهي است كه اگر گفته شده بود «يملا الله به الارض ايماناً و توحيداً و صلاحاً بعد ما ملئت كفراً و شركاً و فساداً» مستلزم اين نبود كه لزوماً گروهي مستحق حمايت وجود داشته باشد. در آن صورت استنباط مي شد كه قيام مهدي (عج) براي نجات حق از دست رفته و به صفر رسيده است، نه براي گروه اهل حق و لو به صورت يك اقليت. [10] .

مي توان نتيجه گرفت جوهره انتظار را آمادگي تشكيل مي دهد و دوران غيبت امام فرصتي است تا دينداران با احساس هر چه بيشتر تكليف در صيانت از باورهاي ديني ظرفيت هاي شناختي و قابليت هاي عملي را بارور و شكوفا نمايند و همان گونه كه جبهه ظلم و جور زمينه هاي سلبي ظهور را فراهم مي كند، آنان نيز با كسب صلاحيت هاي لازم فردي و اجتماعي و عينيت بخشيدن به تربيت هاي ديني زمينه هاي ايجابي «ظهور» را تدارك نمايند و به عنوان منتظران صالح و بصير به انتظار دولت كريمه مصلح كل بنشينند.آري عصر غيبت، عصر آمادگي و انتظار شعار پايداري و درفش بيداري است.جامعه منتظر چونان كلاسي است كه آموزگارش به طور موقت كلاس را ترك نموده است در اين زمان دانش آموزان بايد با خود تعليمي و خودتمريني بر اساس آموزه هاي استاد خلاء وجود او را جبران نمايند و قابليت خود را براي دريافت درس ها و آموزه هاي جديد پس از بازگشت آموزگار بروز دهند.دوران غيبت دوران تحرك و پويايي و انتظار منشور سترگ و تابناك حركت و درس مبارزه است. دوران غيبت دوران ابتلاء دينداران و انتظار مهمترين پرسش از ايمان مؤمنان و هم گواهي نامه رستگاري صالحان و سرافرازي آنان است.و اين اعتقاد عميق و ژرف همه زندگي انسان متعهد و بصير را در بر مي گيرد و در فكر و ذكر و عملش در عواطف و احساساتش تجلي دارد تا آنجا كه اين آمادگي نهادينه در ذات مؤمنان در قالب قيام يعني برخاستن از جا به هنگام شنيدين يا ادا نمودن نام قائم آل محمد (ع) به عنوان يك عمل نمادين كه بيانگر آمادگي است در مي آيد.مفسر ژرف انديش

قرآن آيت الله سيد محمود طالقاني در اين باره مي گويد:«اين دستور قيام، شايد براي احترام نباشد و الا بايد براي خدا و رسول و اولياي مكرم ديگر هم به احترام قيام كرد؛ بلكه دستور آمادگي و فراهم كردن مقدمات نهضت جهاني و در صف ايستادن براي پشتيباني اين حقيقت است». [11] .استاد محمد رضا حكيمي مي نويسد: «هنگامي كه به ماهيت دين و تعليم ها و تكليف هاي ديني مي انديشيم و وقتي كه به زندگي و تكليف با شناخت هاي درست فكر مي كنيم به اين نتيجه مي رسيم كه روزگار انتظار نه تنها روزگار سستي و رهايي و بي تفاوتي و تحمل و ظلم پذيري نيست بلكه دوران انتظار دوران حساس «حضور تكليفي» است هم در ابعاد تكاليف فردي و هم در ابعاد تكاليف اجتماعي [12] .

و صحيح به شبهه ها و سؤالات از سوي ديگر، به تكليف سترگشان جامه عمل بپوشانند. شناخت مفاهيم ديني در هر زمان ضروري است. ولي در عصر غيبت اين كار اهميت و حساسيت بيشتري دارد.زيرا به تعبير امام الموحدين علي (ع)... الا و لا يحمل هذا العلم الا اهل البصر و الصبر و العلم بمواضع الحق. [13] .انسان منتظر صالحي كه در قالب دعا، رغبت و آرزويش را تشكيل دولت كريمه حضرت ولي عصر (عج) مي داند و از خدا مي خواهد تا در آن دولت از مبلغان، مروجان و علمداران دين باشد.لازم است در دوران غيبت به تسبيح فكري و تجهيز اعتقادي بپردازد.اقتضاي آمادگي در حوزه محبت پالايش روح و تصفيه باطن و تطهير درون و نيز انس منطقي با ادعيه و اذكاري است كه از ناحيه معصومان (ع) رسيده و رمز ارتباط حبي و باطني ميان شيعه و امام (ع) خود است.در اين عرصه انسان منتظر با درك اين نكته كه «امام (ع) اگر چه ظاهر نيست امّا حاضر است»، بايد از يك سو همواره از خويشتن مراقبت كند واز گناه دوري نمايد تا مشمول ادعيه زكيه امامش باشد واز سوي ديگر بايد به فضاي قديمي دعا و ذكر راه يابد و از اين طريق «انتظار» را كه به طور طبيعي سخت و تاب سوز و طاقت گير است، لطيف و زيبا نمايد. بر اوست كه از رهگذر انس با دعاي ندبه، عهد و ادعيه ديگر توجه خود را به امام جلب نمايد و در قلمرو محبت امام قرار گيرد.اقتضاي آمادگي در حوزه مقاومت نيز چالاكي، شادابي و نشاط جسمي است. انسان منتظر يك قيام بزرگ

كه دامنه نفوذ آن همه جهان است و به طور قطع دنياي استكبار را به چالش در بعد نظامي و جنگ مي كشاند، چگونه مي تواند هيچگونه آمادگي فيزيكي براي حضور در اين درگيري بزرگ را نداشته باشد؟در اينجا آموزه اي خورشيد گون را از فروغ هدايت گستر امام جعفربن محمد (ع) صادق آل محمد(ع) نقل مي كنيم تا تاييدي متقن بر اين مطلب باشد. امام (ع) دراين آموزه درخشان منتظران امام مهدي (عج) را فرا مي خواند تا همواره نيرومند و مسلح باشند. آن آموزه چنين است:«ليعدن احدكم لخروج القائم و لو سهما»يعني: «بايد هر يك از شما براي نهضت و انقلاب مهدي (قائم آل محمد(ع)) اسلحه تهيه كنيد اگر چه يك نيزه باشد»آري! انسان منتظر، انساني است دين دار و دين باور و شخصيتي است فرهيخته كه به طور مستمر به تحكيم پايه هاي نظري و فكري اعتقادش مي پردازد و مدام با نيايش و دعا كه موسيقي شورانگيز و عاطفه ساز مبارزه است؛ روحش را تصفيه و پالايش مي كند و با مراقبت دائمي از حوزه فيزيكي وجودش خود را براي مبارزه در ركاب موعود امم، امام مهدي (ع)، آماده مي سازد. و با اينچنين آمادگي است كه انتظار تداوم بعثت، تجلي غدير و تداعي عاشورا خواهد شد.

اخبار صاحب الزمان، بحارالانوار، ج 15، ص 87. اين حديث در كتاب «البرهان» متقي هندي نيز نقل شده است.، ص 147.

[11] قيام و انقلاب مهدي از ديدگاه فلسفه تاريخ، ص 66.

[12] مجله مجموعه حكمت شماره 1 و 2 سال سوم.

[13] خورشيد مغرب، ص 353.