ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

ص: 17

ص: 18

ص: 19

ص: 20

ص: 21

بسم اللَّه الرحمن الرحيم

مراتب معنوي حج كه سرمايه حيات جاودانه است و انسان را به افق توحيد و تنزيه نزديك مي نمايد، حاصل نخواهد شد مگر آنكه دستورات عبادي حج بطور صحيح و شايسته مو به مو عمل شود.

حضرت امام خميني(قدس سره)

حجّ نمايشي پرشكوه، از اوج رهايي انسان موحّد از همه چيز جز او، و عرصه پيكاري فرا راه توسن نفس، و جلوه بي مانندي از عشق و ايثار، و آگاهي و مسؤوليت، در گستره حيات فردي و اجتماعي است. پس حجّ تبلور تمام عيار حقايق و ارزشهاي مكتب اسلام است.

مؤمنان گرچه با اين عبادت الهي، آشنايي ديرينه دارند، و هر سال با حضور شورانگيز از سراسر عالم، زنگار دل، با زلال زمزم توحيد مي زدايند، و با حضرت دوست تجديد ميثاق مي كنند، و گرچه ميراث ادب و فرهنگ ما، مشحون از آموزه هاي حياتبخش حجّ است، امّا هنوز ابعاد بي شماري از اين فريضه مهمّ، ناشناخته و مهجور مانده است.

پيروزي انقلاب اسلامي، در پرتو انديشه هاي تابناك امام خميني _ رضوان الله تعالي عليه _ حجّ را نيز همچون ساير معارف و احكام اسلامي، در جايگاه واقعي خويش نشاند، و

ص: 22

سيماي راستين و محتواي غني آن را نماياند. امّا هنوز راهي دراز در پيش است، تا فلسفه و ابعاد و آثار و بركات حجّ، شناخته و شناسانده شود، و مؤمن حجّ گزار با آگاهي و شعور ديني، بر آن مواقف كريمه، و مشاعر عظيمه، كه محلّ هبوط ملائكة الله، و توقّف انبيا و اوليا بود، گام بگذارد.

در راستاي تحقق اين هدف بزرگ، بعثه مقام معظّم رهبري با الهام از انديشه هاي والا و ماندگار امام راحل، احياگر حجّ ابراهيمي _ قدّس سرّه الشّريف _ و بهره گيري از رهنمودهاي ارزشمند رهبر عزيز انقلاب اسلامي حضرت آية الله خامنه اي _ مدّ ظلّه _ با تأسيس معاونت آموزش و پژوهش، تلاش مي كند فصل جديدي فرا راه انديشمندان مسلمان، و علاقمندان به فرهنگ حجّ، و زائران و راهيان حرمين شريفين بگشايد. از اين رو در عرصه تحقيق و تأليف و ترجمه، آثار گوناگون پيرامون حقايق و معارف حجّ، آشنايي با اماكن مقدسه، تاريخ و سرگذشت شخصيتهاي بزرگ اسلام، تبيين عقائد شيعه و پاسخگويي به شبهات وهابيان، بررسي رويدادها و عرضه خاطرات و بويژه آموزش مسائل و آداب حجّ تلاشهايي را آغاز كرده است.

آنچه اينك پيش روي خواننده قرار دارد برگ سبزي است از اين دفتر.

بي گمان راهنمايي و همراهي انديشوران، از نارساييها خواهد كاست، و در اين راه معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظّم رهبري، از همكاري همه علاقمندان استقبال كرده، و دست آنان را به گرمي مي فشارد.

از فاضل و محقّق ارجمند جناب آقاي علي اصغر رضواني كه با حوصله و دقّت فراوان در تأليف و تدوين كتاب شيعه شناسي و پاسخ به شبهات تلاش و كوشش نمودند صميمانه تشكّر نموده، توفيق ايشان را از خداوند قادر متعال مسألت دارم.

و من الله التوفيق و عليه التكلان

معاون آموزش و پژوهش

بعثه مقام معظم رهبري

ص: 23

ص: 24

نكند به آن سرمنزل بسيار عالي و لذيذي كه يقين نام دارد نمي رسد. قرآن اگرچه صريحاً دعوت به شك نمي كند، ولي مي فرمايد: تقليد كور كورانه را از خود دور كنيد، و اين در حقيقت دعوت به شك است؛ يعني ترديد كنيد در آنچه كه از پدران و مادران و اسلاف و محيط خودتان فرا گرفته ايد. در قرآن آمده است: " إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلي أُمَّة وَ إِنّا عَلي آثارِهِمْ مُقْتَدُونَ "؛(1)ما پدران خود را بر آيين و عقايدي يافتيم و از آنان البته پيروي خواهيم كرد.

و يا مي گفتند: " إِنّا وَجَدْنا آباءَنا عَلي أُمَّة وَ إِنّا عَلي آثارِهِمْ مُهْتَدُونَ "؛ (2) بلكه گفتند: ما پدران خود را بر عقايد و آييني يافتيم و البته ما هم در پي آنها بر هدايت هستيم. خداوند در جواب اين گروه مي فرمايد: " أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْقِلُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ "؛ (3) آيا بايست آنها تابع پدران باشند، در صورتي كه آنها بي عقل و نادان بودند.

امّا قرآن كه مي گويد ترديد كنيد، منظورش شك و شبهه نيست بلكه مقصودش آن است كه ترديد كنيد تا بتوانيد تحقيق كرده و با آن به يقين برسيد؛ تا زماني كه انسان در آداب و رسوم محيط خود و در تقليدهاي پدر و مادر و اجدادش ترديد نكند، هرگز موفق به تحقيق نشده و از آن جا به يقين رهنمون نخواهد شد.

هيچ گاه راجع به فلسفه درد فكر كرده ايم؟ ما مي گوييم: درد بد است، ولي خير، اين طور نيست. درد اگرچه از جهتي بد است، در عين حال پسنديده است، زيرا اگر درد نباشد انسان بيماري و احتياج را احساس نمي كند، لذا به دنبال مداوا و تهيه دارو يا پرهيز نمي رود. گرسنگي يك درد است، ولي لازم است، زيرا اگر انسان اين درد را احساس نكند هرگز به دنبال غذا نمي رود. اگر انسان تشنگي را احساس نكند هرگز به دنبال آب نمي رود.

شك و شبهه كه در حكم معبري براي رسيدن به يقين است، حكم يك درد روحي را دارد؛ تا وقتي كه اين درد در وجود انسان باشد، خوب است، زيرا روح انسان مي گويد:

ص: 25

من غذا مي خواهم، من علم مي خواهم. درد روح به صورت شك و شبهه در انسان ظاهر

مي گردد، كه من بايد بفهمم، بايد بدانم.

ولي برخي شكّ ها نوعي بيماري است؛ مانند وسوسه، شك كثير الشك در نماز، وضو و ساير عبادات و طهارت و نجاست. اين گونه شك ها و شبهه ها نوعي بيماري و مرض است. زياد شك كردن نوعي بيماري است و پايه و اساسي ندارد، زيرا در جايي كه هر آدم سالمي يقين مي كند، او شك دارد. انسان بايد اين شك هاي پليد را از خود دور كند. برخي حالت وسوسه و كثير الشكي را _ العياذ بالله _ در اصول دين پيدا مي كنند، در همه چيز شك مي كنند. اين شك و شبهه نيز نامقدس است، زيرا شكي است كه سبب تخريب همه باورهاي عقيدتي مي شود كه با دليل و برهان ثابت شده است.

ص: 26

باشد، خداوند به فرياد او رسيده و او را راهنمايي خواهد كرد.

ولي اين بدان معنا نيست كه علما و دانشمندان هيچ وظيفه اي ندارند، بلكه وظيفه سنگيني بر دوش آنان است، بايد به هر نحو ممكن توجيه گر عقلايي شك ها و شبهه ها باشند؛ تا مردم، خصوصاً نسل جوان را به سر منزل يقين كه هدف اعلي است، برسانند.

ص: 27

حَتّي يَخُوضُوا فِي حَدِيث غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ... "؛ (1) خداوند در قرآن به شما دستور داده: هنگامي كه مي شونيد افرادي در دين تشكيك مي كنند و آيات خدا را استهزا مي نمايند با آنان ننشينيد تا از اين كار صرف نظر كنند و به مسائل ديگر بپردازند وگرنه شما هم مثل آنان خواهيد شد.

امام حسن(عليه السلام) مي فرمايد: أسلم القلوب ما طهر من الشبهات؛ (2) سالم ترين قلب ها، آن است كه از هر گونه شبهه اي پاك باشد.

نكته جالبي كه از اين حديث استفاده مي شود اين است كه: شبهه _ خواه ناخواه _ براي انسان رخ مي دهد، ولي سلامت انسان در اين است كه با موفقّيت از شبهه ها عبور كرده و آنها را حلّ نمايد.

ص: 28

آن گاه از او اطاعت كند و دشمن خود را شناخته؛ آن گاه با او به مبارزه برخيزد.

3 _ امام علي(عليه السلام) مي فرمايد: من عرف الأيّام لم يغفل عن الاستعداد؛ (1) هر كس كه روزگار خود را شناخته و زمان شناس باشد، از آمادگي غافل نخواهد بود.

4 _ هم چنين آن حضرت فرمود: من جهل موضع قدمه زلّ؛ (2) هر كس جاي پاي خود را نشناسد به لغزش گرفتار آيد.

ص: 29

زبان هاي گوناگون در سرتاسر جهان منتشر كردند و از سوي ديگر جلوي ورود كتب شيعه را به كشورهاي خود گرفتند تا مسير آگاهي مردم را سدّ كنند.

شيعيان را به صرف اعتقاد به شفاعت، توسّل و... مشرك دانسته و در همه جا از انديشه باطل خويش دفاع كردند و هنوز نيز كساني هستند كه متأسفانه همچنان درِ بسته را مي كوبند و از اين افكار باطل حمايت و پشتيباني مي كنند.

براي خنثي كردن اين توطئه و پاسخگويي به شبهات اين گروه، در حدّ توان كوشيده ام با بهره گيري از منابع شيعه و سنّي، به برخي از اتهامات مطرح شده پاسخ گويم و پرده از توطئه هاي شوم آنان بردارم و چون از طولاني شدن مطالب پرهيز داشتم، لذا به طور فشرده هر شبهه را پاسخ داده و جواب تفصيلي را به فرصتي ديگر موكول كرده ام. گفتني است در اين مسير از صاحب نظران و نوشته هاي علما و انديشمندان نيز بهره هاي فراوان برده ام.

اميد است اين حركت براي طالبان حق و حقيقت سودمند بوده، گامي هر چند كوچك در افشاي توطئه دشمنان تشيّع باشد.

از همه خوانندگان، به خصوص علما و انديشمندان مي خواهم تا كاستي ها را بر من ببخشايند و عيوب نوشتارم را متذكر شوند.

در پايان از جناب حجّة الاسلام والمسلمين آقاي قاضي عسكر كه مشوّق و راهنماي اينجانب در تأليف كتاب بوده اند تشكّر مي كنم. و نيز از صديق ارجمند جناب حجّة الاسلام والمسلمين محمّدعلي مقدادي، و ديگر عزيزاني كه در بررسي محتوايي و يا آماده سازي كتاب اينجانب را ياري دادند، قدرداني مي كنم و پاداش همه دست اندركاران را از خداوند متعال مسألت دارم.

ص: 33

شيعه شناسي

پيدايش شيعه

وقتي درباره مذهبي بحث مي شود، اين سؤال ها پيش مي آيد كه:

_ منشأ پيدايش آن مذهب چيست؟

_ مؤسس آن كيست؟

_ عوامل ظهور و بروز و پيدايش آن چه بوده؟

_ چه علل و عواملي در شكل گيري آن دخيل بوده است؟

_ حال اگر آن مذهب در اقلّيت باشد چرا در اقلّيت قرار دارد؟

_ چرا خودش را از اكثريت جدا كرده است؟

_ آيا عوامل خارجي در پيدايش اين مذهب دخيل بوده است؟

سؤال خاص اين است كه چه علل و عواملي در پيدايش مذهب شيعه دخيل بوده است؟ در اين بحث عوامل جدايي شيعه از عامه و ظهور شيعه را بررسي خواهيم كرد:

ص: 34

عدّه اي مي گويند: اين مكتب زاييده فكر عبدالله بن سبأ و تشكيلات سياسي اوست.

عدّه اي ديگر پيدايش آن را در زمان امام علي(عليه السلام) و در جنگ صفّين يا جمل مي دانند.

گروهي نيز اين نگرش را متأثّر از افكار فارسيان قديم دانسته اند كه در پيكره جامعه اسلامي رسوخ كرده است.

آنچه اينان را به طرح اين خيالات واداشته، آن است كه گمان كرده اند اقليّت شيعه مانند عضو زايدي است كه از سازمان واحد بدن جدا شده و از اصل و ريشه خود بريده است. بنابراين بايد در جستجوي علل اين جدايي بود. آنان مي پندارند كه اصل اوّلي در امّت اسلامي، غير شيعي بودن است، لذا دنبال علت پديد آمدن تشيع برآمده اند. ولي اين فرضيه صحيح نيست، زيرا؛

اولاً: كثرت عددي را دليل بر حقّانيّت و قلّت عددي و ضعف عِدّه و عُدّه را دليل بر عدم حقانيّت قرار دادن، درست نيست و مخالف موازين صحيح عقلي و نقلي است.

قرآن كريم در موارد زيادي رهروان حقّ را قليل و پيروان باطل را كثير شمرده است: " وَ قَليلٌ مِنْ عِبادِيَ الشَّكُورُ "؛ (1) و تعداد كمي از بندگان من شكر گزارند. در جاي ديگر مي فرمايد: " وَ إِنَّ كَثيرًا مِنَ النّاسِ لَفاسِقُونَ "؛ (2) همانا كثيري از مردم فاسق اند. هم چنين مي فرمايد: " وَ أَكْثَرُهُمْ لِلْحَقِّ كارِهُونَ "؛ (3) و بيشتر مردم نسبت به حقّ كراهت دارند.

بنابراين قرآن مجيد چنين معياري را كه اقليت هميشه غير اصيل است باطل مي شمارد.

ثانياً: اسلامِ بي تشيع را بر اساس كثرت عددي، صفت اصلي اسلام قرار دادن و اسلام شيعي را بر اساس قلّت عددي، صفت عارضي اسلام قرار دادن نكته اي است كه با تقسيم بنديِ معمول در عقايد اسلامي سازگاري ندارد.

ص: 35

علاوه بر اين پيدايش عقيده و آرمان تشيع را نمي توان با پيدايش اصطلاح شيعه و تشيع هم زمان دانست؛ زيرا پيدايش محتوا و روح هر مكتب با پيدايش اسم و اصطلاح آن متفاوت است. بنابراين براي ورود به بحث شيعه و پيدايش منشأ آن بايد سراغ روح آن مذهب رفت، نه اسم و اصطلاح آن؛ حتّي اگر در روايات و كلمات صاحب شريعت چنين واژه هايي نتوان يافت؛ اگر چه اين گفته نيز از باب تسامح است، زيرا پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله)در روايات متعددي به شيعه بشارت هايي داده است كه بدان ها اشاره خواهيم كرد.

ص: 36

پيشين اند كه در مخالفت با پيامبرانشان همانند مشركان و كافران عصر رسالت بوده اند. (1) .

2 _ متابعت و پيروي از ديگري: در قاموس المحيط آمده است: شيعه رجل، اتباع و انصار اوست. (2) پيروي از عقيده و راه و رسم ديگري معمولاً با محبت و دوستي همراه است. در كاربرد واژه شيعه نيز اين معنا مراد است؛ چنان كه قرآن كريم در مورد فردي قبطي كه از هواداران و پيروان حضرت موسي(عليه السلام) بود فرموده است: " فَاسْتَغاثَهُ الَّذي مِنْ شيعَتِهِ عَلَي الَّذي مِنْ عَدُوِّهِ "؛ (3) در آن حال آن شخص شيعه از موسي دادخواهي و ياري عليه دشمن خواست.

از دو معناي يادشده معناي دوم شناخته شده تر و معروف تر است و هرگاه قرينه اي در ميان نباشد، همين معنا اراده خواهد شد؛ چنان كه در كتب لغت و تفسير نيز اين معنا بيشتر مورد توجه واقع شده است.

ص: 37

او و فرزندانش خارج نمي شود. (1) .

4 _ محمّد فريد وجدي مي نويسد: به كساني كه علي(عليه السلام) را امام دانسته و از او پيروي كرده اند و امامت را خارج از اولاد او نمي دانند، شيعه اطلاق مي شود. اينان معتقدند كه امامت قضيه اي مصلحتي نيست تا امّت به اختيار خود كسي را به عنوان امام معرفي كنند، بلكه ركن و پايه اي از اركان دين مي باشد. به همين جهت بايد رسول خدا(صلي الله عليه وآله)به صراحت، امام پس از خود را معرفي نمايد. از معتقدات ديگر شيعه اين است كه آنان امامان را از گناهان كبيره و صغيره معصوم دانسته و مي گويند: انسان در گفتار و رفتار بايد تولّي و تبرّي را رعايت كند، مگر اين كه از دشمن ظالم بترسد كه در آن حال مي تواند تقيه نمايد.(2) .

5 _ فيروز آبادي مي گويد: اين اسم (شيعه) بر هر كسي كه ولايت علي و اهل بيت(عليهم السلام) را قبول نموده است، غلبه پيدا كرده، تا جايي كه اسمّ خاصّ آنها قرار گرفته است. (3) .

6 _ ابوالحسن اشعري مي گويد: به شيعيان، به اين جهت شيعه اطلاق مي شود كه از عليّ(عليه السلام) پيروي نموده و او را بر ساير اصحاب پيامبر(صلي الله عليه وآله) مقدّم مي دارند. (4) .

7 _ پطرس بستاني مي گويد: شيعه يكي از گروه هاي بزرگ اسلامي است. آنان كساني اند كه معتقدند به اين كه امامت پس از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به نصّ جلّي يا خفّي به عليّ(عليه السلام) رسيده است و اين منصب از او و اولادش خارج نمي شود. (5) .

8 _ دكتر ناصر بن علي عائض حسن الشيخ _ از نويسندگان وهابي _ مي گويد: كلمه شيعه، معناي اصطلاحي خاصّي به خود گرفته و به كساني اطلاق مي شود كه امامت را از مصالح عمومي نمي دانند تا نظر امّت در آن معتبر باشد، بلكه آن را ركني از اركان دين

ص: 38

دانسته و معتقدند كه جايز نيست پيامبر(صلي الله عليه وآله) از تعيين امام پس از خود غفلت نموده و يا آن

را به امّت واگذار نمايد، بلكه بر او واجب است تا چنين شخصي را معرّفي نمايد.(1) .

9 _ شيخ مفيد(رحمه الله) نيز مي گويد: به كساني كه از امام علي(عليه السلام) پيروي نموده و او را بر ديگر صحابه مقدّم داشته اند، شيعه گفته مي شود. آنها معتقدند كه امام علي(عليه السلام) پس از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) اراده خداوند متعال و وصيّت پيامبر اكرم به عنوان امام معرّفي شده است. (2) .

ص: 39

مرحوم شيخ محمّد جواد مغنيه مي گويد: تشيع عبارت است از ايمان به وجود نصّ از جانب پيامبر(صلي الله عليه وآله)بر امامت امام علي(عليه السلام) و خلافت او، بدون آن كه در حقّ او يا فرزندانش غلو شده باشد.(1) .

ص: 40

ص: 41

محمّد ابوزهره (1) و ابوالحسن ملطي. (2)

در اين بحث نظريه اول را به اثبات خواهيم رساند، كه در نتيجه آراي ديگر خود به خود ابطال خواهند شد؛ اگر چه در رساله اي مستقلّ هم راجع به عبدالله بن سبأ بحث نموده ايم.

ص: 42

ص: 43

ص: 44

ص: 45

محفوظ بماند. (1) .

چهارده نفر از علماي اهل سنت بر نزول آيه شريفه در شأن امام علي تصريح نموده اند كه عبارت اند از: زيني دحلان، (2) فخر رازي، (3) ابن اثير، ديار

بكري (4) و غيره.

سيزده نفر نيز تصريح نموده اند كه اين آيه در ليلة المبيت بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) نازل شده است كه عبارت اند از: احمد بن حنبل، (5) طبري، (6) (7) ابن سعد، (8) ابن هشام، (9) ابن اثير، (10) ابن كثير (11) و غيره.

ص: 46

احمد بن حنبل نقل مي كند: هنگامي كه اين آيه نازل شد پيامبر(صلي الله عليه وآله) علي، فاطمه، حسن و حسين را خواست، آن گاه عرض كرد: بار خدايا اينان اهل بيت من اند.(1) .

بيست و چهار نفر از صحابه و تابعين اين مضمون را نقل كرده و آيه را در شأن اهل بيت(عليهم السلام) مي دانند. از قرن سوّم تا سيزدهم نيز بيش از پنجاه نفر از علماي اهل سنت اين مضمون را نقل كرده اند.

اين حديث را مي توان از راه هاي مختلف تصحيح نمود:

1 _ حديث در صحيح مسلم از سعد بن ابي وقاص نقل شده. (2) .

2 _ ترمذي به صحت آن تصريح نموده. (3) .

3 _ حاكم به صحت آن تصريح نموده. (4) .

4 _ ذهبي در تلخيص المستدرك به صحت آن تصريح كرده. (5) .

5 _ ابن اثير اصل قضيه را از مسلّمات دانسته است. (6) .

6 _ جصاص تصريح به عدم اختلاف در حديث نموده است. (7) .

7 _ قاضي ايجي نيز به صحت اين حديث تصريح دارد. (8) .

ص: 47

جمهور عامه روايت كرده اند كه بعد از نزول آيه فوق، سؤال كردند: اي رسول خدا! نزديكان تو كه مودّت آنان بر ما واجب است كيانند؟ فرمود: علي، فاطمه، حسن و حسين.

اين مضمون را بيست و چهار نفر از صحابه و تابعين و حدود شصت نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند؛ امثال: سيوطي، (1) طبري، (2) احمد بن حنبل و ديگران.

عده اي نيز؛ مانند: ابن حبّان در تفسيرش حديث را از مسلمات دانسته است.

ص: 48

پس رجس و پليدي را از آنان دور كن و آنان را پاك فرما. (1) .

ص: 49

ص: 50

حضرت آدم را به چهار هزار سال خلق كند، بعد از خلقت آدم آن نور را به دو جزء تقسيم نمود: جزئي من و جزء ديگر آن عليّ است.

اين حديث را هشت نفر از صحابه، هشت نفر از تابعين و بيش از چهل نفر از علماي اهل سنت نقل كرده اند.

ص: 51

گرفته است، زيرا طبق نصّ پيامبر(صلي الله عليه وآله)عليّ محبوب ترين فرد نزد خداست. (1) .

ص: 52

ترمذي نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: درب ها را به مسجد، ببنديد، جز درب خانه علي. (1) .

اين حديث را حدود دوازده نفر از صحابه و سي نفر از علماي عامه نقل كرده اند.

ص: 53

عبارت است از: احمد بن حنبل در مسند، (1) ابن ماجه در سنن (2) و ترمذي در صحيح. (3) .

ص: 54

ص: 55

ص: 56

ص: 57

ص: 58

كرد كلمه شيعه بود. اين كلمه، لقب چهار نفر از صحابه بوده است كه عبارتند از: ابوذر، سلمان، مقداد و عمّار. (1) .

2 _ ابن خلدون مي نويسد: جماعتي از صحابه، شيعه علي بودند و او را سزاوارتر از ديگران به خلافت مي دانستند. (2) .

3 _ استاد محمّد كردعلي مي گويد: گروهي از بزرگانِ صحابه، معروف به مواليان علي(عليه السلام) در عصر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بودند از آن جمله سلمان فارسي است كه مي گفت: ما با رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بيعت كرديم بر خيرخواهي مسلمانان و اقتدا به علي بن ابي طالب(عليه السلام) و مواليان او. و ابي سعيد خدري است كه گفت: مردم به پنج كار امر شدند؛ چهار تا را انجام دادند و يكي را ترك نمودند. از او سؤال شد آنچه را كه ترك نمودند چه بود؟ او در جواب گفت: ولايت علي بن ابي طالب(عليه السلام). از او سؤال شد آيا ولايت با چهار عمل ديگر واجب است؟ پاسخ داد: آري. و ابوذر غفاري، عمار بن ياسر، حذيفة بن يمان، ذي الشهادتين خزيمة بن ثابت، ابي ايوب انصاري، خالد بن سعيد بن عاص و قيس بن سعد بن عباد. (3) .

4 _ دكتر صبحي صالح مي نويسد: در ميان صحابه حتي در عصر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)براي علي(عليه السلام) پيروان و شيعياني بوده است؛ از آن جمله مي توان ابوذر غفاري، مقداد بن اسود، جابر بن عبدالله، ابي بن كعب، ابوالطفيل عامر بن واثله، عباس بن عبدالمطلب و تمام فرزندان او، عمار ياسر و ابوايوب انصاري را نام برد. (4) .

5 _ استاد محمّد عبدالله عنّان مي گويد: اين اشتباه است كه بگوييم شيعه براي اولين بار هنگام جدايي خوارج ظهور پيدا كرده است بلكه ظهور شيعه در عصر رسول خدا(صلي الله عليه وآله)بوده است.(5) .

ص: 59

ص: 60

اعتقادشان را به ولايت محكم كنند و هم به ديگران گوشزد نمايند.

شيخ عبدالله مراغي مصري نقل مي كند: در زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله) سلمان فارسي در اذان و اقامه نمازش شهادت به ولايت را بعد از شهادت به رسالت مي گفت. شخصي بر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد شد و عرض كرد: اي رسول خدا! چيزي شنيدم كه تاكنون نشنيده بودم. پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود آن چيست؟ عرض كرد سلمان در اذانش بعد از شهادت به رسالت، شهادت به ولايت مي گويد. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: نيكي و خير شنيده اي.. (1) .

و نيز نقل مي كند كه شخصي بر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد شد و عرض كرد: اي رسول خدا! اباذر در اذان، بعد از شهادت به رسالت، شهادت به ولايت عليّ(عليه السلام) يعني: أشهد أنّ علياً وليّ الله مي گويد. پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: همينطور است. آيا فراموش كرديد گفتار مرا در روز غدير خم من كنت مولاه فعليّ مولاه پس هركس پيمان شكني كند برضرر خود چنين كرده است. (2) .

ص: 61

امام علي(عليه السلام)را هنگام فرستادن لشكر اسامه به جنگ و مقابله با لشكر روم نزد خود نگاه داشت، تا چنانچه مرگ او فرا رسيد اين چند نفر با بيعت با امام علي(عليه السلام) خلافت و حكومت را براي آن حضرت تمام كنند، ولي متأسفانه عمر، ابوبكر و برخي ديگر با تخلّف از لشكر اسامة بن زيد اين نقشه و تدبير عالي پيامبر(صلي الله عليه وآله) را برهم زدند تا مبادا خلافت از دست آنان گرفته شود.

4 _ هنگامي كه برخي، به جهت رسيدن به ملك و سلطنت بعد از فوت پيامبر(صلي الله عليه وآله)به سقيفه بني ساعده رفته و مشغول تقسيم قدرت يا تصاحب آن براي خود بودند، در حالي كه جنازه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) هنوز دفن نشده بود، شيعيان به پيروي امامشان علي(عليه السلام)مشغول دفن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و عزاداري براي آن حضرت بودند.

ص: 62

بر امامت و ولايت به حقّ امام علي(عليه السلام) صحّه بگذارند.

عمر بن خطاب مي گويد: انّه كان من خبرنا حين توفّي الله نبيّه انّ عليّاً والزبير ومن معهما تخلّفوا عنّا في بيت فاطمة، (1) از جمله اتفاقاتي كه بعد از وفات رسول خدا(صلي الله عليه وآله) افتاد آن كه علي و زبير و گروهي كه با آن دو بودند از بيعت و همكاري با ما سرپيچي كرده در خانه فاطمه تحصن نمودند.

ص: 63

ابونعيم اصفهاني در كتاب حلية الاولياء از قيس بن سعد نقل مي كند:

وارد مدينه شدم تا با ياران پيامبر(صلي الله عليه وآله) ملاقات كنم، علي الخصوص خيلي علاقه داشتم كه ابيّ را ملاقات نمايم، وارد مسجد پيامبر(صلي الله عليه وآله) شدم و در صف اوّل به نماز ايستادم، ناگهان مردي را ديدم كه نماز خود را تمام كرد و شروع به حديث گفتن نمود. گردن ها به سوي او كشيده شد تا بياناتش را بشنوند. او سه بار گفت: سران اين امّت گمراه شدند و آخرتشان تباه شد، ولي من دلم به حال آنها نمي سوزد، بلكه به حال مسلماناني مي سوزد كه به دست آنان گمراه شدند. (1) .

و نيز آورده است:

ابيّ بن كعب _ كه شاهد انحراف مردم از قطب اصلي رهبري اسلامي بود و از اين وضع رنج مي برد _ مي گفت: روزي كه پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) زنده بود همه متوجّه يك نقطه بودند ولي پس از وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) صورت ها به چپ و راست منحرف گرديد. (2) .

7 _ ابوذر غفاري.

8 _ مقداد بن اسود.

9 _ عباس بن عبدالمطلب و جماعتي از بني هاشم و جمعي از مهاجرين و انصار.(3) .

ص: 64

ب _ مقداد بن اسود مي گويد: واعجباً لقريش ودفعهم هذا الأمر عن أهل بيت نبيّهم وفيهم أوّل المؤمنين...؛ (1) . عجب دارم از قريش كه چگونه خلافت را از اهل بيت نبيّشان گرفت درحالي كه درميان آنان كسي است _ علي(عليه السلام) _ كه اول مؤمن به پيامبر است.

ونيز مي فرمود: معرفة آل محمّد برائة من النار، وحبّ آل محمّد جواز علي الصراط، والولاء لآل محمّد أمان من العذاب، (2) شناخت و معرفت آل محمّد برائت از عذاب ودوستي آنان جواز و مجوز عبور از پل صراط، وولايت آنان امان از عذاب جهنم است.

ج _ سلمان فارسي در دفاع از خاندان عصمت و طهارت خطاب به مردم مي گويد: اي مردم! همانا آل محمّد از خاندان نوح، آل ابراهيم و از ذريه اسماعيل است. آنان عترت پاك و هدايتگر محمّدند. آل محمّد را به منزله سر از بدن، بلكه به منزله دو چشم از سر بدانيد؛ زيرا آنان نسبت بشما مانند آسمان سربرافراشته، كوههاي نصب شده، خورشيد روشني بخش و درخت زيتون اند،.. (3) .

و در جايي ديگر خطاب به مردم مي فرمايد: مي بينم كه علي(عليه السلام) بين شماست ولي دست به دامان او نمي زنيد، قسم به كسي كه جانم به دست قدرت اوست، كسي بعد از عليّ(عليه السلام) از اسرار پيامبرتان خبر نمي دهد. (4) .

بعد از واقعه سقيفه خطاب به مردم فرمود: كرداز و ناكردازلو، او بايعوا علياً لأكلوا من فوقهم ومن تحت أرجلهم؛ (5) كرديد آنچه نبايد مي كرديد، و نكرديد آنچه را كه بايد مي كرديد، اگر با علي(عليه السلام) بيعت مي كرديد نعمت فراواني براي شما از آسمان و زمين جاري بود.

د _ ابوذر غفاري مي گويد: أصبتم قناعة وتركتم قرابة، لو جعلتم هذا الأمر في

ص: 65

أهل بيت نبيّكم ما اختلف عليكم اثنان؛ (1) به كم قناعت كرديد، و قرابت رسول خدا(صلي الله عليه وآله)را رها ساختيد، اگر امر خلافت را در اهل بيت نبيّتان قرار مي داديد هرگز دو نفر هم در ميان شما اختلاف نمي كرد.

ه_ _ أبيّ بن كعب: ذهبي نقل مي كند: يكي از انصار از ابي بن كعب پرسيد ابي! از كجا مي آيي؟

پاسخ داد از منزل خاندان پيامبر(صلي الله عليه وآله) گفتند: وضع آنان چگونه است؟

گفت: چگونه مي شود وضع كساني كه خانه آنان تا ديروز محلّ رفتوآمد فرشته وحي و كاشانه پيامبر خدا(صلي الله عليه وآله) بود، ولي امروز جنبوجوشي در آنجا به چشم نمي خورد و از وجود پيامبر(صلي الله عليه وآله) خالي مانده است، اين را گفت درحالي كه بغض گلويش را مي فشرد و گريه مجال سخن را به او نمي داد، بطوري كه وضع او حضّار را نيز به گريه واداشت.

و _ بريدة بن خضيب اسلمي: ذهبي در ترجمه او مي نويسد: بعد از غصب خلافت از طرف ابوبكر بريده خطاب به ابوبكر كرده گفت: " إِنّا لِلّهِ وَ إِنّا إِلَيْهِ راجِعُونَ "، چه مصيبتهايي كه حق از طرف باطل كشيد اي ابوبكر. آيا فراموش كردي يا خودت را به فراموشي مي زني؟ كسي تو را گول زده يا نفست تو را گول زده است؟ آيا به ياد نداري كه چگونه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) ما را امر نمود كه علي(عليه السلام) را اميرالمؤمنين بناميم، آيا ياد نداري كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در اوقات مختلف، اشاره به علي كرده و فرمود: اين، اميرمؤمنين، و قاتل ظالمين است. از خدا بترس و نفس خود را محاسبه كن قبل از آنكه وقت بگذرد و خودت را از آنچه باعث هلاكت نفس است نجات بده. و حقّ را به كسي كه از تو به آن سزاوارتر است واگذار، و در غصب آن پافشاري مكن، برگرد، تو مي تواني برگردي، تو را نصيحت كرده و به راه نجات راهنمايي مي كنم، كمك كار ظالمين مباش. (2) .

ص: 66

ص: 67

ص: 68

بخشيد و او را به دامادي خويش برگزيد.

وي از بيت المال بصره مبلغ ششصدهزار درهم به داماد ديگر خويش، عبدالله بن خالد بن اسيد، حواله كرد. عبدالله بن عامر، پسردائي خويش را كه نوجواني بود به حكومت بصره انتخاب كرد. عبدالله بن سعد بن ابي سرح، برادر رضاعي خود را _ كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در فتح مكه به سبب ارتداد وي دستور قتلش را صادر كرده بود _ به حكومت مصر و خراج آن سرزمين برگزيد. وليد بن عقبة بن ابي معيط برادر مادري خود را به كوفه فرستاد و پس از فساد و تباهي و شراب خواري او سعيد بن عاص، فاميل ديگر خود، را به آن شهر گماشت. سعيد با اعمال سياست اشرافيِ اموي و بيان اينكه سواد عراق از براي قريش است، موجب اعتراض و شورش مردم كوفه گرديد. (1) .

در اين دوران علي(عليه السلام) و شيعيان در مقابل بدعت هاي عثمان و واليانش ساكت نمي نشستند.

ابن ابي الحديد مي نويسد: بيشتر تاريخ نويسان و عالمان اخبار برآن اند كه عثمان ابتدا اباذر را به شام تبعيد كرد و بعد از آنكه معاويه از او به عثمان شكايت كرد او را به مدينه خواست و از مدينه، به خاطر مخالفت با خليفه، به ربذه تبعيد نمود. (2) .

زماني كه ابوذر را به ربذه تبعيد كردند و علي(عليه السلام) و فرزندانش او را بدرقه نمودند، ابوذر نگاهي به امام(عليه السلام) كرد و گفت وقتي شما و فرزندانت را مي بينم به ياد سخن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در مورد شما مي افتم و گريه مي كنم. (3) .

و نيز از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) نقل مي كرد كه فرمود: زود است كه شما را فتنه فرارسد، اگر گرفتار آن شديد بر شما باد عمل به كتاب خدا و اقتدا به علي بن ابي طالب(عليه السلام). (4) .

در زمان خلافت عثمان بر درب مسجد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) ايستاد و در خطبه اي كه ايراد كرد فرمود: اي مردم! محمّد وارث علم آدم و فضائل انبياست، و علي بن ابي طالب

ص: 69

وصيّ محمّد و وارث علم اوست.... (1) .

بلاذري مي نويسد: مقداد بن عمرو، عمار بن ياسر، طلحه و زبير با تعداد ديگري از اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به عثمان نامه نوشتند و او را به نكاتي چند تذكر دادند و او را از خدا ترساندند. و در ضمن تهديد كردند كه اگر به تذكرات آنان گوش فرا ندهد برضدّ او اقدام خواهند كرد. عمار نامه را گرفته نزد عثمان آورد. به مجرد اينكه صدر نامه را براي او خواند، عثمان با غضب به او گفت: آيا تو از بين دوستانت جرأت خواندن نامه تهديدآميز را براي من داري؟ عمار در جواب گفت: دليلش اين است كه ناصح ترين قوم خود به تو هستم. عثمان در جواب گفت: دروغ مي گوئي اي فرزند سميّه. عمّار گفت: به خدا سوگند من پسر سميه و فرزند ياسرم. سپس عثمان به غلامش دستور داد كه دست و پاي او را بشكنند. آنگاه با دو پايش درحالي كه در كفش بود شروع به لگدزدن به عمار كرد كه بر اثر آن فتق بر او عارض شد. (2) .

ص: 70

علم و فضلش شك نكرده است.... (1) .

خزيمة بن ثابت نيز پس از بيعت با امام علي(عليه السلام) مي گفت: ما كسي را برگزيديم كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) او را براي ما برگزيد. (2) .

امام علي(عليه السلام) به كوفه آمد و آن شهر را محلّ اقامت خود، به عنوان پايتخت، انتخاب نمود؛ تا آنكه بتواند تشيع را در عراق گسترش داده و خود را نيز به اهل عراق معرفي نمايد. از طرفي كوفه منطقه اي سوق الجيشي بود، و چون كلّ عراق نيز به شام نزديك بود، آن حضرت خواست تا علاوه بر عراق؛ شام را نيز تحت نظر قرار دهد.

بعد از ورود امام علي(عليه السلام) به عراق، مردم با ملاحظه امام علي(عليه السلام) به عنوان قهرمان سياست، در مقابل استيلاي شاميان از او حمايت كردند و مدّتها از حاميان مذهبي امام علي(عليه السلام) بودند.

پس از جنگ جمل، اصطلاح شيعه عليّ(عليه السلام) شامل همه كساني مي شد كه از علي(عليه السلام)در مقابل عائشه حمايت مي كردند. علاوه بر آن به اشخاص و گروه هاي غيرمذهبي كه به دلائل سياسي از علي(عليه السلام) حمايت مي كردند، لفظ شيعه اطلاق مي گرديد.

در اين مفهوم وسيع بود كه كلمه شيعه در سند حكميّت در صفين به كار رفت. ده سال بعد، زماني كه شيعيان شروع به تثبيت موقعيت اسمي خود كردند، كوشش هايي براي جدايي حاميان علي(عليه السلام) صورت گرفت و بين حاميان مذهبي و غيرمذهبي وي تمايزي حاصل شد.

امام علي(عليه السلام) در طول چهار سال و نه ماه حكومت خويش، اگرچه نتوانست جامعه اسلامي را به صورت اوّل خويش بازگرداند، اما به موفقيت هاي مهمّي دست يافت كه عبارتند از:

1 _ معرفي كردن شخصيت واقعي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) براي مردم.

2 _ تبيين احكام فراموش شده اسلام.

3 _ جلوگيري از بدعتها و تحريف هاي ديني درحدّ امكان.

ص: 71

4 _ تصحيح و اصلاح احكامي كه به اشتباه براي مردم تبيين شده بود.

5 _ تبيين مقدار زيادي از معارف ديني.

6 _ تربيت شاگرداني جليل القدر مانند: اويس قرني، كميل بن زياد، ميثم تمار، رشيد هجري و....

در عصر حكومت امام علي(عليه السلام) اگرچه فشارها و حصرهاي سياسي از شيعه برطرف شد، ولي درعوض مبتلا به جنگ هاي داخلي متعدد شدند و در اين جنگ ها نيز با گفتار و عمل دست از دفاع از اميرالمؤمنين(عليه السلام) برنداشتند.

شيعيان با وجود شكست در جنگ ها براي دفاع از اميرالمؤمنين(عليه السلام) و مقابله با مخالفين آن حضرت، دست از دفاع عقيدتي از آن حضرت(عليه السلام) برنداشتند.

ص: 72

المؤمن الموحّد التقيّا

لاخَطِل الرأي ولا غويّا

بل هادياً موفّقاً مهديّاً

واحفظه ربّي واحفظ النبيّا

فيه فقد كان له وليّاً

ثمّ ارتضاه بعده وصيّاً (1) .

زحر بن قيس جعفي مي گويد:

أضربكم حتّي تقرّوا لعليّ

خير قريش كلّها بعد النبيّ

من زانه الله وسمّاه الوصي

انّ الوليّ حافظاً ظهر الولي(2) .

ص: 73

برخي ديگر نيز با اشعار خود به دفاع از مقام ولايت برآمدند:

قيس بن سعد، صحابي عظيم و سيد خزرج مي گويد:

وعليّ إمامنا وإمام

لسوانا أتي به التنزيل

يوم قال النبيّ من كنت مولا

ه فهذا مولاه خطب جليل

إنّ ما قاله النبيّ علي الأمّة

حتم ما فيه قال وقيل. (1) .

و نعمان بن عجلان انصاري نيز مي گويد:

كيف التفرق والوصيّ إمامنا

لا كيف إلاّ حيرة وتخاذلا

لاتغبنُنّ عقولكم، لا خير في

من لم يكن عند البلابل عاقلا

وذوو معاوية الغويّ وتابعوا

دينَ الوصيّ لتحمدوه آجلا. (2) .

اينان در اشعار خود عمدتاً بر مسأله وصايت و جانشيني امام علي(عليه السلام) از رسول خدا(صلي الله عليه وآله)تأكيد داشتند.

برخي ديگر نيز پس از آنكه امام علي(عليه السلام) از صفين به كوفه بازگشت و خوارج از او جدا شدند، در كنار امام علي(عليه السلام) ثابت قدم ماندند و بار ديگر با آن حضرت تجديد بيعت و عهد نمودند. از جمله عهد آنان اين بود كه به حضرت خطاب كرده عرض كردند: ما دوست هر كسي هستيم كه تو دوست آني، و دشمن هر كسي هستيم كه تو با آنان دشمني داري. (3) .

عده اي ديگر با نوشتن نامه به معاويه او را مورد عتاب و سرزنش قرار داده مقام ولايت و خلافت به حق اميرالمؤمنين(عليه السلام) را به او گوشزد مي كردند.

محمّد بن ابي بكر در نامه اي كه به معاويه مي نويسد، مي گويد:...واي بر تو! چگونه خودت را در كنار علي(عليه السلام) قرار مي دهي، كسي كه وارث رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و وصيّ او و پدر

ص: 74

فرزندان اوست. كسي كه قبل از ديگران به او گرويد و آخرين كسي بود كه عهد پيامبر(صلي الله عليه وآله)

را شنيد. او را از اسرارش آگاه و در امرش شريك ساخت. (1) .

دارميه حجونيه از زنان شيعه امام علي(عليه السلام) در برابر معاويه در بيان علل دوستي علي(عليه السلام) گفت: من او را دوست دارم زيرا مساكين را دوست مي داشت و به واماندگان كمك مي كرد. او فقيه در دين بود و از بيان حق كوتاهي نمي نمود. او از جانب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) ولايت داشت.... (2) .

ص: 75

علي(عليه السلام) است مقابله كند كه در آن واقعه افراد زيادي كشته شدند. (1) .

7 _ در سال 40، بُسر بن أرطاة را با لشكري به سوي مكه و مدينه و يمن فرستاد او هنگامي كه به مدينه رسيد، عبيدالله بن عباس كه عامل مدينه از طرف امام علي(عليه السلام) بود، از آنجا فرار كرده و در كوفه به حضرت ملحق شد ولي بُسر هر دو فرزند او را به شهادت رسانيد. (2) .

يكي ديگر از مناطقي كه سر راه بُسر مورد غارت قرار گرفت منطقه اي بود كه گروهي از قبيله همدان و شيعيان حضرت علي(عليه السلام) در آن جا سكونت داشتند. بُسر با حركتي غافلگيرانه به آنها حمله كرد. بسياري از مردان را كشت، و تعدادي از زنان و فرزندان آنان را به اسارت برد. و اين اولين بار بود كه زنان و كودكان مسلمين به اسارت برده مي شدند. (3) .

مسعودي در مورد بسر بن ارطاة مي گويد: او افرادي از خزاعه و همدان و گروهي را كه معروف به الانباء از نژاد ايرانيان مقيم يمن بودند كشت. و هركسي را كه مشاهده مي كرد ميل به علي دارد يا هواي او را در سر دارد، مي كشت. (4) .

ابن ابي الحديد مي گويد: بُسر به طرف اهل حسبان كه همگي از شيعيان علي(عليه السلام)بودند، آمد و با آنان سخت درگير شد و به طور فجيعي آنان را به قتل رسانيد. و از آنجا به طرف صنعا آمد و در آنجا صد نفر از پيرمردان را كه اصالتاً از فارس بودند كشت، تنها به جرم اينكه دو فرزند عبيدالله بن عباس در خانه يكي از زنان آنان مخفي شده است. و بُسر در حمله هايش حدود سي هزار نفر را به قتل رساند و عدّه اي را نيز در آتش سوزاند. (5) .

او نيز مي نويسد: معاويه در نامه اي به تمام كارگزارانش نوشت: به هيچ يك از

ص: 76

شيعيان عليّ و اهل بيتش اجازه شهادت ندهيد. و در مقابل، شيعيانِ عثمان را پناه داده و آنان را اكرام كنيد.... و نيز در نامه اي ديگر به كارگزاران خود نوشت هركسي كه ثابت شد محبّ عليّ و اهل بيت اوست اسمش را از ديوان محو كرده و عطا و روزيش را قطع نماييد.و در ضميمه اين نامه نوشت: هركس كه متّهم به ولاي اهل بيت(عليهم السلام) است او را دستگير كرده و خانه او را خراب كنيد. بيشتر مصيبت بر اهل عراق بود خصوصاً اهل كوفه.... (1) .

ص: 77

ابن أعثم مي نويسد: زياد، دائماً در پي شيعيان بود و هركجا آنان را مي يافت

به قتل مي رساند، به طوري كه شمار زيادي را كشت. او دست و پاي مردم را قطع و

چشمانشان را كور مي كرد. البته خود معاويه نيز جماعتي از شيعيان را به قتل رساند. (1) معاويه خود دستورِ به دار آويختن گروهي از شيعيان را صادر كرد. (2) زياد شيعيان را در مسجد جمع مي كرد، تا از علي(عليه السلام) اظهار بي زاري جويند. (3) او در بصره نيز در جستجوي شيعيان بود و با يافتن آنها آنان را به قتل مي رساند. (4) عده اي از صحابه و تابعين به دستور معاويه به شهادت رسيدند.

در سال 53هجري معاويه حجر بن عدي و اصحابش را به قتل رساند و او اولين كسي بود كه به همراه اصحابش به شيوه قتل صبر در اسلام كشته شد. (5) .

عمرو بن حمق خزاعي، صحابي عظيم را كه امام حسين(عليه السلام) او را سيّدالشهدا ناميد، بعد از آنكه معاويه او را امان داد، به قتل رساند. (6) .

مالك اشتر، يكي از اشراف و بزرگان عرب و يكي از فرماندهان جنگ هاي امام علي(عليه السلام) بود. معاويه او را در مسير مصر به وسيله سمّ، به دست يكي از غلامانش به قتل رسانيد. (7) رشيد هجري، از شاگردان امام علي(عليه السلام) و خواص وي بود، زياد دستور داد كه از علي(عليه السلام)برائت جسته و او را لعنت كند، او امتناع ورزيد. ازاين رو دو دست و دو پا و زبان او را بريده و به دار آويخت. (8) .

جويريه بن مهر عبدي؛ را به جرم داشتن ولايت عليّ(عليه السلام) دستگير نموده و بعد از جداكردن دو دست و دو پاي او، بر شاخه درخت خرما به دار آويخت.

ص: 78

ص: 79

براي لشكريانش مباح نمود. (1) .

و در سال سوّم كعبه مقدسه را خراب كرد و آن را به آتش كشيد. (2) .

ص: 80

جماعت منظم با رويه سياسي متين، در جامعه ظهور پيدا نمود. (1) .

از طرفي عبدالله بن زبير در مكه قيام كرده و نُه سال رياست كرد. امويان، در اين نُه سال، با وي درگير بودند. شيعيان در اين موقعيت مناسب، خدمت حضرت امام سجّاد(عليه السلام)مي رسيدند و فرصتي براي بيان مظلوميت سيدالشهدا، در ميان مردم، پديد آمد.

بني مروان، با پيروزي بر آل زبير حكومت شبه جزيره را به دست گرفتند. بعد از گسترش نفوذ عبدالملك مروان بر بلاد اسلامي و محكم شدن پايه هاي حكومتي او، به فكر مقابله با اهل بيت(عليهم السلام) و شيعيان افتاد. امام شيعيان در آن زمان، امام زين العابدين(عليه السلام)بود.

عبدالملك، براي اين كه از مقام آن حضرت بكاهد، او را از مدينه به شام آورد، ولي بعد از ظهور فضائل و معارف از آن حضرت، محبت امام، در ميان مردم بيشتر گرديد.

مركز تجمع شيعيان در آن زمان، كوفه بود. عبدالملك به قصد ريشه كن كردن تشيع از كوفه، شخصي را به نام حجاج به آن ايالت فرستاد.

امام باقر(عليه السلام) مي فرمايد: حجاج سركار آمد و تا توانست، شيعيان را به قتل رساند و به هر گمان و تهمتي آنان را دستگير نمود. كار به جائي رسيد كه اگر كسي به او زنديق يا كافر مي گفتند بهتر بود از اين كه او را شيعه علي(عليه السلام) بگويند. (2) .

ابن ابي الحديد، از مدائني نقل مي كند: هنگامي كه عبدالملك بن مروان به ولايت رسيد، بر شيعه بسيار سخت گرفت و حجاج بن يوسف را بر آنان گماشت. مردم به بغض علي(عليه السلام) و موالات دشمنان آن حضرت به او تقرب جستند و هرچه را توانستند در فضل دشمنان عليّ، روايت جعل كردند و در لعن بر علي، كوتاهي ننمودند. (3) .

ابن سعد، در طبقات، از منهال نقل مي كند: من بر علي بن حسين، وارد شدم و به آن حضرت عرض كردم: چگونه صبح كرديد؟ خدا امر تو را اصلاح كند؟ حضرت

ص: 81

فرمود: من پيرمردي مثل تو در اين شهر نمي بينم، نمي داني كه چگونه صبح كرديم؟ اگر نمي داني، من تو را باخبر نمايم؛ ما در ميان قوم خود به مانند بني اسرائيل در ميان آل فرعون(!!) صبح نموديم، كه فرزندان آنان را ذبح كرده و زنان آنان را به كنيزي مي بردند. كار ما به جايي رسيده كه شيخ و سيّد ما را بر بالاي منابر، لعن و دشنام مي دهند و با اين عمل به سوي دشمنان ما تقرّب پيدا مي كنند... (1) .

قنبر، غلام علي(عليه السلام)، از جمله كساني است كه به دست حجاج، به شهادت رسيد. حجاج، به بعضي از نزديكان خود مي گويد: دوست دارم به يكي از اصحاب ابي تراب (علي(عليه السلام)) دست پيداكنم. به او گفتند: ما از قنبر كسي را به علي(عليه السلام) نزديكتر نمي دانيم. حجاج، كسي را به دنبال او فرستاد و او را نزد حجاج آورد، حجاج به او گفت: تو قنبري؟ گفت: آري! حجاج گفت: از دين علي تبرّي بجو! قنبر گفت: آيا تو مي تواني مرا به افضل از دين علي راهنمائي نمائي؟ حجاج گفت: من تو را خواهم كشت. كدام قتلي براي تو محبوب تر است، آن را انتخاب نما! قنبر در جواب گفت: مرا اميرالمؤمنين خبر داده است كه بدون حق، ذبح خواهم شد. حجاج نيز، دستور داد تا سر او را مانند گوسفند از تن جدانمايند. (2) .

كميل بن زياد، از شيعيان و خواص علي(عليه السلام) مي باشد، حجاج در زمان ولايتش در كوفه او را طلب كرد. لكن كميل فرار نمود و در مكاني مخفي گشت. حجاج حقوق قومش را قطع نمود. كميل، با مشاهده اين وضع، با خود گفت: من پيرمردي هستم كه عمرم به سرآمده است، سزاوار نيست كه من سبب محروميت قومم گردم. لذا خود را تسليم حجاج نمود، حجاج، با مشاهده كميل گفت: من از مدّتها منتظر تو بودم كميل در جواب فرمود: خشنود مباش، زيرا از عمر من چيزي باقي نمانده است، هركاري مي خواهي انجام بده، بازگشت انسان به سوي خداست و بعد از قتل من نيز حسابي هست. اميرالمؤمنين مرا خبر داده كه تو قاتل مني. حجاج گفت: پس حجت بر تو تمام شد. در

ص: 82

اين هنگام دستور داد تا گردن او را بزنند. (1) .

از ديگر شيعيان سعيد بن جبير است. او مردي معروف به تشيع و زهد و عبادت و عفّت بود. حجاج دستور داد او را دستگير كردند، و بعد از مشاجرات زياد بين اين دو حجاج دستور داد تا سرنش را از بدن جدا كنند. (2) .

در چنين شرائطي، كه تصور نابودي اهل بيت(عليهم السلام) مي رفت، امام سجّاد(عليه السلام) فعاليت را شروع نمود. و در اين راه، موفقيت زيادي كسب كرد. (3) .

امام سجّاد(عليه السلام) توانست به شيعه، حياتي تازه بخشد. و زمينه را براي فعاليتهاي امام باقر(عليه السلام) و امام صادق(عليه السلام) فراهم آورد. به گواهي تاريخ، امام سجّاد(عليه السلام) در طول سي و چهار سال فعاليت، شيعه را از دشوارترين بحرانهاي حيات خويش عبور داد؛ بيست سال حاكميت حجاج بر عراق و سلطه عبدالملك بن مروان بر كل قلمرو اسلامي، جهت گيري روشني براي كوبيدن شيعيان بود...، حجاج كسي بود كه شنيدن لفظ كافر، براي او از شنيدن لفظ شيعه، آرامش بيشتري داشت. (4) .

روش فقهي حضرت سجاد(عليه السلام) نقل احاديث پيامبر(صلي الله عليه وآله) از طريق علي(عليه السلام) بود كه شيعيان تنها آن احاديث را درست مي دانستند. بدين صورت شيعه اولين قدمهاي فقهي خود را در مخالفت با انحرافات موجود برداشت.

شهر مدينه با توجه به كجروي هايي كه از آغاز اسلام در آن انجام شده بود عليه شيعه، تحريك گرديده بود. بنابراين، جاي مناسبي براي رشد شيعه به شمار

نمي رفت.

امام سجاد(عليه السلام) مي فرمود كه: دوستداران واقعي ما در مكه و مدينه به بيست نفر نمي رسد.(5) در عين حال، در عراق، افراد بيشتري به اهل بيت(عليهم السلام) علاقه مند بودند.

ص: 83

ص: 84

ص: 85

شيعيان مي شد. مشكل ديگر آنان دور بودن از شهرها و محل سكونت بود... با توجه به دلايل فوق، بعد از امام صادق(عليه السلام) نيز انشعاباتي رخ داد.

اسماعيل بن جعفر بن محمد، فرزند بزرگتر امام صادق(عليه السلام) بود. بسياري از شيعيان وي را رهبر آينده مي دانستند. وي در حيات پدر، فوت كرد. به طوري كه در روايت آمده است امام صادق(عليه السلام) اصرار داشتند تا شيعيان با ديدن جنازه او به مرگش يقين كنند. با اين وجود، عدّه اي بعد از آن حضرت، با داعيه مهدويت اسماعيل و بهانه هاي ديگر، فرقه اي به نام اسماعيليه در شيعه بوجود آوردند.

شيعيان راستين كساني بودند كه مدعي امامت را با طرح سؤالات خاصي، ارزيابي مي كردند و آنگاه كه در امامت وي به يقين مي رسيدند، او را به وصايت مي پذيرفتند.

هشام بن سالم مي گويد: همراه مؤمن الطاق در مدينه بودم، مشاهده كرديم كه عده اي در خانه عبدالله بن جعفر بن محمد گرد آمده و مسائلي را از او درباره زكات مي پرسند. ما نيز سؤالاتي درباره زكات از وي پرسيديم، ليكن وي جواب صحيحي به ما نداد. آنگاه بيرون آمديم و نمي دانستيم كه از فرقه هاي مرجئه، قدريه، زيديه، معتزله و خوارج چه گروهي را بپذيريم. دراين حال، شيخي را ديديم كه او را نمي شناختيم. فكركرديم جاسوسي از جاسوسان منصور است ولي برخلاف اين احتمال او ما را به خانه ابوالحسن موسي بن جعفر برد. هنوز آنجا بوديم كه فضيل و ابوبصير، وارد شده و پرسشهايي نمودند و بر امامت وي يقين حاصل نمودند. آنگاه مردم از هر سو، دسته دسته مي آمدند، به جز گروه عمار ساباطي و شمار اندكي كه عبدالله بن جعفر را قبول داشتند. (1) .

هشام بن سالم، عبدالله بن ابي يعفور، عمر بن يزيد بيّاع السابري، محمد بن نعمان، مؤمن طاق، عبيد بن زراره، جميل بن دراج، ابان بن تغلب و هشام بن حكم كه از بزرگان شيعه و اهل علم به شمار مي آمدند امامت موسي بن جعفر را پذيرفتند.

تنها كساني كه به امامت آن حضرت نگرويدند عبدالله بكير و عمار بن موسي ساباطي بودند. (2) .

ص: 86

عصر امام كاظم(عليه السلام) دوران بسيار سختي براي شيعيان بود. از مهمترين قيامهايي كه در اين دوران برعليه خلفاي عباسي صورت گرفت، قيام حسين بن علي، شهيد فَخ در زمان حكومت هادي عباسي و جنبش يحيي و ادريس، فرزندان عبدالله در زمان هارون بود.

امامان شيعه به لزوم رعايت تقيه پافشاري مي كردند و مي كوشيدند شيعيان را به طور پنهاني اداره نمايند. اين وضعيت موجب گرديد، تاريخ نتواند از حركات سياسي آنها ارزشيابي دقيقي به عمل آورد. رهبري اين حركت و ظرافتي كه در هدايت آن به كار برده شد، عامل مهمّ استواري شيعه در تاريخ گرديد.

ص: 87

كرد و فرمان داد تا زمينهاي گرداگرد آن را شخم زده و كشت كنند. (1) .

لكن اين حركت ضدّ شيعي دوام نياورد و پس از روي كار آمدن مقتدر عباسي زمينه رشد شيعه در بغداد و نقاط ديگر فراهم شد در اين دوره بسياري از شيعيان برجسته، داراي مشاغل حكومتي و اداري بوده اند.

شيخ طوسي نقل مي كند: حكم بن عليا گفت: من فرمانرواييِ بحرين را داشتم و در آنجا به مال زيادي دست يافتم كه مقداري را انفاق كرده و با مقدار ديگر آن، زمين و... خريدم. پس از آن مدتي خمس آن را نزد امام جواد(عليه السلام) آوردم... (2) .

حسين بن عبدالله نيشابوري، از شيعيان امام جواد(عليه السلام)، مدتي حكومت سيستان را برعهده داشت. (3) .

جريان مشاركت شيعيان امامي، در دستگاه حكومتي، در دوران آخرين امامان(عليهم السلام)رو به گسترش نهاد. در دوران امام يازدهم(عليه السلام) و پس از آن در غيبت صغري شمار فراواني از شيعيان در دستگاه عباسي، شغلهاي مهمي به دست آوردند.

آنچه قابل تأمل است، عدم مشروع بودن خلافت عباسيان و تا سرحدّ وزارت رفتن شيعيان، بود.

ص: 88

براي شيعيان مسلم بود كه امام رضا(عليه السلام) فرزند خود جواد(عليه السلام) را براي جانشيني برگزيده است. ولي خردسالي آن حضرت موجب كاوش بيشتر مردم براي اطمينان خاطر، گرديد.

اضطراب خاطر موجود، سبب شد تا برخي از آنها به دنبال عبدالله بن موسي، برادر امام رضا(عليه السلام)، بروند. ولي از آنجا كه حاضر نبودند بدون دليل، امامت كسي را بپذيرند، جمعي از آنها، پيش وي سؤالاتي را مطرح كردند و هنگامي كه او را از جواب دادن ناتوان ديدند، وي را ترك كردند. (1) و شمار ديگري نيز به واقفي ها كه بر امام كاظم(عليه السلام) توقّف كرده بودند پيوستند، زيرا طبق نظر نوبختي، آنان بلوغ را يكي از شرائط امامت مي دانستد. (2) .

با اين وجود، بيشتر شيعيان به امامت امام جواد(عليه السلام) گردن نهادند. در ميان آنان كساني، كميِ سن امام را به خود امام جواد(عليه السلام) نيز، گوشزد كردند. آن حضرت در جواب به جانشيني سليمان(عليه السلام) از داود(عليه السلام) اشاره كرد و فرمود: حضرت سليمان هنگامي كه هنوز كودكي بيش نبود، گوسفندان را به چرا مي برد حضرت داود او را جانشين خود كرد، درحالي كه علماي بني اسرائيل، عمل او را انكار مي كردند. (3) .

شيعيان امامي امامت را از جانب خدا مي دانستند، و به همين جهت كمي سن امام نمي توانست خللي در عقيده آنان ايجاد كند.

شيعيان براي اثبات امامت، سؤالاتي را مطرح مي نمودند و موقعي كه احساس مي كردند كه مدعي امامت از عهده پاسخ گويي برمي آيد، (با وجود نص به امامتشان) وي را به عنوان امام معصوم مي شناختند.

شيعيان امامي در سراسر نقاط، بويژه در عراق، مدائن و ايران و... به سر مي بردند. (4) شيعيان علاوه بر ارتباط با امام از طريق وكلاي آن حضرت، در مراسم حج نيز با امام

ص: 89

ديدار مي كردند.

بنابه روايتي عده اي از شيعيان امام جواد(عليه السلام) در مصر مي زيسته اند. در اين روايت، علي بن اسباط مي گويد: قامت امام را به دقّت مي نگريستم تا آن حضرت را براي اصحابمان در مصر بتوانم توصيف كنم.(1) .

در روايت ديگري آمده است: يك نفر از شيعيان خراسان خدمت امام جواد(عليه السلام)مشرف شد. (2) .

روايت ديگري از حر بن عثمان همداني حاكي از آن است كه عده اي از شيعيان ري به محضر ايشان شرفياب شدند. (3) و اين دلالت دارد بر اينكه شيعه در ري فراوان بوده است. (4) .

قم، يكي از مراكز تشيع در دوران امام جواد(عليه السلام) بود كه شيعيان آن ارتباط نزديكي با امام(عليه السلام) داشتند.

احمد بن محمد بن عيسي، كه از وي به عنوان شيخ القميّين ياد شده است، از اصحاب امام رضا(عليه السلام) و امام جواد(عليه السلام) بوده است و تأليفات زيادي در فقه و حديث، از خود به جاي گذاشته و حتي محضر امام حسن عسكري(عليه السلام) را درك كرده است. (5) .

صالح بن محمد بن سهل، يكي ديگر از اصحاب امام جواد(عليه السلام) در قم بود كه رسيدگي به امور موقوفات حضرت را در آن شهر عهده دار بود. (6) .

به دليل ارتباط امام رضا(عليه السلام) و سفر ايشان به خراسان، شبكه وكلاي ايشان و روابط بين مردم و امامان، رو به گسترش نهاد.

ص: 90

ص: 91

ص: 92

علماي شيعه از اين مناطق برخاسته اند. فرستادگان و نامه هاي پربار و به موقع ائمه، اشكالات ناشي از دوري راه را برطرف مي ساخت.

يكي از راههاي ارتباطي ديگر، فرستادن افرادي از طرف شيعيان به محضر آن حضرت بوده است.

از جعفر بن شريف جرجاني نقل شده است: به زيارت خانه خدا مشرف شدم و در سامرا به خدمت امام عسكري(عليه السلام) رسيدم، خواستم اموالي را كه دوستان بهوسيله من فرستاده بودند، به آن حضرت بدهم. پيش از آن كه بپرسم به چه كسي بدهم، آن حضرت(عليه السلام) فرمود: آنچه را همراه آورده اي به مبارك، خادم من بسپار.(1) .

قم اصلي ترين شهري بود كه انبوهي از شيعيان را در خود جاي داد و از زمان امام صادق(عليه السلام)، به طور مرتب و منظم با امام معصوم(عليه السلام) رابطه داشته است.

احمد بن اسحاق بن عبدالله اشعري از جمله شخصيتهاي قمي بود كه با امام حسن عسكري(عليه السلام) ارتباط داشت. امام حسن عسكري(عليه السلام) وي را فردي مورد اعتماد معرفي مي كرد.

سيستم وكالت در زمينه ايجاد پيوند بين امام و شيعيان، بويژه در اخذ وجوهات شرعي براي ساماندهي امور شيعيان نقش خود را ايفا مي كرد.

در سامر، بغداد و مدائن، شيعيان آمار قابل توجهي را تشكيل مي دادند.

شايد سلمان فارسي اولين كسي بود كه سنگ بناي تشيع را در مدائن نهاد و حذيفة بن يمان بر اين اساس بنائي استوار برافراشت.

كوفه نيز در اين زمان و قبل و بعد آن خالي از شيعه نبوده است. كوفه يكي از بزرگترين شهرهاي شيعه نشين به شمار مي رفت.

ص: 94

شيخ كليني، از ضوء بن عِجلي روايت كرده است كه مردي ايراني از اهالي فارس، به او گفته بود: به منظور خدمت براي امام عسكري(عليه السلام) به سامراء رفتم و امام مرا به عنوان مسئول خريد خانه پذيرفت. روزي حضرت عسكري(عليه السلام) فرزند خود را به من نشان داد و فرمود: هذا صاحبكم وي اظهار مي كند كه پس از آن نيز تا رحلت امام، آن كودك را نديده است. او مي افزايد: در زماني كه وي آن حضرت را ديد حدود دو سال سن داشته است. (1) .

شايد پراهميت ترين ديدار اصحاب و شيعيان امام عسكري(عليه السلام) با حضرت بقية الله، زماني بود كه محمد بن عثمان عمروي از وكلاي خاص امام زمان(عج)، همراه با چهل نفر ديگر در خدمت امام بودند. آن حضرت فرزند خود را به آنان نشان داد و فرمود: هذا امامكم من بعدي وخليفتي عليكم أطيعوه ولا تتفرقوا من بعدي في أديانكم لتهلكوا، أما إنكم لا ترونه بعد يومكم هذا؛ اين امام شما پس از من و جانشين من در ميان شما است. از او فرمان ببريد و پس از من در دين خود اختلاف نكنيد كه در اين صورت هلاك مي شويد و پس از اين هرگز او را نخواهيد ديد.

درادامه اين روايت آمده است: چند روز پس از آن، امام عسكري(عليه السلام) رحلت كرد. (2) .

بعد از رحلت امام عسكري(عليه السلام) احتمال ايجاد فرقه هاي انشعابي و افكار ناروا، فراوان بود زيرا تولد و نگهداري و وصايت امام زمان(عليه السلام) به طور كاملا محرمانه انجام شده بود و دوران غيبت نيز آغاز شده و تنها پشتوانه نيرومند امامت حضرت حجت، ميراث عظيم احاديث موجود، درباره اصل مهدويت و پاره اي از لوازم آن و در بخش ديگر، استقرار سيستم ارتباطي قوي و حضور برخي از عناصر سرشناس شيعه، در ميان اصحاب امام عسكري(عليه السلام) و شيعيان آن حضرت بود.

ص: 95

پادشاهان آل بويه، زمينه اي براي وسعت و نيروي تشيع فراهم ساخت.

پادشاهان آل بويه (كه شيعه بودند)، كمال نفوذ را در مركز خلافت (بغداد) داشتند. اين قدرت، به شيعيان توان مقابله با مخالفان را مي داد. چنان كه مورخان گفته اند، در اين قرن همه جزيرة العرب، يا قسمت بزرگ آن به استثناي شهرهاي بزرگ، شيعه بودند.

شهر بصره كه پيوسته مركز تسنن بود و با مردم شهر كوفه كه مركز شيعه بود به رقابت مذهبي مي پرداختند جماعت زيادي از شيعه را در خود جاي داده بود. همچنين در طرابلس، نابلس، طبريّه، حلب و هرات شيعه بسيار بود و در اهواز و سواحل خليج فارس، مذهب شيعه رواج داشت. (1) .

از قرن پنجم تا اواخر قرن نهم مذهب، شيعه به همان افزايش كه در قرن چهارم داشت ادامه يافت. پادشاهاني كه مذهب شيعه داشتند به ترويج اين مذهب پرداختند.

شاه خدابنده (از پادشاهان مغول) مذهب شيعه را اختيار نمود و اعقاب او ساليان دراز در ايران سلطنت كرده و تشيع را ترويج مي كردند؛ همچنين سلاطين آق قويونلو و قره قويونلو كه در تبريز حكومت مي كردند. در ترويج تشيّع سهم به سزايي داشتند. (2)

حكومت فاطميان نيز ساليان دراز، در مصر پابرجا بود. البته قدرت مذهبي مردم با پادشاهان وقت تفاوت مي كرد، چنان كه پس از برچيده شدن بساط فاطميان و روي كار آمدن سلاطين آل ايوب امر بر عكس شد و شيعيان مصر و شام آزادي مذهبي كلّي از دست دادند. و جمع كثيري از شيعيان، از دم شمشير گذشتند؛ از آن جمله، شهيد اول (محمد بن محمد مكي)، يكي از نوابغ فقه شيعه در سال 786 هجري در دمشق به جرم شيعه بودن، كشته شد.

روي هم رفته شيعه در اين پنج قرن از لحاظ جمعيت، افزايش يافت و از جهت قدرت و آزادي مذهبي تابع موافقت و مخالفت سلاطين وقت بود و هرگز مذهب تشيع در يكي از كشورهاي اسلامي مذهب رسمي اعلام نشد.

در سال 906 هجري، جوان سيزده ساله اي به نام اسماعيل صفوي از خانواده شيخ

ص: 96

صفي الدين اردبيلي، با سيصد نفر به منظور ايجاد يك كشور مستقل و مقتدر شيعه، از اردبيل قيام كرد و كشورگشايي و برانداختن ملوك الطوايفي ايران را آغاز نمود. پس از جنگهاي خونين با پادشاهان محلي و بويژه پادشاهان آل عثمان، موفق به ايجاد كشوري متحد و شيعه مذهب، گرديد. (1) .

پس از درگذشت شاه اسماعيل صفوي پادشاهان ديگري از سلسله صفوي تا اواسط قرن دوازدهم هجري سلطنت كردند و يكي پس از ديگري رسميت مذهب شيعه اماميه را تأييد و تثبيت نمودند. زماني كه در اوج قدرت بودند (زمان شاه عباس كبير) توانستند وسعت اراضي كشور و آمار جمعيت را به بيش از دو برابر ايران كنوني برسانند.(2) .

گروه شيعه، در اين دو قرن تقريباً در ساير نقاط كشورهاي اسلامي به همان حال سابق با افزايش طبيعي خود باقي بوده است.

در سه قرن اخير، پيشرفت مذهبي شيعه به همان شكل طبيعي سابقش بوده است. تشيع در ايران مذهب رسمي شناخته مي شود، و همچنين در يمن و عراق اكثريت جمعيت را شيعه تشكيل مي دهد و در همه ممالك بهويژه مسلمان نشين، تعداد قابل توجهي را به خويش اختصاص داده است.

ص: 97

ص: 98

كوفه، شام، مصر و بصره داشت رواج مي داد. او معتقد به رجعت پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) همانند رجعت حضرت عيسي(عليه السلام) بود. هم چنين باور داشت كه براي هر پيامبري جانشيني است و علي(عليه السلام) جانشين رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و خاتم الأوصيا است. عثمان غاصب حقّ اين وصي بوده و بر او ظلم كرده است؛ از همين رو بر امت اسلامي است كه قيام نموده، و عثمان را از اريكه خلافت به زير كشيده، و حكومت را به علي(عليه السلام) واگذار كنند. در اين ميان گروهي از اصحاب، امثال: ابي ذر، عمار بن ياسر، محمّد بن ابي حذيفه، عبدالرحمن بن عديس، محمّد بن ابي بكر، صعصعة بن صوحان عبدي، مالك اشتر و ديگران فريب افكار او را خورده و به او گرويدند، و در نتيجه اين تحريك ها، جماعتي از مسلمانان بر خليفه وقت قيام و شورش نموده و او را به قتل رساندند، و حتي همين گروه در جنگ جمل و صفين نيز دخالت اساسي داشتند.... (1) .

ص: 99

3 _ محمّد ابوزهره مي گويد: طاغوت اكبر _ عبدالله بن سبأ _ كسي است كه مردم را به ولايت علي(عليه السلام) و وصايت او دعوت نمود و معتقد به رجعت پيامبر اكرم(عليه السلام) شد و در سايه اين فتنه ها مذهب شيعي نشأت گرفت. (1) .

4 _ احسان الهي ظهير مي گويد: دين اماميه و مذهب اثناعشري، مبتني بر مبناهايي است كه يهود جنايت كار توسط عبدالله بن سبأ وضع نمود. (2) .

5 _ دكتر ناصر بن عبدالله بن علي قفاري مي گويد: طليعه عقيده شيعه و اصول آن به دست سبأيّون ظهور كرد....(3) .

ص: 100

1 _ حسن ابراهيم حسن (تاريخ الإسلام السياسي، ج 1، ص 358)؛

2 _ أحمد أمين مصري (فجر الإسلام، ص 269)؛

3 _ أحمد شبلي (موسوسة التاريخ الإسلامي، ج 1، ص 627)؛

4 _ عباس محمود عقاد (عبقرية عثمان)؛

5 _ ابوالحسين ملطي (التنبيه و الردّ علي أهل الأهواء و البدع، ص 25)؛

6 _ دكتر علي سامي النشار (نشأة الفكر الفلسفي في الإسلام، ج 2 ص 18)؛

7 _ محمّد أبوزهره (المذاهب الإسلاميه، ص 46)؛

8 _ إحسان إلهي ظهير (الشيعة و السنه، ص 24)؛

9 _ دكتر قفاري (أصول مذهب الشيعه، ج 1، ص 78).

ص: 101

تهمت هاي ناروايي كه دشمنان شيعه برعليه شيعه وارد كرده اند. (1) .

2 _ محمّد عماره

وي در كتاب خود چنين مي گويد:... فقط در يك روايت به موضوع عبدالله بن سبأ اشاره شده و آن تنها مصدر، براي نقل بقيه مورخان شده است. (2) .

3 _ حسن بن فرحان مالكي

او در ردّ دكتر سليمان عوده مي گويد:... او گمان كرده كه من وجود عبدالله بن سبأ را به طور مطلق انكار مي نمايم؛ البته اين چنين ادعايي ندارم، بلكه در مجله رياض و مقالات سابق خود اشاره نمودم كه من در وجود عبدالله بن سبأ به طور مطلق توقف نموده ام، ولو به شدّت موقعيت گسترده او را در فتنه ايّام عثمان انكار مي كنم. (3) .

ص: 102

ص: 103

خود، نبي اوست. خداوند او را لعنت كند! (1) .

3 _ ابوداود مي گويد: عبدالله بن سبأ به كفر بازگشت و اظهار غلو نمود. (2) .

و آنچه باطل است اين كه قضيه با اين حجم اش باطل بوده و به هيچوجه قابل اثبات نيست، كه به حول و قوه الهي اين مطلب را توضيح خواهيم داد.

ص: 104

كه مورد طعن و لعن و مذمت تمام رجاليون اهل سنت واقع شده است.

يحيي بن معين او را ضعيف الحديث، و نسائي نيز ضعيف، متروك الحديث و غير ثقه معرفي كرده است.

ابوداود او را كذّاب، ابن ابي حاتم او را متروك الحديث، و ابن السكن او را ضعيف معرفي كرده است.

ابن عدي مي گويد: او ضعيف است. برخي از احاديثش مشهور، ولي غالب احاديثش منكر است، لذا قابل متابعت نيست.

ابن حبان مي گويد: او، احاديث جعلي را نقل كرده و به موثّقين نسبت مي دهد. او متهم به كفر است.

حاكم مي گويد: او متروك و متّهم به كفر است.

ابن حجر نيز بعد از نقل روايتي كه در سند آن سيف بن عمر است، مي گويد: در آن راويان ضعيف وجود دارند كه از آن جمله سيف است. (1) حال جاي تعجّب است كه طبري چگونه در تاريخ خود 701 روايت از سيف نقل كرده است. (2) .

خصوصيات دو كتاب سيف

با مراجعه به دو كتاب سيف بن عمر مي توان به اين خصوصيات پي برد:

1 _ او براي رسول خدا(صلي الله عليه وآله) اصحابي جعل كرده كه وجود خارجي نداشته اند؛

2 _ حوادثي را تحريف و كم يا زياد كرده است؛

3 _ حوادثي كه اصلاً وجود خارجي نداشته نقل كرده است؛

4 _ براي مشوّة جلوه دادن عقايد مسلمانان، خرافاتي را ميان آنان رواج داده است. (3) .

به همين جهت است كه مي بينيم مستشرقان توجه خاصي به احاديث سيف بن عمر نموده و آنها را در كتاب هايشان منتشر نموده اند، تا از اين راه چهره مقدس اسلام را در

ص: 105

ميان جوامع بشري كريه و مشوّه جلوه دهند.

ب) عطيه

عطيه نيز از جمله كساني است كه در سند داستان عبدالله بن سبأ قرار دارد. در مورد وي دو احتمال وجود دارد:

احتمال اول: مراد از او عطيه عوفي متوفاي سنه 110 است كه اين احتمال بعيد مي باشد. به دليل آن كه عطيه عوفي از تابعين بوده و سيف بن عمر او را درك نكرده است. خصوصاً آن كه در رجال هر دو مورد جرح و تعديل قرار گرفته اند.

احتمال دوّم: مراد از وي عطية بن قيس كلابي شامي، كه ارتباطي با سيف نداشته است.

ج) يزيد فقعسي

با مراجعه به كتاب هاي رجال پي خواهيم برد كه شخصي به نام يزيد كه ملقّب به فقعسي باشد وجود ندارد.

در رابطه با عبدالله بن سبأ از غير طريق سيف بن عمر نيز رواياتي نقل شده كه هم سند آنها ضعيف است و هم دلالتشان ناتمام. و تنها در برخي از آنها اسم او آورده شده و ذكري از حوادثي كه به او نسبت داده مي شود نيامده است. و در برخي نيز نام ابن السوداء آمده كه قابل انطباق بر عبدالله بن وهب رواسبي است؛ زيرا او را با اين عنوان مي خواندند.

ص: 106

او مردم بر عليه حكومت وقت يعني عثمان بن عفان قيام كرده و او را به قتل برسانند. آيا اين فرضيه با نظريه عدالت صحابه كه اهل سنت به آن قائلند سازگاري دارد؟ آيا اين فرضيه با قداست صحابه سازگاري دارد؟ آيا اين فرضيه با شدّت و خشونت عثمان نسبت به مخالفان و سخت گيري او در سياست سازگار است؟

آيا عثمان همان كسي نبود كه ابوذر غفاري را به دليل اعتراض هايش برضدّ عثمان در كيفيت تقسيم بيت المال از مدينه به ربذه تبعيد نمود؟ (1) .

آيا عثمان كسي نبود كه وقتي مقداد بن عمرو و عمار بن ياسر و طلحه و زبير با جماعتي از اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بر او نامه نوشته و بر بدعت هايش اعتراض كردند با شدّت تمام بر عمار حمله كرده و به او ناسزا گفت؟ آن گاه به غلامانش دستور داد تا دست و پايش را كشيده و سپس با دو پاي خود آن قدر به او كتك زد كه غش كرد و به مرض فتق مبتلا شد. (2) .

آيا عثمان كسي نبود كه به جهت شركت كردن عبدالله بن مسعود در دفن اباذر او را چهل ضربه شلاّق زد؟ (3) .

آيا عثمان كسي نبود كه مالك اشتر و گروهي از صالحان كوفه را به پيشنهاد سعيدبن عاص به جهت مخالفت با دستگاه حاكم به شام تبعيد نمود؟ (4) .

مگر پيامبر(صلي الله عليه وآله) در حق ابوذر نفرموده بود: خداوند عزوجل مرا به دوست داشتن چهار نفر امر نموده است: علي، ابوذر، مقداد و سلمان. (5) .

مگر پيامبر(صلي الله عليه وآله) درحقّ عمار نفرمود: همانا عمار با حقّ و حقّ با عمار است. (6) .

علامه اميني(رحمهم الله) در اين باره مي فرمايد:

ص: 107

اگر عبدالله بن سبأ تا اين حدّ در جامعه فتنه نموده، و مردم را تحريك كرده است، تا جايي كه با ايجاد اغتشاش بين مسلمانان حكومت را ساقط نمود، چگونه عثمان او را دستگير نكرد تا به جهت جنايت هايش او را محاكمه و مورد ضرب وشتم قرار داده و در اعماق زندان ها جاي دهد؟ چرا او را اعدام نكرد تا امّت از شرّ و فساد او راحت گردند، همان گونه كه اين رفتار را با صالحان امت داشت؟... (1) .

ص: 108

استاد مغني داود مي گويد:

شايد يكي از بزرگ ترين خطاهاي تاريخ كه به دست اين پژوهشگران اتفاق افتاده و به آن تفطّن پيدا نكرده اند، اين تهمت هايي است كه بر علماي شيعه وارد نموده، حتّي اين كه به آنها قصه عبدالله بن سبأ را نسبت داده اند. (1) .

ص: 109

ص: 110

خود نشأة الفكر الفلسفي في الاسلام (1) مي گويد: محتمل است كه عبدالله بن سبأ شخصيّتي جعلي باشد، يا اينكه اين اسمِ رمزي اشاره به عمار بن ياسر باشد....

جواب

اين رأي و نظر تنها احتمالي است كه نه تنها دليل قانع كننده ندارد، بلكه مي توان دليل برخلاف آن اقامه نمود، از باب نمونه:

1 _ اين احتمال هنگامي صحيح است كه رواياتي كه درباره عبدالله بن سبأ وارد شده صحيح السند باشند، درحالي كه به اثبات رسيد كه همه آنها وهميّاتي بيش نيست.

2 _ مورّخين مواقف عمّار و معارضات او با عثمان را به طور صريح ذكر كرده اند، با اين حال احتياج به رمزگويي نبوده است.

3 _ مورّخين عبدالله بن سبأ را به عنوان يهوديي كه در عصر خلافت عثمان اسلام آورده معرفي كرده اند، درحالي كه عمار از سابقين در اسلام است.

4 _ عبدالله بن سبأ را اين گونه معرفي كرده اند كه اميرالمؤمنين(عليه السلام) او را بعد از دعوت به توبه و نپذيرفتن آن آتش زد يا به مدائن تبعيد نمود، درحالي كه عمار بن ياسر در جنگ صفين به شهادت رسيد.

5 _ طبري در خبري عمار را ازجمله كساني معرفي مي كند كه دعوت عبدالله بن سبأ را پذيرفته و او را در تحريك مردم برعليه عثمان و كشتن او مساعدت نموده است. (2) .

اينها همگي دلالت بر اين دارد كه عمار بن ياسر شخصيتي جداي از عبدالله بن سبأ بوده است.

ص: 111

ص: 112

و نيز در جاي ديگر مي گويد:

برئت الي المهيمن من أناس

يرون الرفض حبّ الفاطمية (1) .

ولي مشهورترين كاربرد اين واژه معناي نخست است. چنان كه اشعري، رافضي را معادل اصطلاح اماميه دانسته، و در راستاي اعتقاد به نصّ بر خلافت حضرت علي(عليه السلام)تفسير كرده است. (2) .

ص: 113

نصر بن مزاحم منقري (م212ه_) در كتابش وقعة صفّين از معاويه نقل مي كند كه او در نامه اي به عمر بن عاص كه در فلسطين ساكن بود چنين نوشت:

امّا بعد: فإنّه كان من أمر عليّ وطلحة والزبير ما قد بلغك وقد سقط إلينا مروان بن الحكم في رافضة أهل البصرة وقَدِمَ علينا جرير بن عبدالله... (1) .

در اينجا مشاهده مي كنيم كه معاوية مروان بن حكم و همراهان و همفكران او را به رفض متّصف كرده است، و اين به جهت آن است كه آنان معترف به مشروعيّت حكومت امام علي(عليه السلام) نبوده اند. اين خود دلالت بر اين دارد كه استعمال كلمه رفض از قبل از ولادت زيد بوده است.

2 _ از گزارش هاي تاريخي به دست مي آيد كه در عصر بني اميه دشمنان اهل بيت(عليهم السلام) و شيعيانشان، اين اصطلاح را به جهت رفض و ترك نظام سلطه، براي ابراز عداوت به شيعيان به كار مي بردند. و رافضي بودن را گناه نابخشودني به شمار مي آوردند، و رافضي را سزاوار شكنجه و قتل مي دانستند.

ابابصير نقل مي كند: به امام صادق(عليه السلام) عرض كردم: مردم ما را رافضه مي نامند. حضرت(عليه السلام) فرمود: به خدا سوگند! آنان شما را رافضه نناميدند، بلكه خداوند شما را به اين لقب ناميده است. همانا هفتاد نفر از بهترين هاي بني اسرائيل به حضرت موسي و برادرش ايمان آوردند، و از اين جهت آنان را رافضه ناميدند... آنگاه امام(عليه السلام) فرمود: اي ابابصير! مردم خير را ترك كرده و شرّ را گرفتند، ولي شما شرّ را رها كرده و خير را برگزيديد. (2) .

ص: 114

اهل سنت با آن كه تعدادي از رجال صحاح ستّه متّهم به رفض و رافضه مي كنند، امّا در عين حال از آنها روايت نقل مي كنند، و اين خود دليل بر آن است كه آنان را عادل يا ثقه مي دانند؛ براي نمونه به چند راوي اشاره مي كنيم:

1 _ اسماعيل بن موسي فزازي (245 ه_):

ابن حجر مي گويد: او متّهم به رفض است. (1) اما با وجود اين در سنن ابي داود (2) و سنن ابن ماجه (3) از او روايت نقل شده است.

2 _ بكيربن عبدالله طائي:

ابن حجر مي گويد: او متّهم به رفض است. (4) با وجود اين، رواياتش در صحيح مسلم (5) و سنن ابن ماجه (6) آمده است.

3 _ تليدبن سليمان محاربي (190 ه_):

ابوداود مي نويسد: رافضي است، خبيث است، مرد بدي است، ابوبكر و عمر را دشنام مي دهد. (7) اما با وجود اين، ترمذي از او روايت نقل كرده است. (8) .

4 _ جابر بن يزيد جعفي:

ابن حجر او را رافضي دانسته، (9) اما ابوداود (10) و ابن ماجه (11) و ترمذي (12) از او روايت

ص: 115

نقل كرده اند.

افرادي مانند: جُميع بن عمير، حارث بن عبدالله همداني، حمران بن أعين، ديناربن عمر اسدي، زياد بن منذر، سعد بن طريف كوفي، سليمان بن قَرْم نحوي، عبادبن يعقوب اسدي، عبدالله بن عبدالقدوس رازي، عبدالله بن صالح هروي، عبدالملك بن اعين كوفي، عبيدالله بن موسي، عثمان بن عمير بجلي كوفي، علي بن زيدالتيمي بصري، عمّار بن رزيق كوفي، عمرو بن ثابت بكري، عمرو بن حماد قنّاد، عمرو بن عبدالله بن عبيد كوفي، غالب بن هذيل كوفي، محّمد بن راشد خزاعي، موسي بن قيس حضرمي، ميناء بن أبي ميناء قرشي، ناصح بن عبدالله كوفي، نفيع بن حارث كوفي، هارون بن سعد عجلي، هاشم بن بريد كوفي، وكيع بن جرّاح، يونس بن حبّاب أسيدي، ابوحمزه ثمالي و أبوعبدالله بجلي از اين قبيل اند. (1) .

ص: 116

لا يشهدون جمعة ولا جماعة، ويطعنون علي السلف!

سپس مي گويد: شوكاني اين حديث را در احاديث موضوعه آورده است. (1) .

آنگاه دكترقفاري مي نويسد: (2) ابن تيميه به كذب اين احاديث مرفوعه كه درآنها لفظ رافضه آمده پي برده است، زيرا اسم رافضه تا قرن دوّم هجري شناخته شده نبوده است. (3) .

بيهقي نيز در الدلائل بعد از نقل حديث مرفوعه ابن عباس در مذمت رافضه مي گويد: به اين معنا از راه هاي ديگر نيز رواياتي رسيده كه تمام آنها ضعيف السند است، و خدا داناتر است. (4) .

به همين جهت نيز عقيلي اين احاديث را در الضعفاء و ابن الجوزي در العلل المتناهية و الموضوعات آورده اند.

ص: 117

ص: 118

كه فرمود: امّت من بر 73 گروه تقسيم مي گردند: يك گروه آن در بهشت و 72 فرقه در دوزخ قرار خواهند گرفت. (1) .

ص: 119

ص: 120

اين حديث كه با سند صحيح به حدّ تواتر در كتاب هاي شيعه و سنّي وارد شده، دلالت دارد بر اين كه تنها فرقه اي اهل نجاتند كه به اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه وآله) بعد از او پناه برده، و آنان را امام و مقتداي خود قرار دهند.

3 _ حديث امان: پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) فرمود: ستارگان نگه دارنده اهل زمين از غرق شدن هستند. و اهل بيت من امان امت من از اختلافند، پس هرگاه گروهي از عرب با اهل بيتم مخالفت كنند بين آنها اختلاف افتاده و در نتيجه در زمره حزب ابليس قرار مي گيرند. (1) .

در اين حديث شريف و صحيح السند، پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) مردم را به منظور پرهيز از اختلاف و تفرقه و ضلالت، به پيروي از اهل بيت(عليهم السلام) دعوت كرده است، و پيروان اهل بيت را فرقه و گروه ناجي بر مي شمارد.

4 _ احاديث دوازده خليفه: جابر بن سمره مي گويد: از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) شنيدم كه فرمود: دوازده امير در ميان شما خواهند بود. سپس كلمه اي را گفت كه من نفهميدم، آن گاه از پدرم پرسيدم؛ پدرم گفت: پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: همه آنها از قريش هستند. (2) .

اين حديث دلالت دارد بر اين كه تنها فرقه و گروهي اهل نجاتند كه تا روز قيامت دوازده امامي بوده و براي خود دوازده رهبر را برگزيده اند، و به طور حتم اينان غير از شيعه دوازده امامي نيستند.

5 _ احاديث بشارت بر شيعيان امام علي(عليه السلام): از اهل سنت ابن حجر هيتمي و ديگران نقل مي كنند كه بعد از نزول آيه: " اِنَّ الَّذينَ آمَنوا وَعَمِلوُا الصّالِحات اولئِكَ هُمْ خَيْرُ البَريّة " پيامبر(صلي الله عليه وآله) خطاب به علي(عليه السلام) كرده و فرمود! مقصود از آيه، تو و شيعيان تو هستند. (3) .

در اين حديث و احاديث ديگر كه به اين مضمون از حضرت وارد شده، پيامبراكرم(صلي الله عليه وآله) فرقه شيعه را تنها فرقه اي معرفي كرده كه مصداق خيرالبريّه هستند.

ص: 121

6 _ علامه مير محمّد صالح كشفي ترمذي در مناقب مرتضوي از كتاب بحرالمناقب و مناقب ابن مردويه از زاذان(رضي الله عنه) نقل كرده كه علي _ كرم الله وجهه _ فرمود: اين امّت به 73 فرقه متفرّق خواهند شد: 72 گروه از آنان در آتش و يك فرقه در بهشت است، و آنان كساني اند كه خداوند در شأنشان فرمود: و از خلقي كه آفريديم فرقه اي به حقّ هدايت مي يابند و [از باطل هميشه] به حقّ برمي گردند (1) آن گاه علي(عليه السلام)فرمود: اينان من و شيعيان من هستند.

ص: 122

حديث است، اهل سنت به آن ملتزم نمي شوند، زيرا اكثر صحابه با خليفه سوّم مخالفت نمودند.

از همين رو، بسيار محتمل است كه اين ذيل را راوي افزوده تا براي تأييد و تقويت موقعيّت صحابه باشد.

ص: 123

ص: 124

ص: 125

ص: 126

2 _ همو در جاي ديگر مي گويد: بي شك كساني كه به پيامبر(صلي الله عليه وآله) يا غير او از اوليا و انبيا و ملائكه يا جنّ پناه مي برند، معتقدند كه آنان دعايشان را شنيده و حاجاتشان را بر آورده مي كنند، اين اعتقادها انواعي از شرك اكبر است، زيرا علم غيب را غير از خدا كسي ديگر نمي داند. دليل ديگر اين كه اموات تصرفات و اعمالشان در دنيا با مرگ منقطع شده است _ خواه پيامبر باشند يا غير پيامبر _ و ملائكه و جنّ نيز از ما غائب و به شئون خود مشغولند. (1) .

3 _ همو مي گويد: آنچه در كنار قبور از انواع شرك انجام مي گيرد قابل توجه است، از جمله صدا زدن صاحبان قبر، استغاثه به آنان، طلب شفاي مريض، طلب نصرت بر اعدا و امثال اينها، همه از انواع شرك اكبر است كه اهل جاهليّت به آن عمل مي كردند. (2) .

4 _ وي در جاي ديگر مي گويد: ذبح براي غير خدا منكري عظيم و شرك اكبر است؛ خواه براي پيامبر باشد يا وليّ يا ستاره يا بت يا غير اينها.... (3) .

5 _ همو مي گويد: در نماز اقتدا به مشركان جايز نيست، كه از جمله آنان كساني اند كه به غير خدا استغاثه مي كنند و از او مدد مي خواهند، زيرا استغاثه به غير خدا؛ از اموات و بت ها و جنّ و غير اينها از انواع شرك به خداست....(4) .

6 _ وي در جايي ديگر مي گويد: قسم به كعبه يا غير كعبه از مخلوقات جايز نيست. (5) .

7 _ او مي گويد: صدا زدن مرده و استغاثه به او و طلب مدد از وي، همگي از مصاديق شرك اكبر است آنان همانند عبادت كنندگان بت ها در زمان پيامبر(صلي الله عليه وآله) از قبيل: لات، عزّي و منات اند.... (6) .

ص: 127

گويا وهابيون تنها خود را اهل توحيد خالص مي دانند و معتقدند: بقيه _ كه اكثريّت مسلمانان را تشكيل مي دهند _ مشركاني اند كه خون، ذرّيه و اموالشان احترام ندارد، و خانه هايشان نيز خانه جنگ و شرك است....

عمر عبد السلام نويسنده سنّي مذهب مي گويد: در سفري كه در جواني به مكه مكرّمه براي اداي فريضه حجّ به سال 1395ه_. داشتم، در مدينه منوره كنار قبر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)با صحنه بسيار عجيبي رو به رو شدم. ديدم كه وهابيون با انواع اهانت ها با مسلمين برخورد مي كنند و مسلمانان را كه ميهمانان خدا و رسولند با انواع فحش و دشنام از كنار قبر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) دور مي سازند. هر گاه زائر قصد اظهار محبّت به حضرت و نزديك شدن به ضريح رسول خدا(صلي الله عليه وآله) و بوسيدن آن را داشت، او را با جمله ابتعدوا ايّها المشركون از ضريح دور مي ساختند. از اين كردار بسيار ناراحت شدم، و بعد از مراجعء به تاريخ ديدم كه اين اعمال نشأت گرفته از افكار بزرگان وهابيان از قبيل ابن تيميه و ديگران است...

وهابيون با اين نوع برخورد چه هدفي را دنبال مي كنند؟ با دقت در رفتار آنان پي مي بريم كه آنان در ظاهر يك اصل مهمّي را دنبال مي كنند كه همان گسترش توحيد و مقابله با انواع شرك و بت پرستي است، ولي واقع امر و پشت قضيه حكايت از امر ديگري دارد. واقع امر آن است كه آنها خواسته يا ناخواسته هدفي را دنبال مي كنند كه استعمار خواهان آن است كه همان تفرقه بين مسلمين و ايجاد فتنه ها و جنگ ها بين آنان است، تا در اين ميان دشمن استفاده كرده به مطامع شوم خود برسد. گروهي از محققين در تاريخ وهابيت اين هدف مخفي را به اثبات رسانده و تصريح نموده اند كه اصل اين مذهب و تأسيس آن در شبه جزيرة العرب به امر مستقيم وزارت مستعمرات انگلستان بوده است، زيرا بهترين مذهبي كه مي تواند مطامع پليد آنان را تأمين نمايد، اين مذهب با همين نوع افكار، آن هم در شبه جزيرة العرب است. (1) .

ص: 128

ص: 129

و خداي شما خداي يكتاست. هم چنين مي فرمايد: " قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ "؛ (1) بگو او خداي

يگانه است. و نيز مي فرمايد: " وَ ما كانَ مَعَهُ مِنْ إِله "؛ (2) و هرگز با او خداي ديگري نيست. در جاي ديگر مي فرمايد: " وَ لاتَجْعَلُوا مَعَ اللّهِ إِلهًا آخَرَ "؛ (3) هرگز با خداوند خداي ديگري [شريك] قرار ندهيد.

2 _ توحيد در خالقيت: يعني تنها خالق مستقل در عالم يكي است و هر كس غير از او در خالقيّتش محتاج به اذن و مشيّت اوست و كسي بدون اراده او كاري انجام نمي دهد. ولي اين اراده و مشيت الهي با اختيار بنده ناسازگاري ندارد؛ زيرا اراده الهي بر اين تعلّق گرفته كه بندگان با اراده و اختيار خود اعمالشان را انجام دهند.

خداوند متعال مي فرمايد: " قُلِ اللّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْء "؛ (4) بگو خداوند خالق هر چيز است. هم چنين در جايي ديگر مي فرمايد: " هَلْ مِنْ خالِق غَيْرُ اللّهِ يَرْزُقُكُمْ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ "؛ (5) آيا خالقي غير خداوند وجود دارد كه در آسمان و زمين به شما روزي دهد؟

3 _ توحيد در ربوبيّت: يعني تنها تربيت كننده و مدبّر شئون عالم و خلقت اشياء و هدايت كننده آنها به سوي اهدافشان به صورت مستقل، خداوند متعال است و هر كس ديگر كه شأني از شئون تدبير را دارد به اذن و اراده و مشيّت الهي است.

خداوند متعال مي فرمايد: " الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ "؛ (6) حمد و ستايش مخصوص خداوندي است كه تربيت كننده عالميان است.

در جايي ديگر مي فرمايد: " قُلْ أَغَيْرَ اللّهِ أَبْغي رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْء "؛ (7) بگو آيا غير خدا را به عنوان پروردگار خود طلب نمايم، در حالي كه او پروردگار و تربيت كننده هر

ص: 130

چيزي است.

اين منافات ندارد كه برخي افراد امثال ملائكه تدبير برخي از امور را از جانب خداوند به دست گرفته باشند، همان گونه كه خداوند درباره آنان مي فرمايد: " فَالْمُدَبِّراتِ أَمْرًا ".

4 _ توحيد در عبادت: يعني عبادت و پرستش مخصوص خداوند متعال است. خداوند متعال در آيات بسياري به اين نوع از توحيد اشاره كرده است:

" وَقَضي رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِيّاهُ "؛ (1) و حكم كرده پروردگار تو اين كه غيرِ او را عبادت نكنيد.

" قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا إِلي كَلِمَة سَواء بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ أَلاّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضًا أَرْبابًا مِنْ دُونِ اللّهِ "؛ (2) اي اهل كتاب بياييد از آن كلمه حقّ كه ميان ما و شما يكسان است پيروي كنيم كه به جز خداي يكتا هيچ كس را نپرستيم و چيزي را شريك او قرار ندهيم و بعضي، برخي را به جاي خدا به ربوبيت تعظيم نكنيم.

" وَ لَقَدْ بَعَثْنا في كُلِّ أُمَّة رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ "؛ (3) و همانا ما در ميان هر امّتي پيغمبري فرستاديم تا به خلق ابلاغ كنند كه خداي يكتا را بپرستيد و از بتان و فرعونيان دوري كنيد.

با توجه به تأكيدهاي قرآن بر توحيد در عبادت به جاست كه در اركان اين نوع توحيد بحث كنيم، زيرا عمده اختلاف مسلمين با وهابيون در اين نوع از توحيد است.

ص: 131

ابن منظور افريقي مي گويد: اصل العبودية الخضوع و التذلّل. (1) .

فيروزآبادي مي گويد: العبادة: الطاعة.(2) .

راغب اصفهاني مي گويد: العبودية: اظهار التذلّل. (3) .

مي دانيم كه معناي اصطلاحي عبادت كه در قرآن به آن اشاره شده و آن مخصوص خداوند متعال است، به معناي لغوي آن _ كه مطلق خضوع باشد _ نيست؛ وگرنه لازم مي آيد كه هر كس كمترين تواضع و خضوعي را بر كسي داشته باشد عبادت حرام شمرده شود، بلكه عبادت در اصطلاح قرآن و حديث مقوّمات و اصولي دارد كه با بودن آنها عبادت تحقق مي يابد.

خداوند در قرآن كريم مي فرمايد: " فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْم يُحِبُّهُمْوَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّة عَلَي الْمُؤْمِنينَ أَعِزَّة عَلَي الْكافِرينَ "؛ (4) در آينده خدا بر مي انگيزاند قومي را كه آنان را دوست دارد و آنها نيز خدا را دوست دارند و نسبت به مؤمنان فروتن و به كافران سرفراز و مقتدرند.

خداوند متعال امر مي كند كه ملائكه بر حضرت آدم(عليه السلام) سجده كنند و اگر اين عمل _ كه در حقيقت تعظيم است _ از فحشا شمرده مي شود، پس چرا به آن امر شده است؟ در قرآن مي خوانيم: " إِنَّ اللّهَ لا يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَي اللّهِ ما لا تَعْلَمُونَ "؛ (5) خداوند هرگز به اعمال زشت امر نمي كند، آيا آنچه را شما از ناداني خود مي كنيد به خداي مي بنديد؟

هم چنين از سجده نمودن فرزندان يعقوب به يوسف خبر داده و آن را مذمت نكرده است؛ آن جا كه مي فرمايد: " وَ خَرُّوا لَهُ سُجَّدًا "؛ (6) همه براي يوسف به سجده

ص: 132

افتادند. حال اگر اين نوع تعظيم ها عبادت محسوب مي شود چگونه خداوند متعال به آن امر مي كند؟

ص: 133

در جايي ديگر مي فرمايد: " إِنَّ اللّهَ رَبّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ "؛ (1) همانا خداست پروردگار من و شما، بپرستيد او را كه همين است راه راست.

از اين دسته آيات نيز استفاده مي شود كه يكي از مقوّمات عبادت غير خدا و شرك، اعتقاد به ربوبيّت استقلالي غير خداوند است نه مطلق خضوع.

ص: 134

اگر مطلق خضوع عبادت بود، خداوند چنين امري نمي نمود.

با اين توضيح به اين نتيجه مي رسيم كه توسل و خضوع و استغاثه به غير خداوند متعال با عدم اعتقاد به الوهيت يا ربوبيّت او و اعتقاد به اين كه هر چه براي اوست به عنايت و به اذن و اراده خداوند است اشكالي ندارد و هيچ نوع ارتباطي با آياتي كه در مذمّت مشركان وارده شده نيز ندارد، زيرا مورد اعتراض آيات جايي است كه دعا و استغاثه و استعانت به نيت استقلال باشد، همان گونه كه در بخش پاسخ به شبهات به آنها اشاره مي كنيم.

ص: 135

هيچ يك مقدار ذرّه اي در آسمان ها و زمين مالك نيستند.

ابن هشام نقل مي كند: اولين كسي كه بت پرستي را به مكه و اطراف آن وارد كرد عمرو بن لحي بود. او در سفري كه به بلقاء از اراضي شام داشت، مردماني را ديد كه بت ها را عبادت مي كردند؛ از اين عمل سؤال نمود، در جواب او گفتند: اين بت هايي است كه آنان را عبادت مي كنيم و هرگاه از آنها باران و نصرت مي خواهيم به ما باران و نصرت مي دهند. عمرو بن لحي به آنان گفت: از اين بتان به ما نمي دهيد تا با خود به سرزمين عرب برده و آنها را عبادت نماييم؟ او با خود بت بزرگي به نام هبل برداشته و آن را بر سطح كعبه قرار داد، و مردم را به عبادت آن دعوت كرد. (1) .

از اين داستان استفاده مي شود كه مشركان جهت اعتقاد خاصي كه به بتان داشتند مذمّت مي شدند و آنها را به اعتقاد اين كه به طور مستقل باران مي دهند و هنگام جنگ آنان را ياري مي كنند، پرستش مي كردند، و در حقيقت بر اين اعتقاد مذمت شدند. اين كار آنان ارتباطي با كار مسلمانان ندارد؛ زيرا آنان با خضوع و تواضع و استمداد از پيامبر و اوليا بر اين اعتقادند كه همه امور به دست خداست، ولي از آن جهت كه پيامبران و اوليا به خدا نزديك اند و خداوند به آنان قدرت داده و هرچه مي كنند به اذن و اراده اوست، و خود خداوند نيز به واسطه قرار دادن آنان امر نموده، لذا به آنان توجه نموده و حاجاتشان را از آنان مي خواهند، يا خدا را به آنان قسم مي دهند تا حاجاتشان را برآورد.

حسن بن علي سقاف شافعي در كتاب التنديد لمن عدّد التوحيد (2)مي گويد: عبادت در شرع عبارت از غايت و نهايت خضوع و تذلّل نسبت به كسي است كه خضوع شده در حالي كه معتقد به اوصاف ربوبيت در او باشد. و عبادت در لغت به معناي اطاعت و عبوديت به معناي خضوع و ذلت است. پس عبادت در شرع با عبادت در لغت تفاوت دارد. كسي كه بر انسان خضوع كند شرعاً نمي گويند كه او را عبادت كرده است و اين چيزي است كه هيچ كس در آن اختلاف ندارد. پس هر كس كنار قبر پيامبر يا اوليا تذلل و

ص: 136

توسل كند نمي گويند كه او را عبادت كرده است، زيرا از نظر شرع، مجرد صدا زدن و استغاثه نمودن، عبادت محسوب نمي شود، اگر چه در لغت آن را عبادت بنامند. دليل اين مطلب اموري است مثل لفظ صلاة كه در لغت به معناي مطلق دعا و تضرع است، ولي در اصطلاح به معناي اقوال و افعال مخصوصي است كه افتتاح آن تكبير و اختتام آن تسليم است. پس هر دعايي نماز نيست، هم چنين است عبادت....

همو در جاي ديگر مي گويد: عبادت در شرع به معناي انجام نهايت خضوع قلبي و قالبي است. قلبي آن، اعتقاد به ربوبيت يا خصيصه اي از خصائص آن است، مثل استقلال در نفع يا ضرر، و قالبي آن، انجام انواع خضوع ظاهر از قيام، ركوع، سجود و غير اينهاست، همراه اعتقاد قلبي. لذا هرگاه كسي اين اعمال قالبي را بدون اعتقاد قلبي انجام دهد شرعاً عبادت محسوب نمي شود ولو آن عمل قالبي سجود باشد. اگر كسي قائل به كفر سجده كننده بر بت است از آن جهت مي باشد كه اين عمل نشانه آن اعتقاد است.... (1) .

آن گاه در نتيجه گيري از كلامش مي فرمايد: با اين بيان روشن شد كه مجرد صدا زدن يا استغاثه يا استعانت از ارواح اولياي الهي يا خوف و رجا يا توسل و تذلل عبادت محسوب نمي شود. (2) .

از همين رو در صحيحين وارد است كه خورشيد در روز قيامت به مردم چنان نزديك مي شود كه عرق به نصف گوش مردم خواهد رسيد، در اين ميان همه به حضرت آدم، آن گاه به موسي و سپس به حضرت محمّد(صلي الله عليه وآله) استغاثه مي كنند، و خداوند شفاعت آنان را مي پذيرد و بين خلايق حكم مي كند. (3) .

ص: 137

خداوند. توحيد الوهي همان توحيد عبادت است؛ يعني اين كه عبادت تنها مخصوص خداوند است. توحيد اسما و صفات؛ يعني اثبات هر صفتي كه در ادله بر خداوند ثابت شده، لكن بدون در نظر گرفتن نظير و شبيهي براي خداوند. (1) .

اين تقسيم اشكالاتي دارد كه به برخي از آنها اشاره مي شود:

1 _ ربوبيت به معناي خالقيّت نيست، بلكه همان گونه كه قبلا به آن اشاره شد عبارت از تدبير و اداره عالم و تصرّف در شئون آن است.

2 _ از بررسي آيات و مطالعه تاريخ بت پرستان به دست مي آيد كه توحيد در خالقيّت مورد اتفاق مردم شبه جزيرة العرب بوده، و تنها مشكل آنان توحيد در ربوبيّت و الوهيت و عبوديت است. از همين رو خداوند متعال به پيامبرش مي فرمايد: " وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللّهُ "؛ (2) و اگر از آنان سؤال كني چه كسي آسمان ها و زمين را خلق كرد همه مي گويند: خدا.

3 _ اله به معناي معبود نيست، لذا توحيد در الوهيت به معناي توحيد در عبوديت نيست؛ بلكه مقصود از اله همان معنايي است كه از لفظ جلاله الله استفاده مي شود و تنها فرقشان در اين است كه اولي كلّي و دومي مصداق آن كلّي است. شاهد اين مدعا آن است كه در كلمه اخلاص لا اله الاّ الله اگر مقصود از اله معبود باشد جمله كذب محض مي شود، زيرا به طور وضوح در خارج معبوداني غير از خداوند مي بينيم كه مورد پرستش مردم واقع مي شوند.

4 _ در مورد معناي توحيد صفاتي نيز اشكالاتي متوجه تقسيم آنان است كه در بحث كيفيت صفات الهي به آن اشاره كرده ايم. خلاصه اين كه حقيقت توحيد در صفات به معناي عينيّت صفات با ذات است، نه نيابت ذات از صفات كه معتزله قائلند، و نه زيادت صفات بر ذات كه اشاعره قائلند و نه اين معنايي كه وهابيون به آن معتقدند؛ زيرا معنايي كه وهابيون اعتقاد دارند يا سر از تشبيه در خواهد آورد يا تعطيل.

ص: 138

ص: 139

ج) جايگاه مشرك در آتش است:

خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النّارُ "؛ (1) هر كس به او شرك آورد خدا بهشت را بر او حرام سازد و جايگاهش در آتش دوزخ باشد.

د) شرك باعث سقوط از مقامات عالي است:

خداوند متعال مي فرمايد: " وَ مَنْ يُشْرِكْ بِاللّهِ فَكَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ.... "؛ (2) و هر كس به خدا شرك آورد بدان ماند كه از آسمان در افتد و مرغان در فضا بدنش را با منقار [قطعه قطعه] بربايند.

ه_) شرك ظلم بزرگي است:

خداوند متعال مي فرمايد: " وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظيمٌ "؛ (3) اي رسول ما ياد كن وقتي را كه لقمان در مقام پند و موعظه به فرزندش گفت: اي پسر عزيزم! هرگز به خدا شرك نياور كه شرك بسيار ستم بزرگي است.

و) شرك بخشيدني نيست:

خداوند متعال مي فرمايد: " إِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ "؛ (4) همانا خدا هر كسي را كه به او شرك آورد نخواهد بخشيد و سواي شرك را براي هر كه بخواهد مي بخشد.

ص: 140

2 _ شرك در خالقيت؛

3 _ شرك در ربوبيت.

شرك مربوط به عمل را شرك در عبادت و طاعت مي نامند كه بر دو قسم است:

1 _ شكر جلّي: كه در علم كلام و فقه مورد بحث قرار مي گيرد.

2 _ شرك خفي: كه در علم اخلاق از آن بحث مي شود و قرآن تمام اين اقسام را بررسي كرده است.

شرك در الوهيت: يعني اعتقاد به موجودي غير از خداوند كه داراي تمامي صفات جمال و كمال به طور استقلال است؛ قرآن كريم مي فرمايد: " لَقَدْ كَفَرَ الَّذينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ هُوَ الْمَسيحُ ابْنُ مَرْيَمَ "؛ (1) به طور تحقيق كساني كه قائل شدند خداوند همان مسيح بن مريم است كافر شدند.

شرك در خالقيت: يعني انسان به دو مبدأ مستقل براي عالم قائل شود به طوري كه خلق و تصّرف در شئونات عالم به دستشان است؛ همانگونه كه مجوس قائل به دو مبدأ خير به نام يزدان و شر به نام اهرمن مي باشند.

شرك در ربوبيت: آن است كه انسان معتقد شود در عالم، ارباب متعددي است و خداوند متعال ربّ الارباب است، به اين معنا كه تدبير عالم به هر يك از ارباب متفرق به طور استقلال تفويض شده است؛ همان گونه كه مشركان عصر حضرت ابراهيم(عليه السلام) به اين نوع شرك مبتلا بودند. خداوندمتعال مي فرمايد: " فَلَمّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأي كَوْكَبًا قالَ هذا رَبّي فَلَمّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ اْلآفِلينَ. فَلَمّا رَأَي الْقَمَرَ بازِغًا قالَ هذا رَبّي فَلَمّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِني رَبّي َلأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضّالِّينَ. فَلَمّا رَأَي الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبّي هذا أَكْبَرُ فَلَمّا أَفَلَتْ قالَ يا قَوْمِ إِنّي بَريءٌ مِمّا تُشْرِكُونَ "؛ (2) چون شب تاريك در آمد ستاره درخشاني را ديد گفت: اين پروردگار من است، پس چون آن ستاره غروب كرد گفت: من چيز نابود شونده را به خدايي نخواهم گرفت. پس چون ماه تابان را ديد گفت: اين خداي من است، وقتي كه آن هم نابود شد گفت: اگر خداي من مرا هدايت نكند همانا من از

ص: 141

گمراهان عالم خواهم بود. پس چون خورشيد درخشان را ديد گفت: اين خداي من است، اين از آن ستاره و ماه با عظمت و روشن تر است، پس چون آن نيز نابود گرديد، گفت: اي گروه مشركان من از آنچه شريك خدا قرار مي دهيد بيزارم.

شرك در عبادت و طاعت: به اين معناست كه انسان خضوع و تذلّلش ناشي از اعتقاد به الوهيت يا ربوبيت كساني باشد كه براي آنها خضوع و تذلل و خشوع مي كند.

ص: 142

قرآن در ظاهر رجوع بصر را به يعقوب، مستند به اراده يوسف(عليه السلام) مي داند، ولي اين فعل ناشي از اراده و قدرت و مشيت الهي است.

هم چنين خداوند متعال به حضرت موسي(عليه السلام) امر مي كند تا عصايش را به سنگ بزند تا از آن آب بجوشد؛ آن جا كه مي فرمايد: " فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتا عَشْرَةَ عَيْنًا "؛ (1) ما به او دستور داديم كه عصاي خود را بر سنگ زن پس دوازده چشمه آب از آن سنگ بيرون آمد.

خداوند متعال در جايي ديگر اين سلطه غيبي را براي يكي از نزديكان و حاشيه نشينان حضرت سليمان(عليه السلام) ثابت مي نمايد؛ آن جا كه مي فرمايد: " قالَ الَّذي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قالَ هذا مِنْ فَضْلِ رَبّي "؛ (2) و آن كس كه به علم كتاب دانا بود گفت: من پيش از آن كه چشم برهم زني تخت را به اينجا آورم. چون سليمان سرير را نزد خود مشاهده كرد؛ گفت: اين توانايي از فضل خداي من است.

آيات در اين زمينه بسيار است. حال اگر كسي معتقد به سلطه غيبي براي كسي شد، نه به صورت مستقل بلكه به اذن و مشيت الهي، اگر چه آن شخص در عالم برزخ باشد، از جانب شرك مشكلي در عقيده اش پديد نيامده است.

2 _ تأثير مرگ در تحقق مفهوم شرك

محمّد بن عبدالوهاب در بحث توسل به انبيا و اوليا مي گويد:

اين امر در دنيا و آخرت جايز است، ولي بعد از وفات آنان جايز نيست. (3) .

ابن قيم جوزيه مي گويد: از انواع شرك حاجت خواستن از اموات و استعانت از آنان و توجه به آنان است و اين، اصل و اساس شرك در عالم است.... (4) .

ص: 143

جواب:

در بحث مستقلي كه در مورد حيات برزخي خواهيم نمود به اين شبهه پاسخ خواهيم داد و ثابت خواهيم كرد كه مردگان نه تنها در عالم برزخ حيات و زندگاني داشته و از اين عالم نيز باخبرند، بلكه زندگي شان از حيات دنيوي وسيع تر و علمشان به حقايق اين عالم جامع تر است.

3 _ دعا نوعي عبادت است

محمّد بن عبدالوهاب در استدلال بر عدم جواز توجه به غير خداوند و شرك بودن استغاثه و استعانت از غير خدا مي گويد: عبادت مخصوص خداوند متعال است و كسي در آن حقي ندارد و دعا نوعي از عبادت است كه كوتاهي كردن از آن مستوجب عذاب است، لذا تقاضا از غير خدا انحراف از عبادت خدا و شريك قرار دادن غير او در عبادت با خداوند است. (1) .

جواب:

درخواست حاجت از غير خداوند به دو شكل صورت مي پذيرد: يكي اين كه با اعتقاد به استقلال در تأثير واسطه است كه اين مشكل شرك را دارد. ديگر اين كه توجه به غير خدا دارد و از او حاجت طلب مي كند، لكن با اين اعتقاد كه او تنها واسطه خير است و همه امور به دست خداوند متعال است، اين عمل نه تنها اشكالي ندارد بلكه در راستاي توحيد است. و آيه شريفه: " ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ "؛ (2) نهي از خواستن و توجه؛ همراه با اعتقاد استقلالي در تأثير، شرك است، نه مطلق خواستن و توجه كردن، زيرا خداوند متعال در قرآن كريمش به صراحت سخن از واسطه به ميان آورده و مردم را به طلب كردن و واسطه قرار دادن دعوت كرده است؛ آن جا كه مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ... "؛ (3) اي مؤمنين تقوا پيشه كنيد و به سوي من وسيله را طلب كنيد....

ص: 144

با اين گفته ها، جواب محمّد بن عبدالوهاب در اين بخش نيز داده خواهد شد؛ آن جا كه استدلال به الدعاء مخّ العبادة كرده است، زيرا مطلق دعا عبادت نيست، تا چه رسد به اين كه روح و اصل عبادت باشد، بلكه دعا از دعوت به معناي نداست و هر ندايي دعا نيست؛ همان گونه كه هر دعايي عبادت نيست. هم چنين هر نداي خداوند به محض اين كه خطاب و نداي اوست عبادت نيست، بلكه _ همان گونه كه قبلاً اشاره شد _ عبادت در اصطلاح شرع عبارت از خضوعي است كه همراه با اعتقاد به الوهيت يا ربوبيت كسي باشد كه براي او خضوع شده است، و اين معنا هيچ گونه ربطي به توجه و خواستن از اولياي الهي و استغاثه و استعانت از آنان ندارد، زيرا با اعتقاد به الوهيت و يا ربوبيت آنان همراه نيست. پس معناي حديث الدعاء مخّ العبادة اين است: ندا دادن و خواندن خداوند به عنوان اين كه او اله و مستقل در تأثير است، اصل عبادت مي باشد.

حسن بن علي سقّاف شافعي مي گويد:

تمام اقسام دعا عبادت نيست، مگر آن نوعي كه همراه با اعتقاد به صفات ربوبيت يا يكي از آن صفات باشد و قول پيامبر(صلي الله عليه وآله): الدعاء هو العبادة به اين معنا نيست كه هر دعايي عبادت است، بلكه دعايي عبادت است كه براي خدا بوده يا براي كسي كه دعا كننده معتقد به صفتي از صفات ربوبيت براي مدعوّ است. (1) .

ص: 145

ص: 146

اين معنا مؤيّد مرجئه _ كه قائل هستند عمل اهميتي ندارد _ نيست، بلكه هدف از اين تعريف آن است كه بگويد: آنچه انسان را از كفر به ايمان متحوّل كرده و حكم به احترام جان و مالش مي دهد تصديق قلبي است، در صورتي كه با اقرار به زبان در صورت امكان مقرون گردد. امّا آنچه كه انسان را از جهنم نجات مي دهد تصديق توأم با عمل است. و شاهد اين مطلب كه عمل جزء ايمان نيست آيات و روايات است:

1 _ خداوند متعال عمل صالح را عطف بر ايمان كرده است، آن جا كه مي فرمايد: " إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ "؛ (1) همانا كساني كه ايمان آورده و عمل صالح به جاي آورده اند. و مي دانيم كه مقتضاي عطف مغايرت بين معطوف و معطوف عليه است. و اگر عمل داخل در ايمان باشد در اين جا تكرار لازم مي آيد.

2 _ و نيز مي فرمايد: " وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصّالِحاتِ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ "؛ (2) و هركس كه عمل صالح انجام دهد در حالي كه مؤمن است. كه از اين آيه نيز مغايرت بين عمل و ايمان در مفهوم استفاده مي شود.

3 _ و نيز خداوند متعال مي فرمايد: " وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَي اْلأُخْري فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتّي تَفِيءَ إِلي أَمْرِ اللهِ "؛ [397] و اگر دو طائفه از اهل ايمان به قتال و دشمني برخيزند، شما مؤمنان در ميان آنان صلح برقرار كنيد، و اگر يك قوم بر ديگري ظلم كرد با آن طائفه ظالم قتال كنيد، تا به فرمان خدا بازآيد. مشاهده مي نماييم كه در اين آيه خداوند مؤمن را بر گروه معصيت كار و ظالم اطلاق كرده است.

4 _ و نيز مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ كُونُوا مَعَ الصّادِقِينَ "؛ (3) اي مؤمنين تقوا پيشه كرده و همراه با صادقين باشيد. در اين آيه خداوند مؤمنين را به تقوا يعني انجام واجبات و ترك محرمات امر نموده است.

ص: 147

5 _ از برخي آيات نيز استفاده مي شود كه محلّ ايمان قلب است. خداوند مي فرمايد: " أُولئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ اْلإِيمانَ "؛ (1) آنان كساني هستند كه خدا بر دل هايشان نور ايمان نگاشته است. در جايي ديگر مي فرمايد: " وَلَمّا يَدْخُلِ اْلإِيمانُ فِي قُلُوبِكُمْ "؛ (2) و هرگز ايمان در دلهايتان داخل نشده است.

6 _ بخاري به سند خود از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه در روز خيبر فرمود: به طور حتم پرچم را به دست كسي مي سپارم كه او خدا و رسول را دوست دارد و خداوند به دست او فتح و پيروزي قرار خواهد داد. عمر بن خطاب گفت: هيچ زمان به مانند آنوقت امارت را دوست نداشتم. انتظار مي كشيدم كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) مرا صدا زند. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) علي بن ابي طالب(عليه السلام) را خواست، آنگاه پرچم را به او داد و فرمود: پيش برو و به چيزي توجه نكن تا اين كه خداوند به دست تو فتح و پيروزي حاصل كند. علي(عليه السلام)مقداري حركت كرد، سپس متوقف شد و صدا زد: اي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)! تا كجا با آنان بجنگم؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: با آنان قتال كن تا شهادت به وحدانيت خدا و نبوت من دهند. و اگر اين چنين كردند خون ها و اموالشان محفوظ خواهد بود. (3) .

7 _ شيخ صدوق(رحمه الله) به سند صحيح از امام صادق(عليه السلام) نقل مي كند كه فرمود: شهادت به وحدانيت خدا و نبوت پيامبر(صلي الله عليه وآله) و اقرار به طاعت و معرفت امام كمتر چيزي است كه انسان را به ايمان مي رساند. (4).

ص: 148

تصديق قلبي بر دو گونه است: يكي اين كه اجمالاً آنچه را كه پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) به آن خبر داده تصديق نماييم. و ديگر اين كه اموري را به تفصيل تصديق نماييم از قبيل:

1 _ وجود خداوند متعال و توحيد او و اين كه او مثل و همتايي ندارد.

2 _ توحيد در خالقيّت و اين كه براي عالم خالقي به جز او نيست.

3 _ توحيد در ربوبيّت و تدبير و اين كه براي عالم مدبّري، بالاستقلال، جز او نيست.

4 _ توحيد در عبادت و اين كه معبودي غير از او نيست.

5 _ نبوت پيامبر اسلام.

6 _ معاد و روز جزا.

ص: 149

ضروري حاصل شده كه از جانب پيامبر(صلي الله عليه وآله) است. (1) .

سيد يزدي(رحمه الله) به اموري كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به آن خبر داده اشاره كرده مي فرمايد: كافر كسي است كه منكر الوهيت يا توحيد يا رسالت يا يكي از ضروريات دين شود، با التفات به اين كه ضروري است به طوري كه انكارش به انكار رسالت منجرّ شود. (2) .

ص: 150

اين مطلب از اموري است كه هركسي كوچك ترين توجهي به شريعت اسلامي داشته باشد از آن اطلاع دارد، ولو معاشرت زيادي با مسلمانان ندارد. لكن _ مع الاسف _ مشاهده مي شود كه چگونه به سبب برخي از مسائل اختلافي، برخي از مذاهب ساير مسلمانان را تكفير كرده و به جان آنان مي افتند. كاري كه مورد خوشنودي استكبار و استعمار شده و از اين راه استيلاي خود را بر مسلمين ادامه مي دهند.

جمهور فقيهان و متكلمان بر اين باورند كه كسي حق ندارد ديگري را كه اهل قبله است و به طرف آن نماز مي خواند، با اقرار به شهادتين و عدم انكار ضروريي از ضروريات دين، تكفير نمايد:

1 _ قاضي سبكي مي گويد: اقدام بر تكفير مؤمنين جداً دشوار است. و هركسي كه در قلبش ايمان است تكفير اهل هوا و بدعت را دشوار مي شمرد، در صورتي كه اقرار به شهادتين دارد؛ زيرا تكفير امري دشوار و خطير است. (1) .

2 _ قاضي ايجي مي گويد: جمهور متكلمين و فقيهان بر اين امر اتفاق دارند كه نمي توان احدي از اهل قبله را تكفير نمود.... (2) .

3 _ تفتازاني مي گويد: مخالف حقّ از اهل قبله كافر نيست، مادامي كه ضرورتي از ضروريات دين را مخالفت نكند، مثل حدوث عالم، حشر اجساد. (3) .

4 _ ابن عابدين مي گويد: در كلمات صاحبان مذاهب بسيار تكفير ديگران مشاهده مي شود ولي اين گونه تعبيرها از كلام فقهاي مجتهد نيست. و معلوم است كه اعتباري به غيرفقها نيست. (4) .

ص: 151

كساني كه اهل عمل به فرائض ديني نيز هستند. اينك به برخي از اين روايات اشاره مي نماييم:

1 _ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: اسلام بر چند خصلت بنا شده است: شهادت به وحدانيت خداوند، رسالت پيامبر(صلي الله عليه وآله)، اقرار به آنچه از جانب خدا رسيده و جهاد.... پس مسلمانان را به جهت گناه تكفير نكنيد، و عليه آنان شهادت به شرك ندهيد.

2 _ و نيز فرمود: اهلِ ملتِ خود را تكفير نكنيد، اگرچه گناه كبيره انجام مي دهند.

3 _ هر مسلماني كه مسلمان ديگر را تكفير كند، اگر واقعا كافر باشد اشكالي ندارد، و الاّ خودش كافر مي شود.

4 _ هم چنين فرمود: به جهت گناه، اهل لااله الاّ الله را تكفير نكنيد، زيرا كسي كه چنين كند خودش به كفر نزديك تر است. (1) .

ص: 152

و غالب استعمال ايمان در مقابل كفر است. خداوند متعال مي فرمايد: " وَمَنْ يَتَبَدَّلْ

الْكُفْرَ بِالاِْيمَانِ فَقَدْ ضَلَّ سَوَاءَ السَّبِيلِ "؛ (1) و هركس ايمان را به كفر مبدّل سازد بي شك راه راست را گم كرده است. و نيز مي فرمايد: " هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمَانِ "؛ (2) آنان به كفر در آن روز نزديك ترند تا به ايمان.

اين به حسب معناي لغوي اسلام است، ولي در قرآن كريم اسلام بر وجوه مختلفي استعمال شده است:

1 _ اسلام در مقابل ايمان:

خداوند متعال در برخي از موارد اسلام را بر اقرار لفظي اطلاق نموده كه همراه با تصديق قلبي نباشد، آن جا كه مي فرمايد: " قَالَتْ الاَْعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلْ الاِْيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ... "؛ (3) اعراب گفتند: ما ايمان آورديم، بگو شما ايمان نياورده ايد، ولكن بگوييد: اسلام آورده ايم و هنوز ايمان در قلوب شما وارد نشده است.

2 _ تسليم زباني و تصديق قلبي:

در برخي از موارد نيز اسلام بر مرتبه اول از ايمان اطلاق شده كه همان تسليم زباني و انقياد و تصديق قلبي است، آن جا كه مي فرمايد: " الَّذِينَ آمَنُوا بِآيَاتِنَا وَكَانُوا مُسْلِمِينَ "؛ (4) كساني كه به نشانه هاي ما ايمان آورده و مسلمان بودند.

3 _ تسليم، ورا تصديق قلبي:

گاهي نيز اسلام بر مرتبه ديگر از ايمان اطلاق مي شود و آن اين كه وراي تصديق قلبي، تسليم قلبي نسبت به دستورهاي خداوند نيز باشد. خداوند متعال مي فرمايد: " فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّي يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُوا فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجاً

ص: 153

مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيماً "؛ (1) نه چنين است قسم به خداي تو كه اينان به حقيقت اهل ايمان نمي شوند مگر آن كه درخصومت و نزاعشان تنها تو را حاكم كنند و آن گاه به هر حكمي كه كني هيچ گونه اعتراضي در دل نداشته كاملاً از دل و جان تسليم فرمان تو باشند. و از اين قبيل است قول خداوند: " إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ "؛ (2) آن گاه پروردگارش به او فرمود: اي ابراهيم سر به فرمان خدا فرود آور، عرض كرد مطيع پروردگار عالميانم.

ص: 154

ص: 155

ص: 156

جهان آفرينش را به بهترين صورت آفريده است؛ آن جا كه مي فرمايد: " الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْء خَلَقَهُ "؛ (1) آن خدايي كه همه چيز را به بهترين صورت آفريده است.

جهان براساس نظام علّت ومعلولي واسباب و مسببات، براي هدايت و رشد و تكامل انسان ها آفريده شده است و نيازمندي هاي طبيعي بشر با عوامل و اسباب عادي برآورده مي گردد. فيوضات معنوي خداوند، همچون هدايت، مغفرت و آمرزش نيز براساس نظامي خاص بر انسان ها نازل مي شود و اراده حكيمانه خداوند بر اين تعلق گرفته كه امور از طريق اسباب خاص و علل معين به انسان ها برسد. بنابراين، همان گونه كه در عالم ماده نمي توان پرسيد: چرا خداوند متعال زمين را با خورشيد نوراني كرده و خود بيواسطه به چنين كاري دست نزده است؟ در عالم معنا نيز نمي توان گفت: چرا خداوند مغفرت خويش را به واسطه اولياي الهي، شامل حال بندگان مي كند؟ شهيدمطهري مي فرمايد:

فعل خدا، داراي نظام است. اگر كسي بخواهد به نظام آفرينش اعتنا نداشته باشد گمراه است. به همين جهت است كه خداي متعال، گناه كاران را ارشاد فرموده است كه درِ خانه رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) بروند و علاوه بر اين كه خود طلب مغفرت كنند، از آن بزرگوار بخواهند كه براي ايشان طلب مغفرت كند. قرآن كريم مي فرمايد: " وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤوُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوّاباً رَحِيماً "؛ (2) اگر ايشان هنگامي كه [با ارتكاب گناه] به خود ستم كردند، نزد تو مي آمدند و از خدا آمرزش مي خواستند و پيامبر هم براي ايشان طلب مغفرت مي كرد، خدا را توبه پذير مهربان مي يافتند. (3) .

از همين رو مي بينيم كه در قرآن و سنت تأكيد فراواني بر وسيله و توسل شده است. خداوند متعال مي فرمايد: " يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ... "؛ (4) اي مؤمنين تقوا پيشه كنيد و براي رسيدن به او وسيله طلب نماييد.

ص: 157

ص: 158

آلوسي در ذيل آيه شريفه: " وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ... " مي گويد: خداوند امر به ادايِ طاعات نموده است. (1) .

حضرت ابراهيم و فرزندش اسماعيل ساختن خانه خدا را عملي براي تقرّب به خداوند متعال قرار داده بودند. خداوند در اين باره مي فرمايد: " وَ إِذْ يَرْفَعُ إِبْراهِيمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَ إِسْماعِيلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ "؛ (2) و [نيز يادآوريد] هنگامي را كه ابراهيم و اسماعيل پايه هاي خانه [كعبه] را بالا مي بردند و [مي گفتند] پروردگارا! از ما بپذير، كه تو شنوا و دانايي. آن گاه از خداوند حاجتشان

را طلبيده و عرض مي كنند: " رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً

لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحِيمُ "؛ (3) پروردگارا! ما

را تسليم فرمان خود قرار ده و از دودمان ما، امّتي كه تسليم فرمانت باشند

[بهوجود آور ] و طرز عبادتمان را به ما نشان بده و توبه ما را بپذير كه تو توبه پذير و مهرباني.

شيخ عبدالعزيز بن باز مي گويد: هم چنين يكي از اقسام توسّل جايز، توسل به اعمال صالح است؛ در روايت آمده است: گروهي در غاري محبوس شدند و هركدام با وسيله قرار دادن اعمال صالح خود از خداوند خواستند كه او را نجات دهد: يكي خدا را به نيكي به پدر و مادر قسم داد. ديگري، به عفت از زنا سوگند داد. آن يكي به اداي امانت ياد كرد؛ در اين هنگام خداوند همه آنان را نجات داد. (4) .

مصطفي محمود در ذيل آيه: " وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ " مي گويد: وسيله هر انساني عملش است و بهترين عمل متابعت كردن از رسول و الگو قرار دادن او در تمام اعمال است.... (5) .

ص: 159

ص: 160

ص: 161

ص: 162

ص: 163

شد و به مقصود خود رسيد.

اين حديث را جماعت كثيري از اهل سنت نقل كرده اند؛ امثال: حاكم نيشابوري، (1) ابن عبدالبر، (2) ابونعيم اصفهاني، (3) ذهبي، (4) حافظ هيثمي، (5) متقي هندي (6) و ديگران.

2 _ دارمي در سنن خود از ابوالجوزاء أوس بن عبدالله نقل مي كند: در مدينه قحطي شديدي پديد آمد. عده اي نزد عايشه آمده و از اين امر شكايت كردند. عايشه گفت: به سراغ قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) رويد و از آن جا دريچه اي به سوي آسمان باز كنيد تا بين قبر حضرت(صلي الله عليه وآله) و آسمان فاصله اي نباشد. آنان چنين كردند. خداوند نيز به بركت توسل به حضرت(صلي الله عليه وآله) باران فراواني به آنها عنايت كرد، تا آن كه سبزي ها رشد كرده و شتران چاق شدند.... (7) .

از آن جا كه حديث به دليل وجود سعيد بن زيد در سند آن، (8) موافق با عقيده

الباني نبوده درصدد تضعيف آن برآمده است، در حالي كه سعيد بن زيد از رجال مسلم است و يحيي بن معين او را توثيق نموده است. هم چنين بخاري، ابن سعد، عجلي، ابوزرعه، ابوجعفر دارمي و برخي ديگر از رجاليين اهل سنت او را توثيق نموده اند. (9) .

3 _ قسطلاني نقل مي كند: عربي بركنار قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) ايستاد و عرض كرد: بارخدايا! امر كردي تا بندگان را آزاد كنيم، اين حبيب تو است و من بنده تو، مرا از آتش جهنم به حقّ پيامبرت آزاد گردان. هاتفي ندا داد: اي مرد! چرا آزادي از جهنم را تنها بر خودت

ص: 164

خواستي و براي جميع مؤمنين نخواستي؟ برو كه تو را آزاد نمودم.(1) .

ص: 165

پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله)در رأس آنها است.... (1) .

6 _ حسن بن علي سقاف شافعي مي گويد: توسل، استغاثه و طلب شفاعت از بزرگِ مردم (محمد(صلي الله عليه وآله) پيامبر و چراغ تاريكي ها) از امور مستحبي است كه بر آن تأكيد فراوان شده است، بهويژه هنگام گرفتاري ها. و سيره علماي اهل عمل و اولياي اهل عبادت، بزرگان محدثين و امامان سلف بر اين بوده است.

7 _ نووي در برخي از كتاب هايش قائل به استحباب توسل شده است. (2) .

8 _ غماري در مقدمه كتابش مي نويسد: قول به استحباب توسل مذهب شافعي و ديگر از امامان شايسته است. كساني كه بر جلالت و وثوق آنان اجماع است. (3) .

9 _ ابن حجر مكّي از اشعار شافعي اين دو بيت را كه بر توسل شافعي به اهل بيتِ پيامبر(صلي الله عليه وآله) دلالت دارد نقل مي كند:

آل النبيّ ذريعتي

و هم إليه وسيلتي

أرجو بهم أعطوا غداً

بيدي اليمين صحيفتي (4) .

10 _ زيني دحلان مي گويد: هركس كه ذكرهاي پيشينيان و دعاها و اوراد آنان را دنبال كند در آنها مقدار زيادي از توسل به ذوات مقدسه مي يابد. و كسي بر آنان ايراد نگرفت، تا اين كه اين منكران (وهابيان) آمدند. و اگر قرار باشد كه نمونه هاي توسل را جمع كنيم كتابي عظيم مي شود.... (5) .

مرحوم علامه اميني در توجيه توسل مي فرمايد: توسل بيش از اين نيست كه شخصي با واسطه قرار دادن ذوات مقدسه به خدا نزديك شود و آنها را وسيله برآورده شدن حاجات خود قرار دهد، زيرا آنان نزد خدا آبرومندند؛ نه اين كه ذات مقدس آنان را

ص: 166

به طور مستقل در برآورده شدن حاجت هايش دخيل بداند، بلكه آنان را مجاري فيض، حلقه هاي وصل و واسطه هاي بين مولي و بندگان مي داند... با اين عقيده كه تنها مؤثر حقيقي در عالم وجود خداوند سبحان است و تمام كساني كه متوسل به ذوات مقدسه مي شوند همين نيّت را دارند، حال اين چه ضدّيتي با توحيد دارد؟.... (1) .

ص: 167

واسطه قرار دهد. از همين رو، صحابه بعد از پيامبر(صلي الله عليه وآله) با تمسك به اين آيه از آن حضرت(صلي الله عليه وآله)طلب استغفار مي نمودند. اين مطلب علي الخصوص با اثبات حيات برزخي و وجود ارتباط بين عالم برزخ و دنيا هموارتر خواهد شد. (1) .

2 _ بيهقي و ابن ابي شيبه نقل مي كنند: در زمان خلافت عمر قحطي شديدي بر مردم روي آورد. بلال بن حرث(رحمه الله) از اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) كنار قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: اي رسول خدا! براي امتت باران طلب، زيرا آنان نزديك است كه هلاك شوند. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در عالم رؤيا به او فرمود: زود است كه آنان سيراب شوند. (2) در اين حديث بلال به دعاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) متوسل شده است.

3 _ علي(عليه السلام) مي فرمايد: شخصي بعد از سه روز از دفن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد مدينه شد و خود را روي قبر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) انداخت و خاك آن را بر سر ريخت و عرض كرد: اي رسول خدا! گفتي، ما هم گفتارت را شنيديم، از خداوند گرفتي ما نيز از تو گرفتيم، از جمله آياتي كه بر تو نازل شد، اين بود: " وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُوكَ " تا آخر آيه. من به خود ظلم كرده ام، آمده ام تا برايم استغفار نمايي. از داخل قبر ندا داده شد كه تو به طور حتم بخشيده شدي. (3) .

ص: 169

ص: 170

3 _ گروه دائمي مفتيان وهابيون مي گويند:... توجه پيدا كردن مردم به اين مساجد و مسح نمودن ديوارها و محراب ها و تبرك به آنها بدعت و نوعي شرك و شبيه به عمل كفار در جاهليّت است. (1) .

4 _ بن باز مي گويد: قرار دادن قرآن در ماشين به جهت تبرك، اصلي بر آن نبوده و غير مشروع است. (2) .

5 _ ابن فوزان مي گويد: تبرك به معناي طلب بركت و او به معناي ثبات خير و طلب خير و زيادتي آن است و اين طلب بايد از كسي باشد كه مالك آن بوده و بر آن قدرت دارد و او همان خداوند سبحان است كه بركت نازل كرده و ثبات مي دهد. هيچ مخلوقي قدرت بر بخشش، بركت، ايجاد و ابقاء و تثبيت آن ندارد.

لذا تبرك به اماكن و آثار و اشخاص _ از زندگان و مردگان _ جايز نيست، زيرا يا شرك است و يا.... (3) .

6 _ ابن عثيمين نيز مي گويد: برخي از زائرين دست به محراب و منبر و ديوار مسجد مي كشند، تمام اينها بدعت است. (4) .

ص: 171

ص: 172

ب _ بركت در زمان و مكان

لفظ بركت و مشتقّات آن در مورد برخي از اماكن و بخش هايي از زمين يا زمان نيز به كار برده شده است:

1 _ خداوند متعال راجع به مكه مكرمه مي فرمايد: " إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذي بِبَكَّةَ مُبارَكًا وَ هُدًي لِلْعالَمينَ "؛ (1) همانا اولين خانه اي كه براي مكان عبادت مردم بنا شده مكه است كه در آن بركت و هدايت خلايق است.

2 _ در رابطه با مسجد الأقصي و اطراف آن مي فرمايد: " سُبْحانَ الَّذي أَسْري بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَي الْمَسْجِدِ اْلأَقْصَي الَّذي بارَكْنا حَوْلَهُ "؛ (2) پاك و منزه است خدايي كه در شبي بنده خود را از مسجد الحرام به مسجد الاقصي سوق داد كه پيرامونش را مبارك و پرنعمت ساخت.

3 _ و درباره شب قدر مي فرمايد: " إِنّا أَنْزَلْناهُ في لَيْلَة مُبارَكَة إِنّا كُنّا مُنْذِرينَ "؛ (3) اين قرآن بزرگ كتابي مبارك و عظيم الشأن است كه بر تو نازل كرديم تا امت در آياتش تفكر كنند.

ص: 173

2 _ در صحيح بخاري در كيفيت صلوات به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) چنين آمده است: اللّهم صلّ علي محمّد عبدك و رسولك، كما صلّيت علي ابراهيم و بارك علي محمّد و آل محمّد كما باركت علي ابراهيم. (1) .

ص: 174

2 _ از جمله موارد ديگري كه قرآن در مورد امت هاي ديني پيشين به آن اشاره كرده، تبرك جستن بني اسرائيل به تابوتي است كه در آن آثار آل موسي و آل هارون بوده است. خداوند متعال در قرآن كريم قصه پيامبر بني اسرائيل كه بشارت به پادشاهي طالوت داد، اين چنين حكايت مي كند: " إِنَّ آيَةَ مُلْكِهِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ التّابُوتُ فيهِ سَكينَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ بَقِيَّةٌ مِمّا تَرَكَ آلُ مُوسي وَ آلُ هارُونَ تَحْمِلُهُ الْمَلائِكَةُ "؛ (1) نشانه پادشاهي او اين است كه آن صندوق [عهد] كه در آن آرامش خاطري از جانب پروردگارتان، و بازمانده اي از آنچه خاندان موسي و خاندان هارون [در آن] بر جاي نهاده اند در حالي كه فرشتگان آن را حمل مي كنند به سوي شما خواهد آمد.

اين تابوت همان تابوتي است كه به امر خدا مادر حضرت موسي (عليه السلام) فرزندش را در آن قرار داد و بر روي آب رها نمود، اين تابوت در بين بني اسرائيل احترام خاصي داشت؛ به حدّي كه به آن تبرك مي جستند. حضرت موسي(عليه السلام)قبل از وفاتش، الواح و زره خود و آنچه از آيات نبوّت بود در آن قرار داد و نزد وصيّ اش يوشع به وديعه گذارد. اين صندوق نزد بني اسرائيل بود و آن را از ديد مردم پنهان نگه مي داشتند. بني اسرائيل تا مادامي كه تابوت نزدشان بود در عزت و رفاه بودند، ولي هنگامي كه گناه كرده و به تابوت بي احترامي كردند، خداوند آن را مخفي نمود. آنان بعد از مدّتي، آن را از يكي از انبيايشان خواستند؛ خداوند متعال طالوت را پادشاه آنان كرد و نشانه ملك او، همان صندوق [عهد] بود.

زمخشري مي گويد: تابوت، صندوق تورات بوده است، و هرگاه حضرت موسي(عليه السلام) در صدد قتال برمي آمد آن را بيرون آورده و در منظر بني اسرائيل قرار مي داد تا با ديدن آن آرامش پيدا كرده و در جهاد سست نگردند.... (2) .

از اين داستان استفاده مي شود كه بني اسرائيل نيز از تابوتي كه آثار حضرت موسي در آن بوده تبرك مي جستند و براي آن احترام خاصي قائل بوده اند.

ص: 175

ص: 176

طفل و تبرك به اهل فضل مستحب است. (1) .

3 _ انس مي گويد: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) را ديدم كه حلاّق سر مباركش را مي تراشيد و اصحاب دور وجودش طواف مي كردند تا اگر دانه مويي از سر حضرت(صلي الله عليه وآله) جدا شود بر دستان آنها قرار گيرد. (2) .

4 _ ابي حجيفه مي گويد: خدمت رسول خدا(صلي الله عليه وآله) رسيدم، در حالي كه وضو مي گرفت و مردم بر هم سبقت مي گرفتند تا از آب وضوي پيامبر(صلي الله عليه وآله) بهره ببرند. هر كس از آن آب بر مي داشت، براي تبرك به خود مي ماليد و كسي هم كه به آن دسترسي پيدا نمي كرد از رطوبت ديگري استفاده مي برد. (3) .

عروه از مسور و ديگران نقل مي كند: هنگام وضوي رسول خدا(صلي الله عليه وآله)، نزديك بود كه مردم به دليل هجوم آوردن براي تبرك از آب وضوي پيامبر(صلي الله عليه وآله) خودشان راهلاك كنند. (4) .

5 _ سعد مي گويد: از اصحاب رسول خدا شنيدم كه مي گفتند: رسول خدا(صلي الله عليه وآله)كنار چاه بضاعه آمد و با دلوي از چاه آب كشيد و با آن وضو گرفت و بقيه آن را داخل چاه ريخت. بعد از اين جريان هرگاه شخصي مريض مي شد، از آن چاه آب مي كشيدند و او را مي شستند؛ و فوراً شفا مي يافت. (5) .

6 _ ابو ايوب انصاري مي گويد: بعد از آن كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد خانه ما شد؛ من براي حضرتش غذا مي آوردم، هنگامي كه ظرف غذا را بر مي گرداندم، من و همسرم از محل دست هاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) در غذا به نيت تبرك برداشته و استفاده مي كرديم. (6) .

ص: 177

رأي ابن تيميه و احمد بن حنبل در تبرك:

ابن تيميه در كتاب اقتضاء الصراط المستقيم نقل مي كند: احمد بن حنبل و غير او اجازه داده اند تا انسان منبر و جا دستي پيامبر(صلي الله عليه وآله) را بر روي منبر براي تبرك مسح نمايد، ولي مسح قبر آن حضرت را رخصت نداده اند. ولي برخي ديگر از اصحاب ما روايتي از احمد نقل كرده كه مسح قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) را نيز جايز شمرده است.

ص: 178

مي آشاميد و به قصد تبرك بر صورتش مي پاشيد. (1) .

6 _ انس مي گويد: پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر امّ سليم وارد شد و در آن جا مشكي از آب ديد كه بر ديوار آويزان شده بود؛ آن گاه پيامبر(صلي الله عليه وآله) ايستاده از آن آب آشاميد. امّ سليم مشك را برداشته و دهانه آن را بريده و براي تبرك نزد خود نگاه داشت. (2) .

7 _ ابن سيرين نقل مي كند: نزد انس بن مالك، عصايي از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بود كه بعد از وفاتش آن را با او بين پهلو و پيراهنش دفن نمودند. (3) .

8 _ ابراهيم بن عبدالرحمن بن عبدالقاري مي گويد: ابن عمر را ديدم كه دستش را بر جايگاه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در منبر كشيده و به صورت خود مي ماليد. (4) .

9 _ يزيد بن عبدالله بن قسيط مي گويد: جماعتي از اصحاب پيامبر(صلي الله عليه وآله) را ديدم كه وقتي مسجد از جمعيت خالي مي شد، دست بر دستگيره منبر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) گذارده، آن گاه دعا مي نمودند. (5) .

10 _ داود بن صالح مي گويد: روزي مروان به روضه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد شد، ديد شخصي صورتش را بر روي قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) گذارده است. به او گفت: آيا مي داني چه مي كني؟ هنگامي كه آن شخص صورتش را برداشت مروان ديد كه او ابوايوب است. ابوايوب در جوابش فرمود: من به جهت اين سنگ نيامده ام، بلكه به خاطر رسول خدا(صلي الله عليه وآله)آمده ام. (6) .

11 _ ابن عساكر به سند خود از امام علي(عليه السلام) نقل مي كند: بعد از دفن رسول خدا(صلي الله عليه وآله)فاطمه(عليها السلام)بر بالاي قبر پدرش ايستاد و مشتي از خاك قبر را برداشته و بر ديدگانش ماليد و فرمود:

ص: 179

ماذا علي من شمّ تربة أحمد

أن لا يشمّ مدي الزمان غواليا

صُبّت عليّ مصائب لو أنّها

صُبّت علي الأيّام عدن ليالياً (1) .

12 _ سمهودي نقل مي كند: عبدالله بن عمر دست راستش را بر قبر شريف پيامبر(صلي الله عليه وآله)مي ماليد و بلال نيز صورتش را. آن گاه از عبدالله بن احمد بن حنبل نقل مي كند كه اين عمل به جهت شدت محبت بوده، و بدين جهت تعظيم و احترام اشكالي ندارد. (2) .

13 _ ابوالدرداء مي گويد: شبي بلال مؤذن پيامبر(صلي الله عليه وآله) در عالم رؤيا پيامبر(صلي الله عليه وآله) را زيارت نمود. حضرت(صلي الله عليه وآله) به او فرمود: اين چه جفايي است كه در حق ما نمودي! آيا وقت آن نشده كه به زيارت ما بيايي؟ بلال محزون و خائف از خواب بيدار شد؛ فوراً سوار بر مركب خود شد و به سوي مدينه حركت نمود و مستقيماً به كنار قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله)آمد و شروع به گريه كرد، در حالي كه صورتش را به قبر مبارك مي ماليد. حسن و حسين(عليهما السلام)بر او وارد شدند، بلال آنان را در بغل گرفت و بوسيد. (3) .

14 _ نافع نقل مي كند: ابن عمر را ديدم كه نماز مي گزارد در مكان هايي كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نماز خوانده بود.... (4) .

ابن حجر در شرح اين حديث مي گويد: از اين عمل ابن عمر استفاده مي شود كه دنبال نمودن آثار پيامبر(صلي الله عليه وآله) و تبرك به آنها مستحب است. (5) .

15 _ ابن عبدالبرّ مي گويد: ابن عمر از آثار رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بسيار متابعت مي نمود و در مواقف عرفه و ديگر مواضع به دنبال مكاني مي رفت كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در آن وقوف نموده بود. (6) .

ص: 180

ص: 181

در جايي ديگر اين درخواست را شرك صريح دانسته و مي گويد كسي كه اين گونه بگويد بايد توبه كند، اگر توبه نكرد كشتنش واجب مي گردد. (1).

2 _ محمّد بن عبدالوهّاب مي گويد: صدا زدن غير خدا و كمك گرفتن از غير او موجب ارتداد از دين و داخل شدن در زمره مشركين و عبادت كنندگان بت هاست و حكم آن اين است كه مال و خونش حلال مي گردد، مگر توبه كند. (2) .

3 _ شيخ عبدالعزيز بن باز مي گويد: هركسي از مردم در هر جاي كره زمين بگويد: اي رسول خدا! اي نبيّ خدا! اي محمّد! كمك كن مرا، درياب مرا، ياري كن مرا، شفا ده مريضان مسلمين را، هدايت كن گم شده مسلمين را و مانند آن، براي خدا شريك در عبادت قرار داده است. (3) .

در جايي ديگر مي گويد: شكّي نيست كه استغاثه كنندگان به پيامبر(صلي الله عليه وآله)، اوليا، انبيا، ملائكه يا جنّ، اين عمل را به اين اعتقاد انجام مي دهند كه آنان دعايشان را شنيده و از احوالشان اطلاع دارند و حاجتشان را برآورده خواهند كرد، اين امور انواعي از شرك اكبر است، زيرا غيب را غير از خدا كسي ديگر نمي داند. و نيز اموات؛ چه انبيا و چه غير انبيا اعمال و تصرفاتشان در عالم دنيا با مرگ منقطع گرديده است. (4) .

هم چنين مي گويد: و امّا صدا زدن ميّت و استغاثه به او و طلب مدد از او، همه از انواع شرك اكبر و از عمل عبادت كنندگان بت ها در عهد پيامبر است. (5) .

ص: 182

1 _ كمك گرفتن از انسان در زمان حيات

اين خود به چند نوع تقسيم مي شود:

الف _ استعانت در مسائل عادي: كمك گرفتن در كارهاي عادي كه اسباب طبيعي دارد، زيربناي اساسي تمدّن بشري است، زيراحيات بشربراساس تعاونوكمك به يكديگر است. اين مطلب از هيچ جهت و نزد هيچ كس قابل انكار نيست. ولذا خداوند متعال از قول ذي القرنين مي فرمايد: " فَأَعِينُونِي بِقُوَّة أَجْعَلْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ رَدْماً "؛ (1) پس شما با قوّت بازو به من كمك كنيد تا سدّي محكم بسازم تا به كلّي مانع از دست برد به شما شود.

ب _ استعانت به دعاي غير:

يكي ديگر از انواع استعانت، كمك گرفتن از ديگران به صورت دعاكردن است، يعني التماس دعاگفتن. اين مورد نيز اشكالي ندارد و قرآن نيز در موارد بسياري به آن اشاره كرده است؛ مثلا كمك نگرفتن از دعاي ديگران را از صفات منافقين شمرده و مي فرمايد: " وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللهِ لَوَّوْا رُؤُسَهُمْ وَ رَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَ هُمْ مُسْتَكْبِرُونَ "؛ (2) و هرگاه به آنان بگوييد بياييد تا رسول خدا براي شما از حقّ آمرزش طلبد، سرپيچي مي كنند و مي بيني كه با تكبّر و نخوت روي مي گردانند.

در جايي ديگر كمك گرفتن از دعاي مؤمنين را حاجتي فطري مي داند و درباره برادران يوسف مي فرمايد: " قالُوا يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنّا كُنّا خاطِئِينَ. قالَ سَوْفَ أَسْتَغْفِرُ لَكُمْ رَبِّي إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ "؛ (3) برادران يوسف عرضه داشتند: اي پدر! بر تقصيرات ما از خدا آمرزش بخواه كه درباره يوسف خطا كرده ايم. پدر گفت: به زودي از درگاه خدا براي شما آمرزش مي طلبم كه او بسيار آمرزنده و مهربان است.

درباره استغفار مؤمنين هم مي فرمايد: " وَ الَّذِينَ جاؤُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا وَ لاِِخْوانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونا بِالاِْيمانِ "؛ (4) و آنان كه پس از مهاجران و انصار آمدند

ص: 183

و دائم به دعا به درگاه خدا عرض مي كنند: پروردگارا بر ما و برادران ديني ما كه در ايمان، پيش از ما شتافتند ببخش.

اين مورد را ابن تيميه قبول كرده و مي گويد: از پيامبر(صلي الله عليه وآله) به نقل صحيح رسيده كه فرمود: هرگاه كسي از نهاد دل براي برادر دينيش دعا كند؛ به طور حتم خداوند ملكي را موكّل مي كند تا هنگام دعا به او بگويد: براي تو مثل آن چيزي است كه براي او خواستي. (1) .

ج _ كمك گرفتن از وليّ خدا در امور غيرعادي:

يكي ديگر از موارد استعانت از زنده، كمك گرفتن از او در امور غيرعادي؛ مثل شفاي مريض از راه غيرطبيعي و مانند آن است، در صورتي كه قدرت اعجاز داشته باشد.اين مورد نيز شكي در جوازش نيست، چون در واقع اعتقاد داشتن به قدرت اولياي الهي و معجزات آنهاست، لكن با اعتقاد به اين كه همه امور به دست خداست و تا خداوند نخواهد و اراده نكند كاري انجام نمي گيرد، و منافاتي با توحيد در خالقيت و ربوبيت ندارد.

حضرت سليمان از حاضرين طلب كرد تا تخت بلقيس را از يمن در يك لحظه به اردن _ كه محلّ حكومتش بود _ بياورد: " أَيُّكُمْ يَأْتِينِي بِعَرْشِها قَبْلَ أَنْ يَأْتُونِي مُسْلِمِينَ "؛ (2) كدام يك تخت بلقيس را پيش از آن كه تسليم امر من شود خواهيد آورد؟

هدف حضرت سليمان(عليه السلام) اين بود كه تخت بلقيس به صورت غيرطبيعي نزد او حاضر شود، آن گاه مي فرمايد: " قالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ... ". (3)و آن كس كه به علم كتاب الهي دانا بود گفت: من پيش از آن كه چشم برهم زني تخت را بدين جا مي آورم، چون سليمان سرير را نزد خود مشاهده كرد...

خداوند متعال اعمال خارق عادت را به حضرت مسيح نسبت داده و مي فرمايد:

ص: 184

" وَتُبْرِئُ اْلأَكْمَهَ وَ اْلأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتي بِإِذْنِي "؛ (1) و آن گاه كه كور مادرزاد و پيس را به امر من شفادادي و مردگان را به امر من از قبر بيرون آوردي.

اگر كار خارق العاده از شخص سر مي زند، درخواست آن كار از آن شخص اشكالي ندارد.

فرق بين افعال غيرعادي از خداوند و انسان اين است كه خداوند تنها فاعل وقادري است كه در كارهايش وابسته به كسي نيست و خود مستقل در عمل است، به خلاف ديگران كه متّكي به او هستند.

2 _ كمك گرفتن از ارواح اولياي الهي بعد از مرگ:

مسئله استعانت از ارواح اوليا و استغاثه به آنان بعد از وفاتشان، از مهم ترين مسائل باب استعانت از غير است؛ خواه به صورت دعا باشد يا طلب اعجاز. اين نوع استعانت را وهابيون از اقسام شرك دانسته و شديداً با آن مقابله مي كنند.

ص: 185

مي توان به ديگران متوسل شد، لكن با اين اعتقاد كه همه امور به اذن و مشيّت الهي صورت مي پذيرد.

2 _ طبراني و ابويعلي در مسند خود و ابن السنّي در عمل اليوم والليلة به سند صحيح از عبدالله بن مسعود روايت كرده است كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: هرگاه حيوان يكي از شما در بيابان گم شد اين گونه صدا زنيد: اي بندگان خدا! نگه داريد بر من، اي بندگان خدا نگه داريد بر من، زيرا خداوند در روي زمين كساني را دارد كه حيوان او را حفظ كنند. (1) .

طبراني بعد از نقل حديث مي گويد: اين مطلب از مجرّبات است.

شبيه اين حديث را بزار از ابن عباس نقل كرده كه فرمود: همانا خداوند در روي زمين غير از حافظان ملائكه اي دارد كه هرچه از برگ درختان مي ريزد مي نويسند، لذا اگر كسي در بيابان گرفتار شد بگويد: اي بندگان خدا مرا ياري كنيد.(2).

ابن حجر عسقلاني در امالي الأذكار بعد از نقل حديث آن را حسن دانسته، وحافظ هيتمي نيز تمام رجال آن را ثقه مي داند.

3 _ ابن حجر عسقلاني در فتح الباري مي گويد: ابن ابي شيبه به سند صحيح از مالك دينار _ خزينه دار عمر _ چنين نقل مي كند: در زمان عمر قحطي بر مردم عارض شد، شخصي كنار قبر رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آمد و به او استغاثه نمود و عرض كرد: اي رسول خدا! براي امّتت باران بخواه، زيرا آنان هلاك شدند. (3) .

از آن جا كه اين درخواست بدون شك در منظر صحابه بوده و كسي او را منع نكرده، خود دليل بر جواز و رجحان استغاثه به ارواح اولياي الهي است.

4 _ دارمي در سننش به سند صحيح از ابوالجوزاء اوس بن عبدالله نقل مي كند كه گفت: قحطي شديدي بر مدينه عارض شد، مردم از وضع موجود نزد عايشه شكايت آوردند. عايشه دستور داد تا به سراغ قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) رفته و از آن، دريچه اي به سوي آسمان باز كنند تا سقفي بين قبر و آسمان مانع نباشد. آنان نيز چنين كردند. راوي

ص: 186

مي گويد: بعد از اين عمل آن قدر باران آمد كه سبزي ها رشد نموده و شتران چاق شدند. (1) .

5 _ اجماع مسلمين بعد از وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) تا اين زمان بر استغاثه و استمداد از ارواح اولياي الهي بوده است و اين اجماع از جايگاه خاصي نزد اهل سنت برخوردار است.

6 _ بيهقي در كتاب الشعب و ابن عساكر از طريق عبدالله بن احمد بن حنبل و نيز عبدالله بن احمد در كتاب المسائل (2) . به سند صحيح _ كه الباني (3) نيز به صحت آن اعتراف كرده _ نقل مي كند: از پدرم شنيدم كه مي گفت: من پنج بار حج گزاردم كه دو بار آن سواره و سه بار آن پياده بود، يا دو بار آن پياده و سه بار آن سواره بود. در يكي از سفرها راه را گم كردم. در حالي كه پياده بودم، شروع به گفتن اين جمله نمودم: يا عباد الله دلّونا علي الطريق؛ اي بندگان خدا ما را به مسير سفر راهنمايي كنيد. همين طور كه اين جمله را تكرار مي كردم ناگهان خود را در مسير يافتم.

7 _ قسطلاني در المواهب اللدنيّة از كتب سيره نبوي نقل مي كند كه ابوبكر در روز وفات پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر آن حضرت وارد شد، درحالي كه ملافه اي بر روي پيامبر انداخته بودند، آن را كنار زده و صورت حضرت را بوسيد و عرض كرد: پدر و مادرم به فداي تو اي رسول خدا، تو در زمان حيات و مماتت پاك بودي! از ما نزد پروردگارت ياد فرما. (4) .

8 _ در تاريخ ثبت است كه صحابه شعارشان هنگام جنگ با مرتدين (از اهل يمامه و تابعين مسيلمه كذّاب) اين بود: يا محمّداه، يا محمّداه. (5) .

9 _ هم چنين نقل شده است كه عقبة بن عامر كسي بود كه خبر فتح دمشق را براي عمر به مدينه آورد. هنگام آمدن به مدينه هفت روز در راه بود، ولي در بازگشت از مدينه به دمشق دو روز و نصفي بيشتر طول نكشيد و اين به بركت دعا و استغاثه اي بود كه در كنار

ص: 187

قبر پيامبر انجام داد، لذا خداوند متعال مسافت او را كوتاه كرد. (1) .

10 _ سمهودي به سند خود از امام علي(عليه السلام) چنين نقل مي كند: عربي باديه نشين بعد از سه روز از دفن رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد مدينه شد، خود را بر روي قبر پيامبر انداخت و خاك قبر را بر سر خود ريخت و عرض كرد: اي پيامبر! اين آيه را تلاوت كردي و ما هم شنيديم: " إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللهَ تَوّاباً رَحِيماً " من نيز به نزد تو آمده ام تا استغفار نمايم. (2) .

11 _ ابوبكر مقري مي گويد: من و طبراني و ابوالشيخ در حرم رسول خدا(صلي الله عليه وآله)بوديم در حالي كه گرسنگي شديد بر ما عارض شده بود، آن روز را به پايان رسانديم، وقت عشا كنار قبر رسول خدا آمديم و عرض كرديم: اي رسول خدا! ما گرسنه ايم... در اين هنگام ملاحظه نموديم كه كسي درب را مي كوبد، باز نموديم ديديم كه شخصي علوي با دو نفر غلام با زنبيلي از غذا كنار درب ايستاده اند، علوي آنها را به ما هديه نمود. پس از صرف غذا به ما گفت: آيا به رسول خدا شكايت برديد؟ الآن رسول خدا را در عالم رؤيا ديدم، به من فرمود تا مقداري از غذا نزد شما آورم. (3) .

ص: 188

جواب:

علم غيب نه تنها براي اولياي الهي _ اعمّ از رسول و امام _ امكان دارد، بلكه ضرورت هم دارد كه در رساله مستقلي به اين موضوع پرداخته ايم. هم چنين حيات برزخي اموات و ارتباط آنها با دنيا؛ مخصوصاً اولياي الهي به اثبات رسيده است.

حافظ هيثمي در مجمع الزوائد به سند صحيح از انس بن مالك نقل كرده است كه رسول خدا فرمود: انبيا در قبورشان زنده اند و نماز به جاي مي آورند.(1) و نيز پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: علم من بعد از وفاتم همانند علم من در زمان حيات من است. (2) .

دارمي به سند خود از سعيد بن عبدالعزيز نقل مي كند كه او وقت نماز را با همهمه اي كه از داخل قبر پيامبر(صلي الله عليه وآله) مي شنيد، مي شناخت. (3) .

ص: 189

ص: 190

" وَ لا تَدْعُ مِنْ دُونِ اللهِ ما لا يَنْفَعُكَ وَ لا يَضُرُّكَ " (1) .

" إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ " (2) .

" وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلي يَوْمِ الْقِيامَةِ " (3) .

" ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِينَ " (4) .

جواب:

مقصود از دعا در مجموع اين آيات مطلق دعا و خواستن نيست؛ بلكه دعا و نداي خاصّي است كه با قصدِ آن معنا مرادف با معناي عبادت مي شود و آن معناي الوهيت و يا ربوبيّت است. به علاوه اين كه مجموع اين آيات مربوط به بت پرستاني است كه گمان مي كردند بت هايشان (يا آن موجوداتي كه اين بت ها رمز آنهاست) برخي از شئون تدبير را مالك اند. لذا براي آنها استقلال در فعل و تصرف قائل بودند. پر واضح است كه هر نوع تواضع براي كسي و درخواست از كسي غير از خداوند با اين اعتقاد عبادت او محسوب شده و شرك است. اين قيد به خوبي از برخي آيات ديگر استفاده مي شود؛ از جمله:

" فَما أَغْنَتْ عَنْهُمْ آلِهَتُهُمُ الَّتِي يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ مِنْ شَيْء "؛ (5) و غير از خدا همه خدايان باطلي را كه مي پرستيدند هيچ رفع هلاكت از آنان ننمود.

" وَ لا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفاعَةَ "؛ (6) و غير خداي يكتا كه به خدايي مي خوانند قادر بر شفاعت كسي نيستند.

ص: 191

" وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِير "؛ (1) و به غير او معبوداني را كه به خدايي مي خوانيد در جهان داراي پوست و هسته خرمايي نيستند.

" فَلا يَمْلِكُونَ كَشْفَ الضُّرِّ عَنْكُمْ وَ لا تَحْوِيلاً "؛ (2) پس نمي توانند دفع ضرر و تغيير حالي از شما كنند.

بنابراين، علت مذمت مشركين از طرف خداوند اين بوده كه آنان معتقد به تدبير و تصرف بتان به نحو استقلال و بدون اذن و مشيّت خداوند بوده اند.

حسن بن علي سقاف شافعي مي گويد: معناي آيه: " وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللهِ أَحَداً " اين است كه غير خدا را عبادت نكنيد و در كنار او اين بت ها را نپرستيد؛ بت هايي كه " اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ آلِهَةً " با آن كه خداوند مي فرمايد: " أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ أَمِ اللهُ الْواحِدُ الْقَهّارُ ". هم چنين معناي آيه: " وَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ ما يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِير - إِنْ تَدْعُوهُمْ لا يَسْمَعُوا دُعاءَكُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجابُوا لَكُمْ - وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ " (3) اين است: غير از خدا كساني كه عبادت مي كنيد مالك هيچ چيز بر شما نيستند؛ اگر لفّافه هسته خرما هم باشد. (4) .

ص: 192

4 _ الإغاثة بأدلّة الاستغاثة بالنبيّ(صلي الله عليه وآله)، حسن بن علي سقاف شافعي.

5 _ نفحات القرب والاتصال بإثبات التصرف بالأولياء بعد الانتقال، شهاب الدين ابي العباس حموي حنفي.

6 _ أنوار الانتباه بحلّ النداء بيا رسول الله، احمدرضا افغاني.

7 _ شفاءالسقام، سبكي.

8 _ غوث العباد، حمامي.

ص: 193

ص: 194

مي داد؛ خداوند مي فرمايد: " لا يُحِبُّ اللَّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ "؛ (1) خداوند متعال تجاهر به كلام سوء را دوست ندارد. اينك به نمونه اي از قسم هاي خداوند به غير خودش اشاره مي نماييم:

خداوند متعال تنها در سوره الشمس، به هفت چيز از مخلوقاتش قسم خورده است: خورشيد، ماه، روز، شب، آسمان، زمين، نفس انسان. و در سوره نازعات (79) آيه 1 _ 3، به سه چيز قسم خورده است. در سوره مرسلات (77) آيه 1 تا 3، به دو چيز از مخلوقات خود قسم خورده است. و نيز در سوره طارق، قلم، عصر، بلد، تين، ليل، فجر و طور، به غير خود قسم خورده است.

2 _ در روايات فراواني كه از طريق شيعه و سنّي رسيده قسم خوردن به غير خداوند فراوان مشاهده مي شود:

مسلم در صحيح نقل مي كند كه شخصي نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله) آمد و عرض كرد: اي رسول خدا! كدامين صدقه اجرش نزد خداوند عظيم تر است؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: آگاه باش قسم به پدرت... (2) كه در اين حديث پيامبر(صلي الله عليه وآله) به پدر سؤال كننده قسم خورده است.

و در حديث ديگر، به سندش نقل كرده كه شخصي از نجد نزد رسول خدا(صلي الله عليه وآله)آمد تا درباره اسلام از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) سؤال كند. رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به او فرمود: پنج نماز در روز و شب به جاي آور. او سؤال نمود: آيا غير از اين نيز بر من واجب است؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: خير... مگر آن كه بخواهي مستحبي به جاي آوري. و نيز روزه ماه رمضان بر تو واجب است. آن گاه سائل عرض كرد: آيا غير از اين بر من واجب است؟ حضرت(صلي الله عليه وآله) فرمود: خير... مگر آن كه بخواهي مستحبي انجام دهي. آن گاه آن مرد پشت كرد در حالي كه با خود مي گفت: به خدا سوگند بر اين تكاليف زياد نمي كنم و از آن كم نمي نمايم. آن گاه رسول خدا(صلي الله عليه وآله)فرمود: قسم به پدرش، رستگار شد، اگر راست مي گويد. يا فرمود: داخل بهشت شد به پدرش قسم، اگر راست مي گويد. (3) .

ص: 195

در حديثي كه احمد در مسندش نقل كرده در ذيل آن آمده است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به مخاطب خود فرمود: به جان خود سوگند اگر به معروف سخن به گويي و از منكر نهي كني بهتر از آن است كه ساكت باشي. (1) .

امام علي(عليه السلام) در نامه اي به معاويه چنين مي نويسد: به جان خود سوگند اگر به عقل خود نظر كني _ نه هواي نفست _ هر آينه مرا مبرّاترين مردم خواهي ديد از خون عثمان. (2) .

مالك بن انس نقل مي كند كه ابوبكر به دزدي كه زيورآلات دخترش را دزديده بود گفت: به پدرت قسم شب تو شب دزدان نبود. (3) .

ص: 196

ص: 197

كه ياريشان كنيم. و نيز در سوره توبه، آيه 11 و يونس، آيه 103 و نساء، آيه 17 به حقوق مردم بر خداوند اشاره شده است.

رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: حقّ است بر خداوند كه كساني را كه به جهت عفّت و خويشتن داري از گناه چشم پوشي كرده و ازدواج مي كنند، ياري نمايد. (1) .

حضرت آدم(عليه السلام) به خاطر گفتن: أسألك بحقّ محمّد الاّ غفرت لي، مورد عفو قرار گرفت. (2) .

ص: 198

خدايا اين قرباني از طرف من و هر كسي كه از امّتم قرباني نكرده است باشد. (1) .

و در روايتي وارد شده كه امام علي(عليه السلام) به طور مستمرّ از طرف رسول خدا(صلي الله عليه وآله) قوچ قرباني مي كرد و مي فرمود: رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وصيّت كرده كه دائماً از طرف او قرباني كنم. (2) .

بريده روايت كرده كه زني، از پيامبر(صلي الله عليه وآله) سؤال كرد آيا مي توانم از طرف مادرم بعد از فوتش روزه گرفته و حجّ به جاي آورم؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: آري. (3) .

ص: 199

پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به دختري كه براي مادرش عملي را نذر كرده بود فرمود: به نذر خود عمل كن. (1) .

ثابت بن ضحاك از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) روايت كرده كه شخصي به پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كرد كه نذر كرده حيواني را در بوّانه ذبح نمايد، آيا اين نذر صحيح است. حضرت(صلي الله عليه وآله) فرمود: آيا در آن مكان بتي كه عبادت شود، وجود دارد؟ عرض كرد: خير. باز حضرت فرمود: آيا در آن مكان عيد مشركين گرفته مي شود؟ عرض كرد: خير آن گاه حضرت فرمود: به نذر خود وفا كن. (2) .

از اين حديث استفاده مي شود كه نذر تنها براي بت ها اشكال دارد و يا آن كه با عقيده شرك آلود همراه باشد.

ص: 204

تأويل نمود، زيرا دليل عقلي قطعي بر محال بودن اثبات اعضا و جوارح بر خداوند اقامه شده است. (1) .

قسطلاني در ارشاد الساري مي نويسد: غضب خداوند كنايه از عقوبت اوست. (2) .

ابومنصور ماتريدي در تأويل يدين در قول خداوند متعال: " بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ ".

مي گويد: دو دست، كنايه از نعمت است. (3) .

2 _ مذهب تفويض:

جماعتي ديگر از علماي اهل سنت قائل به توقف اند؛ به اين معنا كه گفته اند: لازم است به جهت احتياط در دين راجع به صفات سخني نگوييم و آنها را تفسير ننماييم. از جمله كساني كه به اين نظريه متمايل شده اند مالك بن انس و سفيان بن عيينه است. (4) .

3 _ مذهب حمل به ظاهر:

اين نظريه قول كساني است كه تأويل صفات و هم چنين تفويض آن را حرام مي شمارند، و معتقدند كه تمام صفات را بر ظاهرشان بايد حمل نمود.

ابن تيميه در كتاب الفتاوي مي نويسد:... آنچه در كتاب و سنت ثابت شد و سلف از امّت بر آن اجماع كرده اند حقّ است و اگر لازمه آن نسبت جسميت به خداوند باشد اشكالي ندارد، زيرا لازمه حقّ حقّ است. (5) .

ابن بطوطه در كتاب خود مي نويسد: در دمشق از فقهاي حنبلي شخصي بود به نام تقي الدين ابن تيميه... روز جمعه بر او وارد شدم، درحالي كه مردم را بر منبر مسجد جامع شهر موعظه مي نمود. از جمله صحبت هايش اين بود كه خداوند به آسمان دنيا فرود مي آيد، همان گونه كه من از منبر پايين مي آيم. در اين هنگام از منبر پايين آمد. عالمي از

ص: 205

فقهاي مالكي معروف به ابن الزهرا بر او انكار نمود، مردم بر سرش ريختند و با دست و كفش كتك مفصّلي به او زدند، به حدّي كه عمامه از سرش به روي زمين افتاد. (1) .

شيخ بن باز در فتاوي خود مي گويد: تأويل در صفات امري منكر است و جايز نيست، بلكه واجب است اقرار بر صفات كرد طبق ظاهري كه لايق به خداوند است. (2) .

همو مي گويد: اهل سنت و جماعت از اصحاب رسول خدا(صلي الله عليه وآله) بر آنند كه خداوند در آسمان بالاي عرش خود است و دست ها به سوي او دراز مي گردد. (3) .

الباني محدّث وهابيون در فتاواي خود مي گويد: ما اهل سنت ايمان داريم به اين كه از نعمت هاي خداوند بر بندگانش آن است كه خداوند در روز قيامت بر مردم تجلّي مي كند و همگان او را مي بينند، همان گونه كه ماه شب چهارده را مشاهده مي كنند. (4)

او نيز در جايي ديگر بر بخاري ايراد گرفته كه چرا قول خداوند: " كُلُّ شَيْء هالِكٌ إِلاّ وَجْهَهُ " را به ملك تأويل كرده و مي گويد: اين گونه تأويل را شخص مسلمان مؤمن انجام نمي دهد. (5) .

همو در جايي ديگر مي گويد: ما معتقديم كه كثيري از اهل تأويل كافر نيستند، ولي گفتارشان همانند كافران است. (6) .

ص: 206

2 _ تعبيرهاي كنايي امري عادي در زندگي عادي بشر است كه خداوند متعال نيز به جهت فهم مردم مطابق با محاورات آنها در قرآن كريم سخن گفته است.

علامه طباطبايي(رحمه الله) در تفسير الميزان در سبب ورود الفاظ متشابه در قرآن مي فرمايد: سبب ورود الفاظ متشابه در قرآن به خضوع قرآن در القاي معارف عالي باز مي گردد، زيرا قصد خداوند آن است كه با الفاظ و اسلوب هاي متداول بين مردم مطالب عالي را به مردم تفهيم كند، و مي دانيم كه اين الفاظ براي معاني محسوس يا قريب به حسّ وضع شده است؛ از همين رو وافي به تمام مقصود نبوده و سبب ايجاد تشابه در آنها گشته است، مگر بر كساني كه از نوعي بصيرت و تسلط علمي برخوردارند. در نتيجه متشابهات قرآن با تعميق نظر و دقّت فكر و با رجوع به محكمات، روشن و واضح خواهد گشت. (1) .

ابن رشد اندلسي در كتاب فصل المقال در بحثي با عنوان: حقّ با حقّ مخالفت نداشته، بلكه شاهد و موافق بر آن است، مي نويسد: ما مسلمانان معتقديم كه شريعت الهي حقّ است و مي تواند ما را به سعادت برساند... و نيز معتقديم كه هرگز ديدگاه برهاني با شرع به مخالفت بر نمي خيزد... آن گاه مي گويد: هرگاه حكم عقلي برهاني برخلاف شرع بود بايد شرع را تأويل نمود. و معناي تأويل آن است كه لفظ را از معناي حقيقي به معناي مجازي تبديل كرد و اين عادت عرب است كه گاهي در كلماتش از تشبيه و استعاره استفاده مي كند. اين مطلبي است كه هيچ يك از مسلمين در آن شك ندارند... از همين رو مسلمانان اتفاق كرده اند براين كه واجب نيست تمام الفاظ شرع را به ظاهرش حمل نمود. (2) .

ص: 207

هر كس كه او را به داشتن مكان توصيف كند، كافر است. (1) .

امام صادق(عليه السلام) فرمود: چيزي شبيه خداوند عزّ وجلّ نيست. (2) هم چنين فرمود: منزه است، خداوندي كه غير از او كسي به حقيقتش پي نخواهد برد. او همانندي ندارد. (3) .

ص: 208

ص: 209

خواهند ديد، همان گونه كه ماه را در شب چهارده مي بينيم. (1) .

عبدالعزيز بن باز مفتي آل سعود در عصر خود مي گويد: كسي كه منكر رؤيت خداوند متعال در آخرت است، پشت سرش نمي توان نماز گزارد و او نزد اهل سنت و جماعت كافر است. (2) .

هم چنين الباني در تعليقه خود بر كتاب العقيدة الطحاوية (3) از برخي از مشبّهه نقل كرده و تأييد مي كند: كسي كه معتقد به رؤيت خداوند باشد، ولي نه در جهت خاص، بايد به عقل خود مراجعه كند؛ يعني مشكلي در عقل خود دارد.

ص: 210

نامرئي و به همه چيز آگاه است.

قاضي عبدالجبار معتزلي در شرح اين آيه مي گويد: هنگامي كه ادراك با بينايي همراه شود، به معناي ديدن است كه در اين آيه، خداوند آن را نسبت به خودش نفي كرده است. (1) .

2 _ خداوند مي فرمايد: "... وَ لا يُحيطُونَ بِهِ عِلْمًا "؛ (2) هيچ كس به او احاطه علمي ندارد. پر واضح است كه رؤيت نوعي احاطه علمي از بشر به خداوند متعال است كه خداوند متعال آن را از خود نفي مي كند.

3 _ خداوند مي فرمايد: " وَ لَمّا جاءَ مُوسي لِميقاتِنا وَ كَلَّمَهُ رَبُّهُ قالَ رَبِّ أَرِني أَنْظُرْ إِلَيْكَ قالَ لَنْ تَراني وَ لكِنِ انْظُرْ إِلَي الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَراني فَلَمّا تَجَلّي رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ خَرَّ مُوسي صَعِقًا فَلَمّا أَفاقَ قالَ سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنينَ "؛ (3) و چون موسي وقت معيّن به وعده گاه ما آمد و خدا با وي سخن گفت موسي [به تقاضاي قوم خود] عرض كرد: خدايا! خودت را بر من بنمايان كه تو را ببينم؛ خداوند در پاسخ فرمود: مرا تا ابد نخواهي ديد و لكن در كوه بنگر اگر كوه به جاي خود برقرار تواند ماند تو نيز مرا خواهي ديد. پس آن گاه كه نور خدا بر كوه تابش كرد كوه را متلاشي ساخت و موسي بي هوش افتاد، سپس كه به هوش آمد، عرض كرد: خدايا تو منزّه و برتري، به درگاهت توبه كردم و اوّل كسي باشم كه ايمان آوردم.

در اين آيه از چند جهت مي توان بر نفي رؤيت استفاده كرد:

الف) جواب خداوند به نفي مؤبّد: " لَنْ تَراني "؛

ب) تعليق امكان رؤيت بر امر محال: " وَلكِنِ انْظُرْ إِلَي الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكانَهُ فَسَوْفَ تَراني "؛

ج) تنزيه حضرت موسي(عليه السلام) از رؤيت بعد از به هوش آمدن: " قالَ سُبْحانَكَ "؛

د) توبه حضرت موسي(عليه السلام) از طلب رؤيت از جانب هفتاد نفر: " تُبْتُ إِلَيْكَ ".

ص: 211

ج) دليل نقلي روايي

1 _ مسلم از عايشه نقل كرده است: هر كس گمان كند كه محمّد پروردگارش را ديده، بر خداوند نسبت ناروا داده است. (1) .

2 _ نسايي از ابي ذر نقل كرده است: پيامبر(صلي الله عليه وآله) خداوند را به قلبش، نه به ديدگانش مشاهده نموده است. (2) .

3 _ طبري در تفسيرش از ابن عباس در تفسير آيه: " سُبْحانَكَ تُبْتُ إِلَيْكَ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُؤْمِنينَ... " نقل مي كند كه معناي آيه اين گونه است: من اولين كسي هستم كه ايمان مي آورم به اين كه هيچ كس از مخلوقات، او را نخواهد ديد. (3) .

4 _ ابن ماجه نيز روايتي را از پيامبر(صلي الله عليه وآله) در مورد سؤال از ميت نقل مي كند، كه در آن آمده است: ميّت به جهت پاسخ به اين كه خداوند ديده نمي شود پاداش نيكي به او داده مي شود.(4).

5 _ امام علي(عليه السلام) در توصيف خداوند متعال مي فرمايد: ستايش مخصوص خداوندي است كه... ديدگان او را نبينند و پوشش ها او را مستور نسازند. (5) .

6 _ اسماعيل بن فضل مي گويد: از امام صادق(عليه السلام) پرسيدم كه آيا خداوند در روز رستاخيز ديده مي شود؟ حضرت(عليه السلام) فرمود: منزّه است خداوند، و بسيار دور است از اين امر، اي پسر فضل! ديدگان تنها اشيايي را مي بينند كه رنگ و كيفيت داشته باشند، در حالي كه خداوند خالق رنگ ها وكيفيّت است. (6) .

7 _ ذعلب يماني از امام علي(عليه السلام) سؤال كرد: اي عليّ(عليه السلام)! آيا پروردگارت را ديده اي؟ حضرت فرمود: آيا چيزي را كه نمي بينم عبادت كنم؟ ذعلب پرسيد: چگونه او

ص: 212

را ديده اي؟ حضرت فرمود: ديدگان به مشاهده عيان او را نديده است، بلكه قلب ها به حقيقتِ ايمان او را ادراك كرده است...(1) .

8 _ امام صادق(عليه السلام) فرمود: روزي پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر شخصي گذر نمود كه ديدگانش را بر آسمان دوخته و دعا مي كند، فرمود: چشمانت را ببند، زيرا او را نخواهي ديد. (2).

ص: 213

4 _ يعقوب بن اسحاق مي گويد: به ابي محمّد(عليه السلام) نامه اي نوشته از او سؤال نمودم: چگونه بنده پروردگار خود را عبادت مي كند درحالي كه او را نمي بيند؟ حضرت(عليه السلام) در توقيعي فرمود: اي ابايوسف! آقا و مولا و نعمت دهنده بر من و پدرانم بزرگتر است از آنكه به چشم ديده شود. سؤال كردم: آيا رسول خدا پروردگارش را ديده است؟ باز در توقيعي فرمود: خداوند تبارك و تعالي از نور عظمتش آنچه دوست داشت به رسولش از راه قلب نشان داد. (1) .

5 _ اسماعيل بن فضل مي گويد: از امام صادق(عليه السلام) سؤال كردم كه آيا خداوند در روز قيامت ديده مي شود؟ حضرت(عليه السلام) فرمود: منزّه است خداوند، و بسيار از اين معنا بالاتر است. اي فرزند فضل! ديدگان تنها چيزهايي را درك مي كنند كه رنگ و كيفيت داشته باشند، درحالي كه خداوند خالق رنگ ها و كيفيت است. (2) .

علاّمه طباطبايي(رحمه الله) مي فرمايد: خداوند متعال در كلام خود گونه اي از رؤيت و مشاهده را ثابت مي كند كه غير از رؤيت بصري حسّي است، و آن، نوعي شعور باطني در انسان است كه بدون به كار بردن ابزار حسّي يا فكري به آن دسترسي مي توان پيدا كرد و در پرتو آن، نوع معرفتي به خداوند پيدا مي شود كه با معرفت فكري فرق دارد؛ اين معرفت همان وجدان و شهود باطني است كه هيچ نوع حجابي با آن نمي باشد، و هرگز انسان را از او غافل نكرده و به ديگري مشغول نمي سازد. و همين معنا مراد از لقاي الهي است كه در روز قيامت از بندگان براي صالحين فراهم خواهد شد... (3) .

ص: 214

مي گويد: از عائشه و جمهور اهل سنت نقل شده كه ضمير در رآه به جبرئيل بازمي گردد نه پيامبر. (1). نتيجه اينكه پيامبر(صلي الله عليه وآله) خدا را نديده است.

2 _ شاطبي مي گويد: صحابه منكر رؤيت خداوند متعال بوده اند. (2) .

3 _ ذهبي در ترجمه ابوعبدالله بخاري مي گويد: او عالم اهل بخارا و شيخ آنان، فقيهي باورع و زاهد بود. و هركسي را كه قائل به خلق قرآن و احاديث رؤيت و نزول خدا از آسمان بود، او را تكفير مي نمود. (3) .

ص: 215

انتظار مي شود، همانگونه كه در احاديث نيز وارد شده است. ابوحاتم رازي به سند خود از مجاهد در تفسير آيه شريفه: " وُجُوهٌ يَوْمَئِذ ناضِرَةٌ - إِلي رَبِّها ناظِرَةٌ "، نقل مي كند كه فرمود: يعني ديدگان بابشاشت و خوشرويي منتظر ثوابند. و همين تفسير از ابن عباس نيز نقل شده است... آنگاه قاضي عبدالجبار مي گويد: با اين روايات صحّت گفتار ما ثابت مي شود كه مراد به نظر در آيه انتظار است. (1) .

2 _ آيات فراواني دلالت دارد بر اينكه مؤمنين به لقاء پروردگار نائل مي شوند، و معلوم است كه لقاء مستلزم رؤيت است. خداوند متعال مي فرمايد: " فَمَنْ كانَ يَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا يُشْرِكْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً "، (2) هركس به لقاي رحمت او اميدوار است بايد نيكوكار شود و هرگز در پرستش خدا احدي را با او شريك نگرداند.

جواب:

خداوند متعال در رابطه با منافقين نيز از كلمه لقاء الله استفاده كرده است آنجا كه مي فرمايد: " فَأَعْقَبَهُمْ نِفاقاً فِي قُلُوبِهِمْ إِلي يَوْمِ يَلْقَوْنَهُ " (3) در نتيجه اين تكذيب، خدا هم دل آنها را ظلمت كده نفاق گردانيد تا روزي كه به كيفر بخل و اعمال زشتشان برسند. و مي دانيم كه هرگز منافقين خداوند را نخواهند ديد. پس در اين آيه لقاء به معناي لقاي مرگ و حساب و انواع عذاب آمده است. قاضي عبدالجبار معتزلي مي گويد: هرگز لقاء به معناي رؤيت نيست، ولذا يكي از آن دو به جاي ديگر استعمال نمي شود. شخص كور صحيح است كه بگويد: به ملاقات فلان شخص رفتم، ولي صحيح نيست كه بگويد: فلان شخص را ديدم... پس لقاء در آيه را بايد حمل بر معنايي كرد كه با حكم عقل سازگاري داشته باشد.... (4) .

ص: 216

3 _ خداوند متعال مي فرمايد: " كَلاّ إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذ لَمَحْجُوبُونَ " (1) چنين نيست اينان (كفار) از معرفت پروردگارشان محجوب و محرومند.

فخر رازي مي گويد: اصحاب ما به اين آيه تمسك كرده اند بر اينكه مؤمنين خداوند سبحان را خواهند ديد، والاّ تخصيص آيه به كفار بي فائده است. (2) .

جواب:

استدلال به آيه مبتني بر آن است كه معناي آيه اين باشد كه: كفار از ديدن خدا محرومند، درحالي كه در آيه لفظ رؤيت به كار نرفته است؛ لذا ظاهر معنا اين است كه كفار از رحمت خدا محرومند.

4 _ گروه مشبّهه در جواز رؤيت به برخي از احاديث نيز تمسك كرده اند ازقبيل قول پيامبر(صلي الله عليه وآله) كه بنابر نقل بخاري فرمود:...همانا شما خدا را در روز قيامت خواهيد ديد.... (3) .

و نيز از جرير نقل مي كند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) درحالي كه به ماه نظاره مي كرد فرمود: شما پروردگارتان را خواهيد ديد، همانگونه كه اين ماه را مي بينيد.... (4) .

جواب:

اوّلا: اينها خبر واحدند ولذا در اعتقادات ارزشي ندارند.

ثانياً: اين گونه احاديث مخالف با آيات قرآن است، ولذا اعتباري ندارد.

ثالثاً: حديث دوم به جهت وجود قيس بن ابي حازم؛ سندش ضعيف است؛ زيرا عبدالله بن يحيي بن سعيد مي گويد: او احاديث منكر را نقل مي كند و يعقوب دوسي مي گويد: اصحاب ما در حق او سخنها گفته اند، عده اي او را مورد حمله قرار داده اند.... (5) .

ص: 217

ص: 218

در روز قيامت بر آنها تجلّي كرده و او را به مانند ماه شب چهارده مي بينند.

عبدالله بن احمد بن حنبل به سندش از عمر بن خطاب نقل مي كند: هرگاه خداوند بر كرسي خود مي نشيند صدايي همانند صداي زين شتر هنگام سوار شدن شخص سنگين بر آن، شنيده مي شود. (1) .

ولي رأي اكثر متكلّمان از جمله شيعه اماميه، تنزيه خداوند متعال از جسميّت است. فخر رازي در كتاب المطالب العالية مي نويسد: در اين باب اهل علم بر دو دسته اند: اكثر آنان معتقد به تنزيه خداوند از جسميّت اند، ولي مجسّمه قائل به جسمانيت خداوند مي باشند. (2) .

امّا در ميان شيعه اماميه اتفاق نظر بر نفي جسميّت است كه عبارات برخي از آنان را يادآور مي شويم:

1 _ شيخ كليني بابي در كتاب كافي با عنوان: باب النهي عن الجسم و الصورة ذكر كرده است. (3) .

2 _ شيخ صدوق در كتاب التوحيد بابي به نام باب انّه عزّو جلّ ليس بجسم ولا صورة آورده است. (4) .

3 _ ابوالفتح كراجكي در كنزالفوائد بابي با عنوان فصل من الاستدلال علي انّ الله تعالي ليس بجسم دارد. (5) .

4 _ شيخ طوسي(رحمهم الله) در تفسير التبيان (6) ذبيحه كساني كه قائل به تجسيمند حلال نمي داند. و نيز در كتاب المبسوط (7)حكم به نجاست مجسّمه كرده و آنها را در شمار كفّار مي داند.

ص: 219

5 _ قاضي ابن برّاج در جواهر الفقه تصريح به تنزيه خداوند از جسم و لوازم آن كرده است. (1) .

6 _ قطب راوندي در فقه القرآن تصريح به باطل بودن نماز در پوست ذبيحه كسي نموده كه قائل به جسميّت خداوند است. و نيز قائل به عدم جواز انتفاع از آن است. (2) همو در جايي ديگر از كتابش مي گويد: مذهب تجسيم از مذاهب فاسد است. (3) .

7 _ شيخ طبرسي در مجمع البيان (4) معتقد به جايز نبودن خوردن ذبيحه كسي است كه قائل به جسيمّت خداوند است.

و نيز از جمله كساني كه قائل به نجاست مجسّمه بوده و آنان را در زمره كفار مي دانند؛ علامه حلّي در منتهي المطلب، (5) ابن فهد حلّي در الرسائل العشر، (6) محقق كركي در جامع المقاصد، (7) علامه مجلسي در بحارالأنوار (8) و... مي باشند.

ص: 220

مي داند و هر كجا باشيد او با شماست و به هر چه كنيد به خوبي آگاه است.

آيه به طور صراحت دلالت بر سعه وجود خداوند سبحان دارد و اين كه او در هر مكاني با ما است، و كسي كه چنين شأني دارد نمي تواند جسم يا حلول كننده در محلّي باشد.

2 _ و نيز مي فرمايد: " أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي اْلأَرْضِ ما يَكُونُ مِنْ نَجْوي ثَلاثَة إِلاّ هُوَ رابِعُهُمْ وَ لا خَمْسَة إِلاّ هُوَ سادِسُهُمْ وَ لا أَدْني مِنْ ذلِكَ وَ لا أَكْثَرَ إِلاّ هُوَ مَعَهُمْ أَيْنَ ما كانُوا ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِما عَمِلُوا يَوْمَ الْقِيامَةِ إِنَّ اللّهَ بِكُلِّ شَيْء عَليمٌ "؛ (1) آيا نديدي كه آنچه در آسمان ها و زمين است، خدا بر آن آگاه است. هيچ رازي سه كس با هم نگويند، جز آن كه خداوند چهارم آنهاست و نه پنج كس جز آن كه خدا ششم آنهاست و نه كمتر از آن و نه بيشتر، جز آن كه خدا هر كجا باشند با آنهاست، پس روزِ قيامت همه را به نتيجه اعمالشان آگاه خواهد ساخت كه خدا به كليه امورِ عالم داناست.

اين آيه نيز به طور وضوح دلالت بر سعه وجود خداوند متعال دارد، و اين كه در همه جا موجود و با همه كس همراه است. و اين گونه خدايي نمي تواند جسم باشد، زيرا جسم احتياج به مكان دارد و با وجودش در مكاني، مكاني ديگر از او خالي است.

3 _ همچنين مي فرمايد: " وَ لِلّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ واسِعٌ عَليمٌ "؛ (2) مشرق و مغرب هر دو ملك خداست، پس به هر طرف كه روي كنيد به سوي خدا روي آورده ايد. خدا به همه جا محيط و بر همه چيز داناست.

اين آيه نيز همانند آيه پيشين، دلالت بر نفيِ جسميّت خداوند دارد.

4 _ و نيز مي فرمايد: " لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّميعُ الْبَصيرُ "؛ (3) هيچ موجودي همانند او نيست و او شنوايِ بيناست.

پر واضح است كه اگر خداوند جسم بود بايد همانند ساير اجسام و شبيه آنها بود.

ص: 221

5 _ و نيز مي فرمايد: " وَ اللّهُ الْغَنِيُّ وَ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ "؛ (1) و خداوند از خلق بي نياز است و شما فقير و نيازمنديد.

مي دانيم كه اگر خداوند جسم بود مركب از اجزا مي بود، و هر مركبي محتاج به اجزاي خود است. و اين با غناي خداوند سازگاري ندارد.

6 _ همچنين مي فرمايد: " هُوَ اْلأَوَّلُ وَ اْلآخِرُ وَ الظّاهِرُ وَ الْباطِنُ "؛ (2) اوّل و آخر هستي و پيدا و نهان وجود همه اوست.

در اين آيه خداوند متعال خود را ظاهر و باطن معرفي كرده، و اگر جسم مي بود بايد ظاهر آن غيرباطنش (عمقش) باشد، و در نتيجه لازم مي آيد كه او ظاهر و باطن نباشد.

7 _ و نيز مي فرمايد: " لا تُدْرِكُهُ اْلأَبْصارُ "؛ (3) ديده ها او را درك نمي كند.

و اگر خداوند جسم بود چرا ديده ها او را ادراك نكند؟!

ص: 222

از امام جواد و هادي(عليهما السلام) روايت شده كه فرمودند: هركس قائل به جسميّت خداوند شد به او زكات ندهيد و به او اقتدا نكنيد.(1).

ص: 223

مورد اوصاف خداوند وارد شده از قبيل محبّت، غضب، سخط، رضا، نداء، كلام، فرود آمدن در سايه ابرها، استقرار بر عرش، وجه، دست، همگي بايد بر ظاهرش حمل شود بدون هيچ گونه تأويل و تفسيري كه مخالف با ظاهرش باشد... رأي و نظر ابن تيميه نيز همين است. (1) .

3 _ شيخ سليم البشري رئيس جامعة الازهر در عصر خود مي گويد: از جمله كساني كه به او نسبت داده شده كه قائل به جهت براي خداست احمد بن عبدالحليم بن عبدالسلام بن تيميه حرّاني حنبلي دمشقي است.... (2) .

4 _ ابن حجر هيتمي مكّي شافعي مي گويد: ابن تيميه نسبت به ساحت مقدس خداوند جسارت كرده و در حقّ او ادعاي جهت و جسمانيت كرده است. (3) .

5 _ ابوالفدا، در تاريخش مي گويد: ابن تيميه از دمشق به شام فرستاده شد، از آنجا كه او قائل به تجسيم بود او را در زنداني حبس كردند. (4) .

ص: 224

ص: 225

فرموده است: از كسي كه عقيده دارد براي خداوند چيزي را كه ديروز نمي دانسته آشكار شده است تبرّي بجوييد. (1) و در حديث ديگر مي فرمايد: خداوند همه چيز را پيش از آن كه اراده كند و انجام دهد، مي داند. چيزي براي خداوند آشكار نمي شود مگر اين كه آن را مي دانسته است. بداي از روي جهل در خداوند راه ندارد. (2).

با توجه به احاديث ياد شده روشن مي شود كه بدا در مورد خداوند، در حقيقت إبدا و اظهار است؛ يعني آنچه را خداوند از قبل مي دانسته ولي براي انسان معلوم نبوده، آن را اظهار و آشكار مي سازد و بدا ناميدن آن به اعتبار مقام فعل الهي است، اگر چه در ذات الهي جهل و تغيير راه ندارد.

ص: 226

را بر او مي گشايد و از جايي كه گمان نبرد به او روزي عطا كند. (1) .

امام صادق(عليه السلام) مي فرمايد: دعا قضا را ردّ مي كند و همانا مؤمن گناهي را انجام مي دهد كه به سبب آن از رزق خدا محروم مي شود.(2).

امام رضا(عليه السلام) مي فرمايد: شخصي صله رحم به جا مي آورد در حالي كه از عمرش سه سال باقي مانده است با اين عمل، خداوند عمرش را به سي سال تبديل مي نمايد و آنچه را كه بخواهد انجام مي دهد. (3) .

3 _ نظام سِفلي و عيني ناشي از نظام عِلوي و علمي و منبعث از اوست؛ به عبارت ديگر جهان ناسوت، محكوم جهان ملكوت است بنابراين ممكن است در مقابل نظام سفلي _ و لااقل قسمي از آن يعني عالم انساني _ در نظام عِلوي و عِلمي اثر بگذارد و سبب تغييراتي شود، هرچند همين تأثير نيز به موجب سرنوشت و به حكم قضا و قدر بوده باشد. اين همان مسئله عالي و شامخ بد است كه قرآن كريم براي اوّلين بار در تاريخ معارف بشري از آن ياد كرده است. خداوند متعال مي فرمايد: " يَمْحُوا اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ "؛ (4) خداوند هرچه را بخواهد [كه قبلاً ثبت شده است] محو مي كند و هرچه را بخواهد [كه قبلاً ثبت نشده است] ثبت مي كند و كتاب مادر (اصل و مادر همه كتاب ها و نوشته ها) منحصراً نزد اوست.

4 _ موجودات جهان بر دو قسم اند: برخي از آنها بيش از يك نوع خاصي ندارند؛ مانند مجردات عِلوي. برخي ديگر امكان بيش از يك نوع خاص از وجود در آنها هست. همانند ماديات.

موجودات مادي از يك ماده خاص به وجود مي آيند و زمينه به وجود آمدن موجودات ديگر مي باشند مانند همه موجوداتي كه محسوس وملموس مي باشند. در

مجرّدات كه تحت تأثير علل مختلف قرار نمي گيرند، قضا و قدر حتمي است. امّا در غير

ص: 227

مجردات كه همواره در حال دگرگوني اند، قضا و قدر غير حتمي وجود دارد؛ يعني يك نوع قضا و قدر سرنوشت آنها را معين نمي كند، زيرا سرنوشتِ معلول، در دست علت است و چون اين امور با علل مختلف سر و كار دارد پس سرنوشت هاي مختلف در انتظار آنهاست. و چون هر سلسله از علل را در نظر بگيريم؛ امكان جانشين شدن يك سلسله ديگر در كار هست، پس سرنوشت آنها غير حتمي است. به هر اندازه كه اگر درباره آنها صحيح است، قضا و قدرها هست و امكان تغيير و تبديل دارد. پس سرنوشت هاي گوناگوني وجود دارند كه مي توانند جانشين يك ديگر شوند. جانشين شدن آنها نيز به حكم سرنوشت است.

ص: 228

او تأثير مي پذيرد. مثلاً صله رحم عمر او را افزايش مي دهد و قطع رحم عمر او را كوتاه مي كند. دادن صدقه، بسياري از حوادث بد و حتي مرگ را از انسان دور مي سازد. عاق والدين، اجل را نزديك مي كند و احسان به آنان مايه خير و بركت در زندگي انسان مي باشد.

در صحيح مسلم از انس بن مالك روايت شده كه گفت: از پيامبر(صلي الله عليه وآله) شنيدم كه فرمود: هر كس دوست دارد روزي او فراوان شود و اجلش تأخير افتد، صله رحم نمايد. (1) .

سيوطي از امام علي(عليه السلام) روايت كرده كه آن حضرت تفسير آيه: " يَمْحُوا اللّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ "؛ (2) را از پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) پرسيد. پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: با تفسير اين آيه چشم تو و امّتم روشن خواهد شد، آن گاه فرمود: دادن صدقه در راه خدا، نيكي به پدر و مادر و انجام كارهاي خوب، شقاوت را به سعادت مبدّل مي سازد، عمر را زياد مي كند و حوادث بد را دور مي سازد. (3) .

اشكال و جواب

ممكن است اشكال شود كه اعتقاد به قضا و قدر پيشين الهي با اعتقاد به محو، اثبات، بدا و تغيير و تحول در سرنوشت افراد معارض است.

پاسخ آن اين است: همان گونه كه قبلاً اشاره شد اين امور در سرنوشت افراد بر اساس يك سلسله اسباب و شرايط معين نيز مشمول قضا و قدر الهي است و همان گونه كه گفته شد با نظر به علم ازلي خداوند، هيچ چيز براي او پوشيده و پنهان نيست، ولي حوادث جهان تابع اسباب و شرايط ويژه اي است و مشيّت حكيمانه الهي، نظام عالم را اين گونه مقدّر نموده است. (4) .

بدا در قلمرو تكوين، همانند نسخ در قلمرو تشريع است؛ حكمي كه نسخ مي شود

ص: 229

براي خداوند از قبل معلوم بوده است و در واقع و نفس الأمر، آن حكم به صورت موقت تشريع شده، ولي در ظاهر خطاب شرعي به صورت مطلق آمده است و انسان گمان مي كند آن حكم، ابدي است. با آمدن حكمِ ناسخ، به خطاي خود واقف مي گردد. بدا در قلمرو تكوين نيز همين گونه است.

بدين ترتيب روشن شد كه نزاع در مسئله بدا، لفظي است، زيرا منكران بدا چيزي را انكار مي كنند كه طرف داران آن بدان معتقد نيستند، زيرا منكران به اين دليل بدا را انكار كرده اند كه مستلزم تغيير در علم الهي مي گردد، (1) ولي اين مطلب لازمه بدا در مورد انسان است، نه به معنايي كه در روايات ائمه طاهرين(عليه السلام)بيان شده و علماي اماميه به آن اعتقاد دارند چنان كه تفصيل آن گذشت.

ص: 230

ص: 231

ص: 232

ص: 233

ص: 234

ص: 235

مي كند كه اين نوع عصمت در پيامبر(صلي الله عليه وآله) موجود باشد، زيرا با نبود آن ترجيح مرجوح با

نبود مانع از راجح لازم مي آيد.

4 _ لزوم يكي از دو محذور

در صورت جواز وقوع خطا و سهو از پيامبر(صلي الله عليه وآله)، دو احتمال لازم مي آيد:

يا پيروي از پيامبر(صلي الله عليه وآله) واجب است يا واجب نيست. در صورت اوّل لازم مي آيد كه با اجازه خداوند، وقوع معصيت جايز بوده بلكه واجب باشد. كه اين قطعا باطل است. و اگر پيروي واجب نباشد، با نبوت و هدف بعثت پيامبر(صلي الله عليه وآله) سازگار نيست.

5 _ لزوم دور و تسلسل

علت نياز مردم به پيامبر و امام اين است كه مردم در معرض خطا هستند، حال اگر احتمال وقوع خطا و سهو در پيامبر و امام هم باشد، او نيز احتياج به رهبري الهي اعمّ از پيامبر يا امام دارد، تا ترجيح بلا مرجّح نباشد، لذا احتمال عدم عصمت پيامبر(صلي الله عليه وآله) از خطا و سهو، مستلزم دور يا تسلسل است.

ص: 236

تو نمي بود، گروهي از آنان همّت بر آن گماشته بودند كه تو را از راه صواب دور سازند ولي

آنها خود را از راه صواب دور ساخته و به تو هيچ زياني نتوانند رساند و خدا بر تو اين كتاب و مقام حكمت و نبوت را عطا كرد و آنچه را نمي دانستي به تو آموخت ولطف خدا نسبت به تو بي اندازه است.

در شأن نزول اين دو آيه گفته شده كه: شكايتي را نزد پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) آوردند، هر يك از دو متخاصم، سعي داشت كه خود را تبرئه كرده و اتهام را به گردن ديگري بيندازد. يكي از دو طرف رفيقي داشت كه در صحبت كردن مهارت داشت، مي خواست با تحريك عواطف پيامبر، او را بفريبد و در نتيجه پيامبر(صلي الله عليه وآله) به نا حقّ به نفع رفيقش حكم نمايد، كه در اين هنگام آيات فوق نازل شد. (1) .

با دقّت در كلمات و مضمون آيات پي مي بريم كه خداوند پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله)را از هرگونه اشتباه و گناه و سهو و خطا مصون داشته است.

در آيه دوّم چهار جمله به كار رفته است:

الف) " وَ لَوْ لا فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ وَ رَحْمَتُهُ لَهَمَّتْ طائِفَةٌ مِنْهُمْ أَنْ يُضِلُّوكَ وَ ما يُضِلُّونَ إِلاّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَضُرُّونَكَ مِنْ شَيْء "، از اين بخش استفاده مي شود نفس پيامبر(صلي الله عليه وآله)بدون تأييد و فضل الهي، به هيچوجه از اشتباه و سهو و خطا در امان نيست.

ب) " وَ أَنْزَلَ اللهُ عَلَيْكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ "، اشاره به مصادر حكم وقضاوت پيامبر(صلي الله عليه وآله) دارد، كه چيزي جز وحي وتعليم الهي نيست.

ج) " وَ عَلَّمَكَ ما لَمْ تَكُنْ تَعْلَمُ " كه اشاره به مصونيّت حضرت(صلي الله عليه وآله) از سهو و خطا دارد، زيرا تنها علم كلّي به كتاب و حكمت، انسان را از سهو وخطا در قضاوت و حكم باز نمي دارد، در قضاوت و حكم احتياج به تمييز صغريات و تشخيص موضوعات است؛ احتياج به تمييز و تشخيص باطل از حقّ است، واين در پيامبر(صلي الله عليه وآله) تنها با تأييد وفضل الهي حاصل ميشود.

د) از آنجا كه ممكن است كسي توهّم كند كه اين عنايت موردي است ونسبت به

ص: 237

تمام قضايا و موارد عموميّت ندارد، لذا براي دفع اين توهّم فرمود: " وَ كانَ فَضْلُ اللهِ عَلَيْكَ عَظِيماً ".

2 _ آيات شهادت:

خداوند در مجموعه اي از آيات قرآن، پيامبر(صلي الله عليه وآله) را به عنوان شهيد وشاهد بر اين امّت معرفي كرده است: " وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَي النّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً "؛ (1) و هم چنين مسلمانان را به آيين اسلام هدايت كرديم وبه اخلاق معتدل و سيرت نيكو بياراستيم تا گواه مردم باشيد چنانكه پيامبر را گواه شما كرديم.

" فَكَيْفَ إِذا جِئْنا مِنْ كُلِّ أُمَّة بِشَهِيد وَ جِئْنا بِكَ عَلي هؤُلاءِ شَهِيداً "؛ (2) پس چگونه است آن گاه كه از هر طائفه اي گواهي مي آوريم و تو را بر اين امّت گواه خواهيم.

" وَ كُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً ما دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَ أَنْتَ عَلي كُلِّ شَيْء شَهِيدٌ "؛ (3) و من خود بر آن مردم گواه و ناظر اعمال بودم مادامي كه در ميان آنان بودم، پس چون روح مرا تصرف كردي خود نگهبان و ناظر اعمال آنها بودي و تو بر همه خلق عالم گواهي.

از مجموع اين آيات استفاده مي شود كه در هر امّتي شاهدان وگواهاني بر اعمال امّت وجود دارد، كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در رأس آنان است. از طرف ديگر مي دانيم اگر شاهد در شهادت خود به اشتباه و خطا افتد، لازم مي آيد كه مطيع، عقاب داده شده و مجرم ثواب داده شود، كه اين عقلا قبيح است. نتيجه اين كه: بايد شهادت شاهد از هر خطا و اشتباهي مصون باشد، تا مستلزم قبح عقلي نشود. و لذا در روايات، اهل بيت(عليهم السلام)مصداق شاهدان امّت معرّفي شده اند.

3 _ آيه تطهير

خداوند متعال در شأن پنج تن اصحاب كساء مي فرمايد: " إِنَّما يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِبَ

ص: 238

عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً "؛ (1) خدا چنين مي خواهد كه هر رجس و

پليدي را از شما خانواده نبوت ببرد و شما را از هر عيب، پاك و منزّه گرداند.

رجس بنابر آنچه كه در كتاب هاي لغت آمده و از موارد استعمال آن استفاده مي شود، هر چيزي است كه موجب نقص در روح و اضطراب در رأي و معصيت گردد. سهو و نسيان و خطا قطعاً موجب نقص در روح و اضطراب در رأي است، پس عنوان رجس بر او منطبق است و در حالي كه مطابق آيه تطهير رجس از اهل بيت(عليهم السلام) و در رأس آنها رسول خدا(صلي الله عليه وآله) دور است، لذا سهو و خطا نيز بر آنها عارض نمي شود. بهويژه آن كه حرام، داراي مفاسد واقعي است كه به همين جهت شرعاً حرام شده است.

مثلا: شراب حرام است، زيرا ضرر واقعي دارد كه مست كردن است و يا سمّ حرام است به خاطر ضرر واقعي كه انسان را مي كشد و مجرّد سهو و خطا اثر واقعي را از بين نمي برد، اگرچه از تكليف ظاهري كه مشروط به علم و قدرت است، مانع مي گردد، امّا از اثر وضعيِ حرام جلوگيري نمي كند و به طور حتم اثر واقعي حرام مصداق بارز رجس است.

آياتي ديگر:

4 _ " لِئَلاّ يَكُونَ لِلنّاسِ عَلَي اللهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ "؛ (2) تا آن كه پس از فرستادن اين همه پيامبران، مردم را بر خدا حجتي نباشد.

5 _ " لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ "؛ (3) همانا براي شما رسول خدا الگوي خوبي است.

6 _ " أَطِيعُوا اللهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ "؛ (4) اطاعت كنيد خدا و رسول را.

7 _ " قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللهُ "؛ (5)بگو اگر شما خدا را دوست

ص: 239

مي داريد، مرا پيروي كنيد تا خداوند شمارا دوست بدارد.

8 _ " إِنَّ اللهَ اصْطَفي آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهِيمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَي الْعالَمِينَ "؛ (1) همانا خداوند آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را بر تمام عالميان برگزيد.

9 _ " وَ ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا "؛ (2) آنچه را كه رسول بر شما آورد بگيريد و آنچه را كه از او نهي كرده دست برداريد.

10 _ " عالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلي غَيْبِهِ أَحَداً - إِلاّ مَنِ ارْتَضي مِنْ رَسُول فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً - لِيَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَيْهِمْ وَ أَحْصي كُلَّ شَيْء عَدَداً " (3) داناي نهان است و كسي بر عالم غيب او آگاه نيست،

جز پيامبري كه از او خشنود باشد، كه (دراين صورت) براي او از پيش رو و پشت سرش نگاهباناني برخواهد گماشت، تا معلوم بدارد كه پيام هاي پروردگار خود را مي فرستند، (تا بداند كه آن رسولان پيغامهاي پروردگار خود را رسانيده اند) و خدا به آنچه نزد ايشان است احاطه دارد و هر چيزي را به عدد شماره كرده است.

11 _ " أُولئِكَ الَّذِينَ هَدَي اللهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ "؛ (4) آنان كساني بودند كه خدا خود آنان را هدايت كرد پس از راه آنان پيروي كن.

12 _ " أُولئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَ مِمَّنْ حَمَلْنا مَعَ نُوح وَ مِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْراهِيمَ وَ إِسْرائِيلَ وَ مِمَّنْ هَدَيْنا وَ اجْتَبَيْنا إِذا تُتْلي عَلَيْهِمْ آياتُ الرَّحْمنِ خَرُّوا سُجَّداً وَ بُكِيّاً "؛ (5) آنان كساني از پيامبران بودند كه خداوند بر ايشان نعمت

ارزاني داشت، از فرزندان آدم بودند و از كساني كه همراه نوح [بر كشتي] سوار كرديم و از فرزندان ابراهيم و اسرائيل و از كساني كه [آنان را] هدايت نموديم و برگزيديم [و ] هرگاه آيات [خداي] رحمان برايشان خوانده مي شد، سجده كنان و گريان بر خاك مي افتادند.

ص: 240

13 _ " وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُول إِلاّ لِيُطاعَ بِإِذْنِ اللهِ "؛ (1) ما هيچ پيامبري را نفرستاديم مگر آن كه به دستور خداوند از او اطاعت كنند.

ص: 241

عصمت پيامبر، براي حصول اطمينان به او واجب است، هم چنان كه مصونيت او از سهو نيز واجب است.

5 _ علامه حلّي(رحمه الله) نيز در شرح اين عبارت مي فرمايد:

صحيح نيست كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) سهو كند، تا اين كه برخي از تكاليفي كه مأمور به ابلاغ آنهاست، فراموش نكند. (1) .

و نيز مي فرمايد:

خبر ذواليدين _ كه دلالت بر سهو و خطاي پيامبر(صلي الله عليه وآله) در نماز دارد _ نزد ما باطل است، زيرا پيامبر(صلي الله عليه وآله) معصوم است و سهو بر او جايز نيست.(2).

هم چنين مي گويد:

مخالف، به روايت ابوهريره تمسك كرده است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در موردي بعد از تكبير آخر، سجده سهو به جاي آورد. ولي جواب آن است كه: حديث ابوهريره نزد ما باطل است، زيرا محال است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) سهو كند. (3) .

و باز مي فرمايد:

مسلمانان در اين مسئله اختلاف كرده اند. گروهي معتقدند كه جايز نيست از پيامبر(صلي الله عليه وآله) سهو و خطا صادر شود. و گروهي ديگر آن را جايز مي دانند... آن گاه مي گويد: اين نظر در غايت و نهايت پستي است. و قول اوّل حق است، زيرا اگر سهو و خطا بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) جايز باشد، احتمال آن در تمام گفتار و افعال او داده مي شود و در نتيجه هيچ گونه اطميناني به خبرهاي او از خداوند، پيدا نمي شود، زيرا احتمال دارد كه از روي سهو يا خطا در آنها كم يا زياد كرده باشد و در نتيجه بعثت بي فايده مي شود. (4) .

6 _ فاضل مقداد، علماي اماميه، نقل مي كند كه همه علما قائل به عصمت پيامبر(صلي الله عليه وآله)و

ص: 242

امام از هرگونه سهو در اقسام چهارگانه عصمت اند. (1) .

7 _ شهيد اوّل مي فرمايد:

خبر ذواليدين دلالت اماميه متروك است، زيرا دليل عقلي دلالت بر عصمت پيامبر از سهو دارد. (2) .

ص: 243

ثانياً: چگونه مي توان گفت كه خطاب در آيه فوق به پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) است، درحالي كه خداوند متعال در قرآن كريم مي فرمايد: " إِنَّ عِبادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ "؛ (1) همانا تو (شيطان) بر بندگان من سلطه نداري.

علامه طباطبايي(رحمه الله) در ذيل آيه شريفه مي فرمايد:

اين آيه مكّي است و در حدّ تعبير عرب اياك اعني واسمعي ياجاره وارد شده است، به دليل قول خداوند متعال: " وَ قَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آياتِ اللهِ يُكْفَرُ بِها وَ يُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّي يَخُوضُوا فِي حَدِيث غَيْرِهِ إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُمْ... "؛ (2) آيا در كتاب الهي اين حكم بر شما منافقان فرستاده شد كه چون آيات خدا را شنيديد بدان كافر شده، استهزا كنيد؟ پس شما با اين گروه منافق مجالست نكنيد تا در حديثي ديگر داخل شوند كه شما هم به حقيقت مانند آنها منافق هستيد. لذا آيه اشاره به حكمي دارد كه قبلا نازل شده و آيه اي غير از آيه مورد نظر در سوره انعام آيه 68 كه مورد استدلال اهل سنت است، نيست كه متعرض نهي از نشستن با كساني است كه خوض در آيات خدا مي كنند. (3) .

ثالثاً: ممكن است معناي آيه استدلال شده اين باشد: هرگاه چيزي را فراموش كردي پس فراموش مكن ننشستن با آنان را، بعد از آن كه حرمتش بر تو بيان شد. و اين گونه تعبيرها براي اهميت جزاآورده مي شود، بدون آن كه توجهي به وقوع يا حتّي احتمال و جواز وقوع شرط و جزا در آن داده شود. لذا آيه دلالت بر وقوع نسيان از پيامبر(صلي الله عليه وآله)حتي در غير نماز ندارد.

آيه دوّم:

خداوند متعال مي فرمايد: " وَ لا تَقُولَنَّ لِشَيْء إِنِّي فاعِلٌ ذلِكَ غَداً - إِلاّ أَنْ يَشاءَ اللهُ وَ اذْكُرْ رَبَّكَ إِذا نَسِيتَ وَ قُلْ عَسي أَنْ يَهْدِيَنِ رَبِّي لاَِقْرَبَ مِنْ هذا رَشَداً "؛ (4) .

ص: 244

و [اي رسول ما] هرگز مگو كه من اين كار را فردا خواهم كرد مگر آن كه بگوئي اگر خدا بخواهد و خدا را لحظه اي فراموش مكن و به خلق بگو كه اميد است خداي من، مرا به حقايقي بهتر و علومي برتر از اين [ قصه] هدايت فرمايد.

جواب از استدلال به اين آيه همانند جواب از استدلال به آيه قبل است.

آيه سوّم؛

خداوند متعال مي فرمايد: " سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسي - إِلاّ ما شاءَ اللهُ إِنَّهُ يَعْلَمُ الْجَهْرَ وَ ما يَخْفي " (1) زود است كه آيات قرآن را براي تو قرائت كنيم تا هيچ فراموش نكني مگر آنچه خدا خواهد كه او به امور آشكار و پنهان آگاه است.

قائلين به سهوالنبي(صلي الله عليه وآله) به استثناء در اين آيه استدلال كرده اند، كه ظهور در امكان نسيان پيامبر(صلي الله عليه وآله) دارد.

ولي جواب استدلال به آيه اين است كه نكته اي در اين استثنا است كه استدلال كننده از آن غافل مانده و آن اين كه گاهي الاّ ما شاء الله براي بيان قدرت خداوند آورده مي شود؛ يعني اين عنايتي كه ما در حقّ پيامبر(صلي الله عليه وآله) كرديم، قدرت ما را محدود نمي كند، ما مي توانيم اين حالت را از او بگيريم، و لذا دلالت بر وقوع نسيان ندارد. مانند اين كه قرآن مي فرمايد: " وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خالِدِينَ فِيها ما دامَتِ السَّماواتُ وَ اْلأَرْضُ إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ عَطاءً غَيْرَ مَجْذُوذ "؛ (2) اما كساني كه نيك بخت شده اند، تا آسمان ها و زمين باقي است در بهشت جاودانند، مگر آنچه مشيّت پروردگار باشد كه عطايش ابدي و پياپي است.

مي دانيم كسي كه وارد بهشت شود از آنجا خارج نمي گردد، ولي استثناء به " إِلاّ ما شاءَ رَبُّكَ " بيان گستره قدرت خداوند متعال است. يعني در عين حال خداوند مي تواند حتي اهل بهشت را از آنجا بيرون كند.

آيه چهارم:

خداوند متعال در مورد حضرت يوسف(عليه السلام) مي فرمايد: " فَأَنْساهُ الشَّيْطانُ

ص: 245

ذِكْرَ رَبِّهِ "؛ (1)پس شيطان يادآوري به آقايش را از ياد او برد.

جواب: مقصود آيه بعد از شنيدن تمام آيه روشن مي شود: " وَ قالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ ناج مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ فَأَنْساهُ الشَّيْطانُ ذِكْرَ رَبِّهِ "؛ (2) و يوسف به آن كس از آن دو كه گمان مي كرد خلاص مي شود، گفت: مرا نزد آقاي خود ياد آور و [لي] شيطان، يادآوري به آقايش را از ياد او برد.

شكّي نيست كه بر اساس ظاهر آيه، مراد از ضمير در فأنساه شخصي است كه در او گمان نجات مي رفت، نه حضرت يوسف(عليه السلام) و نيز مقصود از ضمير ربّ در هر دو مورد، مصاحب اوست.

آيه پنجم:

" ما نَنْسَخْ مِنْ آيَة أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْر مِنْها أَوْ مِثْلِها... "؛ (3) هرچه از آيات قرآن را نسخ كنيم يا حكم آن را متروك سازيم، بهتر از آن يا مانند آن را مي آوريم.

توضيح: مقصود از نسا، عارض كردن نسيان بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) است.

جواب: اگر مقصود از آيه، آيه قرآن است، مراد، انساء پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيست، زيرا خداوند در شأن او فرمود: " سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسي "؛(4) و اگر مقصود، معجزات و دلائل نبوت پيامبر(صلي الله عليه وآله) است، در اين صورت معناي آيه چنين مي شود: اگر ما از يكي از معجزات اعراض كرديم يا به فراموشي انداختيم، بهتر از آن را براي مردم مي آوريم، كه دلالت بيشتري بر نبوّت داشته باشد. و اين طبيعتاً مربوط به امّت هاي پيشين است.

آيه ششم:

خداوند متعال به پيامبرش(صلي الله عليه وآله) مي فرمايد: " قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ " (5) بگو همانا من بشري مثل شما هستم. و نيز از قول پيامبرش مي فرمايد: " سُبْحانَ رَبِّي هَلْ كُنْتُ إِلاّ بَشَراً

ص: 246

رَسُولاً "؛ (1) منزه است پروردگار من، آيا من غير از بشري كه به سوي خلق فرستاده شده،

هستم. به اين آيات نيز تمسك كرده اند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) جائزالسهو والخطاست؛ زيرا او مثل مردم است.

جواب: مساوات رسول با بشر، اقتضا ندارد كه در همه امور باشد و گرنه لازم مي آيد كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) نيز همانند بقيه مردم هرنوع گناه انجام داده، حتّي كفر بورزد، كه هيچ كس چنين اعتقادي را در حقّ انبيا قائل نيست. پس آيه در حقيقت در صدد ردّ كساني است كه او را فرشته دانسته اند و لذا از او بعيد مي دانستند كه غذا بخورد و در بازارها راه برود، همان گونه كه قرآن كريم به اين موضوع اشاره كرده مي فرمايد: " وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ يَأْكُلُ الطَّعامَ وَ يَمْشِي فِي اْلأَسْواقِ "؛ (2) گفتند اين رسول را چه شده كه غذا مي خورد و در بازارها راه مي رود.

ص: 247

شده، يا آن كه حكم نماز تغيير پيدا كرده و اتمام تبديل به قصر شده است؟ پيامبر(صلي الله عليه وآله)فرمود: من فراموش نكرده ام و نماز چهار ركعتي نيز حكمش تبديل به قصر نشده است. آن گاه از مردم سؤال كرد: آيا حرف ذواليدين صحيح است؟ همه گفتند: آري. پيامبر(صلي الله عليه وآله)برخواست و بقيه نماز را تدارك كرد و پس از سلام نماز سجده سهو به جاي آورد. (1) .

اين حديث از جهاتي قابل مناقشه است:

1 _ از حديث استفاده مي شود كه ابوهريره در نماز پيامبر(صلي الله عليه وآله) حاضر بوده و مشاهده كرده كه ذواليدين موضوع سهو پيامبر(صلي الله عليه وآله) را به آن حضرت گوشزد كرده است، درحالي كه ذواليدين در حديث همان ذوالشمالين است كه بنابر نقل مورخان در جنگ بدر به شهادت رسيده است. (2)و اين، پنج سال قبل از اسلام ابوهريره است. حال چگونه ابوهريره ادعاي ديدن ذواليدين را دارد با اين كه اين مقدار فاصله زماني وجود دارد؟

و امّا اين كه ذواليدين ذوالشمالين است كه در جنگ بدر به شهادت رسيد عده زيادي از علماي اهل سنت به آن اشاره كرده اند، از قبيل: مالك، (3)نسائي، (4) دارمي (5)و ديگران.

2 _ ظاهر روايت آن است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) و مسلمانان صورت نماز را بر هم زده و باز به مسجد بازگشته و بقيه نماز را دنبال كرده اند، درحالي كه از مبطلات قطعي نماز برهم خوردن صورت آن است.

ابن رشد مي گويد: اجماع است بر اين كه نمازگزار اگر به غير قبله منصرف شود از نماز خارج شده است. (6) .

ص: 248

سيوطي مي گويد: قبول سهو از پيامبر(صلي الله عليه وآله) دشوار است، زيرا اين احتمال با حالات

پيامبر(صلي الله عليه وآله) سازگاري ندراد. (1) .

3 _ در متن روايت اضطراب زيادي وجود دارد كه سبب وهن روايت مي شود و هركس به مصادر حديثي و باب مخصوص آن مراجعه كند، به اين اضطراب پي خواهد برد.

4 _ خداوند متعال مي فرمايد: " فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ "؛ (2) پس واي بر آن نمازگزاران كه دل از ياد خدا غافل دارند.

خداونددراين آيه سهو را صفت نقص دانسته به حدّي كه دارنده آن صفت را مستحق توبيخ و مذمت مي داند، حال چگونه ممكن است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) را به آن متصف نماييم؟

5 _ خداوند كساني را مذمت كرده كه به قول خودعمل نمي كنند، آن جا كه مي فرمايد: " لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ "؛ (3) براي چه مي گوييد چيزي را كه خود عمل نمي كنيد.

و نيز مي فرمايد: " أَ تَأْمُرُونَ النّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَكُمْ " (4) آيا مردم را به نيكي امر كرده و خود را فراموش مي كنيد.

در رواياتي كه از پيامبر(صلي الله عليه وآله) رسيده مي خوانيم: دو ركعت نماز با توجه بهتر است از آن كه يك شب را تا به صبح زنده بداريم درحالي كه قلب در سهو و شك است. (5) .

شخصي به پيامبر عرض كرد: اي رسول خدا! من نماز گزارده ام ولي نمي دانم كه دو ركعت بوده يا يك ركعت؟ حضرت فرمود: مواظب باشيد كه شيطان با شما بازي نكند. (6) حال چگونه ممكن است كه پيامبر خود به اين سفارشات عمل نكند و در نماز سهو نمايد؟

6 _ اهل سنت از پيامبر(صلي الله عليه وآله) روايت كرده اند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) چشمانش به خواب مي رود

ص: 249

ولي قلب او بيدار است. حال چگونه ممكن است كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در حال خواب قلبش بيدار ومتذكّر باشد، ولي در حال بيداري از عبادت پروردگارش غافل گردد ودر نماز سهو كند؟

7 _ وقوع سهو از انبيا منافي حكمت بعثت است، همان گونه كه در ادله عقلي به آن اشاره شد.

8 _ سنن پيامبر(صلي الله عليه وآله) اعم از قول و فعل و تقرير حجت است و سهو با حجيّت سنت پيامبر(صلي الله عليه وآله) منافات دارد.

9 _ شيخ مفيد(رحمه الله) مي فرمايد: حديث سهوالنّبي در نماز، از اخبار آحاد است و نمي توان در باب اعتقادات به خبر واحد تمسك نمود، چون مفيد ظنّ است، نه قطع و آنچه قطعي است اين كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) شخصي است كامل، معصوم، كسي كه خداوند متعال در تمام حالات او را از خطا و سهو محافظت نموده است.

ب) روايت ابوهريره:

بخاري از ابوهريره نقل مي كند: نماز برپاشد، صفوف جماعت مستقيم، همگي در حال قيام، منتظرند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) به مسجد بيايد و نماز را با آنان به جاي آورد، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) وارد مسجد شد و مستقيماً به محراب رفت، ناگهان يادش آمد كه جنب است. رو به مردم كرده فرمود: شما سر جاي خود بايستيد تا من غسل كنم و دوباره بازگردم. ما مدّتي ايستاديم، پيامبر(صلي الله عليه وآله) غسل كرده و به مسجد بازگشت درحالي كه از سر آن حضرت آب مي چكيد. تكبير گفت و نماز خوانده ما نيز به او اقتدا نموديم. (1) .

همان جواب ها كه در ذيل حديث اوّل داديم، اين جا نيز ذكر مي كنيم.

اگر كسي بگويد كه قصد پيامبر(صلي الله عليه وآله) از اين رفتار بيان احكام از راه عمل است، كه تأثير بيشتري دارد تا قول، در جواب مي گوييم: برعكس، در فعل احتمال خصوصيت است، برخلاف قول. خصوصاً آن كه در حال جنابت نيز وارد مسجد شده است.

ما معتقديم اين گونه احاديث جعلي است. و سرّ جعل آن هم اين بوده كه بزرگانشان اهل سهو و نسيان و خطا بوده اند، لذا مي خواهند با نسبت دادن اين امور به پيامبر(صلي الله عليه وآله) از قبح

ص: 250

آن بكاهند، همان گونه كه تهمت ايستاده بول كردن را به پيامبر(صلي الله عليه وآله) نسبت دادند. (1) .

متقي هندي مي گويد: عمر با مردم نماز مغرب را به جاي آورد و قرائت را به جاي نياورد تا آن كه نماز را سلام داد. به او گفتند در نماز قرائت را به جاي نياوردي، اينگونه عذرخواهي كرد: هنگام نماز فكرم به آن جا منتقل شد كه قافله اي را تجهيز و آماده كردم، آن را به طرف شام حركت مي دادم، تا اين كه به شام رسيدم، اموال آن را به فروش رساندم، و لذا حواسم پرت شد، و قرائت از من فوت شد. (2).

ص: 251

4 _ ابن بابويه به سند خود از عبدالسلام بن صالح هروي نقل مي كند كه به امام رضا(عليه السلام)عرض كردم: در اطراف كوفه كساني هستند كه گمان مي كنند: پيامبر(صلي الله عليه وآله) در نمازش سهو نمي كرده است. حضرت(عليه السلام) فرمود: دروغ مي گويند، خدا آنان را لعنت كند، تنها كسي كه سهو نمي كند خداوندي است كه جز او معبودي نيست... (1) .

از اين روايات مي توان جواب هاي مختلفي داد، از آن جمله:

الف) اين روايات معارض با ظواهر قرآن است. آياتي كه قبلا به آن اشاره شد. و خود اهل بيت(عليهم السلام) دستور داده اند كه روايات ما را به قرآن عرضه بداريد، آنچه را كه موافق با قرآن است عمل كرده و مخالف با آن را ترك نماييد.

ب) اين روايات مخالف با اجماع و اتفاق شيعه است و مخالف معلوم النسب ضرري به اجماع وارد نمي كند.

ج) سندهاي اكثر روايات سهوالنبي(صلي الله عليه وآله) ضعيف است.

د) معارض با احكام عقلي است كه قبلا به آن اشاره شد.

ه_) در متن رواياتِ سهوالنبي(صلي الله عليه وآله) اضطراب و تناقض فراوان وجود دارد.

و) بسياري از راويان اين گونه احاديث، از كساني هستند كه عقيده اي فاسد دارند.

ز) اين گونه روايات مخالف احاديث صحيح السندي است كه با اجماع اماميه تقويت شده است؛ رواياتي كه دلالت بر نفي سهو از پيامبر(صلي الله عليه وآله) دارد:

شيخ طوسي به سند خود از محمّد بن علي بن محبوب، از احمد بن محمّد، از حسن بن محبوب، از عبدالله بن بكير، از زراره نقل مي كند: از امام باقر(عليه السلام) سؤال كردم: آيا رسول خدا(صلي الله عليه وآله)سجده سهو به جاي آورد؟ فرمود: خير.... (2) .

ح) روايات سهوالنبيّ موافق با احاديث عامه است و مطابق دستور اهل بيت(عليهم السلام)هرگاه دو دسته روايت با يكديگر تعارض كردند به رواياتي عمل مي كنيم كه مخالف با عامه است.

ص: 252

ص: 253

ميان آنان كافر وجود نداشته است. و دليل آنان در اين مسأله اجماع فرقه بر حقّ است. و

در جاي خود به اثبات رسيده كه اجماع آنان به جهت دخول معصوم در بين آنها حجّت است. و در اين مسأله اختلافي بين اماميه نيست.

4 _ مفسّر عالي قدر شيعه ابوعلي طبرسي(رحمه الله) نيز در تفسير آيه شريفه " يا أبتِ لا تَعْبُد الشيطان "، ضمن بيان اين مطلب كه اين خطاب متوجّه پدر بزرگِ مادري ابراهيم(عليه السلام)مي باشد، و نام پدر حقيقي ابراهيم تارُخ است؛ مي نويسد: اجماع طائفه بر آن است كه پدر و اجداد پيامبر ما(صلي الله عليه وآله) تا حضرت آدم(عليه السلام) همه مسلمان و موحّد بوده اند. (1) .

5 _ مرحوم مجلسي(رحمه الله) مي نويسد: اماميّه بر اين اتفاق دارند كه پدر و مادر پيامبر(صلي الله عليه وآله)، و تمام اجداد او تا حضرت آدم(عليه السلام) مسلمان بلكه از صديقين اند: گروهي نبي مرسل و دسته اي ديگر از اوصياي معصوم بوده اند. شايد برخي از آنان اسلام خود را به جهت تقيه يا مصلحت ديني اظهار نكرده باشند. (2) .

اين عقيده شيعه آنچنان مشهور و معروف بوده است كه فخر رازي در تفسيرش از شيعه نقل مي كند: آنان معتقدند كه هيچ يك از آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) و اجدادش كافر نبوده اند، آنان كافر بودن پدر ابراهيم را انكار كرده آذر را عموي حضرت ابراهيم(عليه السلام) مي دانند. (3) .

ص: 254

او نيز در جاي ديگر مي نويسد: آنچه گروه زيادي از اهل سنّت بر آن اعتماد نموده اند آن است كه آذر پدر حضرت ابراهيم(عليه السلام) نبوده است. آنان چنين ادعا نموده اند كه در بين پدران پيامبر(صلي الله عليه وآله) هيچ شخص كافري وجود نداشته است. و اگر كسي همانند فخر رازي ادعا كند كه اين قول تنها مدعاي شيعه است، ناشي از كمي تتبع و جستجو گري اوست.

2 _ كتاني در كتاب نظم المتناثر از قول باجوري مي نويسد: احاديثي كه دلالت دارد بر اينكه همه پدران و مادران پيامبر(صلي الله عليه وآله) بر توحيد بوده، و هرگز به كفر، عيب و پليدي و هر چيزي كه اهل جاهليت بر آن بوده اند، مبتلا نگشته اند، به حدّ تواتر است. (1) .

3 _ جلال الدين عبدالرحمن بن ابي بكر سيوطي، عالم برجسته اهل سنّت بر ايمان پدر و اجداد پيامبر(صلي الله عليه وآله) تأكيد و پاي فشاري كرده و كتابهايي را در اين موضوع تأليف نموده است.

اسامي كتابهايي كه او در اين باره تأليف كرده است، عبارتند از:

أ _ مسالك الحنفاء في نجاة آباء المصطفي.

ب _ الدرج المنيفة في الآباء الشريفة.

ج _ المقامة السندسيّة في النسبة المصطفويّة.

د _ التعظيم والمنّة في أنّ أبوي رسول الله في الجنّة.

ر _ السبل الجليّة في الآباء العليّة.

س _ نشر العلمين في اثبات عدم وضع حديث احياء ابويه(صلي الله عليه وآله) واسلامهما علي يديه. (2) .

و از جمله كساني كه قائل به ايمان پدر و اجداد پيامبر بزرگوار رسول گرامي هستند، عبارتند از: مسعودي و يعقوبي. و نيز ظاهر كلام ماوردي، و رازي در اسرار التنزيل و سنوسي و تلمساني نيز به ايمان پدران بزرگوار رسول گرامي اسلام تصريح كرده اند. (3) .

از قاضي ابوبكر بن عربي پرسيدند: چه مي گويي در مورد كسي كه بگويد: پدر

ص: 255

رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در آتش است؟!

گفت: چنين كسي ملعون است؛ زيرا خداوند فرمود: " إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللهُ فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ "، و اذيتي بالاتر از اين نيست كه كسي درباره پدر پيامبر(صلي الله عليه وآله)بگويد او در آتش جهنّم است. (1) .

وي از ابو نعيم اصفهاني نقل ميكند: براي عمر بن عبدالعزيز نويسنده اي آوردند كه پدرش كافر بود، عمر بن عبدالعزيز گفت: اگر از فرزندان مهاجر بود بهتر بود. نويسنده پاسخ داد: پدر پيامبر(صلي الله عليه وآله) هم كافر بود! عمر بن عبدالعزيز خشمگين شد و گفت: اين مرد هرگز نبايد در دستگاه خلافت نويسندگي كند. (2) .

مفسّر و محدّث مشهور عجلوني ضمن اينكه خود اين عقيده را دارد، مي نويسد: بسياري از علما درباره اسلام پدر و مادر پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) كتاب تأليف كرده اند _ خداوند بر سعي آنها جزاي خير دهد _ از جمله آنان حافظ سخاوي است، زيرا او در المقاصد گفته است كه در اين موضوع يك جلد كتاب نوشته است.(3).

وي اين عقيده را به تعدادي ديگر نيز نسبت مي دهد و مي گويد: به اين مسلك طائفه بسياري از حفاظ محدثين و غير محدثين ميل پيدا كرده اند، از آن جمله ابن شاهين و حافظ ابوبكر بغدادي و سهيلي و قرطبي و محبّ طبري را مي توان نام برد.(4) .

ولي جماعت بسياري از اهل سنّت بر اين باورند كه پدر و مادر پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) و اجداد او كافر بوده اند، حتّي برخي از آنان در اثبات اين موضوع كتاب و رساله نيز تأليف كرده اند، همانند ابراهيم حلبي و علي القاري.

فخر رازي مي گويد: اصحاب ما بر اين گمانند كه پدر پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) كافر بوده است. (5) .

ص: 256

ص: 257

ذُرّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ " (1) با ضميمه آيه: " وَجَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً في عَقِبِهِ "؛ (2) از اين دو آيه

استفاده مي شود كه بايد كلمه الله در ذريه حضرت ابراهيم(عليه السلام)تا روز قيامت باقي بماند. و تا روز قيامت بايد جماعتي از ذريه ابراهيم(عليه السلام)باشد كه خداوند متعال را به فطرت خود عبادت نمايد. گويااين مطلب اجابت خداوند متعال از دعاي حضرت ابراهيم(عليه السلام) است كه به خدا عرض كرد: " وَ اجْنُبْنِي وَ بَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ اْلأَصْنامَ "؛ من و فرزندانم را از عبادت بت ها دور كن. و نيز عرض كرد: " رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي "؛ بار پروردگارا! من و ذريّه ام از نماز گزاران قرار ده.

5 _ از جمله ادله ايمان عبدالمطلب _ جدّ پيامبر(صلي الله عليه وآله) _ كلام و دعاي او هنگام هجوم ابرهه حبشي به مكه براي خراب نمودن كعبه است، زيرا در اين هنگام حضرت عبدالمطلب(عليه السلام)به بتان پناه نبرد، بلكه براي حمايت كعبه بر خداوند متعال توكّل نمود! (3) .

حتي ممكن است بگوييم كه عبدالمطلب(عليه السلام) عارف به شأن و مقام و آينده درخشان پيامبر(صلي الله عليه وآله) بوده است، و لذا هنگام طفوليت پيامبر(صلي الله عليه وآله) براي استسقا و طلب باران او را به صحرا برد. و اين به جهت اعتقاد به منزلتي بس عظيم براي پيامبر(صلي الله عليه وآله)بوده است. (4) .

به همين دليل در تاريخ مشاهده مي كنيم كه عبدالمطلب(عليه السلام) درباره رسول خدا در سنين كودكي اش به ام ايمن سفارش مي كند كه هرگز از او غفلت نكند. (5) .

ص: 258

ص: 259

چه چيزي را عبادت مي كردند؟ فرمود: رو به خانه خدا نماز مي گزارده و بر دين حضرت

ابراهيم بوده و به آن تمسك مي جستند.

5 _ و نيز به سندش از جابر بن يزيد جعفي از جابر بن عبدالله انصاري نقل مي كند كه فرمود: از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) سؤال شد كه شما كجا بوديد در حالي كه آدم در بهشت بود؟ فرمود: من در صلب او بودم كه در آن حال به سوي زمين فرود آمديم. من در كشتي در صلب پدرم نوح بودم. و هنگام پرتاب شدن ابراهيم در آتش در صلب او قرار داشتم... خداوند _ عزّوجلّ _ همواره مرا از اصلاب پاك به رحم هاي پاك و مطهّر منتقل مي ساخت در حالي كه هدايت گر و هدايت شده بودند. (1) .

همين مضمون را بسياري از علماي اهل سنّت همانند: متقي هندي در (كنز العمال) و سيوطي در (در المنثور) نيز نقل كرده اند.

ص: 260

ص: 261

اوييم. در اين آيه خداوند متعال اسماعيل را از آباء يعقوب بر شمرده است، در حالي كه از آباء او نبوده، بلكه عموي او محسوب مي شود.

ثانياً، بين أب و والد فرق است، زيرا أب اطلاق بر مربّي، عمو و جدّ نيز مي شود، به خلاف والد كه تنها بر پدر بدون واسطه اطلاق مي گردد، لذا در آيه فوق تعبير به أب آمده است، ولي در سوره ابراهيم خداوند متعال اين چنين از حضرت ابراهيم(عليه السلام)نقل مي كند كه به خداوند متعال عرض كرد: " رَبَّنَا اغْفِرْ لي وَ لِوالِدَيَّ وَ لِلْمُؤْمِنينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسابُ ". (1) بار خدايا روزي كه حساب به پا مي شود تو در آن روز سخت به من و والدين من و همه مؤمنان از كرم ببخشا.

ص: 262

است، بلكه مردم در حفظ و ضبط كردن حمّاد شك كرده اند. برخي قائلند كه در احاديث حماد امور منكر وجود دارد. (1) .

ثالثاً، اين روايت به سند صحيح با شرط شيخين از سعد بن ابيوقّاص نقل شده، ولي در ذيل آن اين چنين آمده است: حيثما مررت بقبر كافر فبشره بالنار؛ (2) هرگاه گذرت بر قبر كافري افتاد او را به آتش دوزخ بشارت ده.

رابعاً، ممكن است در اين روايت مراد از ابي عمو باشد كه همان ابولهب يا ابوجهل يا هر دو باشند، همان گونه كه لفظ أب در آيه قرآن بر عموي حضرت ابراهيم(عليه السلام) اطلاق شده است. (3) .

سؤال و جواب

در پايان اين بحث به اين سؤال اشاره مي كنيم كه چرا عده اي در اين مسئله اين همه اصرار ميورزند كه آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) را تكفير نمايند؟

در جواب بايد گفت: سبب تكفير آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) چند جهت مي تواند باشد:

1 _ شريك كردن علي(عليه السلام) با پيامبر(صلي الله عليه وآله) در آباء پيامبر(صلي الله عليه وآله) به جهت خصومتي كه با علي(عليه السلام) دارند؛

2 _ گروهي نمي توانند ببينند كه آباء و اجداد خلفاي بني اميه و ديگران كافر بوده و آباء پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) مؤمن باشند، لذا در صدد آن برآمدند كه اين فضيلت را از پيامبر(صلي الله عليه وآله)سلب كرده تا بين او و ديگران مساوات برقرار كنند.

ص: 263

ص: 264

خداوند متعال در اين آيه شريفه مؤمنان را به صلوات و درود فرستادن و سلام بر پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله) امر كرده است، همان گونه كه خود و ملائكه اش نيز بر پيامبر(صلي الله عليه وآله)درود مي فرستند. واضح است كه صلوات خداوند بر پيامبرش عبارت از فرستادن رحمت و بالاترين درجات تكريم و تشريف براي آن حضرت است، و صلوات فرستادن ملائكه و مؤمنين بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) عبارت است از درخواست رحمت و كرم از خداوند براي آن حضرت.

ص: 265

6 _ عايشه مي گويد: از پيامبر(صلي الله عليه وآله) شنيدم كه مي فرمود: لا يقبل صلاة الاّ بطهور، و بالصلاة عليّ؛ (1) هرگز نمازي بدون طهارت و درود برمن قبول نخواهد شد.

7 _ امام صادق(عليه السلام) فرمود: من صلّي ولم يصلّ علي النّبي(صلي الله عليه وآله) و تركه عامداً فلا صلاة له؛ (2) هركس نماز بخواند و بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) درود نفرستد و آن را عمداً ترك كند نمازش باطل است.

از همين رو اماميه، شافعي و احمد در يكي از روايت هايي كه از او نقل شده، و اسحاق و ابومسعود انصاري به وجوب درود بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) در نماز قائل شده اند. (3) .

شيخ طوسي(رحمه الله) در كتاب خلاف بر وجوب درود بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) در نماز، ادعاي اجماع شيعه كرده، و آن را طريق احتياط مي داند. هم چنين از آيه سابق و سه روايت نيز استفاده وجوب كرده است. (4) .

ص: 266

شكّي نيست كه متابعت از پيامبر(صلي الله عليه وآله) در نماز واجب است؛ زيرا كه آن حضرت(صلي الله عليه وآله)فرمود: هم چنان كه من نماز مي خوانم، شما نيز نماز بخوانيد. (1) .

2 _ ابومسعود انصاري مي گويد كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: من صلّي صلاة و لم يصلّ فيها عليّ و علي أهل بيتي لم تقبل منه؛ (2) هركس نماز بخواند و در آن به من و اهل بيتم درود نفرستد، نمازش مورد قبول نيست.

3 _ جابر بن يزيد جعفي از امام باقر(عليه السلام) و او از ابومسعود انصاري نقل مي كند كه رسول خدا(صلي الله عليه وآله) فرمود: من صلّي صلاة لم يصلّ فيها عليّ و علي اهل بيتي لم تقبل منه؛ (3) هرگاه شخصي نمازي بخواند و در آن بر من و اهل بيتم درود نفرستد، نمازش مورد قبول واقع نمي شود.

ص: 267

باركت علي إبراهيم. (1) .

3 _ ابن عباس مي گويد: به رسول خدا(صلي الله عليه وآله) عرض كرديم: كيفيت سلام بر تو را دانستيم، حال كيفيت صلوات بر تو چيست؟ فرمود بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و آل محمّد كما صلّيت علي ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد، و بارك علي محمّد و علي آل محمّد كما باركت علي ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد. (2) به همين مضمون امام عليّ(عليه السلام) از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند. (3) .

4 _ زيد بن خارجه نقل مي كند كه پيامبر(صلي الله عليه وآله) فرمود: بر من درود بفرستيد و در دعا كوشش كنيد و بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد، و بارك علي محمّد و آل محمّد كما باركت علي ابراهيم و علي آل ابراهيم انّك حميد مجيد. (4) .

5 _ ابي طلحه مي گويد: به پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كرديم: اي رسول خدا! كيفيت درود بر تو چيست؟ فرمود: بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و آل محمّد كما صلّيت علي ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد، و بارك علي محمّد و آل محمّد كما باركت علي ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد. (5) .

6 _ طلحه مي گويد به پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كرديم: كيفيت سلام بر تو را دانستيم، حال كيفيت درود بر تو چيست؟ فرمود بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و علي آل محمّد، و بارك علي محمّد و علي آل محمّد، كما صلّيت و باركت علي ابراهيم و علي آل ابراهيم انّك حميد مجيد. (6) .

به همين مضمون بخاري از كعب بن عجزه و او از رسول خدا(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه در فصل قبل به آن اشاره شد. (7) .

ص: 268

7 _ بريده خزايي از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل مي كند كه فرمود بگوييد: اللّهم اجعل صلواتك و رحمتك و بركاتك علي محمّد و علي آل محمّد، كما جعلتها علي ابراهيم انّك حميد مجيد. (1) .

8 _ عايشه مي گويد: اصحاب به پيامبر(صلي الله عليه وآله) عرض كردند: اي رسول خدا! ما امر شديم كه بر تو زياد (شبانه روز) درود فرستيم، دوست داريم آن چنان كه شما مي پسنديد درود فرستيم. حضرت فرمود: بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و علي آل محمّد كما صلّيت علي ابراهيم و آل ابراهيم، و ارحم محمداً و آل محمّد كما رحمت ابراهيم و آل ابراهيم، و بارك علي محمّد و آل محمّد كما باركت علي ابراهيم و آل ابراهيم انّك حميد مجيد. و امّا سلام همان گونه اي است كه شناختيد. (2) .

9 _ ابن حجر از پيامبر(صلي الله عليه وآله) نقل كرده كه فرمود: بر من درود ناتمام و بريده نفرستيد. عرض كردند: درود ناتمام چيست؟ فرمود: نگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد؛ آن گاه توقف كنيد، بلكه بگوييد: اللّهم صلّ علي محمّد و علي آل محمّد. (3)

از همين رو فخر رازي در تفسيرش تاكيد دارد كه صيغه درود بر پيامبر(صلي الله عليه وآله) اين گونه بايد باشد: اللّهم صلِّ علي محمد و علي آل محمّد. (4) .

ص: 269

اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيرًا ". (1) .

ترمذي در صحيحش از عمربن ابي سلمه نقل مي كند: هنگامي كه آيه تطهير بر پيامبر در خانه ام سلمه نازل شد پيامبر، فاطمه و حسن و حسين و علي را دعوت كرد و سپس كسا را بر روي آنها كشيد و عرض كرد: بارخدايا! اينان اهل بيت من هستند، پس رجس و پليدي را از آنان دور فرما و پاكشان گردان. ام سلمه مي گويد: عرض كردم اي نبيّ خدا! آيا من نيز از آنها هستم؟ فرمود: تو در مقام خود هستي. (2) .

هم چنين احمد بن حنبل نقل مي كند: هنگامي كه آيه مباهله نازل شد رسول خدا(صلي الله عليه وآله)علي و فاطمه و حسن و حسين(عليهم السلام) را دعوت نمود و فرمود: بارخدايا اينان اهل بيت من هستند. (3) .

مي دانيم كه اين چهار نفر از اهل بيت كه مورد توجه خاص پيامبر(صلي الله عليه وآله) بوده اند خصوصيت ندارند، و اگر در برخي از روايات حصر وجود دارد، حصر اضافي، در مقابل غير معصومين است، نه حقيقي، و از طرفي ديگر از آن جا كه اين چهار نفر از اهل بيت(عليهم السلام)موجود بودند، آنان را مورد خطاب قرار داده است.

فخر رازي مي گويد: آل محمّد(عليهم السلام) كساني اند كه رجوع امرشان به پيامبر(صلي الله عليه وآله) است، و هر كس كه ارتباطش با پيامبر شديدتر و كامل تر باشد، او آل پيامبر است و شكّي نيست كه فاطمه و علي و حسن و حسين(عليهم السلام) شديدترين و وثيق ترين ارتباط را با پيامبر اسلام(صلي الله عليه وآله)دارند. اين مطلب به نقل متواتر به اثبات رسيده، پسواجب است كه آنان آل پيامبر باشند... (4) .

ص: 270

نعمت هدايت و ابلاغ پيامبر الهي كه از بزرگترين نعمت هاي خداوند است لازم مي باشد، از نظر روان شناسيو علم النفس نيز خود اين صلوات و سلام فرستادن و دعا براي آن حضرت، موجب تحكيم و ريشه دارتر شدن محبّت به آن حضرت مي شود، اين عمل؛ پيروي بيشتر شخص از رهنمودهاي آن حضرت را فراهم مي نمايد.

افزون بر اين صلوات يك دعا است. همچنين كلمه صلوات به معناي انعطاف و عطف توجّه خداوند و نزول رحمت الهي است كه مسلمانان هنگام صلوات فرستادن دعا مي كنند و از خداوند مي خواهند كه رحمت بيشتري بر پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) و معصومان(عليهم السلام)داشته باشد و انوار مقدس و ارواح مطهّر آنان را به درجات بالاتري از قرب ارتقا دهد.(1) .

ص: 271

خداوند به آنان هديه كرده است. اهل بيت يكي از دو ثقل گرانبها هستند كه پيامبر گرامي

اسلام آنان را جايگزين خود در امّت قرار داد و قرين و عِدل قرآن ساخت. آنان كشتي نجات امّت اند كه هر كس تمسّك جويد نجات يابد وگرنه هلاك شود. آنان عليّ و فاطمه و حسن و حسين و نُه امام معصوم از ذريّه امام حسين(عليهم السلام) مي باشند.

ص: 272

اسلامي تشريع كند، و قانوني جديد بر سنّت نبوي بيفزايد و صلوات را كه يك شعار و قانون الهي است _ و رسول خدا(صلي الله عليه وآله) كيفيّت انجام آن را به امّت اسلامي تعليم داده است _ تغيير دهد؟ اگر صلوات بر صحابه مشروع و مورد علاقه خدا و رسول(صلي الله عليه وآله) بود، چرا آن حضرت(صلي الله عليه وآله) اين مطلب را بيان نكرد، همچنان كه صلوات بر آل را توصيه نمود؟

ص: 273

ص: 274

ص: 275