قرن مي گذرد. از آن روزگار تاكنون، همواره، از سوي مخالفان موضوع امامت، به مسئله ي طول عمر امام مهدي (عليه السّلام) دامن زده شده است.

دليل، متعرض اين مسئله نشده است. از همين جا مي توان حدس زد كه درگذشت اين عالم بزرگوار، به احتمال زياد، قبل از سال 375 ه. ق بوده است؛ زيرا، مشكل طول عمر، در دهه هاي پاياني سده ي چهارم ه ق مطرح بوده است و دانشمنداني كه در اين زمان مي زيسته اند، متعرّض آن شده اند.

روايت شده كه فرمود:آن چه در ميان امّت هاي پيشين روي داده، همانند آن، در ميان اين امّت نيز وجود خواهد داشت.حال كه عمر طولاني در ميان پيشينيان به حقيقت پيوسته، چرا برخي قائم آل محمد (صلّي اللّهُ عليه وآله وسلّم) را به خاطر عُمر طولاني اش انكار مي كنند، بخصوص كه در مورد ايشان، خبرهاي فراواني از نبي اكرم (صلّي اللّهُ عليه وآله وسلّم) و امامان معصوم (عليه السّلام) به ما رسيده است؟! [7] .قابل ذكر است كه مرحوم صدوق، مسئله ي طول عمر حضرت مهدي (عليه السّلام) را تنها از طريق «تجربه ي تاريخي» و افراد داراي عمر طولاني، مورد بررسي قرار داده، و متعرض ساير ادله اي كه در بحث طول عمر مي توان بدان استناد كرد، نشده است.

عمر طولاني دهد. دانشمند ياد شده، سپس از نگاه اعجاز به مسئله ي طول عمر مي نگرد؛ چرا كه پيامبران و امامان، از قدرت اعجاز برخوردارند [12] و ممكن است در مسئله اي مانند طول عمر، از آن بهره گيرند. [13] .

تأثير امين الاسلام فضل بن حسن طبرسي قرار دارد.

[19] .

تاريخي، مورد كاوش قرار مي دهد، و سرانجام، مسئله را از ديده علم تجربي مي نگرد. [22] .

بحث مهدويّت، وجود دارد. [23] .

مي آورد. [24] .

از دانشمندان اهل سنّت، در ذيل «ولكن شبّه لهم» از مجاهد [28] نقل كرده اند كه گفت:صلبوا رجلاً غير عيسي شبه بعيسي يحسبونه إياه، ورفع الله إليه عيسي حيّاً [29] ؛ مردي غير از عيسي (عليه السّلام) را كه شباهت به عيسي داشت، به دار آويختند و گمان كردند كه او عيساي مسيح است. و خداوند عيسي را زنده به سوي خود بالا برد.شماري از حافظان حديث، از ابن عباس و ابو هريره نقل كرده اند:«انْ من أهل الكتاب الاّ ليومننّ به قبل موته»؛ يعني، اهل كتاب، قبل از موت عيسي (عليه السّلام) به او ايمان مي آورند. [30] .دانشمند اهل سنّت گنجي شافعي، اين آيه را دليل بر حيات و بقاي عيسي (عليه السّلام) مي داند و مي نويسد:از هنگام نزول آيه، تاكنون، كسي به عيساي مسيح ايمان نياورده است، پس به ناچار بايد اين قضيّه پس از اين، و در آخر الزمان روي دهد. [31] .از سوي ديگر، نزول عيساي مسيح در آخر الزمان و نماز گزاردن حضرت عيسي پشت سر حضرت مهدي (عليه السّلام) نيز حقيقتي است كه مورد اتّفاق مسلمانان است، و شمار زيادي از محدّثان اهل سنّت، از جمله بخاري و مسلم و صاحبان صحاح ديگر، احاديث مربوط به اين واقعه را با سند صحيح، در اثار خود ثبت كرده اند. [32] .نمونه هايي از احاديث ياد شده چنين است:عن جابر بن عبدالله، قال (عليه السّلام): «لا تزال طائفة من أمّتي يقاتلون علي الحقّ ظاهرين إلي يوم القيامة.». قال: «فنيزل عيسي بن مريم (عليه السّلام) فيقول أميرُ هُم: تعال صَلّ بنا (لنا).، فيقول: لا: إنّ بعضكمُ علي بعض أميرٌ ليُكرم الله هذه الأمّة»؛ [33] .«همواره، جمعي از امّت من، در راه حق مبارزه

مي كنند (و مبارزه ي حق عليه باطل تا قيامت ادامه دارد.) فرمود: «سپس عيسي بن مريم (عليه السّلام) فرود مي آيد. فرمانده و پيشواي آنان به عيسي مي گويد: بيا براي ما نماز بخوان، عيسي پاسخ مي دهد: نه؛ برخي از شما بر برخي ديگر امير و فرمانده ايد. و اين بدان جهت است كه خداوند، اين امّت را گرامي داشته است.».ابو هريره، از رسول خدا (عليه السّلام) نقل مي كند كه فرمود:«كيف أنتم إذا نزل ابن مريم فيكم و إمامكم منكمْ؟ [34] چه گونه خواهيد بود هنگامي كه عيسي بن مريم در ميان شما فرود آيد و پيشواي شما از خودتان باشد؟»مقصود از «امام»، در اين جا، حضرت مهدي (عليه السّلام) است.ابوسعيد از رسول خدا نقل مي كند كه فرمود:منّا الذي يصلّي عيسي بن مريم خلفهُ [35] ؛ از ما است آن كسي كه عيسي بن مريم پشت سر او نماز مي گذارد.ابن ابي شيبه، از ابن سيرين نقل مي كند كه گفت:المهدي من هذه الامّة وهو الذي يؤمّ عيسي بن مريم (عليه السّلام) [36] ؛ مهدي، از اين امّت است و او، كسي است كه عيسي بن مريم پشت سر او نماز مي گذارد.مرحوم محدث نوري مي نويسد:نظر مشهور ميان دانشمندان خاصّه و عامّه، آن است كه عيسي (عليه السّلام) در آسمان باقي و زنده است به همان حياتي كه در زمين داشته است. زنده به آسمان بالا رفت و شربت مرگ نچشيد و نخواهد چشيد تا آن كه در آخرالزمان فرود آيد و پشت سر مهدي (عليه السّلام) نماز، گزارد. [37] .حال اگر تاريخ ميلادي، از صحّت و دقّت كافي برخوردار باشد، عُمر عيساي مسيح، اكنون، حدود دو هزار سال است. با اين وجود، عُمر 1150 سال براي حضرت مهدي

(عليه السّلام) امر بعيدي نخواهد بود.

موسي (عليه السّلام) [44] .زنده بودن خضر، از قبل از زمان موسي (عليه السّلام) تا زمان ما، مورد اتّفاق سيره نويسان و مورّخان است. وي، در زمين سير مي كند و كسي محلّ زندگي او را نمي داند، و كسي ادعا نكرده كه يار و همراه او باشد، جز آن چه در قرآن در داستان موسي و خضر آمده است.شيخ ابي علي فضل بن حسن طبرسي (از دانشمندان سده ي ششم هجري) مي نويسد:وقد تظاهرت الأخبار بأنّ أطول بني آدم عُمراً الخضر (عليه السّلام). واجمعت الشيعة و أصحاب الحديث، بل الّامة بأسرها، ما خلا المعتزله والخوارج، علي أنّه موجود في هذا الزمان، حيٌّ كامل العقل ووافقهم علي ذالك أكثر أهل الكتاب [45] .مجموعه ي روايات، مؤيّد آن است كه خضر، طولاني ترين عُمر را در ميان فرزند آدم دارد. شيعه و اصحاب حديث، بلكه همه ي امّت، به جز معتزله و خوارج، بر اين باوراند كه خضر، در زمان ما موجود و زنده است، و از عقل كامل برخوردار است. در اين عقيده، بيش تر اهل كتاب نيز با آنان هم رأي اند.كراجكي در كنز الفوائد مي نويسد:و قد أجمع المسلمون علي بقاء خضر (عليه السّلام) من قبل زمان موسي (عليه السّلام) إلي الآن، و أنّ حياته متّصلة إلي آخر الزمان. وما أجمع عليه المسلمون فلا سبيل إلي دفعه بحالٍ من الأحوال [46] .بقاي خضر، از قبل از زمان موسي (عليه السّلام) تا زمان حاضر، و ادامه ي حيات اش تا آخر الزمان، مورد اتّفاق مسلمانان است. آن چه مورد اتّفاق مسلمانان واقع شود، به هيچ روي، نمي توان آن را ناديده گرفت.ميزرا حسين طبرسي نوري نيز مي نويسد:اهل اسلام. به اتفاق، معتقدند كه حضرت خضر (پيامبر خدا) باقي و زنده است و چند هزار سال از عُمر

وي مي گذرد. [47] .

بر اين كه ابن صياد، همان دجّال است.» گفتم: «به خدا سوگند مي خوري؟». گفت: «من شنيدم كه عمر، نزد رسول خدا سوگند ياد كرد [كه ابن صياد، همان دجال است و رسول خدا سخن او را انكار نكرد.».در سنن ابي داود آمده است:عن ابن عمر، أنّه كان يقول: «والله! ما أشك أنّ... الدجال ابن صياد» [52] ؛ عبدالله بن عمر همواره مي گفت: «به خدا سوگند! ترديدي ندارم كه... دجال همان ابن صيّاد است.».عبدالله بن عمر، در حديث ديگري نقل مي كند كه رسول گرامي (صلّي اللّهُ عليه وآله وسلّم) با شماري از ياران خود از كنار ابن صياد مي گذشت؛ حضرت به او فرمود:«اَتشهد أنّي رسول الله؟». فنظر إليه ابن صيّاد فقال. «أشهد أنّكَ رسول الأميّين...» [53] ؛ «آيا گواهي مي دهي كه من فرستاده ي خدايم؟». اين صياد نگاهي به رسول خدا كرد و گفت: «شهادت مي دهم كه تو رسول درس نخوانده ها هستي»...چنان كه ملاحظه مي كنيد، در همه ي اين مصادر، به صراحت آمده كه دجّال، همان ابن صياد است كه در روزگار رسول خدا در مدينه متولّد شده است. اين مطلب نيز مسلّم و مورد اتفاق است كه خروج دجال، در آخر الزمان خواهد بود. پس به ناچار، بايد او در همه ي اين زمان هاي طولاني، زنده باقي بماند تا زمان خروج او فرا رسد.جالب اين كه اين روايات را فقط منابع روايي اهل سنّت نقل كرده اند. حال اگر اين احاديث صحيح باشد. چنان كه اهل سنّت بر اين باوراند، در اين صورت، شايسته نيست كه آنان در حيات و عُمر طولاني امام مهدي (عليه السّلام) ترديد كنند، به خصوص با توجّه به اين كه در احاديث ابن صيّاد ترديد وجود دارد، ولي

در احاديث مهدي (عليه السّلام)، هيچ ترديدي وجود ندارد.نيز، حال كه دشمن خدا، به خاطر مصالحي، مي تواند بيش از هزار سال زنده بماند، چرا بنده و خليفه ي و وليّ خدا نتواند عُمر طولاني داشته باشد؟ [54] .ثوبان، از رسول خدا (عليه السّلام) نقل مي كند كه فرمود:... فإذا رأيتموهُ فبايعوهُ ولو حبواً علي الثلج؛ فإنّه خليفة الله المهدي (عليه السّلام) [55] ، هر گاه او را ديديد، با او بيعت كنيد حتّي اگر لازم باشد سينه خيز از روي برف عبور كنيد؛ چرا كه مهدي، خليفه ي خدا است.

از نظر وقوع خارجي و تحقّق عيني نيز مصداق هايي دارد، و از نظر نقل تارخي، قطعي و مسلّم است.البته، عمر بشر، به طور متعارف، اندازه اي معين و نوساني محدود دارد، لكن آن چه از طرح مسئله ي «معمّرين» مقصود است، اين است كه نشان داده شود كه مقدار عُمر دو جريان دارد:1- جريان معمولي و متعارف، كه در اغلب افراد انسان وجود داشته است و وجود دارد.2- جريان غيرمعمولي و استثنايي كه در پاره اي از افراد انسان وجود داشته است و و جود دارد. [58] .اكنون نظر خوانندگان گرامي را به نمونه هايي از افرادي كه در گذشته ي تاريخ، داراي عُمر طولاني بوده اند جلب مي كنم:1- آدم (عليه السّلام)؛ مقدار عمر آدم را نهصد و سي تا هزار سال نوشته اند. [59] .2- شيث بن آدم؛ وي نهصد و دوازده سال عمر كرده است. [60] .3- انوش بن شيث؛ عمر وي را نهصد و پنجاه سال نوشته اند. [61] .4- قينان بن انوش، وي، نهصد و بيست سال عمر كرده است. [62] .5- يرد بن مهلابيل، عمر وي را نهصد و شصت و دو سال نوشته اند. [63] .6- متوشلح (يا متوشالح)، وي، 969 سال عُمر داشته است. [64] .علاقه مندان مي توانند براي اطلاع بيشتر به كتابهايي كه در اين زمينه نوشته شده مراجعه كنند. [65] .

ندارد. به همين دليل، دانشمندان علوم تجربي، همواره، در حال مطالعه و آزمايش اند و مي كوشند تا متوسط طول عمر انسان را افزايش دهند. بدون شك، اگر مقدار عمر طبيعي انسان، داراي اصول ثابت و غيرقابل تغييري بود، اين مطالعات و آزمايش ها معنا و مفهومي نداشت.جالب اين كه تحقيقات آنان با توفيقاتي نيز همراه بوده است و توانسته اند در طي چند دهه ي اخير، با همگاني كردن و افزايش بهداشت و سلامت جامعه، سلسله اي از بيماري ها و مرگ و ميرها را مهار كنند و كاهش دهند.2- دانشمندان، با تحقيقاتي كه به عمل آورده اند، موفّق شده اند عمر برخي از حشرات را تا نهصد برابر عمر طبيعي آن، افزايش دهند. اگر اين قضيّه، روزي در مورد انسان به حقيقت به پيوندد، عُمر هزار ساله براي انسان، امري پيش پا افتاده خواهد بود. [66] .3- دانشمندان مي گويند، پيري، چيزي جز فرسوده شدن سلول هاي بدن نيست و اگر روزي بشر بتواند سلول هاي بدن انسان را جوان نگهدارد، خواهد توانست به راز طول عُمر دست يابد و از عمري دراز برخوردار گردد.4- از نظر دانش جديد، جسم انسان براي سالياني دراز، داراي قابليّت حيات و بقا است. دانشمنداني كه نظريات آنان مورد اعتماد است مي گويند، همه ي بافت هاي اصلي، در جسم انسان و حيوان، تا بي نهايت قابليّت بقا دارد و از اين حيث، كاملاً ممكن است كه انساني هزاران سال زنده بماند. البته مشروط به اين كه عوارضي بر او عارض نشود كه ريسمان حيات او را پاره كند. [67] .اين قضيّه، از پشتوانه ي ديني مطمئني نيز برخوردار است. سالم ماندن جسم پيامبران و امامامن و اوليا و عالمان ربّاني و شهيدان راه

خدا و صالحان، دليل بر درستي اين مطلب است.ده ها و صدها مورد از اين گونه جسدها را در ايران و ساير كشورهاي اسلامي مي توان يافت كه صدها بلكه هزاران سال از درگذشت آنان مي گذرد، لكن هنوز بدن آنان سالم باقي مانده است. از آن جمله است، جسد «حيقوق نبي» كه از پيامبران بني اسراييل و از پيروان موسي كليم (عليه السّلام) بود، و بيش از دو هزار سال از درگذشت وي مي گذرد.مرقدش در كشور ما و در «تو يسر كان» [68] قرار دارد. قبر ايشان، در سال هاي اخير، از سوي سارقان آثار باستاني و فرهنگي، حفاري و تخريب مي شود و بدن اين پيامبر الهي نمايان مي گردد. مسئولان شهر كه براي دفن مجدد جسد در محل حاضر مي شوند، از نزديك ديده اند كه بدن وي كاملاً سالم بوده است.اين قضيّه، در كشور ما، در مورد امام زادگان و عالمان ربّاني و... بارها تكرار شده است.چنان كه اشاره شد، اين قضيّه. حدّاقل، در مورد پيامبران، داراي پشتوانه ي ديني است. فريقين، از رسول خدا (صلّي اللّهُ عليه وآله وسلّم) نقل كرده اند كه فرمود:خداوند، گوشت ما پيامبران را بر زمين حرام كرده و زمين چيزي از آن را نمي خورد.در بحارالانوار آمده است:رسول خدا، روزي به ياران اش فرمود: زندگي و مرگ ام براي شما مايه خير و بركت است. حيات من، باعث هدايت شما از گمراهي و نجات شما از آتش شد. و مرگ من، براي شما خير است، براي اين است كه اعمال شما بر من عرضه مي شود و از خداوند مي خواهم اعمال نيكو و شايسته ي شما را افزايش دهد و نسبت به اعمال نكوهيده ي شما از خداوند طلب آمرزش مي كنم.».مردي از منافقان به پيامبر عرض كرد: «اي

پيامبر خدا! چه گونه چنين امري ممكن است، حال آن كه بدن شما متلاشي و تبديل به خاك خواهد شد؟!». پيامبر فرمود: «كلّا! إنَّ الله حرّم لحومنا علي الأرض فلا يطعم منها شيئاً [69] .چنين نيست! خداوند، گوشت ما پيامبران را بر زمين حرام كرده است و زمين چيزي از آن را نمي خورد.».اهل سنّت نيز همين مضون را در آثار خود آورده اند. آنان از رسول خدا (صلّي اللّهُ عليه وآله وسلّم) نقل كرده اند كه فرمود:جمعه، از بهترين روزهاي شما است. در روز جمعه، بر من زياد صلوات بفرستيد كه صلوات شما بر من عرضه مي شود.». گفتند: «اي رسول خدا! چه گونه صلوات ما بر شما عرضه مي شود، در حالي كه بدن شما متلاشي و تبديل به خاك خواهد شد؟!». حضرت فرمود: «حرّم الله علي الأرض أنْ تأكل أجساد الأنبياء؛ خداوند، خوردن جسد پيامبران را بر زمين حرام كرده است. [70] .يك بحث تكميلي ترديدي نيست كه رعايت قوانين مربوط به بهداشت و دانش تندرستي، اعم از آن چه دين به انسانها توصيه مي كند، يا آن چه از دستاوردهاي دانش بشري است - مي تواند نقش مهمي در سلامت و طول عمر انسان ايفا كند. همچنان كه عدم رعايت قوانين ياد شده، مي تواند نقش تعيين كننده اي در كاهش عمر انسان داشته باشد.حال كه رعايت قوانين بهداشتي و سلامتي، موجب سلامت و طول عمر انسان مي شود، هر قدر كه قوانين ياد شده بهتر و با دقّت بيش تري رعايت شود، به همان نسبت، صحّت و طول عمر انسان نيز افزايش خواهد يافت.همچنين اين كه نحوه ي زندگي و مكاني كه در آن زندگي مي كند، در صحّت و طول عمر انسان نقش دارد، امري كاملاً محسوس است.بنابراين، اگر

موجبات صحت و سلامتي انسان از هر نظ فراهم شود، عمر انسان طولاني خواهد شد.اساس اين عوامل و اسباب، پنج چيز است:1- آن كه از هنگامي كه مادّه ي وجود انسان در صُلب پدر قرار دارد، و زماني كه از صلب پدر به رحم مادر انتقال مي يابد و در آن جا به رشد و نموّ مي پردازد، و هنگامي كه در دامن مادر شير مي خورد، پدر و مادر، اقدامات لازم را براي صحّت و سلامت فرزندشان به عمل آورند.چه بسا فرزنداني كه در دوران كودكي يا جواني دچار بيماري و مرگ مي شوند، و اين بيماري از پدر و مادر به آنان انتقال يافته است، يا آن كه پدر و مادر، مراقبت هاي لازم را در مور حفظ سلامت فرزند خود به عمل نياورده اند. و همين قضيّه موجب بيماري فرزندشان شده است. در اين صورت، عامل بيماري و بي نصيب ماندن فرزند، از حيات و زندگي طبيعي، پدر مادراند.2- دومين عاملي كه در سلامت و طول عمر انسان نقش مهمّي بر عهده دارد، استفاده ي صحيح از هوا، آب، غذا، لباس، مكاني است كه در آن زندگي مي كند. رعايت قوانين صحّت و سلامت، در هر يك از موارد ياد شده، از علل مهم صحّت و طول عمر انسان است. و چه بسا انسانهايي كه بيماري و مرگ آنان از عدم مراعات موارد ياد شده نشئت گرفته است.پزشكان مي گويند، بسياري از كساني كه مي ميرند، با اجل طبيعي از دنيا نمي روند، بلكه مرگ شان بر اثر عوارض و بيماري هايي است كه از عدم رعايت اصول سلامت، در يكي از امور فوق نشئت گرفته است. [71] .3- چنان كه اشاره شد، يكي از امور مهم

در مقابله با پيري و مرگ، تغذيه است. تغذيه، داراي انواعي است. استفاده از نور خورشيد و ستارگان، در امر سلامت جسم، و توانايي آن براي بقا، تأثيرهايي عظيم دارد. دانستن روش استفاده از نور و اشعه، در كار استوار ساختن نيروهاي بدني و سالم نگاهداري آن ها، امري مهم و رازي عظيم است.مسئله ي ديگر، مسئله ي ادويه و تركيبات آن هاست كه در آن فوايد مهمي نهفته است. گاه، ممكن است دراز عمري، مستند به راز نهفته در خوراك ها و آب هاي موجود در طبيعت باشد، البته اگر كسي علم آن را داشته باشد. [72] .4- نيز طول عُمر هر فرد، بستگي دارد به صحّت قواي مزاجي او. هر مقدار كه مزاج، صحيح و قوي تر باشد، مقتضي بقا، بيش تر خواهد بود. توليد مزاج قوي در انسان و صحّت آن، به واسطه نور، اب، هوا، خاك، اغذيه، ادويه،... است. بقا و صلاح مزاج، در هر آني، محتاج حفظ اعتدال است. پس چه مانعي دارد كسي در قواي روحي و علمي، چنان قوي باشد كه به كيفيّت توليد مزاج صحيح و قوي، و حفظ آن، و خصوصيات نافع و مضر مزاج علم داشته باشد و مزاج خود را به حد اعدال نگاه دارد، و به زندگاني خود بيتشر ادامه دهد؟ [73] .5- حوادث و رويدادهاي طبيعي و سرما و گرماي خارج از حد متعارف و درد و رنج و بيماري ها و مصيبت و غم و اندوه و... از جمله اموري هستند كه در حفظ صحّت يا عدم صحّت انسان، و نيز در طولاني شدن يا كوتاهي عُمر انسان، تأثير كامل دارند. چه بسا انسان هايي كه بر اثر سرما و گرما يا

شدت درد و بيماري جان باخته اند يا حوادثي مانند رنج ها و مصيبت ها يا غصّه و اندوه ها، از آنان سلب حيات كرده است.حال اگر انساني پيدا شود كه همه ي قوانين و مقرّرات سلامتي را خوب رعايت كند، چرا نتواند صدها بلكه هزاران سال عُمر كند؟ [74] .بله؛ اين كه مي گوئيم طول عُمر صدها ساله براي انسان، خلاف عادت است، به اين معنا است كه اجتماع اسباب حفظ صحّت و سلامت انسان، از همه ي جهات و خصوصيّاتي كه پيش از اين به آن اشاره شد، امري است كه به ندرت رخ مي دهد و براي اكثر مردم، در غالب زمان ها و مكان ها، چنين شرايطي اتفاق نمي افتد، لكن اگر فرض كنيم كه همه ي شرايط ياد شده، براي فرد يا افرادي فراهم شود، در اين صورت، عمر طولاني امري عادي و بر طبق ناموس طبيعت خواهد بود.

.بدون شك، امام مهدي (عليه السّلام) يك انسان معمولي و عادي نيست، بلكه شخصيّتي استثنايي و به فرموده ي رسول گرامي اسلام، خليفه ي خدا است [76] و خدايي كه مصلحت مي بيند و قادر است دشمنان خود، مانند «ابليس» و «دجّال» را براي مدّتي طولاني زنده نگه دارد، قادر است و مصلحت مي داند كه بنده و خليفه ي خود در زمين را براي مدّتي طولاني زنده نگهدارد و جامعه ي بشري را از فيض وجود آن حضرت بهره مند سازد.گنجي شافعي مي نويسد:اين امر، مورد اتّفاق است كه سه تن باقي مي مانند كه دو تن از آنان، صالح اند - يكي، پيامبر است و ديگري، امام - و آن فرد سوم، طالح و دشمن خدا، دجّال است. حال كه اخبار صحيح، بقاي عيسي (عليه السّلام) و دجال را درست مي شمارد، پس چرا بقاي مهدي (عليه السّلام) را نپذيريم؟! با آن كه بقاي مهدي، بر اساس خواست و قدرت خداوند است. و مهدي (عليه السّلام)، نشانه ي رسول خدا است. و مهدي، نسبت به آن دوتاي ديگر، به بقا، سزاوارتر است؛ چرا كه او اگر باقي بماند، پيشواي آخرالزمان است و چنان كه در اخبار آمده، زمين را پر از عدل و داد خواهد ساخت. بنابراين، بقاي مهدي (عليه السّلام) از جانب خداوند براي انسان ها، لطف و مصلحت است. [77] .وي مي افزايد:بقاي دجال، گر چه براي جهانيان مفسده هايي را در پي دارد، با اين وجود، بقاي او از جانب خداوند مايه ي آزمايش است، تا انسان هاي فرمان بُردار از نافرمان، و نيكوكار از بدكار، و صالح از فاسد، باز شناخته شوند. اين، حكمت بقاي دجال است.امّا بقاي عيسي (عليه السّلام) به دلالت آيه ي قرآن [78] موجب ايمان آوردن اهل كتاب خواهد

شد، و آن حضرت، نبّوت پيامبر اسلام (صلّي اللّهُ عليه وآله وسلّم) را تصديق خواهد كرد، و با نمازگزاردن پشت سر امام مهدي (عليه السّلام) و ياري كردن آن حضرت، ادعاي امام مهدي را مورد تأييد قرار خواهد داد. بنابراين، بقاي مهدي (عليه السّلام) اصل است، و بقاي عيسي (عليه السّلام) و دجال، فرع بقاي وجود مهدي (عليه السّلام) است، حال چه گونه ممكن است كه فرع باقي باشد، اما اصل باقي نباشد؟!اگر چنين امري جايز باشد، بايد صحيح باشد كه مسبّب بدون وجود سبب، تحقّق يابد، حال آن كه چنين امري از ديدگاه عقل محال است. [79] .

مفيد، چاپ اوّل، سال 1413 ه.ق.

[9] اين كتاب، هم اكنون بخشي از جلد دوم كنز الفوائد را تشكيل مي دهد. [

[10] كنز الفوائد، محمّد بن علي بن عثمان كراجكي، ج 2، ص 114 - 158، با تحقيق شيخ عبدالله نعمه، انتشارات دارالذخائر، قم، 1410 ه.ق.

[11] كتاب الغيبه، محمّد بن حسن طوسي، ص 113 - 126، با تحقيق عبادالله تهراني و علي احمد ناصح، مؤسسّه ي معارف اسلامي، قم، چاپ اوّل، 1411 ه.ق.

[12] پيروان برخي از فرق اسلامي، اين اقدام اوليا را كرامت ناميده اند، نه معجزه.

[13] اعلام الوري يأعلام الهدي، امين الاسلام فضل بن حسن طبرسي، ج 2، ص 305 - 310 با تحقيق مؤسّسه ي آل البيت، چاپ اول، 1417 ه.ق.

[14] تلخيص المحصل (المعروف به «نقدالمحصّل»)، خواجه نصرالدين طوسي، ص 433، دارالاضواء، چ دوم، بيروت، لبنان، 1405 ه.ق.

[15] كشف الغمه في معرفة الأئمه، علي بن عيسي اربلي، ج 2، ص 488، به بعد، با تحقيق سيدهاشم رسولي، چاپ علميّه، قم، 1381 ه.ق).

[16] قواعد المرام في علم الكلام، كمال الدين ميثم بن علي بن ميثم بحراني، ص 191، چاپ مهر، چاپ اوّل، قم، 1398 ه.ق.

[17] طبقات أعلام الشيعه، آقا بزرگ تهراني، ج 5. ص 52 دارالكتاب العربي چاپ اول 1975 م.

[18] مناهبح اليقين في اصول الدين، علامه، حسن بن يوسف بن مطهّر حلي، ص 330، با تحقيق محمدرضا انصاري قمي، چاپ اول، 1416 ه.ق.

[19] علم اليقين، فيض كاشاني، ج 2.ص 797، انتشارات بيدار، قم.

[20] مهدي موعود، ترجمه ي ج سيزدهم بحارالانوار)، ترجمه از علي دواني، ص 262 - 347، چاپ حكمت، قم، 1339 ه.ق.

[21] النجم الثاقب. ميرزا حسين طبرسي نوري، ص 656 - 707، انتشارات مسجد جمكران، چاپ اوّل، 1375

ه.ق.

[22] منتخب الأثر في الإمام الثاني عشر، لطف الله صافي گلپايگاني، ص 274 - 283، چاپ سوم، كتابخانه ي صدر.

[23] خورشيد مغرب، محمّدرضا حكيمي، ص 240 - 272، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران، سال 1360 ه.ش.

[24] امام مهدي (عليه السّلام) حماسه اي از نور، سيّد محمدباقر صدر، ترجمه از كتابخانه ي بزرگ اسلامي، ص 13 - 43، انتشارات مؤسسه ي الامام المهدي، 1398 ه.ق.

[25] دادگستر جهان، ابراهيم اميني، ص 211 - 242، مؤسسه ي مطبوعاتي دارالفكر، چاپ دوم، قم، 1347 ه.ش.

[26] عكبوت: 14 (ترجمه ي فولادوند).

[27] نساء: 157 - 159 (ترجمه ي فولادوند).

[28] وي، يكي از مفسّان صدر اسلام است.

[29] الدر المنثور، سيوطي، ج 2، ص 728، دارالفكر، بيروت.

[30] همان ص 735؛ التفسير الكبير، فخر رازي، ج 4 ص 263؛ تفسير قرطبي، مجلد 3، جزء 6، ص 11؛ تفسير خازن، ج 1 ص 448، علي بن محمد بن ابراهيم بغدادي.

[31] البيان في اخبار صاحب الزمان، باب 25، ص 148.

[32] همان، ص 148 - 149؛ الدر المنثور، ج 2، ص 735.

[33] مسند احمد بن حنبل، ج 3، ص 345 و 384؛ صحيح مسلم، ج 1، ص 137، باب 71، ح 247، و ج 3، ص 1524، باب 53، ح 1923؛ مسند ابويعلي موصلي، ج 4، ص 59 - 60، ح 2078؛ مسند ابوعوانه، ج 1، ص 106 - 107؛ المحلي، ابن حزم، ج 1، ص 9، دارالآفاق؛ سنن بيهقي، ج 9، ص 39، دارالمعرفه، بيروت؛ مصابيح السنة. بغوي، ج 3، ص 516، ح 4262؛ جامع الأصول، ابن اثير، ج 11، ص 48، باب 1، ح 7809، دار احياء التراث العربي؛ مجمع البيان، ج 9، ص 54، دار احياء التراث؛ بشارة المصطفي، ص 249، ابوجعفر

طبري؛ كشف الغمّه، ج 3، ص 246، اربلي؛ داراكتاب الاسلامي.

[34] صحيح بخاري، كتاب انبيا، باب نزول عيسي بن مريم، ح 3265؛ صحيح مسلم، كتاب الإيمان، باب 71، ح 244؛ مسند احمد، ج 2، ص 272 و ص 336؛ المضف، عبدالرزاق، ج 11، ص 400، ح 20841؛ عون المعبود، عظيم آبادي، ج 11، ص 361، دارالفكر، بيروت، 1399 ه.ق.

[35] الحاوي للفتاوي، سيوطي ج 2، ص 222؛ تاريخ الخميس، دياربكري، ج 2 ص 288؛ البيان في أخبار صاحب الزمان گنجي شافعي، ص 155؛ القول المختصر، ابن حجر مكّي، ص 8، باب 1، ح 40؛ ينابيع الموده، ص 187، باب 56؛ فيض القدير، مناوي، ج 6، ص 17، دارالفكر؛ بحارالانوار، ج 51، ص 84، باب 1، داراحياء الثراث.

[36] المصنف، ابن ابي شيبه، ج 7، ص 513، دارالكتب العلميه؛ الحاوي للفتاوي، سيوطي، ج 2، ص 223، دارالكتاب العربي.

[37] النجم الثاقب، ص 673.

[38] تفسير الميزان، علاّمه ي طباطبايي، ج 13، ص 352، مؤسّسه ي اعلمي بيروت.

[39] الميزان، ج 13، ص 341، به بعد؛ التفسير الكبير، فخررازي، ج 7، ص 482، دار احياء التراث، 1415 ه؛ در المنثور، سيوطي، ج 5، ص 409 به بعد.

[40] الميزان، ج 13، ص 352.

[41] تاريخ الخميس، ج 1، ص 106 - 107، دار صادر، بيروت.

[42] البيان في اخبار صاحب الزمان، ص 148 - 149.

[43] عون المعبود (شرح سنن ابي داود)، ج 11، ص 367، دارالفكر،بيروت، 1399 ه.

[44] مصفات الشيخ المقيد، ج 3 (رساله الفصول العشره في الغيبه؛ با تحقيق سيدمحمد قاضي، چاپ كنگره ي جهاني هزاره ي شيخ مفيد)، ص 83، چاپ اوّل، 1413 ه.ق.

[45] إعلام الوري بأعلام الهدي، فضل بن حسن طبرسي، با تحقيق مؤسسه ي آل البيت (عليه السّلام)،

ج 2، ص 305، چاپ اوّل، 1417 ه.ق، كشف الغمه، محققّ اربلي، تحقيق سيدهاشم رسولي، ج 2، ص 542، چاپ علميّه، قم، 1381، ه.ق.

[46] كنز الفوائد، محمّد بن علي بن عثمان كراچكي، ج 2، ص 115.

[47] النجم الثاقب، ميرزا حسين طبرسي نوري، ص 671، انتشارات مسجد جمكران، س 1375 ش.

[48] كهف: 25 (ترجمه ي فولادوند).

[49] مسند احمد، ج 4، ص 444، دارالفكر؛ جامع الصغير، سيوطي، ج 2، ص 410؛ فيض القدير، مناوي، ج 5، ص 277، دارالفكر؛ المطالب العالية، ابن حجر، ج 4، ص 361.

[50] صحيح بخاري، ج 9، ص 133، دارالجيل، بيروت؛ مسند نعيم بن حماد، ص 149؛ صحيح مسلم، ج 4، ص 2243، باب 19، ح 2929؛ سنن ابي داود، ج 4، ص 120، ح 4330؛ حلية الاولياء، ابو نعيم، ج 3، ص 154؛ مصابيح السنته، بغوي، ج 3، ص 513، ح 4254؛ جامع الاصول، ابن اثير، ج 11، ص 65، ح 7836؛ مسند احمد، ج 2، ص 148 - 149، ج 3، ص 368.

[51] صحيح بخاري، ج 1، ص 133، دارالجيل.

[52] سنن ابي داود، ج 4، ص 120.

[53] المصنف، عبد الرزاق، ج 11، ص 389، ح 20817؛ مسند احمد، ج 2، ص 148 - 149، و ج 3، ص 368؛ صحيح بخاري، ج 2، ص 117، و ج 4، ص 85 - 86، ص و ج 8، ص 49 - 50، دارالجيل؛ صحيح مسلم، ج 4، ص 2240، باب 19؛ سنن ابي داود، ج 4، ص 120، ح 4329؛ سنن ترمذي، ج 4، ص 517، باب 63، ح 2247. از ابي سعيد خدري.

[54] كتاب الغيبه، شيخ طوسي، ص 114.

[55] سنن ابن ماجه، ج 2، ص

1367، باب 34، ح 40843 (سند صحيح است. مجمع الزوائد، نيز سند حديث را صحيح داشته است)؛ مستدرك حاكم، ج 4، ص 463 (سند صحيح است)؛ دلائل النبوه، ج 6، ص 515، دارالكتب العلميه؛ الخصائص الكبري، سيوطي، ج 2، ص 119، دارالكتب العلميه؛ مسند احمد، ج 5، ص 277؛ تاريخ الخميس، ديار بكري، ج 2، ص 288؛ الحاوي الفتاوي، سيوطي، ج 2، ص 221، دارالكتاب العربي؛ بحارالأنوار، مجلس، ج 51، ص 83 و 87 و 97، باب 1.

[56] خورشيد مغرب، محمّدرضا حكيم، ص 214 (به نقل از فصول، خواجه طوسي، با اندكي تصّرف).

[57] الميزان، ج 13، ص 352.

[58] خورشيد مغرب، محمّدرضا حكيمي، ص 250 (با تلخيص).

[59] المعارف، ابن قتيبه، ص 19 چاپ رضي؛ الكامل في التاريخ، ابن اثير، ج 1، ص 51، دار صادر، بيروت؛ تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 9، دارالمعرفه، بيروت؛ مروج الذهب، مسعودي، ج 1، ص 38، دارالمعرفه، بيروت، 1440 ه؛ تاريخ طبري، محمد بن جرير طبري، ج 1، ص 157 - 159، بيروت، لبنان؛ مضفات شيخ مفيد، ج 3، ص 92؛ كمال الدين، ص 523؛ كنزالفوائد، ج 2، ص 117.

[60] المعارف، ص 20؛ تاريخ ابي الفداد، ج 1، ص 9؛ مروج الذهب، ج 1، ص 39؛ الكامل في التاريخ، ج 1، ص 54؛ كنزالفوائد، كراجكي، ج 2، ص 117.

[61] تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 9؛ مروج الذهب، ج 1، ص 39؛ تاريخ طبري، ج 1، ص 163؛ كنز الفوائد، كراجكي، ج 2، ص 117 (كراجكي، عُمر او را نهصد و شصت و پنج سال دانسته است).

[62] تاريخ ابي الفداء، اسماعيل ابي الفداء، ج 1، ص 9؛ مروج الذهب، ج

1، ص 39؛ تاريخ طبري، ج 1، ص 164 (طبري، عمر وي را نهصد و ده سال دانسته است).

[63] تاريخ طبري، ج 1، ص 170؛ الكامل في التاريخ، ج 1، ص 59؛ تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 9.

[64] مروج الذهب، ج 1، ص 40؛ تاريخ ابي الفداء، ج 1، ص 10، تاريخ طبري، ج 1، ص 173؛ (طبري، عمر او را نهصد و نوزده سال دانسته است.)؛ كنز الفوائد، كراجكي، ج 2، ص 117.

[65] در كتاب الامام المهدي (عليه السّلام)، علي محمّد علي دخيّل، نام و نشان و خصوصيّات دويست و بيست و سه نفر از معمّران آمده است.

[66] أئمتنا، علي محمّد علي دخيّل، ج 2، ص 372، دارمكتبة الامام الرضا (عليه السّلام)، بيروت، چاپ ششم، 1402 ه.ق.

[67] أئمتنا، ج 2، ص 371؛ المهدي، ص 141؛ منتخب الأثر، ص 281.

[68] تويسر كان، از شهرهاي استان همدان است.

[69] بحارالانوار، علاّمه ي مجلسي، ج 27، ص 299، باب 6، و ج 22، ص 550؛ بصائر الدرجات، ص 131.

[70] تهذيب تاريخ دمشق، ابن عساكر، ج 3، ص 157، داراحياء التراث، بيروت، چاپ سوم، 1407 ه.ق؛ شفائ السقام، تقي الدين سبكي شافعي، ص 181، چاپ حيدر آباد دكن، 1402 ه.ق؛ الحاوي للفتاوي، سيوطي، ج 2، ص 328 و 330 و 331، دار احياء التراث بيروت (با تصريح به صحت سند)؛ سنن ابي داوود، كتاب الجمعه، باب 1، و كتاب الدعا، باب 4؛ سنن ابن ماجه، ح 1085، 1636، 1637؛ مسند احمد بن حنبل، ج 4، ص 8، دارالفكر؛ سنن بيهقي، ج 3، ص 249، دارالمعرفه؛ مستدرك، حاكم نيشابوري، ج 4، ص 560؛ الأذكار النووية، نووي، ص 106؛ المعجم الكبير، ابوالقاسم طبرائي،

ج 1، ص 186، چاپ عراق؛ كنز العمال، متقي هندي، ح 23301؛ تفسير ابن كثير، ج 6، ص 463؛ موارد الظمآن، هيثمي، ص 55، چاپ سلفيه؛ البدايه و النهايه، ابن كثير، ج 5، ص 276؛ ميزان الاعتدال، ذهبي، 2991.

[71] دايرة معارف القرن العشرين، محمد فريد وجدي، ج 5، ص 441 - 458، دارالفكر، بيروت.

[72] بر گرفته از خورشيد مغرب، محمّدرضا حكيمي، ص 203 - 205.

[73] همان.

[74] المهدي (عليه السّلام)، صدرالدين صدر، ص 138.

[75] اضواء علي السنّته المحمديّة، محمود ابوريه، ص 236 (نقل از نامه ي سيد مرتضي عسكري).

[76] مراجعه كنيد به ص 21 از همين بحث.

[77] البيان في اخبار صاحب الزمان، ص 157.

[78] و ان من اهل الكتاب...» نساء: 159.

[79] البيان في اخبار صاحب الزمان، ص 157.