غيب، مرادف شمرده مي شد مفهومي ديگر يافت و اين بار «انتظار» نه به عنوان عاملي براي خاموش ساختن روح سركش اجتماع بلكه به عنوان ابزاري براي دگرگون كردن وضع موجود و حركت به سوي آينده موعود به كار گرفته شد.براي آشنايي هر چه بيشتر با مفهوم «انتظار» در فرهنگ واژگان امام راحل قدس سره و درك نقش عظيمي كه آن فرزانه دوران در احياي انديشه انتظار داشتند، در اين مقاله بخشي از بيانات ايشان را كه در زمينه موضوع مذكور ايراد شده است، مورد بررسي قرار مي دهيم. باشد كه اين مختصر اداي ديني باشد به ساحت مقدس بزرگ احياگر انديشه اسلامي در قرن حاضر.

هويت اسلامي و وسيله اي براي تحقق دوباره قدرت و شوكت گذشته مسلمانان در جهان مد نظر قرار داده و در يكي از بيانات خود كه در اولين سال استقرار نظام اسلامي ايراد كردند، ضمن بيان مفهوم «انتظار فرج وظيفه منتظران قدوم حضرت صاحب الامر (ع)را چنين برشمردند:«ما همه انتظار فرج داريم و بايد در اين انتظار، خدمت كنيم. انتظار فرج، انتظار قدرت اسلام است و ما بايد كوشش كنيم تا قدرت اسلام در عالم تحقق پيدا بكند و مقدمات ظهور ان شاءالله تهيه بشود.» [2] .چنانكه ملاحظه مي شود در مفهومي كه حضرت امام قدس سره از «انتظار» ارائه مي دهند نه تنها از سكون و سكوت و تن دادن به وضع موجود خبري نيست، بلكه صحبت از تلاش و كوشش براي تحقق قدرت اسلام و آماده شدن زمينه ظهور است، كه اين با مفهومي كه سالها سعي مي شد از «انتظار» در اذهان مردم جا داده شود بسيار فاصله دارد.

وظيفه داريم، اين مهم است. همه انتظار داريم وجود مبارك ايشان را، لكن با انتظار تنها نمي شود، بلكه با وضعي كه بسياري دارند، انتظار نيست. ما بايد ملاحظه وظيفه فعلي شرعي - الهي خودمان بكنيم و باكي از هيچ امري از امور نداشته باشيم. كسي كه براي رضاي خدا ان شاءالله مشغول انجام وظيفه است، توقع اين را نداشته باشد كه مورد قبول همه است، هيچ امري مورد قبول همه نيست. كار انبياء هم مورد قبول همه نبوده است، لكن انبيا به وظايفشان عمل كردند و قصور در آن كاري كه به آنها محول شده بود نكردند، گر چه مردم اكثرا گوش ندادند به حرف انبيا، ما هم آن چيزي كه وظيفه مان هست عمل مي كنيم و بايد بكنيم گر چه بسياري از اين عمل ناراضي باشند يا بسياري هم كارشكني بكنند.» [3] .جانمايه تفكر امام راحل قدس سره و موضوعي كه همواره، چه در نظر و چه در عمل، مد نظر ايشان بود، عمل به وظيفه و اداي تكليف الهي است و همين موضوع است كه ديدگاه ايشان در باب انتظار فرج را از ساير ديدگاهها متمايز مي سازد.براي درك بيشتر برداشتي كه حضرت امام قدس سره از موضوع انتظار داشتند لازم است كه ساير برداشتها نيز دركنار اين برداشت مورد مطالعه قرار گيرند، از اين رو در اينجا ديدگاههاي متفاوتي را كه در موضوع انتظار فرج ابراز شده است، از زبان امام راحل نقل مي كنيم تا تفاوت ديدگاه حضرت امام از ساير ديدگاهها بخوبي روشن شود:

و به شرح زير مورد نقد و بررسي قرار مي دهند:1. اولين ديدگاه در باب موضوع «انتظار فرج»، كه حضرت امام به طرح آن مي پردازند، ديدگاه كساني است كه تكليف مردم در زمان غيبت را تنها دعا براي تعجيل فرج حضرت حجت (ع) مي دانند:«بعضي ها انتظار فرج را به اين مي دانند كه در مسجد، در حسينيه و در منزل بنشينند و دعا كنند و فرج امام زمان(ع) را از خدا بخواهند. اينها مردم صالحي هستند كه يك همچو اعتقادي دارند.بلكه بعضي از آنها را كه من سابقا مي شناختم بسيار مرد صالحي بود، يك اسبي هم خريده بود، يك شمشيري هم داشت و منتظر حضرت صاحب (ع) بود. اينها به تكاليف شرعي خودشان هم عمل مي كردند و نهي از منكر هم مي كردند و امر به معروف هم مي كردند، لكن همين، ديگر غير از اين كاري ازشان نمي آمد و فكر اين مهم كه يك كاري بكنند نبودند.» [4] .2. ديدگاه دومي كه حضرت امام بدان اشاره مي كنند بسيار شبيه به ديدگاه اول است با اين تفاوت كه در ديدگاه دوم به طور كلي وظيفه اي كه هر فرد مسلمان نسبت به جامعه خود دارد به فراموشي سپرده شده و حتي از امر به معروف و نهي از منكر هم غفلت شده است:«يك دسته ديگري بودند كه انتظار فرج را مي گفتند اينست كه ما كار نداشته باشيم به اين كه در جهان چه مي گذرد، بر ملتها چه مي گذرد، بر ملت ما چه مي گذرد، به اين چيزها ما كار نداشته باشيم، ما تكليفهاي خودمان را عمل مي كنيم، براي جلوگيري از اين امور هم خود حضرت بيايند ان شاءالله درست مي كنند. ديگر ما تكليفي نداريم، تكليف

ما همين است كه دعا كنيم ايشان بيايند و كاري به كار آنچه در دنيا مي گذرد يا در مملكت خودمان مي گذرد نداشته باشيم. اينها هم يك دسته اي، مردمي بودند كه صالح بودند.» [5] .امام راحل قدس سره در ادامه بياناتشان به نقد و بررسي دو ديدگاه يادشده پرداخته و مي فرمايند:«ما اگر دستمان مي رسيد قدرت داشتيم بايد برويم تمام ظلمها و جورها را از عالم برداريم، تكليف شرعي ماست منتها ما نمي توانيم، اين كه هست اين است كه حضرت عالم را پر مي كند از عدالت، نه شما دست برداريد از اين تكليفتان، نه اين كه شما ديگر تكليف نداريد.» [6] .3. سومين برداشت از مفهوم انتظار فرج، كه در بيانات حضرت امام بدان اشاره شده است، برداشت كساني است كه به استناد رواياتي كه در آنها آمده است حضرت قائم، ارواحناله الفداه، زماني ظهور مي كنند كه دنيا پر از فساد و تباهي شده باشد، مي گويند ما نبايد در زمان غيبت با انحرافها و مفاسدي كه در جامعه وجود دارد كاري داشته باشيم، بلكه بايد جامعه را به حال خود بگذاريم تا به خودي خود زمينه ظهور حضرت فراهم شود: «يك دسته اي مي گفتند كه خوب! بايد عالم پر معصيت بشود تا حضرت بيايد. ما بايد نهي از منكر نكنيم، امر به معروف هم نكنيم تا مردم هر كاري مي خواهند بكنند، گناهها زياد بشود كه فرج نزديك بشود.» [7] .4. ديدگاه چهارم به شكلي افراطي تر همان برداشت گروه سوم را مطرح ساخته و قائل به اين است كه ما نه تنها نبايد جلوي معاصي و گناهاني كه در جامعه وجود دارد بگيريم بلكه بايد به آنها دامن هم بزنيم تا زمينه ظهور حضرت حجت

(ع) هر چه بيشتر فراهم شود:«يك دسته اي از اين بالاتر بودند مي گفتند بايد دامن زد به گناهها، دعوت كرد مردم را به گناه تا دنيا پر از جور و ظلم بشود و حضرت(ع) تشريف بياورند. اين هم يك دسته اي بودند كه البته در بين اين دسته منحرفهايي هم بودند، اشخاص ساده لوح هم بودند، منحرفهايي هم بودند كه براي مقاصدي به اين دامن مي زند.» [8] .حضرت امام قدس سره دو ديدگاه اخير را بشدت مورد انتقاد قرار داده و در ادامه سخنانشان مي فرمايند:«يعني خلاف ضرورت اسلام، خلاف قرآن نيست اين معنا كه ما ديگر معصيت بكنيم تا حضرت صاحب بيايد! حضرت صاحب كه تشريف مي آورند براي چه مي آيند؟ براي اين كه گسترش بدهند عدالت را، براي اين كه حكومت را تقويت كنند، براي اين كه فساد را از بين ببرند. ما بر خلاف آيات شريفه قرآن دست از نهي از منكر برداريم، دست از امر به معروف برداريم و توسعه بدهيم گناهان را براي اين كه حضرت بيايند. حضرت بيايند چه مي كنند؟ حضرت مي آيند مي خواهند همين كارها را بكنند. الان ديگر ما هيچ تكليفي نداريم؟ ديگر بشر تكليفي ندارد بلكه تكليفش اين است كه دعوت كند مردم را به فساد! به حسب راي اين جمعيت كه بعضي شان بازيگرند و بعضي شان نادان، اين است كه ما بايد بنشينيم دعا كنيم به صدام، هر كسي نفرين به صدام كند خلاف امر كرده است، براي اين كه حضرت دير مي آيند... ما بايد دعاگوي آمريكا باشيم و دعاگوي شوروي باشيم و دعاگوي اذنابشان از قبيل صدام باشيم و امثال اينها تا اين كه اينها عالم را پر كنند از جور و ظلم

و حضرت تشريف بياورند! بعد حضرت تشريف بياورند چه كنند؟ حضرت بيايند كه ظلم و جور را بردارند، همان كاري كه ما مي كنيم و ما دعا مي كنيم كه ظلم و جور باشد، حضرت مي خواهند همين را برش دارند.» [9] .5.آخرين ديدگاهي كه حضرت امام قدس سره در بيانات خود بدان مي پردازند ديدگاه كساني است كه هر اقدامي براي تشكيل حكومت در زمان غيبت را خلاف شرع دانسته و عقيده دارند كه اين عمل با نصوص روايات مغاير است:«يك دسته ديگري بودند كه مي گفتند كه هر حكومتي اگر در زمان غيبت محقق بشود، اين حكومت باطل است و بر خلاف اسلام است. آنها مغرور بودند، آنهايي كه بازيگر نبودند مغرور بودند به بعضي رواياتي كه وارد شده است بر اين امر كه هر علمي بلند بشود قبل از ظهور حضرت، آن علم، علم باطل است، آنها خيال كرده بودند كه نه، هر حكومتي باشد، در صورتي كه آن روايات كه هر كس علم بلند كند، علم مهدي به عنوان مهدويت بلند كند. حالا ما فرض مي كنيم كه يك همچو رواياتي باشد، آيا معنايش اين است كه ما تكليفمان ديگر ساقط است!؟» [10] .ايشان در ادامه كلامشان نتايج چنين ديدگاهي را بررسي كرده و مي فرمايند:«ايني كه مي گويد حكومت لازم نيست معنايش اينست كه هرج و مرج باشد. اگر يك سال حكومت در يك مملكتي نباشد، نظام در يك مملكتي نباشد، آن طور فساد پر مي كند مملكت را كه آن طرفش پيدانيست. آني كه مي گويد حكومت نباشد معنايش اين است كه هرج و مرج بشود، همه هم را بكشند، همه به هم ظلم بكنند براي اين كه حضرت بيايد، حضرت بيايد چه

كند؟ براي اينكه رفع كند اين را. اين يك آدم اگر سفيه نباشد، اگر مغرض نباشد، اگر دست سياستي اين كار را نكرده باشد كه بازي بدهد ماها را كه ما كار به آنها نداشته باشيم، آنها بيايند هر كاري بخواهند انجام بدهند، اين بايد خيلي آدم نفهمي باشد.» [11] .و در ادامه نيز اضافه مي كنند كه:«اينهايي كه مي گويند كه هر علمي بلند بشود... خيال كردند كه هر حكومتي باشد اين برخلاف انتظار فرج است، اينها نمي فهمند چي دارند مي گويند. اينها تزريق كردند بهشان كه اين حرفها را بزنند، نمي دانند دارند چي چي مي گويند، حكومت نبودن يعني اينكه همه مردم به جان هم بريزند، بكشند هم را، بزنند هم را، از بين ببرند، بر خلاف نص آيات الهي رفتار بكنند. ما اگر فرض مي كرديم دويست تا روايت هم در اين باب داشتند، همه را به ديوار مي زديم براي اينكه خلاف آيات قرآن است. اگر هر روايتي بيايد كه نهي از منكر را بگويد نبايد كرد، اين را بايد به ديوار زد. اين گونه روايت قابل عمل نيست، و اين نفهم ها نمي دانند دارند چي مي گويند.» [12] .حضرت امام قدس سره، در پايان بررسي ديدگاههاي يادشده، ديدگاه خود در باب مفهوم انتظار فرج را بصراحت مطرح كرده و مي فرمايند:«البته اين پر كردن دنيا را از عدالت، اين را ما نمي توانيم بكنيم، اگر مي توانستيم مي كرديم اما چون نمي توانيم بكنيم ايشان بايد بيايند. الان عالم پر از ظلم است، شما يك نقطه هستيد در عالم، عالم پر از ظلم است، ما بتوانيم جلوي ظلم را بگيريم، تكليفمان است. ضرورت اسلام و قرآن تكليف ما كرده است كه بايد برويم همه كار

را بكنيم. اما نمي توانيم بكنيم، چون نمي توانيم بكنيم بايد او بيايد تا بكند، اما ما بايد فراهم كنيم كار را، فراهم كردن اسباب اينست كه كار را نزديك بكنيم، كا را همچو بكنيم كه مهيا بشود عالم براي آمدن حضرت(ع)» [13] .فرمايش امام راحل يادآور اين حديث نبوي (ص) است كه:«يخرج ناس من المشرق فيوطئون للمهدي يعني سلطانه [14] .مردمي از مشرق زمين به پا مي خيزند و زمينه را براي برپايي حكومت مهدي آماده مي سازندآري انتظار در قاموس امام خميني قدس سره، مفهومي جز آمادگي فردي و اجتماعي براي برپايي دولت كريمه حضرت ولي عصر، ارواحنا له الفداء، ندارد و اين همان است كه در فرهنگ شيعي بدان اشاره شده و در روايات معصومين(ع) از آن سخن به ميان آمده است.اينجاست كه هر پژوهشگر منصفي بر نقش عظيم حضرت امام در احياي انديشه انتظار اذعان نموده و اقرار خواهد كرد كه هيچ حركتي در طول قرون گذشته به اندازه حركت رهايي بخش امام راحل در زمينه سازي ظهور حضرت حجت «تاثير نداشته است.به اميد روزي كه فجر انقلاب اسلامي به صبح روشن انقلاب جهاني حضرت مهدي(ع) متصل شود و چشمهاي ناقابل مابه جمال بي مثال آن پيك خجسته پي روشن گردد، ان شاءالله.