عنوان يك آرمان و عشق و در مرحله شعر و شعار مانده و در عينيت مدينه، حضور و ظهور ندارد؟از طرفي هم يكي از عواملي كه انسان را منتظر آخرالزمان ساخته همين عدم تحقق عدالت در متن جامعه است.عجز بشريت از خارج كردن ايده عدالت از مفهوم و ذهن، به سطح و متن جامعه و مدينه، از طرفي و از طرف ديگر، زيبايي و صلابت عدالت، باعث شده اين مفهوم به صورت آرمان بشري درآيد و انتظار را در پي داشته باشد. انتظار انسانها هم به خاطر تحقق اين مهم در آخرالزمان ميباشد. «عدالت» از جايگاه ممتازي در حكومت آرماني آخرالزمان برخوردار است. مهدي (ع)، كه طرح نوي مدينه فاضله مبتني بر عدالت را در مياندازد، خود با نام «عدل» معرفي شود: «العدل المنتظر» [4] اين نام گذاري از پايگاه عدالت و نقش آن حكايت دارد.عادلان و عدالتخواهان در طول تاريخ، به انتظار تحقق و ظهور عدل نشسته و متفكران عدالت خواه به بررسي راهكارهاي ايجاد آن پرداختهاند.اساسيترين سؤال انسان اين است كه مراد و خواست آنان، يعني عدالت، چگونه محقق ميشود؟ و آيا ميتوان لااقل رقيقتي از حقيقت عدالت تام را تجربه كرد؟هنر مهدي (ع)، كه خود مظهر عدل است، در اظهار عدل است و همو وعده (ليظهره علي الدين كله) را جامه عمل ميپوشاند و مَظهر عدل و مُظهر عدل نيز ميگردد.

از دو گونه منبع ميتوانيم سود ببريم:نخست: مطالعه و تحليل روايات باب مهدويت كه به اجرا و تحقق كامل عدالت در آرمان شهر و مدينه فاضله مهدوي بشارت دادهاند، مددكار خوبي در اين مبحث مهم به شمار ميآيد كه در برخي از آنها به اين مهم نيز پرداخته شده كه در نوشتار مورد استفاده قرار خواهد گرفت.دوم: منبع ديگري كه در تحليل پرسش ما از اهميت فوقالعادهاي برخوردار است، سيره و سنت معصومان (ع) به ويژه دوران حكومت اميرالمؤمنين (ع) و پيامبر اسلام (ص) ميباشد و يادآوري اين نكته را لازم ميدانم كه مطابق برخي رواياتها، حضرت مهدي (ع) سيره ويژه و منحصر به فردي خواهد داشت: اين نكته را درباره قضاوت حضرت مشاهده ميكنيم كه امام صادق (ع) فرمود: «... لايسأل الناس البينة يعطي كل نفس حكمها» [5] (گرچه اين روايت و نظاير آن جاي بررسي بيشتري دارد).بر اين اساس، جاي طرح اين نكته هست كه با تمسك به سيره معصومين، به ويژه امام علي (ع)، شايد نتوان سيره سياسي و حكومتي حضرت مهدي (ع) را تحليل و تبيين نمود.اما جواب روشن و مشخص اين است كه امام مهدي (ع) نيز همان رسالت معصومان را به دوش داشته، از همان آيين و دين پيروي و همان را تبليغ ميكند و چنانكه در روايات مي خوانيم، اسلام را از خرافات و اضافات پيراسته و به وضعيت اصلي خود برميگرداند.براين اساس، در برخي موارد كه دليل خاصي بر ممتاز بودن سيره و نحوه عملكرد حضرت مهدي (عج) وجود دارد، از جمله قانون ارث برادر در عالم ذر، قتل تارك الصلوة، اعدام دروغگو، تحريم سود در معاملات [6] ،

قضاي جديد پذيرفته ميشود كه آن هم به خاطر مقتضيات زماني و مكاني حاكم بر دوران ظهور است و تمام توجيهات اين باب [7] به همين علت اساسي بازگشت دارد. در غير اين موارد، سيره و عملكرد حضرت مهدي (ع) نيز مانند معصومان گذشته خواهد بود و مهدي (ع) از آنان الگو ميگيرد.

حقوق و استحقاقها كه از لوازم عدل است، نه خود عدل؛ج: «اعطاء كل ذي حق حقه»، اين تعريف مشهوري است كه سابقهاي بس ديرينه در ميان متفكران و فيلسوفان دارد. البته ممكن است گفته شود كه اين هم از لوازم عدل است، ولي به هر حال، در مجموع، با برداشت و شناخت كلي كه از عدل به دست ميآوريم، رعايت تناسب و ظرفيتها و استعدادها و ميدان دادن به آنها براي رشد و بهرهوري از حقوق خود و استفاده «بهجا» از هر چيزي، نكتهاي است كه از عدل مفهوم ميشود. [9] .عدل چبود وضع اندر موضعش عدل چبود با آب ده اشجار راموضع رخ شه نهي ويراني است ظلم چبود وضع در ناموضعشظلم چبود آب دادن خار را موضع شه پيل هم ناداني است

اين كه اگر عدالت اقتصادي، به معناي دقيق و جامع خود، حاكم شود، استقلال و رشد اقتصادي را در پي دارد و با توجه به اين نكته كه نگاه دين به اقتصاد نگاه آلي است نه استقلالي و اقتصاد و معيشت مقدمه است نه هدف، بايد گفت در سايه حكومت مهدوي، عدالت اقتصادي به معناي واقعي كلمه اجرا ميشود. شاهد ادعاي ما اين كه اغنيا براي زكات خود مستحقي نمييابند؛ يعني «رفع فقر» در حكومت مهدوي به نحو كامل و جدي مطرح است. [22] .در بحث تعديل ثروت نيز ميتوان به جدي گرفتن كلمه «كنز» از سوي حضرت اشاره كرد. گسترش ثروت و ايجاد اشتغال و زمينه مساعد كار و توليد براي همگان و منع كنز مي تواند حاكي از تعديل ثروت در دوران حكومت حضرت باشد.اصلاحات اقتصادي حضرت افزايش توليد و رسيدگي به محرومان و عمران زمين از طرفي و مهربان شدن آسمان با زمين از طرف ديگر، عدالت اقتصادي و رفاه اجتماعي در حكومت مهدي (عج) را فراهم مينمايد.براين اساس، آزادي اقتصادي در اسلام محدود به عدالت و ارزشهاي ديني است و بر خلاف آزادي اقتصادي غربي ميباشد. [23] .

به نحو مختصري در عرصه اجرا در حاكميت رسول (ص) و علي (ع) مشاهده كردهايم. همو كه تحصيل را بر زن هم چون مرد واجب كرد.در حاكميت مهدوي، توزيع دانش و اطلاعات عادلانه و زمينه آن براي همه آماده است و انحصاري در اين عرصه وجود ندارد. زنان به اوج تحصيلات و آموزش، يعني فهم عميق كتاب خدا و اجتهاد ميرسند و اين خود حاكي از رشد علمي آنهاست و گمان بر اين است كه اجتهاد از باب نمونه و مثال باشد و علم دين به خاطر اهميت ذكر شده باشد. بنابراين در علوم تجربي و مادي نيز همين پيشرفت خارقالعاده را دارند و تفكيك علوم ديني و تجربي بيدليل است.

مهدي، كه قبل از قيامت است، مهلت شيطان به سرآمده و از بين ميرود و جهان بي شيطنت با عدالت و معنويت سپري خواهد شد.در سايه حكومت مهدي، با كمال عقل مردم و رفع مانع شيطنتها، عدالت فردي محقق ميشود و همين عدالت انسان است كه اثرات گستردهاي بر نظام هستي ميگذارد.عدالت انسان بر طبيعت اثر مي گذارد، چرا كه:و لو انّ اهل القري آمنوا واتّقوا لَفتحنا عليهم بركات من السماءوالارض. [25] .چنانكه ظلم انسان نيز در اين نظام طبيعت مؤثر است:(ظهرالفساد في البر والبحر بما كسبت ايدي الناس). [26] .

ليبرال، به مقدار بزرگي «حق» بر «نفع» است. عدالت در مدينه به معناي استيفا براساس اهليت است؛ استيفا از خيرات عمومي و امكانات و مقامات.ابونصر فارابي مؤسس فلسفه سياسي اسلام ميگويد:«فان لكل واحد من اهل المدينه قسطاً من هذه الخيرات مساوياً لاستئهاله». [28] .عدالت سياسي آنگاه محقق مي شود كه هر شهروندي به اندازه اهليت و توان و قابليت خود، از امكانات عمومي جامعه بتواند بهره ببرد و به عبارت ديگر، عدالت سياسي يعني بهره وري و مديريت به اندازه قابليت و براساس اهليت.در نگاه فارابي، دو گزينه جامعه و مدينه قابل فرض و تصور است. مدينه مضّاد و مدينه فاضله. بدترين نوع مدينه مضاد، مدينه تغليبيه است كه رابطه آن مبتني بر تغلب و تغالب است. در چنين مدينهاي، اصل تنازع بقا محور است و فارابي اين مدينه را سبعي مي نامد؛ در صورتي كه مهمترين ويژگي مدينه فاضله، عدالتگستري و دادگري است. براين اساس، مدينه فاضله همان مدينه عادله است كه خيرات عام و مشترك جامعه، اعم از مقامات و مناصب امنيت، سلامتي و بهداشت، كرامت، احترام و حرمت شخصيت، عرصههاي جريان عدالت است و عدالت حافظ چنين مدينهاي است. [29] .مرحوم شهيد صدر نيز در يك نگاه، جامعه را به دو نوع فرعوني و عادله تقسيم ميكند و ملاك فرعوني يا عادله بودن را نيز عدالت ميداند. در جامعه فرعوني، امكانات و قابليات براساس تغلب و زور است و جامعه فرعوني وصله ناجور طبيعت عادله است. لذا طبيعت بر جامعه فرعوني مهربان نيست.المجتمع الفرعونيه، المجزأ المتشتّت مهدورالقابليّات والطاقات والامكانيات و من هنا تحبس السماء قطرها و تمنع الارض بركاتها.ولي در جامعه عادله، اساس حركتها و

تعامل، عدالت است و مدينه با طبيعت هماهنگ و جزء همگون و همرنگ آن است.و اما مجتمع العدل فهو علي العكس تماماً، هو مجتمع تتوحّد فيه كل القابليات و تتساوي فيه كل الفرص والامكانيات. [30] .اساسيترين سؤال و نيز سؤال اصلي پژوهش حاضر اين است كه چگونه ميتوان به عدالت سياسي و يا به مدينه فاضله و جامعه نبوي رسيد و چه عوامل و مؤلفههايي در اين مهم سهيماند؟و ديگر اين كه چرا بشر تاكنون به اين آرمان دست نيافته و بالأخره حضرت مهدي (ع) چگونه توفيق مييابد آن را محقق نمايد؟ با اين توجه كه چنانكه كربن نيز گفته است:مدينه كاملهاي كه فارابي تصور كرده است بيشتر مدينه معصومين آخرالزمان است و يا بر مرحلهاي منطبق است كه به مقتضاي رجعتي كه شيعه به آن معتقد است هنگام ظهور امام غايب روي زمين محقق ميشود. [31] .از نگاه فارابي، شرط نخست تحقق مدينه فاضله، وجود رئيس فيلسوف است. البته او فلسفه را عين آراي اهل مدينه فاضله ميدانست و معتقد بود كه رئيس مدينه بايد فيلسوفي باشد كه علم خود را از مبدأ وحي ميگيرد. در واقع، رئيس مدينه فارابي نبي است و دين صحيح، عين فلسفه است. [32] .فارابي مدعاي خود را با توجه به مقدماتي اينگونه مدلل ميسازد:الف. حقيقت وجود خداست و مسبب اول نيز هموست.ب. او حكيم است و لذا عادل و مقسط نيز ميباشد.ج. جهان تكوين و تدوين را براساس عدل ايجاد كرده است.د. در تدبير عالم نيز براساس عدل و قسط عمل ميكند و بر اين اساس، بين تكوين و تشريع تعارض وجود ندارد.ه_. تشريع و تدبير مدينه، زماني محقق

ميشود كه بر اساس عدل عالم باشد.و. براين اساس، رئيس مدينه بايد تشبه به خدا پيدا كند و در حد توان، عدل خدا را در خود مجسم كند.سپس ميگويد:رئيس مدينه باز هم ارتقا مييابد تا سير او به خدا منتهي شود و بر او معلوم گردد كه چگونه مراتب وحي به رئيس اول نازل ميشود. او به مدد و كمك اين وحي به تدبير امور مدينه و امت ميپردازد.ز. تدبير مدينه در صورتي تحقق مييابد كه مردم سخن عقل را كه عين عدالت است بپذيرند. [33] .بنابراين اولين شرط اساسي تحقق مدينه فاضله، عدالت مدير و رئيس است كه تشبه به خالق هستي در عدالت مييابد و به عبارت ديگر، اصلاح حاكميت و مديريت از اركان مهم مدينه فاضله فارابي است. او ميگويد:«و تلك ليت تتّاتي الا برياسه يمكن معها تلك الافعال». [34] .اين همان سخن فردوسي است كه:اگر شاه با داد و بخشايش است جهان پر ز خوبي و آسايش استاز نگاه دين نيز اصلاح حاكميت و عدالت مديران از نقاط برجسته سياست علوي است.اميرالمؤمنين (ع) اصلاح جامعه و رعيت را در گرو اصلاح مديران ميداند.و از منظر آن بزرگوار، انحراف حاكميت سياسي از عدالت، چه از باب «مصلحت و تساهل» و چه به عنوان يك چرخش فكري و ايدئولوژيك، منشأ تمام مفاسد جامعه است.ايشان سياستي را قرين خير و سعادت ميداند كه از آبشخور عدالت سيراب شود و سياست بيعدالت را شر و كريه ميشمارد. [35] .اصلاح ساختار مديريتي از مهمترين شاخصهاي توسعه جامعه مدني است و مدينه فاضله بدون مديران فاضل شعاري بيمحتوا است.رئيس مدينه فاضله با گماردن افاضل بر پستهاي حكومتي

و عزل اراذل از مناصب حكومتي، حركت جامعه به سوي سعادت را نهادينه ميسازد. امام علي (ع) ميفرمايد:«يأخذ الوالي من غيرها عمّالها علي مساوي اعمالها». [36] .و نيز ميفرمايد:«لينزعن عنكم قضاء السوء؛ عزل قاضيان بيعدالت از اولويتهاي حكومت علوي است.»عدالت مديران آن قدر داراي اهميت است كه نه تنها مديران بيعدالت كه حتي مديران سازشكار و اهل تساهل نيز در ساختار مديريت علوي جايگاهي ندارند:«ليقبضنّ عنكم المراضين».اين نكته در نگاه اميرالمؤمنين مسلم و قطعي است كه انتشار عدالت از «ناعادل» معقول و منطقي نيست و شرط عدالتگستري والي، عدالت نفساني خود اوست.«فان الوالي اذا اختلف هواه، منعه ذلك كثيراً من العدل». [37] .حضرت علي (ع) مي فرمايد:«لا يقيم امرالله الا من لايصانع ولايضارع ولايتبع المطامع».«دين خدا را اقامه نميكند مگر كسي كه سازشكار نباشد».البته اصلاح مديران و ساختار مديريتي جامعه، بدون اصلاح بستر و تودههاي مردم به توفيق نميرسد؛ چرا كه در جامعه ناعادل، زمينه كار براي «مدير عادل» مساعد نيست و تاريخ نشان داد كه جامعهاي كه براساس تقلب و منافع، روابط خود را تعريف و تنظيم نموده است، پذيراي مديريت علوي نيست و اين عدم پذيرش كاملاً معقول و طبيعي است.براين اساس، يكي از مهمترين راهكارهاي اصلاح مديريت جامعه، اصلاح تفكر و فرهنگ افراد جامعه است. به نظر ميرسد از مهمترين سياستهاي حكومت مهدوي، اصلاح فرهنگ عامه و تغيير نگرش و فهم شغلي از سياست و تبديل آن به تلقي معرفتي و خدماتي از آن است.اين سياست همان سياست علوي است كه فرمود: «ان عملك في غنقك امانة و ليس بطعمة» [38] .امام مهدي (ع) در گام نخست، عدالت را به روح افراد و جان

بشر ميرساند و هنر اول مهدي «انسان عادل» ساختن است. عدالت جهاني مهدوي مبتني بر عدالت انساني است و «جان چو ديگر شد جهان ديگر شود.» عدالتگستري مهدي به گونهاي است كه عدالت حتي بر عاطفهها و روابط نيز حاكم ميشود.كينهتوزيها و كدورتها محو و دوستي و محبت جايگزين ميشود.«لوقد قام قائمنا لذهب الشحناء من قلوب العباد». [39] .آري، تاليف قلوب جز در سايه عدل ميسور نميشود و مايه پيوند دلها عدل است و بس!«... العدل تنسيفاً للقلوب».مهدي با بسط و تعميق عدالت و حاكم كردن آن بر همه حوزههاي بشري، زمينه مساعد را براي اجراي مديريت عادلانه فراهم ميسازد.خلاصه سخن اينكه ساماندهي اجتماعي با محوريت شايسته سالاري، ركن ركين اصلاحات و جامعه عدل مهدوي است. در اين نگاه، اگر مردم و ساختار جامعه با عدالت خو گرفتند، جامعه به عدالت ميرسد و پر واضح است كه جامعه عادله خواهان حكومت عدل خواهد شد:مردم خود هم به تأسيس حكومت عدل اقدام ميكنند و هم در بقا و حفظ حكومت كوشا خواهند شد.حكومت هم به بهترين وجه خود حفظ خواهد شد؛ چرا كه معمولاً براي حفظ حاكميت و اقتدار سياسي، سه راه پيشنهاد ميشود:1. اقناع؛2. مزاياي مادي؛3. خشونت.در حكومت علوي، ما شاهديم كه حضرت از روش اقناع كه بهترين و در ضمن تنها راه شروع نيز ميباشد بهره ميبرد. روش امام علي (ع) هم اقناع معرفتي بود و هم اقناع مادي مبتني بر اقتصاد توليد. [40] .امام زمان (عج) نيز براي حفظ و توسعه حكومت خويش، از همين شيوه بهره ميبرد و هم با ايجاد توازن بين سطح فكر عمومي و خواست مردم و دستگاه حاكميت، اقناع

عزتي ايجاد مي كند تا مردم حاكميت را از خود و در خدمت منافع كلان خود ببينند و هم با اقناع مادي، فقر را از جامعه ريشهكن ميكند، به گونهاي كه مستحقي براي زكات يافت نميشود. [41] .تاكنون به اين سؤال كه چرا تاكنون عدالت تحقق نيافته است؟ اين گونه پاسخ داديم كه ظرفيت اجتماعي مردم به درجه اي از اعتدال نرسيده كه خواهان عدالت باشند و بدين علت، وزيران نامعتدل و بيعدالت بر جامعه بشري حكمراني نمودهاند.آنچه در حكومت مهدوي تحقق مييابد عدالت در عرصه حاكميت است؛ وگرنه ظلم و بيعدالتي جزئي و موردي در جهان، حتي در دوران ظهور، به مقتضاي اختيار انسان رخ ميدهد و دستاورد حكومت مهدوي براي جهان بشري، عدالت سياسي و عدالت در عرصه حاكميت است و مكانيزم تحقق آن نيز بدين گونه است كه مهدي (ع) فطرتها و جان ما را معتدل ميكند و جان عادل و معتدل، خواهان قانون و دين عادله ميشود و طبيعي است كه در اين شرايط، ديني كه ميزان برخوردارياش از اعتدال و عدالت بيشتر است، فراگير مي شود و اين معناي تحقق تأويل (ليظهره علي الدين كله) در حكومت مهدوي است؛ چرا كه اظهار، پروسه است و با اختيار انسان نيز نبايد منافات داشته باشد. مردم راه عدالت را بايد با معرفت و شناخت بپيمايند و لذا امام علي (ع) مردم را به عدالت دعوت ميكرد، اما مجبورشان نميكرد. [42] همچنين مجريان، عادل ميشوند. اين نيز طبيعي است كه مردم عادل، قانون عادله را برگزينند. در اين شرايط، مديريت جامعه نيز با عدالت هماهنگ و همآغوش ميشود و در كنار قانون و اجرا، قضا نيز به حق

و عادلانه ميشود. پيگيري و نظارت عادلانه بر روند امور جامعه و توسعه ظرفيت عدالتخواه مردم، نقش ممتازي است كه حضرت ايفا ميكند.بايد بدانيم اجراي عدالت در حكومت به زور مطلوب نيست و آنچه مطلوب است و هدف رسالت نيز ميباشد قيام مردم به قسط است، نه اقامه قسط: ليقوم الناس بالقسط.عدالت يعني پذيرش حاكميت الهي در برابر حكومت طاغوت. اين پذيرش دو عرصه دارد:1. عرصه درون وجود انسان؛2. عرصه بيروني و در جامعه.اگر در درون كشور وجود انسان، حاكميت الله تحقق يافت و انسانها عادل شدند، مي توانيم شاهد جامعه عادل باشيم. عدالت انسان به عدالت در انتخاب و با كمال عدالت حاكم ميانجامد.حكومت عدل مهدوي و توفيق آن، نشانه اعتدال و عدالت مهديياوراني است كه زمينه ساز آن حكومتاند. تاكنون براي تحقق عدالت سياسي و مديريتي يك راه تحت عنوان عدالت دروني و فردي پيشنهاد شد. اما راه دومي كه هم در حكومتهاي ناظر به عدالت و هم در حكومت مهدوي مورد استفاده قرار ميگيرد تكميل كننده راه اول است.كنترل مديريت جامعه از دو راه دروني و بيروني، در جامعه ديني و مدينه فاضله صورت ميگيرد؛ بر خلاف جامعههاي غيرديني كه فقط كنترل بيروني و صوري است و بنابراين راه فرار از قانون ولو به گونه قانوني! براي خيليها باز است.در حكومت مهدوي، اصلاح ساختار مديريتي از طريق كنترل دروني و بيروني رخ مي دهد. حكومت اميرالمؤمنين (ع) شاهد صدقي بر اين مدعاست كه ضمن تأكيد بر گماردن عادلان و فاضلان بر نهادهاي حكومتي، به اين بسنده نكرده و شيوه كنترل بيروني، از طريق پاسخ گو بودن مسئولان را نيز به كار ميگيرد.اصولاً در حكومت الهي يك مدير

خود را در برابر خدا و در برابر مردم و حاكم مسئول و پاسخ گو ميداند؛ يعني هم توسعه ظرفيت عدالت فردي و هم توسعه ظرفيت عدالت اجتماعي.امام علي (ع) در نامه به مالك بر پاسخ گو بودنش در مقابل امام و پاسخ گو بودن هر دو در مقابل خدا اشاره دارد. در حكومت امام مهدي (ع) هم از شيوه كنترل مديران استفاده ميشود:«المهدي... شديد علي العمّال.»سختگيري بر مديران جامعه، عين پرسشگري حضرت و پاسخ گو بودن مسئولان است. بر اين اساس، به نظر ميرسد تنها راه تحقق عدالت سياسي پاسخ گويي مديران است. كه در نظام هاي مردمي و عرفي، اين مهم در قالب كنترل بيروني و قانوني صرف خلاصه مي شود كه راه فرار قانوني از قانون را بسط و توسعه ميدهد. پاسخ گو بودن صرفاً در مقابل مردم و قانون كه در حكومتهاي دمكراتيك مطرح است، عوارض و توالي فاسد در پي دارد. به همين خاطر، مشاهده ميكنيم كه مسئولان و مديران سياست، با بهرهگيري از امكانات تبليغاتي و اقتصادي، مطالبات و پرسشهاي مردم را عوض نموده و به دلخواه خود تغيير ميدهند و نيز به راحتي ميتوانند مردم را اغفال كنند. حكومتهاي دموكراتيك، گرچه خود را مسئول و پاسخ گو ميدانند، چون اين پاسخ گويي از عمق و ريشه دروني و اخلاقي برخوردار نيست، در حقيقت، از پاسخ گو بودن به مطالبات اصلي مردم ميتوانند بگريزند. ولي در نظامهاي الهي، از طريق وجدان و تعهد و پاسخ گو بودن در مقابل خود و خدا و از طريق نظارت قانوني و كنترل بيروني، امكان گريز سلب ميشود و مدير به دو نهاد در دو عرصه درون و بيرون پاسخ گو هست. بر اين اساس، طرح

سال پاسخگويي در بيست و پنجمين سال پيروزي انقلاب از سوي رهبري فرزانه انقلاب اسلامي بسيار به موقع و حساس و به عنوان تنها راهكار تحقق جامعه عادلانه ارزيابي ميشود. اميد ميرود اين طرح حكيمانه، هم در حوزه قانوني و ظاهري و هم در حوزه دروني و باطني اجرا شود و همه مديران نظام اسلامي خود را هم در برابر مردم و رهبري و هم در برابر خدا و وجدان خود مسئول و پاسخ گو بدانند. پاسخ گو بودن فرع احساس مسئوليت است. اگر اين احساس مسئوليت ايجاد شود، به يقين، ما شاهد چرخش فكري و تغيير نگرش از فهم شغلي از سياست به تلقي معرفتي و خدماتي از آن خواهيم بود و جامعه اسلامي ما به حق گام مهمي را در مسير حركت به سوي رشد و توسعه فراگير، كه همان حركت به سوي سعادت و حركت در مسير حكومت مهدوي است، برخواهد داشت.

الغيبة، ص 228.

[23] شهيد صدر، اقتصادنا، ص 304.

[24] ص، 79_81؛ حجر، 36_38.

[25] اعراف، 96.

[26] روم، 41.

[27] مجله انديشه حوزه، ش 54، 1380، ص 41.

[28] عدالت در فلسفه فارابي، ص 171.

[29] همان، ص 273.

[30] شهيد صدر، الدرسه القرآنيه، ص 236.

[31] هانري كربن، تاريخ فلسفه اسلامي، ترجمه اسدالله مبشري.

[32] نظريه عدالت از ديدگاه فارابي، ص 13.

[33] فارابي، المله و نصوص اخري، ص 64.

[34] همان، عدالت سياسي، ص 212.

[35] غررالحكم، ج 3، ص 430.

[36] نهج البلاغه خ 425.

[37] همان، نامه 59.

[38] همان، نامه ها، 50.

[39] بحار، ج 100، ص 104.

[40] دانشنامه امام علي، ج 6، سياست.

[41] بحار، ج 52، ص 390؛ نعماني، الغيبة، ص 237.

[42] نهج البلاغة، خ 25.